You are on page 1of 16

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.

pe

CAPITULO 5

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

[1]
Unidad Cinco El idioma Quechua se carateriza en el empleo de fonemas que expresan los grados del conocimiento en el acceso a la verdad. Si la certeza es personal, una especie de "fulgor veritatis" (evidencia), se expresa mediante los enclticos -n o -mi que ya hemos conocido, desde el comienzo de nuestras lecciones, como validadores. Si hay suspensin de juicio, este es, si la inteligencia no acepta como verdad una u otra proposicin o planteamiento, surge la duda que en el idioma andino se expresa mediante la plabra icha o los sufijos -ch o -pach que significan quiz, a lo mejor, de repente, es posible, etc. Reportivos.

5.1 -s o -si reportivos. Se llama reportivos a la afirmacin o negacin de una verdad apoyada en el testimonio de
una tercera persona. En quechua se usa los enclticos -s o -si que al espaol se traduce por las expresiones: dice que, se dice, dice fulano de tal. -s va detrs de las palabras que terminan en vocales y - si despus de consonantes, vocales acentuadas, diptongos o semivocales -y y -w. En el cuarto dilogo de esta Unidad tenemos el siguiente ejemplo: -Qantahsi Limamanta hamuh wiraqucha kashank. -Dice que t eres el caballero que viene de Lima. La veracidad de esta afirmacin no se apoya en el testimonio personal. De ser as, habra usado este giro: Qantahmi. Como el fundamento se apoya en testimonio de otro, la expresin est dada en Qantahsi, Dice que t. En el desarrollo de la conversacin el antroplogo visitante, quien es el reporteado, pregunta al reportero de Chinchero, de esta manera: Quin te dijo? Y ste contesta: Nuestra autoridad lo dijo.

Ms verbo-auxiliares.

5.2 -naya significa apetecer, tener ganas, desear vehementemente. Este verbo auxiliar aparece en
pitanayawashanmi. Pitay viene del espaol pitar, vocablo que va desapareciendo por el verbo fumar del latin fumare que significa humear, arrojar humo. La traduccin es: "Tengo ganas de fumar vehementemente" o mejor, "el fumar me est dando ganas con vehemencia". Este verbo auxiliar puede convertir hasta a los sustantivos en verbo. Les ofrecemos algunos ejemplos:

Sirwisanayawashanmi Purinayawashami Warminayawashanmi Qharinayawashanmi

Tengo ganas de beber cerveza Tengo ganas de pasear Tengo ganas de mujer Tengo ganas de un marido

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

[2] 5.2.1 -mu, -pu y -ru modificadores. Los verbo-auxiliares mencionados modifican a otros verbo-auxiliares que
terminan en vocal u convirtiendo dicha vocal en a o suprimiendo en algunas oportunidades. Esto que parece un problema difcil no lo es. Esto sucede en quechua para mantener la meloda de la expresin. En el segundo dilogo tenemos: Achhuyamuy kayman Acrcate pues ac.

El verbo es achhuyuy. Por tanto la radical es achhuyu. -mu colocado detrs de la radical provocara cacofona, repeticin desagradable de unos mismos sonidos. As tendra que decirse: achhuyumuy. En quechua esto se salva con achhuyamuy que significa: "acrcate pues". El verbo-auxiliar - yu delante de -ru pierde la -u, tal como sucede en: Allichayrukunayrahmi kashan. Todava tengo que arreglarme

Simplemente no se puede decir allichayurukunayrahmi por la afona que producira la u en el yu. Dilogo Un antroplogo y su gua conversan en Chinchero. G. A. buscar, averiguar Eh caballero, te estuve buscando que hay! acercarse Qu hay joven! Acrcate pues ac. para qu Para qu me ests buscando? Dice que t eres el caballero que viene de Lima S, soy yo. contar, avisar Quin te cont? orden, mandato autoridad guiar, conducir mandar, ordenar, enviar Dijo nuestra autoridad, por me enva a guiarte. formidable pero rato, momento esperar, pararse acicalar, arreglar Pero espera un momento. Tengo que arreglarme mis algunas cositas. fumar tener ganas de fumar Tengo ganas de fumar. Cmo no! Toma. cajetilla llevar Si, gustas llvate toda la cajetilla. maskhay Yaw, wiraqucha, maskhamusharaykin. hay achhuyuy Hay wayna, achhuyamuy kayman. imapah Imallapahchu icha maskhamuwashanki. Qantahsi Limamanta hamuh wiraqucha kashank. Ar, nuqath. willay Pitah willarasunkiri. kamachi kamachi-kuh pusay kachay Kamachi-kuhniykun nin chaymi pay kachamuwashan pusahniykita. kusa ichaqa ratu sayay allichay Ichaqa huh ratulla sayaykuy. Allichay-rukunay rahmi kashan imaykunapis . pitay pitanayay. Pitanayawashanmi. Imayna nama. Kayqa. kaxitilla apay Munaspaykiqa hina kaxitillanta apa-kuy.

G. A.

G.

A.

G.

A.

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

G.

ayudar porque tienes que ayudarme. amado, deseado Si tienes que ayudarme te dar todo lo que quieras. Qu? Todava para m? muy, muchos feliz, contento alegrarse todo Me alegra mucho encontrarme contigo. Yo ya te guiar con todo el corazn.

yanapay yanapawanaykirayku

A.

G.

A.

G.

A.

munasqa Yanapawanaykiraykuqa ima munasqaykitapis qusaykin. Ima nuqapahrahtah. ancha kusi kusi-kuy tukuy Anchatan kusi-kuni qanwan tupasqayta. Nuqaa pusa-kachamusayki tukuy sunquywan. kusisqa contento, feliz Nuqapis kusisqan kani allin runa Tambin estoy contento por que eres kahtiyki. buena gente. hakuchis vamos askama rpido, pronto timpu tiempo timpuyay atardecer, avanzar Hakuchis kunanqa. Askaman Ahora vamos. Pronto est atardeciendo. timpuyaramushan. suceder as hinay S, est atardeciendo. Ar, hinanmi. entre jvenes wayna pura rpidamente llukulla andar, caminar puriy Como somos jovenes rpidamente Waynapuratah kashanchis chayqa recorreremos. llukullatahch puriramusunchis. inti sol rupha calor ruphay quemar, hacer calor ruphayay solear, hacer sol Sumahtan intipas ruphayamushan. Tambin el sol esta alumbrando lindo. por donde mayninta Por dnde iremos? Maynintatah risunchisri. por este kayninta por este camino kay antakama abra, hueco q'asa Iremos por este camino hasta aquella Kay anta kaman risunchis hahiy abra. q'asakama. derecha paa lado laru voltear q'iwiy lago qucha ribera (mar, ros) pata Piviray Piwiray bordear, dar vueltas muyuy Despus voltearemos a la derecha y Chaymantatahmi paa laruman luego bordearemos a la ribera del lago q'iwirisunchis, hinaspan Piwiray quchah Piviray patanta muyumusunchis. ayllo, comunidad ayllu hacer conocer rikuchiy todo, todas partes hinastin hasta el atardecer ch'isiyah Como todas las comunidades son Llapan ayllupas rikusqaytah chayqa

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

conocidas por t me hars conocer hasta el atardecer (todo el da) entrevistar hacer encontrar Inclusive me presentars a las gentes.

qanch riki rikuchimuwanki hinastintapas ch'isiyah. tinkuy tinkunachiy Runakunawan ima tinkunachimuwanki.

Memoriza este dilogo

G. Yaw wiraqucha. Maskahamusharaykin. A. Hay, wayna. Achhuyamuy kayman. Imallapahchu icha maskhamuwashanki. G. Qantahsi Limamanta hamuh wiraqucha kashank. A. Ar, nuqath. Pitah willarasunkiri. G. Kamachi-kuhniykun nin, chaymi pay kachamuwashan pusahniykita. A. Kusa. Ichaqa huh ratulla sayay-kuy. Allicharu-kunayrahmi kashan imaykunapis. G. Siyaruykiqa kashanch. Allichu quyuway. Pitanayawashanmi. A. Imayna mana. Kayqa. Munaspaykiqa hina kaxitillantinta apa-kuy. Yanapawanayki raykuqa ima munasqaykitapis qusaykin. G. Ima nuqapahrahtah. Achatan kusikuni qanwan tupasqayta. Nuqaa pusakachamusayki tukuy sunquywan. A. Nuqapis kusisqan kanin allin runa kahtiyki. Hakuchis kunanqa askaman timpuyaramushan. G. Ari, hinanmi. Waynapuratah kashanchis chayqa, llukullatahch puriramusunchis. A. Sumahtan intipas ruphayamushan. Maynintatah risunchisri. G. Kaynintan. Kay anta kaman risunchis hahiy q'asakama, chaymantatahmi paa laruman q'iwirisunchis, hinaspan Piwiray quchah patanta muyumusunchis. A. Llapan ayllupas rikusqaykitah chayqa, qanch riki rikuch i muwanki hinastintapas ch'isiyah, runakunawan ima tinkunachimuwanki.

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

[3] 5.3 El tiempo pasado


1.-ra, indicador del tiempo pasado. Como verbos auxiliares -ra, -ru y -ri indican rapidez, ligereza con que se hace algo. Pero tambin antecedido a los sufijos del presente expresan el tiempo pasado. Sin embargo, no habr confusin pues indicando la condicin de rapidez usar sufijos verbales de otros tiempos. En el dilogo de la Unidad tres hemos tenido este ejemplo:

Yaqaan chayaramunqa

Pronto llegar.

En este ejemplo, el verbo est determinado por el sufijo -nqa que representa a 3s. a 3s. del futuro como se ver en el cuadro respectivo. En cambio en estos ejemplos: - Qayna wataqa Limatan rirani - El ao pasado fui a Lima

est determinado por el sufijo -rani correspondiente al 1s. a 3s del tiempo pasado como se ver en el cuadro de las conjugaciones.

a. Si la pregunta se plantea en pasado la respuesta tambin se da en el pasado: Maypin qayninwanchay karanki (Dnde estuviste ayer?) Iskuylapin karani (wasi) (llahta) (chaxra) (kay) Runasimita yacharankichischu qayninpa. (Aprendieron quechua la vez pasada?) (iskuyla - hamuy) (wasi - ripuy) (Qusqu - riy) (liyiy - tukuy) 'terminar' Ar, yacharaykun. Manan yacharaykuchu

b. En muchas ocaciones, a una pregunta en pasado, se puede y de hecho, se responde con presente. En estos casos, por la ley del menor esfuerzo, o como se dice en espaol: por el contexto, se entiende que la respuesta es en pasado. Este ejercicio nos aclarar mejor: Icha mamayta rikurankichu. (Quiz viste a mi mam) (liwru - apay) (lapis - tariy) 'encontrar' (siyaru - huqariy) 'levantar' Ar, rikunin. (S, la v) Manan rikunichu. (No la v)

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

(chaxra - llank'ay) achu mixunata mixurankia (mixuna - wayk'uy) (mixuna - quchikuy) 'ordenar' (karta - iskribiy) 'escribir' (kafiy - uxyay) Ar, an mixunia. Manan mixunirahchu

5.4 El dativo -pah

a. -pah significa finalidad, propsito o destino. Se traduce con las preposiciones del dativo latino a, para:

Pipahmi chay liwruta apashanki (karta - iskribiy) (llixlla - away) (saku - rantiy) (linchi - apay)

Mayistrupahmi. (Mariyacha) (mamay) (turanchis) (panayki)

b. Sin embargo, -pah manteniedno el significado para puede expresar idea de trueque o 'cambio' cuando se usa en el mercadeo. Imapahmi chay papayki. (A cambio de qu son tus papas) (siyaru) (kisu) (kapuli) 'capules' (lapis) Sarapahmi. (qulqi) (uchu) 'aji' (papa) (qulqi)

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

[4] 5.5
Oraciones condicionales En quechua las condiciones se expresan de varias maneras. El rayku causativo que significa por es una de las maneras de plantear condicin en la ejecucin de la idea central. En yanapawanayki raykuqa de esta unidad tenemos la traduccin: porque t tienes que ayudarme, si es que vas a ayudarme, etc.

Igualmente el adverbio chayqa equivale al si condicional del espaol. As en: t'antata munanki chayqa, la traduccin ser: Si quieres pan. Tambin tendremos con subjuntivos de la segunda forma (ver cuadro de conjugaciones) y con el de la tercera forma o futurible. Como veremos, tambin expresa condicin el gerundio - spa.

a) -rayku. Es sufijo adicional que se agrega a raices sustantivas significando razn, causa o motivo que origina una accin. En la respuesta espaola se usa explicando la razn, causa o motivo que origina una accin. En la respuesta espaola se usa, explicando la razn o causa, la expresin por eso. En quechua puede darse esto mismo con chay raykun o suprimirse el rayku y slo decir chaymi. Ima raykun mana iskuylata hamurankichu. (Por qu no viniste a la escuela?) Tinpuyahtinmi. (Porque pas el tiempo) (paray) 'llover' (rit'iy)'nevar' (karu kay) (tinpu kay) (chiri kay) Unquspan mana istudiyaraykuchu, chaymi. (llank'ay) (puxllay) 'jugar' (Qusqu - riy) (waka - michiy)

Ima raykun mana runasimita yachamurankichischu.

b -hti condicional. A manera de -rayku, el hti, determinante de la segunda forma de la conjugacin en subjuntivo quechua (ver cuadro de conjugaciones) se traduce como causativo y condicionante: por. Se usa tanto en la pregunta como en la respuesta.

Imanahtinmi mana papa kanchu. (Porque no hay papas)

Mana para kahtinmi. (Por que no hay lluvias) (muxu) 'semilla' (allpa) 'tierras' (unu) 'agua' (wanu) 'abono' Awiri. Nuqaay (Formidable. yo ya (ver)

Parahtinqa wasita haykunki Si llueve entras a la casa (chiriy ........... hampuy) (yarqay 'tener hambre'...) (............... mati tumay) (cha'akiy unu .............) 'tener sed'

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

c. -spa condicional. El gerundio, cuyo sufijo es -spa es otra de las formas condicionales. Este giro tenemos en el famoso tango argentino cuyas letras dicen: "Cantando te conoc y cantando te perd" cuya versin al quechua se hace as: Takispan rihsirqayki, takispaytahmi chinkachirayki.

Imanaspan qulqita tukuranki. Cmo terminaste el dinero?

Siyaruta rantispan Comprando cigarrillos. (mixuna - mixuy) (aha - uxyay) (alqu - rantiy)

llank'ayta tukuspaykichisqa wasita ripunkichis. (mixuy ........................ iskula .............) (........... munay ........... wasi ...............) (runasimi .............................. hamuy ...) (........... yachay ........... Qusqu .............) (kastillanu .................... Lima ..............) (puriy .... tukuy ............. kay.... hamuy...)

Awira ripusahkuy.

d.- Chayqa conjucin subordinante con que se introduce la condicin o suposicin necesaria (prtasis) para que se verifique algo (apdosis). Se traduce por si en espaol y por if en ingls.

Qusquta rinki chayqa Machu Pixchuta rikunki. (Si vas al Cusco conocers Macchu Picchu) (....................... Sahsaywaman ...........) (Punu ................ Titiqaqa ...................) (Ankash (hamuy) .. Waskaran .................) (Truxillu (riy) ....... marinera .......(tusuy)..) (Piyura ............... acha ............(uxyay)..)

Kusa risahy (Formidable. Ir pues).

Nota.- Los condicionales pueden presentarse por la forma descritas anteriormente con excepcin de los que se forman con -rayku. As podr decir en quechua:

Qusquta rinki chayqa Machu Pixchuta rikunki. Qusquta rihtiykiqa Machu Pixchuta rikunki. Qusquta rispaykiqa Machu pixchuta rikunki.

[5]

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

5.6 Los verbos nominales


Las partes del verbo que no tienen conjugacin: infinitivo, participio activo, participio pasivo y gerundio desempean funciones de sustantivo, esto es, son declinables, como sealamos en. a. -y infinitivo, si no va precedido por verbo que indica movimiento, mantiene su propia estructura. En este ejemplo:

- Quiero trabajar

Llank'aytan munashani

el infinitivo llank'ay mantiene el sufijo de infinitivo -y. Adems tiene el sufijo -ta porque est como objeto, complemento o acusativo. El sufijo -n es validador o indicador de que el orador dice la verdad. Ejemplos:

Imakunatan yachanki.

Liyiyta, iskribiyta iman. (runasimi rima-kastillanu rima-) (chaxra - llank'a, kanasta - ruwa-) (wayk'u -, awa-) (sara muchha-, sipas much'a-) 'besar' (rima-, taki-, 'cantar' huywi- 'silbar') llank'ayta tukuspaykichisqa wasita ripunkichis. Awiri ripusahkuy. (mixuy ........................ iskuyla.............) (........... munay ............ wasi................) (runasimi ............................... hamuy....) (........... yachay ............ Qusqu.............) (kastillanu ..................... Lima...............) (puriy .... tukuy .............. kay .... hampuy.) Imapahtah ahatari munashanki chaxra llank'aypahmi (wasi - ruway) (papa - aysay) 'aporcar' (sara - kallchay) 'corte' (kasara-kuy) 'matrimonio' Imapahtah kay papari Mixunapahmi (sara) (ahay) (lapis) (qilqay) (liwru) (liyiy) (rilux) (ura qhaway)

b. -y infinitivo se traduce al quechua por participio activo cuyo marcador es - h, si el verbo principal, esto es el que se est conjugando denota movimiento. Esto, en los medios lingusticos, se explica si el infinitivo es precedido de la preposicin espaola a e indica el infinitivo que el orador est en ejercicio o como ejercitante.

En el a tuvimos este ejemplo: Quiero trabajar Llank'aytan munashani

Pero si el verbo principal expresara movimiento, como: Vengo a trabajar Llank'ahmi hamushani

10

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

el infinitivo se ha traducido por participio activo. Estos ejemplos ilustrarn ms:

Pipahtah mixunatari qusah (A quin la dar la comida?)

Llank'ahpahy (Para el trabajador pues) (yachichi-) 'profesor' (awa-) 'tejedor' (puri-) 'viajero' Llank'ahkunapahy (A los trabajadores pues) (puri-) (wayk'u-) 'cocinero' (michi-) 'pastor' Kamachikuhninchiskunapahy (A nuestras autoridades pues) (muma-) 'amigo' (llank'a-) (yanapa-) 'ayudante'

En estos ejercicios el mismo ejemplo ha aumentado en nmero de slabas. En la primera parte, tenemos: Llak'ah -pah -y es participio activo, trabajador es preposicin de dativo: a o para es enfatizador: pues

Todo ello se traduce: para el trabajador, pues. En el segundo ejemplo aparece el sufijo: -kuna que pluraliza al trabajador en trabajadores. Y en el tercer ejemplo tenemos este anlisis:

kamachikuh -nchis kamachikuhninchiskuna -pah -y

autoridad nuestra nuestras autoridades para pues

Si Ud. lee de atrs para adelante en espaol tendr la traduccin: Pues, para nuestras autoridades. Notanda.- Volvemos a indicar que se llama verbo principal al verbo que est conjugndose. Y secundario al verbo-nominal que puede estar en infinitivo, participio activo o pasivo y, en gerundio. As en: takiyta munankichu Quieres cantar?

el verbo principal es munanki y el secundario es takiy, infinitivo, que est en acusativo por ser objeto directo.

En los ejercicios siguientes el alumno deber poner el verbo principal en el tiempo que le corresponda. En cambio

11

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

el secundario mantendr la misma estructura. Ejercicios: Maytatah kunanri rishanki

(qayniwanchay) 'ayer' (paqarin) 'maana' Kunanqa Qusqutan (rishani) papa bindih. (........................................rantiy .. ) (.................................siyaru..........) (Qayniwanchay.................................) (.................................kuka maskhay) (...........urqu.................llama..........) (Paqarin...............................michiy..) (...........asinda...............uwixa..........) (.........................................ank'ay)

12

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

[6] 5.7 Imperativo moral


Contrariamente a lo que determina u ordena el imperativo (tal como se conoce en la preceptiva gramatical) hay otro imperativo que determina la ejecucin de un acto mediante el uso del relativo 'que'. Los imperativos gramaticales suponen un "emperador" que manda y un "sbdito" que ejecuta. Kayta hamuy 'ven ac'; Qusquta riy, 'anda al Cusco'; Iskuylata ripuy, 'vete a la escuela', suponen autoridad en el mandante.

En cambio, en llank'anaykin kashan, 'tienes que trabajar, debes trabajar, puedes trabajar, es posible que trabajes'; saran muchhanay kanqa, 'tendre que desgranar el maz, deber desgranar el maz'; taytaykin hamunan karqan, 'Deba haber venido tu padre, tena que haber venido tu padre, etc', supone que los operativos o acciones indicadas en el ejemplo deban haberse ejecutado por conviccin, por responsabilidad. c. -na nominalizante. La mayora de los lingustas estiman que los verbos que llevan - na, no son conjugables. En latn, el mismo giro se traduce por subjuntivo con ut y en el quechua encaja con perfeccin esa preceptiva. A eso obedece nuestra primera forma de subjuntivo que les ofrecimos en los cuadros de conjugacin y los alumnos lo comprenden con facilidad y lo usan en perfeccin. 1. -na nominalizante impersonal. Si a mixuy, 'comer', le quitamos el sufijo infinitivo -y nos queda la raiz mixu. Si a esta radical le agregamos -na tendremos esta forma: mixuna 'lo que hay que comer, lo que se debe comer, lo que es comible'. Y en ltimo trmino o, mejor, en primer plano (utilizando vocabulario periodstico), ser: comida, alimento. La forma impersonal de la primera forma del subjuntivo y de la misma conjugacin incluye el relativo 'que' Ejemplos: Iman ruwana kashan (qu hay que hacer?) chaxran llank'ana kashan (Hay que trabajar la chacra) (Qusqu - ri-) (llixlla - awa-) (uwixa - ak'a-) (karta - iskribi-) Imapahtah kay papari mixuna (Para que son estas papas) (Para comer, para tener que ...) (sara) (ahay) (lapis) (qilqay) (liwru) (liyiy) (rilux) (ura chaway) Imapahtah runa simitari yachashanki. Qusqu rinapahmi (Para qu ests aprendiendo quechua) (Para ir al Cusco) (kastillanu) (Ispaa) 'Espaa' (inglis) (Estados Unidos) (aymara) (Punu) 2. -na nominalizante personal. Si a una raiz verbal aadimos -na y luego los sufijos posesivos -y, 'mi'; -yki, 'tu'; -n, 'su' (de l); -nchis, 'nuestro' incluyente; -yku,'nuestro' excluyente; -ykichis, 'vuestro' y -nku, 'su' (de ellos) adquieren la estructura de una conjugacin completa: nuqa takinay yo tengo que cantar, yo debo cantar qan takinayki t tienes que cantar pay takinan l tiene que cantar nuqanchis takinanchis nosotros tenemos que cantar nuqayku takinayku nosotros tenemos que cantar qankuna takinaykichis vosotros tenis que cantar paykuna takinanku ellos tienen que cantar.

13

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

Alguien podra decir que la conjugacin est dada artificialmente mediante el uso de los pronombres nuqa, qan, pay, etc. No es as. Se puede prescindir de los pronombres y el verbo solo indicar qu persona es la ejecutante de la accin. As: ruwananchis significar de todas maneras: nosotros tenemos que hacer o sin el 'nosotros', tendremos: tenemos que hacer. Ejemplo: Iman ruwanayki kashan Wakan michinay kashan (Qu tienes que hacer?) (Tengo que pastar las vacas) (chaxra - llank'a-) (papa - alla-) 'cosechar' (almusay 'almuerzo' - mixu-) (mati 'desayuno' - tuma- 'beber') Imatan kay wata ruwacunchis (Qu haremos este ao) Runa simitan yachasunchis wataman Qusqu rinanchispah. (Aprenderemos quechua para ir al Cusco el prximo ao) (kastillanu................................Lima..................) (aymara...................................Bolibiya..............) (inglis.....................................Unibersidad haykuy) (qulqi huuy 'ahorrar' .........................................) (............................................Qusqu ripuy........ )

14

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

[7]
Conversacin

1. A. B. A. B. A. B. A. B.

Por dnde se va a Urubamba? Por este camino. Y ese otro camino no va all? S, va. Los dos se encuentran en aquella montaa Oh! Yo no saba eso. No estuviste an en Urubamba? Todava no. Recin vengo. Entonces est debajo de aquella montaa? S, as es. Urubamba est en el valle (wayq'u).

2.

A. B. A. B. A. B. A. B.

Cmo es Urubamba? Es hermoso y caluroso 'q'ui'. Qu siembran all? 'wiachiy'. Siembran maiz, papas, capules y manzanas. All vas ahora? No. Voy a Maras por sal. 'Kachi'. All hay caramelos? Yo quiero bastante. Si hay. Si quieres te traer bastante.

Prctica Oral

Huh tutamantan Qusqu chikucha huh gringachata pusan Sahsaywamanta ruynaskuna rikuchih.

Ch. G. Ch. G. Ch. G. Ch. G. Ch. G. Ch. G. Ch. G. Ch. G.

Siura, propinata quyuway, allipas Sahsaywamanta pusasayki. Kayqa chikucha. Chayri allintachu ruynaskunata rikunki. Ar siuracha. Sapa kutinmi pusani turistakunata. Hakuy chhaynaqa. Maypitah kashanri. Hahiy muqu patapin kashan. Rikushankichu. Mallkikunah qhipanmantan rixurimushan. Chiqahtath. Chaypas nishu qhatam. Sasa siqaych kashan. Manan sasa siqaychu. Kaychallan kashan. Chayqa ratullan chayarusun. Rihsinkichu kay mallkikunatari. Riki. Iwkalistukunan. Qhawariy qhipanchista. Qusqutaqa mallkikunan muyuyushan. Chiqahtath. Urqukuna ima muyuyushasqa. Awiyunpis Limamanta chayaramushana. Ar. Las nuywitan chayamun sapa tutamantan. Kaychu Sahsaywaman. Ar kayth. Haku llapan ruynaskunata puriramusunchis. Munaym inka pirqakuna kasqa rumimanta ruwasqa. Kunanqa haku chinkanata haykusunchis. Amarahy. Phututarah hurqurusah.

15

Academia de Quechua Yachay Wasi Director: Demetrio Tupac Yupanqui - kusi-rimay@amauta.rcp.net.pe

chikucha gringa ruynas prupina turista muqu qhata siqay

'muchachito' 'gringa' 'ruinas' 'propina' 'turista' 'morro' 'ladera, cuesta' 'subir, escalar'

iwkalistu las nuywi pirqa rumi chinkana phutu hurquy

'eucalipto' 'las nueve' 'pared' 'piedra' 'caverna' 'fotografa' 'tomar, sacar'

Dictado Kunanqa Chinchiruta rikuchisaykichis. Qusqumanta rinkichis chayqa yaqa dusikama puriymi chakipi. Hatun anmi rishan Qhurqur urqunta. Chayninta Chinchiru runakuna purinku sapa p'unchay. Tutamantanmi Qusquta haykunku bindinata apaspa, rantikuyta tukuspatahmi kutipunku tayrinta. Purinapahqa qhatan sasa siqana, urayuymi ichaqa phasilchalla. Urqu patamanta qhawarihtiykin Chinchiruqa pampa uraypi kashan. Chaypin wasikuna mallki mallki uxupi kashan. Intih siqamunan larumantan urqukuna muyuyamushan, intih haykunan larumantahmi ichaqa waypun asindawan tupapurashan. Chinchiruqa ayllun yaqa pusah waranqa runayuh, chunka iskayniyuh ayllupi t'aqaspa. Urqu k'uchupin Piwiray qucha kaskan asul unuyuh. Llahtatahmi ayllupungupi kashan, chaypin nukliyu iskuylapis kashan. Karu chimpamantan hatun rit'i urqukuna rixurimushan yurahta chihchirispa. Chay rit'i urqu tukukuypitahmi Machupixchu kashan.

16

You might also like