You are on page 1of 67

Bernard Lewis _ slam'n Krizi Bernard LeWis bu kitapta, slam'n hem Bat dnyasyla hem de kendi iinde terrizmle

ilikisinin bir muhasebesini karyor ve slam dnyasnn iine dt geri kalmlk, despotizm, terr sarmalndan nasl kurtulabileceini tartyor. Bat dnyasnn Ortadou ve slam konularnda nde gelen dnrlerinden olan Bernard Lewis eletiri oklarn Bat'ya yneltmekten de geri durmuyor ve Trkiye'ye bu krizden kta nemli bir misyon biiyor. Gnmzn bu yakc meselesi iin vazgeilmez bir kaynak... SLAM'IN KRZ Bernard Lewis eviren: Abdullah Ylmaz LTERATR YAYINLARI: 98 SLAM'IN KRZ Bernard Lewis Kitabn zgn ad: The Crisis Of islam eviren : Abdullah Ylmaz Birinci Basm, Haziran 2003 (3000 adet) ikinci Basm, Austos 2003 (3000 adet) Genel Yayn Ynetmeni: Kenan Kocatrk Yayna Hazrlayan : Ouz Ergun Kapak Tasarm : Emel Atik Uygulama : Emel Atik Bask ve Cilt: Mart Matbaaclk - Tel: (0212) 321 23 00 ISBN: 975-04-0182-4 Copyright 2003 by Bernard Lewis. Ali rights reserved under International and Pan-American Copyright Conventions. Published in the United States by Modern Library, a division of Random House, Inc., New York, and simultaneously in Canada by Random House of Canada Limited, Toronto. Copyright 2003, Literatr: Yaynclk Bu kitabn yayn haklar Kesim Ajans araclyla Literatr Yaynclk Datm Pazarlama San. ve Tic. Ltd. ti.'ne aittir. Kitabn tamam veya bir blm hibir biimde oaltlamaz, datlamaz, yeniden elde edilmek zere saklanamaz. LTERATR: YAYINCILIK, DAITIM, PAZARLAMA, SANAY VE TCARET LTD. . STKLAL CADDES, NO: 133 KAT 1-2 TR-80071 BEYOLU, STANBUL, TRKYE 0(212) 292 4120 (PBX) F 0(212) 245 5987 E literatur@literaturkitabevi.com.tr literaturkitabevi.com.tr

Giri 1 slam' Tanmlamak 2 Dar-lHarb 3 Hallardan Emperyalistlere 4 Amerika'y Kefetmek 5 eytan ve Sovyetler 6 ifte Standartlar 7 Modernlemenin Baarszl 8 Suudi Gcyle Vahabi retisinin zdivac 9 Terrizmin Ykselii Teekkr Dizin 1 17 37 51 63 77

93 101 107 119 141 143 Bakan Bush ve Batl politikaclar yrtmekte olduumuz savan terrizme kar bir sava olduunu, Araplar ya da genelde, ortak dmanmza kar verilen bu mcadelede bize katlmak iin duraksamayan Mslmanlar hedef almadn anlatmak iin byk aba harcyor. Usame bin Ladin'in mesaj ise tam tersi. Bin Ladin ve yandalar iin, bu bir din sava, slam'n kafirlere kar bir savadr ve bu yzden, kanlmaz olarak, kafirler dnyasnn en byk gc olan ABD'ye kar bir savatr. Bin Ladin duyurularnda tarihe sk sk gndermeler yapyor. Bunun en arpc rneklerinden biri olan 7 Ekim 2001 tarihli video kasedinde bin Ladin slam'n "seksen yl akn bir sre nce" iine dt "aalanma ve utan"tan bahsetmektedir. Ortadou'da olup bitenleri izleyen ou Amerikal -ve hi kukusuz Avrupal da- vakit geirmeden "seksen yl akn bir sre nce" ne olduunu aratrmaya girimi ve eitli yantlar bulmutur. undan emin olabiliriz ki, bin Ladin'in Mslman dinleyicileri -hitap ettii insanlarkastedilen eyi hemen anlam ve nemini kavramtr. 1918'de, byk Mslman imparatorluklarn sonuncusu Osmanl saltanat yenilgiye urad, bakenti stanbul igal edildi, hkmdar esir alnd ve topraklarnn byk blm savan galipleri ngiliz ve Fransz imparatorluklar arasnda paylald. Osmanl topraklar iindeki Bereketli Ay'n 2 slam'n Krizi Arapa konuan blgeleri yeni snrlar ve isimlerle yeni birim halinde blnd. Bunlardan ikisi, Irak ve Filistin Britanya himayesine, ncs de Suriye adyla Fransz himayesine verildi. Daha sonra Franszlar kendi himayeleri altndaki topraklar ikiye blerek birine Lbnan adn verdi, kalan para ise Suriye olarak eski adyla kald. Britanyallar da rdn'n iki yakas arasnda bir blge yaratarak, Filistin'de neredeyse aynsn yaptlar. Doudaki paraya Trans-rdn, daha sonra sadece rdn ad verildi; Filistin ad korundu ve batdaki paraya, baka bir deyile lkenin Cis-rdn parasna eklendi. Genellikle orak topraklardan ve geit vermez l ve dalardan oluan Arabistan yarmadas o tarihte alnmaya bile deer grlmedi ve yneticilerinin geici ve snrl bamszlklar korundu. Bir sre sonra Trkler anavatanlar Anadolu'yu kurtarmay baardlar ama bunu slam adna deil, Mustafa Kemal adl bir Osmanl generalinin, daha ok bilinen adyla Kemal Atatrk'n nderliinde laik bir ulusal hareket araclyla yaptlar. Mustafa Kemal Trkiye'yi Batl tahakkmden kurtarmak iin baaryla savam olsa da, Batl, ya da kendisinin tercih ettii deyimle, modern tarzlar benimseme yolunda ilk admlar att. Yapt ilk ilerden biri, Kasm 1922'de, saltanatn kaldrlmasyd. Osmanl hkmdar yalnzca bir sultan, belli bir devletin yneticisi deil, ayn zamanda halife, yani btn Snni Mslmanlarn ba ve 632'de Muhammed Peygamber'in lmne kadar uzanan bir yneticiler silsilesinin sonuncusuydu. Hkmdar ayrca slam devletinin ve cemaatinin sadece manevi deil, dini ve politik lideri olarak da yerini alacak bir halef tayin ediyordu. Trkler, ksa bir sre ayr bir halife deneyimi ardndan, 1924 Mart'nda halifelii de kaldrdlar. Halifelik, yaklak on yzyl boyunca, birok deiiklik geirmi ama Mslmanlarn birliinin, hatta kimliinin gl bir sembol olarak varln korumutu; halifeliin yaGiri 3 banc emperyalistler ve yerli modernistlerin ifte saldrs altnda ezilmesi Mslman dnyann tamamn derinden yaralamt. eitli Mslman eyhler ve liderler bo kalan makam zerinde yar gnll de olsa hak iddiasnda bulunmaya kalktlar ama hibiri destek bulamad. Birok Mslman bugn bile bu boluun acsn duymakta ve Usame bin Ladin'in halife olmak gibi bir arzusunun olduu sylenmektedir.

Halife szc Arapa'da, olumlu bir ikilemle, hem "vekil" hem de "ardl" anlamlarna gelen halef szcnden tremitir. Balangta Mslman cemaatinin ba "Allah'n Peygamberinin Halifesi"ydi. Daha hrsl bazlar unvan "Allah'n Halifesi" olarak ksalttlar. Bu manevi otorite iddias iddetli tartmalara neden oldu ve zaman iinde terk edildi ama benzer fakat biraz daha az iddial "Allah'n yeryzndeki Glgesi" unvan Mslman liderler tarafndan yaygn olarak kullanld. Bu kurumun tarihinin byk bir blmnde, halifelik makamnda oturanlar, genellikle "nananlarn Yneticisi" olarak evrilebilecek, Amir el Mmin gibi daha mtevaz bir unvan tercih etmitir. Birok Amerikal iin anlalmas g olan Bin Ladin'in-ki gibi tarihsel antrmalar Mslmanlarn iyi bildii bir eydir ve ancak Ortadoulu tarihsel gemi ve kimlik anlaylar balamnda yeterince anlalabilir. Gnmz Ortadou'sunu anlamak isteyen Batllar iin, tarih ve kimlik kavraylarnn da yeniden tanm gerekir. Mevcut Amerikan kullanmyla, "o tarih oldu" ifadesi genelde gnmz asndan bir eyi nemsiz bulup kmsemek iin kullanlr ve tarih yazmna ve renimine yaplan muazzam yatrmlara ramen Amerikan toplumunda genel tarihsel bilgi dzeyi inanlmaz derecede dktr. Tarihteki btn halklar gibi Mslman halklar da tarihleri tarafndan ekillendirilmitir ama bazlarndan farkl olarak, onlar bunun ok iyi farkndadr. Ancak bu tarih bilinci slam' balang alr, s4 slam'n Krizi lam ncesi dneme yaplsa bile ok az gnderme yaplr; Kuran'daki ve ilk dnemin yazl ve szl slami gelenei iindeki tarihsel bahisleri aklamak iin zorunlu bir bilintir bu. Mslmanlar asndan, islam tarihinin dinsel, ayn zamanda hukuksal anlam ok byktr nk bu tarih Allah'n, cemaati slam'n retisini kabul edenler ve yasalarna riayet edenler- iin, maksadn yanstr. Mslman olmayan devletlerin ve halklarn tarihi byle bir mesaj iermez ve bu yzden deersizdir, ilgilenmeye demez. Ortadou'dakiler gibi antik medeniyetlerin yaand lkelerde bile, pagan tarihine -evreleri antlar ve yaztlaryla dolu kendi atalarnn tarihine- dair bilgiler asgari dzeydedir. Batl arkeologlar ve dilbilimciler modern zamanlarda onlar yeniden bulana ve zene kadar, antik diller ve yazlar unutulmu, antik kaytlar yaklmt. Ama slam'dan sonraki dnem iin, Mslman halklar zengin ve eitli bir tarihsel yazn retmitir; aslnda, birok blgede, Hindistan gibi eski medeniyetlerin yaand lkelerde, ciddi tarih yazm slam'la birlikte balamtr. Ama yazlan neyin tarihiydi? Bat dnyasnda, insan rgtlenmesinin temel birimi ulustur; Avrupa'da deil ama Amerika'da bu szck lkeyle hemen hemen eanlamldr. Ulus eitli biimlerde alt birimlerine ayrlmtr, bunlardan biri de dindir. Ne var ki, Mslmanlar genelde dinsel gruplarn bir ulusun alt birimi deil, tersine uluslarn bir dinin alt birimi olduu grne yatkndr. Kukusuz bunun nedeni ksmen Ortadou corafyasndaki ulus-devletlerin ounun grece yeni, Osmanl mparatorluu'nun yenilgisi ardndan kurulan FranszIngiliz hkimiyetinin miras oluu ve eski emperyal efendilerinin belirledii devlet yapsn ve snr izgilerini korumalardr. Bu ulus-devletlerin adlar bile bu yapayl yanstr: Irak, snrlar mevcut modern devletin snrlarndan ok farkl olan ortaaa ait bir blgeydi; bu blge Bat ran'n bir ksmn ieriyordu ama kuzeyde Mezopotamya Irak snrlar dnda kalyordu. Suriye, Filistin ve Libya klasik adan kalma adlard ve binlerce yldan beri, Giri 5 yirminci yzylda Avrupal emperyalistler tarafndan yeniden canlandrlp dayatlana dek blgede kullanlmyordu.1 Arapa'da Cezayir ve Tunus szckleri hi yoktu; daha sonra bu ayn szckler hem lke hem de ehir adlar olarak kullanld. in en ilgin yan, Arapa'da Arabistan diye bir szck yoktu; gnmzdeki Suudi Arabistan'dan yerine gre "Suudi Arap krall" ya da "Arap yarmadas" olarak bahsedilirdi. Bu Arapa'nn fakir bir dil oluu yznden deil, tam tersine Araplarn tek bana birleik etnik ve blgesel kimliklere gre dnmyor oluu yzndendi. Gerekten de, Hz. mer'in Araplara "soyunuzu bilin ve kendilerine kim olduklar sorulduunda, 'ben u yerdenim' diye yant veren kyller gibi olmayn" dedii sylenir.2

Mslmanln ilk dnemlerinde, islam cemaati tek bir kiinin ynetiminde tek bir devletin ats altndayd. Cemaat birok devlete paralandktan sonra bile, tek bir islamc politika ideali korunmutur. Snrlar deise de, devletlerin hemen hepsi hanedanlkt ve ilgintir, son derece zengin Arapa, Farsa ve Trke slam tarihleri iinde hanedanlklarn, ehirlerin ve en bata islam devleti ve cemaatlerinin tarihleri vardr ama Iran ya da Trkiye tarihi yoktur. Suriye, Filistin ya da Irak'n aksine, bu adlar yeni deil, yzyllarca egemen ve bamsz olmu eski politik birimleri anlatr. Ama modern zamanlara kadar bu adlar bile Arapa, Farsa ya da Trke'de mevcut deildi. Trk denen halkn yaad ve Trke denen bir dilin konuulduu lkeyi anlatan Trkiye ad lkeleri etnik adlarla belirleyen bildiimiz Avrupal tarzna uygun grnmektedir. Ancak orta alardan be1. Bu isimlerden ilki Osmanl dneminde, am eyaletinin Suriye adn almasyla ortaya kt. Bu eyaletin snrlar sava sonras ortaya kan devletin snrlarndan nemli oranda farklyd. Roma-Bizans ismi olan Filistin, Arap fatihler tarafndan bir sre muhafaza edildi ama Hallar geldiinde neredeyse unutulmutu. Bu isim Birinci Dnya Sava sonras Britanya Mandas kurulunca yeniden canland. Romallardan kalma Libya ad italyanlar tarafndan yeniden gndeme getirilinceye kadar unutulup gitmiti. 2. bni Haldun, Mukaddime, der. E. Quatremere (Paris, 1858), c. 1, s. 237. islam'n Krizi ri Avrupa'da kullanlmakta olan bu ad 1923'te Cumhuriyet'in ilanna kadar Trkiye'de kabul grmemitir. ran Avrupal bir ad, aslnda Bat ran'da bir blgeye verilen Pars, sonralar Fars, adnn Yunanca uyarlamasdr. Arap igali ardndan, Arapa alfabede p harfi olmadndan, blgenin ad Fars olmutur. Nasl Kastilce spanyolca ve Tuscan dili talyanca haline gelmise, Farslarn yerel bir aksan olan Farsa da lkenin standart dili olmutur ama Farsa'da bu blgenin ad hibir zaman bir btn olarak lkeye verilmemiti. Hem Araplar hem de Trkler, sekizinci yzyldaki ilk Arap ilerlemesinden yirminci yzyldaki son Trk gerilemesine kadar, Hristiyan Avrupa'ya kar mcadelelerini anlatan geni bir edebiyat retmiti. Ama modern zamanlara, Avrupa kavram ve kategorileri hkim olana kadar, Mslman askerler, subaylar ve tarihiler rakiplerini blgesel ya da ulusal sfatlarla deil, hemen her zaman sadece kafirler olarak adlandrm, bazen de Franklar ya da Romanlar gibi mulak genel sfatlar kullanmtr. Ayn ekilde, kendilerine de hibir zaman Arap, Fars ya da Trk dememilerdi; onlar kendilerine Mslman diyordu. Bu yaklam, baka eyler yannda, Pakistan'n Taliban ve onlarn Afganistan'daki halefleriyle ilgili kayglarn anlamamzda yardmc olabilir. Yirminci yzyl mamul olan Pakistan ad tamamen slam dini ve bu dine ballk tarafndan belirlenmi bir lkeyi anlatr. Baka her bakmdan, Pakistan lkesi ve halkyla, bin yllardr olduu gibi, Hindistan'n bir parasdr. slamc kimliiyle belirlenmi bir Afganistan doal olarak Pakistan'n mttefiki, hatta bir uydusu olacaktr. Etnik milliyetilik esasna gre belirlenmi bir Afganistan ise, tam tersine, Pakistan'n kuzey-batsndaki Petunca konuan blgelerde ayrlk glere destek veren ve hatta belki de Hindistan'la ittifak yapan tehlikeli bir komu olabilirdi. lk dneme, hatta daha eski alarn tarihine yaplan gndermeler halk dilinde ok yaygndr. 1980'de, ran-Irak Sava srasnda, iki taraf da, sk sk yedinci yzyldaki KaGiri 7 disiye (637) ve Kerbela'ya (680) kadar uzanan olaylar ve kiileri gndeme getiren muazzam propaganda faaliyetleri yrtmt. Kadisiye Sava'n ran' istila eden Arap Mslmanlar kazanmt, karlarnda henz slamiyeti kabul etmemi ve bu yzden de Mslmanlarn gznde pagan ya da kafir olan ah ve ordusu vard. Dolaysyla iki taraf da zaferin kendilerine ait olduunu iddia edebilirdi; Saddam Hseyin Araplarn Farslar zerinde, Ayetullah Humeyni ise Mslmanlarn imanszlar zerinde zaferinden bahsedebilirdi. Bu savalara yaplan gndermeler ayrntl anlatmlar ya da aklamalara deil, abucak yaplm, yarm yamalak antrmalara dayanyordu ama iki taraf da kendi yandalarnn, bunlarn byk bir ksm okur yazar olmasa bile, anlayacandan hibir kukuya dmeksizin bu savalar zerinden propaganda yrtyordu. Batda

birbirlerine kar kitlesel propaganda yrtenlerin iddialarn ayn olay ve dneme, rnein ngiltere'deki Anglosakson hkmranl ya da Fransa'daki Karolenj krallarna, dayandrmalar kolay anlalr bir ey deildir. Ayn ruh hali iinde, Usame bin Ladin Bakan Bush'u Firavun'a benzeterek hakaret ediyor, Bakan Yardmcs Cheney ve Dileri Bakan Powel' (birlikte anarak) 1991 Krfez Sava'nda, on nc yzyl ortalarnda Badat' ele geiren ve Abbasi Halifeliini ykan Mool hanlarndan sonra, Irak'a en byk zarar veren kiiler olarak suluyordu. Ortadoulularn tarih bilinci okullarda hocalar ve medya tarafndan beslenmektedir ve her ne kadar yanl ve tutarsz olursa olsun -ki aslnda genelde yledir- canldr ve gl bir uyum sergilemektedir. 23 ubat 1998'de, Londra'da Arapa yaymlanan bir gazete olan Al-Quds al-Arabi "Dnya slam Cephesi'nin Yahudilere ve Hallara kar Cihat lan"n bast. Gazeteye gre, bildiri onlara faksla gnderilmiti ve altnda Usame bin Ladin ve Msr, Pakistan ve Benglade'teki Cihat gruplarnn liderlerinin imzas vard. Akc, yer yer airane bir Arapa'yla kaleme alnm ahane bir metin olan bildiri ou Batlnn 8 slam'n Krizi alk olmad trden bir tarih anlay sergiliyordu. Bu belgede ortaya konmu haliyle Bin Ladin'in dertleri birok kiinin bekledii gibi deildi. Bildiri, Kuran ayetleri ve Hz. Muhammed'in hadisleri iinden en militan blmlerin aktarld bir girile balyor ve sonra yle devam ediyordu: "Allah'n Arabistan yarmadasn var ettii, ardndan llerini yaratt ve etrafn denizlerle evirdii gnden beri, bu lkenin bana, toprana erek, meyvelerini yiyerek ve, doasn tahrip ederek ekirgeler gibi yaylan bu Hal srleri kadar byk bir felaket gelmedi; ve bu, uluslarn bir orba kasesi evresinde itiip kakarak Mslmanlarla kavgaya tututuu bir zamanda oluyor." Bildiri, daha sonra, durumu anlama ve ileri doru yoluna koymak iin harekete geme ihtiyacndan sz ediyordu. Bildiriye gre, gerekler herkes tarafndan bilinmektedir ve ana balk altnda toplanabilir. Bir: ABD yedi yl akn bir sreden beri slam'n en kutsal topraklarn, Arabistan', igal altnda tutuyor, zenginliklerini yamalyor, yneticilerine hkmediyor, insanlarn aalyor, komularn tehdit ediyor ve yarmadadaki slerini komu Mslman halklara kar savamak iin bir mzrak ba olarak kullanyor. Gemite bazlar bu igalin gerek yzn anlamakta zorlanyordu, ama imdi btn Arabistan halk bunu grd. Bunun en iyi kant, Arabistan'daki Amerikan slerinden Irak halkna kar yaplan saldrlardr. Arabistan yneticilerinin hepsi topraklarnn bu amala kullanlmasna kar kyor ama ellerinden boyun emekten baka bir ey gelmiyor. ki: Hal-Yahudi ittifaknn elleriyle Irak halkna verilen muazzam zarara ve bir milyondan fazla insann lmne ramen, Amerikallar bu korkun katliam bir kere daha tekrarlamaya alyor. yle grnyor ki, acmasz bir savan ardndan gelen uzun sreli ambargo, lkeyi blgelere paralamak ve tahrip etmek onlara yetmiyor. Bu yzden imdi bu halkn geriGiri 9 ye kalan neyi var nesi yoksa ykmak ve onlarn Mslman komularn aalamak iin bir kere daha geliyorlar. : Amerika'nn bu savalardaki niyeti dini ve ekonomik olmakla birlikte, onlar ayn zamanda dikkatleri Kuds'n igali ve oradaki Mslmanlarn ldrlmesinden baka yerlere ekerek, kk Yahudi devletine de hizmet ediyor. Bunun, blgedeki en gl Arap devleti olan Irak' ykma heveslerinden ve Irak, Suudi Arabistan, Msr ve Sudan gibi, btn devletleri kk kk paralara ayrma giriimlerinden daha iyi gsteren ne olabilir? Bu devletlerin blnmesi ve zayf dmesi srail'in ayakta kalmasn ve Arabistan topraklarndaki feci Hal igalinin srmesini salayacaktr. Duyuru daha sonra yle devam ediyor: Bu sular "Amerikallarn Allah'a, Onun Peygamberine ve Mslmanlara ak sava ilandr. Bylesi bir durumda, dmanlar Mslman topraklara saldrd zaman, yzyllardan beri btn slam alimleri Cihat'n her Mslman iin kiisel bir grev olduu grnde birlemitir."

Metne imza koyanlar eitli Mslman otoritelerden alntlar yaptktan sonra duyurularnn, fetvalarnn son ve en can alc ksmna gelirler: "[Kuds'teki] Mescidi Aksa ve [Mekke'deki] Mescidi Haram ellerinden kurtulana ve hibir Mslman' tehdit edemez halde, perian, kolu kanad krlm ordular btn slam topraklarn terk edene kadar, mmkn olan her lkede, sivil ya da asker, Amerikallar ve mttefiklerini ldrmek gc yeten her Mslman'n kiisel grevidir." Kuran'dan bu konuyla ilgili birka ayet daha aktardktan sonra, bildiri yle devam ediyor: "Allah'n izniyle, Allah'a inanan ve Allah'n emirlerine uyarak efaat dileyen her Mslman' nerede bulurlarsa bulsunlar, ne zaman olursa olsun, Amerikallar ldrmeye ve mallarna el koymaya aryoruz. Ayn ekilde, Mslman ulemay ve liderleri, genleri ve askerleri, Amerikan eytannn ordularna ve on10 slam'n Krizi larn mttefiki olan eytan'n yardmclarna kar sava balatmaya aryoruz." Bildiri ve fetva slam'n kutsal metinlerinden yaplan baka alntlarla son buluyor. 1991'deki Krfez Sava, btn Batllarn ortak grne gre, ABD ve Araplarla teki mttefiklerden oluan bir ittifak tarafndan Kuveyt'i Irak saldrs ve igalinden kurtarmak ve Suudi Arabistan' muhtemel bir Irak saldrsna kar korumak iin yapld. Bu sava Irak'a kar bir Amerikan saldrs olarak grmek biraz garip grnebilir ama bu yaklam islam dnyasnda yaygn kabul grmektedir. Saddam Hseyin'in Irak'a saldrs hafzalardan silindike, dikkatler Irak'a kar yaptrmlara, Arabistan'da slenmi Amerikan ve ngiliz uaklarnn Irak zerindeki denetleme uularna, Irak halknn ektii skntlara ve giderek Amerika'nn, onlara gre, srail'i kayran tek yanl tutumuna kaymtr. Bildiride saylan znt kayna -Arabistan, Irak, Kuds- Ortadou'da olup bitenleri gzleyenler iin artc gelmeyecektir. Belki artc gelebilecek olan ey, bu soruna verilen arlk ve varlan sonutur. Bu slam tarihi ve edebiyatna aina olan biri iin srpriz deildir. Biz Batllar genellikle unuturuz ama Mslmanlar iin, Kutsal Topraklar tartmasz bir biimde Arabistan, zellikle Hicaz ve iki kutsal ehirdir -bunlardan biri Peygamber'in doduu Mekke ve ilk slam devletini kurduu Medine'dir; bu lke halk yeni inanc ilk kabul edenler ve bu inancn standart tayclardr. Muhammed Peygamber, kendinden hemen sonra gelen ve cemaatin bana geen halifeler gibi, Arabistan'da yaam ve lmtr. Sonralar, Suriye'deki ksa bir ara dnda, slam dnyasnn merkezi ve byk baarlarnn yaand yer Irak't ve bakenti Badat be yz yl halifeliin merkeziydi. Mslmanlar iin, bir kere slam alemine kazandrlm hibir topraktan nihai olarak vazgeilemez, fakat Arabistan ve Irak dier hepsinden nde gelir. Giri 11 Ve bu ikisi iinde Arabistan tartmasz ok daha nemlidir. Klasik Arap tarihiler, Mslman an yirminci ylnda, yani MS. 641'de, "Halife mer'in, Hz. Muhammed'in lm deinde verdii bir emrini yerine getirmek zere, Yahudilerin ve Hristiyanlarn kuzey ve dou kylar dnda Arabistan yarmadasnn tamamndan karlmasna hkmettii"ni anlatmaktadr. Burada sz konusu edilen halklar kuzeyde, Haybar vadisindeki Yahudiler ve gneyde, Nayran'daki Hristiyanlard. Bu iki halk da eski ve yerleik cemaatlerdi, dilleri, kltrleri, yaam biimleriyle hepsi Arap't; komularndan farkl olan yanlar sadece dinleriydi. Peygamber'e atfedilen bu szler ilk dnemin slam otoriteleri tarafndan yalanlanm olmasna ramen, genelde kabul edildi ve hayata geirildi. Yahudileri ve ardndan Mslmanlar srgn etmeyi normal bulan ve bunu sk sk yapan ortaa Hristiyanlnn aksine, dinsel aznlklarn srgn edilmesi slam tarihinde son derece seyrek rastlanan bir eydir. Avrupallarn uygulad tahliyeyle kyaslandnda, mer'in emri hem snrl hem de efkatliydi. Bu karar, slam'n Kutsal Topra saylmayan kuzey ve kuzey-dou Arabistan' iine almyordu. Ve baka yerlerdeki mltecilerin akbetini paylaan spanya'dan ve

teki Avrupa lkelerinden srlen Yahudilerin ve Mslmanlarn aksine, Arabistan Yahudileri ve Hristiyanlar kendilerine ayrlan topraklara, Yahudiler Suriye ve Filistin'e, Hristiyanlar ise Irak'a, yerletirildiler. Ayrca emir abucak deil, aamal bir biimde hayata geirildi ve bu karardan epey sonra da Haybar ve Nayran'da yaayan Yahudiler ve Hristiyanlar olduunu biliyoruz. Tahliye zaman iinde tamamland ve o tarihten itibaren Kutsal Hicaz Topraklar Mslman olmayanlar iin yasak blge ilan edildi. Suudi devleti ve Usame bin Ladin ve yandalar tarafndan kabul edilen slam hukuku anlayna gre, Mslman olmayan birinin kutsal topraa ayak basma12 slam'n Krizi s bile byk bir sutur. Kralln geriye kalan blmnde, Mslman olmayanlar geici ziyaretiler olarak kabul edilirler ama yerlemelerine ve dinlerinin gereklerini yerine getirmelerine izin verilmez. Kzl Deniz kysndaki liman kenti Cidde uzun sre bir tr dinsel karantina blgesi olarak hizmet grmtr; burada yabanc diplomatlarn, elilerin ve ticari temsilcilerin kesin olarak geici bir sreliine yaamalarna izin veriliyordu. 1930'lardan itibaren, petroln bulunmas ve iletilmeye balanmas ve kk bir vaha kasabas olan Riyad'n koca bir metropole dnmesi birok deiiklii de beraberinde getirdi ve azmsanmayacak sayda yabancnn, arlkl olarak da Amerikallarn akn Arabistan hayatn ok ynl olarak etkiledi. Birok kii tarafndan hl bir kutsiyet ihlali olarak grlen yabanclarn mevcudiyeti belki artan hncn aklanmasnda yardmc olabilir. Arabistan, on ikinci yzylda, ksa bir sreliine Hallarn tehdidi altnda kalmt. Hallarn yenilgiye uratlmas ve lkeden kovulmasndan sonra Arabistan ilk kez kafirlerin tehdidine, on sekizinci yzylda, Gney Asya'da Avrupal glerin mevzi kazanmas ve Avrupal, baka bir ifadeyle, Hristiyan gemilerin Arap kylarnda grlmesiyle, maruz kald. Bunun sonucunda ortaya kan fke, en azndan, Arabistan'da Vahabi hareketinin ateledii ve Suudi devletinin kurucular olan Suud slalesinin ban ektii dinsel canlann unsurlarndan biriydi. ngiliz-Fransz etkisinin yaand ve ardndan bu glerin on dokuzuncu ve yirminci yzyllarda Ortadou'da hkimiyet kurduu dnemde, Msr, Sudan, Irak, Suriye ve Filistin'i emperyal gler ynetiyordu. Bu gler Arabistan kylarnda, Aden'de ve ran Krfezi'nde kk paralar kapyordu belki ama askeri bir harekttan uzak duracak ve yarmadann ilerine asgari dzeyde mdahale edecek kadar akll davranyordu. Yabanc mdahale ekonomik olarak kald ve dller her trl sknty datmaya fazlasyla yettii srece, yabanGiri 13 c mevcudiyetine katlanlabilirdi. Ama yakn tarihte iin rengi deiti. Petrol fiyatlarnn dmesi ve nfusun ve giderlerin artyla, dl artk yetmiyor; skntlar giderek fazlalayor ve yksek sesle dile getiriliyor. Mdahale de ekonomik faaliyetlerle snrl olmaktan kt. ran Devrimi, Saddam Hseyin'in hrs ve sonucunda blgenin tm sorunlarnn, zellikle srail-Filistin sorununun bymesi, yabanc mdahaleye askeri ve politik boyutlarn da eklenmesine neden oldu ve giderek daha fazla iitilen "emperyalizm" naralarna belli lde hakllk kazandrd. Kutsal topraklar sz konusu olduunda, birok Mslman mcadeleyi ve bazen dman da dinsel terimlerle tanmlamaya ve Saddam Hseyin'in elinden Kuveyt'i kurtarmak ve Suudi Arabistan' korumak iin gnderilen Amerikan askerlerini kafir istilac ve igalciler olarak grmeye yatkn olacaktr. Bu alglama biimini, kafir dnya gleri arasnda Amerika'nn sorgusuz sualsiz en byk oluu da pekitiriyor. ou Amerikalya gre, Bin Ladin'in iddialar glntr, ABD'nin Arabistan'da bulunma nedeni ve biiminin kabaca arptlmasndan baka bir ey deildir. Ama Amerikallar unu da bilmelidir ki, birok Mslman, belki de Mslmanlarn ou asndan, bildirinin slam'n doasyla, hatta cihat anlayyla hibir alakas yoktur. Kuran savatan olduu kadar bartan da bahseder. Gvenilirlii deien llerde Peygamber'e atfedilen ve ok farkl biimlerde yorumlanan yz binlerce sz ve olay ok geni bir yelpazede rehberlik imkn yaratr ve dinin militan, iddete yatkn yorumu bunlardan yalnzca biridir.

Bununla birlikte, azmsanmayacak sayda Mslman dinlerinin iddete yatkn bu yorumunu kabul etmeye, bunlardan az sayda bazlar da uygulamaya scak bakmaktadr. Zaten terrizm iin ok insana gerek yoktur. Kukusuz, Bat hangi ara etkili olacaksa kendini o arala korumaldr. Ancak terristlerle savan aracn belirlemek iin, onlar harekete geiren gleri anlamak kesinlikle faydal olacaktr. 1 SLAM'I TANIMLAMAK slam hakknda genellemeler yapmak kolay deildir, ilk olarak, szck genelde birbiriyle alakal iki farkl anlamda kullanlr, tpk Hristiyanlk szcnde olduu gibi. Szcn bir anlam bir din, bir inan ve ibadet sistemini anlatr; teki anlamda ise, o dinin himayesi altnda doan ve gelien medeniyet anlatlr. Dolaysyla, slam on drt yzyllk bir tarih, bir buuk milyara yakn insan ve muazzam farkllklar gsteren bir dinsel ve kltrel gelenein addr. Hristiyanlk daha ok sayda insan ve daha uzun bir sreye denk der; iki milyardan fazla insan, yirmi yzyldan daha uzun bir zaman dilimi ve daha da byk bir eitlilik. Buna ramen, Hristiyan, Musevi-Hristiyan ve -daha basit bir ifadeyle- Bat Medeniyeti zerine belli genellemeler yaplabilir, yaplyor da. slam medeniyeti hakknda genellemeler yapmak zor, yerine gre biraz tehlikeli olmakla birlikte, imknsz deildir ve bir bakmdan da yararldr. slam lemi corafi olarak Fas'tan Endonezya'ya, Kazakistan'dan Senegal'e uzanr. Zaman olarak, on drt yzyl 18 slam'n Krizi geriye, yedinci yzylda Muhammed Peygamber'in gelii, misyonu ve onun ynetiminde slam cemaati ve devletinin yaratlmasna gider. Avrupal tarihilerin antik medeniyetin -Yunan ve Roma- kyle modern medeniyetin Avrupa- ykselii arasndaki bir karanlk a olarak grdkleri bu dnemde, slam byk ve gl krallklaryla, zengin ve eitli endstri ve ticaretiyle, orijinal ve yaratc bilim ve yaznyla dnyann nde giden medeniyetiydi. slam, Hristiyanlkla kyaslandnda ok daha fazla, eski Dou ile nemli katklar yapt modern Bat arasndaki ara aamayd. Ancak son yzyl iinde slam dnyas hkimiyetini ve liderliini yitirdi ve hem modern Batnn hem de hzla modernleen Dou'nun gerisine dt. Genileyen bu uurum zamanla hem pratik hem de duygusal sorunlar dourdu; slam'n yneticileri, dnrleri ve asileri imdiye kadar bu sorunlara doyurucu yantlar bulamamtr. slam bir din olarak Musevi-Hristiyan gelenee, Hinduizm, Budizm ve Konfiyusuluk gibi Asya'nn btn byk dinlerinden her bakmdan ok daha yakndr. Musevilik ve slam, yeme ve ime de dahil, insan faaliyetinin her ynn dzenleyen ilahi bir yasa inancn paylar. Hristiyanlar ve Mslmanlar bir ortak zafer inancn paylar. Musevilik dahil, insanln teki dinlerinin aksine, onlar Tanr'nn insanla gnderdii son mesajn talihli alclar ve emanetileri olduklarna ve grevlerinin bu mesaj btn dnyaya tamak olduuna inanr. Dounun uzak dinleriyle kyaslandnda, btn bu Ortadou dini -Musevilik, Hristiyanlk ve slam- birbiriyle yakndan ilikilidir ve aslnda ayn dinsel gelenein deiik biimleri olarak grnrler. Hristiyanlk ve slam birok bakmdan karde medeniyetlerdir; ikisi de Yahudi vahiyleri ve peygamberleri, Yunan felsefesi ve bilimi mirasna dayanr ve ikisi de antik dnem Ortadousunun geleneklerinden beslenmitir. Bu ortak tarihin byk blmnde, ikisi de birbiriyle savaa kilitlenmi olmakla birlikte, atma ve polemiklerde bile zdeki akrabal ve onlar birbirine balayan ortak zellikleri ortaya slam'} Tanmlamak 19 koymular ve kendilerini Asya'nn uzak medeniyetlerinden ayr tutmulardr. Gelgelelim, bu iki din arasnda benzerlikler olduu kadar, derin ayrlklar da vardr ve bunlar reti ve ibadetteki bariz farklarn tesine uzanr. ki din arasndaki fark hibir yerde bu dinlerin ve onlarn yetkili azlarnn, hkmet, din ve toplum arasndaki ilikiler karsndaki tavrlarndaki kadar derin deildir. Hristiyanln Kurucusu izleyicilerine "Sezar'n hakkn Sezar'a, Tanr'nn hakkn da Tanr'ya verin" (Mat. XXII:21) buyuruyordu;

yzyllar boyunca, imparator Konstantin'in Hristiyanl kabul ettii tarihe kadar, Hristiyanlk bir mazlum dini olarak bym ve gelimiti. O tarihten sonra bizatihi Sezar bir Hristiyan oluyor ve bir dizi deiiklii hayata geiriyordu; bylelikle yeni inan Roma mparatorluuna hakim oldu ve medeniyetini dntrd. slam'n Kurucusunun kendisi Konstantin'di ve kendi devletini ve imparatorluunu kurdu. O bu yzden bir kilise yaratmad, ya da yaratmaya ihtiya duymad. Batl Hristiyanlk tarihinde son derece nemli bir rol oynayan regnum ve sacerdotum* ikiliinin slam'da bir muadili ortaya kmad. Hz. Muhammed'in hayatta olduu dnemde, Mslmanlar ayn anda hem dinsel hem de politik bir cemaat haline geldiler, Peygamber de devletin bayd. Beklenecei gibi, Peygamber bir yeri ve bir halk ynetmi, adaleti salam, vergi toplam, ordulara komuta etmi, sava am ve bar yapmt. slam'n kurucu ilk kua iin, srekli zulm altnda inanlarnn snanmas, dman bir devlet gcne direnme yoktu. Tam tersine, onlar yneten devlet slam devletiydi ve Allah'n davalarna verdii onay bu dnyadaki zafer ve imparatorluk biiminde onlara ifa ediliyordu. Pagan Roma'da Sezar Tanr'yd. Hristiyanlar iin Tanr ile Sezar arasnda bir tercih yapma sorunu vard ve Hristiyanlar asrlar boyu bu seimin penesinde kvranmtr. s* Regnum dnyevi gc, yani devleti, sacerdotum ise ilah gc, yani kiliseyi temsil eder -ev. 20 islam'n Krizi lam'da byle sancl bir seim yoktu. Mslmanlarn anlad biimiyle slam'n evrensel politikasnda, Sezar yoktu, yalnzca tek hkim ve tek yasa kayna olan Allah vard. Muhammet O'nun Peygamberiydi ve hayattayken Allah adna retmi ve ynetmiti. MS. 632 ylnda, Hz. Muhammed ldnde, manevi misyonu ve Allah'n kitabn insanlara getirmek olan peygamberlik misyonu tamamlanm oluyordu. Geriye, sonunda btn dnya kabul edene kadar Allah'n vahyini yayma grevi kalyordu. Bu da otoritenin ve doru inanc benimseyen ve Allah'n emirlerine uyan cemaate yeliin geniletilmesiyle baarlacakt. Bu grev iin zorunlu btnl ve liderlii salayacak Peygamber'in bir vekili ya da halefi gerekiyordu. Arapa halife szc Peygamber'in kaynpederi ve ilk halefi olan Ebubekir'e verilen unvan oldu; Hz. Ebubekir'in slam cemaatinin bana gemesiyle byk bir tarihsel kurum olan halifeliin temelleri de atlm oluyordu. Halifeler dneminde, Peygamber'in hkimiyet kurduu Medine yz yl gibi ksa bir srede geni bir imparatorluk, slam da bir dnya dini haline geldi. Korunan ve daha sonraki kuaklar faydalansn diye kayda geirilen ilk Mslmanlarn deneyiminde, dinsel hakikat ve politik g ayrlmaz bir biimde i iedir; birinci ikinciyi kutsarken, ikinci de birinciye destek oluyordu. Ayetullah Humeyni bir keresinde "slam politik deilse, hibir ey deildir" diyordu. Btn Mslmanlar bu kadar ileri gitmez ama ou Allah'n politikayla ilgili olduuna inanr ve bu inan, iktidarn elde edilmesi ve kullanlmas, meruiyetin ve otoritenin doas, yneticilerin ve kullarn grevleri, ksacas, Bat'da anayasa hukuku ve politik felsefe diyebileceimiz ne varsa onu kapsayan eriat, yani lahi Hukuk tarafndan olumlanr ve desteklenir. slam'la Hristiyanlk arasnda uzun bir dneme yaylan ilikiler ve ikisi arasndaki birok benzerlikler ve karlkl etkilenmeler gzlemcilerin baz nemli farkllklar gzard etmesine neden olmutur. Denir ki, Kuran Mslman nlslam' Tanmlamak 21 cil'idir; cami Mslman kilisesidir; ulema da Mslman ruhban snfdr. Btn bunlar dorudur doru olmasna ama yanltcdr da. Hem Eski hem de Yeni Ahit farkl kitaplarn bir derlemesinden oluur, uzun bir zaman dilimini kapsar ve inananlar tarafndan ilahi vahyin vcut bulmas olarak grlr. Kuran, Mslmanlar asndan, tek bir insan, Muhammed Peygamber, tarafndan bir kerede duyurulan tek bir kitaptr. slam'n ilk asrlarnda yaplan canl bir tartmann ardndan, Kuran'n yaratlmam ve ebedi, ilahi ve deimez olduu retisi benimsendi ve imann temel bir art haline geldi.

Ortak ibadet yeri olmas anlamnda cami gerekten de Mslman kilisesidir. Ama "Kilise"den bahseder gibi "Cami"den bahsedemezsiniz; o devletten ayr kendi hiyerarisi ve kanunlar olan bir kurumdur. Ulema (ran'da ve Fars kltrnden etkilenmi Mslman lkelerde, mollalar) sosyolojik anlamda bir ruhban snf saylabilir; yani onlar genelde eitimli ve diplomal meslekten din adamlardr. Ama slam'da rahiplik yoktur; Allah'la inananlar arasna hibir kii ve kurum giremeyecei gibi, ancak ehliyetli rahiplerin yerine getirebilecei atama, kutsama ve ayinler de yoktur. Gemite olsaydk, konsillerin ya da sinodlarn, kardinallerin ve dogmay hayata uygulayan engizisyoncularn da olmadn syleyebilirdik ama en azndan ran iin artk bunu syleyemeyiz. Arapa "ilim" szcnden gelen ulemann birinci ilevi lahi Hukuk'u savunmak ve yorumlamaktr. Ortaan son dnemlerinden itibaren, ky ve kasabalarda sradan halkn ihtiyalarn karlamak zere Hristiyanlktaki yerel kiliselerin rahiplerine benzer bir kesim ortaya kmt ama bunlar genelde ulemadan farklyd; ulema slam retisinden ok mistik gelenee dayanan bu kesime gvenmiyordu. Son dnem slamc monarilerde, ran'da ve Trkiye'de, bir tr dini hiyerari ortaya kt ama bunun klasik Mslman gelenekte yeri yoktur ve bu hiyerari iinde yer alanlar Hristiyan piskoposlarn sahip olduuna benzer bir iktidar tale22 slam'n Krizi binde bulunmad gibi, byle bir gce de sahip deildir. Modern zamanlarda, zellikle Bat etkisiyle, birok deiiklik olmu, Hristiyanlktaki kiliselerle ve ruhban snflaryla kukulu bir benzerlik tayan kurumlar ve makamlar gelimitir. Ama bunlar klasik slam'a bir dn deil, tersine ondan bir kopu anlamna gelir. slam dnyasnda, snrl sosyolojik anlamyla, bir ruhban snfnn varlndan sz edilebilse bile, din d bi/ toplumsal kesimin varlndan kesinlikle sz edemeyiz. Dinsel otoriteden ayr ya da ayrlabilir bir eyi anlatan, Hristiyan dillerinde lay, temporal ya da secular gibi terimlerle ifade edilen bir nosyon slam dncesine ve pratiine tamamen yabancdr. Arapa'da bu terimlerin karlklar grece yakn bir tarihe kadar yoktu. Bu szckler Arapa konuan Hristiyanlardan alnm ya da yeni bulunmutur. Peygamber'in dneminden beri slam toplumu ikili bir karakter tamaktadr. slam toplumu bir yandan politik bir birim, nce bir devlet ve ardndan imparatorluk haline gelen bir eflik sistemi, te yandan ise bir Peygamber tarafndan kurulmu ve ayn zamanda halefleri de olan vekilleri tarafndan ynetilen bir dinsel cemaattir. Hz. sa armha gerildi, Hz. Musa vaat edilmi topraklara giremeden ld ve bu olaylarn ans onlarn mritlerinin inan ve tavrlarn derinden etkiledi. Hz. Muhammed hayattayken muzaffer olmu ve bir muktedir ve bir fatih olarak lmt. Mslmanlarn sonuta ortaya kan tavrlar da olsa olsa dinlerinin bu tarihine uygun geliebilirdi. Bat Avrupa'da, barbar olmakla birlikte eitilebilir de olan istilaclar mevcut bir devletin ve dinin, Roma mparatorluu ve Hristiyan Kilise-si'nin zerine geldiler. stilaclar ikisini de tand ve Latince konuan mevcut Roma politik yaps ve Hristiyan dini erevesinde kendi amalar ve ihtiyalar iin aba gsterdiler. Ortadou ve Kuzey Afrika'y istila eden Araplar buralara kendi inanlarn, kendi dillerindeki kendi yazlarn tadlar; buralarda kendi politik yaplarn kurdular, yeni bir dizi yasalar koydular, yeni bir emperyal dil, en st makam slam' Tanmlamak 23 olarak halifelikle yeni bir emperyal yap oluturdu. Devletin yaps ve politika slam tarafndan tayin edildi ve tam yelik ancak hkim inanc aka kabul edenlere tannd. Bu rnekte, btn iyi Mslmanlarn taklit etmeye alt baka rneklerde olduu gibi, Hz. Muhammed iki yol izler. Birincisinde, doduu yer olan Mekke'de yaad yllar boyunca (570-622), Peygamber ynetimdeki pagan oligarisinin bir muhalifiydi. kincisinde, Mekke'den Medine'ye hicret ettikten sonra (622-632), bir devletin bayd Peygamber'in hayatndaki bu iki aamann, direni ve ynetme, ikisi de Kuran'da ifade bulmutu; farkl ayetlerde, iman edenler Allah'n elilerine itaat etmeye ve adaletsizliin ve despot ynetimin timsali

olan Firavunlara isyan etmeye arlmaktadr. Peygamber'in hayat ve eserlerinin bu iki yn slam'da iki gelenein esin kayna olmutur; biri otoriter ve skunet isteyen teki radikal ve eylemci. Bu iki zellik de gelenein ve olaylarn geliim seyri iinde bolca sergilenmitir. Kimin Allah'n elisi ve kimin Firavun olduunu belirlemek her zaman kolay deildi; bu uurda birok kitap yazlm, birok savaa tutuulmutur. Sorun hl zlm deildir ve gnmz polemikleri ve mcadelelerinde geleneklerin ikisi de kolaylkla seilebilir. Skunete davetle radikalizm ular arasnda, ynetim karsnda saknma, hatta gvensizlik diyebileceimiz son derece yaygn ve ak bir tutum vardr. Bunun bir rnei eskiden halkn yarglk grevini yerine getiren kadyla lahi Hukuk'u temsil eden mftye kar tutumlarndaki ak farktr. Ynetim tarafndan tayin edilen kad edebiyat ve folklorda dzenbaz, hatta gln kiiler olarak resmedilirken, slam'n orta alarnda hem din adamlar hem de halkn kabul ettii mftye gvenilmi, sayg gsterilmitir. Dindar insanlarn saylar yz binleri bulan biyografilerinde hep benzer bir sahneye rastlanr: Kahraman ynetim tarafndan bir makama atanmak istenir ama o bunu reddeder. Atanmak istenmesi onun bilgisini ve nn gsterir, reddi ise ne kadar haysiyetli olduunu. 24 slam'n Krizi Osmanl dneminde nemli bir deiiklik oldu. Kad byk g ve yetki kazand, mft bile kamusal otorite zincirine dahil edildi. Ama hkmete kar duyulan eski gvensizlik devam etti ve sk sk ataszlerinde, halk hikyelerinde, hatta edebiyatta dile getirildi. Bin yl akn bir sredir slam kamusal ve sosyal hayat dzenleme asndan yalnzca evrensel olarak kabul edilebilir bir kurallar ve ilkeler dizisi ortaya koymakla yetindi. Avrupa etkisinin azamiye ulat dnemde bile, bamsz lkeler kadar Avrupa'nn emperyal gleri tarafndan ynetilen ya da hkmedilen lkelerde de, slamc politik nosyonlar ve tutumlar derin ve yaygn etkisini kaybetmemiti. Getiimiz yllarda, bu nosyonlarn ve tutumlarn deiik biimlerde de olsa, eski hkimiyetlerini yeniden kurabileceklerine ilikin birok iaret grlmektedir. slam'la dnyann geri kalan arasndaki en arpc farkllklar politika alannda -i, blgesel ve uluslararas politikada- gryoruz. Britanya ve skandinav lkelerinde, dileri bakanlar ya da devlet bakanlar, arada bir, Protestan din adamlaryla danma toplantlar yapmaz; farkllklarn geici olarak unutarak, diyebiliriz ki, Yunanistan, Yugoslavya, Bulgaristan ya da Sovyetler Birlii yneticilerinin pratiinde de Ortodoks Kilisesi'ne gemiteki ya da o tarihteki ballklar temelinde dzenli toplantlar yapmak gibi bir ey yoktu. Ayn ekilde, Dou ve Gneydou Asya'nn Budist devletleri ne BM'de ne de baka politik faaliyetlerinde bir Budist blok oluturmutur. Din temelinde byle bir gruplamaya gitme fikrinin kendisi modern dnyada yersiz, hatta samadr. Ama slam sz konusu olduunda byle bir ey ne yersiz ne de samadr. Btn Souk Sava gerilimlerinde ve sonrasnda, aralarnda monarilerin ve cumhuriyetlerin, muhafazakrlarn ve radikallerin, kapitalizmi ve sosyalizmi uygulayanlarn, Bat Blokunu destekleyenlerin ve Dou Bloku yandalarnn ve tarafsz cephenin her rengini tayan slam' Tanmlamak 25 devletlerin olduu, elli Mslman hkmet uluslararas danma ve birok konuda da ibirlii amac tayan kapsaml bir aygt kurdu. Aralk 1969'da, Fas'n Rabat kentinde toplanan bir slam zirvesi slam Konferans rgt (K) adyla bilinen bir organ yaratmay kararlatrd; bu kuruluun Suudi Arabistan'n Cidde kentinde srekli bir sekreterlii bulunacakt. Bylesi bir rgt tam zamannda kurulmutu ve 1970'ler boyunca hzla geliti. K zel olarak yoksul Mslman lkelere yardm etmek, Mslman olmayan lkelerdeki Mslman aznlklara yardmda bulunmak ve slam'n ve Mslmanlarn uluslararas konumlarn, bir gzlemcinin dedii gibi, insann slam haklarn glendirmek amac tayordu. Bu kuruluun bugn elli yedi yesi vardr ve ayrca gzlemci statsnde devlet bulunmaktadr. ye lkelerden ikisi, Arnavutluk ve Trkiye, Avrupal ya

da Avrupal olmak istiyor (Bosna gzlemci statsnde); dier ikisi Surinam (1996'da rgte kabul edildi) ve Guyan (1998'de kabul edildi) Bat yarmkrede bulunmaktadr. Kalanlar Asya ve Afrika lkeleridir ve birka istisna dnda Bat Avrupa'dan ve yakn tarihte Sovyetlerden bamszlklarn getiimiz yzyln ikinci yarsnda kazanmtr. Bu lkelerin ounda Mslman nfus ezici bir ounluktadr ama az saydaki devlet Mslman aznln gc nedeniyle yelie kabul edilmitir. Bu devletlerin dnda, baka lkelerde nemli Mslman aznlklar vardr; bunlarn bazlar Hindistan'da olduu gibi ounluk oluturmaya yakndr, bazlarnda ise, Rus Federasyonu iindeki eenler ve Tatarlar gibi, etnik olduu kadar dinsel bakmdan da farkllklar gsterir. in gibi baz lkelerde her iki trden de Mslman aznlklar vardr. Birok lke bugn g yoluyla olumu Mslman, aznlklar barndryor. Uluslararas politikada K'nn etkili bir faktr haline gelmesinin nnde dn olduu gibi bugn de nemli engeller bulunuyor. 1979'da, egemen bir Mslman lkeye kar 26 slam'n Krizi pervasz bir saldr olan, Sovyetlerin Afganistan igali ciddi bir protestoyla karlamak bir yana, baz yeler tarafndan desteklendi. Daha yakn bir tarihte, rgt Sudan ve Somali gibi ye devletlerdeki i savalarla baa kamad 1980'le 1988 arasnda, iki slam lkesi, Irak ve ran, her birinde muazzam tahribata yol aan feci bir savaa tututu. K ne bu sava nleyebildi, ne de bitirebildi. Genelde, Amerikan Devletleri rgt ve Afrika Birlii rgt'nn aksine, K ye lkelerdeki insan haklar ihlalleri ve dier i sorunlara ilgi gstermedi; rgtn insan haklaryla ilgisi Mslman olmayan ynetimler altndaki, zellikle de Filistin'deki, Mslmanlarla snrl kald. Buna ramen, K hesaba katlmas gereken bir rgttr. rgtn kltrel ve sosyal etkinlikleri nemlidir ve gn getike artmaktadr; ye lkeler arasnda dzenli danma imkn salayan rgt mekanizmas, Souk Sava ve onun olumsuz etkileri geride kaldka, nemini artrabilir. Blgesel ve uluslararas politikadan lke politikalarna dnersek, slam'la dnyann geri kalan arasnda, giderek daha az arpc olmakla birlikte, temel baz farklar bulunmaktadr. ok partili demokrasi uygulayan lkelerin bazlarnda, dinsel amal politik partiler vardr, rnein Batda Hristiyan, Hindistan'da Hindu ve Dou'da Budist partiler. Ama bu partilerin grece ok az lke politikalarnda nemli roller oynamaktadr ve bu rol her geen gn biraz daha azalyor. Ayrca bu partilerin programlarnda ve semen kitlesine ynelik propagandalarnda dinsel motifler genelde az bir yer tutar. Aslnda ou Mslman lkede din byk bir politik faktrdr; ve i politikada blgesel ve uluslararas meselelerde olduundan daha nemlidir. Bu fark nereden geliyor? Bu soruya verilebilecek yantlardan biri bellidir: ou Hristiyan lkenin artk Hristiyan olmamasna karlk, ou Mslman lke hl kkl bir biimde Mslman'dr. Kukusuz, Hristiyan lkelerin birounda Hristiyan inanlar ve bu inanlar diri tutmaya alan ruhban snf hl slam' Tanmlamak 27 gldr ve gemi yzyllara kyasla etkileri azalm olmakla birlikte, hibir biimde nemsiz deildir. Ancak bugn hibir Hristiyan lkede dini liderler, Mslman topraklarda hl normal kabul edilen bir oranda, politikaya katlmad gibi inanlar zerinde de etkili deildir. Varsa bile ok az Hristiyan lkede Hristiyanln kutsal sayd eyler eletirel yorum ya da tartmadan muaftr; halbuki grnte sekler ve demokratik olan Mslman toplumlarda bile normal olan budur. Aslnda bu ayrcalkl muafiyet, fiili olarak, Mslman cemaatlerin yerleik olduu Batl lkelerde de geerlidir; buralarda Mslman inanlara ve pratiklere, Hristiyan ounluun kaybetmi olduu ve Yahudi aznlklarn hibir zaman sahip olmad, bir muafiyet tannmaktadr. En nemlisi, ok az istisna dnda, Hristiyan ruhban snf ou lkede hl normal olarak kabul edilen trden bir kamusal otoriteye sahip deildir, byle bir iddiada bile bulunamaz. Baka dinlerin izleyicileriyle kyaslandnda, Mslmanlar arasnda dinsel inan ve ibadetin yksek dzeyde oluu Mslmanlarn politikaya kar zgn tutumunu ksmen aklamaktadr ama hikyenin tamam bu kadar deildir nk ayn

tutuma dinsel inan ve ibadete ballklar formaliteden teye gemeyen kiilerde ve hatta gruplarda da rastlanabilir. slam yalnzca bir inan ve ibadet meselesi deil, ayn zamanda bir kimlik ve sadakat meselesidir de; birou iin, btn tekilerin zerinde bir kimlik ve sadakattir bu. Yzeyden bakldnda, yurtseverlik ve milliyetilik gibi Batl nosyonlarn ithali btn bunlar deitirmi ve Fas'tan Endonezya'ya kadar uzanan slam dnyasnda bir dizi modern ulus devletin kuruluuna neden olmu grnyor. Ama her ey grnten ibaret de deil. ki rnek verelim. 1923'te, son TrkYunan sava ardndan, iki hkmet aznlk sorunlarn nfus mbadelesi Trkiye'deki Yunanllarn Yunanistan'a ve Yunanistan'daki Trklerin Trki28 slam'n Krizi ye'ye gnderilmesi- yoluyla zme konusunda anlat. En azndan, tarih kitaplarnn anlatt hikye genellikle budur. Ama gerekler biraz farklyd. 1923'te iki hkmetin Lozan'da imzalad, mbadele anlamasna hayat veren protokol "Yunanllar" ve "Trkler"den sz etmez. Protokol mbadele edilecek kiileri "Trkiye'de yaayan Yunan Ortodoks dinine bal Trk uyruklular" ve "Yunanistan'da yaayan Mslman Yunan uyruklular" olarak tanmlar. Bylelikle, protokol sadece iki tr kimlii tanr; biri bir devletin uyruu, teki de bir dine bal olma durumu. Protokol ne etnik ne de dilsel kimlie gnderme yapar. Fiili mbadele, bu belgenin imza atan taraflarn niyetlerini doru bir biimde aa vurduunu gstermektedir. Anadolu'daki Karaman'da yaayan gya Yunanllarn birounun anadili Trke'ydi ama Yunan alfabesi kullanyor ve Ortodoks kiliselerinde ibadet ediyorlard. Yunanistan'da yaayan gya Trklerin birou ya ok az Trke biliyor, ya da hi bilmiyorlard, bu insanlarn ortak dili Yunanca'yd ama Trk-Arap alfabesini kullanyorlard. Batl bir snflandrma sistemine alm Batl bir gzlemci pekl u sonuca varabilirdi: Trk ve Yunan hkmetlerinin anlat ve hayata geirdii ey bir mbadele ve Trk ve Yunan milli aznlklarnn yeniden vatandala kabul edilmesi deil, ift tarafl bir srgnd; Mslman Yunanllar Trkiye'ye ve Hristiyan Trkler Yunanistan'a srgne yollanmt. ok yakn tarihlere kadar, biri Avrupa Birlii yesi, dieri de yelie aday, ikisi de Batl demokratik lkeler olan Yunanistan ve Trkiye'de devletin verdii kimlik kartlarnda din hanesi bulunmaktadr. ikinci rnek Msr'dr. Hem tarihi hem de corafyasyla kesin izgileriyle ayrt edilebilen, be bin yldan uzun gemie sahip srekli bir uygarlk tarihi olan Msr'dan daha iyi ulus olma iddiasnda bulunabilecek, varsa bile, birka lke vardr. Buna ramen Msrllarn birden fazla kimlii vardr ve getiimiz on drt yzyln byk bir blmnde, yani yedinci yzylda Msr'n slam tarafndan fethedilmesi ve islam' Tanmlamak 29 ardndan lkenin Araplatrlmas ve Mslmanlatrlmasndan gnmze, yaadklar topran gururunu kltrel ve dilsel Arap kimliine ve tarihlerinin byk blmnde de dinsel slam kimliine teslim eden Msrl kimlii nadiren egemen bir kimlik olmutur. Bir ulus olarak Msr dnyann en eski uluslarndan biridir. Bir ulus devlet olarak Msr modern bir oluumdur ama ieride hl birok meydan okuyula kar karyadr. Bugn Msr'da bu meydan okumalarn en gls, baz dier Mslman lkelerde olduu gibi, yanltc olsa da, genel olarak "fundamentalist" olarak betimlenen radikal slamc gruplardan geliyor. Kurucusunun yaadklarndan ve dolaysyla O'nun hadislerinden, Mslmanlarn belleklerinde ve zihinlerinde slam, askeri ve politik iktidarn kullanlmasyla birlikte bulunur. Klasik slam bu dnya ile teki dnya, dini ve dnyevi iler arasnda bir ayrm tanyordu. Tanmad, dini meseleleri zmek iin hiyerarisi ve kendi yasalar olan ayr bir kurumdu. Bu slam'n bir teokrasi olduu anlamna m gelir? Allah'n en yce makam olarak grld anlamnda, yant "evet" olmak zorundadr. Ruhban snfnn bir ynetimi anlamnda, yant kesinlikle "hayr" olacaktr. Din adamlarnn bir hiyerarisinin ortaya kmas ve devlette nihai otoriteyi ele geirmesi modern bir yeniliktir ve son dnemde Ayetullah Humeyni ran'nn slam dncesi ve pratiine yapt zgn bir katkdr.

ran'daki slam Devrimi'nin, birok bakmdan benzerlikler tayan Fransz ve Rus devrimleri gibi, sadece ieride kendi halk zerinde deil ortak bir sylem evreninde yaayan btn lke ve halklar arasnda da muazzam bir etkisi olmutur. Bir zamanlar Fransz ve Rus devrimlerinde olduu gibi, ran Devrimi de muazzam bir umut ve coku yaratt Yine bu devrimler gibi, o da kendi Terr ve Mdahale 30 slam'n Krizi Savann aclarn yaad, yayor; teki devrimler gibi, bu devrimin de her trl pragmatizm ya da lmllk iaretini ezmeye kararl Jakobenleri ve Bolevikleri var. Ve kendinden nceki devrimler, zellikle Rus Devrimi gibi, bu devrimin de eitli biimlerde devrim davasn ya da, en azndan, onu ete kemie brndren rejimi ileriye gtrmek iin abalayan kendi ajanlar a ve gnllleri mevcuttur. Modern Ortadou corafyasnda devrim szc, gayet yerinde olarak Fransz'larn coup d'etat, Alman'larn Putsch ya da ispanyol'larn pronunciamiento diyebilecei birok olaya uygulanarak, byk oranda yanl kullanlmaktadr. ngilizce konuan halklarn politik deneyimi, ilgintir, bu szcklerin muadilini retmemitir. ran'da olan bunlarn hibiri deildi; bu, kkeninde sahici bir devrimci deiim hareketiydi. Kendinden ncekiler gibi, o da birok bakmdan vahim hatalarn kurban oldu; ieride despot bir rejim, darda ise terr ve ykma yol at. Fransz ve Rus devrimlerinin aksine, devrimci ran'n elinde nemli bir dnya gc ve tehdidi haline gelebilecek aralar, kaynaklar ve beceriler yoktu. Onun ortaya koyabildii tehdit asl olarak Mslmanlara ve slam'n kendisine karyd. slam'daki devrimci dalgann birka bileeni vardr. Bunlardan biri bir aalanmlk duygusudur; kendini Allah'n kelamnn tek emanetisi olarak grmeye alm, O'nun kelamn kafirlere gtrmekle grevlendirilmi bir cemaat, kendini birden bu kafirlerin boyunduruu ve smrs altnda buluyordu ve boyunduruk altnda olmadklar zamanlarda bile bu kafirler hayatlarn derinden etkilemi ve onlar gerek slam'dan baka yollara saptrmt. Bu aalanmaya, ou Bat'dan ithal edilen, denenen ve her keresinde baarszlkla sonulanan zm yollarnn getirdii bir hayal krkl da eklenmiti. Aalanmlk duygusu ve hayal krkl ardndan yeniden canlan iin zorunlu olan nc bir unsur kendini gsterdi: yeni bir gven ve g duygusu. Bu unsurlar, srail'e slam' Tanmlamak 31 kar verdii savata Msr' desteklemek iin petrol reticisi lkelerin petroln hem arzn hem de fiyatn etkili bir silah olarak kulland 1973 krizinde ortaya kt. Kriz sonucu ortaya kan zenginlik, gurur ve kendine gven duygusu yeni bir unsurla -aalama- pekitirildi. Avrupa ve Amerika'y daha yakndan tandka, Mslman ziyaretiler grdkleri eyleri ahlaki yozlama ve sonu olarak Bat medeniyetinin zaaf olarak betimlemeye baladlar. Younlaan gerilimler, tkezleyen ideolojiler, tkenen sadakatler ve dalan kurumlar anda, slamc terimlerle ifade edilen bir ideoloji birok avantaj salyordu: duygusal yaknlama yaratan bir grup kimlii, dayanma ve dlama zemini; kabul edilen bir meruiyet ve otorite zemini; hem bugnn eletirisi hem de gelecein kurulmas iin kolayca anlalabilir bir ilkeler btn. slam, bunlar sayesinde, bir dava ya da bir rejim iin, ya da onlara kar, kitle seferberliinin en etkili sembollerini ve sloganlarn yaratabilirdi. slamc hareketler ayrca, btn dier rakipleriyle karlatrldnda, bir baka byk avantaja sahiptir. Camiler, en diktatr ynetimlerin bile btnyle kontrol edemedii bir iletiim ve rgtlenme a olarak kullanlmaktadr. Aslnda, acmasz diktatrlkler rakiplerini ortadan kaldrarak, ister istemez, slamclara yardmc olur. Alld zere slamc fundamentalizm ad verilen Radikal slamclk tek bir homojen hareket deildir. Bazlar devlet desteklidir; kendi kar iin u ya da bu Mslman hkmet tarafndan kurulur, kullanlr ve desteklenir. Bazlar ise tabandan gelen sahici halk hareketleridir. Devlet destekli slamc hareketler iinde, yine eitli trden, hem radikal hem muhafazakr, hem bozguncu hem nleyici eylem yanls hareketler

vardr. Muhafazakr ve nleyici eylem yanls hareketler, kendilerini devrimci dalgaya kar korumak isteyen, iktidardaki hkmetler tarafndan balatlr. eitli dnemlerde Msrllar, Pakistanllar ve zellikle Suudiler tarafndan cesaretlendirilen hareketler buna rnek oluturur. ok daha nemli olan bir dier tr, gerek bir halk desteiyle, tabandan gelir. Bun32 slam'n Krizi lar iinde iktidar ilk ele geiren ve onu kullanmada en baarl olan ran slam Devrimi olarak bilinen harekettir. Radikal slamc rejimler bugn Sudan'da hkm sryor ve bir sre Afganistan'da da hkm srmt. slamc hareketler, Cezayir ve Msr bata olmak zere, halihazrda tehlike iinde olan dier lkelerdeki dzen iin byk tehdit oluturmaktadr. sim babalar olan Protestan gruplarn tersine Mslman fundamentalistler teoloji ve kutsal metinlerin yorumu konularnda ana akmdan farkllk gstermiyor. Onlarn eletirisi, kelimenin en geni anlamnda, topluma dairdir. Onlara gre, slam dnyas yanl bir yola girmitir. Yneticileri kendilerine Mslman diyor ve slam adna konuuyor ama aslnda onlar lahi Emri ineyen ve yabanclarn ve kafirlerin yasalar ve adetlerini kabul eden hainlerdir. Tek zm, onlara gre, sahici Mslman hayat tarzna geri dnmektir ve bunun iin yaplmas gereken ilk ey hain ynetimleri ykmaktr. Fundamentalistler, Baty Mslman toplumu rten ktln kayna olarak grdkleri anlamnda, Bat kartdr ama ilk hedef asl olarak kendi yneticileri ve liderleridir. 1979'da ran'da ah devirmek ve iki yl sonra Msr'da Bakan Sedat' ldrmek iin ortaya kan hareketler buna rnektir. ki lider de bir i temizlikle def edilmesi gereken asli bir ktln belirtileri olarak grlyordu. Msr'da, yneticiyi ldrdler ama devleti ele geiremediler; ran'da ise rejimi yktlar ve kendi rejimlerini kurdular. slam dnyann byk dinlerinden biridir. slam l ve yoksul ruhlara hayat ve anlam vermitir. Farkl rklardan insanlara kardee yaamay, farkl inantan halklara hogr iinde yan yana yaamay retmitir. slam eserleriyle btn dnyay zenginletiren byk medeniyetlerin esin kayna olmutur; bu medeniyetlerde Mslman olmayanlar yaratc ve faydal yaamlar srmtr. Ama slam, teki dinler gibi, izleyicilerinden bazlarnn yreine nefret ve slam' Tanmlamak 33 iddet doldurduu dnemleri de yaamtr. slam bylesi bir dnemden geerken ve bu nefretin hepsi deilse bile, ou bize ynelikken, Mslman dnyann bir ksmn karmza alm olmamz bizim talihsizliimizdir. Neden? Sorunun boyutlarn abartmayalm. Mslman dnyas tmden Baty reddetmedii gibi, dmanlk nc Dnya'nn yalnzca Mslman blgelerinden de kaynaklanmyor. Belli temel kltrel, ahlaki, toplumsal ve siyasal inan ve zlemleri paylatmz azmsanmayacak, belli yerlerde belki de ounluk oluturacak sayda Mslman var hl; Mslman topraklarda nemli oranda bir Batl -kltrel, ekonomik, diplomatik- mevcudiyet sz konusudur ve bu lkelerin bazlar Bat'nn mttefikidir. Ama Amerikallar endielendiren, geren ve her eyden nce artan bir nefret dalgas da vardr. Bu nefret sk sk belli karlara, eylemlere, politikalara ve hatta lkelere dmanlk dzeyini ap genelde Bat medeniyetinin reddi haline geliyor; bu noktaya, Bat'nn ne yaptndan ok ne olduuna, uygulad ve savunduu ilkeler ve deerlere baklarak geliniyor. Sz konusu deerler ve ilkeler batan kt olarak, onlar destekleyen ve kabul edenler de "Allah'n dmanlar" olarak grlyor. ran liderliinin hem yasama sreleri hem politik duyurularnda sk sk dile getirilen bu deyim, ister laik ister dindar olsun, dardan bakan modern birine ok tuhaf gelebilir. Tanrnn dmanlar olduu ve onlar tespit edip, etkisiz hale getirmek iin insanlara ihtiya duyduu fikrini sindirmek biraz zordur. Ama bu fikir tmden de yabancs olduumuz bir ey deildir. Allah'n dmanlar kavram klasik dnem ve ncesinden, Kuran'dan olduu kadar Eski ve Yeni Ahit'lerden de bildiimiz bir kavramdr.

slam'da, iyinin ve ktnn mcadelesi ta bandan beri politik ve hatta askeri boyutlar kazanmtr. Hatrlanacaktr, Hz. Muhammed, teki dinlerin kurucular gibi, yalnzca 34 slam'n Krizi bir peygamber ve retmen deil, bir ynetici ve bir askerdir de. Bu yzden, mcadelesi bir devlet ve onun silahl gleriyle ilgilidir. slam iin verilen savata, "Allah yolundaki" kutsal savata dvenler Allah iin savayorsa ayet, onlara kar kanlar Allah'a kar savayor demektir. Ve Allah ilke olarak Peygamberle, sonra da O'nun vekilleri olan halifelerle hkim, slam devletinin yce bakan olduundan, hkim olan Allah orduya komuta eder. Ordu Allah'n ordusudur ve dman da Allah'n dmandr. Allah'n askerlerinin grevi mmkn olduu kadar abuk bir biimde Allah'n dmanlarn Allah'n onlar cezalandraca yere, yani teki dnyaya gndermektir. Bugn Batl politikaclar megul eden anahtar soru basite yle ifade edilebilir: slam, fundamentalist ya da deil, Bat iin bir tehdit midir? Bu basit soruya, eitli basit yantlar verilmitir ve btn basit yantlarda olduu gibi, bunlar ounlukla yanltcdr. Bir dnce okuluna gre, Sovyetler Birlii ve Komnist hareketin knn ardndan, Bat ve Batl hayat tarz karsnda byk tehdit olarak, onlarn yerini slam ve slamc fundamentalizm almtr. Bir dier okula gre, Mslmanlar, radikal fundamentalistler de dahil, temelde drst, bar yanls, dinine dkn insanlardr; biz Batllarn onlara yaptklar korkun eyler bunlarn bazlarnn tahamml snrlarnn tesine gemitir. Onlar dmanlarmz olarak seen biziz nk psikolojik olarak bizim ilevsiz kalan Sovyetler Birlii yerine koyacak bir dmana ihtiyacmz vardr. ki yantn da doruluk pay vardr; ikisi de tehlikeli denebilecek kadar yanltr. Genelde slam Bat'nn dman deildir ve hem orada hem de burada Bat'yla daha yakn ve dosta ilikilerden ve lkelerinde demokratik kurumlarn gelimesinden baka bir ey istemeyen giderek artan sayda Mslman vardr. Ama azmsanmayacak sayda Mslman -tek olmasa da, en bata fundamentalist dediklerimiz- dman ve tehlikelidir, bunun nedeni de bizim bir dmana ihtiyacmzn olmas deil, onlarn bir dmana ihtiyac olmasdr. slam' Tanmlamak 35 Getiimiz yllarda, Mslmanlar arasnda baz alglama ve bunun sonucu olarak da taktik deiiklikleri oldu. Bazlar hl genelde Bat'y ve onun mevcut lideri konumundaki Amerika Birleik Devletleri'ni slam'n eski ve uzlamaz dman, Allah'n dininin ve yasalarnn ieride yerlemesi ve nihai evrensel zaferi nndeki tek ciddi engel olarak gryor. Onlar iin, inanlarn emrettii eyleri gerekletirmenin lmne savatan baka bir yolu yoktur. Ancak, inanl Mslmanlar olmay srdren ve modern Bat toplumunun kusurlar yannda, stn yanlarn da -modern bilim ve teknolojinin yaratt aratrmac ruhu; modern demokratik ynetimlerin dourduu zgrlklere ball gren baka Mslmanlar da vardr. Bunlar, inanlarna ve kltrlerine bal kalrken, daha iyi ve daha zgr bir dnya yaratma yolunda bize katlmay istiyorlar. Yine, Baty nihai dman ve btn ktlklerin kayna olarak grmekle birlikte, gcnn de farknda olan ve nihai mcadeleye daha iyi hazrlanmak iin baz ada dzenlemelerden yana olanlar da vardr. kincilerle ncleri birbirine kartrmazsak aklllk etmi oluruz. 2 DR-L HARB nsan tarihi boyunca birok uygarlk ykselmi ve kmtr; in, Hindistan, Yunan, Roma ve bunlarn daha ncesinde Ortadou'nun antik uygarlklar ilk akla gelenlerdir. Avrupa tarihinde ortaa denilen yzyllarda, dnyann en ileri uygarl tartmasz bir biimde slam uygarlyd. slam'la boy lebilecek -hatta baz bakmlardan onu geride brakabilecek- uygarlklar Hindistan ve in'di ama bunlarn ikisi de belli bir blgeyle ve bir etnik grupla snrl kalm ve dnyann geri kalan zerindeki etkileri buna paralel olarak az olmutu. Buna karlk, slam uygarl hem bak olarak hem de zlemleri bakmndan kesinlikle evrenseldi.

Peygamber'in Mslmanlara vasiyet ettii temel grevlerden biri cihatt. Bu szck Arapa'da aba ya da ura anlamna gelen c-h-d kknden gelir. Klasik metinlerde bu szck sk sk mcadele ve dolaysyla savamak anlamnda kullanlyordu. Kuran'da "Allah yolunda cihat" (rnein, IX, 24; LX,1 gibi) ifadesi sk sk geer ve bu ifade ye38 slam'n Krizi rine gre ahlaki mcadele ve silahl mcadele olarak yorumlanr. Genelde balama bakarak bu anlamlardan hangisinin amalandn anlamak olduka kolaydr. Kuran'da cihat szc, bu iki ayr ama ilikili anlamda, birok yerde geer. Peygamber'in egemen pagan ynetime kar mcadele eden bir aznln lideri olduu Mekke dnemi ve sonrasna denk den ilk blmlerde, cihat szcyle, modernist yorumcularn sevdii, ahlaki mcadele kastediliyordu. Peygamber'in devletin ve ordunun bana getii Medine dnemine denk den sonraki blmlerde ise szck daha ak olarak pratik armlar yapyordu. Birok yerde szck hi tartmasz bir biimde askeri anlam tar. Bunun iyi bir rnei, IV, 95'tir: "Mminlerden, zr olanlar hari, oturanlar ile mallar ve canlaryla Allah yolunda cihat edenler bir olmaz. Allah mallar ve canlaryla cihat edenleri derece bakmndan oturanlardan stn kld. Geri Allah hepsine de gzellik (cennet) vadetmitir; ama mcahidleri, ok byk bir ecirle stn klmtr." Ayn duyguya VIII, 72; IX, 81, 88; LXVI, 9 ve benzeri rneklerde rastlanr. Baz Mslmanlar, zellikle d dnyaya hitap ederken, cihat grevini manevi ve ahlaki anlamda aklar. Kuran'daki ilgili ayetleri ve Peygamber'in yaamna ilikin hadisleri aktaran daha nceki otoritelerin ezici bir ounluu cihad hep askeri anlamyla tartmtr. slam hukukuna gre, drt tr dmana kar savamak mubahtr: kafirler, mrtetler [dnmeler -ev.] asiler ve ekyalar. Bu drt sava tr de meru olmakla birlikte, yalnzca ilk iki tr cihat saylr. Bylelikle cihat bir dini vecibe olur. Kutsal sava vecibesini tartan klasik slam ulemas saldr ve savunma amal sava ayrm yapar. Saldrda, cihat bir btn olarak Mslman cemaatinin grevidir ve bu yzden gnlllerle askerler tarafndan yrtlebilir. Savunma savanda ise cihat, eli aya tutan her birey iin bir grevdir. Usame bin Ladin ABD'ye sava ilan ederken bu ilkeden medet umuyordu. Dar- Harb 39 Kaytl on drt yzyllk Mslman tarihinin ou dneminde, cihat genelde slam glerinin ilerleyii ya da savunulmas iin silahl mcadele anlamna gelecek ekilde yorumlanmtr. Mslman geleneinde, dnya ikiye ayrlr: Mslman ynetimlerin ve slam hukukunun egemen olduu slam Yurdu (Dar-l-slam) ve insanlarn yaad ama daha nemlisi, kafirlerin ynetiminde olan, dnyann geri kalan Sava Yurdu (Dar-l-Harb). Bu varsayma gre, cihat grevi, geici atekes dnemleri hari, dnya ya Mslmanlarn inanlarn benimseyene ya da Mslman ynetime tabi olana kadar srecektir. Cihat iin savaanlar iki dnyann nimetlerine de hak kazanr; bu dnyada ganimet, teki dnyada cennet. Birok baka meselede olduu gibi burada da, Kuran'n yol gstericilii hadislerde, yani Peygamber'in yaarken syledikleri ve yaptklarndan oluan gelenekte, vurgulanm ve ayrntl bir biimde gsterilmitir. Bunlarn birou kutsal savala ilgilidir. Birka rnek verecek olursak: Cihat, ister mmin isterse mnafk olsun, her ynetici altnda sizin grevinizdir. Cephede bir gn ve bir gece savamak, bir ay oru tutmaktan ve namaz klmaktan iyidir. Bir karncann srmas ahadet eden birini bir kl darbesinden daha ok actr nk bu darbeler onun iin baldan tatldr, scak bir yaz gnnde souk sudur. ahadet yoluna girmeden len biri bir kafir gibi lr. Allah Cennet'e zincirlerle srklenen insanlara (slam' zorla kabul edenlere) aar. Ok atmay ren nk okuyla hedefi arasndaki mesafe Cennet baheleriyle arasndaki mesafedir. Cennet kllarn glgesindedir.

Gelenekler cihat iin yrtlen savan baz kurallarn da belirlemitir: 40 slam'n Krizi Esirlere iyi muamele ediniz. llerin mallar dnda yama caiz deildir. Allah kadnlarn ve ocuklarn ldrlmesini men eder. Mslmanlar, hukuka uygun olmalar kouluyla, anlamalarna sadktr.^ Ulemann eriat zerine yazd standart metinlerde normal olarak bir blm, kafirlere ve mrtetlere kar dzenli sava olarak askeri anlamda yorumlanan cihada ayrlr. Ama bu metinler doru davran, dmanlklarn balamas ve sona erdirilmesi, sava olmayanlara ve esirlere, elbette elilere, yaplacak muamele gibi meselelerde sava kurallarna sayg gsterilmesini emreder. Hz. Muhammed'in yaad dnemle balayan yazl slam tarihinin byk blmnde, cihat szc asl olarak askeri anlamda kullanlmtr. Hz. Muhammed peygamberlik misyonunu doduu ehir Mekke'de balatmtr ama kendisi ve izleyicilerinin ehri yneten pagan oligarisinin zulmne maruz kalmas yznden Medine'ye g etmiti; burada yerel kabileler tarafndan iyi karlanm ve Peygamber nce hakem, ardndan da hkmdar olmutur. Bu g Arapa'da Hicret olarak bilinir; szck ngilizce bazen yanl telaffuz edilmekte, bazen de "ka" olarak yanl tercme edilmektedir. Mslman a Hicri takvimle balar. lk cihat Peygamber tarafndan doduu ehrin yneticilerine kar verilir ve Hristiyan takvimine gre 630'da, Hicri takvime gre 8. yln Ramazan aynda Mekke'nin fethiyle son bulur. Mekke yneticileri neredeyse hibir direni gstermeden teslim olur ve Peygamber'e ya da bir Mslman'a kar iledikleri zel bir sutan dolay sulananlar dnda, anlamalara sadk kalmalar kouluyla, Mekkelilerin canlarna ve 1. Cihat zerine bu ve dier metinler Peygamber'in hadislerinin derlendii kitaplarda bulunabilir; bunlarn bazlarnn ingilizce evirileri de vardr. Yukardaki aktarma Ala al-Din Ali ibn Husam al-Din al-Muttani'nin Kanz al-UmmaV mdan alnmtr; 8 cilt, (Haydarabad, 1312; 1894-1895), c. 2, s. 252-286. Dar-l Harb' 41 mallarna dokunulmaz. Bundan sonraki grev Mslman otoriteyi Arabistan'n geri kalan ksmna, Peygamber'den sonra, halifeler dneminde de btn dnyaya yaymaktr. slam ann ilk yzyllarnda bu mmkn grnyordu, aslnda beklenen sonutu. Hayli ksa bir zaman diliminde muzaffer Mslman ordular eski Pers mparatorluu'nu ykm ve btn topraklarn halifenin ynetimine sokmutu; bylelikle Orta Asya ve Hindistan' istila yolu alyordu. Bat'da, Bizans mparatorluu henz yklmamt ama topraklarnn byk bir blmn kaybetmiti. O zamanlar Hristiyan olan Suriye, Filistin, Msr ve Kuzey Afrika blgeleri alnm, zaman iinde Mslmanlatrlm ve Araplatrlmt. Bu blgeler Avrupa ilerine doru yaylma, spanya, Portekiz ve Gney talya'nn byk bir blmnn fethi iin s hizmeti grecekti. Sekizinci yzyl balarnda, muzaffer Arap ordular Pireneler'den Fransa ilerine doru ilerliyordu. Neredeyse hi ara vermeksizin zaferlerin kazanld birka yzyln ardndan, Arap cihad sonunda durduruldu ve Hristiyan Avrupa tarafndan pskrtld. Dou'da, Bizansllar byk Hristiyan ehri stanbul'u elinde tutmay baarm ve bir dizi Arap saldrsn pskrtmt. Bat'da, spanya tarihinde Reconquista, yani Yeniden Fetih denen, uzun ve sancl bir sre balam ve bu sre Mslmanlarn talya ve ber Yarmadas'nda zaptettii topraklardan karlmasyla noktalanmt. Ayrca Reconquista'y Ortadou'ya tamak ve yedinci yzylda Mslmanlar tarafndan fethedilen Mesih'in doum yerini kurtarmak iin bir saldr da balatld. Hal Seferleri olarak bilinen bu giriim tam bir baarszlkla sonuland ve Hallar bozguna uratld. Ama cihat sona ermi deildi. Yeni bir sayfa alyordu ama bu kez sayfay Araplar deil, slam' sonradan kabul eden Trkler ve Tatarlar aacakt. Bu gler o tarihe kadar Hristiyan olan Anadolu'yu istila etmi ve Mays 1453'te stanbul'u ele geirmiti; stanbul o tarihten sonra slam ciha42 islam'n Krizi

dnn liderliini yapan ilk halifelerin halefi olan Osmanl sultanlarnn bakenti olacakt Balkanlardaki Osmanllar ve Rusya'daki Mslman Tatarlar, bu kez Dou'dan, Avrupa'y yeniden fethe ktlar ve bir sre baarl da grndler. Ama Avrupa Hristiyanl bir kez daha istilaclar pskrtt ve yine slam topraklarna kar, bu defa daha baarl olan,, bir kar saldr balatt. Artk slam cihad tamamen savunmaya ekiliyordu; spanya ve Rusya'da Reconquista'ya, Hristiyan tebaann Osmanl mparatorluu'ndaki ulusal kurtulu mcadelelerine ve nihayet, Mslmanlarn gznden, slam'n kutsal topraklarna yaplan kafir saldrlarna kar direni vard Daha sonra bu emperyalizm dnemi olarak adlandrlacakt. Bu gerileme dneminde bile, cihat amal saldr kesinlikle terk edilmedi. Daha 1896 tarihinde, Afganlar bugn kuzeydou Afganistan olarak bilinen dalk Hinduku blgesini istila ettiler. O tarihe kadar blge halk Mslman deildi ve Mslmanlar tarafndan Kafiristan olarak adlandrlyordu. Afgan igali ardndan blgeye Nuristan ad verildi. Ayn dnem iinde, Afrika'da Mslman olmayan halklara kar eitli trden cihat seferleri dzenlendi. Ancak artk cihat kavram, pratii ve deneyimi arlkl olarak savunma amalyd. Cihat szcnn esas olarak askeri anlamda kullanlmas modern zamanlarda da srd. Osmanl mparatorluu dneminde, Avusturyallara kar verilen savata bir ileri s olan Belgrad ehrine, iirsel bir ad taklmt: Dar-l-Cihat. On dokuzuncu yzyl balarnda, Msr' modernletiren lider Mehmet Ali Paa, silahl kuvvetleri ve ynetim kademelerini Fransz ve ngiliz usulne gre yeniletirdi ve bir "sava birimi" oluturdu. Bu birime Arapa Divan elCihadiyye ad verildi, bakanna da cihadn ynetiminden sorumlu kii anlamnda Nazr el-Cihadiyye. Cihat szcnn kutsalln kaybetmesi ve yalnzca askeri armlarn korumasDar-l Harb 43 na ilikin baka rnekler de bulunabilir. Modern zamanlarda szcn hem askeri hem de ahlaki kullanm yeniden canlandrld ve farkl gruplar tarafndan farkl algland ve uyguland. Bugn cihat adna savatn iddia eden, Kemir, eenistan, Filistin ve baka yerlerdeki rgtler szc kesinlikle ahlaki anlamda kullanmamaktadr. Cihat bazen Hal Seferi'nin Mslman muadili olarak takdim edilir ve ikisi de az ok eit saylr. Bu bir anlamda dorudur da; ikisi de kafir dmanlara kar doru inanc savunmak iin kutsal savalar amak ve yrtmek iddiasndadr. Ama bir fark vardr aralarnda. Hal Seferleri Hristiyan tarihinin ge bir dnemindeki gelimedir ve bir bakma ncil'de ifade edilen temel Hristiyan deerlerden radikal bir koputur. Hristiyanlk yedinci yzyldan beri saldrlara maruz kalm ve ok geni bir corafyay Mslmanlara kaptrmt; dolaysyla kutsal sava, daha genelde, hakl sava eskiden beri bilinen bir kavramd. Yine de, slam'la Hristiyanlk arasndaki uzun mcadelede, Hal Seferleri ge bir tarihte yaanm, snrl ve grece ksa srm bir olaydr. Cihat ise slam tarihinin bandan beri, kutsal metinlerde, Peygamber'in hayatnda ve onun yandalaryla, dorudan haleflerinin eylemlerinde mevcuttu. Cihat btn slam tarihi boyunca srm ve bugne kadar etki gcn korumutur. Hal szc ad zerinde hatan gelir ve balangta Hristiyanlk iin kutsal sava anlamna geliyordu. Ancak szck Hristiyan dnyada bu anlamn oktan yitirmitir ve genel olarak iyi bir dava iin yrtlen ahlaki kampanya anlamnda kullanlmaktadr. Bugn szck evre iin, temiz su, daha iyi sosyal hizmetler, kadn haklar ve ok eitli nedenler iin yrtlen kampanyalar anlatmak iin kullanlmaktadr. Gnmzde szcn kullanlmad bir alan varsa, o da balangta kullanld dinsel alandr. Cihat da eitli anlamlarda kullanlyor ama Hal Seferi'nin aksine, cihat balangtaki asli anlamn koruyor. Cihat savanda lenlere Arapa'da ve dier Mslman dillerinde ehit denir. Ayn anlamdaki ngilizce'deki martyr 44 islam'n Krizi

szc "tank" anlamna gelen Yunanca martys'ten gelir ve Musevi-Hristiyan kullanmda inancn inkr etmektense ikenceye ve lme hazr olmay anlatr. Bylelikle ahadeti inancnn, inanc iin ac ekmeye ya da lmeye hazr olduunun kant ya da tan olur. Arapa'da ehit de "tank" anlamna gelir ama arm biraz farkldr. Szcn slamc kullanmnda, ahadet normal olarak cihat yolunda lmek olarak yorumlanr ve mkafat ilk dnemin dinsel metinlerinde ayrntlaryla anlatlan cennette sonsuza dek yaamaktr, intihar, tam tersine, byk bir gnahtr ve baka durumda cennetlik olanlar iin bile sonsuza kadar cehennem ateinde yanmak anlamna gelir. Klasik dnemin ulemas dmann elinde lmekle kendi elleriyle kendini ldrmek arasnda kesin bir ayrm yapmtr. Son dnemin baz fundamentalist ulemas ve baz baka din adamlar bu ayrm bulandrmakta, hatta grmezden gelmektedir ama onlarn gr kesinlikle herkesin tartmasz kabul ettii tek gr deildir. Demek oluyor ki, intihar bombacs teolojik adan azmsanamayacak bir riske girmektedir. Kutsal sava inancn bir art olduundan, eriat kurallaryla inceden inceye dzenlenmitir. Bir cihadn savalar kadnlar ve ocuklar ve ilk kez onlar saldrmadka yallar ldremez, esirlere ikence edemez ya da onlar ldremez, bir atekesten sonra dmanl yeniden balatmak iin adil bir uyar yapmak ve anlamalara sayg gstermek zorundadr. Ortaada ulema ve din adamlar, hangi silahlarn kullanlmas ve hangilerinin kullanlmamas gerektii gibi meseleler dahil, sava kurallarn ayrntl bir biimde tartmtr. Hatta ortaadaki metinlerde, sapan ve mancnklar, zehirli oklar ve dmann su kaynaklarn zehirlemekle ilgili tartmalar araclyla, bir bakma fzelerin ve kimyasal silahlarn yasall zerine tartmalar da yaplmtr. Bu noktalarda eitli grler vardr. Bazlar bu silahlara izin verirken, bazlar da bu silahlarn kstlanmasndan ya da tmden yasaklanmasndan yanadr. Bu konudaki kaygnn nedeni sz konusu silahlarn ayrm gzetmeksizin verdii Dar-l Harb 45 zarardr. slam'n temel metinlerinden hibiri terrizme ya da cinayete onay vermez. Hibir metin -benim bildiim kadaryla- savala ilgisiz kiilerin rastgele katliamn konu bile etmez. Ulema sava ganimetlerinin tesadfi olduunu, hibir zaman savan asl amac olamayacan srarla belirtir. Hatta bazlar bu meselede, eer yama asl ama olursa, cihadn geersiz olaca ve bu dnyada olmasa bile teki dnyada, bunu yapanlarn cihadn hibir faydasn grmeyeceini syleyecek kadar kararldr. Geerli olabilmesi iin cihadn maddi kazan deil "Allah yolunda" verilmesi arttr. Bununla birlikte, cihadn kutsal adnn erefsiz amalar uruna kirletildiine ilikin sk sk ikayetlere rastlanmtr. zellikle Afrikal limler madurlara verilen zarar ve onlar zerinde yasal mlkiyet tesis edilmesini hakl karmak iin kle tacirlerinin cihat adn kullanmalarna lanetler okuyordu. lahi Hukuk sava olmayanlara iyi muamele edilmesini emreder ama kazananlara da malup edilenlerin mlkleri yannda kiilikleri ve aileleri zerinde geni haklar tanr. Antik an yaygn adetlerine uygun olarak, savata yakalanan dmanlar aileleriyle birlikte kleletirilir ve sonra ya satlr ya da kendi mal olarak alkoyulur. slam, bu kleletirme hakkn yalnzca cihat savanda tanyp dierlerinde tanmayarak, bu kuralda bir deiiklik yapmt. Mrtetlere kar verilen savan kurallar biraz farkldr ve kafirlere kar verilen savan kurallarna gre olduka katdr. Bir mrtet ya da hain, Mslman'n gznde, kafirden ok daha ktdr. Kafir henz nuru grmemitir ve her zaman sonunda grme umudu vardr. Bu sre zarfnda kafir, zorunlu koullar yerine getirmesi durumunda, slam devletinin hogrsnden faydalanabilir ve kendi dininin vecibelerini yerine getirmesine, hatta dininin kurallarn uygulamasna bile izin verilir. Hain ise gerek inanc, ksa bir sre iin dahi olsa, renmi ve sonra onu terk etmitir. Ulemann ezici bir ounluu bu crmn hibir insann affna snamayaca konusunda hemfikir olduundan, mrtet 46 slam'n Krizi

lmle cezalandrlr, elbette eer erkekse. Kadnlar iin ise daha hafif bir ceza, krbalama ve hapis yeterli olabilir. Balayc olan Allah isterse erkei teki dnyada affedebilir ama hibir insan otoritesinin bu hakk yoktur. Bu ayrm, militan liderlerin darda kafirlere ve ieride mrtetlere kar ifte cihat ettii gnmzde belli bir nem kazanmtr. Hepsine deilse bile ouna biz Batllarn gnl rahatlyla dost ya da mttefik diyebileceimiz Mslman yneticiler kendi halklarnn ounluu deilse bile azmsanmayacak bir blm tarafndan hain ve daha da kts mrtet olarak grlr. ilk dnemlerden itibaren, (Roma'da yasa koyucularn vi et armis dedikleri, Arapa'da anwatan denilen) zorla alnacak topraklarla sulh yoluyla, yani atekes ya da barl teslim olma yoluyla elde edilecek topraklar arasnda yasal bir ayrm yaplyordu. Yamaya ve daha genel olarak yeni alnm topraklardaki nfusa yaplacak muameleye ilikin kurallar bu bakmdan nemli farkllklar gsteriyordu. Hadislere gre, fark her Cuma camide simgeleiyordu. Silah zoruyla alnan topraklarda, mminler camilerde kllarn yanlarnda tayordu ama sulh yoluyla alnan topraklardaki camilerde aa eyalar tanabilirdi. Kl imgesi bugn de nemini koruyor. Suudi bayranda yeil zemin zerine iki amblem bulunur. Biri slam inancnn Arapa ifadesidir: "Allah'tan baka yoktur tapacak, Muhammed Allah'n peygamberidir." teki ise phe gtrmez bir biimde bir kl resmidir. Belli dnemlerde, ulema Dar-l slam ve Dar-l Harb arasnda bir ara stat, Darl Sulh ya da Dar-l Aht, tanmtr. Bu statye, yneticileri slam'n yneticileriyle belli anlamalara girmi ve buna bal olarak vergi ya da haracn, baka bir ifadeyle cizye'ye ya da kelle vergisini veren ve i ilerinde byk oranda zerkliklerini koruyan Mslman olmayan, zellikle de Hristiyan lkeler giriyordu. Bunun ilk rnei yedinci yzylda Emevi halifeleriyle Ermenilerin Hristiyan prensleri arasnda yaplan anlamadr. Darl Sulh Dar-l Harb 47 ya da Dar-l Aht'n klasik rnei 652 ylnda Nubia'nn Hristiyan yneticileriyle varlan anlamadr; bu anlamaya gre onlar kelle vergisi yerine klelerin saysna gre yllk bir hara veriyorlard. Armaanlar hara olarak grmeyi tercih eden Mslman yneticiler ve yasal danmanlar yasay Mslman olmayan glerle girilen btn politik, askeri ve ticari ilikileri kapsayacak ekilde dzeltmitir. Bu yaklam bugn bile tamamen terk edilmi deildir. Mslmanlar ta bandan beri Dar-l Harb'da yaayan insanlar arasnda belli farkllklar olduunu biliyordu. ou slam iin ciddi bir tehdit oluturmayan ve slam'a kazandrlma ihtimali yksek ok-tanrl dinlere inananlar ve putperestlerdi. Bunlar asl olarak Asya ve Afrika'da yayordu. nemli bir istisna, Mslmanlarn kendilerininkine benzer bir dine inandklarn bildikleri ve bu yzden dnya hakimiyeti -ya da, onlarn ifadesiyle, dnya aydnlanmasmcadelesi nnde birinci engel olarak grdkleri Hristiyanlard. Hristiyanlk ve slam dinsel olarak belirlenmi iki medeniyettir ve bu medeniyetler farklar yznden deil, benzerlikleri yznden atmaya girmitir. Arabistan dnda, Mslmanlarn halen ayakta olan en eski dinsel yaps, Kuds'teki Mescidi Aksa 691 ya da 692 yllarnda tamamland. Eski Yahudi tapnann yerine dikilen bu ant stiliyle ve Holy Sepulchre ve Ascension Kilisesi gibi Hristiyan antlara benzerliiyle Yahudilere ve daha nemlisi Hristiyanlara ak bir mesaj yolluyordu. Deniyordu ki, bu dinlerin vahiyleri, bir zamanlar sahici olsalar bile, izleyicilerinin onlara layk olmamas yznden yozlam ve slam'da vcut bulan son ve mkemmel vahiy tarafndan alt edilmitir. Hristiyanlar nasl Yahudileri yenmi ve onlarn yerine gemise, Mslman inanc ve slam halifesi de imdi Hristiyan dnya dzeninin yerine geecektir. Bunu vurgulamak iin, Mescidi Aksa'ya oyulan ayetlerde Hristiyanlarn temel hatalar olarak grlen eylere kar klyordu: 48 slam'n Krizi "Oul vermeyen ve ortak koulmayan Allah'a dua ediniz" ve "O, Allah birdir. Allah sameddir. O dourmam ve dourulmamtr. Hibir ey ona e ve denk

deildir" (Kuran CXII). Bu aka Hristiyanln temel inancna bir meydan okumayd. Bin yl sonra, Arabistan'da konulanm Amerikan birlikleri birok Mslman ve zellikle de Usame bin Ladin tarafndan benzer bir tehdit, bu kez Hristiyanln slam'a meydan okumas olarak algland. Hristiyanlk karsndaki bu ilk meydan okumay pekitirmek iin halife, ilk kez, altn sikke bastrd; o tarihe kadar bu imtiyaz Roma mparatorluu'na aitti. lk slam altn parasnn adnn Roma dilindeki denarius'tan dn alnan dinar oluu anlamldr. Bu sikkelerin bazlarnn zerinde halifenin ad, Mminlerin Kumandan olarak unvan ve ayn polemiki ayetler yazlyd. Mesaj akt. Mslman anlayta, Yahudiler ve sonra Hristiyanlar yanl yola sapmlar ve yanl retileri izlemilerdi. Bu yzden iki din de geersiz klnm ve yerlerini Allah'n indinde son ve tek din olan slam almt. Mescidi Aksa'da aktarlan ve altn sikkelere yazlan Kuran ayetleri, Mslmanlar iin, hakiki inancn en kt arptlma rneklerini mahkm eder. Kukusuz, halifeden imparatora yollanan, ek bir mesaj daha vardr: "Sizin inancnz yozlam, zamannz gemi. Allah'n yeryzndeki imparatorluunun yneticisi imdi benim." Mesaj alnd ve altn sikkelerin baslmas imparator tarafndan sava nedeni olarak grld. Bin yl akn bir sre iinde, Medine, am, Badat, Kahire ve stanbul olmak zere birbirini takip eden bakentlerdeki slam halifeleri Konstantinapol, Viyana ve ardndan, daha batda kalan ve eitli unvanlar tayan uzak lkelerdeki Hristiyan imparatorlarna kar mcadele etti. Bu Hristiyan imparatorluklarnn her biri, kendi zamanlarnda, cihadn temel hedefiydi. Kukusuz, pratikte cihat retisinin hayata geirilmesi her zaman kaba ya da iddetli olmuyordu. Kitabn emrettii sava hali yasal olarak atekes dnemi denebilecek kesinDar-l Harb 49 tilere urayabiliyordu ama bunlar savaan Avrupal glerin birbirleriyle imzalad bar anlamalarndan biraz farklyd. Bu tr atekesleri Peygamber pagan dmanlaryla yapmt ve bunlar slam'n uluslararas hukuku diyebileceimiz eyin temelini oluturdu. eriata gre, daha nceki ilahi vahiylere dayanan dinlere hogr gstermek bir meziyet deil, grevdi (Kuran II, 256: "Dinde zorlama yoktur"). Mslmanlarn ynetiminde bulunan topraklarda, en nemlisi her yetikin erkek iin alnan kelle vergisi olmak zere belli koullar yerine getirmek artyla, slam hukuku Yahudilerin ve Hristiyanlarn dinlerinin vecibelerini yerine getirmelerine ve kendi meselelerini kendilerinin zmelerine izin verir. Cizye denilen bu vergi Kuran'da belirlenmitir (IX, 29): "Kendilerine kitap verilenlerden [yani, Yahudiler ve Hristiyanlardan] Allah'a ve ahiret gnne inanmayan, Allah ve Resulnn haram kldn haram klmayan ve hak dini (kendine) din edinmeyen kimselerle, klerek elleriyle cizye verinceye kadar savan." Son birka cmle, hem literal hem de pratik olmak zere, eitli biimlerde yorumlanmaktadr. Dier yasaklar arasnda belli kyafetleri giymek ya da nianlar takmak, silah tamak, ata binmek, Mslman kle sahibi olmak ya da slami binalardan yksek bina yapmak vard. Son iki yasak ve cizye hari, bu kurallar her zaman sk bir biimde uygulanmyordu. Bu yasaklar telafi etmek iin, Mslman devletin hogry hak eden Mslman olmayan tebaas, eitim, vergi, zellikle evlenme, boanma ve miras gibi kiisel statlere ilikin kendi yasalarn uygulamak dahil olmak zere, kendi cemaatinin i ilerini ynetmekte ok geni bir zerklie sahipti. Mslman devletle Mslman olmayan bir cemaat arasndaki anlama ya da szlemeye zmma, hogrlen byle bir cemaatin yelerine de zmmiler deniyordu. Modern dilde, slam devletlerindeki Yahudiler ve Hristiyanlara biz ikinci snf vatanda diyoruz ama yasayla ve vahiyle kurulan ve kamuoyu tarafndan tannan bir ikinci snf vatandalk Bat'da Hristiyan olma50 yanlarn, hatta baz sapkn Hristiyanlarn kaderi olan vatandalk haklarndan tmden yoksun olua gre ok daha iyiydi. Ayrca cihat Mslman hkmetleri Mslman rakiplere kar, Hal Seferleri srasnda bile, zaman zaman Hristiyan mttefikler arayndan alkoymuyordu.

3 Hal Seferleri modern Ortadou'da, hem Arap milliyetileri hem de slamc fundamentalistlerin, zellikle de Usame bin Ladin'in, bilincinde ve syleminde ok nemli bir yer tutar. Ama bu her zaman byle deildi. 1099 ylnda, Hallarn Kuds' ele geirmesi Hristiyanlar iin bir zafer, Mslmanlar ve ayn zamanda ehirdeki Yahudiler iin bir felaketti. Dnemin Arap tarihileri asndan bakacak olursak, bu olay blgede ok az ilgi grd. Yrede yaayan Mslmanlarn Badat ve am'a yaptklar yardm arlar yantsz kald Antioch'tan Kuds'e, yeni kurulan Hal ynetimleri ksa srede Levanten politika oyunlarna girerek Mslman ve Hristiyan prensler arasnda rekabet ortamnda her dinle ittifaka girdi. Hallar yenilgiye uratan ve blgeden karan Hal kart seferberlik ancak bir yzyl sonra balayabildi. Hare52 slam'n Krizi ketin ncelikli amac, 1176 ve 1187 tarihleri arasnda gnmz Gney rdn' snrlar iindeki Kerak kalesini ele geiren ve kaleyi yredeki ticaret kervanlarna saldrlar iin kullanan Hal lideri Chatillon'lu Reynard'n yama ve talan eylemlerine engel olmakt. Reynald'n amacnn asl olarak ekonomik, baka bir ifadeyle ganimet arzusu olduunu syleyen Hal tarihileri muhtemelen doru sylyorlar. Ama Mslmanlar onun saldrlarn slam'n kutsal topraklarna kar bir kkrtma ve meydan okuma olarak grdler. 1182 ylnda, Kuds'n Hal kralyla Mslman lider Selahaddin arasndaki anlamay ihlal eden Reynald, Mekke'ye giden hac kervanlar da dahil, Mslman kervanlara saldrd ve onlar yamalad. Mslmanlarn gznde, en ok nefret uyandran ey Reynald'n, zellikle Mslman gemilere ve Mekke'yle Medine'nin liman olan Hicaz'a saldrlar da dahil, Kzl Deniz'de korsan eylemlere girimesi ve Arabistan' tehdit etmesiydi. Selahaddin'in Hallara kar cihat ars yapmasna neden olan ite bu olaylard; bu Mslmanlarn gznde Arabistan'n ne kadar nemli olduunu gsteriyordu. Selahaddin'in zaferleri ve 1187 ylnda Kuds' Hallardan almas Arap liderler iin bugn bile bir ilham kaynadr. Saddam Hseyin sk sk bu misyonu devraldn iddia ettii eski iki rak liderinin -zamannda Hallar yenip lkeden kovarak Bat tehdidine son veren Selahaddin ve Siyonizm sorunuyla sonuna kadar uraan Nebuchadnezzar adn anmaktadr. 8 Kasm 2002'de, Fransa BabakanJean-Pierre Raffarin Fransa Millet Meclisi'nde yapt bir konumada, Selahaddin'in "Galile'de Hallar nasl yendiini ve Kuds' nasl kurtardn" anlatyordu. Bir Fransa babakannn Kuds'n Selahaddin tarafndan ele geirilmesini anlatrken "kurtarma" szcn kullanmas gnmzdeki ittifaklarn bir yansmas olabilecei gibi, ar bir siyaseten doruculuk rnei de olabilir. Baz lkelerde bu ifade tarih konusunda cehalete verilebilir ama Fransa'da byle olmad kesindir. Hallardan Emperyalistlere 53 Selahaddin'in yenilgiye uratt dmana kar insafl ve soylu davran Hristiyan Avrupa'da bile saygyla ve hayranlkla karland. Ama Chatillon'lu Reynald bu davrantan nasibini alamad. Byk Arap tarihi bn al-Athir durumu yle anlatyor: "ki kere [diyor Selahaddin] eer elime derse onu ldrmeye yemin ettim; bir keresinde, Mekke ve Medine zerine yrdnde ve bir kere de [Hicaz yolunda] kervana hainde saldr dzenlediinde."1 Selahaddin byk bir zafer kazandktan, ele geirdii Hal prensleri ve komutanlarnn birounu serbest braktktan sonra, Chatillon'lu Reynalds' dierlerinden ayrd ve kendi elleriyle kafasn uurup ldrd. Cihadn baarya ulamas ve Kuds'n yeniden ele geirilmesi ardndan, anlalan o ki, Selahaddin ve halefleri bu ehre olan ilgilerini kaybettiler ve hatta haleflerinden biri 1229 ylnda Mslmanlarla Hallar arasnda yaplan genel bir uzlama anlamasnn paras olarak Kuds' mparator II. Frederick'e brakt. Hallarn ehri dierlerinden temizleyip saf bir Hristiyan ehri yapmaya kalkmas zerine, Kuds 1244 ylnda yeniden alnd. Uzun sren greli bir belirsizlik dnemi ardndan, ehre duyulan ilgi, ilk kez Avrupal glerin Hristiyanlara ait kutsal yerler zerinde hak iddia etmeleri ve sonra yeni Yahudi g nedeniyle, on dokuzuncu yzylda yeniden canland.

Ayn dnemde Mslmanlarn Hal Seferlerine ilgisi de ilk kez canland, halbuki yaand tarihte bunlar pek nemsenmemiti. Dnemin geni ve zengin tarih metinleri Hallarn blgeye gelii, savalar ve kurduklar devletlerden kabaca sz eder ama onlarn bu maceralarnn nitelii ve amalaryla hi ilgilenmezler ya da ok az ilgilenirler. Arap tarihileri Hallar ve Hal Seferleri szcklerini bile kullanmaz; Hallardan bahsedilirken genellikle kafirler, Hris1. Ibn al-Athir, Al-Kam fi'l-Tarikh, der. C. J. Tornberg, c. 11, sene 583 (Leiden, 1853-1864), s. 354-355. 54 tiyanlar ya da ou kez, Ortodoks ve Doulu Hristiyanlar-dan ayrmak iin, Katolik -ve daha sonra da Protestan- Avrupallar iin kullanlan genel bir terimle Franklar deniyordu. Hallarn zel bir tarihsel olgu olarak bilince k on dokuzuncu yzyldan ve Avrupal tarih kitaplarnn evrilmesinden sonra oldu. O tarihten sonra, Hallar Avrupa emperyalizminin slam dnyasna yaylmasnn ilk rnei olarak yeni gzle okundu. Doruya daha yakn bir anlatma gre ise, Hal Seferleri cihada uzun sre gecikmi, ok snrl kalm ve nihayet etkisiz olmu bir yanttr. Hal seferleri baarszlkla sonulanm, yenilgiye uram ve ksa bir sre sonra da slam topraklarnda unutulmutu ama daha sonra Avrupallarn Mslmanlarn Hristiyanlar karsndaki ilerleyiine direnileri ve hareketi tersine evirmeleri daha baarlyd ve slam dnyasnn snrlarnda bir dizi ac yenilginin balangc oluyordu. Ortaada Arap halifeler dneminde ve yine Iran ve Trk hanedanlklar altnda, slam imparatorluu dnyann en zengin, en gl, en yaratc ve en aydn blgesiyken, ayn dnemde Hristiyanlk kabuuna ekilmiti. On beinci yzylda, Hristiyanlarn kar saldrs balad. Tatarlar Rusya'dan karld ve Maribiler de spanya'dan. Ama Osmanl sultannn nce Bizans ve sonra Kutsal Roma imparatoruyla kar karya geldii gneydou Avrupa'da Mslman gler hkimiyet kurmutu ve bu blge dndaki geri ekililer kk ve nemsiz grlyordu. On yedinci yzyl gibi ge bir tarihte Budapete ve Belgrad' Trk paalar ynetiyordu ve Trk ordular Viyana'y kuatm, Berberi korsan gemileri ngiltere, rlanda, hatta arada bir Madeira ve zlanda gibi uzak lkelerin gemilerine ve limanlarna saldryordu. Korsanlar, u ya da bu nedenle, Kuzey Afrika'da yerleen ve kendilerine Kuzey Denizi ve hatta Atlantik'te ileyebilecek gemileri yapmay ve kullanmay reten Avrupallardan byk yardm gryordu. Ama bu dnem uzun srmedi. Hallardan Emperyalistlere 55 Sonra byk deiim geldi. 1683'te, Trklerin ikinci Viyana kuatmas tam bir bozgunla sonuland; bu Osmanl ordularnn hi yaamadklar bir eydi. O tarihte Mslman dnyann en byk askeri gcnn bu yenilgisi, bir bakma gnmze kadar uzayan, yeni bir tartma balatt. Osmanl ordusu, politikaclar ve sonra aydnlar arasnda iki soruya yant aranyordu: Bir zamanlar zaferden zafere koan Osmanl ordular hakir grdkleri Hristiyan dman karsnda neden hezimete uramt? Ve gemiteki hkimiyetlerini nasl yeniden kurabilirlerdi? Bu tartma zaman iinde sekin evrelerin dna tat, Trkiye'den baka lkelere yayld ve tartlan konular da giderek oald. Endieler yersiz deildi. Yenilgi yenilgiyi kovalyordu ve kendi topraklarn kurtaran Avrupal Hristiyan gler eski istilaclarn Asya ve Afrika'daki kendi topraklarna kadar kovalyordu. Hollanda ve Portekiz gibi kk Avrupal gler bile Dou'da geni imparatorluklar kurmay baarm ve ticareti eline geirmiti. 1593 ylnda, gnlk gelimelerin kaydn tutmakla grevli bir Osmanl katibi olan Selanikli Mustafa Efendi ngiliz elisinin stanbul'a geliini anlatmtr. Mustafa Efendi eliden ok eliyi getiren ngiliz gemisi karsnda hayretler iinde kalmt: "stanbul limanna bu kadar acayip bir gemi girmemitir. 3.700 deniz mili yol kat etmi ve dier silahlar yannda seksen top tayan... bu gemi an bir mucizesi, bylesi ne grlm ne de duyulmu."2 Baka bir aknlk nedeni de eliyi gnderen hkmdard: "ngiltere adasnn hkmdar, kendisine miras kalan aday mutlak bir . gle yneten bir kadndr."

Osmanl tarihisinin deinmedii bir baka nokta da nemliydi. Sz konusu eli gerekten de Kralie Elizabeth tarafndan resmen atanmt ama onu seen ve destekleyen 2. Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, der. Mehmet Ipirli, ikinci Bask, istanbul, 1999, s. 334. 56 slam'n Krizi ngiliz hkmeti deil bir ticari irketti; Bat dnyasnn Ortadou'ya ilgi duymasnn asl nedeninin ticaret olduu bir devirde bu gerekli bir dzenlemeydi. Aslnda, yeni an balangcn Bat'nn hzl ve yeniliki teknolojik ve ekonomik yaylmas -fabrika, okyanus ar yk tamacl, yatrm ortaklklar- oluturuyordu. Atlantik iin yaplm Bat Avrupa gemileri Akdeniz, Kzl Deniz ve Hint Okyanusu iin yaplm gemileri, hem savata hem de ticarette, kolaylkla alt edebiliyordu ve bu ticaret Batllarn iki alkanl -ibirlii ve rekabet- sayesinde gn getike gleniyordu. On sekizinci yzyla gelindiinde, kahve ve eker gibi geleneksel Ortadou rnleri hem Asya hem de Amerika'daki yeni Bat smrgelerinde retiliyor ve Batl tccarlar ve irketler tarafndan Ortadou'ya pazarlanyordu. Hatta Gney ve Gneydou Asya'dan Arabistan'daki kutsal topraklar ziyarete giden Mslman haclar bazen Avrupa gemilerini kullanyordu nk onlar daha hzl, daha ucuz, daha gvenli ve daha rahatt. Batl ve Ortadoulu ou tarihi iin, modern Ortadou tarihi 179 8'de, Napolyon Bonapart adnda gen bir generalin ahsnda Fransz Devrimi Msr'a ayak bastnda balar. General Bonapart ve kk keif gc, takdir edilecek kadar ksa bir sre iinde, lkeyi zaptetmi, ynetimi ele geirmiti. Bundan nce, Trklerin ve ranllarn Avusturya ve Rusya'yla kar karya geldii uzak snrlarda saldrlar, geri ekilmeler ve toprak kayplar olmutu ama kk bir Batl gcn slam'n kutsal topraklarndan birini igal etmesi tam bir aknlk yaratt. Franszlarn lkeyi terk edii, bir bakma, daha byk bir aknla neden oldu. Onlar Msr' terk etmeye zorlayan Msrllar ya da lkeye hkmeden Trkler deil, Horatio Nelson adnda gen bir amiralin komutasndaki Britanya Kraliyet Donanmas'nn kk bir filosuydu. Bu Mslmanlarn renmesi gereken ikinci ac dersti: Bir Batl g gelebilir, igal edebilir ve istedii gibi ynetebilirdi, stne stlk onu da ancak bir baka Batl g kovabilirdi. Hallardan Emperyalistlere 57 Emperyalizm Ortadoulular iin nemli bir meseledir ve Bat karsnda yrtlen slamc bir davadr. Onlar iin emperyalizm szc zel bir anlam tar. rnein bu szck, geni corafyalar ve toplumlar fethetmi ve onlar Dar-l slam'a dahil etmi, nce Araplarn sonra da Trklerin kurduu byk Mslman imparatorluklar iin asla kullanlmaz. Mslmanlarn Avrupa'y ve Avrupallar igali ve ynetmesi ve bylece onlarn -zorlama olmakszn- gerek inanc benimsemelerine imkn tannmas son derece merudur. Avrupallarn Mslman topraklar igali ve Mslmanlar ynetmesi, daha da kts onlar batan karmas, hem bir su hem de gnahtr. Bu Mslman anlaynda, insanlarn dinlerini deitirerek slam' benimsemesi dinini deitiren iin sevap, bunun salayanlar iin ereftir. slam hukukunda, slam'dan dnmek irtidat'tr; hem yanl yola sapanlar hem de onlar o yola sevk edenler iin lm cezas verilir. Bu konuda, yasa ak ve kesindir. Eer bir Mslman slam' inkr ederse, hatta slam' yeni kabul etmi kii eski dinine dnerse, cezas lmdr. Modern zamanlarda, irtidat' tespit ve inkr etme anlamna gelen tekfir kavram ve uygulamas ok geniletilmitir. Ar ularda ve fundamentalist evrelerde bir Mslman'n belli bir politikasnn, eyleminin ve hatta sznn irtidat'la bir olduuna karar verme ve sana lm cezas verme allmadk bir durum deildir. Salman Rdi aleyhine verilen fetva, Bakan Sedat'n ldrlmesi ve benzeri olaylarn arkasnda bu ilke yatmaktayd. Avrupallarn slam topraklarndaki faaliyetleri birka aamadan gemitir. Birinci aama ticari yaylma ve Mslmanlarn gznden, kendilerinin ve lkelerinin smrlmesiydi. kinci aamada askeri istila ve fetih vard; bu sayede Avrupal gler slam dnyasnn nemli blgeleri zerinde -Ruslar Kafkasya, Trans- Kafkasya ve sonra Orta Asya'da, Britanyallar Hindistan'da,

Britanya ve Hollandallar Malezya ve Endonezya'da ve son dnemlerde Britanyallar ve Franszlar Ortadou ve Kuzey Afrika'da- etkili bir tahakkm kurmutu. Emperyalistler bu blgeleri eitli uzunluk58 slam'n Krizi taki zaman dilimlerinde ynettiler; Gneydou Asya ve Hindistan'da olduu gibi, baz lkelerde bu yzyllar boyu srd, Arap topraklar ve Ortadou gibi baz blgelerde ise tahakkm grece ksa aralklarla kuruldu. Ama her durumda emperyalistler iz braktlar. Arap dnyasnda ngiliz-Fransz emperyal ynetimi Franszlarn Cezayir'i (1830) ve Britanyallarn Aden'i (1839) almasyla balad; Britanya'nn Msr' igali (1882) ve Franszlarn kontrollerini Tunus (1881) ve Fas'a (1911) Britanyallarn da ran Krfezi'ne yaymalaryla srd ve iki byk Bat Avrupal mparatorluun Bereketli Ay denen Osmanl Arap eyaletlerini aralarnda paylatrmalaryla zirveye ulat. Bu defa yeni ele geirilen topraklar, geleneksel tarzda olduu gibi yalnzca ilhak edilmekle kalmyordu. Bu lkeler, ayrca, kendilerini bamszla hazrlamakla grevli Cemiyet'i Akvam'n otoritesi altnda, ynetimlerini hami devletler olarak Britanya ve Fransa'ya teslim ediyordu. Bu, hamiliin son bulduu ve himaye devletlerin bamszlklarn kazand I. Dnya Sava'nn balangcyla II. Dnya Sava'nn bitimi arasndaki ok ksa bir zaman dilimine denk den bir dnemdi. Arap yarmadasnn byk bir blm emperyal tahakkm altna girmemiti. Ne var ki, emperyalizmin etkisi muazzamd ve dindar insanlarn ounun gznde tamamen zararlyd. Hem etki hem de zarar kukusuz dikkate deer boyutlardayd ama milliyeti mitolojilerin savunduundan muhtemelen daha az yaygn ve daha az tek yanlyd. Nihayetinde, baz faydalar da olmutu emperyalizmin: altyap, kamu hizmetleri, eitim sistemi ve ayrca kleciliin ortadan kaldrlmas ve okeliliin nemli oranda azaltlmas gibi azmsanmayacak deiimler. Emperyalist boyunduruk altnda kalm Msr ve Cezayir gibi lkelerle bamszlklarn hibir zaman kaybetmemi Afganistan ve Arabistan gibi lkeler arasndaki farklara bakarak bunu kolaylkla grebiliriz. Suudi Arabistan'da niversiteler ge bir tarihte ve az sayda kuruldu. Gnmzde, yaklak 21 milyon nfusa sekiz niversite dHalardan Emperyalistlere 59 yor; bu say 1967'deki srail igalinden beri Filistin topraklarnda Filistinlilerin kurduu yedi niversiteden ancak bir fazladr. Klecilik Suudi Arabistan'da ancak 1962'de kaldrlabildi ve kadnlarn esareti bu lkede olduu gibi devam ediyor. Kukusuz emperyalizmin ve daha genel anlamda Bat ya da Avrupa etkisinin, Trkiye ve ran gibi politik bamszlklarn korumay baaran lkelerde bile, nemli baz olumsuz sonular da oldu. Modernleme, bask, tahakkm ve ideolojik ynlendirme aralarnn etkinliinin artyla, devlet otoritesinin glenmesi ve ayn zamanda geleneksel dzende despot yneticilerin gcn snrlayan ara unsurlarn zayflamas ya da tmden ortadan kaldrlmas sonucunu da dourdu. Toplumsal deiim, eski toplumsal iliki ve ykmllk balarnn zlmesi, topluma byk zarar verdi ve modern iletiimin ok daha grnr kld yeni elikiler ve uurumlar yaratt. 1832 ylnda, Britanyal keskin bir gzlemci ve gen bir deniz subay olan Adolphus Slade eski soylular ve yeni soylular dedii kesimler arasndaki farkllktan sz eder.3 Slade'e gre, eski soylular kendi topraklarnda yaard. Yeni soylulara gelince, devlet onlarn devletidir. Bu gnmzde bile geerliliini korumaktadr. Yirminci yzyl balarnda, Trkiye ve ran ve o tarihte igal etmeye demeyen Afganistan gibi baz uzak lkeler istikrarsz bamszlklarn korumakla birlikte, neredeyse tm slam dnyas Avrupal Britanya, Fransa, Rusya ve Hollanda imparatorluklar tarafndan ilhak edilmiti. Ortadou hkmetleri ve mezhepleri mecburen bu gl rakipleri birbirlerine kar kullanmay reniyordu. Bir sre bu oyunu baaryla oynadlar. Batk mttefikler -Britanya ve Fransa ve ardndan ABD- blgeye tam anlamyla hkim olduundan, Ortadoulu direniiler gzlerini doal olarak kendilerine destek olacak bu mttefiklerin dmanlarna e-

3, Adolphus Slade, Turkcy and the Crimcan War. A Narrative of Historkal Events (Londra, 1867), s. 30-32. 60 virdi. kinci Dnya Sava'nda Almanya'ya, Souk Sava dneminde de Sovyetler Birlii'ne yneldiler. Daha 1914 ylnda, o zamanlar Osmanl mparatorluu'nun mttefiki olan Almanya, Britanya, Fransz ve Rus imparatorluklarnda yaayan Mslman tebaann dini duygularn emperyal efendilerine kar, dolaysyla kendi kar ynnde harekete geirmeye almt. Bu aba die dokunur sonular getirmedi ve sonunda byk Hollandal arkiyat Snouck Hurgronje'un "Kutsal Sava: Alman Mal" adn tayan makalesiyle alaya alnd.4 Kayzer'in baarsz olduu bu alanda Hitler bir sreliine azmsanmayacak bir baar kazand. 1933 Mart'nn sonuna doru, Hitler'in iktidara ykseldii hafta iinde, Kuds Mfts Hac Amin el-Hseyni Kuds'teki Alman elisine yaklam ve hizmet teklifinde bulunmutu. Bu teklifi Berlin'e ileten eli teklifin reddedilmesini ya da en azndan gz ard edilmesini tavsiye ediyordu. Britanya mparatorluu'nu Almanya'nn bir mttefiki olarak kazanma midi canlln koruduu srece, o zamanlar asl olarak Britanya kart bir hareket olan glerle balantlara girerek, Britanya'yla ztlamann bir anlam yoktu. Filistin liderliinin nerileri Hitler'in sonunda Britanya'y Almanya'yla birlikte bir Aryan ittifakna sokma umudunu yitirdii 1938'deki Mnih Anlamas'nn ardndan ancak kabul edildi. O tarihten sonra ve btn sava boyunca aralarndaki ba ok skyd ve Berlin banliylerinden birindeki makamnda oturan mft Arap lkeleri arasndaki politikada nemli bir rol oynamt. 1941 ylnda, Vichy hkmetinin kontrolndeki Suriye kanalyla yaplan Alman yardm sayesinde, Raid Ali Irak'ta bir sre Mihver yanls bir rejim kurmay baarmt. Bu rejim Mttefik gler tarafndan yenilgiye uratlnca Raid Almanya'da mftye snd. Enver Sedat bile, Britan4. ok az deiiklikler yaplm ngilizce basks iin, bkz., Snouck Hurgronje, Vcrspreide Geschhften, c. 3 (Leiden, 1923), s. 257. Hallardan Emperyalistlere 61 ya igalindeki Msr'da, kendi isteiyle, bir Alman casusu olarak alyordu.5 Almanya'nn yenilgisi, nc Reich ve kollarnn yok oluu ac veren bir boluk brakyordu. Birouna gre, bu 1948'de Yahudilerin devletlerini kurmay baard ve bunu engellemeye gnderilen Arap ordularna kk drc bir yenilgi yaattklar bir ara dnemdi. Acilen nc Reich'n yerine geecek yeni bir patron ve koruyucu aranyordu. Bulundu da. Bu Sovyetler Birlii'ydi. Ve sonra Sovyetler Birlii'nin knn ardndan ABD dnyann tek sper gc olarak kald. Bonapart ve Nelson'la balayan Ortadou tarihinin bir dnemi Mihail Gorbaov ve baba George Bush'la sona eriyordu. lk bata, sanki rekabetin ortadan kalkmas emperyal an da sonunu getiriyormu gibi grnd nk Sovyetler Birlii'nin gc yoktu, ABD de emperyal bir rol oynamazd. Ama ok gemeden olaylar, zellikle de ran Devrimi ve Irak diktatr Saddam Hseyin'in savalar, ABD'yi dorudan blgenin ilerine karmaya itti. Ortadoulular bunu eski emperyal oyunun yeni bir aamas olarak grdler. Halbuki Amerika imdiye kadar emperyal bir role soyunmam ve byle bir arzusunun olmadn da gstermiti. Muhalefetteki ve iktidardaki Mslman liderler bu yeni duruma farkl biimlerde tepki gsterdiler. Bazlarnn doal tepkisi, Bat'ya kar savalarnda kendilerine cesaret, destek ve yardm sunabilecek, nc Reich'n ve Sovyetler Birlii'nin yerine yeni bir hami aramakt. Bir g bloku olarak Bat bu arada uzak batya kaymt ve imdi esas olarak ABD, kta Avrupa'snn muhalefet rol stlenmesine imkn tanyacak biimde, Bat olmutu. Aslnda, kendilerince ABD'ye kar Ortadou'nun dmanl ve hncn paylaan baz Avrupa5. Enver el-Sedat, Al-Bahth'an al-dhal (Kahire, 1978), s. 50-86; tngilizcesi, f Search ofldentity, an Autobiogmphy (New York, 1978), s. 31. 62 islam'n Krizi llar bu muhalefet roln stlenmekte hibir tereddt gstermeyecekti. Ama bu glerin iradesi olsa bile, aralar yoktu.

Sovyetler Birlii'nin yklmas ve 1991 ylndaki Krfez Sava ardndan Saddam Hseyin'in yenilmesi, zellikle de 1945'te olduu gibi, bir kere daha, davalarna yardmc olacak gl bir patronun himayesinden yoksun kalan Filistin hareketi gibi, sekler milliyeti hareketler iin lmcl bir darbeydi. Sovyet koruyucu gitmiti. stne stlk Saddam Hseyin'e verdikleri cokulu destekten dolay fkeye kaplan Kuveyt ve Suudi Arabistan'daki para kaynaklar da Filistinlilere yardm kesmi ve onlar yalnz, yoksul ve aresiz bir bana brakmt. te bu koullar onlar dnlemezi dnmeye itmi ve srail'le bar srecine sokmutu. FK, fundamentalistlere gre alaka, Amerikallar ve srailliler tarafndan kurtarlm ve srail'le kltc bir diyaloga sokulmutu. Btn bu gelimeler fundamentalist dnya grnn byk oranda akla yatkn olmasn salam ve davalarnn cazibesini artrmtr. Onlar -ve zellikle Usame bin Ladin-Sovyetler Birlii'nin kn farkl yorumluyordu. Onlara gre, Souk Sava' kazanan Amerika deil, kendileriydi. Onlarn gznde, Sovyetler Birlii Yahudilere ve Batl Emperyalistlere kar ortak mcadelede iyi niyetli bir yardmc deil, ateizmin ve kafirlerin ba, milyonlarca Mslman' ezen ve Afganistan' igal eden despot gt Gayet normaldir ki, gl Kzl Ordu'yu yenen ve Sovyetleri yenilgiye ve ardndan ykma srkleyen onlarn Afganistan'daki mcadelesiydi. ki kafir sper gten daha acmasz ve daha tehlikeli olann saf d braktktan sonra, imdiki grevleri tekini, ABD'yi halletmekti ve bu savata uzlamaclar kafir dmann aralar ve ajanlaryd. eitli nedenlerden dolay, slamc fundamentalistler Amerika'yla savan daha basit ve daha kolay olacana inanyordu. Onlarn gznde, ABD ahlaki bakmdan yoz, sosyal bakmdan dejenere ve sonu olarak da politik ve askeri bakmdan da zaaf iinde bir lkeydi. Bu alglama biiminin ilgin bir tarihi vardr. 4 AMERKAYI KEFETMEK slam topraklarnda uzun bir sre Amerika hakknda ok az ey biliniyordu. lk bata, keif seyahatleri belli bir ilgi uyandrd; Christopher Columbus'un kendi eliyle yapt Amerika haritasnn tek kopyas, halen stanbul'daki Top-kap Saray Mzesi'nde korunan Trke bir eviri ve uyarlamadr. On yedinci yzylda yaam bir Trk corafyacsnn Yeni Dnya'nn kefini anlatt Bat Hindistan Tarihi adl almas Trkiye'de baslan ilk kitaplardan biridir ve on sekizinci yzylda baslmtr. Ama ilgi en alt dzeydeydi ve grece yakn tarihlere kadar Trke, Arapa ya da teki Mslman lke dillerinde Amerika hakknda ok kaynak yoktu. Amerikan Devrimi, bundan birka yl sonra olan Fransz Devrimi'nin aksine, hemen hi ilgi uyandrmam ve sz edildiinde ise, bildik bir ayaklanma olarak grlmtr. O tarihlerde spanya'da olan bir Fas elisi muhtemelen Amerikan Devrimi hakknda Arapa yazan ilk kiiydi: ngiliz Elisi, spanyollarla ngilizler arasnda patlak veren olaylar nedeniyle spanya'y terk etti. Bunun nedeni uydu: 64 slam'n Krizi Amerikan halk ngiliz kralnn tebaasyd ve onlardan toplad vergiler sayesinde kral teki Hristiyan halklarnn hepsinden daha glyd. Anlatldna gre, kral bu halk zerindeki vergi ve angaryalarn ykn artrm ve onlara ay ykl bir gemi yollayarak onlar allmn zerinde bir fiyatla bu aylar almaya zorlamtr. Onlar bunu reddetmi ve kendilerinden hakk olan istemesini, ar vergi yklememesini talep etmiler. Kral bunu reddetmi ve onlar da bamszlk amacyla krala kar ayaklanm. Franszlar, ngiliz kraln yaralayaca ve zayflataca umuduyla, onlarn ngilizlere kar bu ayaklanmasn desteklemi nk kral dnya yzndeki btn Hristiyan kavimler iinde en glsyd.1 Fas sultan 1787 ylnda ABD'yle bir dostluk anlamas imzalad ve o tarihten sonra yeni cumhuriyet teki Mslman devletlerle, bazlar dosta bazlar dmanca, bazlar da ticari, ama hepsi de snrl nitelikte, birok ilikiye girdi. slam dnyasnda bir politik sembol olarak Amerika ad ilk kez, yeni gelen Fransz Cumhuriyeti elisinin Saray Burnu aklarna demirlemi Fransz gemilerinin top atlaryla selamland ve resmi kutlama treninin yapld 14 Temmuz 1793 tarihinde stanbul'da kaytlara gemitir. Elinin anlattna gre,

gemilerde Osmanl mparatorluu, Fransz ve Amerikan Cumhuriyetlerinin ve "imansz tiranlar birliine bulaarak kirlenmemi az sayda baka lkelerin" sancaklar aslyd.2 Daha sonra stanbul'a gelecek olan dier bir Fransz elisi, General Aubert du Bayet (sonralar Dubayet adn almtr), New Orleans'ta domu ve Amerikan ordusunda savaa katlm biri olarak, bir bakma Amerikal 1. Muhammad ibn Uthman al-Miknasi (Ispanya'daki Fas elisi, 1779 and 1788), Aliksir J i Fikak al-Asir, der. Muhammad al-Fasi (Rabat, 1965), s. 97. See further Ami Ayalon, "The Arab Discovery of America in the Nineteenth Century," Midd-le Eastem Studies, c. 20 (Ekim 1984), s. 5-17. 2. E. de Marcere, tine Ambassade a Constantinople; la pohtique orientale de la Revo/u-tionfmnaise (Paris, 1927), c. 2, s. 12-15. Amerika'y Kefetmek 65 saylrd. Dubayet devrimin fikirlerini Trkiye'de yaymak iin belli bir aba harcamt. Ama bunlar Amerikan deil, Fransz giriimleriydi ve Fransz Devrimi'nin fikirleri on dokuzuncu yzylda Trke, Arapa ve teki dillerde yazl ve szl olarak yank bulmakla birlikte, Amerikan Devrimi ve sonucunda ortaya kan Amerikan Cumhuriyeti'nin uzun yllar sz edilmedi, hatta bunlar bilinmiyordu. Tccarlar, eliler, misyonerler ve retmenlerle artan Amerikan mevcudiyeti ok az ilgi uyandryor ya da hi uyandrmyordu ve o devrin gazetelerinde ve kitaplarnda Amerika'nn ad bile gemiyordu. ou Avrupal orijinal eserlerin uyarlamas ve evirisi olan corafya okul kitaplarnda Bat Yarmkresi hakknda ksa ve olgusal anlatmlar vard yalnzca; gazeteler genellikle Franszca adyla Etats Unis, Arapa tazuni olarak ya da benzeri bir dildeki adyla geen ABD'deki olaylara kabaca deinip geiyordu. 1833 ylnda Msr'da baslm, Franszca'dan evrilmi ve mehur yazar ve evirmen eyh Rifa'a Rafi el-Tahtawi (1801-1873) tarafndan uyarlanm bir okul kitabnda, Kuzey Amerika topraklar zerinde bir cumhuriyet altnda birleen eitli eyaletlerden (iklim) olumu bir devlet olarak itazuni ksaca anlatlmaktadr. lke halk... "ngiltere'den gelmi ve bu topraklara el koymu kavimlerdir. Sonra onlar ngiltere'nin boyunduruundan kurtularak zgr ve bamsz olmulardr. Bu lke Amerika'daki byk uygar lkelerden biridir ve burada btn inanlara ve dini cemaatlere izin verilmektedir. Hkmet merkezi Washington adl bir kasabadr."3 Son cmle dikkat ekicidir. On dokuzuncu yzyl sonlarnda ve yirminci yzyl balarnda, Amerika hem ders kitaplar ve ansiklopedilerde hem de gazetelerde daha fazla yer bulmaya balad ama bu yer hl ok snrlyd ve asl olarak Mslman olmayan 3. Rifaa Rafi' al-Tahtawi, Qalaiid al-Mafakhir fi gharib 'mva'id al-awa wa'lawakhir (Blaq, 1833), s. 1, s. 14; kar. Ayalon, "Arab Discovery of America," s. 9. 66 slam'n Krizi aznlklara ayrlyordu. Amerika gndermeleri ne olumlu ne de olumsuz, ksaca betimleyiciydi. Misyonerler elbette Mslman evrelerce sevilmiyordu; onlar olmasayd sanki karlkl gvensizlik olmayacak, daha az nefret birikecekti. Sava'n ardndan, isiz kalan baz Amerikal subaylar Mslman yneticilerin hizmetine bile girmi, ordularnn modernlemesine yardm etmiti. Amerikal misyonerler, Mslmanlara din deitirtmeleri yasaklanm olsa da, baz Ortodoks Hristiyanlar Presbiteryan yapmay ve daha nemlisi, nce aznlklar arasndan, sonra da Mslmanlar arasndan, artan sayda erkek ve sonra kz renciye modern orta ve yksek renim kurumlar salamay baarmt. Hatta bu okullardan mezun olanlarn bazlar Amerikan kolej ve niversitelerinde renimlerini devam ettirmek zere Amerika'ya gidiyordu. Balangta bunu yapan da Hristiyan aznlklard ama zaman iinde onlar artan sayda Mslman yurttalar izlemi, hatta bazlarna bu lke hkmetleri burs salamt. kinci Dnya Sava, petrol endstrisi ve sava sonras gelimeler birok Amerikaly slam topraklarna ekti; nce renciler, ardndan retmenler, i adamlar ya da baka ziyaretiler ve nihayet gmenler biiminde artan sayda Mslman da Amerika'ya geldi. Sinema ve sonra da televizyon Amerikan hayat tarzn ya da onun bir trevini daha nce Amerika adn duymam milyonlarn

nne getiriyordu. ok eitli Amerikan rnleri, zellikle Avrupa rekabetinin neredeyse silindii ve Japon rekabetinin henz domad savatan hemen sonraki yllarda, Mslman dnyasnn en cra kelerine kadar ulayor, yeni mteriler kazanyor ve belki de daha nemlisi, yeni zevkler ve tutkular yaratyordu. Bazlar iin, Amerika zgrlk, adalet, frsat ve baar demekti; sz konusu nitelikler o zamanlar gnah ya da su saylmyordu. Ve sonra, yaygn ve gl dinsel canlann liderleri dman arayna girdii, onlar Allah'n dmanlar olarak grd ve Bat Yarmkrede onlara "bir yer ve bir ad" bulAmerika'y Kefetmek 67 duu zaman, byk bir deiim yaanmaya balad. Aniden, ya da grnd kadaryla aniden, Amerika can dman, ktln timsali, zellikle Mslmanlar ve slam iin, iyi olan her eyin eytani kart haline dnyordu. Neden? Anti-Amerikancln bileenleri arasnda Avrupa kaynakl belli entelektel etkiler vardr. Bunlardan biri, Amerika hakkndaki olumsuz fikirlerin Rainer Maria Rilke, Os-wald Spengler, Ernst Jnger ve Martin Heidegger gibi farkl yazarlarn dahil olduu bir dnce okulu oluturduu Almanya'dan gelmektedir. Bu anlaya gre, Amerika kltrsz medeniyetin nihai rneiydi; zengin, rahat, maddi olarak ileri ama ruhsuz ve yapay; bir araya toplanm ya da en iyi halde kurulmu ama olgunlam olmayan; organik deil, mekanik; teknolojik olarak karmak ama Almanlarn ve teki "otantik" halklarn kkl, insani, ulusal kltrlerindeki maneviyat ve canllktan yoksun bir medeniyetti. Alman felsefesi ve zellikle eitim felsefesi 1930'larda ve 1940'larn banda Araplar ve dier baz Mslman entelekteller arasnda azmsanmayacak bir cazibeye sahipti ve bu felsefi anti-Amerikanclk verilen mesajn bir parasn oluturuyordu. Alman ideolojilerinin Nazi versiyonu, zellikle Suriye ve Irak Baas Partilerinin kurucular ve yandalar arasnda olmak zere, milliyeti evrelerde etkiliydi. Haziran 1940'ta, Franszlarn Almanya'ya teslim oluunun ardndan, Suriye ve Lbnan gibi Fransz mandasndaki lkeler Vichy hkmetinin kontrolnde kaldlar ve Almanlara Arap dnyasndaki faaliyetleri iin elverili bir s haline geldiler. Bu faaliyetlerin biri, bir sre baarl olan, Irak'ta Nazi yanls bir rejim kurma abasyd. Baas Partisi'nin kuruluu bu dneme rastlar. Bu faaliyetler Temmuz 1941'de Britanya'nn (ve zgr Fransa'nn) Suriye-Lbnan' igaliyle son buldu ama Baas Partisi ve onun ayrks ideolojisi varln srdrd. Amerika'nn yapayl ve Araplar gibi sahici bir ulusal kimlikten yoksun oluu temas sk sk Baas Partisi belgele68 slam'n Krizi rinde ilenmekte ve arada bir, Ocak 2002 tarihli konumasnda olduu gibi, Saddam Hseyin tarafndan dile getirilmektedir. Savalar -kinci Dnya Sava ve ardndan Souk Sava- srdke ve Bat'da Amerika'nn liderlii belirginlik kazandka, Amerika'nn payna da daha ok nefret dyordu. nc Reich'n k ve Alman nfuzunun sona eriinin ardndan, daha fazla anti-Amerikanc baka bir g ve baka bir felsefe sahneye kt; bu Bat kapitalizmini ve onun en ileri ve tehlikeli biimi olan Amerika'y reddeden, Marksizmin Sovyet versiyonuydu. Ruslarn, hi de yumuak ^olmayan bir biimde, nce arlarn ve sonra Sovyetlerin fethettii geni Asya imparatorluunu ynetiyor oluu gerei, II. Dnya Sava sonrasnda, arlkl olarak Ortadou'yu ama yalnzca oray da deil, btn dnyay silip spren anti-emperyalist hareketlerin ampiyonu ve hamisi rolne soyunmasna engel tekil etmiyordu. Sovyetler bu rol azmsanmayacak bir baaryla oynad 1945'te, o zaman grnd haliyle, gelecein dalgas sosyalizmdi. Dou Avrupa'da, Sovyetler Birlii sava alannda baarl olmutu. Bat Avrupa'da, Britanya i Partisi 1945 seimlerinde byk Winston Churchilli bile yenilgiye uratt. Sosyalizmin eitli biimleri Arap dnyasnn tamamndaki hkmetler ve hareketler tarafndan hararetle kucaklanyordu. Btn bu yabanc destekler ve ithal felsefeler Bat ve Amerikan kartl iin maddi yardm ve entelektel ifade aralar salam olsa bile, asl neden onlar deildi ve kukusuz Ortadou'da ve slam dnyasnn baka yerlerinde, bu kadar ok alc bulan yaygn Bat kartln aklamak iin baka nedenler gerekir.

Gayet aktr ki, bylesine tmden farkl retiler olduklar dnlrse, destek kazanm olan Araplarn pek etkilemedii Nazi rk teorisi ya da Mslmanlarn ekici bulmad Sovyet ateist komnizmi deil, bu retilerin temeldeki Bat kartlyd. Nazizm ve Komnizm hem bir yaam tarz hem de bir dnya gc olarak Bat'ya kar kan temel gleri oluturuyordu ve genelde bu Amerika'y Kefetmek 69 ikisi Bat'ya baktklarnda asl dmanlarn grenlerin sempatisini ve hatta ibirliini bekleyebilirdi. Ama neden? Genelden zele dnecek olursak, tek tek Batl hkmetlerin savunduu ve hayata geirdii politikalar ve eylemler arasnda Ortadoulularn ve teki slam halklarnn fkesini ve nefretini uyandran eyler yok deildi; ve bu fke eitli mcadelelerde ifade buluyordu: yabanc ynetim ya da tahakkmden kurtulu; kaynaklar, zellikle de petrol, yabanc smrden kurtarmak; Bat ajanlar ya da taklitileri olarak grnen yneticileri ve rejimleri kovmak. Ama ok sk grld gibi, bu politikalar terk edildiinde ve sorunlar zldnde, en iyi halde yerel ve geici bir rahatlama ortaya kmaktadr. Britanya Msr', Fransa Cezayir'i, ikisi de dier Arap topraklarn terk etti, Irak ve Msr'da monariler ykld, Batc ah ran' terk etti, Batl petrol irketleri kefettikleri ve ilettikleri petrol kuyular zerindeki denetimlerini brakt ve bu lkelerin hkmetleriyle yapabildikleri en iyi anlamalar yapmakla yetindiler ama fundamentalistler ve teki ar unsurlarn Bat'ya duyduklar genel hn yatmak yle dursun, artarak sryor. Bat'nn mdahalesi ve dourduu sonulara ilikin en sk verilen rnek belki de 1953 ylnda Musaddk hkmetinin devrilmesidir. Kriz popler milliyeti lider Musaddk'n, lkeden ald genel destekle, petrol irketlerini, zellikle bunlarn en nemlilerinden biri olan Anglo-Iran irketi'ni milliletirmeye karar vermesi zerine patlak vermiti. Kukusuz, bu ve dier petrol irketlerinin alma koullar hakl olarak hem eitsiz hem de adaletsiz bulunuyordu. rnein, Anglo-ran petrol irketi ran hkmetine imtiyaz karl verdii paradan daha ounu ngiliz hkmetine vergi olarak dyordu. ABD ilk kez Britanya'nn mttefiki olarak ve sonra da, giderek daha fazla, Sovyetlerin Musaddk hkmeti tarafnda yer almas korkusuyla, bu ie bulat. Bu yzden Amerikan ve ngiliz hkmetleri, iddiaya gre 70 slam'n Krizi ah'la fikir birlii iinde, bir darbe yoluyla Musaddk'tan kurtulmaya karar verdiler. lk bata, darbe ok iyi gitmiyordu. Musaddk ah'n ulan kolayca tutuklam ve darbenin lideri olan ve ah'n yeni hkmetinin bana geirilmesi dnlen General Zahedi'nin tutuklanmasn emretmiti. Belli bir sre, Musaddk'n yandalar ve Tudeh Komnist Partisi yeleri sokaklarda gsteriler yapt, hem ah' hem de babasn protesto etti ve "Yankees go home!" diye sloganlar att. ah karsyla birlikte Irak'a kat ve orada gizlice ABD elisiyle bulutu ve ardndan Roma'ya utu. Bu arada Tahran'daki gsteriler nitelik deitiriyordu. nceleri hepsi ah'a karyken, imdi gstericiler ah'tan ve zellikle de ah' desteklemek iin sokaklara kan askerlerden yana tavr almaya balamt. Gsteriler gsterileri izledi ve sonunda Musaddk devrildi ve yerine babakan olarak Zahedi geti. 19 Austos 1953'te AP haberi bir telgrafla ah'a ulatrd: "Tahran: Musaddk dt. Kraliyete bal askerler Tahran'da kontrol ele geirdi. Zahedi babakan." Ksa bir sre sonra, ah Tahran'a dnd ve tahta oturdu. Sonraki gelimeler, blgenin standartlarna gre, hayli lmlyd. Musaddk hkmetinin dileri bakan asld ve yandalarndan bazlar hapis cezasna arptrld. Musaddk'n kendisi mahkemeye karld ve yl ev hapsine mahkm edildi. 1956 ylnda serbest kaldktan sonra, 1967'ye kadar malikanesinde gz hapsinde yaad. Amerikan CIA ve Britanyal M16'nn rejimin yklmas ve ah'n geri dnndeki aktif katksndan dolay, ah kendi tebaasndan nemli gruplar tarafndan nce Britanya sonra da ABD'nin kuklas olarak grld. Eer yleyse, kuklaclara ne gvenilir ne de kuklaclar bir ie yarar. 1979 ylnda ran Devrimi patlak verdiinde, ne Britanya ne de ABD ah' kurtarmak iin bir ey yapt. O zamanki ABD ynetimi yardm etmemekle kalmad, bir ey yapmaya niyetli olmadn-da belli etti. Daha arpc

Amerika'y Kefetmek 71 olan, Amerikan ynetimi ah ve ailesinin ABD'ye snma talebini de geri evirdi. ah 1979 yl Ocak aynn ortasnda Tahran'dan kat ve Msr zerinden ksa bir sre kraln misafiri olarak Fas'ta kald. Ama Fas kralnn baka dertleri de vard; bunlardan biri Nisan banda Rabat'ta ev sahiplii yapaca slam Konferans rgt'nn bir toplantsyd. ah ABD elisine imdi Bakan Carter'n snma teklifini kabul edebileceini bildirince o teklifin geri ekildiini de anlad; belli ki yeni yneticilerle iyi ilikiler kurmak ah ve ailesine snma hakk vermekten nemliydi. ABD ancak ah lmcl hasta olduu ve acilen tbb bakma ihtiya duyduu zaman yumuad. 22 Ekim 1979 tarihinde ah'a ABD'ye gelebilecei bildirildi. Ertesi sabah erken saatlerde ah New York'a indi ve dorudan hastaneye yatrld. Varlnn ABD'ye rahatszlk verdiini fark edince, ar hastalna ramen lkeyi terk etti ve ran'a iade edilmekten kl pay kurtulduu Panama'ya gitti. ah Panama'dan Msr'a geti ve 1980 ylnda bu lkede ld. Blgedeki eitli gruplar bu olaylardan iki ders kardlar; birincisi, Amerikallar Ortadou lkelerinde kukla ynetimler kurmak ya da olanlar salamlatrmak iin hem kuvvet kullanmaya hem de komplolar tezgahlamaya istekliydi; ikincisi de, bu kuklalar kendi halklarnn ciddi saldrlarna maruz kaldnda Amerikallar arkalarnda durmuyor, onlar hemen terk ediyordu. Birincisi nefret, ikincisi de kmseme duygusu uyandrd; bu tehlikeli bir bileimdi. Belli ki, bu zc olaylardan baka, belki ok sayda ve nemli, daha derinlerde bir eyler, her anlamazl bir sorun haline getiren ve her sorunu zmszle srkleyen bir eyler vard. Bugn karmza kan u ya da bu Amerikan politikas hakkndaki bir ikayet olmaktan ok, modern dnyada Amerika'nn temsil ettii ne varsa hepsinin, hem fke hem de kmsemeyle, inkr ve mahkm edilmesidir. 72 slam'n Krizi Bu tavrlarn gelimesindeki anahtar ahsiyet, Mslman fundamentalizminin nde gelen bir ideologu ve Mslman Kardeler olarak bilinen fundamentalist rgtn aktif bir yesi olan Msrl Seyid Kutub'tu. 1906 ylnda Yukar Msr'n bir kynde doan Kutub Kahire'de okumu ve yllarca retmenlik ve ardndan Msr Eitim Bakanl'nda memur olarak almt. Kutub yetenekleri yznden zel bir grevle ABD'ye gnderildi ve 1948 Kasm'yla 1950 Austos'u arasnda ABD'de kald. Kutub'un fundamentalist faaliyetleri ve yazlar Amerika'dan Msr'a dn ardndan balad. 1952 ylndaki askeri darbenin ardndan, Kutub nce zgr Subaylar ad verilen grupla yakn ilikiye girdi ama sonra islamc retileri se-kler politikalarla elitii iin onlarla yolunu ayrd. Yetkililerle girdii birka srtmenin ardndan, 1955'te, on be yl hapis cezasna arptrld. Irak Bakan Arifin Kutub'un affedilmesi ricas zerine 1964 ylnda serbest kald ve ayn yln sonunda nemli eserlerinden birini yaymlad: Maalimfil-Tariq (Yoldaki aretler). 9 Austos 1965'te, Kutub yeniden tutukland, bu defa vatana ihanetle, zel olarak da Bakan Nasr'a suikast planlamakla sulanyordu. Ksa bir durumann ardndan Kutub, 21 Austos 1966 tarihinde lme mahkum edildi ve ceza sekiz gn sonra infaz edildi. Seyid Kutub'un ABD ziyareti, grnd kadaryla, onun islam'la d dnya arasndaki ilikiler ve daha da nemlisi islam'n kendi iindeki ilikiler konusundaki fikirlerinin gelimesi asndan hayati bir nem tamaktadr. O dnemde israil devleti yeni kurulmu ve Arap-srail dizi savalarnn ilkini srail kazanmt. Bu, dnyann Nazi ynetimi altndaki Avrupa'da Yahudilerin tmden yok olmann eiine geldiinin fark edildii ve dnyann byk blmnde olduu gibi, Amerika'da da kamuoyunun israil'den yana olduu bir dnemdi. nc Reich'la Kuds Mfts ve Irak'ta Raid Ali gibi nde gelen Arap liderler arasnda sava dnemindeki ilikiler de ortaya kmt. Amerika'y Kefetmek 73 Doal olarak Hitler ve su ortaklarnn soykrmndan kama mcadelelerinde Hitler'in kurbanlar popler destek buluyordu. Seyid Kutub, kendisine gre, Hristiyanlarn su ortaklyla Yahudilerin islam'a kar giritii bir katliama ABD'deki destein bykl karsnda akna dnmt.

Daha da aydnlatc olan Kutub'un Amerikan hayat tarzna -gnahkrl, yozlaml ve cinsel edepsizlik olarak grd eylere dknlne- kar tepkisiydi. Kutub Doulu maneviyatlkla Batl maddiyatlk ztln bir veri olarak alyor ve Amerika'y ikincinin zellikle ar bir biimi olarak betimliyordu. Ona gre, Amerika'da her ey, din bile, maddi bakmdan deerlendiriliyordu. Orada birok kilise olduunu sylyor ama okurlarn kilise saysnn gerek dini ya da manevi duygularn bir ifadesi olarak yorumlanmamas gerektii konusunda uyaryordu. Amerika'da kiliseler, diyordu, mteri kapmak ya da daha fazla adn duyurmak iin birbiriyle yaran ve mteri ya da izleyici ekmek iin maaza ve tiyatrolarla ayn yntemleri kullanan iyerleri gibi alyordu. Bir kilisenin rahibi iin, tpk bir iyerinin ya da bir tiyatronun yneticisi gibi, nemli olan baardr ve baar da miktarla -byklk, saylarllr. Mterileri kendine ekmek iin, kiliseler utanmazca reklam yapar ve Amerikallarn en ok aradklar eyleri -"iyi vakit geirme" ya da "elence" (Arapa metninde bu szcklerin ngilizce orijinallerini kullanyordu)- sunar. Sonu olarak kiliseler, rahiplerin salad kutsallk atmosferinde, kart cinslerin bulutuu, kart ve birbirine temas ettii danslar yaplan elence salonlardr. Rahipler ii dans azdrmak iin klar ksmaya kadar vardrmtr. Kutub, bariz bir tiksintiyle, "dans gramofondan dklen notalarla atelenir ve dans salonu bellerin ve kalalarn kvrld, ellerin bellere doland, dudaklarn ve gslerin birletii bir yer haline gelir ve havaya ehvet hakim olur" diye yazyordu. Kutub ayrca genel Amerikan sefahatini anlatmak ve mahkum etmek iin cinsel davran zerine kaleme alnan Kinsey Raporla74 islam'n Krizi r'ndan da alntlar yapar.4 Bat ve Batl tarzlar hakkndaki bu alglay, gen erkek ve kadnlarn bulutuklar dans salonlar, gece kulpleri ve dier yerlerin neden banaz terristler iin meru hedefler olarak grldn aklayabilir. 1952'de, Seyid Kutub'un Amerikan yaam tarzna kar tavr o kadar iddetlidir ki, Eitim Bakanlndaki grevini brakmak zorunda kalr. Belli ki, o tarihten sonra Kutub Mslman Kardeler'e katlmtr. Seyid Kutub'un yazlar ve vaazlar asl olarak i dmana karyd; o buna yeni bir cahiliye -Peygamber ve slam ncesi Arabistan'da yaygn olan paganizm dnemi iin kullanlan klasik bir slamc terim- a diyordu. Seyid Kutub'un grd haliyle, Mslman halklar ve onlar yneten -mevcut rejimler iin kullanlan bir benzetmeyle-firavunlar yeni bir cahiliye'nin ana dmtr. Denebilir ki, Seyid Kutub'un anti-Amerikancl bir biimde Amerika'y ziyaret etmi olmasndan dolaydr ve eer bakanl onu herhangi bir Avrupa lkesine gndermi olsayd benzer bir tepki gsterecekti. Ama o tarihte Amerika nem kazanmt ve onun Mslman-olmayan dnyadaki, iyi ya da kt, liderlii giderek kabul ediliyor ve tartlyordu. Amerika'nn gnahkrl yannda yozlaml ve ardndan slam ve Mslman halklar iin bir tehdit oluturmas Mslman fundamentalist evrelerde imann art haline geliyordu. 4. Seyid Kutub, Al-lslam v/a-mushkilat al-hadara (1967), s. 80. Ayrca, bkz., John Calvert, " 'The World is an Undutiful Boy!' Sayyid Qutb's American Experiences," islam and Chtistian-Muslim Relations, 2 (Mart 2000), s. 87-103. lmnden sonra Suudi Arabistan'da yaymlanan "Yahudilerle Savamz" ayr bir kitaptr: Ma'raka-tuna ma'a al-Yahud (Jedda, 1970). Araplarn Yahudilerle zel savama ek olarak, Kutub islam'a kar savata Yahudilerin, zellikle dini deerlere kar haince rolnden sz eder: "Ateist, materyalist anlayn arkasnda bir Yahudi [Marx]; hayvani cinsellik anlaynn arkasnda bir Yahudi [Freud]; ailenin yklmas ve toplumdaki kutsal balarn zlmesi arkasnda bir Yahudi [Durkheim] vardr" Bu Seyid Kutub tarafndan zikredilmitir ama editr dipnotla bir drdncy daha ekler: Dalma ve yknt edebiyatnn esin kayna olarak gsterilen ve bu amala bir Yahudi yaplan Jean Paul Sartre. Muhtemelen bu benzeri Yahudi kart (israil ve Siyonizm kartlndan farkl olarak) grlerinin kaynanda Avrupa ya da Amerika vardr. Amerika'y Kefetmek 75 Bugne kadar slam lkelerinde, medyada, bildirilerde, vaazlarda ve toplantlarda yaplan konumalarda Amerika'nn sularna ilikin neredeyse

standart bir nakarat vardr. Bunun dikkate deer bir rnei 2002 ubat'nda stanbul'da dzenlenen Avrupa Birlii ve slam Konferans rgt'nn ortak toplantsnda bir Msrl profesrn yapt konumadr. Sular listesi Kuzey Amerika'daki ilk yerleime kadar uzanmaktadr: Yerli halklar topraklardan atlm, kyma uram ve sa kalanlara srekli olarak kt muamele edilmitir. Liste ABD'de siyahlarn kleletirilmesi (bylesi bir sulamann Msrl birinden gelmesi ilgintir) ve gmenlerin ithali ve smrlmesiyle devam etmektedir. Listede Hiroima ve Nagazaki'de Japonlara kar ilenen sularn yannda Kore, Vietnam, Somali ve baka yerlerdeki sular da vardr. Bu emperyalist saldr sular arasnda dikkate deer olanlar Lbnan, Hartum, Libya, Irak'taki Amerikan eylemleri ve kukusuz Filistinlilere kar srail'in desteklenmesi bulunmaktadr. Genel olarak, su listesinde Ortadou'da ve baka yerlerde, Etyopya'da Haile Seksiye, ran'da ah ve ayrca bir dizi Arap lider rneklerinde olduu gibi, kendi halklarna kar tiranlarn desteklenmesi vardr. Ama btn bunlarn iinde en iddetli sulama Amerikan yaam tarznn yozlaml ve sefahati ve slam'a kar ynelttii tehdit konusunda yaplmaktadr. Seyid Kutub'un tanmlad bu tehdit slamc fundamentalistlerin syleminin ve ideolojisinin ve zellikle de ran Devrimi edebiyatnn dzenli bir paras haline gelmitir. Son dnemlerinde Ayetullah Humeyni'nin ABD iin syledii Byk eytan yaktrmasnn nedeni budur. Kuran'daki eytan ne emperyalist ne de smrcdr; O bir ayartc, "insanlarn kalplerine ktlk alayan bir yoldan karcdr" (Kuran CXIV, 4, 5). 5 Amerika'nn yeni rol -ve bunun Ortadou'da alglan- 1979 ylnda Pakistan'daki bir olayda tm plaklyla gzler nne seriliyordu. 20 Ekim'de, yaklak bin kiilik radikal dinci bir Mslman grup Mekke'deki Byk Cami'yi igal etti ve bir sre Suudi gvenlik glerine kar direndi. Bu grup hedefinin "slam' saflatrmak" ve kutsal Arabistan topraklarn "kafir kraliyet hizbinden" ve onlar destekleyen yozlam dini liderlerden kurtarmak olduunu ilan ediyordu. Elinde bir megafonla cemaate hitap eden liderleri Batllarn slam'n temel deerlerini tahrip etmekte olduunu ve Suudi hkmetinin de onlarn ibirlikisi olduunu sylyordu. Liderleri slam'n eski "adalet ve eitlik" geleneklerine dn ars yapt. Olduka sert bir mdahalenin ardndan isyan bastrld. Liderleri 9 Ocak 1980 tarihinde, altm iki yandayla birlikte idam edildi; aralarnda Msrllar, Kuveytliler, Yemenliler ve dier Arap lkelerinin vatandalar vard. 78 slam'n Krizi Bu srada, Pakistan'n bakenti slamabad'ta isyanclar desteklemek iin bir gsteri dzenlenmiti. Kulaktan kulaa Amerikan askerlerinin Mekke'deki atmalara katld sylentisi dolayordu; o tarihte ran'da devrimci lider olarak yerini salamlatrma srecinde olan Ayetullah Humeyni de bunu dorulamt. Mslman gstericiler Amerikan Elilii'ne saldrdlar ve iki Amerikal ve iki Pakistanl grevliyi ldrdler. Humeyni yanl olmakla kalmayp kimsenin aklna hayaline smayacak byle bir sylentinin neden arkasnda durmutu? Bu olaylar 1979 ran Devrimi balamnda geliiyordu. 4 Ekim'de Tahran'daki ABD Elilii kuatld ve altm iki Amerikal rehin alnd. Rehinelerden kadn ve Afro-Amerikan olan on kii hemen brakld Geriye kalanlar 20 Ocak 1981 tarihine kadar, tam 444 gn rehin tutuldu. O gnlerde birok insan artan bu olayn nedenleri, rehin alan kiilerin ve bakalarnn daha sonra syledikleri ve yazdklar sayesinde yava yava gn na kyor. imdi gryoruz ki, rehine krizi ran ve ABD ilikileri ktletii iin deil, tam tersine iyilemeye balad iin patlak veriyordu. 1979 gznde, grece lml ran babakan Mehdi Bazargan Amerikan ulusal gvenlik danman Zbigniew Brzezinski ile Cezayir hkmetinin himayesinde bir toplant yapmt. ki lider 1 Kasm'da bir araya gelmi ve el skrken fotoraf ektirmilerdi. ki lke arasnda bir uzlamaya varlmas ihtimali bykt; bu radikallerin gznde, gerek bir tehlikeydi. Protestocular gelecekteki bir diyalog umudunu ykmak iin elilii

basm ve Amerikal diplomatlar rehin almt. Bunda da, en azndan bir sre, tamamen baarl oldular. Humeyni iin ABD slam adna kutsal sava vermek zorunda olduu ba dmand. O tarihte, gemite olduu gibi, bu imanszlar dnyas ilahi olarak takdir edilmi olan slam'n yaylmas ve zaferine kar koyan ve engel olan tek ciddi gt. Humeyni'nin ilk dnem yazlarnda ve zellikle eytan ve Sovyetler 79 1970 tarihli Islamc Hkmet kitabnda, ABD ad yer yer geiyor ve asl olarak emperyalizm balamnda kullanlyordu; ok daha aina olunan Britanya mparatorluu'nun nce yardmcs, sonra da varisiydi Amerika. Devrim zamannda ve devrimin ortaya kard sorunlarda dorudan kar karya gelindiinde, ABD Humeyni iin asl rakip ve Mslmanlarn fke ve nefretinin temel hedefi haline geldi. Humeyni'nin ABD'ye kar zel dmanl 1964 ylnda, Kum kentindeki konutunda, ran Meclisi'ne aileleri, personeli, danmanlar ve hizmetileriyle birlikte Amerikan askeri misyonuna zel bir stat veren ve onlar ran yasalarndan bak klan bir yasa teklifine iddetle kar kan bir konuma yapt tarihe kadar uzanyordu. Humeyni benzer baklklarn II. Dnya Sava srasnda Britanya'da stlenmi Amerikan glerine teklif edilmi ve verilmi olduunu belli ki bilmiyordu. Ama kapitlasyonlar denen bu mesele, gemite slam topraklarndaki Batl tccarlara ve dier seyyahlara tannan zel imtiyazlar gibi nazik bir meseleydi ve Humeyni bunu ustaca kullanmt. "Onlar ran halkn bir Amerikan kpeinden bile aa gryorlar. Eer biri bir Amerikalya ait bir kpein zerine yrrse, su ilemi olacaktr. ah bile bir Amerikan kpeinin zerine yrmesi halinde, yasal ileme tabi tutulacaktr. Ama bir Amerikal ah'n, devlet bakannn, zerine yrrse, ona karmaya kimsenin hakk yoktur."1 Ynetimle zaten ba belada olan Humeyni bu konuma zerine 4 Kasm'da srgn edildi. Humeyni bu temaya daha sonraki yaz ve konumalarnda geri dnd ve zellikle Amerikallarn insan haklarna ball ve ran'da ya da "kendi yar krelerinde olan" Latin Amerika dahil, baka yerlerde bu haklara saygszlyla 1. Bu ve dier blmleri Hamid Algar evirip notlar ekledii islam and Revolution: Writings and Declarations of imam Khomdni (Berkeley, 1981) kitabnda bulabilirsiniz. Humeyni'nin hlamic Government kitab, srgnde bulunduu Irak'n Necef kentinde, iilerin bir merkezinde verdii bir dizi dersten olumaktadr; bu dersler hemen sonra Arapa ve Farsa baslmt. Bunlar okuyanlar iin, iran'daki slam devriminin daha sonra girdii yol artc gelmeyecektir. 80 islam'n Krizi alay etmeye balad. Dier sulamalar arasnda, ran'n zenginliklerinin talan edilmesi ve ran monarisine destek verilmesi de vard. Humeyni'nin ran'a dndkten sonra yapt konumalarda, znt kaynaklarnn ve dmanlarn listesi uzadka uzad ama Amerika artk liste bayd. Yalnzca ran'da da deil. 1979 Eyll'nde Kum'da yapt bir konumada Humeyni, btn slam dnyasnn Amerika'nn penesine dtn sylyor ve dnya Mslmanlarn dmanlar karsnda birlemeye aryordu. Amerika'dan "Byk eytan" olarak bahsetmeye balamas o tarihlere rastlar. Ayn tarihlerde Humeyni Msr'daki Enver Sedat ve Irak'taki Saddam Hseyin'i de Amerika'nn uaklar ve ajanlar olarak suluyordu. Sedat srail'le bar yaparak Amerika'ya hizmet etmi, Saddam Hseyin de ran'la savaa tutuarak Amerika'nn iini stlenmiti. Rehine krizinde ABD'ye kar karya geli, Irak saldrs ve birok diplomatik ve ekonomik atma Humeyni'nin Amerika hakkndaki yargsn, Amerika'nn slam'la Bat arasndaki mcadelede merkezi bir konum igal ettii grn pekitiriyordu. O zamandan beri Amerika "Byk eytan", Amerika'nn ajan olarak grlen srail de "Kk eytan" oluyordu; dolaysyla an dzenine, "Amerika'ya lm." Bu tescilli bir slogan oldu ve 1979'un anti-Amerikan gsterilerinde bolca atld. Daha sonra bu slogana trensel, neredeyse kutsal bir nitelik kazandrlarak, somut anlamndan byk oranda arndrld. ran Devrimi'nin dilinde Byk eytan olarak yeni bir statye yerletirildiklerini gren Amerikal gzlemciler bir sreden beri slam dnyasnda younlaarak artan anti-Amerikan duygunun nedenlerini bulmaya

altlar. Bir dnem yaygn kabul gren bir aklamaya gre, Amerika'nn imaj sava zamannda ve Avrupa'nn eski smrgeci gleriyle yrtt ittifaklar yznden bozulmutu. lkelerini korumak amacyla baz Amerikal yorumcular, Bat Avrupal emperyalistlerin aksine, Amerika'nn kendisinin smrgeciliin maduru olduuna iaret ediyordu; ABD Britanya eytan ve Sovyetler 81 ynetiminden kurtulup zgrlne kavuan ilk lkeydi. Ama eski Britanya ve Fransa mparatorluklarnn Ortadoulu uyruklarnn Amerikan devrimini kendi anti-emperyalist mcadeleleri iin bir model olarak kabul edebilecekleri ynndeki umutlar bo kt nk Arap yazarlarn hikayesi bakayd. Bu yazarlarn sk sk vurguladklarna gre, Amerikan devrimi Yerli Amerikal milliyetiler tarafndan deil, Britanyal yerleimciler tarafndan yaplmt ve brakn smrgecilie kar bir zafer olmay, kendisi smrgeciliin nihai zaferini temsil ediyordu; Kuzey Amerika'daki ngilizler, sayesinde artk yerliler karsnda ana vatann desteine ihtiya duymadklar bir toprak parasn smrgeletirmiti. Ortadou'daki eski smrge devletlerinin uyruklarnn Amerika'y Bat Avrupa emperyalizmiyle ayn trden bir emperyalist lke olarak greceklerini tahmin etmek zor olmasa gerektir. Ama emperyalist glere kar Ortadoulularn hnc her zaman tutarl olmamtr. arlk Rusya'snn emperyalist yaylma politikasn srdren ve gelitiren Sovyetler Birlii Orta Asya ve Kafkaslarda on milyonlarca Mslman' hi de insafl bir biimde ynetmiyordu. Buna ramen Sovyetler Birlii Arap toplumundan benzer bir fke ve nefret dalgasnn maduru olmad. Rusya'nn Ortadou'ya ilgisi yeni deildi. arlar yzlerce yldan beri gneye ve douya yaylm ve Trkiye, ran ve Orta Asya'nn bir zamanlar bamsz Mslman devletleri zararna, Mslman topraklar bnyesine katmt. 1945'te Mifer devletlerinin yenilgisi yeni bir Sovyet tehdidini de beraberinde getirdi. Sovyetler artk Balkanlarda salamca mevzilenmi ve Trkiye'yi hem dou hem de bat snrndan tehdit eder hale gelmiti. Sovyetler ran'n Azerbaycan eyaletini igal ederek, ran'n iine yerlemiti. ran karsndaki tehdidin uzun bir tarihi vard. 1804-1813 ve 1826-1828 Rus-ran savalarnda, Ruslar ar imparatorluunun ve sonra da Sovyetler Birlii'nin bir eyaleti yaptklar Azerbaycan'n kuzeyini ele geirmiti. II. Dnya Sava'nda Sovyetler, Britanya ile birlikte, aralarndaki iletiimi gven altna 82 almak iin ran' igal etti. Sava sona erdiinde Britanya ekildi ama Sovyetler kald; belli ki niyetleri Azerbaycan' Sovyetler Birlii'nin bir paras yapmakt. O tarihte bunu baaramadlar. Byk oranda Amerikan destei sayesinde, Trkler Sovyetlerin boazlarda s talebini reddedebildi ve bu arada da ranllar Sovyet igalcilerin ran Azerbaycan'nda kurduklar Komnist kukla devleti datt ve btn bu blgede ran hkmetinin egemenliini yeniden kurdu. Sovyetlerin bir sre arlarn kadim dn gerekletirme abas direnile karlat ve hem Trkiye hem de ran Bat ittifakna girdi. Ancak 1955 tarihli Rusya-Msr silah anlamas Rusya'y yeniden, bu kez bir liderlik rolyle, Ortadou oyununun iine soktu. Trkler ve ranllar Rus emperyalizmini ok eskiden beri tanyor ve bu yzden de uzak duruyorlard. Arap devletlerinin emperyalizm deneyimi Avrupa'yla snrlyd ve bu yzden Sovyetlere daha scak bakmaya yatkndlar. Gneydeki engelin zerinden atlayarak bamszlklarn yeni kazanm Arap devletleriyle dorudan ilikiye giren Rusya ksa srede blgede ok gl bir konum kazanmay baard. Sovyetler ilk bata Bat Avrupal selefleri ne yapmsa aynsn yapt; askeri sler, silah tedariki, askeri "danmanlk", ekonomik ve kltrel szma. Ama Sovyet tarz ilikilerde bu sadece bir balangt; niyet ok daha bakayd. Hi kuku yok ki, Amerika'nn muhalefeti, Souk Sava ve nihayet Sovyetler Birlii'nin k olmasayd, Arap dnyas en iyi halde Polonya ve Macaristan ve daha ok da zbekistan'n kaderini paylaacakt. Olaylar Ortadou'daki mttefikleri zerinde hamiliini pekitirmeyi gzeten Sovyetlerin ok etkisiz bir koruyucu olduunu gsterdi. 1967 ve yine 1973 Arap-srail savalarnda

Sovyetler, himayesi altndaki lkeleri yenilgi ve kk dmekten kurtaramad gibi, bu konuda istekli de davranmad Elinden gelen tek ey ABD'yle bir olup srail'e ilerlemesini durdurma ars yapmakt. eytan ve Sovyetler' 83 1970 balarnda Sovyet mevcudiyeti etkisini artrmakla kalmyor, rahatszlk yaratmaya da balyordu. Batl emperyalist selefleri gibi Sovyetler de Msr topraklarnda hibir Msrlnn giremedii askeri sler kurmu ve ardndan klasik bir sonraki adm atarak eit olmayan anlamalar gndeme getirmiti. Dersini iyi ezberlemi olan ve az ya da ok gnll bir biimde yzn Batya dnen baz Ortadoulu liderler vard. Bunlar arasnda zellikle, Sovyet ilikilerini selefi Bakan Nasr'dan devralm olan Bakan Enver Sedat' sayabiliriz. Mays 1971de Sedat'a birok eitsizlii iinde barndran bir "Dostluk ve birlii Anlamas" dayatld2; Temmuz 1972'de Sedat Sovyet askeri danmanlardan lkeyi terk etmelerini istedi ve ABD'yle yaknlamann ve srail'le bar yapmann ilk admlarn att. Ancak, grnd kadaryla, Bakan Sedat yapt deerlendirmeler ve izledii politikalarda neredeyse yalnz banayd ve genelde bu gelimeler Sovyetlere kar yaklamlardaki iyi niyeti azaltmad gibi, ABD'ye kar iyi niyeti de artrmyordu. Sovyetler, iki yz caminin elli milyon Mslman'a hizmet vermek zere izin alm olduu Orta Asya ve Trans-Kafkasya'da slam'a uygulad bask nedeniyle cezalandrlmad gibi, azar bile iitmiyordu. Ayn ekilde Sinkiang'ta Mslmanlara kar bir sava yrten in de sulanmamt. Buna karlk Bosna, Kosova ve Afganistan'da Mslmanlar kurtarmaya ynelik abalar karsnda Amerikallar hibir takdir grmemitir. Belli ki, iin iinde baka duygu ve dnceler vard. Bu ifte standardn belki de en arpc rnei 1979 yl Aralk ay sonlarnda Sovyetlerin Afganistan' igali ve orada bir kukla hkmet kurmasyd. Emperyalist saldrganlk, igal ve tahakkmn bundan daha ak ve kesin bir rneini bulmak g olurdu. Ama Arap ve daha genelde slam 2. Bu anlama konusunda, bkz., Bernard Lewis, "Orientalist Notes on the SovietUnited Arab Republic Treaty of 27 May 1971," Princeton Papers in Near Easten Studies, no. 2 (1993), s. 57-65. 84 islam'n Krizi dnyas bu olay dikkat ekecek biimde sessiz karlad. 14 Ocak 1980'de, uzun bir sessizliin ardndan, Birlemi Milletler Genel Kurulu en sonunda bu olaya ilikin bir karar ald ama karar beklendii gibi Sovyet saldrganln mahkm etmiyor, "Afganistan'a yaplan yakn tarihli silahl mdahaleden son derece znt duyulduu"nu ifade ediyordu. Saldrganlk szc kullanlmam, "mdahale eden"in ad verilmemiti. Karar 104'e 18 oyla alnd. Arap lkelerinden Suriye ve Cezayir ekimser kald, Gney Yemen kararn aleyhinde oy kulland; Libya oylamaya katlmad. Oy hakk olmayan FK temsilcisi Sovyet eylemini hararetle destekleyen bir konuma yapt, islam Konferans rgt de farkl davranmad 27 Ocak'ta, ok sayda manevra ve mzakere yapldktan sonra, K slamabad'ta bir toplant dzenleyebildi ve Sovyet-Afgan meselesini tartt. Gney Yemen ve Suriye, iki ye toplanty boykot etti; Libya delegesi ABD'ye iddetle saldrrken, K'nn tam yesi olan FK temsilcisi anti-Sovyet tasarya oy vermedi ve ekincelerini karar metnine soktu. Mslman dnyada Sovyet igaline kar belli baz tepkiler yok deildi; biraz Suudi paras, biraz Msr silah ve birok Arap gnll Ama Afganistan'da Sovyet emperyalizmine kar slamc bir kar saldry, belli bir baaryla, rgtlemek ABD'ye kald. K, dikkatini baka meselelere -smrge ynetimlerden henz kurtulmam blgelerdeki baz kk Mslman gruplara ve elbette srailFilistin atmasna- vermeyi tercih ederek, Afganlara yardm etmek iin fazla bir gayret gstermedi. srail, slam ve slam-olmayan dnyalarn kar karya geldii -Nijerya, Sudan, Bosna, Kosova, Makedonya, eenistan, Sinkiang, Kemir, Timor, Mindanao vb. gibi- birok noktadan yalnzca biridir. Bu noktalarn her biri konuyla ilgili btn taraflar iin merkezi bir neme sahipken, dierleri iin can skc ama tali bir meseledir. Buna karlk Batllar bakalar pahasna zme

kavuturulabileceini umduklar sorunlara en byk nemi vermekten yanadr. sraeytan ve Sovyetler 85 il-Filistin atmas kukusuz, eitli nedenlerden dolay, tm dierlerinden daha fazla ilgi ekmektedir. ncelikle, srail demokratik ve ak bir toplum olduundan, orada neler olup bittiini haber yapmak -ve yanl haber yapmak- ok daha kolaydr. kincisi, iin iinde Yahudiler vardr ve bu, u ya da bu nedenle, onlara kar olan ve onlardan yana olan byk bir izleyici kitlesi demektir. Bu farkn bir rnei, 1980'den 1988'e kadar srm ve btn Arapsrail atmalar toplamndan ok daha byk can ve mal kaybna yol am olan Irak-ran savana ok az ilgi gsterilmi olmasdr. Bir neden, ne Irak ne de ran'da demokrasi olmamas ve bu yzden haber yapmann ok daha tehlikeli oluuyken, bir baka neden iin iinde, ne kurban ne de maktul olarak, Yahudilerin olmamasyd; Yahudiler yoksa haber de ok az ilgi grrd. Filistin meselesinin nceliinin nc ve hi tartmasz en nemli nedeni de bu konunun adeta izin verilmi ikayet alan olmasdr; medyann ya tamamen devletin elinde olduu ya da hkmet tarafndan sk gzetim altnda tutulduu Mslman lkelerde insanlarn zgrce ve korkusuzca fikirlerini ifade edebilecekleri tek alan budur. Aslnda srail, ou Mslman halkn iinde yaad ekonomik yoksulluk ve politik bask konusundaki ikayetleri ve sonuta ortaya kan fkenin baka yere boaltlmas iin, faydal bir supap vazifesi grmektedir. Buna srail'in iinden yaplan katklar da muazzamdr; hkmetin, ordunun, yerleimcilerin ya da herhangi birinin yapt her trl yanl hemen ortaya serilmekte, her trl hata srail medyas ve parlamentosundaki, hem Arap hem de Yahudi, srailli eletirmenler tarafndan hemen gndeme getirilmektedir. srail kartlarnn ou kendi kamuoyunda bylesi bir engelle karlamaz. Bat Avrupal imparatorluklar kerken, Ortadou'daki anti-Amerikanclk baka, daha zgn davalara da hizmet etmeye balad: genellikle slam topraklarndaki kaynaklarn talan edilmesi olarak betimlenen ekonomik smr; kendi halklarn bask altnda tutarak ve soyarak Amerikan 86 slam'n Krizi amalarna hizmet eden kokumu yerel despotlarn desteklenmesi; ve her eyden nce, Amerika'nn srail'e, nce Filistinli Araplara kar savanda, sonra da komu Arap devletlerle ve genel olarak slam dnyasyla savanda, verdii destek. Kukusuz Araplarn ve ranllarn bu hipotezi destekleyen nermeleri vardr ama bu engellerden biri ya da teki, olmasayd, Amerika'nn Ortadou'da uygulad politikalar asndan her eyin gllk glistanlk olabileceini sylemek de pek akla uygun deildir. Filistin sorunu elbette gn getike byyen bir fkeye neden oluyor ve zaman zaman srail hkmetleri ve partilerinin eylemleri ve politikalar bu sorunu canlandrp azdryor. Ama bu, bazlarnn savunduu gibi, Bat kart duygunun birincil nedeni olabilir mi? Tarihte her zaman belli gariplikler ortaya kar ve tekrarlanr. 1930'larda, Nazi Almanya'snn politikalar Yahudilerin o zamanlar Britanya mandas olan Filistin'e glerinin ve oradaki Yahudi cemaatini glendirmelerinin ana nedeniydi. Naziler bu ge izin vermekle kalmayp savan patlad tarihe kadar g desteklerken, Araplarn gnln kazanmak gibi biraz bo bir umuda kaplan Britanyallar da kstlamalar koydular ve hayata geirdiler. Ne var ki, o tarihteki Filistin liderlii ve birok baka Arap lider Yahudileri Filistin'den uzak tutmak isteyen ngilizleri deil, onlar oraya yollayan Almanlar destekliyordu. Ayn trden bir tuhaflk 1948 tarihinde srail Devleti'nin kuruluuna yol aan ve kurulutan sonra meydana gelen olaylarda da grlebilir. Sovyetler Birlii Filistin'de bir Yahudi devleti kurulmasna karar veren ve ardndan srail'i hemen "dejure" tanyan Birlemi Milletler Genel Kurulu oturumunda ounluun salanmasnda nemli bir rol oynad. ABD daha ok tereddt iindeydi ve tanmas ancak defacto oldu. Daha nemlisi, Amerikan hkmeti srail'e kar ksmi bir silah ambargosu yrtrken, ekoslovakya, Moskova'nn izniyle, hemen yeni devletin ayakta kalmasn salayan silahlar gnderiyordu. O zamanki Sovyet politikas asndan, sebep ne Yahudilere kar beslenen bir iyi niyet ne de eytan ve Sovyetler 87

Araplara kar bir kt niyetti. Sebep, o zamanlar yaygn olarak paylalan, Britanya'nn hl Bat'nn en byk gc ve bu yzden Moskova'nn asli dman olduu yolundaki inant. Bu manta gre, Filistin mandasnn son yllarnda Yahudilerin yapt gibi, Britanya'y rahatsz eden her ey Sovyet desteine laykt. Daha sonra Stalin hatasn fark etti ve dikkatini Britanya'dan ok Amerika'ya verdi. srail devletinin kuruluunu izleyen ilk on ylda, Amerika'nn srail devletiyle ilikileri yine snrl ve dikkatliydi. 1956 ylndaki Svey Sava ardndan, ABD srail, Britanya ve Fransz glerinin ekilmesini salamak iin gl ve kararl bir biimde mdahalede bulundu. Savan ilk gnlerinde temkinli bir tutum izleyip sessiz kalan Sovyet lideri Kruev, Arap yanls bir bildirinin ABD'yle bir atma tehlikesi dourmayacan fark etmi ve sonra -ancak sonraArap yanls kesilmiti. 1967 ylna kadar srail silahlarn ngilterED'den deil, arlkl olarak Fransa olmak zere, Avrupa'dan salyordu. Ne var ki, Rus emperyalizminin geri dnerek, imdi Sovyetler Birlii ad altnda yeni biimiyle, Ortadou politikasnda giderek daha aktif bir rol stlenmesi Arap dnyasnda cokulu bir karlk buluyordu. Belli baz diplomatik ziyaretler ve baka faaliyetlerin ardndan, 1955 Eyllnn sonunda, Sovyetler Birlii ile izleyen yllarda giderek daha fazla Sovyet uydusu haline gelen Msr arasnda imzalanan bir silah anlamasnn resmen ilanyla birlikte yeni iliki de aa vuruluyordu. Silah anlamasndan daha arpc olan, bunun Arap dnyasnda, yerel farkllklar ve sorunlar aarak, ok scak karlanmasyd. Suriye, Lbnan ve rdn'de Bakanlar Kurulu hemen toplanarak Bakan Nasr' tebrik eden kararlar ald. Hatta Irak'n Bat yanls lideri ve Nasr'n pan-Arap liderliindeki rakibi Nuri Said bile kendini Msrl meslektan tebrik etmek zorunda hissediyordu. Neredeyse istisnasz btn Arap basn anlamay cokuyla karlamt. 88 slam'n Krizi Neden byle bir tepki gsteriliyordu? Kukusuz, Araplarn Rusya'ya zel bir sevgisi olmad gibi, Arap dnyasnda ya da baka yerdeki Mslmanlarn topraklarnda Komnist ideolojiyi ya da Sovyet gcn grmek gibi bir arzular da yoktu. Bu, bir zamanlar olduka dosta olan srail politikas iin Moskova'ya sunulan bir armaan da deildi. Araplar memnun eden ey silah anlamasn, hakl olarak, Batnn yzne atlm bir tokat olarak grmeleriydi. Tokat ve buna Bat'nn, zel olarak da Amerika'nn, belirgin bir biimde birbiriyle uyumayan tepkisi, Bat'ya kar nefret ve kzgnl artrm ve taraftarlara cesaret vermiti. Ortadou'da Sovyet nfuzunun genilemesi ve buna gsterilen cokulu tepkiler ABD'nin byk oranda dman bir evrede artk gvenilir ve potansiyel olarak da faydal bir mttefik grlen srail'e daha scak bakmasna neden oldu. Bugn ABD ile srail arasndaki stratejik ilikilerin blgeye Sovyet mdahalesinin nedeni deil, bir sonucu olduu genellikle unutulmaktadr. Kukusuz, Amerikan ynetiminin asli kaygs ABD'nin karlarn tespit etmek ve bunlar korumak ve gelitirmek iin politikalar belirlemektir. kinci Dnya Sava'n izleyen yllarda, Ortadou ya da baka bir yerdeki Amerikan politikasn da belirleyen ey Sovyet nfuzunun yaylmasn engelleme ihtiyacyd. ABD istemeyerek de olsa kenardan seyredenlere zg ahlaki stnln terk etmi ve sahnede yerini almtr; nce kmekte olan Britanya'nn konumunu stlenmi, sonra da, bu konumun tamamen iflas ettii bir dnemde, dorudan mdahalede bulunmu ve nihayet Britanya'nn yerine Ortadou'yu dardan, zellikle de Sovyetler Birlii'nden gelebilecek saldrlara kar savunma grevine soyunmutur. Sava sonrasnn ilk gerei kuzeyde Sovyet basksna direnmekti; yani, Sovyetlerin ran Azerbaycan'ndan ekilmesini salamak ve Trkiye zerindeki taleplerine kar koymakt. Bu politika ak ve anlalr bir politikayd ve bir beytan ve Sovyetler 89 tn olarak bakldnda Trkiye'yi ve ran' baaryla kurtarmt. Ama ayn eyi Badat Pakt araclyla Arap dnyasna yayma giriimi fena halde ters

tepmi ve kazanlmak istenen unsurlar tamamen karya itmi ya da etkisiz hale getirmiti. Pakt liderlii iin bir tehdit olarak gren Msr devlet bakan Cemal Abdl Nasr Sovyetlere daha da yanat; Irak'taki Bat yanls rejim ykld ve rdn ve Lbnan'daki dost rejimlerin ikisi de ayakta kalmak iin Bat'nn askeri yardmna muhta olacak kadar tehlikeye dtler. Sovyetler'in kuzeydeki engelin zerinden atlayarak Arap dnyasna indii 1955 ylndan itibaren hem tehdit hem de kar koyma aralar kkten deimi oluyordu. Kuzeydeki mttefik salam durmakla birlikte, Arap topraklar dman ya da, en iyi halde, fkesi burnunda tarafsz haline geliyordu. Bu koullarda Amerika'nn srail'le ilikileri yeni bir aamaya girdi. Bu ilikiye uzun sre birbirinden tamamen farkl iki dnce biim verdi: biri, tabiri caizse, ideolojik ya da duygusal; teki stratejik. ncil ve kendi tarihleri okulundan gemi Amerikallar, modern srail'in douunu hemen yeni bir Exodus ve Vaat Edilmi Topraklara dn olarak grebilir ve kutsal glerini yapan atalarnn, nclerin ve seleflerinin deneyimini tekrarlyor gibi grnen bu halkla kolaylkla duygudalk kurabilirler. Kukusuz, Araplar olay bu ekilde grmez ve birok Avrupal da onlarn grlerini paylar. ABD ile srail arasndaki teki ba, 1960'larda balayan, 1970'ler ve 1980'lerde gelien, 1990'larda dalgalanan ve ABD, srekli olarak Saddam Hseyin'in hegemonik tutkularndan kaynaklanan tehditlerle, El Kaide'nin fundamentalist terryle ve Amerika'nn Arap mttefikleri arasnda derin ve artan honutsuzluklarla yz yze geldiinde, yeni bir nem kazanan stratejik ilikidir. ABD'nin gznde stratejik bir aktif olarak srail'in deeri hayli tartmaldr. ABD'de srail'i blgedeki byk stratejik ortak ve hem i hem de d dmanlara kar gvenilir bir kale olarak gren bir ksm 90 insan vardr. Bazlarna gre ise israil, brakn bir stratejik aktif olmay, ABD'nin Arap dnyasyla ilikilerini bozan ve blgedeki Amerikan politikalarnn iflasna neden olan stratejik bir pasiftir. Ancak Amerika'nn Ortadou'daki politikalar dier blgelerdeki politikalaryla karlatrlacak olursa hayretle grlecektir ki, ortada bir baarszlk deil baar vardr. Nihayetinde Ortadou'da bir Vietnam, bir Kba, Nikaragua, El Salvador hatta bir Angola yoktur. Tam tersine, birbiri ardna patlayarak blgeyi sarsan krizler sresince her zaman belirleyici bir politik, ekonomik ve kltrel Amerikan mevcudiyeti var olmutur; bu mevcudiyet, zellikle birka lkede, 1991 Krfez Sava'na kadar, nemli bir askeri mdahale gerektirmemitir. Hatta o tarihten sonra bile, Amerikan mevcudiyetine, israilliler ya da Filistinlilerin dnda, Araplar aras saldrlarn madurlarn kurtarmak iin gerek duyulmutur. Yalnzca Ortadou'ya bakanlar bu blgede politikann zorluklar ve baarszlklarn hep grmtr ama geni bir adan btn manzaraya baklacak olursa, Amerikan politikasnn, rnein Gneydou Asya, Orta Amerika ya da Gney Afrika'nn tersine, Ortadou'daki baars karsnda armamak elde deildir. Sovyetler Birlii'nin knden beri, Ortadou'da farkl amalar gden yeni bir Amerikan politikas gndeme geldi. Bu politikann ana hedefi blgesel bir hegemonyann -blgeye hkim olabilecek ve Ortadou petrolleri zerinde tekelci bir kontrol kurabilecek tek bir blgesel gcn- ortaya kmasn engellemektir. Bu, Irak, Iran ve blgede gelecekte ngrlebilecek bir tehdide kar Amerikan politikasnn temelinde yatan asl kaygdr. Bylesi bir hegemonyay engellemek iin bu zamana kadar uygulanan politika blgesel ve dolaysyla arlkl olarak Arap bir gvenlik paktn cesaretlendirmek, donatmak ve gerektiinde fiilen desteklemektir. Bu politika kanlmaz olarak, faydadan ok zarar getiren eski uygulamalarn ac eytan ve Sovyetler 91 hatralarn akla getirir. Bu kez nerilen pakt bir bakma daha iyi bir frsat olabilir. ngrlen dman artk heybetli Sovyetler Birlii deildir ve blge liderleri daha ll bir dnya gr savunuyor. Ancak byle bir pakt, ele avuca smaz toplumlar yneten istikrarsz rejimler temelinde, kanlmaz olarak gven vermeyecektir ve zincir en zayf halkasndan daha gl olmayacaktr. Irak'n yakn tarihi boy-le bir politikann hangi yanl yollara sapabileceini gstermitir. Monariye kucak aarak, onun yklna arac

olduk; Saddam Hseyin'i destekleyerek, bir canavar yarattk. Bu iki yanl da tekrarlamak kolaydr ama blgede Bat'nn karlarn tehlikeye sokabilecei ve blgede yaayan insanlar iin feci sonular dourabileceinden lmcl bir hatadr. Bu balamda baz Arap hkmetlerinin israil'le bar koullarn mzakere etmekte istekli olular ve Amerika'nn bar srecini ilerletme abas anlalabilir hale gelmitir. Birok Arap, srail'in gc hakkndaki en iyi tahmin ve israil'in niyetleri hakkndaki en kt tahmin nda, en ciddi sorunlarnn israil olmadn ve en ciddi tehdidin de srail'den gelmediini fark etmeye balamtr. Komularyla sava halindeki bir israil daimi bir tehlike, yeni -ve hatta ayn- bir Saddam Hseyin tarafndan srekli kullanlabilecek bir bahane olacaktr. Ama komularyla bar iindeki bir israil blgede, en azndan, demokratik istikrarn bir unsuru olabilir. Genelde iki farkl trden ittifak vardr. Bunlarn biri stratejiktir ve alglanan ortak bir tehlike temelinde salt geici bir uzlama olabilir. Bylesi bir uzlamaya her trl ynetici -ynettii her tr hkmet ya da toplumvarabilir. Bylesi bir ittifakn teki taraf her zaman fikrini deitirebilir ya da devrilir ve yerine bakas geirilirse, onun yerine bakalar fikir deitirebilir, ittifak bylece bir rejim deiikliiyle, lider deiikliiyle, hatta gr deiikliiyle son bulabilir. Neler olabileceini Libya, Irak, ran ve Sudan gibi, politik deiikliin politikalarda tam tersi bir dn beraberinde 92 slam'n Krizi getirdii ve baka bir bakma Msr gibi, bir rejim deiiklii olmakszn yneticilerin Bat'dan yz evirip Sovyetlere ynelebildii ve tekrar Bat ittifakna dnd lkelerde tm plaklyla grebiliyoruz. Ayn esneklik Amerikan tarafnda da vardr. Tpk bylesi mttefikler ABD'yi her zaman nasl terk edebiliyorsa, ABD de kendini bylesi mttefikleri -ittifak ar sorunlu hale geldiinde ya da Gney Vietnam, Krdistan ve Lbnan'da olduu gibi astar yznden pahalya gelmeye baladnda- terk etmekte serbest hissediyor. Stratejik bir uzlamadan te bir ilikinin olmad bir mttefiki terk ettiinde, hibir ynetim ya da lider vicdan azab duyma ve lke iinde ciddi bir eletiriyle karlama riskine girmez. teki ittifak tr, kurumlarn, zlemlerin ve hayat tarznn hakikaten birbirine yaknl temelinde ykselen ittifaktr. Bylesi ittifaklarn deime ans azdr. En aal gnlerinde Sovyetler bunun pekl farkndayd ve bu yzden gittikleri her yerde komnist diktatrlkler kurmak istediler. Demokrasilerin kurulmas ok zor olduu gibi yklmas da ok zordur. 6 Ortadoulular, getiimiz yllarda artan oranda, olduka hassas bir konudan ikayet etmeye, Amerikan politikasndaki yeni bir znt kaynandan bahsetmeye baladlar; bu Amerika'nn emperyalistlii ya da Siyonizmle su ortakl deil, daha ie ynelik ve daha dolaysz bir ikayetti: Amerika'nn onlar yneten kokumu despotlarla ibirlii. Belli nedenlerle bu ikayet kamuoyu karsnda sk dile getirilmedii gibi, muhtemelen dileri grevlilerinin ve diplomatlarn arasndaki konumalarda da gemiyor. Irak, Suriye ve Filistin ynetimi gibi Ortadoulu hkmetler lke iindeki medyay kontrol etme ve Bat lkelerindeki medyay da maniple etme konularnda yeteneklerini ok gelitirdiler. Yine belli nedenler yznden, mesele diplomatik mzakerelerde de gndeme gelmiyor. Ama konu gvenilir dinleyicilerin olduu zel konumalarda, hatta son zamanlarda aktan, artan bir keder ve sabrszlkla dile getiriliyor; bunu nemli bir konu, hatta tek konu olarak gren slamc radikaller tarafndan da deil yalnzca. lgintir, 1979 ran Devrimi'nde bu hn aka dile getirildi. ah Amerika'y destek94 islam'n Krizi lemekle suland ama Amerika da devrimciler tarafndan kukla olduu kadar dinsiz ve despot da olan bir lideri dayatt iin bu saldrdan payn ald. Devrimi izleyen yllarda, ranllar dindar despotlarn da dinsiz despotlar kadar kt olabileceini, hatta birincilerin daha kt olabileceini ve bu despotluk

aybndan dolay yabanc destekilerin ya da modellerin sulanamayacan rendiler. ABD, daha genel olarak da Bat karsnda sk sk dile getirilen ve belli bir hakllk pay da tayan bir sulama udur: Ortadoulular giderek daha fazla Bat'nn, hem onlardan beklenecei hem de Ortadoulularn bekleyebilecei zere, ekonomik refah ve politik zgrlkler bakmndan, kendilerini Avrupallar ve Amerikallardan daha farkl, daha aa grdklerinden ikayet ediyorlar. Ortadoululara gre, Bat'nn szcleri hi durmakszn onlar hakir grmekte, hatta onlarn kendi lkelerinde tahamml edemedikleri eylemleri ve yneticileri desteklemektedir. Bat dnyasnda bugnlerde grece ok az kii slam'la kar karya gelmek istiyor. Ama yine de ileri Bat dnyasyla geriye kalanlar, zellikle de slam halklar arasnda nemli farkllklarn olduu ve bu ikincilerin, genellikle rtk bir biimde onlarn daha aa olduklar varsaymyla, baz bakmlardan farkl olduu yaygn bir anlaytr. Medeni haklar, politik zgrlkler ve hatta insan haysiyetine ilikin en irkin ihlaller dikkate alnmyor ya da st kapatlyor ve bir Avrupa lkesinde ya da Amerika'da olsa fke frtnas yaratabilecek dzeydeki insanlk kart sular normal, hatta kabul edilebilir eyler olarak grlyor. Bu tr ihlalleri yapan rejimler ho grlmekle kalmyor, Suudi Arabistan, Suriye, Sudan ve Libya'nn da yesi olduu Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonu'na ye bile seilebiliyorlar. Btn bunlarn anlam uydu: Bu insanlar demokratik bir toplum kurmaktan acizdir ve insani deerlerle ilgilenmedikleri gibi, kapasiteleri de yoktur. Onlar her halkarda koifte Standartlar 95 kumu despotlar tarafndan ynetilecektir. Onlara doru yolu gstermek, hele onlar deitirmek Bat'nn ii deildir; Bat yalnzca despotlarn Bat karlarna dman deil dost olmasn salayabilir. Bu adan bakldnda, mevcut dzenlerle uramak tehlikelidir ve kendileri ve lkesi insanlar iin daha iyi yaamlar isteyenlere itibar edilmemeli, hatta aktif bir biimde bu kiilerin cesaretleri krlmaldr. Ba belas bir despot yerine sz dinler bir despotu geirmek daha basit, daha ucuz ve daha gvenlidir; hele bu deiiklik zgr bir seimle kendini ifade eden halkn iradesiyle gerekletirilebilirse ok daha iyi olur. "Bilinen-kt" ilkesi, grnd kadaryla, birok Batl hkmetin slam dnyas halklarna kar izledii d politikay zaafa uratmaktadr. Bu tavr baz kereler Araplara ve davalarna bir sempatinin ve destein ifadesi olarak sunulur ve kabul edilir; belli ki Arap yneticileri ve liderleri normal medeni davran kurallarndan muaf tutmann Arap halklarna bir iyilik olduuna inanlmaktadr. Aslnda bu muafiyetin iyilikle alakas yoktur; bu en iyi halde ortak bir kar temelinde, ortak bir dmana kar ve bazen de ortak bir nyargyla beslenen geici bir ittifak arayndan baka bir ey deildir. Daha derine indiimizde ise bu saygszln ve ilgisizliin -Araplarn gemiine saygszln, Araplarn bugnne ve geleceine ilgisizliin bir ifadesidir. Bu yaklam ABD'de ve daha yaygn olarak da Avrupa'da hem diplomatik hem de akademik evrelerde destek bulmaktadr. Bylelikle, Arap yneticiler, Suriye ve Cezayir'de olduu gibi, kendi halkndan binlerce insan, Irak ve Sudan'da olduu gibi, yz binlerce insan katledebilir, erkeklerini ou ve kadnlarn btn insan haklarndan yoksun brakabilir ve okullarda ocuklarn kafasna banazlk ve bakalarna kar nefret alayabilir; btn bunlar, brakn Brksel'den boykot, tecrit ya da knama gibi herhangi bir cezay, Bat'daki liberal medya ve kurululardan kayda deer hibir tepkiyle karlalmakszn olur. Diplomatik tavr kisvesi altnda Arap hkmetlere kar bu yaklam ger96 slam'n Krizi ekte Arap halklarna acyla bilincine varmaya baladklar byk zararlar veriyor. Birok Ortadoulunun grd gibi, Avrupa ve Amerikan ynetimlerinin temel tutumu udur: "htiyalarmz karlamak ve karlarmz korumakta ibirlii yaptnz srece, ieride kendi halknza ne yaptnz bizim umurumuzda deil."

Baz kereler, hatta Amerikan karlar sz konusu olduunda bile, Amerikan ynetimleri desteklemeye sz verdii ve buna karlk riske girmeye ikna ettii insanlara ve gruplara ihanet etmektedir. Bunun dikkate deer bir rnei, ABD'nin Irak halkn Saddam Hseyin'e kar ayaklanmaya ard 1991 ylnda grld Kuzey Irak'ta yaayan Krtler ve gneydeki iiler ayaklandlar ve muzaffer ABD kuvvetleri Saddam Hseyin, atekes anlamasyla elinde tuttuu helikopterleri kullanarak, ayaklanmay kanla bastrr ve grup grup, blge blge insanlar katlederken oturup seyretti. Bu davrann, daha dorusu davranmayn, arkasnda yatan mant grmek zor deildir. Kukusuz, muzaffer Krfez Sava koalisyonu Irak'taki hkmeti deitirmeyi istiyorlard ama onlar bir hkmet darbesi ummulard, bir devrim deil. Koalisyon gleri sahici bir halk ayaklanmasn tehlikeli grdler; bu blgede belirsizlie, hatta anariye yol aabilirdi. Ayaklanma demokratik bir hkmet bile yaratabilirdi ki, bu blgedeki Amerikan "mttefikleri" iin felaket olurdu. Darbe daha kestirilebilir bir eydi ve istenen sonular verebilirdi; bylece Saddam Hseyin yerine koalisyon iindeki mttefikler arasndan yerini alabilecek, ibirliine yatkn bir baka diktatr geirilecekti. Bu politika tam anlamyla fiyaskoyla sonuland ve blgede yerine gre ihanet, zafiyet, aptallk ya da iki yzllk olarak yorumland. Bu ifte standardn baka bir rnei 1982 ylnda Suriye'nin Hama kentinde yaand. Hama'da karklklar ba97 n radikal Mslman Kardeler rgtnn ektii bir ayaklanmayla balad. Suriye hkmeti hzla ve iddetle harekete geti. Gstericilere kar tazyikli su ya da plastik mermiler kullanlmad gibi, keskin nianclara avlanmasnlar ya da bubi tuzaklarna dmesinler diye askerler yerel sivil halk arasnda dmanlar tespit etmek ve yakalamak iin ev ev arama yapmaya da gnderilmedi. Kullanlan yntem daha basit, daha gvenli ve daha abuk sonu alcyd. Hkmet kuvvetleri tanklar, havan toplar ve sava uaklaryla kente saldrdlar ve ardndan buldozerlerle kenti yerle bir ettiler. Kent ksa srede tam bir harabeye dnd. ldrlen insanlarn says, Uluslararas Af rgt tahminlerine gre, on binle yirmi be bin arasndayd. Suriye Devlet Bakan Hafz Esad'n emri ve gzetimi altnda yaplan harekat o tarihte ok az konu edildi. Bu clz tepki ayn yl, birka ay sonra, Lbnan'da Sabra ve atila Filistin mlteci kamplarndaki bir baka katliamn uyandrd infialle taban tabana ztt. Son olayda yaklak yedi ya da sekiz yz Filistinli, srail yanls Lbnanl Hristiyan milisler tarafndan katledilmiti. Bu olay srail'in, yanklar bugne kadar sren, gl ve yaygn bir biimde sulanmasn beraberinde getirdi. Hama'daki katliam ABD'nin bir sre sonra Esad'la flrt etmesine engel oluturmad; Esad Amerika Dileri Bakanlar James Baker (Eyll 1990 ve Temmuz 1992 arasnda on bir kez), Warren Christopher (ubat 1993 ve ubat 1996 arasnda on be kez) ve Madeline Albright'tan (Eyll 1997 ve Ocak 2000 arasnda drt kez) ve hatta Bakan Clinton'dan (Suriye'ye bir ziyaret ve Ocak 1994 ve Mart 2000 arasnda svire'de iki toplant) davetler ald. Amerikallarn Bat topraklar iinde, Batllara kar, bylesi sular ilemi bir yneticiyi teskin etmek iin bu kadar istekli olabileceini dnmek neredeyse imknszdr. Hafz Esad hibir zaman Amerika'nn bir mttefiki ya da, bazlarnn syleyecei zere, bir kuklas olmad ama elbette bu Amerikan diplomasisi adna byle bir abann yrtlmedii anlamna gelmiyordu. 98 islam'n Krizi Fundamentalistler baka bir elikinin -ifte standardn daha az vahim bir baka rneinin- de bilincindeydi. Bat'da ok az ilgi uyandran Hama'daki katliamda ldrlenler Mslman Kardeler, aileleri ve komularyd. Batlnn gznde, anlalyordu ki, insan haklar dindar Mslman madurlar iin geerli deildi, "sekler" katillere de hibir demokratik yaptrm uygulanmyordu. Batllarn slamc politik hareketlere gvensizlii ve bu hareketleri iktidardan uzak tutan diktatrlere hogr gstermesi, hatta onlar desteklemesi en arpc biimde, yeni bir demokratik anayasann ubat 1989'da bir referandumla kabul edildii ve ayn yln Temmuz aynda resmen ok partili bir sistemin kurulduu Cezayir rneinde ortaya kt. Aralk 1991'de, slamc Kurtulu Cephesi (FIS) Ulusal Meclis seimlerinin ilk turunda ok iyi bir

konumdayd ve ikinci turda byk bir ounlukla seimleri kazanacana neredeyse kesin gzyle baklyordu. FIS, muhta bir kardee yardm etmek yerine kendi halkn ezmeye daha hevesli olmakla sulayarak Cezayir ordusuna zaten meydan okumutu. Burada muhta karde, Kuveyt'i igali ve Bat'ya kafa tutmas Kuzey Afrika'daki Mslman fundamentalistler arasnda byk cokuyla karlanan ve hareketin liderlerinin Suudi sponsorlara srt evirip yeni Irakl kahramanla ittifaka yaklamaya ikna eden Saddam Hseyin'di. Ocak 1992'de, gerilimin giderek trmand bir ara dnemin ardndan, ordu seimlerin ikinci turunu iptal etti. Bunu izleyen aylar iinde ordu FIS'i datt. "Sekler" rejim aslnda Paris, Washington ve teki Batl bakentlerden ald iaretle kurulan acmasz bir diktatrlkt. Ardndan iddetli ve kanl bir mcadele balad; iki taraf da birbirlerini katliamlar yapmakla suluyordu. Fundamentalistler orduyu ve daha az resmi hkmet organlarn, sekler kesim, modernistler ve hibir eye bulamayp kenarda duranlar da fundamentalistleri katliamlardan sorumlu tutuyordu. 1997'de Uluslararas Af rgt atmalarn kt tarihten itibaren ou sivil olmak zere seksen bin kiinin ldn hesaplyordu. ifte Standartlar 99 El Kaide Cezayir'deki darbeden dorudan ABD'yi sorumlu tuttu. Baka her yerde olduu gibi burada da, kafirler dnyasnn hkim gc Amerika ters giden her eyden, zellikle de slamc hareketlerin bastrlmas, yandalarnn katledilmesi ve Bat'nn -zel olarak da Amerika'nn- desteiyle slam kart bir diktatrlk kurulmasndan sorumluydu. Amerika burada da demokratik zgrlklerin ayaklar altna alnmasn protesto etmedii iin birok kii tarafndan suland, bazlar da askeri rejimi aktif olarak cesaretlendirdii ve destekledii iin Amerika'y sulad. Benzer sorunlar Msr, Pakistan ve sahiden serbest ve adil yaplacak bir seimin byk bir ihtimalle slamc bir zaferle sonulanaca belli olan teki Mslman lkelerinde de kt. Bu noktada kukusuz demokratlar bir amazla kar karya kalyor. deolojileri onlar, iktidarda olduklarnda bile, slamc muhalefete zgrlk ve haklar vermeye zorluyor. slamclar ise iktidarda olduklarnda byle bir ykmllk stlenmiyor. Tam tersine, onlarn ilkeleri dine aykr ve ykc bulduklar her trl eylemi bastrmaktr. slamclar iin, halkn iradesini temsil eden demokrasi iktidara giden bir yoldur ama bu dn olmayan tek ynl bir yoldur; O'nun seilmi temsilcileri tarafndan uygulanan Allah'n hkimiyetine kimse kar kamaz. Seim politikalar da klasik olarak yle zetlenmektedir: "Tek adam (erkekler iinden), tek oy, bir kereliine." Kukusuz, Avrupa'da olduu gibi slam dnyasnda da, serbest ve adil bir seim demokratik gelime srecinin zirvesidir, balangc deil. Ama diktatrleri martmann da anlam yoktur. 7 Neredeyse btn slam dnyas yoksulluk ve zulm koullarnda yayor. Bu sorunlarn ikisi de, dikkatleri zellikle baka yerlere ekmek isteyenler tarafndan, ABD'ye fatura ediliyor; ilkin, imdilerde "kreselleme" maskesi altnda ileyen Amerika'nn ekonomik hkimiyeti ve smrs yznden ve ikincisi de Amerika'nn kendi karna hizmet eden Mslman despotlar denen liderlere verdii destek yznden. Kreselleme Arap medyasnn en ok iledii tema haline geldi ve bu her zaman Amerika'nn ekonomik nfuzuyla balantl olarak ele alnyor. Mslman dnyada, sadece Bat'yla deil Dou Asya'nn hzla gelien ekonomileriyle de kyasla, giderek iflas eden ekonomik durum bu hayal krkln krklyor. Ortadoulularn gzyle, sulu Amerikan hkimiyeti ve dolaysyla dman da o. Ortadou'daki dk retkenlik ve yksek dourganlk, hzla byyen isiz, eitimsiz ve umutsuz gen bir nfusla, 102 istikrarsz bir bileim oluturuyor. Birlemi Milletler, Dnya Bankas ve baka kaynaklarn btn verilerine gre, stihdam, eitim, teknoloji ve retkenlik bakmndan Arap lkeleriyle Bat arasndaki uurum her geen gn daha da fazlalayor. Daha kts, Arap lkeleri Bat tr modernleme kervanna daha

ge bir tarihte katlan Kore, Tayvan ve Singapur gibi lkelerin de gerisinde kalyor. Mslman lkelerin performans zerine karlatrmal rakamlar, sz edilen kaynaklarn istatistiklerine gre, korkuntur. Yurt ii GSMH listesinde en iyi durumdaki lke 64 milyon nfusuyla, her ikisi de beer milyon nfusu olan Avusturya ve Danimarka arasnda, yirmi nc sradaki Trkiye'dir, ikincisi 212 milyon nfusu olan, 4,5 milyonluk Norve'in ardndan gelen Endonezya'dr ve bu lkeyi 21 milyonluk Suudi Arabistan takip eder. Karlatrmal satn alma gc rakamlarna gre, Endonezya on beinci ve ardndan Trkiye on dokuzuncu srada yer alyor. En yi durumdaki Arap lkesi yirmi dokuzuncu sradaki Suudi Arabistan'dr, onun ardndan Msr geliyor. Kii bana GSMH rakamlarnn gsterdii hayat standartlar asndan, Katar yirmi nc srada, Birleik Arap Emirlikleri yirmi beinci srada ve Kuveyt yirmi sekizinci sradadr. Endstriyel retim kapasitesi bakmndan en st sradaki Mslman lke yirmi birinci sradaki Suudi Arabistan, ardndan Avusturya ve Belika'yla ayn dzeyde, yirmi ikinci sradaki Endonezya ve Norve'le ayn dzeyde, yirmi yedinci sradaki Trkiye'dir. malat sanayisi listesinde Norve'le ayn dzeydeki, otuz beinci srada Msr vardr. Hayat standartlar bakmndan, ilk Arap lkesi Danimarka ve Kba arasnda, otuz ikinci sradaki Kuveyt'tir. Yz kiiye den telefon bakmndan, birinci Arap lkesi otuz nc srada, Makao ve Reunion arasndaki Birleik Arap Emirlikleridir. Kii bana den bilgisayar bakmndan, birinci Mslman lke otuzuncu sradaki Bahreyn'dir, onu otuz 103 ikinci sradaki Katar ve otuz drdnc sradaki Birleik Arap Emirlikleri izliyor. Kitap satlar ok daha vahim bir tabloyu gsterir. Yirmi yedi lkeyi kapsayan, ABD'yle balayp Vietnam'la sona eren listede tek bir Mslman lke yoktur, insan geliimi endeksinde Brunei otuz iki, Kuveyt otuz alt, Bahreyn krk, Katar krk bir, Birleik Arap Emirlikleri krk drt, Libya altm alt, Kazakistan altm yedi, Suudi Arabistan, Brezilya'yla ayn, altm sekizinci sradadr. Arap entelektellerinden oluan bir komitenin hazrlayp Birlemi Milletler bnyesinde sunduu 2002 yl Arap insani Gelime Dzeyi raporu da arpc ztlklar ortaya karyor. "Arap dnyas ylda 330 kitap eviriyor, bu say Yunanistan'n te biri kadardr. Halife Memun'un zamanndan [dokuzuncu yzyl] bu yana toplam eviri kitap says 100,000'dir ve bu ispanya'nn bir yllk retimine denk der." Ekonomik durum da daha iyi deildir: "Btn Arap lkelerinin toplam GSMH's 1999 ylnda 531,2 milyar dolardr; bu rakam tek bir Avrupa lkesi, Ispanya'nnkinden lke Aratrmac bilim insan 40 ya da daha fazla alnt yaplan makale says Milyon kii bana ska alnt yaplan makale says ABD 466,211 10,481 42.99 Hindistan 29,509 31 0.04 Avustralya 24,963 280 17.23 isvire 17,028 523 79.90 in 15,558 31

0.03 srail 11,617 169 36.63 Msr 3,782 1 0.02 Kore 2,255 5 0.12 Suudi Arabistan 1,915 1 0.07 Kuveyt 884 1 0.53 Cezayir 362 1 0.01 104 slam'n Krizi (595,5 milyar dolar) daha dktr." Az gelimiliin bir baka yn "1987'de, bir milyon kii bana makale ve aratrma yaymlayan aktif bilimcilerin tablosu"nda grlmektedir:1 Okur yazarlk rakamlar veri alndnda, bu sonu hi de artc deildir. 2001 ylnda, 155 lkeyi kapsayan ekonomik zgrlk sralamasnda, Krfez lkeleri olduka iyidir: Bahreyn dokuzuncu, Birleik Arap Emirlikleri on drdnc, Kuveyt krk ikincidir. Ama Arap dnyasndaki ve daha genelinde Mslman dnyadaki genel ekonomik performans greli olarak hayli ktdr. Dnya Bankas verilerine gre, 2000 ylnda Fas'tan Benglade'e, Mslman lkelerin ortalama yllk geliri dnya ortalamasnn ancak yarsdr ve 1990'larda rdn, Suriye ve Lbnan'n -yani srail'in Arap komusunun- toplam GSMH'lar tek bana srail'den olduka azdr. Kii bana hesap edildiinde rakamlar daha da ktdr. BM istatistiklerine gre, srail'in kii bana GSMH's Lbnan ve Suriye'nin buuk kat, rdn'n on iki kat ve Msr'n on buuk katdr. Bat'yla olan uurum -imdilerde Uzak Dou'da buna dahil edilebilir- daha da byktr. nceleri insanlarn byk blm bu arpklklara dikkat etmezdi. Bugn, modern medya ve iletiim aralar sayesinde, en yoksul ve en cahil insanlar bile kendileriyle bakalar arasnda kiisel, ailesel, yerel ve toplumsal dzeydeki farkllklar biliyor. Politikadaki modernleme gstergeleri refah ve ekonomi alanndaki gstergelerden daha iyi deildir, hatta daha ktdr bile denebilir. Birok slam lkesi u ya da bu demokratik kurumu iletmektedir. Bazlarnda, Trkiye ve ran r1. Regional Bureau for Arab StatesAJNDP, Arab Fund for Economic and Social Development desteinde hazrlanp yaymlanan The Arab Human Deyclopment Report 2002: Creating Opportunks for Futun Generalions raporu. Modernlemenin Baarszl 105 neklerinde olduu gibi, bunlar yeniliki yerli reformcular tarafndan kurulurken, birok Arap lkesinde olduu gibi, dier bazlarnda bu kurumlar kuran ve ayrldktan sonra brakan emperyalist gler olmutur. Trkiye hari, ortaya kan manzara tam bir baarszlk rneidir. Bat tipi parlamentolar ve partiler neredeyse istisnasz bir biimde bask ve beyin ykama yntemiyle ayakta duran rm despot ynetimler tarafndan ortadan kaldrlmtr. leyen tek Avrupal model, amacna ulama anlamnda tek parti diktatrldr.

Onlarca yl farkl kollaryla Irak ve Suriye'yi ynetmi olan Baas Partisi Nazi ve Sovyet modellerinin en kt zelliklerini tayordu. Msr Devlet Bakan Nasr'n 1970 ylnda lmnden beri hibir Arap lider kendi lkesi dnda yaygn bir destek bulmay baarm deildir. Btn Araplarn desteini kazanmaya en yakn liderler 1970'li yllarda Libya lideri Muammer Kaddafi ve yakn dnemde Saddam Hseyin'dir. Btn Arap yneticileri iinde bu iki liderin bylesine bir halk desteini arkasna alabilmesi hem korkutucu hem de aydnlatcdr. Bu manzara nda, birok Mslman'n modernlemenin baarszlndan sz etmesi ve toplumlarnn iine dt hastala farkl tehisler koymalar ve buna uygun olarak da farkl reeteler yazmalar hi de artc deildir. Bazlar iin zm, Ortadou'yu modern ve modernleen dnyayla ayn izgiye tayacak daha ok ve daha iyi bir modernlemedir. Bakalar iin ise, modernliin kendisi bir sorundur ve btn bu dertlerin kaynadr. Ortadou halk her geen gn snrlar dndaki zgr dnyadaki frsatlarla ieride yaanan korkun yokluk ve bask arasndaki derin ve byk uurumun daha ok farkna varyor. Bunun sonucu ortaya kan fke doal olarak nce kendi yneticilerine, sonra da bencil gerekelerle bu yneticilerin iktidarda kalmasn saladn dndkleri 106 slam'n Krizi glere yneliyor. New York ve Washington'daki 11 Eyll saldrlarnda tehis edilen tm terristlerin Suudi Arabistan ve Msr'dan, yani ABD'ye yaknlklaryla bilinen lkelerden gelmi olmalar kesinlikle anlamldr. Bu garip olgunun bir nedeni, bir El Kaide eylemcisinin ileri srd gibi, dost lkelerden gelen terristlerin ABD vizesini daha kolay almalardr. Daha temeldeki bir neden ise, ABD'nin despot rejimlerin srmesinden sorumlu tutulduu lkelerdeki derin dmanlktr. Bunun rnei, giderek daha fazla mercek altna yatrlmakta olan, Suudi Arabistan'dr. Grne baklrsa, bizzat rejimin iinden nemli unsurlar zaman zaman bu dmanca duygular paylamakta ve krklemektedir. 8 Kutsal gemie dn adna modernliin reddi blgede _____ eitli ve zengin bir tarihe sahiptir. Bunlar iinde en nemlisi kurucusunun adyla bilinen Vahabiliktir. Muhammed ibn 'Abd al Vahab (1703-1792) Arabistan'n Suud airetinden yerel eyhlerin ynetimindeki Nejd blgesinden bir din adamyd. Abd al Vahab 1744 ylnda bir arnma ve yenilenme kampanyas balatt. lan ettii amac, sonradan yaplan tm eklentileri ve arpklklar temizleyerek ve zorunlu olduu yerlerde de ykarak Kurucu'nun saf ve sahici slam'na geri dnmekti. Vahabi davas Necid'in Suudi yneticileri tarafndan scak karland ve silah zoruyla belli bir sre baaryla yrtld. Bir dizi kampanyayla Suudiler ynetimleri ve inanlarn orta ve dou Arabistan'n ou blgesine tadlar ve hatta dorudan Osmanl ynetimindeki Bereketli Ay topraklarna saldrdlar. Irak'taki iilerin kutsal mekan Kerbela'y ya108 slam'n Krizi maladktan sonra gzlerini Hicaz'a diktiler ve 1804-1806 tarihlerinde kutsal Mekke ve Medine ehirlerini igal edip, kendi tabirleriyle, temizlediler. Artk Vahabiler slam'dan saptn ve Mslman devleti gasp ettiini dndkleri Osmanl sultanna aktan kar kyor ve meydan okuyordu. Osmanl mparatorluu, bu dnemde k srecine girmi olsa bile, bir l isyanyla baa kabilecek gteydi. Msr valisi ve onun kuvvetlerinin yardmyla 1818 ylnda, Suudi bakentinin igali ve Suudi emirinin stanbul'a gnderilerek kellesinin uurulmasyla grev tamamland. O zaman iin, Suudi devletinin varl sona ermiti ama Vahabi retisi varln korudu ve 1823 ylnda baka bir Suud aireti bakenti Riyad olan bir Suudi prenslii kurmay baard. Bir kere daha Vahabi retisinin yandalar Suudi airetinin reislerine yardm ediyordu. On sekizinci yzylda Vahabiliin ykselii byk oranda dnemin deien koullarna bir tepkiydi. Bunlardan biri kukusuz slam'n gerilemesi ve buna paralel olarak Hristiyanln ilerlemesiydi. Uzun zamandr bu byleydi zaten

ama yava ve aamal bir sre iinde oluyordu ve slam dnyasnn uzak blgelerinde balamt. On sekizinci yzyla gelindiinde, sz konusu gelime merkezde bile aka grlebiliyordu. Osmanllarn Balkanlarda uzun ve sancl gerilemesi ve Britanya'nn Hindistan'da ilerleyii hl Arabistan'dan ok uzak gelimelerdi ama etkileri hem Osmanllar hem de ran Krfezi yoluyla duyuluyordu ve kukusuz Mslman dnyasnn drt bir kesinden her yl Arabistan'a gelen haclar arasnda yank buluyordu. Vahabilerin hiddeti asl olarak yabanclara deil, ieride slam'a ihanet ettii ve onu aaladn dndkleri kiilere ynelikti; bir yanda, modernleme ynndeki her trl reforma yeltenenler ve te yanda, daha dorudan Hz. Muhammed ve mritlerinin gerek slamc mirasn yozlatrdna ve kk drdne inandklar kiiler hedef seilmiti. Vahabiler kukusuz, Snni olsun ii olsun, kendilerininki dnda, Suudi Gcyle Vahabi retisinin zdivac 109 her trl slam mezhebi ya da tarikatine iddetle karydlar. Vahabiler Sufizme zellikle karydlar. Sufizmin yalnzca mistisizmini ve hogrsn mahkm etmekle kalmyor, onun pagan klt olduunu da savunuyorlard. Vahabiler, glerinin yettii her yerde inanlarn tam bir iddet ve acmaszlkla hayata geirdiler; trbeleri tahrip ettiler, putperestlik dedikleri her eyi ve kutsal yerleri dattlar ve kendi koyduklar slami arlk ve sahicilik standartlarn karlamay baaramayan ok sayda insan, kadn ocuk demeden ldrdler. Ibn Abd al Vahab'n getirdii baka bir uygulama kitaplarn sulu bulunup yaklmasyd. Bunlar asl olarak Vahabi retisine ters dtne karar verilen slami teoloji almalaryd. Kitaplarn yaklmasna genellikle o kitaplar yazanlar, oaltanlar ve retenlerin toptan infaz elik ediyordu. Suudi gcyle Vahabi retisinin ikinci yaknlamas Osmanl mparatorluu'nun son yllarnda balad ve gnmze kadar srd Yirminci yzyl balarndaki iki gelime Va-habilii slam dnyasnn en nemli gc haline getirdi. lk gelime Suudi krallnn yaylmas ve salamlamasyd. Osmanl mparatorluu'nun son yllarnda eyh Abdl Aziz bn Suud (1880'de domu, 1902-1953 tarihleri arasnda tahtta kalmtr) bir yanda Osmanllar ve te yanda yaylmakta olan Britanya gleri arasndaki mcadeleyi ok iyi kulland. Aralk 1915'te, Kral Britanya ile bir anlama imzalad; anlamaya gre hem bamsz kalacak hem de eer saldrya urarsa desteklenecekti. Savan bitii ve Osmanl mparatorluu'nun tarihe karmasyla bu aama da sona eriyor ve Kral Britanya ile ba baa kalyordu. Kral bu yeni duruma da ok abuk ayak uydurdu ve takip eden yllarda topraklarn geniletmeyi baard. 1921'de, Kral nihayet Kuzey Necid'deki ezeli rakibi bn Raid'i malup etmi, topraklarn krallna katm ve Nejd sultan unvann almt. Srada hayati bir mcadele, Hicaz'n kontrol mcadelesi vard. Mslmanlarn kutsal iki ehri, Mekke ve Medi110 slam'n Krizi ne'yi ieren bu blge bin yl akn zamandr Peygamber'in soyundan olan Haimi slalesi tarafndan ynetiliyordu; son yzyllarda blgede gevek bir Osmanl hkimiyeti vard. Osmanl ynetimi altndaki Arap topraklarnn Birinci Dnya Sava'nn ardndan yeniden yaplandrlmasyla ortaya kan Irak ve Transrdn'de, Haimi slalesinin eitli yelerinin hakimiyetindeki monariler bn Suud tarafndan kendi topraklar iin bir tehdit olarak grlyordu. likilerin giderek ktlemesi ardndan, Hicaz'daki Kral Hseyin nce kendisini halife ilan ederek, ardndan da Vahabi haclarn kutsal ehirlere hac ziyareti yapmasna izin vermeyerek ikili bir bahane yaratt. bn Suud buna 1925'te Hicaz' igal ederek yant verdi. Suudilerin fetih sava tam bir baaryla sonulanmt. Suudi gler nce Mekke'yi ele geirdi, ardndan, 5 Aralk 1925'te, on aylk bir kuatmann ardndan, Medine de savamadan teslim oldu. ki hafta sonra babas Hseyin'nin yerine gemi olan Kral Ali, Cidde'deki Britanya elisinden bn Suud'a kiisel mal mlkyle birlikte Hicaz'dan ekileceini bildirmesini istedi. Bu tahttan feragat olarak alnd ve ertesi gn Suudi gler Cidde'ye girdi. Artk bn Suud'un kendisini Hicaz Kral ve Nejd ve bal eyaletlerin Sultan ilan

etmesinin nnde hibir engel kalmamt; 8 Ocak 1926'da da bunu yapt. Yeni rejim Avrupal gler, zellikle de 16 ubat'ta bn Suud'a gnderdikleri diplomatik notla, "halklarn kendi kaderlerini tayin ilkesi temelinde ve sizi krallar olarak seen Hicaz halknn iradesine saygnn gerei olarak"1 Sovyetler Birlii, tarafndan hemen tannd. bn Suud'la Britanya arasnda, kralln tam bamszln tanyan, resmi anlama 20 Mays 1927'de imzaland. Sonra baka baz Avrupa devletleri de kervana katld. Mslmanlarn bu yeni devleti tanmalar, aksine, daha yava ve gnlsz oldu. Hindistan'dan bir Mslman heyet 1. Akt., Alexei Vassiliev, The History ojSadi Arabia (London, 1998), s. 265. Suudi Gcyle Vahabi retisinin zdivac 111 Cidde'ye geldi ve kraldan kutsal ehirlerin kontroln btn Mslman lkelerin temsilcilerinden oluan bir komiteye vermesini istedi. bn Suud bu talebe yant vermedi ve deniz yoluyla Hindistan'a kendisi bir heyet yollad. Ayn yln Haziran aynda, kral bamsz Mslman devletlerin bakanlarn ve hkmdarlarn ve Mslman olmayan lkelerdeki Mslman rgtlerin temsilcilerini Mekke'ye davet etti ve orada geni bir slam Kongresi topland. bn Suud, temsilcilere seslenerek aka artk kendisinin Hicaz'n hkimi olduunu bildirdi. O kutsal yerlerin emanetisi ve haclarn koruyucusu olarak grevlerini yapacakt ama bunlar yaparken dardan kimsenin mdahale etmesine izin vermeyecekti. Temsilciler o tarihte deiik tepkiler gsterdiler. Bazlar kar kt ve toplanty terk etti; bazlar kabul etti ve yeni dzeni tand. lgintir, ikinci gruptan olan Sovyetler Birlii'ndeki Mslmanlar delegasyonunun ba, TASS ajansyla yapt bir mlakatta bu slam Kongresi'nin Kral bn Suud'u Kutsal Yerlerin Hamisi olarak tandn ilan ediyordu; mlakatta ayrca rdn'n baz paralarnn yeni Hicaz krallna devri iin ar yaplyor ve genelde bn Suud'a destek dile getiriliyordu. Mslman devletlerin zellikle de Arap devletlerinin yeni dzeni tanmas ok daha uzun zaman ald. ran ve Trkiye ile dostluk anlamalar 1929'da, Irak'la 1930'da ve rdn'le 1933'te imzaland. Msr Hicaz'n Suudi krallna ilhakn 1936 Mays'nda yaplan anlamaya kadar tanmad. Bu arada bn Suud hzla dank kralln toparlayp yeniden yaplandrma iine koyuldu ve Eyll 1932'de Suudi Arabistan Krall adyla yeni niter devletini ilan etti. Ertesi yl, en byk olu Suud'u veliaht tayin etti. Ayn yl, 19 Mays 1933'te blgeyi etkileyen teki byk gelimeye tank olundu: Suudi maliye bakanyla Standart Oil of California'nn bir temsilcisi arasnda bir anlama imzaland. Suudi politikas ve Vahabi retisi salam bir ekonomik temele dayanyordu artk. 112 slam'n Krizi Bat Ortadou petrollerine yirminci yzyln bandan itibaren ilgi duymaya balamt ve operasyonu asl olarak Britanya, Hollanda ve Fransz irketleri yrtyordu. Amerika'nn ilgisi 1920'lerin banda balad ve lke iindeki petrol kaynaklarnn tkenme kaygs ve Ortadou petrolleri zerinde bir Avrupa tekeli korkusuyla giderek artt. Amerikan irketleri ilk bata Ortadou'ya Avrupal byk irketlerin kk ortaklar olarak girdiler. Standard Oil of California ciddi petrol arama ii stlenen ilk Amerikan irketiydi. Krfez devletlerindeki baz sonusuz abalarn ardndan, Standard Oil yzn Suudilere dnd ve 1930'da dou blgesinde jeolojik bir arama almas iin izin talep etti. Kral bn Suud ilk bata bu talebi geri evirdi ama sonra mzakereye yanat ve ortaya 1933 anlamas kt. Kraln fikrini deitirmesine neden olan unsurlardan biri kukusuz 1929'da balayan ve kralln finans kaynaklarnda ciddi ve byyen bir ktlemeyi beraberinde getiren bunalmd. Anlamann imzalanmas zerinden daha drt ay gememiti ki, ilk Amerikal jeologlar Dou Arabistan'a geldi. O yln sonunda, arama ekibi blgeye iyice yerleti ve ertesi yl Amerikallar petrol karmaya ve ithaline balad. Gelime sreci kinci Dnya Sava yznden sekteye urad ama sava biter bitmez yeniden hz kazand Arabistan'da karlan petroln miktarna ilikin baz rakamlar bu gelime seyrini zetleyebilir: 1945'te 21.3; 1955'te 356.6; 1965'te 804.8; 1975'te 2582.5 milyon varil.

Darya petrol ve ieriye para ak Suudi krallnn i yaplanmas ve hayat tarznda, hem petrol tketicisi lkeler hem de genelde slam dnyas zerindeki rol ve nfuzunda muazzam deiimleri de beraberinde getirdi. En nemli deiim Vahabiliin etkisi ve onun nc rolnde oldu. Vahabilik artk btn slam dnyasnn en nfuzlu devletlerinden birinin -slam'n iki kutsal ehrinin hamisi, dnyann drt bir yanndan dua ve ibadet iin her yl hacca gelen milyonlarca Mslman'n ev sahibi olan bir devletin- resmi, devlet destekli retisiydi. Ayn zamanda, Vahabiliin retmenleSuudi Gckle Vahabi retisinin zdivac 113 ri ve vaizlerinin elinde artk slam'n bu kendilerine zg mezhebini gelitirmek ve yaymak iin kullanabilecekleri muazzam mali imknlar vard. Kamusal eitim sistemlerinin iyi olduu Avrupa ve Amerika'daki Bat lkelerinde bile Vahabi retisini yayma merkezleri, belki de, dine yeni kazandrlanlara ve ocuklarn miras aldklar kendi dinsel ve kltrel gelenekleri temelinde eitmek isteyen Mslman anne babalara ak tek slami eitim biimidir. Bu reti yayma faaliyeti zel okullarda, dini toplantlarda, cami kurslarnda, tatil kamplarnda ve giderek artan oranda hapishanelerde yrtlmektedir. Geleneksel slam'da medrese terimi yksek renim merkezi, lim, retmen ve aratrmac yetitiren merkez anlamna geliyordu. Klasik slam'n medresesi ortaan modern Avrupa niversitelerinin atas ve birok bakmdan modeliydi. Modern kullanmda medrese olumsuz bir anlam kazanarak iddet ve banazlk alayan merkezler anlamnda kullanlmaya balad. Bunun arpc bir rneini terrist eylemlere kart phesiyle yakalanan baz Trklerin hayat hikyelerine bakarak grebiliriz. Bu kiilerin hepsi istisnasz Trkiye'de deil, Almanya'da domu ve eitim grmtr. Alman hkmeti aznlk gruplarn dini eitimlerini denetlemez. Trk hkmeti bu konularda ok hassastr. Devletin dini meselelere bulamaktaki isteksizlii yznden, Avrupa ve Amerika'da okullarda ve baka yerlerde slam'n retilmesi genelde tamamen yetkililerin denetimi dndadr. Bu durum kukusuz en az vicdani kaygs, en gl inanc ve en ok paras olanlarn iine geliyor. Hayali bir senaryoyla byle bir durumun yarataca sonular belki daha iyi anlayabiliriz. Dnn, Ku Klux Klan ya da benzer bir grup Texas eyaletinin, petrolnn ve dolaysyla petrol gelirinin tm kontroln eline geiriyor ve sonra bu kaynaklar kendi zgn Hristiyanlk mezhebini yaymak iin ok iyi donanml bir okullar ve niversiteler a kurmak iin kullanyor. Bu benzetmeyle kurulan paralellik bir bakma gereklikten daha az rktcdr nk o114 islam'n Krizi u Hristiyan lkenin ileyen kendi kamusal okul sistemleri vardr. Halbuki baz Mslman lkelerde durum ok farkldr ve Vahabi parasyla kurulan okullar ve niversiteler birok Mslman gen iin tek eitim imkn demektir. Bu aralar sayesinde, Vahabiler mesajlarn btn islam dnyasna ve giderek artan bir oranda, zellikle de Avrupa ve Kuzey Amerika olmak zere, teki lkelerdeki islamc aznlk cemaatlere iletmektedir. rgtl Mslman kamusal yaam, eitimi ve hatta ibadeti korkutucu bir oranda, Vahabiler tarafndan finanse edilmekte ve dolaysyla ynlendirilmektedir ve bu insanlarn uygulad ve vaaz ettii islam tr Vahabi ilkeleri ve tavrlarnn hkimiyeti altndadr. Kutsal yerlerin emaneti ve petrol gelirleri aksi halde marjinal bir lkede ar bir u olarak kalacak olan bir lkeye dnya apnda bir g kazandrmaktadr. Petroln iletilmesi muazzam yeni servetler ve beraberinde yeni ve giderek iddetlenen yeni gerilimler demekti. Eski toplumda servet eitsizlii snrlyd ve bir yandan yoksulu ve zengini birbirine balayan geleneksel toplumsal ilikiler ve ykmllkler, te yandan da Mslman ev hayatnn mahremiyeti nedeniyle eitsizliin etkileri de snrl kalyordu. Modernleme her zaman olduu gibi bu uurumu derinletirdi, toplumsal balar tahrip etti ve modern medyann evrensellii sayesinde ortaya km eitsizliklerin acyla grnmesini salad. Btn bunlar Vahabi retisine ve benzer dnceleri paylaan, Msr ve Suriye'deki Mslman Kardeler ve Afganistan'daki Taliban gibi gruplara yeni ve hazr bir kitle yaratt.

Petrol servetinin temsili kurumlarn gelimesini engellemek gibi olumsuz politik etkileri de vard. Bat demokrasilerinin geliiminde "temsil yoksa vergi de yok" ilkesi hayati bir neme sahiptir. Ne yazk ki, bunun tersi de doruydu: vergi yoksa temsil de yok. Petrol zengini hkmetler vergi koymak ve toplamak iin halk meclislerine gerek duymaz ve en azndan bir sre kamuoyunu gz ard etme lksne sahiptir. Zaten bu szcn sz konusu toplumlar iin fazla Suud Gcyle Vahabi retisinin zdivac 115 anlam yoktur. Baka hibir k yolu bulamayan bu yeni ve byyen honutsuzluk da ifadesini ar dinci hareketlerde buldu. imdilerde bu hareketleri fundamentalist olarak tanmlamak normal hale geldi. Ama terim birok nedenle talihsizdir. Kken olarak Amerikan Protestan olan bu terim baz bakmlardan ana akm kiliselerden farkllaan belli baz Protestan kiliselerini anlatmak iin kullanlyordu. ki temel farkllk, ikisi de tartma gtrr olan liberal teoloji ve ncil eletirisiydi. Liberal teoloji Mslmanlar arasnda gemite bir mesele haline getirilmitir, belki gelecekte yine getirilecektir. Ama bugn deil. Kuran'n harfi harfine kutsal oluu ve yanllanamazl slam'n temel dogmasdr; bazlar buna kukuyla bakabilir ama kimse kar gelemez. Szn ettiimiz farkllklarn Mslman fundamentalistleri slamc ana akmdan ayran farkllklarla hibir benzerlii yoktur ve bu yzden terim yanltcdr. Ama artk herkes bu terimi kullanyor ve hatta terim Arapa, Farsa ve Trke'ye olduu gibi evriliyor. Btn Araplarn birlii inancnn gten dmesiyle, kendi yneticilerinin aciz despotluundan ve darda uydurulmu sefil ideolojilerden daha iyi, daha doru ve daha umut vadeden bir eylerin olmas gerektiini hisseden insanlar iin slam fundamentalizmi en ekici alternatif haline gelmitir. Bu hareketler, ikisi de dardan ithal ve ieride taklit rnler olan politik ve ekonomik reetelerin baarszl ardndan, yoksulluk ve aalanmlk ve bunlarn neden olduu hayal krkl ve hn koullarndan beslenirler. Ortadou ve kuzey Afrika'da birok insann gznde, hem kapitalizm hem de sosyalizm denenmi ve baarsz olmutur; hem Batl hem de Doulu modeller ancak yoksulluk ve zulm retir. rnein, bamszlk sonras Cezayir'de olduu gibi, Bat kart bir ynetimin uygulad szde Stalinist politikalar, birinin baarsz tekinin de yetersiz oluu yznden Bat'y sulamak belki doru grnmeyebilir. Ama halkn, Bat dnyas ve Batl fikirleri yzlerce yldan beri slam dnya116 islam'n Krizi sndaki byk deiikliklerin nihai kayna olarak grmesi hepten yanl da deildir. Sonu olarak, slam dnyasndaki fkenin byk bir blm, Mslman halifeler ve Hristiyan imparatorlar arasndaki ilk atmalardan beri slam'n eski ve amansz dman olarak grlen Batllara ve Batnn elinde bir oyuncak ya da su orta, kendi inancna ve kendi halkna ihanet eden hainler olarak grlen Batllamaclara ynelmitir. Dinsel fundamentalizmin rakip ideolojilere gre birok stnl vardr. Hem eitimli hem de eitimsiz Mslmanlar tarafndan kolayca anlalabilen fundamentalizm, kitleleri harekete geirmede ve hem yanl olann eletirisi hem de doru olann bir program halinde anlatlmasnda son derece bildik, dolaysyla etkili olan bir dizi tema, slogan ve sembol sunar. Dinci hareketler, az ya da ok otokratik ynetimlere sahip Ortadou ve Kuzey Afrika toplumlar ve benzeri toplumlarda baka bir pratik avantaja daha sahiptir: Diktatrler partileri, toplantlar yasaklayabilirler ama diktatrler halkn toplu ibadetini yasaklayamaz; yapabildikleri ancak ibadeti bir noktaya kadar denetim altnda tutmaktr. Sonuta ortada tek muhalif grup olarak, bir araya gelebilecekleri dzenli toplant meknna ve devletin kontrol dnda ya da en azndan tmyle kontrol edemedii bir iletiim ana sahip dinci gruplar kalmtr. Rejim ne kadar baskcysa, muhalefet etme tekelini fiilen onlarn eline teslim ederek fundamentalistlere o kadar ok hizmet eder. Militan slamc radikalizm yeni bir olgu deildir. On dokuzuncu yzylda Bat etkisi duyulmaya baladndan beri, kendini dini terimlerle ifade eden birok militan muhalefet hareket ortaya kmtr. imdiye kadar bunlarn hepsi baarsz oldu. Bu hareketler bazen kolay ve grece kansz bir biimde yenilerek

ve bastrlarak baarsz oldular ama bu rneklerde de ehitlik mertebesine erierek bir tr baar kazandlar. Bunlar bazen de iktidara geerek ve ardndan hiSuudi Gcyle Vahabi retisinin zdivac' 117 bir somut zm getiremedikleri byk ekonomik ve toplumsal sorunlar karsnda ezilerek baarsz oldular. Genellikle iktidar ele geirenler de zaman iinde iktidardan uzaklatrdklar selefleri kadar baskc ve umursamaz hale geldiler. Bu hareketler ite bu aamada, Avrupa rneiyle benzetme yapacak olursak, devrimin Napolyoncu ya da Stalinci aamasnda gerekten tehlikeli olabilirler. Bir saldr ve yaylma program erevesinde bu hareketler Jakoben ve Bolevik selefleri gibi, her toplumda ve ortak bir evrensel sylemi paylatklar her cemaatin iinde beinci kol destei bulma avantajna sahiptir. Genel olarak syleyecek olursak Mslman fundamentalistler gnmzde Mslman dnyasnn sorunlarnn yetersiz modernleme deil, onlara gre sahici slami deerlere bir ihanet olan ar modernlemeden kaynaklandn dnenlerdir. Onlar iin are gerek slam'a bir dntr; bu erevede Bat'dan alnan btn yasalarn ve teki toplumsal dzenlerin ortadan kaldrlmas ve slam'n Kutsal Hukuku olan eriatn lkelerin geerli hukuku haline getirilmesidir. Bu bak asndan, nihai mcadele Batl istilaclara deil, ierideki Batllamac hainlere kar verilecektir. Onlarn en tehlikeli dman slam dnyasndaki lkeleri yneten ve kafirlerin yolunu tutup Mslman halklara bunlar dayatan sahte ve dnek Mslmanlardr. 1982 ylnda Bakan Sedat'a yaplan suikast tasarlama ve rgtleme sulamasyla dierleriyle birlikte idam edilen Abdl Salam Faraj bu noktay hibir kukuya yer brakmayacak bir biimde akla kavuturuyor. Faraj'n syledikleri bu eylemin arkasndaki gdlere belli bir k tutuyor: slam'n topraklarnda emperyalistlerin varlnn temeli bu ayn yneticilerdir, ie emperyalizme kar mcadeleden balamak ne anl erefli bir itir ne de gereklidir; bu vakit kaybndan baka bir ey olmayacaktr. Bizim grevimiz slam davasnda younlamak ve her eyden nce kendi lkemizde Al118 slam'n Krizi lah/n hukukunu yerletirmek, Allah'n kelamn egemen klmaktr. Cihadn ilk sava hi kukusuz bu kafir liderlii ykmak ve yerine mkemmel bir slam dzeni kurmaktr; ancak ondan sonra enerjilerimiz btn engellerinden syrlacaktr.2 Bakan Sedat'n ldrlmesi ve katillerin yakalanmas arasnda geen ksa dnemde, hareketin lideri muzaffer bir edayla, "Firavunu ldrdm! lmden korkmuyorum" diye haykryordu. O zamanlar Bat dnyasnda genel olarak varsayld gibi, eer cinayeti ileyenlerin gznde Sedat'n suu israil'le bar yapmaksa, Firavun yaktrmas tek bana uygun dmezdi. Ak ki, onlar Firavun derken modern Msr'daki ders kitaplarndaki, eski Msr'n bykln ve ihtiamn simgeleyen Firavunu kastetmiyordu. ncil'de olduu gibi Kuran'da da, Exodus'taki Firavun Allah'n kullarna zulmeden pagan despottur. Usame bin Ladin'in Bakan Bush'tan gnmzn Firavunu olarak sz etmesi kukusuz bu anlamdadr. Exodus gnlerinde srailoullar Allah'n kullaryd. Gnmz Mslmanlarnn ou srail devletini antik srailoullarnn -Kuran'da, Beni srail- meru varisleri olarak tanmaz ve Sedat'n suikastlar elbette onun bu durumu deitirmesine iyi bakmyordu. Ancak suikastlar ve su ortaklarnn daha sonraki sorgusu ortaya kard ki, srail'le bar yaplmas onlarn gznde grece nemsiz bir olguydu; bu, Allah'n inancn terk etmek, Allah'n kullarna zulmetmek ve kafirlerin yolunu taklit etmek gibi daha byk gnahlarn bir nedeni deil, olsa olsa bir sonucuydu. 2. 'Abd al-Salam Faraj, A\-}iha: al-Fmida al-Ghaiba (Amman, 1982); ingilizce evirisi: Johannes J. G. Jansen, The Ncgtectcd Duty: The Creed o/ Sadat's Assassins an hkmk Resurgence in the Middle East (New York, 1986), s. 159. 9 ou Mslman fundamentalist deildir ve ou fundamentalist de terrist deildir ama gnmz terristlerinin ou Mslman'dr ve Mslman olmaktan gurur duyar. Anlalr bir nedenle, Mslmanlar medyann terrist hareketler ve

eylemlerden "slamc" diye sz etmesinden rahatszlk duyarlar ve rlandal ve Baskl terristlere ve terr eylemlerine neden "Hristiyan" denmediini sorarlar. Yant ak ve basittir: nk onlar kendilerini Hristiyan olarak tanmlamyor. Mslmanlarn ikayeti anlalabilir ancak ikayetin muhatab haberi verenler deil yapanlardr. Usame bin Ladin ve El Kaide yandalar slam' temsil etmiyor olabilir ve syledikleri ve yaptklar birok ey slam'n ilkeleri ve retisiyle dorudan elimektedir ama nasl Hitler ve Naziler Hristiyanlktan kmsa onlar da slam medeniyetinden ktlar ve onlar da kendi kltrel, dinsel ve tarihsel balamlar iinde grlmelidir. Gnmzde slamc ar unsurlarn birok faal biimi vardr. En iyi bilineni El Kaide ve btn slam dnyasnda 120 slam'n Krizi ona benzer dier gruplarn bozguncu radikalizmidir; bir bakas, Suudi ynetiminin nleyici fundamentalizmi ve ynetimdeki ran hiyerarisinin kurumsallam devrimidir. Bunlarn hepsi, bir anlamda kken olarak slamcdr ama bazlar kklerinden ok uzaklara dmtr. Ar utaki bu gruplarn hepsi de eylemlerini slami metinlere, en bata Kuran'a ve hadislere dayandrarak kutsar. Adn saydmz bu grubun de halen Mslmanlarn byk bir ounluunca yaanan ve dinsel liderliin hepsi deilse bile byk ounluunca onaylanan slam'dan daha saf, daha doru ve daha sahici bir slam' temsil ettiini iddia ediyor. Ama bunlar kutsal metinleri seimleri ve yorumlarnda son derece semeci bir tavr sergiliyor. rnein, Peygam-ber'in szlerini yorumlarken, azdan aza aktarlm hadislerin doruluu ve sahiciliini test etmek iin din limleri ve teologlarn zaman iinde geerlilii kantlanm yntemlerini bir kenara brakarak, kendi banaz ve militan konumlarn destekleyip desteklemediine gre en kutsal metinleri bile kabul ya da reddederler. Hatta bazlar Kuran ayetlerinin "hkmsz" ve "geersiz" olduunu syleyecek kadar ileri gider. Bunu hakl karmak iin kullandklar argman, Peygamber'in ilk yllarnda inen ayetlerin yerini sonrakilerin, muhtemelen daha olgun vahiylerin alm olabileceidir. Bylesine aykr bir yorumun arpc bir rnei, Ayetullah Humeyni'nin 14 ubat 1989 ylnda eytan Ayetleri adl roman nedeniyle Salman Rdi aleyhine verdii mehur fetvadr. Ayetullah yaymlad fetvasnda "dnyann azimkar tm Mslmanlar. slam'a, Peygamberine ve Kuran'a kar tasarlanm, baslm ve datlm bu kitabn yazarnn ve ayrca ieriini bilerek onu yaymlayanlarn kan helaldir. Btn azimkar Mslmanlar onlar cezalandrmaya aryorum, ki kimse bir daha slam'n kutsallarna kfr edemesin. Bu yolda len herkes cennetliktir."1 Cennet dlne ek 1. Fetvann tam metni o tarihte Iran basnnda ve uluslararas basnda yaymland. Terrizmin Ykselii 121 olarak, Tahran'daki bir hayr kurumu Salman Rdi'yi ldrecek olana ranlysa 20 milyon tuman (resmi kura gre o tarihte 3 milyon dolar, piyasada ise 170,000 dolar), yabancysa 1 milyon dolar dl vaat etmiti. dl bir sre sonra kurum tarafndan artrld ve bugne kadar da geerliliini srdryor. Gayet normal olarak, Bat dnyasnda konuyu bilmeyen birok okur "fetva vermek" denen eyin "bana dl koyma"nn -yani bir hedef kurban belirlemek ve onu ldrene para dl vaat etmenin- slam'daki karl olduu izlenimine kaplabilir. Medrese szc gibi, fetva szcnn de uluslararas kullanmda tamamen olumsuz bir arm vardr. Aslnda bu tam bir samalktr. Fetva slam yarg hukukunda teknik bir terimdir ve hukuki bir meselede bir fikir ya da kural anlamna gelir. Roma hukukundaki responsa pru-dentium'un eriattaki karldr bu. slam'da fetva vermeye yetkisi olan kiiye mft denir; mft szc fetva szcyle ayn kkten gelir. Ayetullah, fetvay bir lm cezas vermek ve bir suikast ars yapmak iin kullanarak, standart slamc uygulamadan bir hayli sapyordu. Sapma yalnzca hkm ve cezada deil, sulamann doasnda da vard. Peygamber'e kfr -Salman Rdi'ye getirilen sulama- kukusuz slam hukukunda bir ihlaldir ve limler bu konuyu ayrntlaryla tartmtr. Ama btn bu tartmalar

Mslman bir devletin Peygamber'e kfreden Gayrmslm tebaas etrafnda dner. Ulema kfrn tanmna, kantlarn geerliliine ve cezann uygunluuna, byle bir sulamann kiisel bir intikam arac olarak kullanlmamasna byk nem vermi ve bir hkm verilmeden nce kantlarn byk bir titizlikle incelenmesi gerektiini srarla belirtmitir. ounluk bu konuda krba ve bir sre hapis cezasnn yeterli olduu grndedir; krba cezasnn iddeti ya da hapis cezasnn uzunluu kfrn vahametine gre deiir. Peygamber'e kfreden kiinin Mslman olmas durumu pek tartlm deildir ve ok seyrek rastlanan bir 122 slam'n Krizi eydir. Konu tartldnda ise genel gr bu eylemin mrtetlikle bir olduu ynndedir. Salman Rdi de bu zel sulamayla kar karyayd. Mrtetlik islam hukukunda byk bir sutur ve erkekler iin cezas lmdr. Ama bu ifadedeki nemli szck hukuk'tur. slam hukuku bir yasa ve adalet sistemidir, yoksa bir lin ve terr arac deil. Bu hukuk kiinin sulanmas ve . mahkemeye karlmas, sulayanla yzlemesi ve kendini savunma frsat verilmesi srelerini belirler. Hakim kararn ancak bu srelerin sonunda verecek ve eer zanly sulu bulursa ceza tayin edecektir. Ancak bir ksm din limi tarafndan savunulan bir baka gr daha vardr; buna gre, bir Mslman'n iledii Peygamber'e kfr suu o kadar byktr ki, kant toplama, yzletirme, yarglama gibi formaliteler bir kenara braklabilir, aslnda braklmas da gerekir, ve dorudan infaza geilebilir. Bu grn temeli Peygamber'e atfedilen ama genelde hibir zaman sahih olduu kabul edilmeyen bir hadise dayanr: "Eer biri bana kfrederse, bunu duyan her Mslman onu hemen ldrmelidir." Bu szn sahihliini kabul eden limler arasnda bile yorum farkllklar vardr. Bazlarna gre, baz prosedrler ve ehliyet arttr ve bylesi bir ehliyet olmakszn birini hemen ldrme cinayettir ve her cinayet gibi cezalandrlmaldr. Bazlarna gre ise aktarlan szlerin ierii gayet aktr: Zndn hemen yerinde infaz hukuki olduu kadar arttr da, bunu yapmayanlar bir su ilemi olurlar. Eskinin en kat ve en ar mftleri bile, Peygamber'e kfreden bir Mslman'n kendi huzurlarnda infazn art koar. Uzak bir lkede ilendii sylenen bir suu cezalandrmak iin parayla insan tutulmas gibi bir gelenek kesinlikle yoktur. Humeyni'nin fetvasyla somutluk kazanan cinayetin kutsallatrlmas, grnen o ki, daha da ar bir biimini intihar saldrlar pratiinde -ve kltndebuluyor. 123 Eer tarihsel kaytlara bakacak olursak, Mslmanlarn savaa yaklam, bu seenein onlara ak olduu antik ve modern dnemlerde Hristiyanlarn ya da Yahudilerin savaa kar yaklamndan ok farkl deildir. Mslmanlar belki Hristiyanlardan daha ska baka inantan insanlarla onlar Mslman yapmak iin savarken, Hristiyanlar Hal Seferleri hari, sapkn ya da blc olarak grdkleri unsurlara kar din ii savalara daha yatkn olmulardr. slam, kukusuz Kurucusunun politik ve askeri faaliyetleri sayesinde ncil'le kyaslandnda toplumsal gereklikler ve devlet ilikileri zerine ok pragmatik bir gr denebilecek bir tutum iinde olmutur. slam'n konumu Eski Ahit'in ilk kitaplarna, Peygamberler ve Kitaplar'dan ok Amalekitlerin katledilmesi retisine daha yakndr. Mslmanlara teki yanan uzat denmedii gibi, onlardan kllarn tarla srmek, mzraklarn aa budamak iin (Isaiah 2:4) kullanmalar da beklenmez. Bu buyruklar kukusuz Hristiyanlarn kendi ilerinde bir dizi kanl din sava vermelerine ve darya kar saldrgan savalara girmelerine engel olmamtr. Bu daha genel bir meseleyi, dinlerin g ve iddete, zel olarak da terrizme kar tavrn gndeme getiriyor. Birok inancn izleyicileri u ya da bu zaman din adna tek tek ya da toplu olarak cinayet ilemitir. Dou dinlerindeki bu hareketlerden treyen iki szck ngilizce'ye de girmitir: Hindistan'dan thug ve Ortadou'dan assassin; bunlarn ikisi de ibadet biimleri inanlarnn dman olduunu dndkleri kiileri ldrmek olan fanatik dini mezhep addr. slam dnyasnda suikastn pratii ve nihayet teorisi, slam toplumunun politik nderlii zerine kan tartmalarla birlikte daha ilk dneminde ortaya kt.

slam'n ilk drt halifesinden ldrld; ikincisi cinnet geiren bir Hristiyan kle tarafndan, nc ve drdncs ise kendilerini Allah'n emrini yerine getiren infazclar olarak gren sofu Mslman asiler tarafndan ldrlmtr. Sorun 656 ylnda, nc halife Osman'n Mslman asiler tarafndan 124 slam'n Krizi ldrlmesi zerine iddetli bir biimde kendini hissettiriyordu. Birbirini izleyen i savalarn ilki katillerin Allah'n emirlerine uyduu mu yoksa kar m geldii sorunu zerine patlak vermitir. slam hukuku ve gelenei hi tartmasz bir biimde Mslman yneticiye itaat etmeyi grev addeder. Ama Peygamber'e atfedilen iki hadis de aktarlmaktadr: "Gnahta itaat olmaz" ve "Yaradanna kar yaratlana boyun eme." Eer bir ynetici Allah'n hukukuna aykr bir eyi emrederse, itaat grevi yerini itaatsizlik grevine brakr. Tiran-katli, yani bir tirann hakl olarak ortadan kaldrlmas slam'n icad deildir; bu antik dnemde, Yahudiler, Yunanllar ve Romallar arasnda bilinen bir eydi ve eylemi yerine getirenlere de kahraman gzyle baklrd. On birinci yzyldan on nc yzyla kadar nce ran ve ardndan Suriye'de etkili olan, Hahailer [assassins] olarak bilinen Mslman mezhebinin yeleri muhtemelen, daha sonra kendilerinden kalklarak bu ad verilecek olan suikast eylemini bir sistem ve bir ideoloji haline ilk getiren insanlar olmutur.* Yaygn inancn aksine bu mezhep yeleri Hallara deil, dzenbaz gasplar olarak grdkleri Mslman yneticiler kar faaliyet yrtyordu. Bu anlamda Hahailer bugn slamc terristler adyla bilinen kii ya da gruplarn birounun gerek atasdr; bazlar bunu aka dile getiriyor da zaten. Haha alanlar anlamna gelen Hahailere bu ad onlara dman olan dier Mslmanlar vermitir. Hahailer ise kendilerine Arapa'da kendini bir dava uruna feda etmeye hazr anlamnda fedai diyordu. On nc yzylda Hahailerin yenilgiye uratlp bastrlmas ardndan, terim unutuldu. On dokuzuncu yzyl ortalarnda sultan tahttan indirmeyi ve belki de ldrmeyi planlayan kk bir Trk grup bu terimi ksa bir sre yeniden canlandrd. Komplo ortaya karld ve komplocular * ingilizce'de assassin suikast anlamna gelir ve kkeni bu mezhep yelerinin eylemlerine dayanr -ev. Terrizmin Ykselii 125 hapse atld. Terim ran'da, eylemlerine baladklar 1943 ile bastrldklar 1953 yllar arasnda, slam Fedaileri adl politik-dinci bir terrist grupla birlikte yeniden ortaya kt. 1955 Ekim'inde babakan ldrmeye ynelik baarsz bir giriimin ardndan grup yeleri yakaland ve hapse atld, liderleri de asld. Terim Filistin Kurtulu rgt'nn militan kanad tarafndan yeniden canlandrld ve 1960'tan bu yana da Filistinli rgtlerin terrist eylemleri bu adla anlyor. ki bakmdan, silahlarn seimi ve kurbanlarn seimi bakmndan Hahailer gnmzdeki halefleriyle nemli farklar tayordu. Onlarn hedefi her zaman bir kii, ktlklerin kayna olarak grdkleri yksek mevkideki politik, askeri ya da dini bir lider olmutur. ldrlen sadece ama sadece o kiiydi. Bu eylem kelimenin bugnk anlamyla terrizmden ok, hedefi belli suikast denen eydi. Silah ise her zaman aynyd: haner. Hahailer zehir, ok ve uzaktan kullanlabilecek teki silahlardan uzak durmutur ve bir Hahai kendisini ebediyen cennete gnderecek eyleminden sa kurtulmay beklemezdi hatta istemezdi de bunu. Ama hibir koulda intihar da etmezdi; onun lm her zaman kendini yakalayanlarn elinden olurdu. Hahailer faal olduklar iki yzyln ardndan, hem Suriye hem de ran'daki kale ve slerini ele geiren askeri seferler sonucu yenilgiye uratldlar. Gnmzdeki torunlar da belki ayn ekilde yenilgiye uratlacaklar ama bu uzun ve etin bir mcadeleyle olacak. Ortaan Hahaileri ar bir mezhepti, ana akm slam'n ok uzandayd. Onlarn bugnk taklitileri iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. Yirminci yzyl Ortadou'da bylesi eylemlerin baka biimlerde ve baka amalarla, canlanmasn getirdi ve terrizm birka aama geirdi. Britanya mparatorluu'nun son yllarnda, Britanya gleri Ortadou'da farkl

kltrden gelen terrist hareketlerle kar karyayd: Kbrs'ta Yunanllar, Filistin'de Yahudiler ve Aden'de Araplar. Bu hareketlerin de dinsel deil, milliyeti motiflerle eylem yapyordu. Gemileri ve politik koullar ok farkl olmakla birlik126 slam'n Krizi te nn taktikleri de birbirine benziyordu. Ama emperyal gc blgede kalmann kendisine pahalya patlayacana ikna etmekti. Yntemleri askeri ve daha az oranda idari personel ve kurululara saldrmakt. de yalnzca yaadklar topraklarda faaliyet yrtyor ve genel olarak asli hedefin dnda zarar vermekten kanyordu. Ve de baarl oldu. Yeni tarz terristlere gre, masum ve alakasz sivillerin katli "irade d verilen zarar" deil asli hedeftir. Kanlmaz olarak -elbette niformasz olanterristlere kar yaplan saldrlarda da siviller hedef alnyor. Sonuta ayrmn bulanklamas da terristler ve sempatizanlar iin bulunmaz bir nimet oluyor. Medyann, zellikle de televizyonun gelimesi sayesinde yakn dnemde ortaya kan terrizm biimleri giderek daha fazla belli ve snrl dman hedefler yerine, dnya kamuoyuna ynelmektedir. Terristlerin asli amac dman askeri olarak yenmek ya da zayflatmak deil, adn duyurmak ve korku salmaktr; yani psikolojik zaferdir. Ayn trden terrizm Almanya, talya, spanya ve rlanda bata olmak zere baz Avrupa devletlerinde de hayat buldu. Bu gruplar iinde en baarl ve en uzun mrl olan Filistin Kurtulu rgt'dr. FK 1964 ylnda kuruldu ama birleik Arap ordularnn Alt-Gn Sava'nda yenilgiye uramas ardndan nem kazand. Dzenli ordularn sava baarszlkla sona ermiti; baka yntemler denemenin zamanyd. Silahl mcadelenin bu biiminde hedefler genellikle ok iyi korunan askeri ya da hkmete ait teki kurum ve kurulular deil, ounluu sivil olan ve ilan edilen dmanla uzak yakn ilikisi olmayabilen her trl toplant mekn ve kamusal alanlardr. Bu taktiin rnekleri arasnda 1970'te biri svire, biri Britanya ve biri Amerika'ya ait uan, nn de Amman'a karlmasn; 1972 Mnih Olimpiyatlarnda srailli atletlerin ldrlmesini; 1973'te Hartum'da Suudi Elilii'nin ba127 slmas ve iki Amerikal ve bir Belikal diplomatn ldrlmesini; 1985'te talyan yolcu gemisi Achille Lauro'nun ele geirilmesi ve ktrm bir yolcunun ldrlmesini sayabiliriz. Dier saldrlar okullara, alveri merkezlerine, diskoteklere, hatta Avrupa havaalanlarnda kuyrukta bekleyen yolculara ynelikti. FK'nn bu ve benzeri eylemleri yakn dnemli hedefine -gazete balklarn ve televizyon ekranlarn igal etmesi- ulamakta son derece baarl oldu. Ayrca FK bazen umulmadk yerlerden byk destek de grm, uluslararas ilikiler sahnesinde barole kadar ykselmiti. Dierlerinin de kendi rneklerini izleyecekleri kaygs azd. 1970'lerin ve 1980'lerin terristleri slam iin deil, Arap ya da Filistin ulusal davas iin savatklarn aka ilan ediyordu. Gerekten de FK'nn lider kadrosu ve eylemcilerinin nemli bir ksm Hristiyan'd. Medyadaki baarlarna ramen FK nemli olan yerde yani Filistin'de ciddi bir sonu elde edemedi. Filistin hari btn Arap lkelerinde milliyetiler amalarna eriti yani yabanc gler yenilgiye uratld, yneticileri bu topraklar terk etti ve kendi ulusal liderleri ynetiminde ulusal egemenliklerini kurdular. zgrlk ve bamszlk belli bir sre u ya da bu biimde eanlaml ve birbirinin yerine geirilebilir szcklerdi. Ancak ilk bamszlk deneyimleri bunun vahim bir hata olduunu gsterdi. Bamszlk ve zgrlk ok farkl eylerdi ve ou kez birinin elde edilmesi tekinin son bulmas ve yabanc efendilerin yerine daha zalim, daha pervasz yerli despotlar geirmek anlamna geliyordu. Neyin yanl olduuna ilikin yeni bir aklamaya ve yanl doru yapmak iin yeni bir stratejiye acil ve artan bir ihtiya vard. kisi de dinsel duygu ve kimlikte bulundu. Bu seim yeni deildi. Avrupa imparatorluklarnn slam topraklarnn byk bir blmnde ilerlemesini srdrd on dokuzuncu yzyln

ilk yarsnda bu ilerleme karsnda en nemli direni dinden esinlenmi ve dinle tanmlanan hare128 slam'n Krizi ketlerden gelmiti. Cezayir'de Franszlar, Kafkasya'da Ruslar, Hindistan'da Britanyallar ancak uzun ve iddetli arpmalar sonucu yenilgiye uratlan byk dini ayaklanmalarla kar karya kaldlar. Dini seferberliin yeni sayfas Batl dillerde Pan-slamizm olarak bilinen hareketle ald. 1860 ve 1870'lerde balayan hareket o yllarda ulusal birlik mcadelelerini baaryla yrten Alman ve talyan rneklerine ok ey borludur. Bu rneklerin Mslman adalar ve taklitileri kanlmaz olarak kendilerini ve amalarn o tarihte hl yabanc ve allmam eyler olan milliyeti ya da vatanseverlik temelli terimlerle deil, dinsel ve cemaat temelli terimlerle anlatyordu. Ama Avrupa etkisi ve eitiminin yaygnlamasyla birlikte milliyeti fikirler kk salacak ve bir sre Mslman topraklarn hem sylemine hem de mcadelesine hkim olacakt. Yine de her eye ramen dinsel kimlik ve ballk derinden hissediliyor ve bata Mslman Kardeler olmak zere birka dinsel harekette ifade buluyordu. Sekler ideolojilerin yank uyandran baarszlklaryla, sz konusu hareketler yeni bir nem kazanm ve sava bayran -ve birok savasn- baarsz milliyetilerin elinden almt. Milliyetiler iin olduu kadar fundamentalistler iin de eitli toprak sorunlar nemlidir ama farkl bir biimde. rnein, genelde fundamentalistler iin, srail'le hibir bar ve uzlama kabul edilemez; verilecek her taviz gerek son zm -srail devletinin yklmas ve Filistin topraklarn gerek sahiplerine, yani Mslman Filistinlilere verilmesi ve igalcilerin kovulmasyolunda bir adm olabilir ancak. Ama bu, btn dier tartmal topraklar zerinde ayn zm isteyen fundamentalistlerin taleplerini hibir biimde karlamayacaktr; hatta bu topraklarn ele geirilmesi olsa olsa daha uzun srecek nihai mcadelenin ilk admdr. Eski taktiklerin ouna, ama ok daha sert bir biimde bugn de bavurulmaktadr. Dinci terristler, hem yenilgide Terrizmin Ykselii 129 hem de zaferde, yirminci yzyl milliyetilerinin nclk ettii yntemleri, zellikle de onlarn alakasz masum kiilerin lmne kaytsz kalma tavrn benimsemi ve gelitirmitir. Bu kaytszlk 1990'l yllarda Usame bin Ladin'in balatt terr kampanyalaryla yeni bir boyut kazand. lk byk rnek olay 1998'de Dou Afrika'daki ABD elilik binalarnn bombalanmasyd. Terristler on iki Amerikan diplomatn ldrmek iin ou Mslman olan ve tesadfen olay yerinde bulunan iki yzden fazla Afrikaly ldrmekten ekinmemiti. Pittsburg'da yaymlanan El Srat el Mstakim adl fundamentalist Arapa dergi bu saldrlarn ardndan kan ilk saysnda bu operasyonlarda hayatn kaybeden "ehitler" iin zntlerini dile getiriyor ve Peaver'deki El Kaide brosunun salad ehit isimlerini sralyordu. Yazar bir dilek de eklemiti yazsna: "Allah...bizi onlarla cennette yeniden birletirsin." ok daha byk saylarda insan hayatn hie sayma yaklam New York ve Washington'daki 11 Eyll saldrlarnda da grlmtr. Bu eylemlerde ne kan figr intihar bombacs terristtir. Bu bir bakma yeni bir gelimedir. 1960 ve 1970'lerin milliyeti terristleri genellikle kurbanlaryla birlikte lmemeye zen gsterir, saldrlarn gvenli bir mesafeden gerekletirirdi. Bir talihsizlik sonucu yakalanacak olsalar ou baarszlkla sonulanmasna ramen, rgtleri genellikle rehineler alarak ve onlara zarar verme ya da onlar ldrme tehdidinde bulunarak elemanlarn kurtarmay denerdi. Daha nceki dnemde dinden esinlenmi katiller zellikle de Hahailer, eylemlerinden sa kmak kaygs tamazd ama fiilen kendilerini de ldrtmez ya da ldrmezdi. Ayn ey, 1980-88 ran-Irak Sava'nda dzenli orduya yol amak iin mayn tarlalar iinden ceplerinde sadece cennetin kapsndan girilerini salayacak pasaportlaryla geen ranl ocuk askerler iin de sylenebilir.

Yeni tr, kelimenin gerek anlamyla, intihar eylemine, 1982'den bu yana Lbnan ve srail'de bu tr eylemler yapan Hamas ve Hizbullah benzeri dini rgtler nclk ettii 130 sylenebilir. Bu eylemler 1980'li ve 1990'l yllar boyunca srm ve Gneydou Trkiye, Msr, Hindistan ve SriLan-ka'da yank bulmutu. Eldeki bilgilerden anlald kadaryla bu grevler iin seilen adaylar baz istisnalar dnda erkek, gen ve yoksul ve genellikle mlteci kamplarndan gelmedir. Onlar iki trl dl beklemektedir: teki dnyada en ince detayna kadar anlatlan cennet baheleri; bu dnyada aileleri iin destek ve yardm. Dikkate deer bir yenilik, 1996-1999 yllar arasnda Krt terristler ve 2002 Ocak'ndan bu yana Filistinliler rneklerinde grld gibi, kadn intihar bombaclarnn kullanlmasdr. Dmannn elinde lmeye hazr ortaan kutsal savas ya da fedaisinin aksine, yeni intihar terristi-kendi eliyle kendi hayatna son veriyor. Bu slam retisinde nemli bir konuyu gndeme getiriyor. slamc hukuk metinleri intihar konusunda ok aktr. ntihar byk bir gnahtr ve kendini ldrme biiminin ebediyen tekrar yoluyla lanetlenerek cezalandrlr. Peygamber'in bir hadisinden alnma aadaki pasaj konuyu tm plaklyla ortaya koymaktadr. Peygamber dedi ki, Her kim kendini bir bakla ldrr Cehennem ateinde bu bakla ikenceye urayacaktr. Yine Peygamber dedi ki, Kim kendini asarsa Cehennem'de de aslacak, kendini hanerleyen Cehennemde de kendini hanerleyecektir... Kim kendini bir uurumdan atar ve ldrrse ebediyen Cehennem ateine atlacaktr. Kim zehir ierek kendini ldrrse, Cehennemde de ebediyen elinde zehirle dolaacak ve onu iecektir... Kim kendini hangi yolla ldrrse Cehennemde de o yolla azap ekecektir... Bu dnyada kendini nasl ldrmse Ahiret gnnde de ayn ekilde eziyet grecektir.2 2. Bu ve benzeri hadisleri standart hadis derlemelerinde bulabilirsiniz: rnein, Sahih al-Bukhari, Recucil des Traditions Mahometanes, c. 1, der. M. Ludolf Krehl (Leiden, 1862), s. 363; c. 2 (Leiden, 1864), s. 223-224, 373; c. 4, der. Th. W. Juyn-boll (Leiden, 1908), s. 71, 124, 243, 253-254, 320, 364. Tartmann tamam iin, bkz., Franz Rosenthal, "On Suicide in islam," Journal oj thc American Oriental Soci-ety, c. 66 (1946), s. 239-259. Terrizmin Ykselii 131 lk dnemin limleri dmann elinde lmekle kendini ldrmek arasna kesin bir izgi ekmitir. Peygamber'in Allah'n dilinden aktard bir buyruk anlamna gelen, hadisi kudsi olarak bilinen trden en eski hadislerin biri arpc bir rnek verir. Kutsal savata lmcl bir yara alan birinin acsn dindirmek iin kendi canna kydnda Peygamber oradadr. Bu olay zerine Allah buyurdu ki, "Kulum kendi elleriyle canna kyarak benden nce davrand, bu yzden cennete kabul edilmeyecek." Yine bir baka ilk dnem hadisine gre, Peygamber kendi canna kyan birinin cenaze namazn klmay reddetmitir.3 11 Eyll ve dier benzer saldr eylemlerinin iki zellii ne kyor: Faillerin intihar etmekteki azimleri ve hem kendi grevlendirdikleri kiiler hem de saysz masum kurban asndan, onlar gnderenlerin acmaszlklar. Bunlar slam'a gre bir biimde hakl grlebilir mi? Yant ak ve kesin bir hayr olmaldr. Dnya Ticaret Merkezi'nde, ou Amerikal olmayan ve ilerinde Mslman lkelerden gelmi Mslmanlarn da olduu binlerce insann canice katledilmesine slam retisinde ya da hukukunda hibir hakllk gerekesi bulunamayaca gibi, slam tarihinde bunun bir rnei de yoktur. Aslnda insan tarihinde bylesine bilerek ve ayrm gzetmeksizin yaplan haince eylem says da ok azdr. Bunlar yalnzca insanla ve medeniyete kar ilenmi sular deil, bu sular ileyenler bunu Allah adna, Peygamber adna ve Kuran adna yaptklarn sylediklerinde, ayn zamanda, bir Mslman asndan byk bir gnah ilemi de olurlar. Birok Arap ve Mslman Dnya Ticaret Merkezi'ne kar yaplan saldr karsnda aknlk yaam ve acmaszln, zalimliin boyutlarndan dehete dmtr; bu insanlar ayn zamanda bunun onlar adna ve inanlar adna 3. Aktaran, Ibn Hanbal, Musnad (Kahire, 1313; 1895-1896), c. 5, s. 87.

132 yaplm olmasndan dolay da utan ve fke duymutur. Tamam deilse bile Mslmanlarn ounun tepkisi buydu. New York'tan gelen haberler zerine Arap sokaklarnda ve teki Mslman merkezlerde sevin gsterileri yapld haberleri geldi, hatta grntler yaynland. Tepkinin nedeni ksmen kskanlkt; bu duygu daha sessizce olsa da Avrupa'da da yaygnd. Yoksulluk ve sefalet iindeki insanlar arasnda, zengin ve gz kendinden bakasn grmeyen . Amerikallarn bir ders almasn grmekten biraz memnun olanlar hatta aka sevinenler vard. Arap basnnda New York ve Washington'daki katliamlara gsterilen tepkilerde, Holocaust'a gsterilen tepkiye benzer kabullenme ve inkr arasnda rahatsz edici bir denge gze arpyordu.4 Holocaust konusunda Arap medyasnda tutum sk sk yan yana grlebilir: Asla byle bir ey olmad; bu mesele ok abartld; Yahudiler bunu zaten hak etmiti. Bu son nokta konusunda, baz ok hevesli yazarlar Hitler'e iini bitirmedii iin sitemde bile bulunur. Kimse henz Dnya Ticaret Merkezi'nin yklmadn iddia etmiyor ama zaman iinde bu da komplo teorisyenlerinin yapamayaca bir ey olmaktan kacaktr. Hepsi deil ama birok Mslman yorumcunun mevcut izgisi byle bir eyi ne Mslmanlarn ne de Araplarn yapm olabileceini iddia etmek ynndedir. Onlar baka aklamalar getiriyorlar. Bulduklar failler arasnda Timothy McVeigh ve Oklahoma'ya gnderme yaparak Amerikal beyaz ar saclar ve milisler, kreselleme kartlar, Avrupallar, inliler ve fze savunma kalkan projesine muhalif teki devletler, Sovyetler Birlii'nin yklmasnn cn almak isteyenler, Hiroima'nn gecikmi bedelini detmek isteyen Japonlar ve benzerleri bulunuyor. Hatta bir ke yazar saldrnn dikkatleri "yukar Msr'da bir ky muhtarn semeye bile yetmeyecek bir aznlk" oyuyla seilmesinden baka ynlere evir4. Arap medyasndaki bu ve benzeri haberler iin, bkz., Middle East Media Research Institute, Washington, D.C. (www.memri.org). Terrizmin Ykselii 133 mek isteyen Bakan Bush tarafndan rgtlendiini yazmtr. Yazar ayrca Colin Powelln da Bakan Bush'un su orta olduunu ima ediyor. Bu gne kadar en tutulan aklama suu, kk deiikliklerle, gzde hainlere srail, Mossad (bazlarna gre, CIA'yla ibirlii iinde), Zion Bykleri ya da basite ve kendinden emin bir biimde Yahudilere- atmak olmutur. Bu onlarn ayn anda saldrlar hem takdir etmesini hem de sahiplenmemesini salyor. Yahudilerin bu saldrlar yapma nedeni olarak da Yahudilerin Araplar ve genel olarak Mslmanlar kt gstermek ve Amerikallarla aralarna nifak tohumlar ekmek istemeleri gsteriliyor. rdnl bir ke yazar saldrlar gerekletirenlerle ilgili baka bir ilgin iddia att: "Siyonist rgtler" Dnyann gz baka yerdeyken srail'de Mescidi Aksa'y ykabilecekti. Bu trden bir aklama, sk sk ifade edilen, yaplann bir su olmakla birlikte Amerika'nn sularnn adil bir karl olduu grne engel tekil etmez, tam tersine byle bir gr tevik eder. Belki de en arpc -ve ak- tepki Hamas'n haftalk yayn organ El-Risale'nin 13 Eyll 2001 tarihli saysndan geldi: "Allah dualarmz kabul etti." Eylemin korkun boyutlar ortaya ktka, baz yazarlar failleri lanetlemeye ve kurbanlara acmaya daha istekliydi. Ama bu yazlarda bile Amerika'nn ettiini bulduunu syleme frsat nadiren karlyordu. Yeni Dnya'nn igali, smrgeletirilmesi ve yerleime almasndan balayp gnmze kadar uzanan Amerika'nn su dosyas duygulu szlerle uzun ve ayrntl bir biimde saylp dklyordu; bu listede Amerikan agzll ve acmaszlnn penesine dm Asya, Afrika ve Latin Amerika'dan kurbanlar da unutulmuyordu elbette. Usame bin Ladin srekli olarak dmann "Hallar" olarak tanmlayarak mcadeleyi nasl grdn aa vurmutu. Hallar, diye hatrlatlyordu, ne Amerikallar ne de Yahudilerdi; onlar Hristiyanln kayp kutsal topraklarn 134 slam'n Krizi yeniden ele geirmek iin kutsal bir savaa tutuan Hristiyanlard. Kasm 2002'de yaymlanm olan5 ve Usame bin Ladin'e atfedilen "Amerika'ya mektup"ta,

yalnzca ABD ynetimi deil, ABD halknca da ilenmi eitli sulara ilikin ayrntl bir liste veriliyor ve "sizi neleri yapmaya aryoruz ve sizden ne istiyoruz" sorusu ardndan yedi balk altnda talepler sralanyordu: Birincisi, slam' benimsemek; ikincisi, "baskya, yalana, ahlakszla ve namussuzlua son vermek"; ncs, Amerika'nn "ilkesiz ya da grgsz bir millet" olduunu anlamak ve kabul etmek; drdncs, Filistin'de israil'i, Kemir'de Hindistan', eenlere kar Ruslar ve gney Filipinlerde Mslmanlara kar Manila hkmetini desteklemeye son vermek; beincisi, "bavullarnz toplayp topraklarmz terk etmek." Bu Amerika'nn kendi iyilii iin yaplm bir tavsiyeydi ve hemen ardndan "sizi kefenler iinde geri postalamaya zorlamayn bizi" deniyordu. Altncs, "lkelerimizdeki yoz liderlerden desteinizi ekin. Politikamza ve eitim yntemimize karmayn. Bizi ya kendi halimize brakn ya da New York ve Washington'da bekleyin; yedincisi, Mslmanlarla tahakkm, hrszlk ve igal yerine karlkl karlar ve yararlar temelinde iliki kurun." Mektup Amerikallara eer bu tavsiyeye kulak asmazlarsa nceki Hallar gibi yenilgiye urayacaklarn ve "akbetlerinin kendi askeri yenilgi, politik amaz, ideolojik k ve ekonomik iflaslaryla ba etmek iin Afganistan'dan kaan Sovyetler gibi olacan" syleyerek son buluyor. Bu belgede Amerika'ya kar getirilen sulamalar ayrntldr. Bildik rahatszlklar listesinden baka burada zel ve genel bir dizi iddia ortaya atlmaktadr. Farkl zamanlarda Ortadou'nun politikaclarn ve politikalarn etkisi altna alm ideolojileri yanstan bu sulamalarn kayna eitlidir ve genel olarak bilinmektedir. Bazlar Nazi dneminden 5. Mektubun, ingilizce ve Arapa olarak, tam metni Kasm 2002'de internette yaygn olarak yaymland. Farkl slp ve bak as yznden, mektubu Usame bin Ladin'in kaleme aldn sylemek zor. 135 kalmadr, rnein yozlama ve mutlak Yahudi kontrol; bazlar Sovyet nfuzu dnemine aittir, rnein kapitalist agzllk ve smr. Bir ksm yakn tarihli Avrupa, hatta Amerika kaynakldr ve hem sa hem de soldan gelir. Bu kategoriye dnyann kirletilmesi, Kyoto szlemesinin reddi, seim kampanyalarnn finansman yoluyla politik yozlama, "beyaz rka" ayrcalk tannmas ve sadan, yeni-Nazilerden, Benjamin Franklin'in Yahudi tehlikesine kar uyarda bulunduu yolundaki beyaz stnln savunanlarn yalan girer. Yahudilerin uursuz rol hemen her suta vurgulanmaktadr. Amerikan hayat tarznn vgye deer meziyetleri bile su ve gnah haline gelmitir. Kadn zgrl namussuzluk ve kadnlarn "tketim mallar" olarak ticari kullanm demektir. Serbest seimler, Amerikan halknn yneticilerini zgrce setikleri ve bu yzden yneticilerinin yaptklarndan sorumlu tutulmalar ve cezalandrlmalar gerektii, yani "masum siviller" diye bir eyin olmad anlamna gelir. En kts de kiliseyle devletin ayrlmasdr: "Siz Anayasa ve Yasalarnda Allah'n Yolunu izlemek yerine, kendi arzu ve iradenizle kendi yasalarn icat etmeyi tercih eden bir milletsiniz. Siz politikalarnz dinden ayrdnz, sizi yaratan Allah'n Mutlak Otoritesini onaylayan doaya kar geldiniz." zetle, "Siz insanlk tarihinin grd en kt medeniyetsiniz." Bu yarg, Usame bin Ladin ve yandalarnn sklkla adn and tarihin sayfalarnda kalm daha eski tiranlklar brakn, Nazi ve Sovyet diktatrlklerinin anlarnn hl taze olduunu akla getiriyor. Temel neden, Amerika'nn artk Bat, Hristiyanlk ya da daha genel adyla "Kafir Topraklar gibi eitli sfatlarla anlan eyin lideri olarak kabul edilmesidir. Bu anlamda Amerika bakan Konstantinopoln Bizans imparatorlar, Viyana'nn Kutsal Roma imparatorlar, Kralie Viktorya ve onun emperyal meslektalar ve Avrupa'daki varisleri gibi uzun bir liste oluturan tiranlarn halefidir. Gemite olduu gibi bugn de bu Hristiyan kafirler dnyas ilah olarak 136 slam'n Krizi takdir edilmi olan slam'n yaylmasn engelleyen tek ciddi rakip g olarak grlr; bu dnya direnecek ve geciktirecektir ama nihai, kanlmaz, evrensel zaferi nleyemez. Hi kukusuz, El Kaide'nin kurulmas ve Usame bin Ladin'in

kutsal sava ilan hem islam hem de terrizm tarihinde yeni ve uursuz bir sayfann aldn gsteriyordu. Bin Ladin'in eylemlerini ateleyen, kendisinin de gayet ak bir dille syledii gibi, Krfez Sava srasnda Amerika'nn Arabistan'daki varl -Mslmanlarn Kutsal Topraklarnn kirletilmesi- ve Amerika'nn Irak'a saldrmak iin Suudi Arabistan' bir s olarak kullanmasdr. Eer Arabistan islam dnyasnn en sembolik yurduysa, be yz yl halifelere ev sahiplii yapm ve islam tarihinin en grkemli gnlerinin sahnesi olmu Badat da ikincisidir. Bin Ladin'i harekete geiren belki de daha nemli bir baka unsur vard. Gemite Bat'ya kar savaan Mslmanlar yzlerini rahatlamak, cesaret, maddi ve askeri yardm almak iin Bat'nn dmanlarna dnebilmiti. imdi, yzyllardr ilk kez byle faydal bir dman yoktur. Bin Ladin ve tayfas hemen fark ettiler ki yeni dnya gler dalm iinde eer Amerika'yla savamak istiyorsanz bunu kendiniz yapmak zorundasnz. 1991'de, Sovyetler Birlii varlnn son bulduu yl, Bin Ladin ve tayfas El Kaide'yi kurmu ve Afganistan'daki savaa katlm birok kiiyi rgt bnyesine almt. Amalar kimsenin gzn korkutmuyordu belki, ama onlar yle dnmyordu. Onlar, kendince, Afganistan'dan Sovyetleri skp atmlard; bu yle ezici bir zaferdi ki dorudan doruya Sovyetler Birlii'nin yklmasna neden olmutu. Her zaman gzlerinde byttkleri bir sper gcn stesinden geldikten sonra artk sra dierine gelmiti. Bunu dnrken, bakalar gibi Bin Ladin'in de sk sk dile getirdii, Amerika'nn kattan bir kaplan olduu fikrinden cesaret alyorlard. Mslman terristler daha nce de bylesi fikirlere kaplmt. Tahran'daki Amerikan Elilii binasn 1979'dan 1981'e kadar igal edenlerin anlar iinde en arpc itirafTarizmin Ykselii 137 lardan birinde, balangta niyetlerinin binay ve rehineleri sadece birka gn tutmak olduu anlatlmaktadr. Washing-ton'dan yaplan aklamalardan daha ciddi bir eylemin tehlikesi olmad anlalnca fikirlerini deitirmiler. Sonunda rehineleri, anlatlana gre, yeni seilen bakan Ronald Reagan'n soruna "bir kovboy gibi" yaklaabileceinden korktuklar iin serbest brakmlar. Bin Ladin ve yandalarnn byle bir kaygs hi olmamtr. Onlarn nefreti ne korkuyla dizginlenebilir ne de saygyla dindirilebilir. Daha ncekiler gibi onlar da durmakszn Amerika'nn Vietnam'dan, Lbnan'dan ve onlarn gznde en nemlisi Somali'den ekilmesinden dem vuruyor. Bin Ladin'in, 28 Mays 1998 tarihinde, ABC News'tan John Miller'le yapt mlakatta syledikleri zellikle aydnlatcdr: Son on ylda, souk savalar vermeye hazr ama uzun savalar vermeye hazr olmayan Amerikan askerlerinin zayfln ve Amerikan ynetiminin kn grdk. Beyrut'ta iki patlamann ardndan Denizciler kaarken grld bu. Yine grlyor ki, onlar yirmi drt saatten daha ksa bir srede kaabiliyor ve bu Somali'de de tekrarland.. [Bizim] genler Amerikan askerlerinin moralinin ne kadar dk olduuna atlar... Birka patlamann ardndan, hepsi yenilgiyi kabul edip kayor... Onlar dnya lideri ve yeni dnya dzeninin lideri olduklarn unuttular. [Onlar] cesetlerini yerlerde srkleyerek kat ve arkalarnda utan verici bir yenilgi brakt. Usame bin Ladin iin ABD'ye sava ilan etmek yedinci yzylda balayan dini hkimiyet mcadelesini yeniden balatmaktr. O ve yandalar iin bu bir frsat andr. Bugn medeniyeti temsil eden ve Roma ve Bizans gibi Dar-l Harb'in liderliini yapan Amerika yozlam ve moralsizdir, yklmaya hazr hale gelmitir. Ama zaaflarna ramen Amerika tehlikelidir de. Humeyni'nin ABD'ye "Byk eytan" demesi bouna deildir ve El Kaide yeleri iin, Mslman 138 slam'n Krizi dindalarna dayatmak istedikleri trden slam karsnda en byk tehdit de Amerika'nn ayartcl ve onun msrif, sefih hayat tarzdr. Ama Amerika'y farkl nedenlerle -insan haklar, zgr kurumlar ve sorumlu, temsili bir ynetim vaadi yznden-ekici bulan bakalar da vardr. Artan sayda insan, hatta baz hareketler bu tr kurumlar kendi lkelerine getirmek gibi karmak bir grevi stlenmi durumdadr. Bu i kolay deil. Belirtildii gibi, benzer birok giriim gnmzdeki yozlam rejimleri ortaya karmtr. slam Konferans rgt iindeki elli yedi yeden yalnzca biri, Trkiye

Cumhuriyeti, uzun bir sreden beri demokratik kurumlar iletmekte, zor ve sre giden sorunlara ramen liberal bir ekonomiyle zgr bir toplum ve politik dzen kurma yolunda ilerlemektedir. iddetle anti-Amerikan rejimlere sahip olan iki lkede, Irak ve ran'da iktidara geebilecek ve hkmet kurabilecek demokratik muhalefet gleri vardr. Biz, sylemekten holandmz biimiyle zgr dnya, onlara yardm etmek iin ok ey yapabilir ama imdiye kadar ok az ey yapld. Blgedeki dier lkelerin ounda deerlerimizi paylaan, bize sempati duyan ve hayat tarzmz paylamak isteyen pek ok insan var. Onlar zgrl biliyor ve yurtlarna getirmek istiyor. Bizim onlara yardm etmemiz ok zor ama en azndan onlar engellememeliyiz. Eer baarl olurlarsa, bu dnyalarda diplomatik anlamda deil gerek anlamda dostlarmz ve mttefiklerimiz olacak. Bu arada acil bir sorun daha vardr. Eer El Kaide liderleri slam dnyasn grlerini ve liderliklerini kabul etmeye ikna edebilirse, bizi, yalnzca Amerikallar da deil herkesi uzun ve sert bir mcadele bekliyor olacak. Avrupa, zellikle de Bat Avrupa bugn geni ve hzla byyen bir' Mslman cemaate ev sahiplii yapyor ve birok Avrupal bunu bir sorun, bazlar da bir tehdit olarak grmeye balyor. Er ya da ge, El Kaide ve balantl gruplar Mslman139 lara ve kutsallarna kar g kullanmada Amerikallar kadar titiz davranmadklar bilinen slam'n teki komularyla -Rusya, in, Hindistanatmaya girecektir. Eer fun-damentalistlerin hesab doru kar ve savalarn kazanrlarsa, dnyay, zellikle de slam' benimseyen paralarn, karanlk bir gelecek bekliyor demektir. TEEKKR Bu kitabn eksenini Kasm 2001'de, The New Yorker'da yaymlanan bir makale oluturdu. Sz konusu makaleyi gncelletirir ve uzun bir makaleyi ksa bir kitap haline getirirken, daha nceki baz yaynlardan, zellikle Foreign Affairs ve The Atlantic Monthly'de yaymlanm baz makalelerden, birka blm alp uyarladm. Bana bu kitabn hazrlanmasnda ve ortaya knda yardmc olanlara teekkr etmek gibi ho bir grev kald. zellikle azimli ve paha biilmez editrm Joy de Menil ve asistanm Annamarie Cerminaro'ya bir kez daha hi azalmayan destekleri ve yardmlar iin; arkadam Buntzie Churchill'e taslaklar okuyup eletirdii ve nerilerde bulunduu iin; Princeton'da renci olan Eli Alshech'e aratrma ve hazrlk aamasndaki ok ynl yardmlar iin teekkr borluyum. 11 Eyll, 106,129,131 1991 Krfez Sava, 7, 90 Abbasi Halifelii, 7 ABD, 1, 8,10,13, 38, 59, 61, 62, 64, 65, 69-75, 78-80, 82, 83, 84, 86, 87-90, 92, 94-99,101, 103,106,129, 134,137 Abd al Vahab, 107,109 Abdl Salam Faraj, 117 Aden, 12, 58,125 Adolphus Slade, 59 Afganistan, 6, 26, 32, 42, 58, 59, 62, 83, 84, 114,134,136 Afrika, 22, 25, 26, 41, 42, 45, 47, 54,55,98,115,116,129, 133 Afrika Birlii rgt, 26 Al-Qds al-Arabi, 7 Amerikan Devletleri rgt, 26 Amerikan Devrimi, 63, 65, 81 Anadolu, 2, 28, 41 Anglo-Iran irketi, 69 Angola, 90 anti-Amerikanclk, 67, 85 Arabistan, 2, 5, 8-13, 25, 41, 48, 52, 56, 59, 62, 74, 77, 94, 102, 106, 108, 111,136 Arapa, 2, 3, 5, 6, 22, 37, 42, 65,

115,129 Arnavutluk, 25 Ascension Kilisesi, 47 Aubert du Bayet, 64 Avrupa, 1, 4, 5, 6,11, 12, 24,41, 42, 49, 54, 57, 68, 80, 96, 112,117, 132,135 Avrupa Birlii, 28, 75 Ayetallah Humeyn, 7, 20, 29, 78 Azerbaycan, 81, 82 B Baas Partisi, 67, 105 Badat, 7, 10, 48, 51, 89,136 Badat Pakt, 89 Bahreyn, 102, 103, 104 Bakan George Bush, 1, 7, 61, 118,133 Bat Bloku, 24 Belgrad, 42, 54 Benglade, 7, 104 Bereketli Ay, 1, 58, 107 Birleik Arap Emirlikleri, 102, 103, 104 BM, 24, 104 Bolevikler, 30 Bosna, 25, 83 Budizm, 18 Bulgaristan, 24 Byk eytan, 75, 80,137 144 slam'n Krizi c- cahiliye, 74 Cezayir, 5, 32, 58, 69, 84, 98, 115,128 Chatillon'lu Reynard, 52 Cheney, 7 Christopher Columbus, 63 CIA, 70, 133 Cidde, 12,25, 110 Cihat, 7, 9, 37-39, 42 Cizye, 46, 49 Clinton, 97 eenistan, 43, 84 eenler, 25, 134 in, 25, 37, 83, 132, 139 D Dar-l Aht, 46, 47 Dar-l Harb, 37, 46, 47 Dar-l tslam, 46, 57 Dar-l Sulh, 46 Dou Avrupa, 68 Dou Bloku, 24 Dnya Bankas, 102, 104 Dnya Ticaret Merkezi, 131, 132 El Salvador, 90 emperyalizm, 13, 42, 54, 57, 59, 79, 81, 82, 87 Endonezya, 17, 27, 57, 102 Ernst Jnger, 67 Exodus, 89, 118 Farsa, 5, 6, 115 Fas, 17, 25, 27, 53, 58, 63, 64, 71 fetva, 9, 10,57, 120 Filistin, 2, 4, 5, 26, 41, 43, 59, 62, 75, 85, 86, 90, 93, 97, 125, 130, 134 Filistin Kurtulu rgt, 125, 126 Firavun, 7,23, 74, 118 FK, 62, 84, 127 Fransz Devrimi, 56, 63, 65 fundamentalizm, 31, 34, 72, 115, 116, 120 General Zahedi, 70 Guyan, 25 Gney Asya, 12 , Gneydou Asya, 24, 56, 58, 90 H Hallar, 7, 12, 41, 51-54, 124, 133 hadisler, 29, 120, 131 Haile Selasiye, 75 Halifelik, 2, 3, 23 Hama, 96-98, 129, 133 Hamas, 129, 133 Hahailer, 124, 125, 129 Haimi, 110 Haybar, 11 Hicaz, 10, 11, 52, 108-111 hicret, 23, 40 Hindistan, 4, 6, 25, 26, 41, 58, 69, 108,110, 111, 128, 130, 134, 139 Hinduizm, 18 Hristiyanlar, 11, 18, 19,22, 47-51, 53, 66, 73, 123, 134 Hiroima, 75, 132 Htler, 60, 73, 119, 129, 132 Hizbullah, 129 Holocaust, 132 Holy Sepulchre, 47 Horatio Nelson, 56 Dizin 145 Hz. Ebubekir, 20 Hz. Isa, 22 Hz. Muhammed, 8, 11, 19, 20, 23, 40, 108 Hz. Musa, 22 Hz. mer, 5 J Jakobenler, 30 James Baker, 97 Jean-Pierre Raffarin, 52 -i

Irak, 2, 4-7, 10, 26, 60, 67, 69, 70, 72, 75, 80, 85, 89, 93, 95, 110, 136, 138 Iber Yarmadas, 41 ikinci Dnya Sava, 60, 66, 68, 88,112 IK, 25, 26, 84 ilahi Hukuk, 20, 21, 45 intihar, 44, 130 intihar bombacs, 44, 129 Iran Devrimi, 13, 61, 70, 75, 78,93 Iran Krfezi, 12, 58, 108 Iran-Irak Sava, 6, 129 irtidat, 57 islam Devrimi, 29, 32 islam Fedaileri, 125 islam hukuku, 11, 38, 39, 49, 57, 122, 124 islam Konferans rgt, 25, 71, 75, 84, 138 islam Konferans rgt (IK), 25 islamc Kurtulu Cephesi (FIS), 98 ispanya, 11,41,42,63, 103, 126 ispanyolca, 30, 63 israil, 9, 10, 13, 30, 59, 62, 72, 75,80, 85,86, 89, 118, 126, 133 istanbul, 1, 41, 48, 55, 63, 64, 75, 108 italya, 6, 41, 126-128 talyanca, 6 K kad, 23, 24 Kadsiye, 7 kafir, 1,7,32,39,46,118 Kafiristan, 42 Kafkasya, 57, 83, 128 kapitalizmi, 24, 68 Karaman, 28 Katar, 102, 103 Kayzer, 60 Kazakistan, 17, 103 Kerbela, 7, 107 Kemir, 43, 84, 134 kilise, 19, 21, 28, 73, 115 Kzl Deniz, 12, 52, 56 Kzl Ordu, 62 Komnizm, 68 Konfiyusuluk, 18 Konstantin, 19, 48, 135 Kore, 75, 102 Kosova, 83, 84 Krfez Sava, 7, 10, 62, 90, 136 Kralie Elizabeth, 55 Kuds, 9, 10, 51, 52, 60, 72 Kum, 79, 80 Kuran, 4, 8, 9, 21, 23, 37, 38, 48, 49, 120 Kutsal Topraklar, 8, 10, 13, 42, 52,56, 136 Kuveyt, 10, 13, 62, 77, 98, 104 Kuzey Afrika, 22,41, 57, 115, 116 Kba, 90, 102 Krdistan, 92 Krtler, 96 146 L slam'n Krizi Latince, 22 Libya, 4, 75, 84, 91, 94, 103, 105 Lbnan, 2, 67, 75, 89, 92, 97, 104, 129, 137 M MU, 70 Macaristan, 82 Maddine Albright, 97 Maribiler, 54 Makedonya, 84 Marksizrnin, 68 Martin Heidegger, 67 Medine, 10, 20, 23, 38, 48, 52, 108,110 medrese, 113, 121 Mehdi Bazargan, 78 Mehmet Ali Paa, 42 Mekke, 9, 10, 23, 38, 40, 52,

78, 108, 110 Mescidi Aksa, 9, 47, 133 Mescidi Haram, 9 Mezopotamya, 4 Mihaii Gorbaov, 61 modernistler, 3, 98 Modernleme, 59, 66, 102, 117 Mool, 7 Muammer Kaddafi, 105 Muhammed, 2, 8, 10, 11, 18, 33-40, 108 Musaddk, 69, 70 Musevilik, 18 Mustafa Kemal, 2 mft, 23, 24, 60, 121 Mnih Anlamas, 60 Mrtetler, 38, 40, 46 Mslman Kardeler, 72, 74, 97, 98, 114, 128 N Nagazaki, 75 Napolyon Bonapart, 56 Nasr, 72, 83, 87, 89, 105 Nayran, 11 Nazizm, 68 NuriSatd, 87 . .' Nuristan, 42 o- Orta Asya, 41, 57, 81, 83 Ortadou, 1, 3, 4, 7,10, 18, 22, 30, 37, 41, 51, 56-59, 61, 68,81,86,87,96,112, 115 Osmanl, 1, 2, 4, 24, 42, 108, 110 Oswald Spengler, 67 zbekistan, 82 zgr Subaylar, 72 paganizm, 74 Pakistan, 6, 7, 31,77, 78, 79 Panama, 71 Pan-slamizm, 128 Peaver, 129 Petunca, 6 petrol, 12, 13, 31, 66, 69,112, 114 Polonya, 82 Portekiz, 41, 55 Powel, 7, 133 R Rabat, 25, 71 Radikal islamclk, 31 Rainer Maria Rilke, 67 Rad Al, 60, 72 Dizin 147 Reconquista, 41, 42 regtum, 19 Roma, 6, 18, 19, 37, 46, 70, 124, 137 Roma imparatorluu, 19, 22, 48 Romallar, 124 Ronaid Reagan, 137 ruhban snf, 21, 22 ah, 7, 70, 71, 75, 79, 93 ehit, 43,44, 116, 129 eriat, 20, 40, 44, 121 eyh Abdl Aziz, 109 eyh Rifa'a Raf i el-Tahtawi, 65 eytan Ayetleri, 120 iiler, 96, 107 Sabra ve atila, 97 sacerdotium, 19 Saddam Hseyin, 7, 10, 13, 52, 61,91, 105 Salman Rdi, 57, 120, 121, 122 Sedat, 32, 57, 80, 83, 117,118 Selahaddin, 52, 53 Selanikli Mustafa Efendi, 55 Senegal, 17 Seyid Kutub, 72, 73, 74, 75 Sezar, 19, 20 Singapur, 102 Snkiang, 83, 84 Snouck Hurgronje, 60 Souk Sava, 24, 26, 60, 62, 68, 137 sosyalizm, 24, 68, 115 Sovyetler Birlii, 24, 34, 60, 68, 81, 110 Starn, 87, 115 Standart Oil of California, 111 Sudan, 9, 12, 26, 91, 94 Sufzm, 109 Sunn, 108 Surinam, 25 Suriye, 2, 4, 41, 60, 84, 87, 93, 97, 104, 124 Suudi, 5, 9, 11, 31, 77, 108-120 Suudi Arabistan, 5, 9, 10, 13, 25,58,94, 102, 106, 111, 136

Suudi slalesi, 12, 110 Svey Sava, 87 T Taliban, 6, 114 Tatarlar, 25, 41, 42, 54 Tayvan, 102 teokrasi, 29 terrizm, 1, 13, 45, 125, 126, 136 Timor, 84 Tudeh Komnist Partisi, 70 Tunus, 5, 58 Trke, 5, 28, 63,65, 115 Trkiye, 2, 5, 6, 21, 25, 27, 59, 63,65,89, 105, 130, 138 Trkler, 2, 6, 27, 82, 113 u- ulema, 9, 21, 38, 44 ulus, 2, 4, 6, 29, 42, 49, 67, 97, 127, 128 ulus-devlet, 4 Usame Bin Ladin, 1, 3, 7, 11, 38,48, 51, 62, 118, 119, 129, 133- 137 nc Dnya, 33 Reich, 61, 68 V Vahabi, 12, 107-110, 113, 114 Vahabilik, 107, 112 Vchy hkmeti, 60, 67 Vietnam, 75, 90, 92, 103, 137 148 slam'n Krizi Warren Christopher, 97 Yahudi, 7-9, 11, 18, 27, 47-51, 53, 61, 85-87, 124, 132, 135 Yeni Ahit, 21, 33 Yeni Dnya, 63, 133, 136, 137 Yugoslavya, 24 Yunanistan, 24, 27, 28, 103 Yunanllar, 27, 28, 124, 125 Zbigniew Brzezinski, 78 zrnma ve zmmiler, 49 LTERATR AUSTOS 2003 Princeton niversitesi'nde Yakn Dou almalar Profesr olan Bernard Levvis btn dnyada en byk Ortadou tarihilerinden biri olarak tannmaktadr. Eserleri yirmiden fazla dile evrilmitir. Princeton, New Jersey'de yaayan Bernard Levvis Ulusal Kitap Eletirmenleri dl alan The Middle East: A Brief History of the Last 2,000 Years [Ortadou: Son ki Bin Yln Ksa Tarihi] ve The Emergence of Modern Turkey [Modern Trkiye'nin Douu], The Arabs in History [Tarihte Araplar] ve What Went Wrong? [Yanl Olan Neydi?] kitaplarnn yazardr. Bernard Lewis _ slam'n Krizi

You might also like