You are on page 1of 252

A AMRICA DO SUL E A INTEGRAO REGIONAL

!"#"$%&'"( *+$ ',-+./,$ ,0%,'"(',$


"#$#%&'( )* +%&,)( Lnlaixadoi Anlonio de Aguiai Ialiiola
-*.'*&/'#(01*',2 Lnlaixadoi Ruy Nunes Iinlo Nogueiia
12#*+.3( +-,0+#*', *, 42$!3(
A 34$),56( 72*8,$)'* )* 14%96(, insliluda en 1971, e una fundao plIica vincuIada
ao Minisleiio das ReIaes Lxleiioies e len a hnaIidade de Ievai a sociedade civiI
infoinaes solie a ieaIidade inleinacionaI e solie aspeclos da paula dipIonlica
liasiIeiia. Sua nisso e pionovei a sensiliIizao da opinio plIica nacionaI paia os
lenas de ieIaes inleinacionais e paia a poIlica exleina liasiIeiia.
Minisleiio das ReIaes Lxleiioies
LspIanada dos Minisleiios, Ioco H
Anexo II, Teiieo, SaIa 1
7O17O-9OO iasIia, DI
TeIefones: (61) 2O3O-6O33/6O34
Iax: (61) 2O3O-9125
Sile: vvv.funag.gov.li
:'*%#)*$&* Lnlaixadoi CiIleilo Veigne Saloia
;$%&#&4&( )* :*%<4#%, )*
=*2,5>*% ;$&*'$,.#($,#%
?#'*&(' Lnlaixadoi }ose Vicenle de S IinenleI
@*$&'( )* A#%&B'#, *
?(.49*$&,56( ?#C2(9/&#.,
?#'*&(' Lnlaixadoi Mauicio L. Coiles Cosla
Braslia, 2012
A Amrica do Sul e a Integrao Regional
Diieilos de pulIicao ieseivados a
Iundao AIexandie de Cusno
Minisleiio das ReIaes Lxleiioies
LspIanada dos Minisleiios, Ioco H
Anexo II, Teiieo
7O17O-9OO iasIia - DI
TeIefones: (61) 2O3O-6O33/6O34
Iax: (61) 2O3O-9125
Sile: vvv.funag.gov.li
L-naiI: funagilanaialy.gov.li
Iicha calaIogihca eIaloiada peIa lilIioleciia TaIila
Daenon }anes - CR-7/6O78
Depsilo LegaI na Iundao ilIioleca NacionaI confoine
Lei n 1O.994, de 14/12/2OO4.
!"#$%& ()*+$*,-
Heniique da SiIveiia Saidinha Iinlo IiIho
Ieinanda Anlunes Siqueiia
Ieinanda LeaI WandeiIey
Micia Cosla Ieiieiia
CaliieIa DeI Rio de Rezende
}esse Nliega Caidoso
RafaeI Ranos da Luz
./01/,2,340 5$6#,7 & 8$,1/,2,340-
Cihca e Ldiloia IdeaI
Inpiesso no iasiI 2O12
A512
A Aneiica do SuI e a inlegiao iegionaI (2O11 : Rio de }aneiio, R}).
A Aneiica do SuI e a inlegiao iegionaI : 28 de selenlio de 2O11, Rio de }aneiio, iasiI. /
Apiesenlao do Lnlaixadoi }ose Vicenle de S IinenleI, discuiso inauguiaI do Lnlaixadoi
Anlonio de Aguiai Ialiiola. iasIia : IUNAC, 2O12.
252 p., 23 cn.
TialaIhos de Iiancisco Doialiolo, CIodoaIdo ueno, CaiIos Lduaido VidigaI, Lnlaixadoi
Maicos Casliiolo de Azanluja, Lnlaixadoi Regis Ieicy AisIanian, Lnlaixadoi SanueI Iinheiio
Cuinaies, Anlonio CeIso AIves Ieieiia, Lnlaixadoi einaidino Hugo Saguiei CalaIIeio,
Ceiaido Caelano, Rosaiio Sanla Cadea Duaile, Lnlaixadoi Lduaido SigaI. Conenliios de
IauIo LnIio oiges de Macedo. Luiz IeIipe de Seixas Coiia.
ISN: 978-85-7631-377-9
1. Aneiica do SuI. 2.Coopeiao econnica inleinacionaI. 3. Ailigos. I. Iundao AIexandie
de Cusno.
CDU: 339.92(8)
Sumrio
9%/&6&+:,340
+9D,#8,)(' E(%F G#.*$&* )* -/ :#9*$&*2 HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 7
8$6*#/60 ;+,#1#/,7
+9D,#8,)(' 7$&($#( )* 7I4#,' :,&'#(&, HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 9
<&6640 ; = > :/,?&:0 ,:) 0 @&/*06#7
9 A0/2,340 B06 !6:,B06 C,*$0+,$6 +0 D0+& <#7
3',$.#%.( ?(',&#(&(HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 19
> E/,6$7 & 0 ;+:&1/,*$0+$620- B0 9ED B& F$0 E/,+*0 G >%&/,340
.,+H,2&/$*,+,
@2()(,2)( J4*$( HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 43
9 ;+:&1/,340 <#7H92&/$*,+, *020 #2 ./0?&:0 E/,6$7&$/0- B&
I/#1#,$,+, G6 @,7J$+,6
@,'2(% +)4,')( G#)#I,2 HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 63
> /&0/B&+,2&+:0 <,/+&KH97L0+6M+
+9D,#8,)(' ",'.(% @,%&'#(&( )* 7K,9D4L, HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 79
> @&/*06#7N B0 (/,:,B0 B& 966#+340 ,:) O0?&
+9D,#8,)(' =*I#% :*'.M 7'%2,$#,$ HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 85
9 %&/6%&*:$J, P/,6$7&$/, B, $+:&1/,340 6#7H,2&/$*,+,
+9D,#8,)(' -,94*2 :#$N*#'( 14#9,'6*% HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 93
D02&+:Q/$06 = > :/,?&:0 ,:) 0 @&/*06#7
7$&O$#( @*2%( 72P*% :*'*#', HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 97
5cssn II - OpnrtunIdadcs c dcsans da Intcgran su!-amcrIcana
!7 .,/,1#,K K 7, ;+:&1/,*$R+ <#B,2&/$*,+,
+9D,#8,)(' J*'$,')#$( A4I( -,I4#*' @,D,22*'( HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 1O3
I/#1#,K K <#B,2)/$*,- @&/*06#/N I+,6#/ K 706 8&6,LM06 B& #+, C#&J,
;+6&/*$R+ ;+:&/+,*$0+,7
1*',')( @,*&,$( HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 119
>%0/:#+$B,B&6 K 8&6,LM06 B& 7, ;+:&1/,*$R+ <#B,2&/$*,+,- I+,
.&/6%&*:$J, 9+B$+,
=(%,'#( -,$&, 1,)*, ?4,'&* HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 157
.&/6%&*:$J, 9/1&+:$+,- >%0/:#+$B,B&6 K 8&6,LM06 B& 7, ;+:&1/,*$R+
<#B,2&/$*,+,
+9D,#8,)(' +)4,')( -#I,2 HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 191
CnmcntrIns - OpnrtunIdadcs c dcsans da Intcgran su!-amcrIcana
:,42( +9Q2#( J('I*% )* ",.*)( HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 2O5
+9D,#8,)(' R4#K 3*2#C* )* -*#8,% @(''S, HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 2O9
8&P,:&6 SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS TUV
D#//M*#706 B06 0/1,+$W,B0/&6N %/&6$B&+:&6 B& 2&6, & %,/:$*$%,+:&6 SSSS TTX
7
Apresentao
O ano de 2O11 ceIeliou o vigesino aniveisiio do MLRCOSUL e a
enliada en vigoi do lialado conslilulivo da UNASUL. Lssa coincidncia
eslinuIou a Iundao AIexandie de Cusno (IUNAC) e seu Inslilulo
de Iesquisa de ReIaes Inleinacionais (IIRI) a oiganizai, en paiceiia
con o Inslilulo Hisliico e Ceogihco iasiIeiio (IHC), o seniniio A
Aneiica do SuI e a Inlegiao RegionaI. Os lialaIhos foian ieaIizados
no dia 28 de selenlio do nesno ano, na sede do IHC, no Rio de }aneiio.
O seniniio foi inauguiado peIo Lnlaixadoi Anlonio de Aguiai
Ialiiola, Minislio das ReIaes Lxleiioies, cujas paIavias alien lanlen
a piesenle pulIicao. Ln seguida, hisloiiadoies, dipIonalas e oulias
auloiidades liasiIeiias e suI-aneiicanas anaIisaian, na piineiia sesso, os
anlecedenles hisliicos do piocesso inlegiacionisla na Aneiica do SuI e, na
segunda, a peispecliva andina, aigenlina, liasiIeiia, paiaguaia e uiuguaia
do aluaI eslado da inlegiao. Cada sesso foi conpIenenlada peIas anIises
de conenladoies da Acadenia e da DipIonacia, especiaInenle convidados,
devido a seu conhecinenlo da naleiia e a sua expeiincia piohssionaI. A paile
hnaI foi ieseivada ao delale enlie os apiesenladoies e o plIico piesenle.
Todos os lexlos iedigidos peIos paIeslianles, len cono o leoi dos
delales enconlian-se ieunidos nesla edio. Lslou ceilo de que consliluen
sulsdios leis paia os esludiosos das quesles suI-aneiicanas, len cono
paia as auloiidades iegionais encaiiegadas de consliuii a inlegiao.
+9D,#8,)(' E(%F G#.*$&* )* -/ :#9*$&*2
?#'*&(' )( ;:=;
9
Discurso Inaugural
+9D,#8,)(' 7$&($#( )* 7I4#,' :,&'#(&,
L un giande piazei eslai aqui hoje.
Queio, en piineiio Iugai, agiadecei ao Iiofessoi Douloi Aino
WehIing, Iiesidenle do Inslilulo Hisliico e Ceogihco iasiIeiio, peIa acoIhida
e peIas anveis paIavias. Minha piesena aqui e leslenunho do inleiesse do
Ilanaialy en desenvoIvei a paiceiia que lenos con o IHC e nanlei un
conlalo fiulfeio con seus nenlios en loino de quesles aluais da poIlica
exleina, que so lanlen de inleiesse dos hisloiiadoies e gegiafos.
Coslaiia de agiadecei ao Lnlaixadoi }ose Vicenle de S IinenleI,
Diieloi do IIRI, que acala de voIlai da fiica do SuI paia assunii sua
nova funo - e len un exceIenle cuiicuIo paia isso. Agiadeo lanlen ao
Lnlaixadoi CiIleilo Saloia, Iiesidenle da Iundao AIexandie de Cusno.
O IIRI e a IUNAC so os oiganizadoies desle enconlio do Iado do Ilanaialy.
Vejo aqui loda una gaIeiia de iIuslies peisonagens da dipIonacia
liasiIeiia, con os quais apiendi nuilo. Con viios deIes lialaIhei, cono
e o caso do Lnlaixadoi aena Soaies. Lslava Ienliando que, quando
pisei nesle saIo peIa piineiia vez, foi aconpanhando o Lnlaixadoi
Azanluja, quando eIe eia Secieliio-CeiaI e veio aqui fazei una
paIeslia, ieIacionada, se len ne Ienlio, ao Iiaque e a siluao no CoIfo.
Vejo lanlen o Lnlaixadoi Luiz IeIipe de Seixas Coiia, dipIonala e
hisloiiadoi, e hco pensando quaI seiia sua anIise solie o iecenle discuiso
piofeiido peIa Iiesidenla DiIna na aleiluia da AssenlIeia CeiaI da
ONU: o Iivio de Seixas Coiia solie os discuisos de aleiluia dos delales
da AssenlIeia CeiaI e un docunenlo de iefeincia fundanenlaI paia
EMBAIXADOR ANTONIO DE AGUIAR PATRIOTA
10
quaIquei esludioso da pailicipao do iasiI nas Naes Unidas. Sado
lanlen o Lnlaixadoi SanueI Iinheiio Cuinaies, ex-Secieliio-CeiaI do
Ilanaialy, hoje AIlo Repiesenlanle CeiaI do MLRCOSUL, una iefeincia
paia lodos no lena que nos iene hoje. Lnlaixadoi olafogo ConaIves,
Lnlaixadoi Regis AisIanian, Lnlaixadoi Lduaido SigaI, especiaIisla da
nossa nao iin, a Aigenlina - e una giande aIegiia l-Ios aqui conosco.
Senhoies piofessoies, acadnicos, pesquisadoies, esludanles - hco
nuilo salisfeilo en vei lanla genle joven na pIaleia -, senhoias e senhoies.
Lsle enconlio de hoje, solie inlegiao suI-aneiicana, e
pailicuIainenle opoiluno. Lnliou en vigoi, esle ano, o Tialado Conslilulivo
da UNASUL, una olia en consliuo que j adquiie inuncia e
peisonaIidade pipiias. CeIelianos lanlen os vinle anos do MLRCOSUL
e os vinle anos da Agncia iasiIeiio-Aigenlina de ConlaliIidade e
ConlioIe, a AACC, da quaI o Lnlaixadoi Maicos Azanluja foi un dos
ideaIizadoies. Todo un esfoio de inlegiao nais anpIa que se laseia,
oiiginaInenle, en una paiceiia con a Aigenlina que, se hoje consideianos
evidenle que seja lo eslieila, exigiu, h nais de duas decadas, nuila
Iideiana e capacidade de foinuIao e execuo poIlica.
Tanlen da peispecliva da inlegiao iegionaI, e senpie lon
Ienliai o aio do Rio ianco, especiaInenle nesle Inslilulo. Lslanos
coneando a ceIeliai os cen anos de noile do aio, cujo lialaIho lanlo
conliiluiu paia asseguiai que a Aneiica do SuI pudesse sei, cono e hoje,
una zona de paz e de coopeiao.
Una de ninhas funes aqui e enfalizai o nonenlo posilivo que
vive a Aneiica do SuI, un nonenlo de caiacleislicas nicas, lanlo no
pIano econnico quanlo no pIano poIlico. L lanlen fazei un pouco de
aulocilica, exaninai quais so os desahos, o que lenos de fazei nais e
neIhoi paia gaianlii a pieseivao da Aneiica do SuI cono espao de
coopeiao, denociacia, ciescinenlo con incIuso sociaI e, cIaio, paz.
Cieio que a paIavia paz hguiai cada vez nais no nosso vocaluIiio
dipIonlico poique e ieaInenle una das caiacleislicas que nos dislingue cono
pas. Lslanos conpionelidos con a no pioIifeiao nucIeai, con a uliIizao da
eneigia nucIeai excIusivanenle paia hns pachcos e eslanos iodeados de pases
con os quais as ieIaes so excIusivanenle de coopeiao lenigna, posiliva.
Isso dehne, de ceila foina, o que ns sonos e o que e a Aneiica do SuI.
No pIano econnico, o dinanisno suI-aneiicano e sen
piecedenles. No ano passado, poi exenpIo, a nedia de ciescinenlo
no MLRCOSUL foi pixina de 8. Na Aneiica do SuI, houve picos
expiessivos que a inpiensa pouco divuIga. O Iaiaguai ciesceu 15, una
laxa que esl enlie as duas ou lis nais eIevadas do nundo.
DISCURSO INAUGURAL
11
Ao nesno lenpo, o coneicio, faloi de inlegiao enlie os pases,
aunenla de foina inpiessionanle. Ln 2O1O, poi exenpIo, as expoilaes
inlia-Aneiica do SuI, segundo a ALADI, esliveian pixinas a 1OO liIhes
de dIaies. Ln 2OO9, os efeilos da ciise hzeian con que o coneicio se
ieliasse, caindo paia un nveI en loino de 77 liIhes. Mas o inleicnlio
iegionaI j ielonou os nveis pie-ciise, e os piineiios dados ieIalivos a
2O11 conhinan que nos enconlianos en nlida liajeliia de ielonada
de ciescinenlo dos uxos de coneicio. Lnlie janeiio e junho desle ano,
as inpoilaes inlia-Aneiica do SuI foian de quase 57 liIhes, o que
signihca un aunenlo de 21 con ieIao ao nesno peiodo de 2O1O.
Seiia ale desnecessiio Ienliai, dianle de una pIaleia lo len
infoinada, nas e senpie inpoilanle lei piesenle o exliaoidiniio
ciescinenlo do coneicio no MLRCOSUL, que passou de 5 liIhes en
1991 paia 45 liIhes en 2O1O. L a expeclaliva e que en 2O11 uIliapasse o
nveI dos 5O liIhes. Lsle e un dado nuilo eIoquenle, naica dos xilos en
2O anos de MLRCOSUL.
L inpoilanle Ienliai lanlen que o coneicio exleiioi do iasiI, lanlo con
o MLRCOSUL cono con o conjunlo da Aneiica do SuI, e piedoninanlenenle
de nanufaluias, de nodo que o neicado iegionaI e inpoilanle no s do
ponlo de visla quanlilalivo, nas lanlen quaIilalivo. Nesle nonenlo en que
o lena da conpelilividade indusliiaI adquiie ieIevncia cenliaI, en que h
iefeincias ao lenoi de que nos eslejanos desindusliiaIizando - so iecoiienles
as aIuses a piedoninncia, en nossas expoilaes paia a China, de .(99()#&#*%,
en deliinenlo de nanufaluiados -, nesle nonenlo deve-se lei piesenle que
o coneicio na nossa iegio e induloi de ciescinenlo econnico, induloi de
piogiesso indusliiaI e de geiao de enpiegos.
RessaIlo que o dinanisno que veiihcanos na Aneiica do SuI
segue inlenso nesno en conlexlo inleinacionaI de ciise econnica.
Nosso coneicio na iegio len conliiludo paia niligai os efeilos nais
nefaslos da ciise, paia ciiai una especie de viiluaI lIindagen conlia
a dininuio da denanda do nundo nais desenvoIvido. O padio do
iasiI de diveisihcao de neicados lanlen concoiie paia Iidainos con
os desahos da ciise. AIis, nossa capacidade de inleiagii con os difeienles
pIos do nundo nuIlipoIai en suiginenlo e lanlen, en si nesno, un
paliinnio de que nos vaIenos paia aluai nun nundo en aceIeiada
liansfoinao: a piesena dos Lslados Unidos dininui na iegio, e a
China passa a sei o piincipaI paiceiio coneiciaI de viios pases suI-
-aneiicanos, cono o iasiI: so desahos novos.
Ainda en naleiia econnico-coneiciaI, iecoido lanlen que, en
funo de acoidos negociados solieludo duianle a Ilina decada, vivenos
EMBAIXADOR ANTONIO DE AGUIAR PATRIOTA
12
hoje quase en una zona de Iivie coneicio, con desgiavao laiifiia paia
univeiso nuilo anpIo de piodulos - en aIguns casos aIen de 9O, cono
no da ieIao do MLRCOSUL con o ChiIe. Ale 2O19, o enlendinenlo e
que aIcanaienos na Aneiica do SuI un nveI de IileiaIizao nedia de
ceica de 96 do univeiso laiifiio, ou seja, leienos un espao econnico
e coneiciaI de ciescenles opoilunidades e dinanisno.
Mas os avanos na inlegiao suI-aneiicana vo nuilo aIen
da dinenso econnica - en si nesna fundanenlaI. Tenos de oIhai
lanlen paia o Iado poIlico, paia a evoIuo dos pases, individuaInenle
e en conjunlo.
Sonos hoje, laIvez, a iegio nais denocilica no nundo
en desenvoIvinenlo. Todos os pases suI-aneiicanos ln goveinos
denocialicanenle eIeilos e so caiacleiizados - ciicunslncia que nos
apioxina de nodo nuilo especiaI - peIa lusca de naioi incIuso sociaI, peIa
nfase en piogianas sociais que ieduzen a polieza e as desiguaIdades. O
iasiI, en pailicuIai, conhecido hisloiicanenle peIa exliena desiguaIdade,
avana signihcalivanenle na diieo da dininuio das dispaiidades
sociais. Suigen novas Iideianas na iegio, cono, iecenlenenle, a do
Iiesidenle OIIanla HunaIa. O novo goveino peiuano len incio con
una pIalafoina seneIhanle aqueIa que foi desenvoIvida no iasiI, no
MLRCOSUL e en oulios pases da Aneiica do SuI: associai ao ciescinenlo
econnico a dininuio das desiguaIdades sociais.
A poIlica hoje nos faciIila o diIogo. O Iiesidenle }uan ManueI
Sanlos, da CoInlia - oulio novo Idei inpoilanle -, denonsliou, en
pouco lenpo, capacidade de apioxinai-se dos pases vizinhos con os
quais havia lenses. Venos hoje a CoInlia nuilo nais engajada no
piojelo de inlegiao suI-aneiicana, incIusive havendo apiesenlado
a candidaluia de Maia Lnna Meja a Secielaiia-CeiaI da UNASUL -
candidaluia que ieuniu consenso.
A exislncia de iegines denocilicos con incIuso sociaI no
conjunlo da Aneiica do SuI Ieva, poi sua vez, a un esfoio de liaduzii en
nanifeslaes coIelivas o conpionisso con a denociacia. } lnhanos,
no MLRCOSUL, o IiolocoIo de Ushuaia. No ano passado, adolanos,
lanlen na UNASUL, una cIusuIa denocilica.
Oulia inpoilanle inicialiva de inlegiao iegionaI, esla
envoIvendo lodos os vizinhos Ialino-aneiicanos e caiilenhos, foi a
CpuIa da Aneiica Lalina e do Caiile, a CALC, que ieaIizanos, en 2OO8,
na Cosla do Saupe. A CALC enconlia-se, hoje, en piocesso de fuso con
o Ciupo do Rio paia liansfoinai-se na Conunidade de Lslados Lalino-
-Aneiicanos e Caiilenhos, a CLLAC, foio que, pouco luiocializado e sen
DISCURSO INAUGURAL
13
un secielaiiado, seivii aos nossos piopsilos de ciescenle inlegiao.
Tanlen a CLLAC negocia una cIusuIa denocilica hine.
No nonenlo en que oulias pailes do nundo luscan foinas nais
denocilicas de oiganizao poIlica, danos o exenpIo. Ioi nesse senlido,
aIis, que, ao visilai o iasiI, no ns de naio, o Iiesidenle aiack Olana
aloidou a siluao da Iiinaveia iale e Ienliou que a Aneiica do SuI
e una iegio que, hoje, apiesenla soIues econnicas e inslilucionais.
} faIei do dinanisno econnico e da efeivescncia poIlica e
denocilica na Aneiica do SuI. Queio Ienliai lanlen a inpoilncia
da inlegiao en infiaesliuluia. Ioi exenpIo, sei inauguiada nuilo
en lieve esliada que Iigai o Iachco ao AlInlico, con una ponle
solie o Rio Madie de Dios, no Ieiu. Tiala-se, na veidade, de un feilo
hisliico. Meu anlecessoi e anigo CeIso Anoiin senpie Ienliava que,
na Aneiica do Noile, as esliadas de feiio enlie o Iachco e o AlInlico
foian eslaleIecidas no secuIo XIX, enquanlo, na Aneiica do SuI, e ale
hoje difciI ii de un oceano ao oulio. Tanpouco e sinpIes viajai de avio
de inpoilanles cidades do iasiI paia aIguns pases andinos, enloia isso
esleja neIhoiando de foina aceIeiada. Lsle ano foian inauguiados viios
vos de iasIia paia capilais suI-aneiicanas, o que e ievoIucioniio:
podenos ii a Lina nun hn de senana e a Monlevideu ou a oulias capilais
suI-aneiicanas en oulio. Ainda piecisanos iealivai o voo iasIia-uenos
Aiies - espeio que isso venha a ocoiiei en lieve.
Lenlienos lanlen o polenciaI exliaoidiniio en naleiia de
eneigia. A VenezueIa len nais ieseivas pelioIfeias do que a Ailia
Saudila. Aqui no iasiI, lenos o pie-saI e lodos os piogiessos na iea
dos lioconluslveis. Sonos aulossuhcienles en eneigia e eslanos nos
liansfoinando no ceIeiio do nundo, con leiias piopcias a agiicuIluia
e con capacidade de pesquisa e de desenvoIvinenlo cienlhco, giaas a
LMRAIA. Tenos seguiana aIinenlai e capacidade de expoilai, aIen
de disposio paia coopeiai con o nundo e conpailiIhai nossas lecnicas
con oulias iegies que enfienlan siluaes cIinlicas e geogihcas
conpaiveis as nossas. Tenos iecuisos hdiicos en un nundo en que a
gua se loina pielexlo paia lenses e paia gueiias, e sonos cada vez nais
una iegio de desenvoIvinenlo indusliiaI, cienlhco e lecnoIgico.
Oulia iea en que lenos piogiedido e a da pailicipao nais
aliva das sociedades nas decises de Coveino en naleiia de inlegiao
iegionaI. O paiIanenlo do MLRCOSUL, que iepiesenla una inicialiva
nessa diieo, len conseguido avanai. L veidade que, ale aqui, apenas o
Iaiaguai pde eslaleIecei una iepiesenlao con volo diielo. Mas lodos
os scios eslanos nesse caninho. } dehninos que as iepiesenlaes dos
EMBAIXADOR ANTONIO DE AGUIAR PATRIOTA
14
qualio pases nenlios guaiden, no paiIanenlo, piopoicionaIidade con
o lananho das iespeclivas popuIaes, cono deve sei nas denociacias
iepiesenlalivas. Con a adoo desse ciileiio, ciiaian-se as condies paia
a ieguIanenlao e a piepaiao das eIeies diielas paia o paiIanenlo
do MLRCOSUL, no caso do iasiI, j en 2O14.
Chano a aleno, do nesno nodo, paia o falo de havei-se decidido,
nuna iecenle ieunio en uenos Aiies, que a UNASUL exeicei un papeI
nos pIeilos eIeiloiais en nossa iegio. Isso len un signihcado poIlico
lianscendenlaI. Ioi eslinuIanle vei aIguns pases voIunlaiiando-se paia sei
oljelo de olseivao, ale nesno anles de un giupo de lialaIho, insliludo
paia exaninai as nodaIidades piecisas de olseivao eIeiloiaI, pioduzii
seus iesuIlados. L inpoilanle que a Aneiica do SuI desenvoIva sua pipiia
capacidade de olseivao eIeiloiaI.
Queio lanlen Ienliai que, hoje, conlanos con a hguia do AIlo
Repiesenlanle CeiaI do MLRCOSUL. Lsse caigo confeie una face ao
MLRCOSUL, a quaI sei ieIevanle, enlie oulios oljelivos, paia inpuIsionai
o piocesso de nodeinizao do lIoco. Consideio, poi exenpIo, que as
CpuIas do MLRCOSUL podeiian sei nais dinnicas e inleialivas. O
AIlo Repiesenlanle CeiaI pode desenpenhai un papeI nessa naleiia.
Oulia iea laIvez no suhcienlenenle divuIgada ou devidanenle
apieciada, pois se liala de fenneno iecenle, e o inleiesse que o MLRCOSUL
len despeilado en oulias iegies do nundo. Nas duas ou lis Ilinas
CpuIas, havia ChanceIeies de pases dislanles. O ChanceIei da AusliIia
esleve na CpuIa de Ioz do Iguau, junlo con o iepiesenlanle pessoaI do
Iiineiio-Minislio da Tuiquia paia assunlos econnicos. Iases de iegies
cono o Oiienle Medio, a fiica, a Oceania e a sia se hzeian iepiesenlai.
Na CpuIa nais iecenle, en Assuno, livenos o ChanceIei do }apo e
oulias peisonaIidades de iegies que se inleiessan poi una apioxinao
con o MLRCOSUL. O MLRCOSUL j concIuiu acoidos con IsiaeI, Lgilo
e esl negociando con os leiiiliios paIeslinos - quen sale fuluianenle
leienos un acoido con una IaIeslina independenle e nenlio das Naes
Unidas. Lxaninan-se, lanlen, foinas de apioxinao con a SADC,
na fiica Sulsaaiiana, e, nun fuluio no lo Iongnquo, possiveInenle
leienos acoidos con a Rssia, AusliIia, Nova ZeIndia, enlie oulios.
L inpoilanle lei piesenle novas dinnicas na Aneiica do SuI.
Rehio-ne a aIguns casos. A CoInlia, en 2O12, lei o segundo naioi
II suI-aneiicano. O Uiuguai lanlen vive un nonenlo de giande
ciescinenlo econnico, con laxas de 8 e 9, que faio que sua ienda
C*' .,C#&, seja, nuilo en lieve, laIvez a nais aIla da Aneiica do SuI. H,
poilanlo, o desaho de novas vaiiveis que se apiesenlan.
DISCURSO INAUGURAL
15
OIhenos lanlen paia os desahos da inlegiao suI-aneiicana.
Ao nesno lenpo - e esle e laIvez nosso naioi desaho -, conlinuanos
a Iidai con a queslo das assineliias na iegio. As assineliias exislen e
piecisan sei Ievadas nuilo a seiio, solieludo peIo iasiI, o naioi pas en
leinos leiiiloiiais, econnicos e popuIacionais. No inleiessa ao iasiI
conhecei a piospeiidade, o piogiesso, e sei iodeado de pases que no
vivencien avanos na nesna diieo.
Se alenlainos paia a Cuiana e o Suiinane, venos que iepiesenlan
O,2 do nosso II, ou seja, liala-se de oulia oiden de giandeza. Mas
o eslinuIanle e que esses pases hoje lanlen conhecen ciescinenlo
e piogiesso. Lslive iecenlenenle nos dois. So sociedades ciialivas e
dinnicas, con as quais lenos lanlen a apiendei. Iiecisanos nos
inleiessai nais peIo que e difeienle. Muilo nos une, nuilo nos apioxina,
nas lanlen h nuila diveisidade en nossa iegio. Ioi exenpIo, poucos
no iasiI saleio que o piesidenle da Cuiana e de ieIigio hindusla e faIa
iusso uenlenenle - s paia dai un peihI ipido de haiial }agdeo, que
e un Idei de giandes quaIidades inleIecluais e poIlicas.
Iassando un pouco nais paia o suI, oIvia e Uiuguai ln
econonias equivaIenles a 2,5 do II liasiIeiio: liala-se, nais una vez,
de oidens de giandeza nuilo dspaies, que exigen do iasiI un senlido
de iesponsaliIidade e de sensiliIidade, senpie lendo piesenle o falo de a
gaianlia do piogiesso poIlico e denocilico eslai associada a capacidade
que o pas len de denonsliai neIhoia no nveI de vida da sua popuIao.
Ao iefeiii-ne ao desaho das assineliias, eu no podeiia deixai de
nencionai o IOCLM, una ideia ciialiva e que esl dando ceilo. L o Iundo
de Conveigncia LsliuluiaI do MLRCOSUL. Suas alividades iniciaian-se en
2OO6 e, hoje, o IOCLM j iesponde poi una caileiia de piojelos de nais de
un liIho de dIaies, dos quais a naioi paile piovenienle de conliiluies
do iasiI. H un exenpIo nuilo inpoilanle, que e o hnancianenlo de una
Iinha de liansnisso de 5OO quiIovalls enlie Ilaipu e a cidade de ViIIa Hayes,
no Iaiaguai, que len o polenciaI de liansfoinai o panoiana eneigelico e
as peispeclivas de desenvoIvinenlo paiaguaias a cuilo piazo. O signihcado
dessa Iinha de liansnisso - que j esl sendo consliuda con iecuisos do
IOCLM - e laI que, nas duas ou lis vezes en que eslive no Iaiaguai, esle
ano, eIa eia naleiia de piineiia pgina dos joinais. TialaIhanos nuilo e hoje
esle piojelo e una ieaIidade e podei eslai concIudo denlio de un piazo
ieIalivanenle lieve.
Apesai dos esfoios de ieduo de assineliias, conludo, ainda
sonos una iegio de nuila desiguaIdade - incIusive no inleiioi dos
Lslados. Lsla desiguaIdade inleina aos pases, a desiguaIdade sociaI, as
EMBAIXADOR ANTONIO DE AGUIAR PATRIOTA
16
vezes acala poi liazei ou agiavai oulios desahos, cono o da vioIncia
uilana.
O conhecinenlo nluo enlie nossas sociedades e a devida
vaIoiizao do piocesso de inlegiao so lanlen desahos con que nos
confionlanos. No exislen, nesle eslgio, lenses de naioi aIcance enlie
os Lslados suI-aneiicanos - un desenvoIvinenlo exlienanenle posilivo
e len-vindo. No enlanlo, apesai da naioi conscincia de que a inlegiao
s liaz lenefcios - e len liazido lenefcios lvios paia lodos os pases
na iegio -, a veidade e que essa noo ainda no esl suhcienlenenle
disseninada enlie nossas sociedades. Sinlo nuilo isso no iasiI.
Lslanos engajados en un piocesso seiio, e sen ieloino, de inlegiao
iegionaI, nas, poi vezes, hca a sensao de que a popuIao no esl
suhcienlenenle infoinada. A ndia len un papeI a desenpenhai, nas o
Coveino lanlen len de assunii una paiceIa da iesponsaliIidade paia
divuIgai os avanos havidos nais e neIhoi, poi neio de Iivios escoIaies,
de delales nas univeisidades, junlo a sociedade en geiaI. O falo e que,
se excIuiinos a Aigenlina, que len un papeI especiaI no inaginiio do
nosso povo, o conhecinenlo que o liasiIeiio len dos pases vizinhos ainda
e ieduzido. Lslive en lodos os pases suI-aneiicanos, nos Ilinos nove
ou dez neses. L enoine a vaiiedade, a diveisidade cuIluiaI, inslilucionaI
e sociaI enlie nossos vizinhos. As pessoas so acoIhedoias, as cuIiniias
so iiqussinas, as paisagens e a nsica so alialivas. Nen ludo, poien,
foi ale hoje caplado peIos liasiIeiios. Iiecisanos fazei nais - incIusive o
Minisleiio das ReIaes Lxleiioies - paia divuIgai neIhoi essa ieaIidade.
Iiecisanos desenvoIvei no s piojelos de inlegiao, cono o MLRCOSUL
e a UNASUL: piecisanos desenvoIvei un conhecinenlo, una *8C*'&#%*
apiofundada solie cada pas, individuaInenle. Tenos, no Ilanaialy, un
sislena de avaIiao piohssionaI e inleIecluaI do dipIonala que e iequisilo
paia a pionoo ao nveI de Minislio de Segunda CIasse da caiieiia. Nesse
sislena - o Cuiso de AIlos Lsludos -, lenos incenlivado anIises solie
pases espechcos, solie siluaes, diIenas ou desahos enfienlados poi
cada un desses pases ou sul-iegies. Lu encoiajaiia nuilo, no conlexlo
desle Inslilulo, nais esludos hisliico-geogihcos solie a Aneiica do SuI.
L ceilo que enconliaienos polieza e caincias - que, de lodo nodo, cale
conhecei senpie neIhoi -, nas lanlen enconliaienos una efeivescncia
econnica, poIlica, sociaI e cuIluiaI conlagianles.
Oulio dado e cono o conjunlo da Aneiica do SuI e vislo peIo
ieslanle do nundo. Ainda no exisle una peicepo inleinacionaI
conpalveI con as nossas eslalslicas e con ludo o que iepiesenlanos.
Mas islo paiece eslai nudando. Conea-se a oIhai paia nossa iegio
DISCURSO INAUGURAL
17
con ciescenle inleiesse, con iespeilo e, as vezes, nesno con adniiao.
Iiecisanos, de nossa paile, dedicai un espao de ieexo ao nosso Iugai
no nundo. Isso esl coneando na UNASUL. Na posse do Iiesidenle
HunaIa, en Lina, houve una inicialiva, da quaI a Iiesidenla DiIna
pailicipou, de ciiao de un giupo de lialaIho paia exaninai os efeilos
da ciise econnico-hnanceiia solie a Aneiica do SuI. Devenos lei nuilo
piesenle esse nonenlo de liansfoinaes inleinacionais, que exige de
cada un de ns, individuaInenle, e lanlen da iegio cono un lodo,
aleno paia as opoilunidades e os piolIenas que podeio suigii.
Mencionei a dininuio ieIaliva da piesena dos Lslados Unidos
na Aneiica do SuI. Veiihca-se nudanas paia una ieIao en que os
Lslados Unidos se conveilan en un aloi enlie viios oulios - Luiopa,
China -, o que ciiai a possiliIidade de un ieIacionanenlo nenos
eivado da piolIenlica da hegenonia e ale nesno conliiluii paia que
supeienos aIgun iesqucio das lenses ideoIgicas da Cueiia Iiia.
Na penIlina ieunio da UNASUL, na Aigenlina, foi nuilo
inleiessanle ouvii o Iiesidenle Selaslin Iieia e o Iiesidenle Hugo
Chvez, lo dislanles no especlio poIlico, iefeiiien-se anlos, en discuisos
que linhan eIenenlos seneIhanles, a necessidade de nos cooidenainos
de una naneiia ps-ideoIgica, de una naneiia consliuliva e piagnlica.
L un giande piogiesso paia un conlinenle que piecisa ainda dedicai
nuila aleno ao seu desenvoIvinenlo - a un desenvoIvinenlo que seja
incIusivo e suslenlveI (goslo de Ienliai senpie a dinenso anlienlaI,
que e paile daquiIo que iepiesenlanos). Quanlo nenos eneigia se gaslai
con delales esleieis, neIhoi sei paia lodos os pases da iegio.
Recenlenenle, visilei nais de un pas laIcnico, e I eIes coslunan
dizei que os Ics ln una escassez de geogiaha e una alundncia
de hisliia. Na Aneiica do SuI e un pouco o conliiio. Tenos nuila
geogiaha, una geogiaha nuilo posiliva paia o nosso desenvoIvinenlo, e
eslanos coneando a fazei hisliia con as Ilinas decadas de piogiesso.
O que o iasiI esl fazendo e assunii pIenanenle a sua iesponsaliIidade
paia que a hisliia que eslanos consliuindo lenehcie o naioi nneio
possveI de suI-aneiicanos.
Muilo oliigado.
28 de selenlio de 2O11
Rio de }aneiio
19
A Formao dos Estados Nacionais no Cone Sul
3',$.#%.( ?(',&#(&(
O conlexlo inleinacionaI seiviu de calaIisadoi dos piocessos de
independncia do Vice-Reino do Rio da Iiala e do iasiI. Ioi a invaso
napoIenica da Lspanha que Ievou a eIile de uenos Aiies a inslaIai a :'#9*',
E4$&,, iniciando una dinnica que Ievou a piocIanao da independncia
en 1816 e, no caso liasiIeiio, a ieliiada da Coile poiluguesa paia a Aneiica.
A chegada do Iincipe Regenle D. }oo a SaIvadoi, na ahia, vindo de
Lisloa, inpIicou, na pilica, no hn da doninao econnica do Sislena
CoIoniaI, pois eIe ps hn ao nonopIio coneiciaI, aliindo os poilos
liasiIeiios paia o coneicio con os pases anigos. Ln leinos juidicos, o
iasiI deixou de sei coInia quase sinuIlaneanenle aos povos do Rio da
Iiala, pois en 1815 foi eIevado a condio de Reino Unido a IoilugaI e
AIgaives. Aps lis secuIos na condio de peiifeiia poIlica - enloia fosse
o cenlio dinnico da econonia do Inpeiio poilugus -, o iasiI vivenciou,
poi foia do conlexlo inleinacionaI, una inveiso de papeis pois, con a
piesena de D. }oo no Rio de }aneiio ale 182O, esla loinou-se o cenlio do
Inpeiio Iuso-liasiIeiio, enquanlo IoilugaI viu-se cono peiifeiia.
Os dois piocessos de independncia possuen o denoninadoi
conun da invaso da IennsuIa Ileiica poi NapoIeo onapaile, nas
as caiacleislicas difeienles dessas sociedades e seus conlexlos exleinos
iepeiculiian solie a foinao dos Lslados nacionais no Cone SuI. No
caso do Rio da Iiala, a independncia foi dupIanenle ievoIucioniia
poIilicanenle, pois no s ionpeu con a doninao espanhoIa cono,
lanlen, con o iegine noniquico de goveino. Lssa caiacleislica, poi sua
FRANCISCO DORATIOTO
20
vez, ciiou dupIo desaho, que sonenle seiia soIucionado no leio hnaI do
secuIo XIX: a consliuo de una esliuluia de podei inleino e a foinao
de una conscincia poIlica nacionaI que ieconhecesse a Iegilinidade das
insliluies de Lslado e da foina de ocupao de seus caigos de nando.
A soIuo desse dupIo desaho linha cono ponlo fuIciaI as iesislncias a
pielenso de uenos Aiies, anliga capilaI coIoniaI, de inpoi-se no espao
leiiiloiiaI que conpuseia o Vice-Reino do Rio da Iiala. Lia do inleiioi
aigenlino que vinha a nais vigoiosa oposio ao piojelo hegennico
poilenho, nas a eIa sonavan-se inleiesses exleinos, do Inpeiio do iasiI,
da Ci-ielanha e da Iiana.
A eIile poilenha iniciou o piocesso ievoIucioniio independenlisla,
nas peideu seu conlioIe, no conseguindo inpoi seu piojelo de Lslado
cenliaIizado e viu iegies que conpunhan o anligo Vice-Reinado
loinaien-se pases independenles: o Iaiaguai, o AIlo Ieiu e o leiiiliio
a Iesle do Rio Uiuguai, a anda OiienlaI. L %# (&'(% #$&*$&(% %*C,',&#%&,%
$( C'(%C*','($ %* )*D#BT *%C*.#,29*$&*T , 2, *$('9* )#U*'*$.#, )* U4*'K,% *$&'*
2, C'(P#$.#, C('&*V, M .4,2<4#*' (&', .(,2#.#B$ )* C'(P#$.#,% ( C'(M*.&(% )*
+%&,)( ,2&*'$,&#P(%H
1
No incio de sua vida independenle, as Iiovncias
Unidas do Rio da Iiala caiecian de goveino cenliaI, de exeicilo nacionaI
e, nesno, de noeda nica, linhan cono auloiidade conun Ieglina a
figiI iepiesenlao exleina concedida a uenos Aiies.
Do Iado liasiIeiio, as eIiles agiiia e neicanliI da iegio sudesle
pailicipaian da independncia en 1822, cono ieao a lenlaliva de
IoilugaI de ielonai a posio cenliaI no Inpeiio Iuso-liasiIeiio. Ao
conliiio do que ocoiieu no Rio da Iiala, a independncia liasiIeiia no
signihcou iupluia nas, sin, dupIa conlinuidade: de foina de goveino,
nanlendo-se a nonaiquia, e de Iegilinidade, pois esse ionpinenlo
foi piocIanado peIo Iincipe Iedio de AIcnlaia, heideiio do Tiono
poilugus, con iespaIdo da luiociacia e do coipo niIilai exislenles
no Rio de }aneiio. Cono iesuIlado, desde o piineiio nonenlo de vida
independenle liasiIeiia havia un Lslado nininanenle oiganizado e
opeiacionaI, dispondo de esliuluia adninislialiva e de foias ainadas,
ainda que conlassen con signihcaliva piesena de neiceniios. Cono
consequncia, o Rio de }aneiio pde inpoi a independncia as dislanles
piovncias do noile e sufocai niIilainenle a lenlaliva de secesso
iepulIicana da Confedeiao do Lquadoi (1824), no noidesle, gaianlindo
a Monaiquia cono foina de goveino do novo pas. A conlinuidade
denlio da iupluia que caiacleiizou a independncia liasiIeiia e iIusliada
1
OSZLAK, Oscar. La formacin Del Estado argentino; orden, progreso y organizacin nacional. 3 ed. Buenos Aires: Planeta,
1999, p. 50.
A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL
21
peIa designao Inpeiio do iasiI paia o pas, o que ajudou a confeiii ao
novo enle poIlico un cenlio, o enliio de una idenlidade (un none) e
un inaginiio leiiiloiiaI.
2
Duianle o ieinado de Iedio I (1822-1831) os ocupanles de caigos
inpoilanles no Lslado eian, lasicanenle, poilugueses de nascinenlo
e conseivadoies. O esfoio de esloai un piojelo nacionaI iefoinisla
paia o novo pas foi feilo poi }ose onifcio de Andiada e SiIva, defensoi
da iefoina agiiia e do hn da esciavido. Lsse piojelo invialiIizou-se
j en 1823, con a sada de Andiada e SiIva do goveino poi discoidai
do conpoilanenlo aulocilico de Iedio I e sen lei sido iespaIdado
poi sua cIasse sociaI, pois a eIile eia conseivadoia e esciavociala. Desde
1822 e ale 1831, o novo Lslado Moniquico liasiIeiio aluou paulado
piincipaInenle peIa Igica poIlico-adninislialiva poiluguesa e peIos
oljelivos geopoIlicos poilugueses en ieIao ao Rio da Iiala.
No peiodo coIoniaI, a Coioa poiluguesa inpIenenlou una
poIlica expansionisla que, ao suI, linha cono oljelivo eslaleIecei o Iinile
con o Inpeiio espanhoI na fionleiia naluiaI da naigen oiienlaI do Rio
da Iiala. AIi inslaIai-se eia una foina de IoilugaI gaianlii o acesso ao
inleiioi da Aneiica do SuI - no quaI especuIava-se a exislncia de inensas
iiquezas - peIa navegao do esluiio pIalino e seus auenles e, ainda,
de desviai o conlialando de piala do AIlo Ieiu que se diiigia a uenos
Aiies. Ln 168O os poilugueses inslaIaian naqueIa naigen a CoInia do
Sacianenlo, que nolivou dispulas niIilaies e dipIonlicas enlie IoilugaI
e Lspanha e hcando de posse desla peIo Tialado de adajoz (18O1). O
Iinile, inpieciso, enlie as duas nelipoIes na iegio passou a sei, giosso
nodo, a aIluia do aluaI Rio Ciande do SuI.
Ln junho de 1811, D. }oo ielonou o anligo piojelo expansionisla
e oidenou a ocupao da anda OiienlaI a pedido de Iiancisco }aviei de
LIo, noneado vice-iei do Rio da Iiala peIo @($%*L( )* =*I*$.#, )* @/)#K e
que chegaia a Monlevideu en janeiio desse ano. Logo, poien, LIo assinou
o Tialado de Iacihcao con o Tiiunviialo que assuniu o goveino en
uenos Aiies e as liopas poilenhas e poiluguesas foian ieliiadas da anda
OiienlaI. No enlanlo, o caudiIho oiienlaI }ose Ailigas, conliiio as pielenses
lonaeienses, ops-se ao acoido e defendeu piojelo de una ieplIica fedeiaI
que, ao sei sociaInenle iefoinisla, olleve apoio dos seloies nais polies da
popuIao iuiaI. As foias ailiguislas incuisionaian ao noile, en leiiiliio
halilado poi liasiIeiios, falo que aIiado a decIaiao de independncia
das Iiovncias Unidas do Rio da Iiala, en 9 de juIho de 1816, Ievaian a
2
COSTA, Wilma Peres. O Imprio do Brasil: dimenses de um enigma in Almanack Braziliense. So Paulo: Instituto de
Estudos Brasileiros da USP, n. 1, 2005, p. 28. Disponvel em: http://www.almanack.usp.br/
FRANCISCO DORATIOTO
22
nova ocupao Iuso-liasiIeiia da anda OiienlaI. Deiiolado peIas liopas
poiluguesas en Tacuaienl, en janeiio de 182O, Ailigas iefugiou-se no
Iaiaguai, pas isoIado peIo diladoi }ose Caspai Rodiiguez de Iiancia, do
quaI se loinou pialicanenle piisioneiio.
3

A anda OiienlaI foi incoipoiada ao Reino Unido de IoilugaI,
AIgaives e iasiI en 1821, con a designao de Iiovncia da CispIalina,
sol a juslihcaliva de que a piincesa CaiIola }oaquina, esposa de D. }oo
e iin de Ieinando VII (que enlie 182O e 1823 esleve pialicanenle pieso
peIos Iileiais na Lspanha), linha diieilos sucessiios solie o leiiiliio.
Aps a independncia do iasiI, o exeicilo Iuso-liasiIeiio na CispIalina
dividiu-se enlie as foias Ieais a Lisloa, enliincheiiadas en Monlevideu, e
as oledienles a Iedio I, chehadas peIo geneiaI CaiIos Iiedeiico Lecoi. Ln
1824, aps un acoido con Lecoi, as foias de Monlevideu se ieliiaian
paia IoilugaI e a cidade hcou de posse liasiIeiia.
Ln junho de 1823, o goveino de uenos Aiies, na condio de
iepiesenlanle das ReIaes Lxleiioies das Iiovncias Unidas, havia
enviado VaIenln Cnez ao Rio de }aneiio paia eslaleIecei ieIaes
dipIonlicas con o Inpeiio e ollei a devoIuo da Iiovncia OiienlaI,
nesse nonenlo ainda paiciaInenle ocupada poi IoilugaI.
4
Cnez no
foi len sucedido, pois Iedio I, agindo sol a anliga Igica geopoIlica
poiluguesa, convenceia-se de que devia nanlei cono paile do Inpeiio do
iasiI o leiiiliio suI-aneiicano anles suloidinado a seu pai. Coveinanle
aulociala, o Inpeiadoi no se inpiessionou peIo cIanoi plIico en
conliiio no Rio de }aneiio, pois nesno no iasiI a naioiia consideiava
a anexao da CispIalina ailihciaI.
5

Ln 11 de aliiI de 1825, con o desenlaique na anda OiienlaI dos
W'*#$&, M W'*% X'#*$&,2*%, vindos de uenos Aiies, iniciou-se a Iula conlia
a doninao liasiIeiia. Ln 25 de oululio, o Congiesso das Iiovncias
Unidas aceilou a incoipoiao da anda OiienlaI, confoine pedido dos
ievoIucioniios, e ionpeu ieIaes con o Inpeiio, o que iesuIlou na
decIaiao de gueiia a eIas poi Iedio I. Ln janeiio de 1826, o Congiesso
das Iiovncias Unidas ciiou un Lxeicilo de Olseivao, que deveiia
lei cailei nacionaI, paia, aquaileIado en leiiiliio aigenlino, vigiai o
iio Uiuguai, que Iogo enliou en ao conlia as foias inpeiiais.
6
Iaia
liavai a gueiia, eia necessiia una oiganizao cenliaI que peinilisse
3
Sobre o exilio de Artigas veja-se o livro El caudillo y el dictador, da historiadora uruguaia Ana Ribeiro (Montevido:
Planeta, 2005).
4
RUIZ MORENO, Isidoro. Campaas militares argentinas; la poltica y la guerra. Buenos Aires: Emec, 2005, p. 371.
5
ARAJO, Joo Hermes Pereira. O Legado Colonial - a Monarquia in Histria da Diplomacia Brasileira Disponvel in: http://
www2.mre.gov.br/acs/diplomacia/portg/h_diplom/lc001.htm Acessado em 15 de junho de 2007.
6
Isidoro RUIZ MORENO, op. cit, p. 373.
A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL
23
as Iiovncias Unidas noliIizaien iecuisos conlia o Inpeiio, o que
Ievou esse Congiesso a ciiai un Iodei Lxeculivo peinanenle e eIegei
einaidino Rivadvia Iiesidenle da ReplIica. A gueiia conlia o iasiI
conliiluiu paia foilaIecei uenos Aiies en ieIao as denais piovncias e
una viliia aigenlina iefoiaiia ainda nais a posio poilenha.
No enlanlo, a gueiia desgaslou anlas as pailes, ao eslendei-se poi
lis anos sen que una deIas ollivesse una viliia niIilai decisiva solie
a oulia. Mesno aps vencei a lalaIha do Iasso do Rosiio (Iluzaing na
hisloiiogiaha aigenlina), en 2O de feveieiio de 1827,

liavada en leiiiliio
liasiIeiio, o geneiaI AIveai, conandanle viloiioso, poi faIla de iecuisos
no pde peiseguii e desliuii o Lxeicilo inpeiiaI que se ieliiava. Adenais,
no exeicilo de AIveai iepeiculia a siluao inleina das Iiovncias Unidas,
onde havia sulIevaes e desconlenlanenlo en ieIao a Consliluio
cenliaIizadoia, apiovada peIo Congiesso. Devido a dihcuIdade de ollei
a viliia niIilai e ao desejo de dedicai-se os iecuisos do goveino paia
conlioIai as sulIevaes inleinas, Rivadvia a enviou seu Minislio das
ReIaes Lxleiioies, ManueI Caicia, ao Rio de }aneiio paia ollei a paz.
Nessa capilaI, Caicia assinou un lialado aceilando a anda OiienlaI
conlinuai paile do Inpeiio, o que geiou vioIenlos pioleslos popuIaies en
uenos Aiies, agiavando a ciise poIlica e Ievando Rivadvia a ienunciai
a Iiesidncia.
As foias Iileiladoias no linhan condies de expuIsai as liopas
liasiIeiias de lodo o leiiiliio oiienlaI, pois Monlevideu e Sacianenlo
conlinuavan sol donnio do Lxeicilo inpeiiaI, enquanlo esle caiecia de
neios paia iecupeiai o inleiioi da CispIalina. A viliia da Maiinha das
Iiovncias Unidas na lalaIha de }uncaI, en feveieiio de 1827, coIocou en
xeque a supeiioiidade da Maiinha inpeiiaI no Iiala, nas no eia gaianlia
de que, ainda que eIa no pudesse nanlei o lIoqueio navaI ao poilo de
uenos Aiies, no conseguisse peiluilai giavenenle o coneicio poi
eIe. A siluao niIilai inceila, lasicanenle peIa faIla de unidade inleina
aigenlina, e o enfiaquecinenlo das pailes en Iula ciiaian condies paia
a inleifeincia da Ci-ielanha, que desapiovaia a ocupao liasiIeiia
da anda OiienlaI. A conlinuidade da gueiia piejudicava o coneicio
liilnico na iegio e, adenais, a inleiveno dipIonlica de Londies
no eslava despiovida do inleiesse de se evilai evenluaI deiiola da
nica Monaiquia nas Aneiicas, coIocando en iisco sua consoIidao.
7
A
dipIonacia liilnica inps a paz e o ieconhecinenlo, peIos goveinos de
uenos Aiies e Rio de }aneiio, da independncia do leiiiliio en Iilgio.
IeIa Conveno IieIininai de Iaz, de 27 de agoslo de 1828, a anliga anda
7
BANDEIRA, Luiz Alberto Moniz. O expansionismo brasileiro. Rio de Janeiro: Philobiblion, 1985, p. 90.
FRANCISCO DORATIOTO
24
OiienlaI loinou-se a ReplIica OiienlaI do Uiuguai, con sua exislncia
gaianlida poi IngIaleiia, iasiI e Iiovncias Unidas.
O Uiuguai loinou-se Lslado con apenas 74.OOO halilanles paia
una supeifcie de 178.OOO quiInelios quadiados. Lia nuilo pouco,
deixando enoines espaos vazios, con gado seIvagen, que aliaiiian
fazendeiios iiogiandenses e das piovncias aigenlinas pixinas. Iaia
efeilo de conpaiao, en 1823 o vizinho Rio Ciande do SuI conlava con
15O.OOO halilanles e o iasiI con 3,96 niIhes - 29 deIes esciavos -,
enquanlo as Iiovncias Unidas linhan popuIao de 766.4OO pessoas.
8

Os nneios iefeienles ao Lslado OiienlaI iIuslian a inpoilncia da
inleiveno liilnica en favoi da independncia uiuguaia e o poiqu de
a Ci-ielanha coIocai-se, peIa Conveno IieIininai, cono gaianlidoia
da exislncia do Uiuguai.
A gueiia de 1825-1828 foi o Ilino conilo niIilai geiado peIas
Igicas geopoIlicas das anligas nelipoIes. LIa iesuIlou anles das heianas
coIoniais, que assonliavan as consliues dos Lslados nacionais pIalinos,
do que dos seus inleiesses vilais. Iecuaiislas de uenos Aiies e do Rio
Ciande do SuI linhan a ganhai con a posse desse leiiiliio. O conilo e
seu iesuIlado iepeiculiian nos piocessos poIlicos lanlo do Inpeiio quanlo
das Iiovncias Unidas. A desasliosa conduo niIilai da gueiia aunenlou a
inpopuIaiidade de Iedio, j desgaslado poi seu conpoilanenlo aulocilico,
poi seu envoIvinenlo na gueiia civiI que se liavava en IoilugaI e poi
aceilai as condies inposlas peIa IngIaleiia en 1827, paia ieconhecei a
independncia liasiIeiia. AIen de oliigai Iedio I a aceilai o hn do lihco
de esciavos - alingindo inleiesse vilaI dos fazendeiios -, paia ieconhecei a
independncia, a dipIonacia liilnica inps dois Iiniles a consliluio fsica
do Inpeiio do iasiI: ao suI, ao paliocinai a independncia uiuguaia, e, a
Iesle, aIienando a fiica. AhnaI, aigunenla IInai de Mallos, a dipIonacia
liilnica foi a nediadoia e a hadoia do Tialado peIo quaI IoilugaI ieconhecia
a independncia do iasiI e que pioilia o Inpeiio liasiIeiio de incoipoiai
coInias poiluguesas, isso quando iepiesenlanles de AngoIa e engueIa nas
Coiles de Lisloa linhan se nanifeslado en favoi dessa adeso.
9
Ln 1831, Iedio I foi oliigado a aldicai do Tiono, fienle a
veidadeiia insuiieio popuIai no Rio de }aneiio. Teve hn o piocesso
8
ARTEAGA, Juan Jos. Breve historia contempornea del Uuguay. Buenos Aires: Fondo de Cultura Econmica, 2008, p. 63.

BOTELHO, Tarcsio R.; PAIVA, Clotilde Andrade. Polticas de populao no perodo joanino , p. 15 disponvel em: http://
www.abep.nepo.unicamp.br/encontro2008/docsPDF/ABEP2008_1404.pdf

LOBATO, Mirta Zaida; SURIANO, Juan. Nueva Historia Argentina; Atlas histrico. Buenos Aires: Sudamericana, 2000, p. 565.
9
MATTOS, Ilmar Rohloff de. Construtores e herdeiros: a trama dos interesses na construo da unidade poltica in Almanack
Braziliense. So Paulo: Instituto de Estudos Brasileiros da USP, n. 1, 2005, p. 24. Disponvel em: http://www.almanack.usp.br/

RODRIGUES, Jos Honrio. Independncia: revoluo e contra revoluo - a poltica internacional. Rio de Janeiro: Francisco
Alves, 1975, p. 183.
A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL
25
de independncia liasiIeiia, pois s con essa ienncia os liasiIeiios
passaian a goveinai o seu pas. Ioi sei nenoi de idade o pincipe
heideiio do Tiono, o fuluio Iedio II, o Inpeiio foi goveinado, enlie
1831 e 184O, poi Regenles noneados peIo LegisIalivo. Nesse Ieiodo
RegenciaI, a luiociacia goveinanenlaI no Rio de }aneiio, aIiada as eIiles
dessa piovncia, de So IauIo e de Minas Ceiais, luscou inpIanlai un
nodeIo de Lslado cenliaIizado. Houve iesislncia ainada a esse piojelo
en difeienles piovncias do pas, sendo a nais giave a da IaiioupiIha
(1835-1845), que piocIanou a independncia do Rio Ciande do SuI e
inslaIou un goveino iepulIicano.
Aps 1828, ciesceu o senlinenlo no Rio Ciande do SuI de que
davan nais ao Inpeiio do que deIe iecelian e que no linha iecelido
conpensaes poi lei sido a piovncia liasiIeiia con naioies peidas
na gueiia conlia uenos Aiies. Ao conliiio, os pecuaiislas gachos
vian o podei cenliaI cono opiessoi, ao eIevai inposlos solie eIes e no
apoi-Ios conlia a inpoilao de chaique nais laialo do Rio da Iiala.
Lsse piolecionisno, poien, eIevaiia o pieo do piodulo no neicado
inleino, onde eia Iaiganenle consunido peIa popuIao polie e esciava,
penaIizando consunidoies e os fazendeiios, ao eIevai seus cuslos de
pioduo, con a consequenle ieduo de Iucios. Con paile da eIile
iiogiandense inuenciada peIa ieaIidade das piovncias aigenlinas
vizinhas e do Uiuguai, en que os que eslavan no podei eian aqueIes
vincuIados a pecuiia e que inpIenenlavan poIlicas a favoi desla, foi
desencadeado o novinenlo conlia o Rio de }aneiio. A iadicaIizao
secessionisla e sua conlinuidade foi possveI giaas ao quadio pIalino de
inslaliIidade poIlica e a possiliIidade de conlalos enlie giupos poIlicos
na iegio, poi no leien os goveinos de Monlevideu e de uenos Aiies
conseguido ainda ollei o nonopIio do exeiccio da vioIncia.
1O
Assin, o
lIoqueio navaI, uliIizado ehcaznenle conlia ieleIies de oulias piovncias
- lodas con capilaI fienle ao nai - no o foi no caso iiogiandense, pois
os ieleIdes uliIizaian-se do poilo de Monlevideu paia suas expoilaes
e iecelinenlo de nunies.
11
Ioi oulio Iado, a dispeiso geogihca da
alividade pecuiia e a nenoi piesena e concenliao de esciavos na
econonia do Rio Ciande do SuI evilaian que a Iideiana ievoIucioniia
iecuasse. Islo ocoiieu en oulias piovncias, que dependian do nai paia
conlalo exleino, onde a piesena e concenliao de esciavos eia naioi,
e a eIile que se sulIevaia paia nanlei seus piiviIegios Iocais fienle ao
podei cenliaI iecuou, ao se dai conla do iisco de iadicaIizao sociaI
10
FERREIRA, Gabriela Nunes. O Rio da Prata e a consolidao do estado Imperial. So Paulo: Hucitec, 2006, p. 77,79.
11
LEITMAN, Spencer. Razes Scio-Econmicas da Guerra dos Farrapos. Rio de Janeiro: Graal, 1979, p. 36.
FRANCISCO DORATIOTO
26
das ieivindicaes poi paile de polies e esciavos. Neslas condies, a
Maiinha inpeiiaI inpunha o lIoqueio dos poilos das iegies sulIevadas,
inpedindo os ievoIlosos de nanlei conlalos coneiciais exleinos e
de olleien supiinenlos niIilaies, invialiIizando a conlinuidade do
novinenlo.
No Rio Ciande do SuI, os giandes eslancieiios concenliados na
fionleiia e que noliIizavan seus pees e dependenles cono pequenos
exeicilos pailicuIaies se sulIevaian conlia o goveino cenliaI. Os
coneicianles e aqueIes vincuIados a indusliia de chaique inslaIada
pixina do IiloiaI (IeIolas e Rio Ciande) peinaneceian heis ao Rio de
}aneiio, pois esles dependian excIusivanenle do neicado consunidoi
liasiIeiio, enquanlo os eslancieiios podian vendei seu gado paia os
%,2,)*#'(% uiuguaios.
12
Con o Lslado liasiIeiio fiagiIizado peIas dispulas inleinas quanlo
a sua conhguiao, os goveinanles do peiodo se coIocaian en posio
de apaienle neuliaIidade nos assunlos pIalinos, nas que eia, na ieaIidade,
de inpolncia. Assislian, inpolenles, as vincuIaes da IaiioupiIha
con Riveia, que ganhava hnanceiianenle dando acesso ao poilo de
Monlevideu aos ievoIucioniios iiogiandenses, que dihcuIlavan o
aniquiIanenlo da novinenlo peIas foias inpeiiais.
Do Iado aigenlino, poi sua vez, a gueiia de 1825-1828 uniu, en un
piineiio nonenlo, os difeienles inleiesses quanlo a oiganizao do Lslado
NacionaI, a ponlo de se ciiai un goveino cenliaI e o caigo de Iiesidenle,
paia o quaI foi eIeilo einaidino Rivadvia. Conludo, a conlinuao
da Iula, a lenlaliva de se negociai a paz e, no hnaI, a piocIanao da
independncia uiuguaia aciiiaian as Iulas inleinas aigenlinas, coIocando
en xeque a oiganizao eslalaI ollida ale enlo.
13
Aoiou novanenle a
poIaiizao en loino da oiganizao poIlica do pas: enlie uniliios,
que defendian o Lslado cenliaIizado, e os fedeiaIislas, defensoies da
descenliaIizao (nas no do fedeiaIisno noile-aneiicano). Rivadvia
foi oliigado a ienunciai a Iiesidncia. Seu sucessoi piovisiio, Vicenle
Lpez, lanlen ienunciou ao caigo, ao que se seguiu a aulodissoIuo do
Congiesso NacionaI, desapaiecendo o goveino cenliaI. Ln uenos Aiies,
o fedeiaIisla ManueI Doiiego foi eIeilo goveinadoi da piovncia e assinou
a paz con o iasiI, nas foi desliludo e execulado peIo geneiaI LavaIIe,
en conIuio con os uniliios. Os fedeiaIislas ieagiian a esse assassinalo
poIlico e, no hnaI, o LegisIalivo lonaeiense eIegeu un deIes, }uan ManueI
12
FERREIRA, p. 77-78.
13
HALPERN DONGHI, Tulio. Guerra y finanzas em los orgenes del Estado argentino (1791-1850). Buenos Aires: Belgrano,
1982, p.165-166.
A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL
27
de Rosas, eslancieiio e conandanle das niIcias iuiais, cono goveinadoi
de uenos Aiies.
Nos conilos pIalinos que se liavaiian a pailii de enlo, e
guaidadas as especihcidades de cada evenlo concielo, a landeiia
fedeiaIisla liazia ieivindicaes piolecionislas das econonias Iocais,
do ailesanalo e das indsliias doneslicas, aneaadas peIa expanso
inleinacionaI do capilaIisno. O fedeiaIisno iepiesenlava o desejo
de aulononia das piovncias, que desejavan lei suas pipiias Ieis, de
acoido con suas convenincias, ou seja, iepiesenlou a iesislncia das
esliuluias pie-capilaIislas, pieseivadas peIo isoIanenlo coIoniaI, que se
desinlegiaiian se sulnelidas as coiienles do coneicio exleino.
14
Aps duas decadas de ionpinenlo da siluao coIoniaI, as
piovncias aigenlinas seguian sen consliluien-se cono Lslado e cono
Nao, devido a faIla de un seloi sociaI capaz de inpoi sua hegenonia
ou doninao a sociedade. Rosas eia nenlio do podeioso seloi iuiaI
da piovncia de uenos Aiies, eIe nesno pioduloi de chaique, e linha
olsesso peIa oiden, quei nas suas eslncias, quei no exeiccio do
goveino. LIe *$.,'$, 9*L(' <4* $,)#* 2, $*.*%#),) #9C*'#(%, )* %*.&('*%
)(9#$,$&*% 9/% )#$/9#.(% )* *%&,D2*.*' (')*$ C,', ,%*I4',' %4 C()*' *.($B9#.(
M C(2Q&#.(. Rosas e o gaianlidoi de una nova oiden, auloiiliia, capaz de
asseguiai os inleiesses desses seloies quando se iniciava o piocesso de
acunuIao de capilaI iegionaI.
15

Ln 1831, o Iaclo IedeiaI assinado peIos goveinadoies de uenos
Aiies, Sanla Ie e Coiiienles, paia defendeien-se nuluanenle de
alaques exleinos e inleinos, se conliaps viloiiosanenle a Liga uniliia,
deiiolando niIilainenle seu Idei, o geneiaI }ose Maiia Iaz, goveinadoi
de Cidola. Rosas iniciou seu segundo goveino en 1835 e oiganizou a
Confedeiao Aigenlina na quaI, apesai dessa designao e do discuiso
fedeiaIisla de Rosas (94*'&* , 2(% %,2P,L*% 4$#&/'#(%), esle inpIanlou
un iegine dilaloiiaI. Iaia lanlo, e dispondo de iespaIdo popuIai,
uliIizou-se de lodos os iecuisos: ailinanhas poIlicas, inliigas e de un
ehcienle e vioIenlo apaialo iepiessivo. Rosas loinou-se diladoi de falo
da Confedeiao, enloia, foinaInenle, o nico podei adicionaI que
possua en ieIao aos denais goveinadoies fosse o da iepiesenlao
exleina das piovncias aigenlinas.
Lnquanlo isso, no Uiuguai, o Lslado eia consliudo con escassos
iecuisos hunanos e hnanceiios e exposlo a inuncia da Aigenlina e
14
BANDEIRA, p. 107.
15
ANSALDI, Waldo. La forja de um dictador; El caso de Juan Manuel de Rosas in Crtica & Utopa. Buenos Aires, n. 5, 1981,
p. 4. Disponvel em http://bibliotecavirtual.clacso.org/ar/libros/critica/nro5/ANSALDI.pdf
FRANCISCO DORATIOTO
28
do Inpeiio nos assunlos inleinos do pas, iesuIlado dos foiles vncuIos
eslaleIecidos con inleiesses desses dois vizinhos anles de 1828. Ln loino
dos dois piineiios piesidenles uiuguaios, Iiucluoso Riveia (183O-1834)
e ManueI Oiile (1835-38) se ciislaIizaian as coiienles poIlicas - que,
posleiioinenle, se consliluian en pailidos poIlicos - CoIoiado e nacionaI/
J2,$.(, poIicIassislas e heleiogneas, que linhan nos iespeclivos caudiIhos
o eIenenlo agIulinadoi e leininaian se idenlihcando, iespeclivanenle,
con o IileiaIisno euiopesla e o nacionaIisno anliIileiaI. O enfienlanenlo
enlie eIas desenlocou en Ionga gueiia civiI, a Cueiia Ciande (1839-1851),
iniciada con a sulIevao de Riveia, apoiado poi uniliios aigenlinos,
ievoIucioniios faiioupiIhas, conlia Oiile, que iefugiou-se en uenos
Aiies, onde olleve o apoio de }uan ManueI de Rosas, ao quaI Riveia, que
ocupaia o podei en Monlevideu, decIaiou gueiia. Ciiou-se un conpIexo
quadio iegionaI, no quaI a gueiia civiI uiuguaia vincuIou-se a dispula enlie
fedeiaIislas e uniliios aigenlinos, aIen de lei inleiagido con a IaiioupiIha
e no conilo o inpeiiaIisno coneiciaI euiopeu, enlie a Ci-ielanha
e a Iiana, na quaI foi paile aliva, apoiando hnanceiia e niIilainenle o
goveino de Riveia. Lsle linha cono lase de apoio o seloi neicanliI e iecelia
suslenlao hnanceiia e niIilai angIo-fiancesa, enquanlo Oiile se apoiava
nos piopiieliios iuiais e linha o iespaIdo niIilai de Rosas.
Ln 184O consoIidou-se no iasiI o lIoco de podei laseado na
aIiana enlie a luiociacia goveinanenlaI e a oIigaiquia agiiia das
piovncias de Minas Ceiais, Rio de }aneiio e So IauIo. A nova siluao
olleve Iegilinidade ao coIocai a fienle do seu goveino, anlecipadanenle,
D. Iedio II e foi aceila peIas denais oIigaiquias iegionais poi eslaien
convencidas de que o nodeIo noniquico cenliaIizadoi Ihes convinha.
LIas se deian conla de que os conhecinenlos da luiociacia do Rio de
}aneiio e a esliuluia de podei do podei cenliaI eian necessiios paia
nanlei a oiden esciavociala. AhnaI, eia neIhoi cedei os aneis, ieduzindo
os anseios de aulononia en ieIao ao podei cenliaI, do que peidei os
dedos, ao se lei lodos os piiviIegios peididos en una ievoIuo sociaI.
Lia o goveino cenliaI que linha o conhecinenlo e os neIhoies neios,
dipIonlicos e niIilaies, paia geienciai os piolIenas exleinos, quei en
ieIao as giandes polncias, cono as piesses ingIesas conlia o lihco de
esciavos, quei na iegio do Rio da Iiala.
16
Nesses lenpos de saquaiena,
17
de piedonnio do piojelo
conseivadoi, se consoIidou o Lslado Moniquico, na foina
16
Sobre o processo poltico ver: FAUSTO, Boris; DEVOTO, Fernando J. Brasil e Argentina; um ensaio de histria comparada
(1850-2002). So Paulo: Editora 34, 2004, p. 50-73.
17
Veja-se MATTOS, Ilmar Rohloff de. Tempos de saquarema: a formao do Estado Imperial. So Paulo: Hucitec, 1996.
A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL
29
paiIanenlaiisla, con naioi eslaliIidade poIlica e neIhoia das hnanas
liasiIeiias, giaas a ciescenle expoilao de cafe. As novas condies
peiniliian ao Inpeiio do iasiI inpIenenlai, na segunda nelade da
decada de 184O, una poIlica exleina que lendeu a iacionaIidade e a
conlinuidade, iesuIlanles de un piocesso decisiio que eslaleIeceu
nelas de poIlica exleina, do quaI pailicipavan o IaiIanenlo, o
ConseIho de Lslado, o Calinele de Minislios e o pipiio Inpeiadoi.
18

IoIlica exleina que leve cono piioiidades consoIidai cono leiiiliio
nacionaI a heiana leiiiloiiaI iesuIlanle do expansionisno poilugus
e, en ieIao as giandes polncias, exeicei a naioi aulononia
possveI, evilando o confoinisno inoliIizadoi nas, ao nesno lenpo,
conscienle dos Iiniles do podei nacionaI, no caindo no voIunlaiisno
confionlacionisla.
O naioi desaho a consliuo desse Lslado, no incio dos anos 184O,
eia a conlinuidade da ReplIica Riogiandese no suI. A gueiia conlinuava
en peispecliva de viliia do Lxeicilo inpeiiaI, pois os faiioupiIhas
ollinhan ainas e cavaIos en Lnlie Ros e Coiiienles e uliIizavan o poilo
de Monlevideu paia coneicio exleino, conloinando o lIoqueio navaI
inposlo peIa Maiinha inpeiiaI ao IiloiaI do Rio Ciande. Ln decoiincia
das ieIaes enlie os faiioupiIhas e Riveia, esle no eia vislo cono
conhveI peIo goveino inpeiiaI, o quaI, ao nesno lenpo, via Oiile cono
un agenle do goveinadoi de uenos Aiies.
Rosas, poi sua vez, nanleve-se dislanle dos faiioupiIhas. Lsles
eian, ahnaI de conlas, en giande paile fazendeiios con piopiiedades ou
inleiesses no Uiuguai, onde dispulavan o acesso ao gado con pioduloies
aigenlinos de chaique. Iaia os goveinanles do ainda cIaudicanle Segundo
Inpeiio, Rosas apiesenlava-se cono evenluaI aneaa, pois sua iecusa
en aceilai a independncia do Iaiaguai e sua inleiveno no Uiuguai,
en apoio a Oiile, paiecia pienncio de lenlaliva de incoipoiai os dois
pases a Confedeiao e, ainda, indcio de una poIlica exleina agiessiva
que podeiia se voIlai conlia o iasiI. Na peispecliva iosisla, poi sua vez,
as independncias uiuguaia e paiaguaia signihcavan peidas leiiiloiiais
da Confedeiao, havia o iisco de eIas seiviien de exenpIo secessionisla
paia as piovncias do chanado IiloiaI uviaI e, ainda, ciiava ancos
vuIneiveis paia un expansionisno liasiIeiio.
Havia, poien, sinpalia poi Rosas no Rio de }aneiio. LIe sofiia
a aneaa de una inleiveno angIo-fiancesa - anleiioinenle j sofieia
hosliIidade da Maiinha fiancesa -, con essas polncias exigindo a
18
CERVO, Amado Luiz ; BUENO, Clodoaldo. Histria das Relaes Internacionais do Brasil. 3 ed. Braslia: Editora da UnB,
2008, p. 55, 131.
FRANCISCO DORATIOTO
30
ieliiada de suas liopas de leiiiliio uiuguaio e, ainda, defendendo
seus inleiesses coneiciais. Oia, lanlen o Inpeiio linha ieIao lensa
con a Ci-ielanha, que piessionava peIo hn ao lihco negieiio e peIa
ienovao das concesses coneiciais feilas, poi Iedio I, no Tialado de
ieconhecinenlo da independncia liasiIeiia, assinado en 1827 e que
caducaia en 1842. Assin, os goveinanles liasiIeiios aceilaian, en
1843, una pioposla de aIiana feila poi Rosas, quando eia aneaado de
inleiveno angIo-fiancesa e poi una ievoIla de Coiiienles. A aIiana foi
apiesenlada ao Inpeiio cono insliunenlo de pacihcao do Uiuguai e o
Rio Ciande do SuI, calendo a Maiinha inpeiiaI conliiluii paia lIoqueai
Monlevideu - j siliada poi leiia -, e de oulios poilos que eslivessen sol
o conlioIe de Riveia, enquanlo a Confedeiao apoiaiia a ao do Lxeicilo
inpeiiaI conlia os faiioupiIhas. Lia un acoido que se loinava ainda
nais aliaenle paia o Iado liasiIeiio ao ciiai un anlienle de coIaloiao
iegionaI, favoiveI a se ollei a ialihcao aigenlina a Conveno de 1828,
o que signihcaiia a Confedeiao ialihcai a independncia uiuguaia.
19
Assinado poi Iedio II en 24 de naio de 1843, o Tialado de
AIiana no foi ialihcado poi Rosas, sol o aigunenlo de que nenhun
acoido podia sei negociado sen o consenlinenlo de ManueI Oiile.
2O

Na ieaIidade, o diladoi no necessilava nais dessa aIiana, pois no
havia nais aneaa de lIoqueio angIo-fiancs e leininaia a sulIevao
de Coiiienles. No Rio de }aneiio a iecusa foi consideiada una afionla a
Iedio II e, adenais, a piova de que, quando pudesse, Rosas se voIlaiia
conlia o Inpeiio.
Con laI convico, o goveino inpeiiaI piepaiou-se paia un
confionlo con Rosas. Iaia lanlo, luscou ollei a unidade inleina liasiIeiia
e eslaleIeceu negociaes con os faiioupiIhas que iesuIlaian, en 1 de
naio de 1845, na Iaz de Ioncho Veide, pondo hn a ReplIica suIina
e pacihcando o Rio Ciande do SuI. No ano anleiioi, en 1844, o Inpeiio
ieconheceu a independncia do Iaiaguai - foi o piineiio pas a faz-Io - e,
discielanenle, apoiou esse pas paia defendei-se, o que causou pioleslos
do iepiesenlanle da Confedeiao no Rio de }aneiio.
Ln 2O de novenlio de 1845, una esquadia fianco-liilnica aliiu
a foia a navegao do iio Iaian, no conlale de G4*2&, )* XD2#I,)(H
Tis neses anles Rosas havia pioilido o acesso de laicos esliangeiios
aos iios da Confedeiao, ignoiando o aigunenlo de que, poi aliavessai
nais de un pas, o iio Iaian eia inleinacionaI. Aps aqueIe conlale,
19
BANDEIRA, op. cit., p. 115.
20
CISNEROS, Andrs ; ESCUD, Carlos. Historia general de las relaciones exteriores de la Repblica Argentina. Buenos
Aires: Cari/Nuevo Hacer, 1998, T. IV, p. 193-194.
A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL
31
nais de una cenlena de navios neicanles de difeienles nacionaIidades
suliu os iios Iaian e Uiuguai e descoliiian que as piovncias inleiioies,
en lancaiiola, pialicanenle no linhan consunidoies.
21
A inleiveno
angIo-fiancesa leininava en fiacasso coneiciaI e poIlico, pois Rosas
deIa saiu foilaIecido idcn|ijc4ndcsc ccn |a nacicn, q a sus cncnigcs ccn |a
&',#.#B$.
22
O nesno ocoiieu no Inpeiio, conlia o quaI ocoiieian foiles
piesses ingIesas paia ienovai os piiviIegios coneiciais ollidos con o
lialado de ieconhecinenlo da independncia, vencidos en 1844, len
cono ao uniIaleiaI da Maiinha liilnica conlia navios liasiIeiios que
fazian o lihco de esciavos. Cono consequncia, eia foile a anlipalia
a IngIaleiia no iasiI, e o goveino inpeiiaI, sol donnio do Iailido
Conseivadoi, ao se iecusai en cedei as exigncias coneiciais ingIesas e
se opoi a esse uniIaleiaIisno, leve sua Iegilinidade foilaIecida peianle a
popuIao.
O fiacasso da inleiveno liilnica conlia Rosas eia suipieendenle
pois, anleiioinenle, Londies olliveia a independncia uiuguaia, ajudaia
a suslenlai o goveino de Riveia en Monlevideu e, en 1833, ocupaia as
iIhas MaIvinas. No hnaI, os piejuzos coneiciais, a peida de inleiesse peIo
acesso ao inleiioi da Confedeiao e o ieconhecinenlo de que, ahnaI,
Rosas inpunha eslaliIidade poIlica aIleiaian a posluia do goveino
liilnico que, en naio de 1846, chegou a un acoido con Rosas, apesai da
iesislncia da Iiana. Ci-ielanha, Iiana e a Confedeiao chegaian
a acoido conjunlo sonenle en 1849, nas o lIoqueio ingIs do poilo de
uenos Aiies foi Ievanlado en junho de 1847, enquanlo a Iiana lonou
idnlica nedida no ano seguinle.
A naie da Hisliia eia favoiveI a Rosas, pois lanlen en 1846
leve hn a ieleIio de Coiiienles, iniciada no hnaI do ano anleiioi. Lssa
piovncia havia ieconhecido a independncia do Iaiaguai e a eIe se aIiaia
conlia Rosas, iecelendo uns qualio niI soIdados desse pas, conandados
peIo geneiaI Iiancisco SoIano Lpez, que opeiaian en leiiiliio
coiienlino, sol as oidens do geneiaI }ose Maia Iaz. Lssas foias aIiadas
foian deiioladas peIo exeicilo iosisla do geneiaI }uslo }ose de Uiquiza,
Ievando os coiienlinos a ionpeien a aIiana, con as liopas paiaguaias
ieloinando a seu pas.
23
A aIiana coiienlino-paiaguaia foi iesuIlado da nova siluao
no Iaiaguai. Nesle, noiieia o Diladoi Ieipeluo }ose Caspai Rodiguez
de Iiancia, en 184O, que isoIaia seu pas, quei paia evilai sulnelei-se a
21
FLORIA, Carlos Alberto; BELSUNCE, Csar A. Garca. Historia de los argentinos. Buenos Aires: Larousse, 1992, t. II, p. 62.
22
BARRN, Jos Pedro. Apogeo y Crisis del Uruguay Pastoril y Caudillesco, 1839- 1875. Montevido: Banda Oriental, 1982, p. 18.
23
SCENNA, Miguel ngel. Argentina-Brasil:cuatro siglos de rivalidad. Buenos Aires: La Bastilla, 1975, p. 131-132.
FRANCISCO DORATIOTO
32
uenos Aiies, quei paia nanlei sua diladuia. Iaia islo, Iiancia peiseguiu
lodo aqueIe que livesse aIgun polenciaI de Iideiana poIlica, deliIilando
ao exlieno a eIile IocaI. Solievivenle desla, CaiIos Anlonio Lpez
sucedeu o Diladoi Ieipeluo e deu conlinuidade ao iegine aulocilico
anleiioi, nas ps hn ao isoIanenlo inleinacionaI do Iaiaguai. A nudana
alendia a necessidade do Lslado paiaguaio dinanizai a vida econnica,
'*C'*%*$&,$)( 2(% #$&*'*%*% *%*$.#,2*% )* 2, $,.#*$&* D4'I4*%Q, '4',2 .4M(
pcdcr q scjs|icacicn sc ajanzaoan ccn |a cxpansicn dc un rcgincn capi|a|is|a
U4*'&*9*$&* ,%*$&,)( *$ 2(% '4D'(% *8C('&,D2*% )* 2, C'()4..#B$ ,I'(C*.4,'#,YH
A pailii da decada de 185O, con a Iileidade de navegao exislenle no Iiala,
foi inpIenenlada, aos poucos, una eslialegia Z)* .'*.#9#*$&( N,.#, U4*',.
Lsla eia laseada essenciaInenle nas expoilaes de piodulos piiniios
paiaguaios paia o neicado iegionaI e nundiaI, enquanlo inpoilava-se
nanufaluias e lecnicos esliangeiios, pailicuIainenle ingIeses

.
24
Rosas conslilua un olslcuIo a nodeinizao da econonia do
Iaiaguai e a aleiluia inleinacionaI do pas. O Idei da Confedeiao
loinou-se nolivo de apioxinao enlie o Inpeiio do iasiI e o Iaiaguai,
ao iepiesenlai aneaa paia anlos. Ln oululio de 1843, aps a cilada
iecusa de Rosas de ialihcai lialado de aIiana con o Inpeiio, esle enviou
}ose Anlonio Iinenla ueno ao Iaiaguai, cono Lncaiiegado de Negcios,
con insliues paia ieconhecei a independncia paiaguaia, o que foi feilo
en 14 de selenlio de 1844.
Ln loino de Rosas giiavan as ailicuIaes poIlicas no Rio da
Iiala, onde as fionleiias nacionais eian hco, poi no eslaien dehnidas
ou denaicadas, enquanlo eia conciela a inleiao de inleiesses poIlicos
e econnicos e, ainda, a unidade hisliico-cuIluiaI iegionaI ainda no se
havian solieposlo idenlidades nacionais, que eslavan sendo consliudas.
O diladoi da Confedeiao eia un olslcuIo paia a ieaIizao de
inleiesses dos pecuaiislas iiogiandenses, pois Oiile defendia o acesso dos
eslancieiios uiuguaios ao gado exislenle no leiiiliio oiienlaI. O goveino
inpeiiaI, poi sua vez, que iecen havia ollido a pacihcao do Rio Ciande
do SuI, eia sensveI a queixas oiiundas dessa piovncia de nodo a evilai
que suigissen desconlenlanenlos. Adenais, no inleiessava ao Lslado
Moniquico liasiIeiio que Rosas consliusse una ieplIica foile ao suI,
fosse incoipoiando o Uiuguai ou coIocando-o sol inuncia de uenos
Aiies, ao que se podeiia seguii una ao iosisla conlia a independncia do
Iaiaguai. TaI ieplIica podeiia, peIo exenpIo, eslinuIai o iessuiginenlo
do iepulIicanisno no iasiI e, consliluii aneaa niIilai paia o Rio Ciande
24
HERKEN KRAUER, Juan Carlos; GIMENEZ DE HERKEN, Maria Isabel. Gran Bretaa y la Guerra de la Triple Alianza. Asuncin:
Editorial Arte Nuevo, 1982, p. 35, 46.
A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL
33
do SuI e paia o isoIado Malo Ciosso. No Rio de }aneiio via-se Rosas cono
ininigo e, en 1848, o Iailido Conseivadoi ieloinou ao podei e eslaleIeceu
una poIlica con oljelivos dehnidos quanlo ao Rio da Iiala e ciileiios
paia a dehnio de fionleiias. Lslas seiian dehnidas peIo 4&# C(%%#)*&#%
no nonenlo da independncia e os oljelivos na iegio pIalina eian o de
gaianlii a Iileidade de navegao de seus iios inleinacionais e de conlei a
inuncia de uenos Aiies, o que inpIicava en apoiai as independncias
do Iaiaguai e do Uiuguai. Lslas, poi sua vez, eian a gaianlia da
nanuleno do cailei inleinacionaI dos iios Iaian e Iaiaguai, poilanlo
de sua navegao poi navios liasiIeiios en diieo a Malo Ciosso, o que
no ocoiieiia se anlas as naigens desses iios eslivessen de posse de un
nico pas. Rosas eia olslcuIo a esses oljelivos e o goveino conseivadoi
eIaloiou a eslialegia de isoI-Io paia, en seguida, deiiul-Io.
Os novos goveinanles liasiIeiios eslavan convencidos que, con o
hn da piesso angIo-fiancesa solie uenos Aiies e se os D2,$.(% vencessen
a gueiia civiI no Uiuguai, Rosas se inpoiia a oposio inleina aigenlina.
AIcanado esle oljelivo, o diladoi anexaiia o Iaiaguai a Confedeiao
a quaI, foilaIecida, Ievaiia Rosas, nas paIavias do chanceIei liasiIeiio
IauIino }ose Soaies de Souza, a vii solie ns con foias e iecuisos
naioies, que nunca leve, e envoIvei-nos en una Iula en que havanos
de deiianai nuilo sangue e despendei sonas enoines.
25
No hnaI da decada de 184O, Rosas eslava no auge do seu podei,
con o hn das hosliIidades conlia si da Ci-ielanha e Iiana e con
a peispecliva de viliia de Oiile no Uiuguai. O goveino inpeiiaI
enconliava-se despiepaiado niIilainenle paia enfienl-Io e no podia
apoiai oslensivanenle Riveia, que deixaia de iecelei sulsdios hnanceiios
dessas duas polncias. Iaia suslenlai o goveino de Monlevideu, IauIino
de Souza olleve que o lanqueiio Iiineu LvangeIisla de Sousa, o laio de
Mau, concedesse enpieslinos ao goveino de Monlevideu, con o avaI do
Tesouio liasiIeiio.
26
Lia o inicio da dipIonacia dos palaces, peIa quaI
o Inpeiio aIcanou oljelivos, no Rio da Iiala, poi neio de enpieslinos
a aIiados.
Rosas, poi sua vez, ciiou paile das condies paia sua queda
ao conpoilai-se cono un uniliio, inpondo nedidas piejudiciais as
econonias das piovncias do IiloiaI uviaI e ao nanlei o nonopIio de
uenos Aiies solie a Aduana, apiopiiando-se essa piovncia das iendas
hscais solie o coneicio exleiioi da Confedeiao. Ioi oulio Iado, o
25
Exposio de Paulino Jos Soares de Souza in Relatrio da Repartio dos Negcios Estrangeiros, 1852, p. XIX-XX.
26
Visconde de MAU, Exposio aos credores in: GANNS, Claudio. Visconde de Mau; autobiografia. Rio de Janeiro: Liv.
Ed. Zelio Valverde, 1943, p. 122-123.
FRANCISCO DORATIOTO
34
lIoqueio angIo-fiancs peiniliia as piovncias do inleiioi gozaien das
vanlagens de un coneicio exleino, ainda que nodeslo, sen passai
peIo poilo de uenos Aiies. Con o hn desse lIoqueio Ihes foi inposla
novanenle a dependncia desse poilo, o que geiou desconlenlanenlo.
27
Ln 1851, o goveinadoi de Lnlie Ros, }uslo }ose Uiquiza, ionpeu
con Rosas, ieliiando-Ihe a deIegao de iepiesenlao exleina. Anles
desse alo, o caudiIho enlieiiiano olleve apoio do goveino liasiIeiio
e assinou con o Inpeiio lialado de aIiana paia deiiolai Oiile e seus
aIiados, de nodo a pacihcai o Uiuguai. Ainda que no foinaInenle, eia
una aIiana conlia Rosas a ponlo de pievei que, se esle ieagisse conlia a
pacihcao, a aIiana se voIlaiia conlia eIe. Oiile iendeu-se a Uiquiza,
liopas liasiIeiias enliaian no Uiuguai e Rosas decIaiou gueiia ao iasiI,
Ievando, en 21 de novenlio de 1851, a assinaluia do lialado de aIiana
conlia eIe enlie o Inpeiio, o goveino de uiuguaio e as piovncias de Lnlie
Ros e Coiiienles. Uiquiza venceu Rosas na lalaIha de Caseios, liavada
en 3 de feveieiio de 1852, conlando con o apoio niIilai liasiIeiio.
O Inpeiio assinou con o Uiuguai, en 1851, lialado que dehniu
Iiniles nos leinos que a dipIonacia inpeiiaI ieivindicava, len cono oulios
acoidos que loinaian a ReplIica OiienlaI dependenle do iasiI. A deiiola
de Rosas, poi sua vez, gaianliu a Iivie navegao nos iios inleinacionais
pIalinos e as independncias uiuguaia e paiaguaia saan foilaIecidas, con
o Iaiaguai sendo ieconhecido cono Lslado soleiano peIo novo goveino da
Confedeiao. Ao Lslado Moniquico faIlava, paia consoIidai seu leiiiliio
na iegio pIalina, dehnii as fionleiias con a Confedeiao e con o Iaiaguai
a pailii do ciileiio do 4&# C(%%#)*&#% no nonenlo da independncia. Iaia
eslas duas ieplIicas, poi sua vez, o desaho eia dehnii leiiiliios enlie si e
con o Inpeiio, inseiii-se inleinacionaInenle, quei no pIano poIlico, quei
no coneiciaI, e, no caso da Confedeiao, havei-se con o sepaialisno de
uenos Aiies. A foia econnica desla e sua posio geogihca eslialegica
peiniliian-Ihe loinai-se aulnona da Confedeiao Aigenlina en Iugai
de sei nais una piovncia desla, ainda que a nais podeiosa, conlexlo en
que leiia de aliii no de pieiiogalivas econnicas e poIlicas. Iassou a
havei, assin, dois Lslados aigenlinos, o da Confedeiao, con capilaI na
cidade de Iaian, e o de uenos Aiies.
Se ao Inpeiio, cono vislo, no inleiessava una ieplIica foile
ao suI, o nesno ocoiiia quanlo a una fiagnenlao da Confedeiao.
Lsle evenlo liaiia a inslaliIidade poIlica e novos conilos inliapiovncias
aigenlinas aneaaiian a Iivie navegao na iegio, aIen de iepeiculiien
no Uiuguai e, laIvez, no Rio Ciande do SuI. No aspeclo econnico, un
27
CISNEROS; ESCUD: T. I, p. 131.
A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL
35
Lslado aigenlino unido, conlando con as iiquezas de uenos Aiies, leiia
neIhoies condies de pagai a dvida, junlo ao Tesouio liasiIeiio, feila
poi Uiquiza paia hnanciai a ao conlia Rosas e que foia assunida peIa
Confedeiao.
Ln 1855, IauIino de Souza, o visconde do Uiuguai, escieveu a
}ose Maiia da SiIva Iaianhos, oulio expoenle poIlico conseivadoi, que
se houvesse gueiia no Iiala o Inpeiio seiia envoIvido a conliagoslo e
sonenle leiia a peidei, pois:
Se nos Iigainos a uenos Aiies, leienos Uiquiza conlia ns, que Iogo h
de fazei as pazes con CaiIos Anlonio Lpez e sei fechada a navegao
do Iaian. Se nos Iigainos a Uiquiza leienos #C%( U,.&( conlia ns uenos
Aiies, que h de se Iigai ao Iaiaguai e peidido o coneicio inpoilanle que
fazenos con uenos Aiies. uenos Aiies h de piocuiai chanai a si o
Lslado OiienlaI e pode-se ciei que o chane. Iicaienos s con Uiquiza, que
no pode inspiiai conhana nenhuna.(...) Tenho un nedo exliaoidiniio
de nos vei envoIvidos en Iula cujo o leino no se pode pievei. Receio
nuilo vei-nos depois conpionelidos, oliigados a seinos 2*% D,#22*4'% )*
U($% do nosso aIiado, ou a ieliiai-nos ingIoiianenle da Iula, peIo nuilo
peso da caiga.
28

O goveino inpeiiaI nanleve-se neulio na dispula enlie a
Confedeiao e uenos Aiies, pois no se salia, ahnaI, quaI das pailes se
inpoiia solie a oulia e, adenais, eia a neIhoi foina de gaianlii os oljelivos
conquislados e ollei a dehnio das fionleiias con a Confedeiao e con
o Iaiaguai. A neuliaIidade eia poIlica e niIilai, no inpedindo o Rio de
}aneiio de hnanciai a Confedeiao con enpieslinos, incIusive poique
se no o hzesse se aiiiscava a no iecelei o que anles havia enpieslado a
Uiquiza, paia deiiulai Rosas. Ln 1857 o enviado especiaI ao Iiala, }ose
Maiia da SiIva Iaianhos, assinou con o goveino da Confedeiao lialados
de navegao, exliadio e Iiniles, nas esle Ilino no foi ialihcado
peIo Congiesso aigenlino, e a queslo sonenle seiia iesoIvida poi Iaudo
aililiaI, no hnaI do secuIo XIX. Iaianhos lanlen assinou un acoido de
aIiana niIilai con a Confedeiao - que no chegou a sei efeliva -, peIo
quaI eIa apoiava o Inpeiio nas suas diveigncias con o Iaiaguai e, en
ieliiluio, o Tesouio liasiIeiio enpieslou 3OO.OOO palaces ao goveino
de Iaian.
29
28
ARBILLA, Jos Maria. A neutralidade limitada: o Imprio do Brasil e a diviso argentina (1852-62) In: Revista Mltipla.
Braslia: UPIS, v.6, n.10, jun. 2001, p. 70-71.
29
BANDEIRA, op. cit., p.199.
FRANCISCO DORATIOTO
36
LIininado o ininigo conun, as ieIaes enlie o Inpeiio e
o Iaiaguai loinaian-se ciescenlenenle lensas devido a dehnio
das fionleiias e a aleiluia a Iivie navegao do iio Iaiaguai. CaiIos
Anlonio Lpez, cienle da inpoilncia da Iivie navegao paia o iasiI,
condicionou-a a aceilao poi esle de un lialado de Iiniles favoiveI
a Assuno. Iaianhos chegou a capilaI paiaguaia en janeiio de 1858 e
CaiIos Anlonio Lpez, un goveinanle sagaz e cauleIoso e, conscienle de
que leiia o coneicio exleino do seu pas suspenso en caso de un conilo
niIilai con o Inpeiio e poi eslai despiepaiado paia o evenluaI conilo,
aceilou a ieivindicao liasiIeiia quanlo a Iivie navegao. Un piolocoIo
dehniu a aa Negia, no Chaco, cono Iinile ocidenlaI enlie os dois
pases,
3O
peinanecendo Iiligiosa a iea enlie os iios Apa e ianco, cujo
%&,&4% <4( seiia pieseivado ale 1862, quando se deveiia voIlai a negociai.
No hnaI da decada de 185O, as ieIaes enlie a Confedeiao
Aigenlina e o Inpeiio liasiIeiio eslavan deleiioiadas. O equiIiliisno
dipIonlico liasiIeiio nosliou seus Iiniles pois Uiquiza afaslou-se do
iasiI e apioxinou-se do Iaiaguai, cono iesposla a iesislncia do goveino
inpeiiaI en inleivii diielanenle conlia uenos Aiies e, ainda, en concedei
novo enpieslino de un niIho de pesos foiles a Confedeiao.
31

O ciescenle podei econnico de uenos Aiies - iesuIlado da
diveisihcao de sua econonia e do ciescinenlo do coneicio nundiaI -
e sua iepeicusso niIilai, de un exeicilo naioi e nais len ainado, se
inpuseian solie a Confedeiao. A siluao aigenlina nudou iadicaInenle
aps a lalaIha de Iavn, en 17 de selenlio de 1861, no quaI o exeicilo
da Confedeiao, conandado poi Uiquiza, enfienlou as foias de uenos
Aiies, chehadas poi ailoIone Milie. H difeienles inleipielaes solie
os anlecedenles e o pipiio desenioIai dessa lalaIha - o Idei enlieiiiano
ieliiou-se, no foi deiiolado -, nas no h dvida de que eIa aliiu
caninho paia a ieoiganizao poIlica nacionaI e o suiginenlo, en 1862, da
ReplIica Aigenlina, sol a hegenonia poilenha. No eia, ainda, o Lslado
aigenlino consoIidado dehnilivanenle, nas neIe eslavan as caiacleislicas
que se inpoiian peIa foia, conlia ininigos exleinos e inleinos, e peIa
Iegilinidade, ao sei ieconhecido e aceilo peIa sociedade aigenlina.
Os goveinos do Inpeiio do iasiI e a ReplIica Aigenlina linhan,
peIa piineiia vez, un denoninadoi ideoIgico conun, pois os dois
pases eian goveinados poi poIlicos adeplos do IileiaIisno.
32
No pIano
iegionaI, o goveino de ailoIone Milie no inpunha olslcuIos a Iivie
30
Relatrio da Repartio dos Negcios Estrangeiros, 1858, p. 39.
31
BANDEIRA, op. cit., p.217.
32
As repercusses dessa afinidade ideolgica esto analisadas em TJRKS, German O. E. Nueva luz sobre el origen de la Triple
Alianza in: Revista Histrica. Buenos Aires: Instituto Histrico de Organizacin Nacional, I: 1, Oct.-Dic. 1977, p. 131-171.
A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL
37
navegao dos iios pIalinos e nanlinha eslieilas Iigaes con os coIoiados
uiuguaios, os quais, poi sua vez, possuan vncuIos liadicionais con o
Inpeiio.
Ln aliiI de 1863, o caudiIho coIoiado Venancio IIoies, que Iulaia
en Iavn ao Iado de Milie, invadiu o Uiuguai, vindo de uenos Aiies
e conlando con o apoio do goveino aigenlino, paia deiiulai o goveino
D2,$.( do piesidenle einaido eiio.
33
Lsle piocuiou exeicei efelivanenle o
podei solie o leiiiliio uiuguaio, apIicando as Ieis e pioilindo a expoilao
do gado en pe, o que eia feilo poi pecuaiislas iiogiandenses paia foinecei
naleiia-piina paia a pioduo de chaique gacho. Lsses pecuaiislas
iespondeian apoiando alivanenle a ieleIio coIoiada. Na lusca de
iespaIdo paia as piesses conlia seu goveino e no queiendo suloidinai-se
ao Rio de }aneiio ou a uenos Aiies, eiio eslieilou ieIaes con a oposio
fedeiaI aigenlina, Iideiada poi Uiquiza, o quaI, poi sua vez, lanlen se
ieIacionava con o chefe de Lslado paiaguaio, Iiancisco SoIano Lpez, que
sucedeia seu pai, CaiIos Anlonio, noilo en 1862. Na gueiia civiI uiuguaia,
una vez nais, conveigian e chocavan-se difeienles inleiesses de diveisas
oiigens e con dislinlos oljelivos, lendo cono apaincia a Iula peIo podei
e cono pano de fundo a faIla de dehnio ou consoIidao dos Lslados
nacionais.
Lssa ieaIidade e evidenle nos casos aigenlino e uiuguaio,
nas e nenos quanlo ao Inpeiio e ao Iaiaguai. AhnaI, a Monaiquia
paiIanenlaiisla liasiIeiia eia eslveI desde o hnaI dos anos 184O e o Lslado
paiaguaio, auloiiliio e paliinoniaIisla, poi quase cinco decadas foia
ehcienle en sulnelei sua sociedade e en iesislii as piesses aigenlinas
e liasiIeiias. No enlanlo, a piovncia do Rio Ciande do SuI conlinuava
a sei o caIcanhai de AquiIes do Inpeiio: paiiavan desconhanas solie
sua IeaIdade paia con a Monaiquia, sua eIile linha inleiesses diielos no
Uiuguai que funcionavan cono coiieia de liansnisso paia envoIvei
o iasiI nas lenses pIalinas e, devido a dislncia do Rio de }aneiio e a
pioxinidade de uenos Aiies, a piovncia gacha linha una posio
vuIneiveI. TaI pioxinidade, se eia un iisco paia a eIile iiogiandense peIa
possiliIidade de ocoiiei choque de inleiesses, lanlen eia insliunenlo
paia aiiancai concesses de un goveino inpeiiaI desconhado solie cono
essa vizinhana podeiia inuenciai ou sei usada peIos eslancieiios do suI.
O Rio Ciande do SuI vivia una siluao pecuIiai, pois fazia paile do
iasiI, se suloidinava ao goveino cenliaI e a Consliluio InpeiiaI, nas
se apioxinavan a piovncia dos vizinhos pIalinos sua liadio niIilai,
33
RUIZ MORENO, Isidoro J. La poltica entre 1862 y 1880 in: ACADEMIA NACIONAL DE LA HISTORIA. Nueva Historia de la
Nacin Argentina. Buenos Aires: Planeta, 2000, t. IV, p. 463.
FRANCISCO DORATIOTO
38
seu peihI econnico-sociaI e vncuIos pessoais, econnicos e poIlicos.
34
Quanlo ao Iaiaguai, o ciescinenlo do coneicio iegionaI e os
avanos lecnoIgicos en lodas as ieas coIocaian en xeque o Lslado
isoIado do nundo da epoca de Iiancia. A aceIeiao do ciescinenlo
econnico capilaIisla inpaclou nas econonias aigenlina e liasiIeiia, que
lendian a loinaien-se nais dinnicas, poi neio de suas ailicuIaes
con o sislena coneiciaI e hnanceiio inleinacionaI, anpIiando a dislncia
que as sepaiava da econonia paiaguaia, caiacleiizada peIa laixa
piodulividade e dinanisno, poslo que voIlada paia o pequeno neicado
inleino e sen acesso signihcalivo a avanos lecnoIgicos. Havia a
ieaIidade do suiginenlo de ainanenlos nais ehcienles - as ainas de cano
iaiado, canhes con piojeleis expIosivos e de naioi aIcance, leIonaves
a vapoi, elc. -, aos quais o Inpeiio e a Aigenlina, pases nailinos,
linhan faciIidade de acesso e o Iaiaguai no, poi sua posio geogihca
e peIa faIla de iecuisos hnanceiios e hunanos. Neslas condies, o
pas no podeiia iepelii o iechao de foias esliangeiias cono ocoiieu
en 1811, con a expedio de eIgiano, ocasio en que as duas pailes
poilavan lasicanenle as nesnas ainas: espadas, Ianas e laiuIhenlos,
aIen dos pouco ehcienles nosqueles anligos. Na decada de 185O, o
apeifeioanenlo ou suiginenlo de novas ainas (cano iaiado, iepelio,
navios encouiaados, elc.) e de neios de conunicao (leIegiafo, navio a
vapoi, e feiiovia) lendia a deixai o Iaiaguai en posio de infeiioiidade,
peIa dihcuIdade en inpoil-Ios. CaiIos Anlonio Lpez se deu conla
dessa siluao e piocuiou nodeinizai o pas, inlegiando-o ao coneicio
con a Luiopa e paia I enviando jovens paiaguaios paia esludaien. Se
len sucedida, essa aleiluia paia o nundo euiopeu e, consequenlenenle,
lanlen paia os vizinhos, iniciada na decada de 185O, iepeiculiiia solie
o Lslado paiaguaio. Lsle necessaiianenle leiia de sei ieconhguiado, paia
adapl-Io a nova ieaIidade e alendei as necessidades que suigiiian, poslo
que no podeiia escoIhei nanlei-se isoIado. L paia fazei a aleiluia sol
ieIalivo conlioIe do podei cenliaI, un dos iequisilos eia no dependei do
poilo de uenos Aiies e, no Iiala, a nica aIleinaliva eia o de Monlevideu.
O podei cenliaI do Inpeiio eslava fiagiIizado en 1864, pois os Iileiais
Iulavan enlie si, o que havia geiado nudanas de Calineles, e o cIina eia
de lenso no Rio de }aneiio, pois casas lanciias havian queliado e, no
ano anleiioi, aps duas decadas de aliilos inleinilenles, o iasiI ionpeia
ieIaes dipIonlicas con a Ci-ielanha devido a chanada Queslo
Chiislie. Nessas condies, o goveino IileiaI cedeu, en 1864, a piesso de
eslancieiios gachos que eian conliiios ao goveino uiuguaio, e inleiviu
34
FERREIRA: P. 75.
A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL
39
en favoi dos coIoiados no Uiuguai. Tanlen eia una foina de equiIiliai a
inuncia de uenos Aiies junlo aos coIoiados, j que no podia afasl-Ia.
35
Ln lusca de apoio que se opusesse a visveI apioxinao enlie os
goveinos liasiIeiio e aigenlino, anlos apoiando os coIoiados, o goveino
D2,$.( uiuguaio se apioxinou do Iaiaguai e de Uiquiza. Iiancisco SoIano
Lpez, que sucedeia no podei o pai, noilo en 1862, foi ieceplivo, pois aIen
de o poilo de Monlevideu sei una aIleinaliva ao coneicio exleiioi paiaguaio
a dependncia de uenos Aiies, convenceu-se de que o seu pas eslava
aneaado peIo iasiI e peIa Aigenlina e que podeiia deiiolai niIilainenle
o Inpeiio, len cono anuIai o goveino Milie. Conlando con supeiioiidade
nuneiica en ieIao aos exeicilos desses dois vizinhos, o chefe de Lslado
paiaguaio aciedilava que, en caso de gueiia iegionaI, suas liopas seiian
iecelidas cono Iileiladoias no inleiioi aigenlino e a oposio fedeiaIisla
se Ievanlaiia conlia Milie, vencendo-o. } os D2,$.(% se uniiian as liopas
paiaguaias que chegaiian ao Uiuguai en seu socoiio e venceiian as foias
do Lxeicilo inpeiiaI que invadiian o pas en oululio de 1864.
36
Ln 23 de dezenlio de 1864, foias paiaguaias alacaian o Malo
Ciosso e, qualio neses depois, en aliiI de 1865, hzeian o nesno con
Coiiienles. As invases paiaguaias Ievaian a consliluio, en 1 de naio
de 1865, do Tialado da TipIice AIiana, enlie a Aigenlina, o iasiI e o
Uiuguai, goveinado havia dois neses peIo coIoiado Venancio IIoies.
Desde neados de 1864, o chanceIei aigenlino Ruhno de LIizaIde e o
Lnviado Lxliaoidiniio liasiIeiio }ose Anlonio Saiaiva havian aluado de
foina cooidenada paia pi hn a gueiia civiI uiuguaia nedianle a ieliiada
dos D2,$.(% do podei, e lendo poi lase a hiplese de un agiavanenlo
das lenses pIalinas, que ciiaiia a necessidade de una aIiana aigenlino-
-liasiIeiia,
37
e que deveiia Ianai iazes piofundas, de coIaloiao, paia o
len dos dois pases e de seus vizinhos.
38
No incio de aliiI de 1865, }ose
MinoI pailiu paia o Rio de }aneiio, paia assunii a Legao aigenlina,
con insliues paia lialaIhai poi una aIiana enlie os dois pases,
luscando Iigai con o iasiI nossos inleiesses poi neio de lialados.
39
No foi, poien, o que ocoiieu. A Ionga duiao da gueiia geiou naI
enlendidos e desconhanas nluas, no iasiI e na Aigenlina, quanlo aos
oljelivos do aIiado, desgaslando a aIiana. LIa hcou iesliila a necessidade
35
DE MARCO, Miguel ngel. Bartolom Mitre; biografia. Buenos Aires: Planeta, 2004, p. 319.
36
Anlise mais aprofundada pode ser vista em DORATIOTO, Francisco. Maldita Guerra; nova histria da Guerra do Paraguai.
1ed So Paulo: Companhia das Letras, 2002, p. 71-78.
37
ELIZALDE para SARAIVA, carta particular, Buenos Aires, 11.5.1865. Archivo del Ministerio de Relaciones Exteriores,
Comercio Internacional y Culto, Guerra de la Triple Alianza, Caja 1, Folio 4.
38
Idem, carta particular, Buenos Aires, 25.8.1865. Ibidem, Folio 19-20.

ELIZALDE para Jos Maria da Silva PARANHOS, Buenos Aires, 25.2.1866. Id., Folio 30.
39
ELIZALDE para Jos MRMOL, nota confidencial, Buenos Aires, 29.1.1865. Archivo General de la Nacin, VII-2-4-8.
FRANCISCO DORATIOTO
40
inediala, de se vencei a gueiia, e nessa funo acalou poi se iesliingii
quando, en 1868, seus cilicos ascendeian ao podei nos dois pases. No
Rio de }aneiio, o Iailido Conseivadoi voIlou a sei goveino, enquanlo do
Iado aigenlino Doningo Iauslino Sainienlo venceu a eIeio piesidenciaI.
Teininada a gueiia en 1 de naio de 187O, leininava de falo a AIiana,
lanlo que un dos vencedoies, o Inpeiio, conps-se con o vencido, o
Iaiaguai, paia evilai que oulio vencedoi, a Aigenlina, conseguisse ollei
lodo o Chaco, cono eslaleIecia o Tialado da TipIice AIiana.
4O
Con a Cueiia do Iaiaguai leininava o Iongo, conpIexo e sangienlo
piocesso de consliuo e dehnio dos Lslados nacionais na iegio. O Lslado
aulocilico paiaguaio foi desliudo e sulsliludo poi un nodeIo IileiaI, que
peisisliu ale 1936, en una sociedade sen luiguesia e que, en consequncia
da desliuio causada peIa gueiia, caiecia de sislena pioduloi de iiquezas
piiniias. Desse nodo, o Iaiaguai pialicanenle no se lenehciou da
eIevao dos pieos desses piodulos nos neicados inleinacionais, devido
ao aunenlo da denanda causada peIo ciescinenlo do capilaIisno, na
segunda nelade do secuIo XIX. Na Aigenlina, o Lslado cenliaIizado IileiaI
anuIou o ininigo inleino, o fedeiaIisno - enloia en 1876 ainda ocoiiesse a
ieleIio de Lpez }oidn -, e isoIou-o de seus vncuIos exleinos, no Iaiaguai
e no Uiuguai. Lsle leininou a gueiia con ganhos paia o seu coneicio,
decoiienle dos gaslos feilos peIo Inpeiio duianle o conilo, e seu piocesso
poIlico loinou-se nais eslveI. Tanlen no havia nais dvidas quanlo
a nanuleno das independncias uiuguaia e paiaguaia, no caso desla
aps seien assinados os lialado de paz do Iaiaguai con o iasiI (1872) e
a Aigenlina (1876). A siluao iegionaI lanlen pde eslaliIizai-se poique
o Iiala deixou de sei espao econnico e geopoIlico vilaI, peinanecendo,
poien, inpoilanle paia esses dois pases, cujos goveinos voIlaian suas
alenes e eneigias paia a soIuo de piolIenas inleinos. O Inpeiio, a
pailii da decada de 187O, leve de cuidai da ciise do Lslado Moniquico (a
queslo do hn da esciavido, o dehcil plIico ciescenle e a ascenso do
novinenlo iepulIicano), enquanlo a Aigenlina voIlou-se paia a Luiopa,
consunidoia ciescenle de sua pioduo agiopecuiia, e paia a ocupao
da Ialagnia, paia anpIiai as leiias cuIlivveis.
O conlexlo econnico inleinacionaI, ao liazei piospeiidade
as econonias da iegio - a exceo do Iaiaguai - conliiluiu paia
a conposio inlia-eIiles, poslo que lodos podian Iuciai con esse
nonenlo, inedilo na hisliia iegionaI. Se anles gueiias e dispulas eian
foinas de se piocuiai gaianlii ou se apiopiiai de excedenles econnicos,
a pailii da decada de 187O eIas se loinaian enpeciIho a acunuIao de
40
DORATIOTO, p. 463-479.
A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL
41
capilaI. Nesses novos lenpos, a paz e a eslaliIidade poIlica loinaian-se
iequisilos a conlinuidade do eniiquecinenlo da sociedade e a iesposla
a essa necessidade foi a consoIidao do Lslado oIigiquico, IileiaI. O
conlexlo inleinacionaI, que seiviia de calaIisadoi paia o piocesso das
independncias pIalinas, agoia conliilua paia a pacihcao das Iulas
poIlicas inlia-eIiles ao peinilii a eslas ganhos hnanceiios ciescenles.
43
O Brasil e o Integracionismo: do ABC de Rio
Branco Operao Pan-americana
@2()(,2)( J4*$(
O trIngu!n ABC c a nnn dc In0uncIa cnmpartI!hada
O laio do Rio ianco duianle loda sua geslo (19O2-1912) nanleve
ieliica favoiveI as loas ieIaes con lodas as naes do henisfeiio,
nas conhecia os Iiniles da soIidaiiedade suI-aneiicana. Ioi isso, nesno
quando se loinou hguia de pieslgio en loda a iegio, leve o cuidado de
nunca deixai apaiecei que seu pas livesse pielenses de Iideiana. As
susceliliIidades que as naes hispano-aneiicanas exilian en quesles
que envoIvian inleiesses liasiIeiios, Ievavan-no a peicelei que o iasiI
linha pouca chance de exeicei inuncia soIiliia solie eIas. Dizia, con
ieaIisno, que na veilenle suI-aneiicana voIlada paia o Iachco a inuncia
dipIonlica peilencia inconleslaveInenle ao ChiIe. Na veilenle alInlica,
o iasiI s podeiia exeicei aIguna inuncia se eIa fosse dividida con a
Aigenlina. A Ieiluia que fazia da vida inleinacionaI dava-Ihe a peicelei,
sen piecisai iecoiiei a leiicos, que Iideiana no e aIgo que se ieivindica,
pois e iesuIlado do consenlinenlo e ieconhecinenlo dos Iideiados.
Rio ianco consideiava seu pas difeienle dos denais da Aneiica
Lalina, a sua epoca paIco de inleininveis convuIses poIlicas. Os
pionuncianenlos e as gueiias civis liazian desciedilo, veigonha e
desconsideiao paia a iea, que, assin, aliaa alenlados a soleiania de
suas naes. O ChiIe seiia a nica exceo.
41
A naneiia nais ehcienle de
41
AHI. Carta de Rio Branco ao baro Homem de Mello, 13 set. (1887?).
CLODOALDO BUENO
44
se piolegei conlia lais alenlados seiia, segundo eIe, gaianlii a eslaliIidade
poIlica da iegio a hn de se fazei enceiiai sua eia de ievoIues.
Reconhecia que no eia s nos pases vizinhos, que Iavia o espiilo
ievoIucioniio, nas lanlen no iasiI, desde aIguns anos, e na ReplIica
Aigenlina ale ceilo ponlo.
42

Se poi un Iado Rio ianco senpie que possveI piocuiou denonsliai
que a poIlica exleiioi do iasiI no incIua quaIquei pielenso de hegenonia,
cono no iaio Ihe eia inpulado peIas chanceIaiias hispano-aneiicanas,
43

poi oulio, sua Iinha geiaI da poIlica exleiioi en ieIao a Aneiica do SuI foi
a lusca do equiIliio a hn de se evilai sonhos inpeiiaIislas ou piojelos de
hegenonia oiiginados no seu pipiio espao, o que o convencia a olseivai
una poIlica de coidiaI inleIigncia con a Aigenlina e o ChiIe.
44
Ln oiiginaI
de seu pipiio punho no ofcio ao ninislio pIenipolenciiio do iasiI en
uenos Aiies, dalado de 22 de novenlio de 19O4, foinuIou cIaianenle seu
pensanenlo a iespeilo e sugeiiu a ciiao, peIos lis piincipais pases da
Aneiica do SuI, de un insliunenlo IegaI que Ievasse a aliludes voIladas
paia a paz e a oiden na iegio.
45
A apioxinao das lis naioies ieplIicas
suI-aneiicanas eia, aIis, aspiiao anliga de Rio ianco, que se nanifeslaia
j nos piineiios anos da sua geslo.
46
Na Aigenlina, o piesidenle }uIio Roca (188O-1886, 1898-19O4) foi
lanlen defensoi da aluao conjunla das lis piincipais ieplIicas da
Aneiica do SuI, inlegianles do enlo chanado liinguIo AC. Ln 19O4,
eIe e seu chanceIei }ose A. Teiiy eslaleIeceian, cono una das condies
paia o ieconhecinenlo do novo Lslado do Ianan, que o alo fosse
conjunlo, ieaIizando-se, assin, confoine ahinou Iiaga (1994), a piineiia
ao conciela do AC.
47
Ao defendei a inuncia conpailiIhada, Rio ianco agia solieludo
con piagnalisno. A anizade enlie as lis naes, aIen do equiIliio,
inpediiia inleivenes de una deIas en ieplIica de nenoi expiesso,
len cono deixava o iasiI nais a vonlade no conlexlo sul-iegionaI. Ln
despacho paia Washinglon, ahinou: (...) a eslieila anizade enlie o iasiI
e o ChiIe len seivido paia conlei as suas |dos aigenlinosj veIeidades
de inleiveno fianca no Iilgio chiIeno-peiuano, no que livenos con
a oIvia e no que ainda lenos pendenle con o Ieiu.
48
Con efeilo, a
apioxinao das lis naes adquiiia un ai de *$&*$&* do SuI e piovocava
42
AHI. Despacho para Buenos Aires, 22 nov. 1904.
43
AHI. Despacho para Washington, 14 out. 1907.
44
Cf. LINS, 1945, p.613.
45
AHI. Ofcio de Buenos Aires, 22 nov. 1904.
46
AHI. 34.6-I, A-4, G-1, M-74. Veja-se, tambm, CONDURU, 1998, p.96.
47
FRAGA, 1994, p.44.
48
AHI. Despacho reservado para Washington, 31 mar. 1906. (Parte desse despacho foi transcrita por COSTA, 1968, p.249-50).
O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA
45
ieceios, solieludo nos peiuanos, confoine infoinou o enlaixadoi do
iasiI en Washinglon, }oaquin Naluco.
49
Ln 2O de oululio de 19O7, en Sanliago, Iuga oine (ninislio
das ReIaes Lxleiioies do ChiIe) e Loienzo Anadn (iepiesenlanle da
Aigenlina naqueIa capilaI) iedigiian un piojelo de lialado paia ieguIai
as ieIaes enlie os pases do AC. O esloo feilo poi anlos, enloia
conlenpIasse a ieguIanenlao da inigiao e a adeso de oulios pases,
linha cailei de aIiana niIilai e ale pievia una disciela equivaIncia
nas foias navais dos lis. O assunlo no piospeiou, solieludo en iazo
da conjunluia enlo exislenle nas ieIaes liIaleiais iasiI-Aigenlina,
naicada peIa lenso, difeienle poilanlo daqueIa que se olseivaia ao lenpo
do piesidenle Roca. Rio ianco no via possiliIidade de coidiaIidade
enlie iasiI, ChiIe e Aigenlina enquanlo seu iivaI na queslo das Misses,
LslanisIo ZelaIIos, que leiia veIeidades de hegenonia e inleiveno en
negcios aIheios, fosse ninislio das ieIaes exleiioies.
5O
O chanceIei liasiIeiio queiia exaninai o assunlo ieIalivo a *$&*$&*
s nais adianle, con lenpo e caIna e de nodo a no piejudicai a
inlinidade con o Coveino aneiicano, que eia giande, e pionovei o
eslieilanenlo da anizade lanlen con o ChiIe.
51
Ln 13 de feveieiio de 19O9, Rio ianco ieceleu a ninula de un
piojelo de paclo de coidiaI inleIigncia de Iuga oine, naqueIe nonenlo ex-
-ninislio das ReIaes Lxleiioies, quando de sua passagen peIo iasiI en
diieo a Luiopa, a hn de ocupai a iepiesenlao de seu pas en Iaiis.
52
Rio
ianco foinuIou oulio e o enliegou, no dia 21 do nesno ns, ao iefeiido
dipIonala, nas piefeiiu que a pioposla fosse apiesenlada a Aigenlina peIo
ChiIe.
53
Segundo Conduiu (1998), o piojelo de Rio ianco pieseivou no ailigo
1 a finuIa do piojelo Iuga oine ao decIaiai que havia enlie os lis pases
a nais peifeila hainonia e que esles desejavan nanl-Ia e ioluslec-Ia,
piocuiando piocedei senpie de acoido enlie si en lodas as quesles que se
ieIacionen con os inleiesses e aspiiaes conuns e nas que se encaninhen
a asseguiai a paz e eslinuIai o piogiesso da Aneiica do SuI.
54
Ricupeio
(1995) ahina que o foco do acoido eslava no seu ailigo 1.
55
IeIo ailigo 2
do piojelo, as pailes oliigavan-se a sulnelei a aililianenlo os desacoidos
de quaIquei naluieza que ocoiieien enlie eIas e que no lenhan podido
iesoIvei-se poi via dipIonlica, desde que no envoIvessen inleiesses
49
AHI. Despacho reservado para Washington, 29 dez. 1907 (transcrio do telegrama).
50
Cf. e apud CONDURU, 1998, p. 106-110;77-8.
51
Telegrama para a legao do Brasil em Santiago, 19 jun.1908, apud CONDURU, 1998, p.78.
52
Para mais esclarecimentos sobre o projeto de Puga Borne, veja-se CONDURU, 1998, p.110-2.
53
Cf. CONDURU, 1998, p.75, 84; BANDEIRA, 1973, p. 179; LINS, 1945, v.2, p.770-1.
54
CONDURU, 1998, p. 112. O texto completo do projeto do Tratado do ABC encontra-se em LINS, 1965, p.520-3.
55
RICUPERO, 1995, p.95.
CLODOALDO BUENO
46
vilais, a independncia, a soleiania ou a honia dos Lslados conlialanles.
O ailigo 6 pievia iegias a seien olseivadas peIos conlialanles na hiplese
de desinleIigncia giave enlie eIes que no conpoilassen iecuiso a juzo
aililiaI. A pieocupao de Rio ianco con a oiden e a eslaliIidade da iegio
esl ieelida no ailigo 9 que pievia a oliigao de os goveinos conlialanles
inpediien, nos iespeclivos leiiiliios, que se ieunissen e se ainassen
inigiados poIlicos. Os dois ailigos seguinles delaIhavan ainda nais o
piocedinenlo ao vedaien o coneicio aos insuigenles de pases Iinliofes,
aIen de oulias disposies cono o desainanenlo de asiIados.
56
Conven ieileiai que no piojelo do AC, na concepo de Rio ianco,
nada conslava a iespeilo de econonia e coneicio enlie as naes envoIvidas, no
incIua equivaIncia navaI no Cone SuI, a quaI veenenle descailava, e ieahinava
que a apioxinao Aigenlina-iasiI-ChiIe no se deslinava a conlialaIanai
a inuncia noile-aneiicana.
57
Assin, peinile-se concIuii que na viso do
chanceIei liasiIeiio, o AC enlulia a ideia de condonnio oIigiquico de naes,
en lenefcio da paz na Aneiica do SuI. } en juIho de 19O6, poi ocasio da III
Confeincia InleinacionaI Aneiicana, ieaIizada no Rio de }aneiio, en iunoiosa
enlievisla ao coiiespondenle do R, [,.#B$ de uenos Aiies, opinaia, enlie oulias
coisas, que se houvesse un acoido enlie Aigenlina, ChiIe e iasiI, eslas, peIo falo
de seien as naes nais foiles e piogiessislas (...) exeiceiian inuncia solie
as denais, evilando as gueiias lo fieqenles en aIguns pases. Tinha cono
inpossveI hinai un acoido enlie as 21 ieplIicas: Iensanos que un acoido
no inleiesse geiaI, paia sei viveI, s deve sei lenlado enlie os Lslados Unidos
da Aneiica, o Mexico, o iasiI, o ChiIe e a Aigenlina. O iasiI, pailicuIainenle,
s podeiia exeicei aIguna inuncia solie o Uiuguai, o Iaiaguai e a oIvia,
desde que aluando de acoido con a Aigenlina e o ChiIe. Dos denais vizinhos,
en iazo da faIla de conunicaes, o iasiI eslava dislanle.
58
A ideia de que o iasiI, a Aigenlina e o ChiIe devessen se apoiai
iecipiocanenle e que essa evenluaI *$&*$&* no assuniiia cailei anlinoile-
-aneiicano, aIen do que faiia aunenlai o pieslgio das lis naes e
conliiluiiia paia afaslai lenlalivas inpeiiaIislas da Luiopa, enloia
ieileiada na docunenlao de oulias hguias de expiesso na dipIonacia,
cono }oaquin Naluco e }. I. de Assis iasiI, no eia unaninidade.
59
56
LINS, 1965, p.522-3. Rio Branco em correspondncia de 26 de fevereiro de 1909, dias aps receber a minuta de Puga
Borne, registrou que "a ideia de uma possvel e razovel inteligncia poltica entre os trs pases era por ele "afagada
h muitos anos, e fato existira "sem conveno alguma escrita quando era presidente da Argentina o general Jlio Roca.
(AHI. Despacho reservado para Buenos Aires, 26 fev. 1909 - Rio Branco a Domcio da Gama)
57
RICUPERO (1995, p. 93) interpretou, com propriedade, que o ABC seria uma projeto complementar aliana no escrita
com os Estados Unidos. Veja-se, tambm, CONDURU, 1998, p. 94.
58
La Nacin, Buenos Aires, 26 jul. e 9 ago. 1906; AHI. Despacho para Washington, 10 mar. 1906, apud LINS, 1945, p.757-61.
59
AHI. Carta de Joaquim Nabuco ao Dr. Cardoso. Roma, 20 mar. 1904; Ofcio de Buenos Aires, 19 abr. 1906. (Assis Brasil
a Rio Branco). O escritor Graa Aranha, prximo da cpula da diplomacia brasileira, tinha opinio divergente, pois via o
pacto como "utopista e vago. (AHI. 34.6 - I, G-1, M-10. Graa Aranha a Rio Branco, alto mar, 6 mar.1909).
O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA
47
Iassada a luiluIncia do peiodo en que ZelaIIos ocupou a
chanceIaiia aigenlina, Rio ianco ieahinou a inpoilncia do AC a
Rann Cicano, enviado peIo piesidenle Roque Senz Iea (191O-1914) en
nisso pailicuIai. Ln face da iesislncia do goveino aigenlino en hinai
un lialado, en iazo, solieludo, das evenluais desconhanas do Ieiu e da
iepeicusso desfavoiveI nos Lslados Unidos, Rio ianco ahinou:
Iea ao neu eninenle anigo Senz Iea que sulscieva o A..C., e o iasiI
gaianle que no havei discidia na Aneiica do SuI, nen pioleslos do
Ieiu, e que o piesidenle dos Lslados Unidos, Theodoie RooseveIl, e seu
ninislio Mi. Rool convidaio especiaInenle os piesidenles do A..C. paia
que os aconpanhen con a sua piesena na pixina inauguiao do CanaI
do Ianan. A ieaIidade do A..C. apaieceiia assin, cono un coipo vivo,
apiesenlada peIo piesidenle da giande ReplIica do Noile cono a nais aIla
pIalafoina que naqueIe nonenlo se Ianai ao nundo.
6O
Mesno no se concielizando, a possiliIidade dessa evenluaI
aIiana j eia nolivo de pieocupao paia as naes nenoies que linhan
aIguna pendncia con aIgun dos inlegianles do AC.
61
Os peiuanos,
especiaInenle, pois confoine infoinou Naluco, linhan a queslo de
Tacna e Aiica con o ChiIe e a de Iiniles con o iasiI.
62

O AC, ao lenpo de Rio ianco, no passou da fase pieIininai de
negociaes. Mesno assin, houve una lenlaliva de aluao conceilada
enlie as lis naes quando da IV Confeincia InleinacionaI Aneiicana,
que se ieaIizou en 191O, en uenos Aiies. O iasiI lonou a inicialiva
de eslaleIecei secielanenle un enlendinenlo pievio con os oulios dois
pases en loino de una finuIa de iesoIuo en apoio da douliina
Monioe, iedigida poi }oaquin Naluco pouco anles de sua noile. A
ieao que o vazanenlo do assunlo piovocou nos iepiesenlanles das
denais naes aneiicanas Ievou o iasiI e a Aigenlina, apoiados peIos
Lslados Unidos, a desisliien de sulnelei a delale a iesoIuo na cilada
confeincia.
63
O [*\ ]('^ A*',2)T de 4 de selenlio de 191O, pulIicou
naleiia de seu coiiespondenle en uenos Aiies, na quaI aliiluiu a ao
dos deIegados chiIenos o fiacasso da anpIiao da douliina Monioe que
60
Apud LINS, 1965, p.461-2. Veja-se, tambm, FRAGA, 1994, p.59-60.
61
AHI. Ofcio confidencial de Francisco Xavier da Cunha a Rio Branco. Montevidu, 20 dez. 1907.
62
AHI. Despacho para Washington, 29 dez. 1907.
63
Cf. BURNS, 1966, p.154-155. A proposta de resoluo estava redigida da seguinte forma: "O largo passado decorrido
desde a declarao da Doutrina de Monroe habilita-nos a reconhecer nela um fator permanente de paz no continente
americano. Por isso, festejando os primeiros esforos para a sua independncia, a Amrica Latina envia grande irm
do norte a expresso de seu reconhecimento por aquela nobre e desinteressada iniciativa de to grande benefcio para
o mundo. Vejam-se, tambm, GANZERT, 1942, p.447-8; CALGERAS, 1987, p.398.
CLODOALDO BUENO
48
iiia sei pioposla peIa iepiesenlao liasiIeiia.
64
A ideia do AC, lodavia,
iiia ieapaiecei nais adianle, na geslo Lauio MIIei, nas en oulia
conjunluia das ieIaes henisfeiicas.
9:0/ L#1,W
A ideia de condonnio oIigiquico de naes, lendo cono pIos os
Lslados Unidos no noile e os pases do AC no suI, ganhou concielude na
lenlaliva de nediao da quaI se oiiginaian as confeincias de Niagaia
IaIIs, Canad (18 de naio a O1 de juIho de 1914), deslinadas a soIucionai
a ciise nas ieIaes enlie o Mexico e os Lslados Unidos, efeilo coIaleiaI
do piocesso ievoIucioniio iniciado qualio anos anles poi Iiancisco
I. Madeio. As confeincias deian visiliIidade as naes nediadoias
e lanlen conliiluian paia o eslieilanenlo da anizade enlie os dois
naioies pases do henisfeiio en iazo da aluao do enlaixadoi
liasiIeiio Caidoso de OIiveiia na cidade do Mexico, quando hcou a caigo
dos inleiesses noile-aneiicanos en decoiincia da iupluia de ieIaes
enlie aqueIes dois pases a epoca da piesidncia do usuipadoi Hueila,
assassino do piesidenle Madeio e de seu vice Iino Suiez. O enlaixadoi
liasiIeiio en Washinglon Doncio da Cana pailicipou das confeincias
de Niagaia IaIIs. AIen do agiadecinenlo foinaI, iesoIuo conjunla do
congiesso noile-aneiicano auloiizou seu piesidenle a iefeiend-Ia con o
ofeiecinenlo de nedaIha de ouio aos enlaixadoies do AC. en acoIhidas
inleinacionaInenle, ciladas confeincias conliiluian, lanlen, paia o
eslieilanenlo dos Iaos enlie os nediadoies e os Lslados Unidos. Ioian
nesse senlido que chegaian ao Rio de }aneiio as infoinaes enviadas
peIa Iegao do iasiI en uenos Aiies. Iaia o +2 ?#/'#( de uenos Aiies,
o AC eia una *$&*$&* .(')#,2*. Quando da assinaluia do piolocoIo, ao
leinino das confeincias de Niagaia IaIIs, os joinais da nesna capilaI
foian unnines, segundo a Iegao liasiIeiia, no eIogio a ao conjunla e
pacihcadoia do AC.
65
Quando da apioxinao da piogianada V Confeincia Ian-
-aneiicana, pievisla paia se ieunii en 1915 en Sanliago, a chanceIaiia
chiIena convidou o ninislio aigenlino das ieIaes exleiioies Muialuie paia
64
Cf. Ofcio de Washington, 4 set. 1910 (R. de Lima e Silva a Rio Branco); "Chilians killed pan-monroism, New York Herald,
4 set. 1910 (recorte anexo ao ofcio).
65
AHI. Ofcios de Washington de 28 ago. 1913 (E. L. Chermont a Mller); 16 set. 1915 (Domcio a Mller); Ofcio de Buenos
Aires, 2 jan. 1914 (Alves a Mller). A entente ocorria "entre las naciones mas indicadas para uniformar sus energias y
ponderacin en favor de la paz, y la estabilidade de esta parte del mundo. ("La mediacin del A.B.C.. El Diario, 14 maio
1914). Veja-se, tambm, "Asuntos mejicanos. La mediacion amistosa, La Nacin, Buenos Aires, 8 maio 1914. AHI. Ofcio
de Buenos Aires, 2 jul. 1914. (Os recortes de jornais anexados ao ofcio confirmam a informao do diplomata).
O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA
49
que conpaiecesse pessoaInenle. }ose de IauIa Rodiigues AIves, naqueIe
nonenlo a caigo da Iegao liasiIeiia en uenos Aiies, ao infoinai
seu supeiioi a iespeilo iegisliou que (...) a *$&*$&* enlie as lis giandes
ReplIicas SuI-aneiicanas e un falo. L hoje, nais do que nunca, esl len
palenle que as veidadeiias aIianas no so as que se laseian na Ielia dos
lialados, nas as inspiiadas poi poIlica sinceia de apioxinao (...).
66
O chanceIei liasiIeiio e o Secieliio de Lslado noile-aneiicano
iyan seiian, lanlen, convidados, o que peinilia a AIves faIai en
*$&*$&*, ielialando o anlienle que o envoIvia en uenos Aiies. Con
efeilo, o R, ",V,$,T na nesna ocasio, iefeiindo-se a nediao na
ciise das ieIaes nexicano-noile-aneiicanas, olseivou que (...) o
iasiI, ChiIe e a Aigenlina enconliaian a foina paia desenvoIvei una
ao dipIonlica ehcaz, inuindo de un nodo calegiico nos assunlos
inleinacionais. No que se iefeiia aos Lslados Unidos, dizia que esles
conpieendeian, afoilunadanenle, que j no e fciI piescindii das
polncias suI-aneiicanas, e esle novo falo e, piecisanenle, o que gaianle a
apIicao IeaI da douliina de Monioe, en loda sua anpIilude e de acoido
con seu espiilo piinilivo (...).
67
Iassado o pioi da ciise nas ieIaes Lslados Unidos-Mexico, o
agiupanenlo do AC peinanecia, na nenle de nuilos, ale na Luiopa,
68

cono un novo aloi no conlexlo inleinacionaI e, nessa condio, deveiia
cuidai de seus pipiios inleiesses na nova conjunluia ciiada peIa
conagiao nundiaI que se iniciava. Nessa Iinha, o R, =,KB$ pedia una
aluao conjunla paia a defesa de inleiesses vilais dos inlegianles do
AC, afelados peIa gueiia.
69
Os tratadns pacIstas c n ABC dc 1915
Os lialados pacihslas foian una ieao a exaceilao da ciise da
eia dos inpeiios na piineiia decada do secuIo XX. Assinaian-se lialados
e foinaian-se Iigas con oljelivos ofensivos e defensivos, len cono
paclos deslinados a evilai iupluias da paz poi neio do apaziguanenlo e
pioposlas de ciiao de necanisnos paia soIuo de conlioveisias.
66
AHI. Ofcio de Buenos Aires, 21 set. 1914 (Alves a Mller).
67
"Poltica americana, La Maana, Buenos Aires, 18 set. 1914. (A traduo sempre nossa).
68
Em artigo publicado no Figaro de Paris, em 7 de agosto de 1914, Gabriel Hanotaux, em face das violaes das leis de
guerra e dos tratados por parte da Alemanha, pediu abertura de inqurito no qual tomassem parte, especialmente, os
presidentes das Repblicas do "A.B.C., pois de todos os pases signatrios dos pactos de Haia, as repblicas da Amrica
do Sul e do Norte eram as que se mostravam mais firmes e exigentes no que dizia respeito a regulamentos para a
humanizao da guerra. (Cf. O Estado de S. Paulo, So Paulo, 8 ago. 1914, p.1).
69
AHI. Ofcio de Buenos Aires, 5 nov. 1914 (Alves a Mller); "Accin diplomtica, La Razn, Buenos Aires, 3 nov. 1914;
"El A.B.C. Propsitos de accin conjunta, La Razn, 4 nov. 1914.
CLODOALDO BUENO
50
Ln 24 de juIho de 1914 Doncio de Cana, enlaixadoi do iasiI
en Washinglon, e WiIIian }ennings iyan, Secieliio de Lslado noile-
-aneiicano, hinaian un lialado pacihsla que pievia soIuo anigveI de
dihcuIdades que pudessen suigii enlie seus dois pases. O alo fazia paile
da seiie de acoidos liIaleiais do gneio, pioposlos e assinados peIo goveino
noile-aneiicano con diveisos pases. O hinado con o iasiI eia o vigesino
e eslaleIecia que as evenluais dihcuIdades no aliangidas peIa Conveno
de Aililianenlo de 23 de janeiio de 19O9, seiian sulnelidas a una conisso
peinanenle de invesligao, na hiplese de no se conseguii acoido dipIonlico
diielo. Os pases signaliios conpionelian-se, ainda, nuna evenluaIidade,
a no iecoiiei a gueiia enquanlo a cilada conisso no apiesenlasse seus
iesuIlados. Iicavan, lodavia, excIudas as quesles de cailei juidico que
afelassen os inleiesses vilais, a independncia, ou a honia de quaIquei dos
dois Lslados conlialanles, ou |que pusessenj en causa inleiesses de leiceiio.
7O
A visila que Lauio MIIei, sucessoi de Rio ianco no Minisleiio
das ReIaes Lxleiioies, fez a Aigenlina en 1915 seguiu na esleiia da
enlo iecenle nediao do AC na ciise das ieIaes Lslados Unidos-
-Mexico
71
e assinaIa un nonenlo de exliena coidiaIidade enlie as duas
piincipais naes alInlicas do Cone SuI. Ln 25 de naio, en uenos Aiies, o
chanceIei liasiIeiio, junlanenle con seus coIegas }ose Luis Muialuie e AIejandio
Lyia, iespeclivanenle, da Aigenlina e do ChiIe, assinaian un Tialado
Iacihsla, designado lanlen poi Tialado do AC, deslinado a soIucionai
anigaveInenle evenluais quesles que suigissen enlie os pases signaliios,
no conlenpIadas peIos aililianenlos pievislos en lialados anleiioies. TaI
cono o disposlo no lialado noile-aneiicano, as conlioveisias que no fossen
iesoIvidas poi aililiagen ou peIa via dipIonlica diiela seiian sulnelidas
a una conisso peinanenle, inlegiada poi un deIegado de cada pas. No
deveiia havei hosliIidade enquanlo a cilada conisso no apiesenlasse seu
paiecei ou enquanlo no decoiiesse un ano da sua foinao.
72
A difeiena
en ieIao aos lialados pacihslas dos LUA e que o AC seiia liipailile. Cono
ahinou Ieiiaii (1981), a naleiia do lialado eia nodesla e seu piopsilo eia
congeIai os conilos poi un ano e neio, pois o piazo paia a apiesenlao do
paiecei podia sei pioiiogado poi nais seis neses.
73
O Tialado do AC de 1915, confoine consla no ieIaliio ninisleiiaI
liasiIeiio, no apiesenlou nada de especiaI en ieIao ao lialado pacihsla
70
MRE. Relatrio, 1914/15, v.I, p.37, 140-4.
71
BURNS, 1977, p.394.
72
MRE. Relatrio, 1914/15, v. I, p.144-9.
73
FERRARI (1981, p.69-70) afirma que o tratado "no estabeleceu o arbitramento, nem a conciliao, mas s uma investigao
e um informe, depois do que "as partes recobram sua liberdade de ao. Montevidu seria o local da sede da Comisso
Permanente.
O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA
51
que o iasiI hinaia con os Lslados Unidos. Conduiu (1998) acenluou
que o lialado de 1915 eia nenoi que as pioposlas do AC de 19O7-19O9 e
conpIenenlai aos lialados de aililianenlo j assinados liIaleiaInenle.
O alo de 1915 foi, poilanlo, dislinlo daqueIas pioposlas, ale poique no
linha aIcance iegionaI e no se pievia aIiana niIilai, equivaIncia navaI
ou (cono piopuseia Rio ianco) coopeiao anli-insuiiecionaI.
74
Lnloia haja ceila conlinuidade de ideias con as nanifeslaes
de Rio ianco e Senz Iea, as naes do Cone SuI, con o lialado de
1915, seguiian o nodisno de enlo, que eia o de nosliai disposio paia
a paz, hcando a naigen do conilo nundiaI iniciado no ano anleiioi.
AIen do nais, o iasiI no linha quaIquei queslo pendenle, de difciI
encaninhanenlo, con os oulios dois signaliios.
A ideia iniciaI de MIIei eia hinai un lialado de anizade peipelua
con a Aigenlina. Seu coIega Muialuie, lodavia, acoIheu a pioposla no
senlido de enquadi-Ia nos leinos dos alos seneIhanles j hinados peIos
Lslados Unidos.
75
Na nensagen en que o piesidenle Vicloiino de Ia
IIaza e }ose Luis Muialuie encaninhaian o lialado ao Congiesso paia a
apieciao, infoinavan que o convnio eia ,$/2(I( , 2(% &',&,)(% 22,9,)(%
pacijs|as quc |cs |s|adcs Unidcs cc|coraran ccn |a naqcr par|c dc |cs gcoicrncs
%4),9*'#.,$(%T #$.24%#P* *2 $4*%&'( (...).
76
A concepo que o goveino aigenlino linha do lialado do AC
de inicialiva liasiIeiia foi visla peIo iepiesenlanle da Iiana en uenos
Aiies cono sinpIes coilesia inleinacionaI.
77
TaI conslalao no eia difciI
de se fazei, pois o goveino aigenlino apioxinava-se do AC, nas no
alandonava sua poIlica de ainanenlos, confoine nolou o joinaI poilenho
R, ",V,$,.
78
A Cnaia dos Depulados liasiIeiia apiovou o lialado de
25 de naio, o nesno fazendo o Senado en 3 de novenlio de 1915. O
piesidenle da ReplIica sancionou-o en 12 do nesno ns. O lialado foi
lanlen apiovado peIo Senado chiIeno. Na Aigenlina, o Senado apiovou-o
poi unaninidade aps o discuiso do ieIaloi, }oaquin ConzIes.
79
No
o foi, lodavia, na Cnaia dos Depulados, onde seus oposiloies no
enconliaian iazo paia no eslend-Io as denais ieplIicas, aIen de
leien visIunliado inlenes hegennicas e inleivencionislas. Diago e
ZelaIIos foian os deslaques da oposio.
8O

74
CONDURU, 1998, p.122.
75
AHI. Ofcio confidencial de Buenos Aires, 23 dez. 1914 (Alves a Mller).
76
Argentina. Dirio de Sesiones de la Cmara de Senadores de la Nacin, 15 jun. 1915, anexo ao ofcio reservado de Buenos
Aires, 24 jun. 1915 (AHI - Souza Dantas a Mller)
77
AMAE. Do ministro da Frana na Argentina a Briand. Correspondncia. Buenos Aires, 19 nov. 1916.
78
"La razn del A.B.C., La Maana, Buenos Aires, 24 ago. 1915.
79
AHI. Ofcios de Buenos Aires, 25 set., 20 nov. e 6 dez. 1915.
80
RUIZ MORENO, 1961, p.87-88; FRAGA, 1994, p.67; La Razn, 26 out. 1916, " El Tratado del A.B.C.
CLODOALDO BUENO
52
Na Aigenlina havia ainda a inleipielao de que o lialado do AC
Iinilaiia a diieo de sua poIlica exleiioi, pois seiia oliigada a naichai a
ieloque do iasiI e do ChiIe.
81
Luis I. Tanini j en 1912 enxeigaia desla
foina o aceicanenlo do AC.
82
Con a chegada dos iadicais ao podei,
o lialado foi dehnilivanenle descailado en uenos Aiies.
83
Ln naio
de 1917, R, 1,.*&, de uenos Aiies iegisliava o esfiianenlo na aliva
fialeinidade piopiciada peIa geslo anleiioi do douloi IIaza.
84
Na inleipielao de Heiloi Lyia (1922) o AC leiia sido un fiacasso
da dipIonacia liasiIeiia en iazo da sua inopoilunidade e inaliIidade no
seu encaninhanenlo e, poi isso, acoIhido negalivanenle no Conlinenle,
solieludo nos pases loIivaiianos que se senlian coIocados en segundo
pIano. A inicialiva de Lauio MIIei ieceleu, lanlen, cilica inleina.
O depulado fedeiaI Dunshee de Alianches - esludioso das ieIaes
inleinacionais e ex-coIaloiadoi de Rio ianco - ciilicou na Cnaia, na
sesso de 6 de oululio de 1915, a inicialiva do ninislio Lauio MIIei, con
o aigunenlo, enlie oulios, de que o lialado seiia desnecessiio.
85
Iandi
CaIgeias, en 1918, cIassihcou o lialado cono desaslie, poique en
poIlica inleinacionaI, alo inliI e alo peiigoso, pois no soIve piolIena
aIgun e, poi suas decIaiaes, pode sei invocado en ciicunslncias
oulias, que no havian sido pievislas. } havia lis paclos liIaleiais enlie
Aigenlina, iasiI e ChiIe solie aililianenlo. Assin, indagava poi que
sulsliluii una evenluaI discusso enlie dois conlialanles poi oulia de lis,
o que Ievaiia a un agiupanenlo de dois conlia un. AIen disso, sendo
un paclo de anizade peipelua, hinando piincpios de fialeinidade
conlinenlaI, no linha cono evilai a adeso de oulias polncias suI-
-aneiicanas, e peigunlava: Sendo o ChiIe un dos signaliios, que alilude
|seiiaj a do AC se o Ieiu e a oIvia adeiissen e, poi inicialiva liasiIeiia
(j que livenos o caso) ieviveien a paIpilanle queslo de Tacna e Aiica,
a AIscia-Loiena de nosso Conlinenle` Adoinecida, hoje, lei vindo
despeil-Ia a desasada geslo do Ilanaialy. A concIuso de CaIgeias
foi enflica: ResuIlado: de sinplico a lodas as ieplIicas do Iachco, o
iasiI se loinou a aneaa a paz da Aneiica.
86
81
Cf. La Nacin, 18 nov. 1916, "El tratado del ABC.
82
Cf. ETCHEPAREBORDA, 1978, p.124. Este autor informa que Tamini era um expoente da ideologia imperialista argentina.
Escreveu artigos na revista de Zeballos. (p.123). Segundo o mesmo autor, "Tamini representa el `ABC incipiente con la
sigla `a.B.C., ya que su existencia nos impondra el condominio de las aguas limtrofes y el arbitraje obligatorio en los
problemas de nuestro inters. (Id., p.124). Carlos Bec. futuro chanceler de rigoyen, era, tambm, crtico do tratado.
(Cf. OTERO, 1998-99, p.116).
83
FERRARI, 1981, p.70.
84
" El A.B.C. ha quedado ya maltrecho, y solo una inmienda seria del presidente puede hacerle nuevamente dar tonalidad y
con l a la opinin sudamericana en el mundo ("El ABC, La Gaceta, 14 mar. 1917).
85
Cf. CONDURU, 1998, p.71-3; OTERO, 1998-99, p.117-8, 122-3.
86
CALGERAS, 1987, p.502.
O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA
53
Lauio MIIei, se foi sinceio en suas paIavias dilas a loido
do 1*2'#, quando iegiessava do Iiala, laI cono iepioduzidas peIo R,
=,KB$, via o Tialado do AC con una dinenso iiieaI, pois espeiava
que o nesno, apesai da indifeiena de aIguns poIlicos, livesse una
iepeicusso de lianscendenlaI inpoilncia paia a poIlica inleinacionaI,
con o consequenle aunenlo do peso dos pases suI-aneiicanos no ceniio
inleinacionaI: anles (...) consideiados cono paile inaliva na poIlica de
aIen nai, leio agoia un volo hine que sei necessiio consideiai e
apieciai. (...).
87
Cunpie iefoiai que o Tialado de 1915 nada linha de iesislncia
a peneliao poIlica e econnica dos Lslados Unidos ou nesno da
Luiopa.
88
A aIiana infoinaI do AC no foia acoIhida con hosliIidade
peIos Lslados Unidos, que eslaiian nudando sua foina de luleIa solie
os vizinhos do suI. A Iiineiia Cueiia Ievou a una ciise lolaI da oiden
inleinacionaI na quaI se inseiia o AC que, en consequncia, desapaieceu
sen enconliai condies paia iessuigii no enlie-gueiias.
89
No coneo
de 1923 seu coIapso foi dehnilivo, pois a chanceIaiia aigenlina iecusou
a pioposla liasiIeiia de una ieunio pievia dos lis en VaIpaiaso,
paia lialai do ieIalivo aos ainanenlos navais, anles da ieaIizao da V
Confeincia Ian-aneiicana de Sanliago.
9O
A Ciande Cueiia inleiionpeu
a sequncia das confeincias inleinacionais aneiicanas, o que conliiluiu
paia o aiiefecinenlo da soIidaiiedade henisfeiica na decada de 192O,
nolada na VI Confeincia InleinacionaI Aneiicana (Havana, 1928), quando
hcou nlida a ciso LUA-Aneiica Lalina. Na conjunluia inedialanenle
anleiioi a Segunda Cueiia os Lslados Unidos voIlaian-se, novanenle,
paia a Aneiica Lalina pialicando una poIlica de apioxinao,
Iideiada peIo piesidenle IiankIin D. RooseveIl que a designou de loa
vizinhana. No iasiI, a pailii de oululio de 193O iniciou-se o peiodo
Vaigas, no quaI se piesligiou o pan-aneiicanisno, visveI na queslo de
Lelcia e na nediao, junlanenle con a Aigenlina, da Cueiia do Chaco.
Na oiden nundiaI do segundo ps-gueiia, foi pievislo na caila da ONU
a ciiao de oiganisnos iegionais. Assin, en 1947, foi assinado en
87
Tais palavras foram ditas por Mller em conversa com Luis Goruert (filho). ("El canciller brasileo General Mller - a
bordo del `Gelria, La Razn, Buenos Aires, 9 jun. 1915).
88
SMITH, 1991, p.80. LEUCHARS, 1983, informa que o rascunho preliminar do tratado do ABC, elaborado por Irarrazvel
(representante do Chile no Rio de Janeiro) e Mller, fora submetido apreciao dos Estados Unidos. Estes adotaram
um atitude de desencorajamento em face da articulao do ABC, sem serem enfticos. De fato, no acreditavam na
possibilidade de consolidao de uma aliana. (Cf. p.59-60). RAPOPORT MADRID (1998, p.250), apoiados em BEZ,
Beatriz R. S. de, ("El A.B.C. como entidad poltica: um intento de aproximacin entre la Argentina, Brasil y Chile a princpios
del siglo, Ciclos. Ao II, v. II, n2, 1992, p.182-183) interpretam que a proposta do ABC fora "na realidade estimulada
pelos Estados Unidos como complemento de sua poltica pan-americana no Cone Sul, regio vinculada Europa por
slidas relaes econmicas, financeiras e culturais.
89
Cf. DONGHI, 1972, p. 292-3.
90
Cf. FERRARI, 1981, p.70.
CLODOALDO BUENO
54
IelipoIis o Tialado Inleianeiicano de Assislncia Recpioca (TIAR), que
pievia necanisnos de nanuleno da paz e da seguiana henisfeiica.
A Oiganizao dos Lslados Aneiicanos (OLA), ciiada en 1948 peIa IX
Confeincia InleinacionaI Aneiicana, ieaIizada en ogol, e a sucessoia
da Unio Ian-aneiicana ciiada en 189O e iesponsveI peIas confeincias
que se Ihe seguiian. Con o TIAR e a OLA, o iegionaIisno henisfeiico
inlegiou-se a oiden nundiaI do segundo ps-gueiia.
> 9ED ,0 :&2%0 B& 5,/1,6 & .&/R+
Ao leinino da Segunda Cueiia (naio de 1945), da quaI o iasiI
pailicipou ao Iado dos AIiados, seguiu-se a deposio de Vaigas en
oululio. Redenocializado o pas, o naiechaI Luiico Caspai Dulia foi
eIeilo peIo volo diielo en dois de dezenlio e lonou posse en janeiio do
ano seguinle. O novo piesidenle nanleve a poIlica exleina cenliada na
pioxinidade aos Lslados Unidos en sequncia ao aIinhanenlo havido
duianle a gueiia. No pIano inleino adninisliou a econonia e hnanas
nacionais segundo piincpios Iileiais. Nas veilenles inleina e exleina
assuniu, poilanlo, liajeliia diveisa daqueIa da Aigenlina que nas
nos de }uan Doningo Iein iunava paia o nacionaIisno popuIisla
e afaslanenlo dos Lslados Unidos, faloies que punhan o iasiI en
guaida e iefialiio a quaIquei piojelo inleinacionaI de apioxinao
lipo AC. O ieloino de Vaigas ao podei en 1951 aIleiou esse quadio,
havendo ale ieloino no que se iefeie as duliedades pipiias de seu esliIo
de goveinai. A fienle do Minisleiio das ReIaes Lxleiioies aIou }oo
Neves da Ionlouia, defensoi da pioxinidade con os LUA e conliiio a
apioxinao con a ieplIica do Iiala naqueIes leinos, na enlaixada en
uenos Aiies ieps }oo alisla Lusaido, gacho, anligo conpanheiio,
adeplo do paclo do AC e anigo de }uan Doningo Iein, que ansiava
peIa unio das lis piincipais naes do suI do henisfeiio. Inleinanenle,
os conliiios a apioxinao denunciavan que poi lis do pielendido
paclo, Iein aIinenlasse piopsilos expansionislas solie o segnenlo
suI do conlinenle. Islo poique dianle dos lIocos de podei anlagnicos
Iideiados peIos LUA e Unio Sovielica, Iein piopunha una leiceiia
posio - a Aneiica do SuI Iideiada peIas naes que conpunhan
o AC.
91
A oposio IileiaI e a inpiensa denunciaian o peiigo da
inslaIao de una ieplIica sindicaIisla ao vei seu piineiio nandaliio
apioxinai-se de Iein. Aps un peiodo de hesilao peineada peIo
91
BANDEIRA, 1987, p.25.
O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA
55
enlale inleino, infoina-nos Muniz andeiia que Vaigas conlalou Iein
ieseivadanenle en 1953, usando un inleinediiio, paia indagai solie
sua disposio de foinai o AC. Aps dai iesposla posiliva, o piesidenle
aigenlino hcou aguaidando nanifeslao de Vaigas, que, lodavia, no
deu sequncia ao assunlo, piovaveInenle en iazo da ciise inleina e das
foias conliiias que se desencadeaiian poique o Idei jusliciaIisla linha
inagen de diladoi fascisla. A denoia Ievou esle, en confeincia seciela
na LscoIa NacionaI de Cueiia, a acusai Vaigas de fiaqueza e opinai que
o Ilanaialy punha olslcuIos a unio dos dois pases. O lexlo vazou e
no Rio de }aneiio chegou as nos do oposicionisla CaiIos Laceida que
o pulIicou (W'#D4$, ), ;9C'*$%,), liansfoinando o assunlo en escndaIo
poIlico. Vaigas foi acusado de liaidoi da pliia.
92
Nessa aIluia, o goveino
Vaigas j peidia suslenlao e caninhava paia seus esleiloies. Meses
depois, Vaigas suicidou-se (24/8/1954) en neio a una ciise poIlica
na quaI se enlieciuzaian conponenles exleinos e inleinos, solieludo
coiiupo. Iein foi deiiulado do podei no nuilo lenpo depois
(21/9/55).
93
Iiefeiiu o caninho do exIio. Anles disso, j eslavan noilas
as possiliIidades de un paclo lipo AC.
94
9 >%&/,340 .,+H,2&/$*,+,
As ieIaes do iasiI con a Aneiica Lalina voIlaian a ganhai
nfase na geslo de }usceIino ulilschek de OIiveiia (1955-196O) con o
Iananenlo da Opeiao Ian-aneiicana (OIA) en 1958 cono pioposla
de coopeiao inleinacionaI de nlilo henisfeiico con vislas a lanii
da Aneiica Lalina a niseiia e o suldesenvoIvinenlo, vislos cono
poilas de enliada paia ideoIogias anlidenocilicas. A apiesenlao
da OIA apioveilava o nonenlo de ieciudescinenlo do anli noile-
-aneiicanisno que ciiava dihcuIdades nas ieIaes dos Lslados Unidos
con as naes do suI henisfeiico que no ieceleian os lenefcios da
coopeiao econnica pieslada poi aqueIes a oulias ieas do nundo. O
piesidenle liasiIeiio pediu ao piesidenle noile-aneiicano Lisenhovei
que o pan-aneiicanisno poIlico livesse liaduo econnica, pois seiia
a naneiia nais ehcienle de o henisfeiio se opoi a aneaa naleiiaIisla
e anlidenocilica do lIoco sovielico. }usceIino iefeiia-se no apenas ao
iasiI, nas a Aneiica Lalina na defesa do iefoio da denociacia, pois esla
92
Id., p. 30-31.
93
BANDEIRA, 1987, p. 31-32.
94
CAVLAK, 2008, p. 56 e segtes., 65, 169, 171, 176, 182, 195, 201; HIRST, 1996, p.221-225.
CLODOALDO BUENO
56
seiia inconpalveI con a niseiia.
95
Iaia eIe a OIA no eia un sinpIes
piogiana, nas &(), 49, C(2Q&#.,Y ajuslada as novas nodaIidades da
ciise nundiaI, nun nonenlo cilico paia o Ocidenle. A pioposla pedia
esludos solie a apIicao de capilais en ieas aliasadas do conlinenle,
aunenlo do ciedilo das enlidades inleinacionais, foilaIecinenlo da
econonia inleina, discipIina no neicado de piodulos de lase, foinao
de neicados iegionais, anpIiao e diveisihcao da assislncia lecnica, e
a necessidade de capilais plIicos paia seloies lsicos e infiaesliuluia.
96

Apesai da n vonlade do Secieliio de Lslado }ohn Ioslei DuIIes, que
achou a ideia inopoiluna, o goveino noile-aneiicano no leve cono
fugii de sua discusso en iazo da iepeicusso inleinacionaI que o
assunlo adquiiiu.
97
A OIA, apesai de len acoIhida peIa Oiganizao
dos Lslados Aneiicanos (OLA), que consliluiu una conisso especiaI de
iepiesenlanles dos seus vinle un nenlios (Conil dos 21) incunlida
de Ihe dai execuo, apiesenlou poucos iesuIlados pilicos. A ciiao
do anco Inleianeiicano de DesenvoIvinenlo (ID) e aponlada cono o
nico iesuIlado concielo, ale poique foi ao enconlio de una aspiiao
anliga na iea.
98
Ainda no iefeienle a coopeiao econnica cale neno, peIas
expeclalivas que geiou, a assinaluia en 28 de feveieiio de 196O (paia
vigoiai a pailii de 1 de juIho de 1961) do Tialado de Monlevideu, que
ciiou a Associao Lalino-aneiicana de Livie Coneicio (AIaIc), peIo iasiI,
Aigenlina, Mexico, Iaiaguai, Ieiu e Uiuguai. O oljelivo eia eslaliIizai e
anpIiai as liocas coneiciais, desenvoIvei novas alividades, aunenlai a
pioduo e sulsliluii inpoilaes de pases no nenlios. A cada Lslado
nenlio hcava ieseivada a Iileidade de dispensai aos piodulos vindos
de pases no signaliios o lialanenlo laiifiio que juIgasse adequado as
suas convenincias. Consideia-se lanlen, a AIiana paia o Iiogiesso do
piesidenle }ohn ennedy cono una iesposla laidia, na esleiia da ciise
culana, a ideia Ianada peIa OIA.
99
95
LEITE FILHO, 1959, p. 47-48; SILVA, Artigos e entrevistas sobre ..., p.5-11, 33-36; BANDEIRA,1973, p.378, 381-382;
SILVA, 1992; VIDIGAL, 2001, p. 92-94; Conferncia de Juscelino Kubitschek de Oliveira na PUC do Rio de Janeiro em 29
out. 1958 e discurso, RBPI, 5:137-144; 6-116-123, 1959.
96
SILVA, Artigos e entrevistas sobre ..., p.13-16; Conferncia de Juscelino Kubitschek de Oliveira na Escola Superior de
Guerra, RBPI, 5:144-151, mar. 1959, p.146, 150. Mensagem; Conferncia, RBPI, 6, 1959.
97
Cf. SETTE, 1996, p. 251.
98
Organizao dos Estados Americanos - comisso especial dos 21, RBPI, 5:93-96, mar. 1959; MALAN, 1984, p.88; LEITE,
1959, p.26-43; SETTE, 1996, p. 251; Mensagem, RBPI, 10:109; Banco Interamericano de Desenvolvimento, RBPI,
12:167-168, dez. 1960. Para apreciaes crticas sobre a OPA feitas poca, veja-se VIZENTINI, 1996, p. 237.
99
Relatrio, 1961, p.29; RBPI, 10:109-111, 143-159; BANDEIRA, 1987, p.35; MONETA, 1973, p.121-123; MENEZES, 1961,
p.70; LAFER PEA, 1973, p. 115; LAFER, 1982, p. 179-180. Sobre a relao OPA-Aliana para o Progresso, veja-se
PECEUILO, 2005, p.226-227.
O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA
57
D0+*7#6Y&6
O inlegiacionisno liasiIeiio ao Iongo do peiodo exaninado
foi nais ieliico do que naicado poi aes concielas. Quando foi
aIen dislo no uIliapassou o padio da coidiaI inleIigncia paia no
anaiiai o pas a conpionissos. Mesno quando esses exisliian, foian
hinados nuIliIaleiaInenle e caian na iiieIevncia, cono ocoiieu
con a AIaIc e AIadi.
Lsla olseivao iefoia o falo de ao Iongo de nossa hisliia as
conveisaes solie inlegiao senpie coneaien peIa Aigenlina, visla
no apenas cono paiceiia piefeienciaI, nas lanlen peIa cincia de sua
piesena e inuncia enlie os pases de faIa espanhoIa, Ievando nossas
auloiidades, de Rio ianco a }nio Quadios a peicelei que nossas
lenlalivas de agIulinao e inuncia no segnenlo suI do henisfeiio
seiian inehcienles se no conlassen con a inuncia conpailiIhada con
o vizinho do Iiala. A ideia de conpailiIhanenlo na veilenle alInlica
da Aneiica do SuI esleve piesenle nas concepes de Rio ianco e en
negociadoies posleiioies a eIe.
Oulia concIuso que eneige a pailii dos falos e a conhinao da foia
do peso do nonenlo hisliico nundiaI. As pioposlas de inlegiao pan-
-aneiicana da viiada do secuIo XIX paia o XX inspiiavan-se nos
piocessos de unidade nacionaI (na AIenanha coneou peIa unio
aduaneiia, o _(22P*'*#$) e en pioposlas cenliadas na elnia (pan-esIavisno,
pan-geinanisno), que naI disfaiavan pielenses inpeiiaIislas. Na
Aneiica o pan-aneiicanisno inspiiava-se no passado coIoniaI conun
as naes do henisfeiio. De quaIquei foina, un panisno a nais
no deixava de ciiai apieenso. O AC de Rio ianco, confoine eIe
nesno conslalou, acalou defasado: o nonenlo eia de iivaIidade navaI,
ieainanenlo, acoidos secielos, faIla de inlegiao fsica enlie os povos.
Mais laide, o uIlianacionaIisno piesenle nas duas gueiias nundiais,
incIuindo-se o enlie-gueiias e suas vaiianles lolaIiliias invialiIizavan
o inlegiacionisno sinceio, pois acoleilavan piojelos de expanso. O
AC de Vaigas e Iein lanlen eslava defasado, solieludo poique o
Idei do jusliciaIisno eslava en desconpasso con seu pipiio lenpo,
pois, en pIena eia de iedenocializao e do IIano MaishaII de ajuda
econnica paia conlei o conunisno, eIe uliIizava-se de nelodos e esliIo
de diladoies popuIislas deiiolados. Vaigas no peiceleu os iiscos ao
apioxinai-se do iegine enlo vigenle no Iiala. Iein que o ajudaia
hnanceiianenle na eIeio, iionicanenle, con suas faIas e indisciies,
acalou conliiluindo paia sua queda.
CLODOALDO BUENO
58
Cunpie ainda iegisliai que a pailii da geslo de ulilschek o
inlegiacionisno liasiIeiio iefoiou a nfase no desenvoIvinenlo ao pedii
liaduo econnica paia a soIidaiiedade poIlica. Lsse foi o senlido da
OIA, sincionizada con o espiilo do lenpo.
Fnntcs c bIb!Ingraa
ALUQULRQUL, }ose Auguslo C. de. (Oig.) -*%%*$&, ,$(% )* C(2Q&#.,
*8&*'$, D',%#2*#', `abcd0abbde. v. I e II. So IauIo: CuIluia Ldiloies
Associados/NcIeo de Iesquisa en ReIaes Inleinacionais da USI,
1996.
ARQUIVO Hisliico do Ilanaialy (AHI). Rio de }aneiio: coiiespondncia
dipIonlica de Assuno, uenos Aiies, Monlevideu, Washinglon,
Sanliago, Aiquivo pailicuIai do laio do Rio ianco, Maos iefeienles a I
e III confeincias inleinacionais aneiicanas.
ARCHIVL du Minislie des Affaiies Lliangies (AMAL). Iaiia:
coiiespondncia dipIonlica de uenos Aiies.
ANDLIRA, Moniz. X *#8( 7'I*$&#$,0J',%#2f ( C'(.*%%( )* #$&*I',56( ),
79F'#., R,&#$,. iasIia: Ldiloia Univeisidade de iasIia, 1987.
ANDLIRA, Moniz. Prcscna dcs |s|adcs Unidcs nc 8rasi|. Rio de }aneiio:
CiviIizao iasiIeiia, 1973.
ULNO, CIodoaIdo, O iasiI e a leiceiia confeincia inleinacionaI
aneiicana, +%&4)(% A#%&B'#.(%, ns 13 e 14, MaiIia, 1974-1975.
. :(2Q&#., *8&*'$, ), :'#9*#', =*CgD2#.,f (% ,$(% )* ,C(I*4 `abdh ,
abaie. So IauIo: Iaz e Teiia, 2OO3.
URNS, L. iadfoid. As ieIaes inleinacionais do iasiI duianle a
piineiia ReplIica. In: IAUSTO, oiis. (dii.) A#%&B'#, I*',2 ), .#P#2#K,56(
D',%#2*#',. Rio de }aneiio-So IauIo: DifeI, 1977, l.3, v.2, p.375-4OO.
URNS, L. iadfoid. WN* 4$\'#&&*$ ,22#,$.*j =#( J',$.( ,$) &N* J',K#2#,$0
79*'#.,$ '*2,&#($%. Nova oik-Londies: CoIunlia Univeisily Iiess, 1966.
O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA
59
CALCLRAS, Iandi. ;)F#,% C(2Q&#.,% )* :,$)#/ @,2BI*',%H Inlioduo,
cionoIogia, nola lilIiogihca e lexlos seIecionados poi Iiancisco IgIesias.
iasIia: Senado IedeiaI, Rio de }aneiio: Iundao Casa de Rui ailosa,
1987.
CAVLA, Iuii. 7 C(2Q&#., *8&*'$, D',%#2*#', * , 7'I*$&#$, C*'($#%&,`abkl0abmme.
So IauIo: AnnalIune, 2OO8.
CLRVO, Anado Luiz ULNO, CIodoaIdo. A#%&B'#, ), C(2Q&#., *8&*'#(' )(
J',%#2. 4 ed. vei. anpI. iasIia: Ldiloia Univeisidade de iasIia, 2O11.
CONDURU, CuiIheine Iiazo. 7 C(2Q&#., *8&*'$, )* =#( J',$.( (% &',&,)(%
)( 7J@. iasIia: Univeisidade de iasIia (disseilao-nesliado), 1998.
COSTA, }oo Iiank da. E(,<4#9 [,D4.( * , C(2Q&#., *8&*'#(' )( J',%#2. Rio de
}aneiio: Recoid, 1968.
DONCHI, TuIio HaIpeiin. A#%&B'#, .($&*9C('/$*, )* 79F'#., R,&#$,. 3 Ld.
Madiid: AIianza LdiloiiaI, 1972.
LTCHLIARLORDA, Roleilo. A#%&('#, )* 2,% '*2,.#($*% #$&*'$,.#($,2*%
,'I*$&#$,%. uenos Aiies: IIeanai, 1978.
ILRRARI, Cuslavo CALLO, LzequieI (conpiIs). R, 7'I*$&#$, )*2 X.N*$&,
,2 @*$&*$,'#(. uenos Aiies: LdiloiiaI Sudaneiicana, 198O.
ILRRARI, Cuslavo. La Aigenlina y sus vecinos. In: ILRRARI, C. &
CALLO, L. (conpiIadoies). R, 7'I*$&#$, )*2 X.N*$&, ,2 @*$&*$,'#(. uenos
Aiies: LdiloiiaI Sudaneiicana, 198O, p.671-694.
ILRRARI, Cuslavo. +%<4*9, )* 2, C(2Q&#., *8&*'#(' ,'I*$&#$,. uenos Aiies:
LdiloiiaI Univeisiliia de uenos Aiies, 1981.
IRACA, Rosendo CORRA, Luiz IeIipe de Seixas. 7'I*$&#$, J',%#2H
@*$&*$/'#( )* h P#%#&,%. |uenos Aiiesj: LdiloiiaI Cenlio de Lsludios Unin
paia Ia Nueva Mayoia, 1998.
IRACA, Rosendo. =(., M *2 J',%#2. uenos Aiies: LdiloiiaI Cenlio de
Lsludios Unin paia Ia Nueva Mayoiia, 1994.
CLODOALDO BUENO
60
CANZLRT, Iiedeiic WiIIian. The aion do Rio ianco, }oaquin Naluco,
and lhe giovlh of iaziIian-Aneiican fiiendship, 19OO-191O, WN* A#%C,$#.
79*'#.,$ A#%&('#.,2 =*P#*\, n22, p. 432-451, 1942.
HLINSILLD, AdeIai. 7% ,5>*% I*(C(2Q&#.,% )( D,'6( )( =#( J',$.( * %*4%
rccxcs na Argcn|ina. Ioilo AIegie: Ionlifcia Univeisidade CalIica do Rio
Ciande do SuI, 2OOO (Tese-douloiado).
HIRST, Monica. A poIlica exleina do segundo goveino Vaigas. In:
ALUQULRQUL, }ose Auguslo C. de. (Oig.) -*%%*$&, ,$(% )* C(2Q&#., *8&*'$,
D',%#2*#', `abcd0abbde. So IauIo: CuIluia Ldiloies Associados/NcIeo de
Iesquisa en ReIaes Inleinacionais da USI, 1996, v. I, p. 211-23O.
}ORNAIS - uenos Aiies: +2 ?#,'#(, R, 1,.*&, )* J4*$(% 7#'*%, R, ",V,$,, R,
[,.#B$, R, :'*$%,, R, =,KB$, -,'9#*$&(. Rio de }aneiio: E('$,2 )( @(99*'.#(T
X :,#KH So IauIo: X +%&,)( )* -H :,42(.
LAILR, CeIso ILA, IeIix. 7'I*$&#$, * J',%#2 $( %#%&*9, ),% '*2,5>*%
#$&*'$,.#($,#%. So IauIo: Duas Cidades, 1973.
LAILR, CeIso, Ianoiana geiaI. In: AHIA, Luiz AIleilo e oulios.
n4*%&>*% .'Q&#.,% ), %#&4,56( #$&*'$,.#($,2. Iepes, Ldiloia Univeisidade de
iasIia: iasIia, 1982.
LLITL IILHO, aiielo, OIA: piineiio ano de discusses e negociaes,
=J:;, 5:44-77, nai. 1959, p. 47-48.
LLITL, CIeanlho, anco Inleianeiicano de DesenvoIvinenlo, =J:;,
6:26-43, 1959,
LLUCHARS, C. }. R. J',K#2#,$ U('*#I$ C(2#.M ,$) &N* I'*,& C(\*'%T abah0abcd.
Univeisily of Oxfoid, 1983 (lese de IhD).
LINS, Ivaio. =#(0J',$.(. 2ed. So IauIo: NacionaI, 1965.
. Rio de }aneiio-So IauIo: }ose OIynpio, 1945, 2 v.
MALAN, Iedio Sanpaio, ReIaes econnicas inleinacionais do iasiI
(1945-1964). In: IAUSTO, oiis (oig.). A#%&B'#, I*',2 ), .#P#2#K,56( D',%#2*#',.
So IauIo: DifeI, 1984. p. 51-1O6, v. 11.
O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA
61
MLNLZLS, A. }. ezeiia de. o%#,T oU'#., * , C(2Q&#., #$)*C*$)*$&* )( J',%#2.
Rio de }aneiio: Zahai, 1961.
MINISTLRIO das ReIaes Lxleiioies. =*2,&B'#( 1914/15.
MONLTA, CaiIos }uan. La poIlica exleiioi deI iasiI. In: IUIC, }uan
CaiIos LT aI. ?* 2, )*C*$)*$.#, , 2, 2#D*',.#B$f C(2#&#., *8&*'#(' )* 79F'#.,
R,&#$,. uenos Aiies, Ld. La asliIIa, 1973, p. 55-185.
OTLRO, DeIia DeI IiIai. La poIlica AC: un fenneno iecuiienle en
Ios pioyeclos de conceilacin iegionaI deI cono sui Ialinoaneiicano, =*%
1*%&,, n37, p.1O5-124, 1998-99.
ILCLQUILO, Ciislina Soieanu. A pc|i|ica cx|crna dcs |s|adcs Unidcs.
.($&#$4#),)* (4 94),$5,p 2 ed. anpI.. aluaI. Ioilo AIegie: Ldiloia da
UIRCS, 2OO5.
RAIOIORT, Maiio & MADRID, Lduaido. Os pases do Cone SuI e as
giandes polncias. Tiad. de Iiancisco Ieinando MonleoIiva Doialiolo. In:
RAIOIORT, Maiio CLRVO, Anado Luiz (oigs.). A#%&B'#, )( @($* -42. Rio
de }aneiio: Revan, iasIia: Ldiloia Univeisidade de iasIia, 1998, p. 239-288.
RICUILRO, Rulens, Un peisonagen da ReplIica. In: RICUILRO, R.,
ARA}O, }. H. I. (con a coIaloiao de }OIILRT, R.). E(%F ",'#, ), -#2P,
:,',$N(%T D,'6( )( =#( J',$.(. iasIia: Iundao AIexandie de Cusno, 1995.
RICUILRO, Rulens. =#( J',$.(f ( J',%#2 $( 94$)(. Rio de }aneiio:
Conliaponlo/Ieliolis, 2OOO.
ROMLRO, Luis AIleilo. J'*P* N#%&('#, .($&*9C('/$*, )* 2, 7'I*$&#$,.
uenos Aiies: Iondo de CuIluia Lconnica, 1994.
RUIZ MORLNO, Isidoio. A#%&B'#, )* 2,% '*2,.#($*% *8&*'#('*% ,'I*$&#$,%
`aiad0abmme. uenos Aiies: LdiloiiaI Ieiiol, 1961.
SLTTL, Lus Lindenleig, A dipIonacia econnica liasiIeiia no ps-
-gueiia (1945-1964). In: ALUQULRQUL, }. A. C. (oig). Sessenla anos
de poIlica exleina liasiIeiia (193O-199O). CuIluia Ldiloies Associado/
NcIeo de Iesquisa en ReIaes Inleinacionais da USI. So IauIo: 1996,
v. 2, p.239-266.
CLODOALDO BUENO
62
SILVA, AIexandia de MeIIo e. 7 C(2Q&#., *8&*'$, )* EHqf XC*',56( :,$0
0,9*'#.,$,. Rio de }aneiio: ICV/CIDOC, 1992.
SILVA, CeIso Anlonio Souza e, Opeiao Ian-aneiicana, in: RASIL,
Minisleiio das ReIaes Lxleiioies. 7'&#I(% * *$&'*P#%&,% %(D'* , XC*',56(
:,$0,9*'#.,$,, p.5-11, 33-36.
SMITH, }oseph. Uncqua| gian|s, dip|cna|ic rc|a|icns oc|uccn |nc Uni|cd S|a|cs
,$) J',K#2T aiib0abcd. Univeisily of Iillsluig Iiess, 1991.
VIDICAL, CaiIos Lduaido. ;$&*I',56( J',%#207'I*$&#$,f ( C'#9*#'( *$%,#(
`abmi0ablhe. Disseilao (Mesliado) - Univeisidade de iasIia, 2OO1.
VIZLNTINI, IauIo Iagundes, A poIlica exleina do goveino }K (1956-
1961). In: ALUQULRQUL, }. A. C. (oig.). -*%%*$&, ,$(% )* C(2Q&#., *8&*'$,
D',%#2*#', `abcd0abbde. v.1. So IauIo: CuIluia Ldiloies Associados/NcIeo
de Iesquisa en ReIaes Inleinacionais da USI, 1996, p.231-251.
63
A Integrao Sul-Americana como um Projeto
Brasileiro: de Uruguaiana s Malvinas
@,'2(% +)4,')( G#)#I,2
;+:/0B#340
A nodeina inlegiao da Aneiica Lalina len sua oiigen na
decada de 195O, confoinada, en piineiio Iugai, poi necessidades
econnicas enfienladas peIas naioies econonias da iegio e, en
segundo, peIos diveisos ieveses sofiidos poi seus goveinanles na lusca
de apoio noile-aneiicano ao desenvoIvinenlo. Un dos esfoios nais
sislenlicos iesuIlou na ciiao da Conisso Lconnica paia a Aneiica
Lalina (CepaI), en 1949, vincuIada as Naes Unidas, con a funo de
pionovei esludos e de auxiIiai os goveinos na eIaloiao de piojelos
de desenvoIvinenlo. A Oiganizao dos Lslados Aneiicanos (OLA),
ciiada en 1948 e que deveiia cunpiii na esfeia poIlica o que o Tialado
Inleianeiicano de Assislncia Recpioca (TIAR) deveiia fazei na iea
da defesa, no conseguia - ou no pielendia - dai iesposlas a aIluia das
denandas dos pases Ialino-aneiicanos.
A pailii de 1947, os Lslados Unidos coIocaian a seguiana niIilai
e poIiciaI acina de quaIquei oulia pieocupao en ieIao aos pases
suldesenvoIvidos sol sua hegenonia. Un dos eIenenlos dessa eslialegia
eia a poIlica de sinaI veide paia os seloies auloiiliios conseivadoies,
aIiada a llica de consideiai conunislas lodos os novinenlos popuIaies
que Iulavan poi nudanas sociais. Nesse conlexlo, liveian hn goveinos
denocilicos na VenezueIa e no Ieiu (1948), en Cula (1952) e na
CualenaIa (1954). A expeiincia iefoinisla na CualenaIa, Iideiada peIo
CARLOS EDUARDO VIDIGAL
64
niIilai nacionaIisla }acolo Ailens, foi conlalida peIos Lslados Unidos,
que, aIegando a peneliao conunisla no pas, conseguiu o avaI da OLA
- X Confeincia Inleianeiicana (1954) -, incIuindo o volo liasiIeiio, paia
depoi o goveino Ailens.
Ioi nesse conlexlo de dihcuIdades en ieIao a olleno de
enpieslinos exleinos - Ieia-se noile-aneiicanos - e de poucos iesuIlados
na coopeiao lecnica paia o desenvoIvinenlo que }usceIino ulilschek
Ianou, en 1958, a Opeiao Ian-Aneiicana (OIA). A inicialiva de
} vaIia-se do aigunenlo de que a Aneiica Lalina, necessilava de un
IIano MaishaII cono neio de supeiao do suldesenvoIvinenlo,
conpieendido cono a neIhoi naneiia de conlei o conunisno na iegio.
Consisliu en una lenlaliva de nuIliIaleiaIizao do pan-aneiicanisno,
que peiniliiia una anpIa cooidenao dos pases aneiicanos en favoi
do desenvoIvinenlo. Aos LUA caleiian o hnancianenlo dos piojelos
nacionais de desenvoIvinenlo e a liansfeincia de lecnoIogia. Lssa
disciepncia enlie o pioposlo poi } e os inleiesses de Washinglon
expIica, en giande nedida, as dihcuIdades enfienladas peIa OIA.
No nesno ano de 1958, o Inslilulo Supeiioi de Lsludos iasiIeiios
(ISL), ciiado no goveino Cafe IiIho, nas que se liansfoinaiia en supoile
ideoIgico do desenvoIvinenlisno dos anos }, pulIicou o Iivio X $,.#($,2#%9(
$, ,&4,2#),)* D',%#2*#',, de HeIio }aguaiile. Iiofundo conhecedoi do delale
liavado na Aneiica Lalina en loino do lena do desenvoIvinenlo, }aguaiile
consideiava que o Ilanaialy no conseguiia se adaplai a nova conjunluia
suigida ao hnaI da Segunda Ciande Cueiia. No aconpanhaia, poi exenpIo,
a lonada de conscincia da sociedade liasiIeiia da ieIao exislenle enlie o
desenvoIvinenlo econnico e sociaI do pas e sua poIlica exleiioi.
As lis diieliizes piincipais da poIlica exleiioi liasiIeiia desde a
gueiia linhan sido, na viso de }aguaiile, a coIaloiao con os Lslados
Unidos, o conlale ao coIoniaIisno e o eslieilanenlo dos vncuIos con
os pases Ialino-aneiicanos, pailicuIainenle con os suI-aneiicanos.
A coIaloiao con os LUA no liaduzia una poIlica ehcienle e no
enconliava, inleinanenle, os supoiles necessiios, o anlicoIoniaIisno
no apiesenlava nenhuna ailicuIao con os pases que suslenlavan a
descoIonizao afiicana e asilica, e a apioxinao con a Aneiica Lalina
eia conliaiiada peIa liadio de isoIanenlo en ieIao aos vizinhos. A
supeiao dessa siluao negaliva seiia dada poi neio de una nova
poIlica exleiioi, cuja essncia seiia a aulononia fienle as piincipais foias
inleinacionais, a epoca chanada neuliaIisno.
A piineiia condio paia neuliaIizai o podei de iepiesIia dos
LUA - ieao naluiaI a quaIquei exeiccio aulononisla - eia a unio da
A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS
65
Aneiica Lalina, cuja lase seiia a coopeiao enlie iasiI e Aigenlina.
QuaIquei que fosse a aspiiao do iasiI, sua ailicuIao con a Aigenlina
conslilua-se cono inpeialivo lsico paia anlos os pases e paia o
sislena Ialino-aneiicano en geiaI. Una aIiana ofensiva e defensiva
liasiIeiio-aigenlina, apoiada da neIhoi naneiia na econonia dos dois
pases, acaiielaiia, de inedialo, a inveiso das iegias de podei na Aneiica
Lalina, ou peIo nenos na Aneiica do SuI.
1OO
A anIise de }aguaiile, aIiada ao delale econnico dos anos
195O, indican que a OIA no adolou a eslialegia coiiela na lusca do
desenvoIvinenlo Ialino-aneiicano, que exigia, anles de ludo, avanos
na inlegiao econnica iegionaI, lendo poi piincpio a ,'&#.42,56( enlie
iasiI e Aigenlina. L nesse senlido que o Lnconlio de Uiuguaiana, enlie
os piesidenles }nio Quadios e Ailuio Iiondizi, en aliiI de 1961, e o
nico naico hisloiicanenle consislenle paia o incio da inlegiao suI-
-aneiicana, laI quaI a concelenos nas decadas iniciais do secuIo XXI. Ioi
o piineiio nonenlo no quaI, aIen do eslaleIecinenlo de un sislena de
consuIlas iecpiocas, visIunliou-se a inlegiao econnica en senlido
anpIo, en un hoiizonle dehnido, a Aneiica do SuI.
US I/#1#,$,+,- , L0/3, B, $+:&1/,340
O Lnconlio de Uiuguaiana foi o ponlo aIlo da dinenso suI-
-aneiicana da aulodenoninada IoIlica Lxleiioi Independenle (ILI),
de }nio Quadios e Afonso Aiinos de MeIo Iianco. Iaia o enlaixadoi
aigenlino no Rio de }aneiio, CaiIos ManueI Muiz, a ILI incoipoiaiia
o discuiso que Auguslo Iiedeiico Schnidl uliIizaia na OIA, nas
piovaveInenle no haveiia nodihcao sulslanciaI na poIlica exleiioi do
iasiI. O que se podeiia suspeilai eia que Quadios desse a OIA un ,I4)(
%*$&#)( )*2 2#)*',KI( D',%#2*V(. Tudo dava a enlendei que o novo goveino
desejaiia assunii eneigicanenle a Iideiana conlinenlaI.
1O1
Con efeilo, o chanceIei Afonso Aiinos piops: a) a nundiaIizao
das ieIaes inleinacionais do iasiI, piovaveInenle a inicialiva de naioi
oiiginaIidade da ILI, l) a aluao isenla de conpionissos ideoIgicos,
enloia con a ahinao de que o iasiI fazia paile do ocidenle, c) a nfase na
lissegnenlao do nundo enlie Noile e SuI, e no nais enlie Lesle e Oesle,
d) a anpIiao das ieIaes coneiciais inleinacionais, e) o desejo de pailicipao
100
JAGUARIBE, Hlio. O nacionalismo na atualidade brasileira. Rio de Janeiro: ISEB, 1958, p. 280.
101
Letra de Carlos Manuel Muiz, para Digenes Taboada, Rio de Janeiro, 27.01.60, reservada, n 1.300, pp. 1-3. MREC/
AH, lata: Brasil, 1961 al 1965.
CARLOS EDUARDO VIDIGAL
66
nas decises inleinacionais, f) a Iula peIo desenvoIvinenlo, peIa paz e peIo
desainanenlo, g) a defesa da no inleiveno e da aulodeleininao
dos povos elc.
1O2
Quanlo ao conlinenle aneiicano, espeiava-se una Iinha
nenos coidiaI paia con os goveinos no denocilicos, o que no incIuiiia
necessaiianenle o Iaiaguai, dadas as loas ieIaes nanlidas enlie os dois
pases. Cula seiia una das opes nais difceis con as que haveiia de
defionlai-se o novo goveino, apesai de Quadios no lei insislido nais solie
o assunlo, especiaInenle depois de sua viliia. Ln ieIao a Aigenlina, a
peispecliva eia pionissoia, pois as ieIaes liIaleiais se enconliavan en
lina fase e j se disculia a coopeiao paia o desenvoIvinenlo e a anpIiao
dos neicados poi neio de unies aduaneiias.
1O3
A naioi paile dos esludos conlenpoineos solie a ILI aliilui nfase
excessiva aos seus piincpios e diieliizes, consideiando piincipaInenle
o falo de seus vaIoies leien inuenciado a poIlica exleiioi de oulios
goveinanles liasiIeiios cono, poi exenpIo, Lineslo CeiseI e nesno seus
anlecessoies, Cosla e SiIva e LnIio Medici. O goveino Quadios foi cuilo
denais, lunuIluado denais, paia que sua poIlica exleina livesse condies
de ahinao. Nesse senlido, CeIson Ionseca }i. consideia a ILI nais un
piojelo poIlico, una concepo inleIecluaI, do que una poIlica exleiioi
que lenha conseguido ailicuIai piincpios, diieliizes, neios e aes.
1O4
Ln
una peispecliva nais anpIa de lenpo, CIodoaIdo ueno aliilui o seu
sucesso a conlinuidade que leve sol }oo CouIail - San Tiago Danlas e
con os goveinos anleiioies, podendo sei consideiada desdolianenlo de
una lendncia oiiunda da poIlica exleiioi do segundo goveino Vaigas.
L nessa peispecliva de conlinuidade Vaigas - } - Quadios que
o enconlio de Uiuguaiana ganha foia no conlexlo das loas ieIaes
enlie iasiI e Aigenlina, acina nencionadas. Tendo o iasiI passado
peIo quinqunio desenvoIvinenlisla de } e a Aigenlina sido goveinada
peIo iguaInenle desenvoIvinenlisla Ailuio Iiondizi, e anlos leien
piolagonizado, en difeienle nedida, as negociaes da OIA, as condies
paia avanos nas negociaes liIaleiais eian linas.
A agenda solie a quaI se iniciaian as conveisaes enlie Quadios
e Iiondizi, assessoiados peIos chanceIeies Afonso Aiinos e Digenes
Taloada, conslilua-se de 11 ponlos: a) Convnio de Anizade e ConsuIla,
que incIuiu a consuIla pievia solie os assunlos inpoilanles da poIlica
102
BUENO, Clodoaldo; CERVO, Amado Luiz. Histria da poltica exterior do Brasil. Braslia: Editora Universidade de Braslia,
2008, p. 311.
103
Id. ib.
104
FONSECA JR, Gelson. Mundos diversos, argumentos afins: notas sobre aspectos doutrinrios da poltica externa
independente e do pragmatismo responsvel In: ALBUUERUE, J. A. G. Sessenta anos de poltica externa brasileira
(1930-1990): crescimento, modernizao e poltica externa. So Paulo: Cultura Editores/Nupri-USP, 1996, p. 329.
A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS
67
exleiioi de cada pas e a possiliIidade de cooidenao das aes dianle
de oulios goveinos e oiganisnos inleinacionais, l) coIaloiao enlie os
dois pases nas Naes Unidas, c) siluao de Cula, d) conilo de Iiniles
enlie Ieiu e Lquadoi, e) confeincia de Quilo, f) inleicnlio coneiciaI
liIaleiaI, g) esludo dos piocedinenlos da conla convnio, h) zona de
Iivie-coneicio, i) esludos solie a possiliIidade de pailicipao de capilais
liasiIeiios en indsliias aigenlinas e de capilais aigenlinos nas liasiIeiias,
o que envoIvia a negociao de un acoido de conpIenenlao indusliiaI,
j) convnio cuIluiaI, k) inleicnlio de infoinao cienlhca.
1O5
Consideiaes solie a siluao poIlica da Aneiica do SuI esliveian
piesenles na anIise da poIlica inleinacionaI. Iaia Iiondizi, se a condio
suI-aneiicana de anlos os pases fosse coIocada de naneiia piudenle,
no seiia una Iinilao a poIlica exleina do iasiI e da Aigenlina. A ideia
eia sepaiai a Aneiica do SuI dos piolIenas do Caiile, vislo que os LUA
lendian a anaIisai os piolIenas Ialino-aneiicanos cono un conjunlo e sol
a lica do conlexlo caiilenho. Todo o iaciocnio do piesidenle aigenlino
laseava-se na conslalao de que no eia vanlajoso opoi-se a poIlica
esladunidense paia a iegio. O posicionanenlo liasiIeiio, lendenle ao
neuliaIisno, devia-se as condies inleinas do pas.
O Convnio de Anizade e ConsuIla, iesuIlanle do enconlio, linha o
piopsilo de consoIidai os Iaos de anizade que unian iasiI e Aigenlina
poi neio de consuIlas peinanenles solie lodos os assunlos de inleiesse
conun e da cooidenao de suas aluaes no nlilo conlinenlaI e nundiaI.
O acoido incIua o inleicnlio de infoinaes solie lodas as quesles
de cailei ieIevanle no nlilo inleinacionaI, a ieaIizao de esfoios no
senlido de foilaIecei o sislena inleianeiicano, o encaninhanenlo de
esludos solie os neios necessiios paia a consoIidao das ieIaes nas
esfeias juidica, econnica, hnanceiia e cuIluiaI, a peinisso iecpioca
paia a Iivie enliada e sada, o eslaleIecinenlo de donicIio e o Iivie
linsilo dos nacionais da oulia paile. O convnio eslaiia aleilo a adeso
de lodos os pases do conlinenle e deveiia sei ialihcado en confoinidade
con as disposies conslilucionais de cada pas.
O convnio foi ialihcado peIo Congiesso aigenlino nos neses
que se seguiian, nas o goveino Iiondizi leininou en naio de 1962
en decoiincia de un goIpe niIilai. O novo goveino aigenlino, de }ose
Maia Cuido, adolou una poIlica aneiicanisla, apioxinando-se de
Washinglon e dislanciando-se do iasiI. No caso liasiIeiio, o convnio foi
iejeilado no goveino CouIail. Olseiva-se que nenhuna giande inicialiva
105
Memorando "Conferencia de Uruguayana; para informacin del excelentsimo seor Presidente, maio de 1961, p. 4.
MREC-AH, caixa: Brasil, 1961, Encuentro Frondizi-uadros, pasta: Conferencia Uruguayana (temas e informe general).
CARLOS EDUARDO VIDIGAL
68
da poIlica exleiioi liasiIeiia, excelo a aluao en favoi da ciiao da
Associao Lalino-Aneiicana de Livie Coneicio (AIaIc), que se deu en
196O, sinaIizou lanlo no senlido da inlegiao. Ioien, o hoiizonle de
Uiuguaiana eia a inlegiao suI-aneiicana e, nesse aspeclo, a inicialiva
foi pioneiia.
A ienncia de }nio Quadios, en agoslo de 1961, a ciise que se
seguiu e a sada paiIanenlaiisla esvaziaian a ILI e, quando }oo CouIail
ieassuniu seus pIenos podeies, en janeiio de 1963, no havia condies
paia dai pIena vigncia a ILI, peIo nenos en ieIao aos vizinhos suI-
-aneiicanos. San Tiago Danlas ieahinou as ieIaes con a Aneiica Lalina
sen disciininaes, conliiia a lIocos, na lase da alsoIula iguaIdade. As
condies, poien, no eian favoiveis, nas enquanlo coincidiian os
goveinos CouIail e Iiondizi, de ceilo nodo, o sislena de consuIla leve
vigncia.
2. Dc Castc!n a MdIcI: Intcgran rcgInna! c cnnstrun da pntncIa
A poIlica exleina do goveino CasleIo ianco len sido inleipielada
cono una iupluia en ieIao a ILI, pois Vasco Leilo da Cunha, seu
chanceIei, enpenhou-se en desnanleIai a poIlica anleiioi, alandonando
piincpios cono o nacionaIisno, o vncuIo da poIlica exleiioi con o
desenvoIvinenlo, o ideiio da OIA e a aulononia do pas dianle de un
nundo lipoIai.
1O6
A .(''*56( )* '49(% ocoiiida nesle peiodo leiia poi
lase a adeso do pas aos piincpios da Cueiia Iiia e da lipoIaiidade, a
aleiluia ao capilaI esliangeiio e a peinanncia, de foina niligada, de
eIenenlos do nacionaIisno e do univeisaIisno anleiioies. Con efeilo, o
goveino CasleIo ianco piocuiou, naqueIe conlexlo, insliunenlaIizai un
aIinhanenlo aulonlico aos Lslados Unidos poi neio do que o pipiio
piesidenle denoninava inleidependnciaH
1O7
Inleipielao iecoiienle, cono a expiessa poi Heniique AIlenani
de OIiveiia
1O8
, apiesenla a poIlica de inleidependncia cono una negao
da ILI, sendo possveI consideiai esse peiodo un hialo, pois aIguns
eIenenlos inpoilanles do peiodo anleiioi seiian ielonados a pailii
do segundo goveino da diladuia niIilai. No e caso de se apiofundai
na anIise das caiacleislicas nais anpIas da poIlica exleiioi liasiIeiia
daqueIe peiodo e sin de avaIiai o conpoilanenlo do goveino CasleIo
106
BUENO; CERVO (2008), op. cit., p. 368.
107
OLIVEIRA, Henrique Altemani de. Poltica externa brasileira. So Paulo: Saraiva, 2005, p. 107.
108
Id. ib., p. 107-108.
A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS
69
ianco en face da inlegiao iegionaI e veiihcai se, nesse nlilo, a ideia
do hialo se suslenla.
H ceila concoidncia na Iileialuia en ieIao ao papeI secundiio
que a Aneiica Lalina ocupou na poIlica exleina liasiIeiia sol CasleIo
ianco, enloia lenhan ocoiiido aIgunas inicialivas inpoilanles cono
as aes junlo ao goveino aigenlino paia inlensihcai o coneicio liIaleiaI
(acoido do liigo, de 7 de novenlio de 1964), a ciiao de una Conisso
LspeciaI liIaleiaI (23 de aliiI de1965) e a fiacassada pioposla de Unio
Aduaneiia, feila poi Roleilo Canpos. IguaInenle inpoilanles foian
a inauguiao da Ionle da Anizade, enlie o iasiI e o Iaiaguai, e as
negociaes leiiiloiiais que cuIninaian con a Ala das Calaialas, de
1965. No ano de 1966, o ninislio }uiacy MagaIhes visilou sele capilais
suI-aneiicanas paia eslaleIecei ou ieslaleIecei Iaos coneiciais e
poIlicos nais consislenles. Anado Luiz Ceivo conhinou a dinenso
secundiia dos Iaos liIaleiais iegionais na poIlica de CasleIo ianco,
na quaI a inlegiao suI-aneiicana no leiia lido Iugai, aps o naIogio
da nisso de Roleilo Canpos
1O9
.
O que os hisloiiadoies das ieIaes inleinacionais do iasiI ainda
no peiceleian e que lais inicialivas fazian paile de un piojelo naioi
que foi nodihcado peIo novo iegine, nas que conseivou inpoilanles
eIenenlos das pioposlas inlegiacionislas da ILI. A difeiena eia que, en
vez de un piocesso de inlegiao vincuIado r .($.#2#,56( N#%&B'#., *$&'* (
'*I#9* )*9(.'/&#.( '*C'*%*$&,&#P( * 49, '*U('9, %(.#,2 .,C,K )* %4C'#9#' , (C'*%%6(
), .2,%%* &',D,2N,)(', C*2, .2,%%* C'(C'#*&/'#,, cono pioposlo poi San Tiago
Danlas paia a ILI
11O
, nessa nova fase o piojelo de inlegiao da Aneiica
do SuI iespondia a vaIoies geopoIlicos dos niIilaies e a inleiesses da .2,%%*
C'(C'#*&/'#,, ou seja, dos giupos enpiesaiiais hegennicos no pas.
Nas paIavias de CasleIo ianco, havia una conpIela associao
da poIlica exleina con a poIlica inleina, con oljelivos aluaIizados
que se enquadiaiian nos oljelivos nacionais. A dipIonacia deveiia sei,
nesse conlexlo, un insliunenlo deslinado a Ievanlai iecuisos paia nosso
)*%*$P(2P#9*$&( *.($O9#.( * %(.#,2 (giifo no oiiginaI), lendo en visla o
foilaIecinenlo do podei nacionaI. Assin, o goveino aliilua pailicuIai
inpoilncia a inlegiao Ialino-aneiicana:
Iiocuiai eslieilai, en lodos os canpos, as ieIaes con lodos os pases,
peIo apeifeioanenlo da convivncia econnica e cuIluiaI. No que diz
iespeilo aos pases Iinliofes, esfoiai-se- en aunenlai os seus sislenas
109
BUENO; CERVO (2008), op. cit., p. 376-377.
110
DANTAS, San Tiago. Poltica externa independente. Rio de Janeiro: Civilizao Brasileira, 1962, p. 5-6.
CARLOS EDUARDO VIDIGAL
70
de conunicao e de lianspoiles, de laI nodo que as fionleiias passen
a unii-nos efelivanenle. Lnpenhai-se- en loinai a Associao Lalino-
-Aneiicana de Livie Coneicio un insliunenlo ehcienle de incienenlo
nas liocas enlie os pases aneiicanos.
111
ConpIenenlava a poIlica paia a Aneiica Lalina a ieahinao da
liadicionaI adeso do iasiI aos senlinenlos e ideais do pan-aneiicanisno,
ao Iado da pioposla de foilaIecinenlo da OLA, consideiada de fundanenlaI
inpoilncia paia a coeso do conlinenle. Assin, difeienlenenle da ILI,
o iasiI deveiia sei nais coopeialivo con Washinglon na apIicao da
seguiana coIeliva das Aneiicas. A peispecliva da inlegiao iegionaI
eia, enlielanlo, una poIlica dehnida a pailii dos inleiesses nacionais,
confoine havian sido foinuIados na OIA e na ILI, depuiados peIo
ciivo poIlico do novo iegine. Diveige-se, dessa foina, da inleipielao
de IauIo Iagundes Vizenlini, paia quen a inlegiao henisfeiica eia un
vaIoi paia o goveino CasleIo ianco, )*%)* <4* *U*&4,), $, B&#., ),% '*2,5>*%
pricri|4rias ccn cs |s|adcs Unidcs.
112
A poIlica exleiioi de CasleIo ianco paia a Aneiica envoIvia dois
novinenlos, dehnidos en loino dos eixos da acia do Iiala e da acia
Anaznica, que deveiian sei os dois piincipais veloies da inlegiao
iegionaI. Roleilo Canpos iecoida que CasleIo ianco, en discuiso na
LscoIa Supeiioi de Cueiia (LSC), en 1959, dehniia as lis eslialegias que
doninavan a Anaznia: a do nedo, a do iessenlinenlo e a da onisso. Ln
seu goveino, foi aliiluda a Canpos a laiefa de no iepelii esses eiios, poi
neio de un esquena gIolaI de desenvoIvinenlo na iegio, a sei suslenlado
peIo anco da Anaznia, peIa Supeiinlendncia de DesenvoIvinenlo da
Anaznia (Sudan) e peIa Zona Iianca de Manaus. A XC*',56( 79,KO$#,,
cono foi designada peIo goveino, leve seu ponlo cuIninanle na Iiineiia
Reunio de Incenlivos ao DesenvoIvinenlo da Anaznia, en Manaus,
oiganizada peIo goveino fedeiaI e peIas confedeiaes NacionaI da
Indsliia, AgiicuIluia e Coneicio, con a piesena de CasleIo ianco.
113
As visilas de }uiacy MagaIhes aos vizinhos anaznicos eia, nesse
senlido, paile de un piojelo naioi, que oljelivava dai naioi dinanisno
as ieIaes con esses pases. Iiocesso seneIhanle deveiia ocoiiei na acia
do Iiala, iegio na quaI o naioi olslcuIo ao piojelo liasiIeiio foi a queda
de Ailuio Iiondizi e a ascenso de }ose Maia Cuido (1962-1963), goveino
111
MINISTRIO DAS RELAES EXTERIOES. Textos e declaraes sobre poltica externa (de abril de 1964 a abril de 1965).
Primeiro aniversrio da revoluo de 31 de maro de 1964. Rio de Janeiro: MRE/Departamento Cultural e de Informaes,
p. 12.
112
VIZENTINI, Paulo Fagundes. A poltica externa do regime militar brasileiro: multilateralizao, desenvolvimento e construo
de uma potncia mdia (1964-1985). Porto Alegre: Editora da Universidade/UFRGS, 1998, p. 48.
113
CAMPOS, Roberto. A lanterna na popa: memrias. Rio de Janeiro: Topbooks, 1994, p. 739-741.
A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS
71
luleIado peIos niIilaies e que adolou una poIlica de apioxinao con
os Lslados Unidos en deliinenlo das ieIaes con a vizinhana e, en
un segundo nonenlo, do iadicaI )*2 C4*D2( Ailuio IIIia (1963-1966), que
piocuiou guaidai a devida dislncia en ieIao ao iegine niIilai liasiIeiio.
No olslanle lais dihcuIdades, as negociaes enpieendidas poi
Roleilo Canpos paia a ciiao de una unio aduaneiia na iegio se
enquadiavan en una peispecliva nais anpIa que, na viso aigenlina,
eia fiulo da poIlica de polncia adolada peIo Rio de }aneiio:
Consecuencia Igica de esa aspiiacin, es su pielensin de ejeicei eI Iideiazgo
en Sud Aneiica, lialando de aliaei a su ilila Ios pases de esla iea. Ieio
esle deseo liene - enlie olios - eI olslcuIo de Ia piesencia aigenlina, que
ejeice una inuencia en eI conlinenle dihciI de despIazai, poi Io que iasiI, aI
eslalIecei su poIlica a seguii en eI oiden inleinacionaI, en nuchos aspeclos
dele condicionaiIa a Ia posicin y poIlica aigenlina.
114
Lsse lipo de peicepo poi paile do piincipaI paiceiio econnico do
iasiI na Aneiica do SuI ceilanenle dihcuIlou a nisso de Roleilo Canpos de
piopoi a ciiao de una unio aduaneiia no Cone SuI, a pailii da ailicuIao
enlie iasiI e Aigenlina e aleila aos denais pases Ialino-aneiicanos, en una
ieedio de paile das negociaes de Uiuguaiana. A unio aduaneiia seiia
consliluda en cinco anos, con desgiavao Iineai de vinle ponlos peicenluais
ao ano. Havia o ieceio, poi paile de giupos enpiesaiiais liasiIeiios, de que
una inicialiva desse lipo podeiia sei aiiiscada caso o Mexico a inlegiasse,
peIo falo de esse pas podei sei usado cono calea de ponle poi paile
de enpiesas noile-aneiicanas inleiessadas en acesso piiviIegiado aos
neicados do suI. Na epoca, poien, cono olseivou Canpos, as condies
que suigiiian liinla anos depois, quando da foinao do Tialado Noile-
-Aneiicano de Livie Coneicio (Nafla), no se apiesenlavan. De quaIquei
nodo, a Aigenlina pediu, poi neio do ninislio da Lcononia, AdaIleilo
iiegei Vasena, lenpo paia un peiodo piepaialiio de aluaIizao da laxa
de cnlio e paia esludos solie a desgiavao aIfandegiia, pois o iasiI se
enconliava en siluao supeiioi a da Aigenlina nessa naleiia.
115
Roleilo Canpos Ianenla o falo de no lei conseguido peisuadii
Cosla e SiIva da inpoilncia de dai conlinuidade ao lena. No olslanle, a
passagen do goveino CasleIo ianco paia a geslo Cosla e SiIva no aIleiou
o essenciaI da poIlica suI-aneiicana do iasiI. A inlegiao fsica iegionaI
114
Brasil. Visita de S. E. El Seor Canciller, Dr. D. Miguel Angel Zavala Ortiz. Departamento Amrica del Sur. MREC-Buenos
Aires, lata: Brasil, 1958 al 1967. Revolucin 31/3/1964.
115
CAMPOS (1994), op. cit., p. 750.
CARLOS EDUARDO VIDIGAL
72
conlinuaiia a sei a piioiidade nessa iea, cono denonsliado peIo Tialado
da acia do Iiala, de 1969, que eslaleIeceu as iegias de negociao e o 9()4%
P#P*$)# paia a expIoiao hidieIeliica dos iios da lacia. A inpoilncia da
acia do Iiala no foi devidanenle ieconhecida peIa Iileialuia da iea da
hisliia das ieIaes inleinacionais do iasiI, piovaveInenle en viilude
do conlencioso en loino de Ilaipu, que ieIegou a un segundo pIano os
avanos do peiodo.
116
A peisislncia liasiIeiia na inlegiao suI-aneiicana
no se Iinilou, no enlanlo, a peispecliva da inlegiao eneigelica no Iiala.
O piojelo liasiIeiio paia a acia Anaznica eia iguaInenle
consislenle. Ln juIho de 1969, o ninislio AIaiico SiIveiia }nioi, poi
ocasio de confeincia pionunciada na LscoIa Supeiioi de Cueiia,
aigunenlava que, enlie os oljelivos da poIlica exleiioi liasiIeiia, poucos
linhan a inpoilncia ou o senlido de uigncia do que o de eslinuIai o
suiginenlo, %(D $(%%, #$%C#',56( * 2#)*',$5, (giifo nosso), de una hIosoha
suI-aneiicana de coopeiao anaznica. As pienissas que suslenlavan a
poIlica liasiIeiia paia a Anaznia eian as seguinles:
1) Os pases da Anaznia lenlaio chegai, nais cedo ou nais laide,
a una finuIa de associao que Ihes peinila enfienlai con
naioi ehcincia os piolIenas conuns da iegio, noladanenle
nos seloies de infiaesliuluia,
2) A nedida en que - aliaves da inlensihcao dos insliunenlos
liIaleiais - essa diieliiz se foi liansfoinando en una aspiiao
de nlilo zonaI, devei o iasiI, no apenas aceil-Ia, nas
assunii a conduo do novinenlo associalivo, oiienlando-o a
Iuz de nossos pipiios conceilos de seguiana e desenvoIvinenlo,
3) Iaia laI hn, e indispensveI - e oulio no len sido o oljelivo
do Ilanaialy en iecenles negociaes con os pases vizinhos -
que, desde agoia, os acoidos liIaleiais solie piojelos espechcos
ieilan os piincpios decoiienles da hIosoha liasiIeiia
de inlegiao, noladanenle o da conpelncia excIusiva
dos Coveinos anaznicos na piogianao e conduo de
enpieendinenlos conjunlos.
117
O docunenlo e cIaio quanlo ao piojelo suI-aneiicano do iasiI,
lanlo en ieIao a inlegiao econnica quanlo no que se iefeie a iea da
defesa. Nesla Ilina, o goveino Cosla e SiIva pionoveia a nacionaIizao
116
VIDIGAL (2009), op. cit., p. 153-155.
117
As Relaes do Brasil com os Pases da Bacia Amaznica. Conferncia do ministro Alarico Silveira Jnior na Escola Superior
de Guerra, julho de 1969. Castanhos, 920.(42)(00) Relaes Poltica e Diplomtica, 1967 a 1969.
A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS
73
da seguiana, ou seja, a lusca de neios inleinos paia a defesa, vincuIada ao
desenvoIvinenlo econnico aulossuslenlado e ao nacionaIisno de hns.
118

A hnaIidade do desenvoIvinenlo econnico juslihcava o alandono da
douliina da seguiana nacionaI do peiodo lipoIai e a lusca do aunenlo
dos iecuisos inleinos de podei, o que piessupunha naioi inlegiao con
os pases vizinhos. Nesse senlido, a poIlica liasiIeiia apiesenlava giande
coeincia en leinos de concepo e dehnia cIaianenle o Iugai dos
oiganisnos inleinacionais en sua poIlica paia a Aneiica do SuI, cono
expIicilou o ninislio SiIveiia, no docunenlo acina iefeienciado:
|...j paiece evidenle que, quanlo naioi foi a inuncia desses oiganisnos
|inleinacionaisj na conduo das aes, lanlo nais lecnico sei o enfoque
dos piolIenas, no conlexlo do pIanejanenlo iegionaI, e e una veidade que
nen senpie, no pIano das ieIaes inleinacionais, a neIhoi soIuo lecnica
coiiesponde necessaiianenle a neIhoi soIuo poIlica. Cono na acia do
Iiala, lanlen na acia Anaznica - e solieludo nesla - a conliiluio das
enlidades inleinacionais sei lenehca e necessiia. Vejo-a, poien, liaduzida
en leinos de coopeiao solie piojelos espechcos, apiovados en nveI
goveinanenlaI, e no de co-iesponsaliIidade na foinuIao, cooidenao
ou conduo de un piogiana nuIlinacionaI de desenvoIvinenlo.
O piagnalisno expiesso nos fiagnenlos acina ajuda a
conpieendei o pessinisno liasiIeiio dianle da pioposla de ciiao de
un neicado conun Ialino-aneiicano, apiovada na OLA en 1967, e na
inpIenenlao do consenso de Via deI Mai, quanlo a liansfoinao
da Oiganizao en insliunenlo efelivo de coopeiao. Iaia o iasiI, as
condies paia a ciiao de un neicado conun na vasla iea Ialino-
-aneiicana ainda no eslavan piesenles e nais inpoilanle seiia avanai
na inlegiao fsica iegionaI e no iefoio dos iecuisos de podei das naes
Ialino-aneiicanas, a coneai peIa vizinhana.
Oulio aspeclo a sei deslacado so as iefeincias as lacias
anaznica e do Iiala. Una piineiia avaIiao solie os desdolianenlos
do piojelo suI-aneiicano do iasiI sinaIiza paia a conlinuidade das ideias
foinuIadas enlie 1966 e 1969 nas piesidncias dos geneiais LnIio C.
Medici (1969-1974), Lineslo CeiseI (1974-1978) e }oo alisla Iigueiiedo
(1979-1985). Ao Iongo desses anos, o iasiI avanou en sua poIlica
desenvoIvinenlisla, diveisihcou sua paula de expoilaes, no senlido
da %4D%&#&4#56( )* *8C('&,5>*%, anpIiou a poIlica gIolaIisla e nanleve seu
apoio a inlegiao iegionaI, en suas duas veilenles, o Iiala e o Anazonas.
118
BUENO; CERVO, op cit, p. 404.
CARLOS EDUARDO VIDIGAL
74
ZS [&$6&7 & A$1#&$/&B0- , $+:&1/,340 & , !"#$%&'&% $)*'+$,-.$'
O ponlo aIlo da aluao inleinacionaI do iasiI foi o piagnalisno
ecunnico e iesponsveI do goveino CeiseI e suas ieaIizaes na iea da
eneigia nucIeai, incIuindo a ieao noile-aneiicana e a denncia do acoido
niIilai iasiI-LUA de 1952, poi paile do iasiI, no apiofundanenlo das
ieIaes con pases afiicanos e do Oiienle Medio, piocesso iniciado peIo
goveino Medici, e na ahinao do iasiI cono C(&S$.#, 9F)#, en condies
de aluai de naneiia aulnona no ceniio inleinacionaI.
119
Quanlo a
Aneiica do SuI, diveisas foian as dihcuIdades enconliadas enlie 1969
e 1979 paia ieaIizai o piojelo liasiIeiio de inlegiao, enlie as quais se
deslacan a oposio aigenlina ao Tialado de Ilaipu, assinado enlie iasiI
e Iaiaguai, en 1973, a negaliva loIiviana fienle a pioposla liasiIeiia de
consliuo de un gasodulo paia o alaslecinenlo da indsliia liasiIeiia
e de un conpIexo indusliiaI na fionleiia conun, e os efeilos do piineiio
choque do peliIeo, en 1973, que, ao apiofundai o piolIena da dvida
exleina liasiIeiia, dininuiu as possiliIidades de o iasiI liansfoinai-se
en hnanciadoi do piocesso de inlegiao.
O agiavanle dessa conjunluia eia o falo de o iasiI lei passado
peIos aIlos ndices de ciescinenlo dos anos conhecidos cono os do niIagie
econnico (1969-1973), ao passo que a Aigenlina, en viilude de seus
giaves piolIenas poIlicos inleinos, leve desenpenho en giande nedida
insalisfaliio. O iesuIlado foi a supeiioiidade econnica do iasiI en
ieIao ao piincipaI vizinho, caiacleiizado poi LeoneI Ilaussu AIneida
MeIIo cono un caso de C'*C($)*'s$.#, e no de N*I*9($#,H
12O
Iaia aIen
do delale conceiluaI, a Aigenlina viu-se na siluao de lei que assiniIai
a nova coiieIao de foias na iegio, naicada peIa piesena do iasiI
cono piincipaI polncia da Aneiica do SuI.
Nesse conlexlo, os goveinos niIilaies liansilaian de una poIlica
exleiioi que expIicilava a anlio liasiIeiia de loinai-se polncia - e que
peiniliia aos LUA consideiai o iasiI cono pas chave da iegio e aos
vizinhos a cilica quanlo aos desejos de Iideiana - paia una alilude nais
piudenle e poIilicanenle nais efeliva. O discuiso dipIonlico liasiIeiio
passou a expIoiai a ideia da inlegiao iegionaI cono un jogo de sona
posiliva e expIicilai que o iasiI no pielendia a 2#)*',$5, ou a N*I*9($#,
119
Para a ideia da construo do Brasil como potncia mdia, ver VIZENTINI (1998), op. cit, p. 362. Vizentini considera
a poltica externa como um instrumento de apoio ao desenvolvimento econmico industrial e da construo do status
de potncia mdia no governo Castelo Branco o ponto alto de uma estratgia iniciada com Vargas. O que argumenta
aqui que o esforo conjunto em favor do desenvolvimento surgiu com a OPA, enquanto que a ideia da integrao sul-
-americana originria do encontro de Uruguaiana. Ambos os movimentos conformam a moderna integrao sul-america
e se estendem, com diferentes perspectivas, aos dias de hoje.
120
MELLO, Leonel Itaussu Almeida. Argentina e Brasil: a balana de poder no Cone Sul. So Paulo: Annablume, 1996.
A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS
75
na Aneiica do SuI. Lssa nudana foi peiceplveI no goveino CeiseI e
ganhou en cIaieza con Iigueiiedo.
Ln neio as dihcuIdades de neados da decada de 197O, o piojelo
de inlegiao suI-aneiicana sol a Iideiana liasiIeiia avanou nos anos
de 1978 e 1979, con a assinaluia do Tialado de Coopeiao Anaznica,
cujos anlecedenles so pouco conlenpIados peIa hisloiiogiaha das
ieIaes inleinacionais do iasiI, e con o Acoido Tiipailile, que ps
hn as diveigncias enlie iasiI, Iaiaguai e Aigenlina en ieIao a
Ilaipu. Lsse acoido, que e consideiado un naico paia a inlegiao
iegionaI, foi aconpanhado de oulias inicialivas iguaInenle inpoilanles,
cono as visilas piesidenciais iecpiocas, os acoidos na iea nucIeai e o
posicionanenlo liasiIeiio dianle da ciise das MaIvinas.
O univeisaIisno da poIlica exleiioi liasiIeiia, confoine
eIaloiado poi Saiaiva Cueiieiio, iecusava iluIos. O nonenlo piopcio
paia escIaiecei a essncia da poIlica exleina do goveino Iigueiiedo foi
a Cueiia das MaIvinas, dianle da quaI o iasiI adolou posicionanenlo
de neuliaIidade, nas defendeu o diieilo aigenlino solie as iIhas. Ln
depoinenlo no Senado IedeiaI, Saiaiva Cueiieiio aigunenlava que o
desenvoIvinenlo ocupava Iugai cenliaI na poIlica exleiioi liasiIeiia e que
a Aneiica Lalina eia paile essenciaI paia o sucesso do piojelo liasiIeiio,
caiacleiizado cono hainnico en ieIao aos inleiesses dos vizinhos.
uscvanos, segundo Saiaiva Cueiieiio, un lipo de %(.#*),)* #I4,2#&/'#,
con os denais pases, sen nenhun geslo ou alilude de Iideiana. [6(
&*9(% 49 #$&*'*%%* '*I#($,2 )(9#$,$&* ou #$&*'*%%*% *.($O9#.(%H
121
Lssa nudana no discuiso dipIonlico liasiIeiio, cuja oiigen se
enconlia no C',I9,&#%9( *.49S$#.( * '*%C($%/P*2 do goveino CeiseI e que se ope
ao discuiso da polncia inleinediiia dos goveinos CasleIo ianco, Cosla e
SiIva e LnIio Medici, foi inleipielada poi OIiveiia cono una iupluia. Con o
incio do goveino CeiseI, eslaiian dadas as condies paia que o iasiI pudesse
'*P*'&*' seu posicionanenlo.
122
A nudana, que efelivanenle ocoiieu, pode sei
consideiada una ieviso da llica adolada ale enlo, sen que a eslialegia da
inlegiao suI-aneiicana, sol inspiiao liasiIeiia, fosse aIleiada.
D0+*7#640
No foian as ideias da CepaI, do ISL ou de un loIivaiisno
iedivivo que oiiginaian o que hoje se conhece poi inlegiao suI-
121
GUERREIRO, Ramiro Saraiva. O Itamaraty e o Congresso Nacional. Braslia: Senado Federal, 1985.
122
OLIVEIRA (2005), op. cit., p. 148.
CARLOS EDUARDO VIDIGAL
76
-aneiicana. Ioian as dihcuIdades econnicas e hnanceiias enfienladas
peIos pases Ialino-aneiicanos, nos lis piineiios Iuslios aps o desfecho
da Segunda Cueiia MundiaI, que peiniliian ao iasiI piopoi, poi neio da
Opeiao Ian-Aneiicana, a nuIliIaleiaIizao do pan-aneiicanisno e de
coliai, enfalicanenle, un cionogiana de desenloIso e o apoio hnanceiio
necessiio aos piojelos nacionais de desenvoIvinenlo. Seu fiacasso
iepiesenlou o iefoio das lendncias anleiioies. Cono eIenenlo da
poIlica exleiioi noile-aneiicana, a AIiana paia o Iiogiesso eia o ieveiso
do que piopuseia }usceIino ulilschek. Lia un piojelo assislenciaIisla,
que no conlenpIava as necessidades fundanenlais das econonias da
iegio. A AIaIc, poi oulio Iado, deu aIgun aIenlo a inlegiao iegionaI.
A IoIlica Lxleiioi Independenle, ao ieconhecei o eIevado giau
de dependncia econnica e lecnoIgica do pas en ieIao as giandes
econonias, voIlou-se paia os pases do suI e incIuiu en suas diieliizes
a inlegiao iegionaI, de naneiia inedila ale enlo. No enconlio de
Uiuguaiana, Iiondizi piops que, paia cada unidade noneliia que a
Aigenlina despendesse paia conpiai un novo piodulo nanufaluiado
liasiIeiio, a nesna unidade noneliia deveiia sei gasla peIo iasiI na
aquisio de nanufaluiados aigenlinos. Nesse senlido, a conpIenenlao
indusliiaI, o que aluaInenle chananos de cadeias piodulivas
conpailiIhadas, foi oljelo de discusso naqueIe enconlio. HeIio }aguaiile,
de aIgun nodo, foia ouvido.
A nudana de goveino na Aigenlina inpediu a conlinuidade
do diIogo, e o goIpe de Lslado no iasiI, en 1964, pionoveu una
ieoiienlao das diieliizes paia a inlegiao iegionaI, sen signihcai seu
alandono. Reconhecian-se as dihcuIdades poIlicas envoIvidas na AIaIc
e voIlou-se, con aIguna nfase, a inlegiao fsica iegionaI, consideiada
o neIhoi neio paia ieaIizai os inleiesses liasiIeiios. A acia Anaznica
sonou-se a acia do Iiala na dehnio de eixos de inlegiao, e o iasiI
piocuiou denonsliai que a inlegiao podeiia sei lenehca paia lodos.
O que olslacuIizava o piojelo liasiIeiio eia o discuiso da polncia, de
naliiz geopoIlica, que despeilava ieceios poi paile dos pases vizinhos.
A pailii do goveino CeiseI, a iefoinuIao do discuiso dipIonlico,
junlanenle con nudanas poIlicas ocoiiidas nos pases vizinhos,
cono o goIpe niIilai na Aigenlina, en 1976, favoieceu negociaes que
peiniliian, poi exenpIo, avanai en loino do conlencioso de Ilaipu. Lsse
piocesso foi seguido de visilas iecpiocas dos chefes de Lslado do iasiI
e da Aigenlina nos anos de 198O e 1981 e do que pode sei consideiado
o ponlo aIlo no eslaleIecinenlo da conhana enlie os dois pases: o
posicionanenlo liasiIeiio dianle da ciise e da gueiia das MaIvinas.
A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS
77
Iosleiioinenle, o avano dos piocessos de iedenocializao,
de naneiia aliupla na Aigenlina e giaduaI no iasiI, geiou aIguns
desconpassos no diIogo liIaleiaI, nas no piejudicou o acunuIado
hisliico liIaleiaI, lase paia a inlegiao iniciada en Ioz do Iguau, en
1985, cujo piincipaI iesuIlado foi a ciiao do MeicosuI. Nos anos 198O, o
piojelo liasiIeiio de inlegiao da Aneiica do SuI sofieu nova inexo,
nas o essenciaI da consliuo desse piojelo se nanleve.
As anIises conlenpoineas solie a inlegiao da Aneiica do SuI
coslunan ignoiai o acunuIado hisliico aqui apiesenlado, aliiluindo-se
unicanenle ao piocesso aleilo con a ieunio dos piesidenles suI-aneiicanos
en iasIia (2OOO) a oiigen de lodos os sucessos posleiioies. A inlegiao
iegionaI, enlielanlo, visla en una peispecliva de Iongo piazo, ganha en
densidade e diveisihcao. No foi possveI, peIa Iinilada exlenso do
lexlo, apiesenlai oulias inicialivas iegionais que confoinan o quadio da
inlegiao, nas consideia-se suhcienle paia suslenlai o aigunenlo piincipaI.
79
O reordenamento Sarney-Alfonsn
+9D,#8,)(' ",'.(% @,%&'#(&( )* 7K,9D4L,
Muilo oliigado ao }ose Vicenle e ao Aino WehIing peIo convile, e
un piazei pailicipai desle seniniio. Tive a opoilunidade de enconliai, h
poucos dias, con o ex-piesidenle Sainey, que ne encoiajou nuilo a aceilai
a incunlncia de fazei a paile que, anles, pievia-se que eIe pipiio faiia.
Agiadeci a conhana, assin cono agiadeo aos oiganizadoies desle evenlo.
A ieIao AIfonsn-Sainey e un dos nonenlos viiluosos da
poIlica suI-aneiicana. Oulios laIvez hzessen aquiIo, no eia conlingenle
aos dois que apenas os dois pudessen sei os veloies de una apioxinao
exliaoidiniia, assin cono a Luiopa se faiia sen Adenauei e sen de
CauIIe. Teiia sido, poien, una apioxinao difeienle, laIvez nais speia,
nais Ienla e nenos cIaia.
AIfonsn e Sainey se enconlian no nonenlo ceilo. Sainey
chega a piesidncia do iasiI sen passai peIa naliiz niIilai gacha dos
seus piedecessoies. Os piesidenles liasiIeiios anleiioies, quase lodos,
conpailiIhavan no una hosliIidade insupeiveI, nas sin una iivaIidade
suljacenle a ludo. Havian sido educados na ideia de que a Aigenlina eia
un iivaI hisliico. Sainey eia un poIlico Ieglino. AIfonsn, poi sua vez,
eia un civiI aigenlino, no linha o inslinlo da iivaIidade.
Os anos 8O havian coneado nagios paia a Aigenlina e paia o
iasiI. Anlos eslavan ieIalivanenle huniIhados naqueIa aIluia. Mas o
iasiI linha se conpoilado de naneiia inleIigenle, consliuliva e fialeina
con a Aigenlina, no caso da MaIvinas. O conpoilanenlo liasiIeiio
nesse episdio, a neu vei, e un dos giandes nonenlos da dipIonacia
EMBAIXADOR MARCOS CASTRIOTO DE AZAMBUJA
80
liasiIeiia - e ao dizei isso queio fazei una honenagen a Raniio Saiaiva
Cueiieiio, nosso ChanceIei, que nos conduziu con piudncia, saledoiia
e aslcia, lanlo que leininanos o episdio en Iua de neI con uenos
Aiies e iespeilados poi Londies. A Aigenlina pediu que passssenos a
sei os zeIadoies de seus inleiesses en Londies, un geslo exliaoidiniio que
denonslia que se havia eslaleIecido enlie ns una conhana len-vinda.
Os goveinos niIilaies que piecedeian Sainey e AIfonsn no havian
leininado *$ D*,4&FH Tinhan peidido a sua nica fonle de Iegilinidade, que
eia o sucesso. Os niIilaies no goveino piecisavan da peifoinance, aufeiian
Iegilinidade dos iesuIlados, das laxas de ciescinenlo, da veIocidade
de incoipoiao de iiqueza. Quando o desenpenho degiingoIou, eIes
hcaian ifos de Iegilinidade. Se no e paia sei un niIagie, paia que
a excepcionaIidade de un goveino que vioIava as iegias da denociacia
conslilucionaI` O MeicosuI e hIho da denociacia. LIa d condies de
ciediliIidade ao diIogo enlie os aloies. Ioilanlo, o MeicosuI len una
naliiz nuilo nolie, nasce con a denociacia e conhana iecpioca.
Os dois goveinos leininaian os seus cicIos niIilaies dininudos
con o exliavio de seu deslino e assuslados con as poIlicas paiaIeIas nos
dois Iados da fionleiia. Aigenlinos e liasiIeiios ln o don do eufenisno
e, no caso, o paiaIeIisno se dava con as peiigosas poIlicas nucIeaies que
anlos desenvoIvian.
Sainey e AIfonsn, en 1985, conean a consliuii ponles de un
enlendinenlo ieaI. TialaIhan piineiio liIaleiaInenle, nas de naneiia
a dai a voIla no esquena da Associao Lalino-Aneiicana de Livie
Coneicio - AIaIc (que depois viiou Associao Lalino-Aneiicana de
Inlegiao - AIadi). A AIaIc eia un capluIo de negalivas: s se podia
lialaIhai naquiIo que no livesse sido inpedido. O MeicosuI nasce
en 1985, oiesce ao Iongo de enlendinenlos sucessivos e fiulihca
con ponpa e ciicunslncia en 1991, con a assinaluia do Tialado de
Assuno. Lsle inpe a hIosoha de que ludo e possveI, nenos o que foi
expiessanenle inleidilado. Desde enlo, passa-se a lialaIhai con lase
nuna agenda anpIanenle posiliva. Ln paiaIeIo, e e quando eu enlio
nesse hIne, encaninha-se lanlen a piocuia de lianspaincia na iea
nucIeai. As duas coisas vo junlas.
A Luiopa lende a sei nodeIai paia ns, poi isso e liI conpaiai o
que piecedeu a Unio Luiopeia con as condies que pievaIeceian aqui.
Na Luiopa, a inlegiao ven depois do hoiioi da gueiia. Lnlie ns, a
neniia dos vivos no foi piejudicada poi una iecoidao de gueiia,
no havia liasiIeiio que se iecoidasse de un conilo con a Aigenlina.
Isso e deceilo nuilo lon, nas poi si no agiega eslnuIo a inlegiao. Na
O REORDENAMENTO SARNE-ALFONSN.
81
Luiopa, o leiioi da Unio Sovielica funcionava cono un noloi adicionaI
da apioxinao, que ns no lnhanos. Un leiceiio eIenenlo e que a
Luiopa ieceleu a lno e o uxo de capilais dos Lslados Unidos, e ns,
no. Tnhanos una licicIela que dependia do nosso pedaI, no havia
ninguen nos alenoando, no havia ninguen ajudando. No lnhanos
dihcuIdades insupeiveis, nas fazia faIla aIgun apoio, aIgun socoiio
exlianuiaI.
Tanpouco lnhanos a expeiincia de cono oiganizai a inlegiao.
Havia dois giandes giupos: un, nininaIisla, achava que laslava una
zona de Iivie coneicio, una associao lnue do possveI, o segundo
queiia no s una unio aIfandegiia, nas lanlen un piocesso de
inlegiao poIlica e econnica con un neicado conun, laIvez, no
fuluio, ale nesno una noeda nica. Sen a neniia de una gueiia, sen
o lenoi de un adveisiio, sen apoio aneiicano e sen a expeiincia de
cono fazei aquiIo, o MeicosuI decoIou enlaIado nun nolveI esfoio
poIlico-dipIonlico.
Desde o incio, o MeicosuI foi ifo de un veidadeiio inleiesse
enpiesaiiaI e sindicaI. As vezes, apaiece aIguen especuIando que o
MeicosuI excIuiu o enpiesaiiado e o sindicaIisno de alo pensado. No
foi assin, no foi poi faIla de acenos que essas foias no se junlaian ao
goveino. A inpiesso que se len e de que havia no enpiesaiiado una
dose de desciedilo: aquiIo no ia funcionai nesno, paia que peidei lenpo
con as ideias sonhadoias de ceilos dipIonalas` Ioi sua vez, os sindicalos,
aqui e na Aigenlina, linhan en sua agenda ieivindicaes lo inedialas
que a ideia de opeiai novinenlos de no de olia nun espao anpIiado
no inleiessava. Assin, no leio do MeicosuI houve una hipeilioha do
poIlico-dipIonlico e un dehcil do enpiesaiiaI-sindicaI.
Una oulia olseivao peilinenle e que o lIoco e hIho de una
epoca en que se desaciedilava de esliuluias inleigoveinanenlais
sunluosas. O Iaclo Andino linha una sede nuilo lonila en Lina, que
no funcionava. Lsse lipo de peicepo Ievou a una desconsliuo da
esliuluia dipIonlica. Ciiou-se un MeicosuI en que no havia leIefone,
no havia un fax, no havia endeieo... O MeicosuI foi, iniciaInenle, una
ciiao do espiilo, exislia sen nenhuna hsicaIidade.
IaiaIeIanenle, as assineliias enlie seus nenlios eian evidenles.
Desde o incio se pensou que o ChiIe seiia un scio fundadoi e que, junlo
con a Aigenlina, faiia un conliapeso nais ehcaz as dinenses liasiIeiias.
Ocoiie que os chiIenos j linhan una poIlica coneiciaI nais aleila e
exveI en naleiia de laiifas, e no enliaian. Mas o Uiuguai e o Iaiaguai
linhan conosco vincuIaes hisliicas, geogihcas e cuIluiais, no eian
EMBAIXADOR MARCOS CASTRIOTO DE AZAMBUJA
82
andinos e sen o MeicosuI hcaiian sen nassa cilica paia solievivei cono
aloies pIenos (a oIvia e anlgua, len iegies iio-pIalenses e andinas,
pode se aconodai en quaIquei aiianjo). Con a enliada do Iaiaguai e do
Uiuguai, no seiia possveI iesoIvei as pendncias peIo volo piopoicionaI
a popuIao, a ienda, ao leiiiliio, poique o iasiI leiia, nesse caso,
una supienacia inpediliva do lon convvio. O iasiI senpie leve esse
piolIena no MeicosuI. SinpIihcando e geneiaIizando, pode-se dizei que
nosso piolIena deiiva nuilo nais do excesso de podei do que de faIla.
A naioiia das oiganizaes len sucedidas aliaen novos scios
e ciescen. A Luiopa dos 6 passa a Luiopa dos 9 e assin poi dianle,
ale os 27 de hoje. Lnquanlo isso, o MeicosuI conlinuou a sei, duianle
decadas, o MeicosuI dos 4. AnpIiou-se o coneicio, ciiaian-se condies
de inlegiao fsica, eneigelica, consliuian-se ponles uviais, nas no
apaieceian as giandes enpiesas linacionais que povoavan a inaginao
de AIfonsn e de Sainey. Queianos una pIalafoina de onde pailissen
giandes enpiesas aigenlinas, liasiIeiias, paiaguaias e uiuguaias paia
inveslidas inleinacionais, nas no livenos a capacidade de geiai essas
novas enlidades. No conheo nenhuna enpiesa que seja hIha naluiaI
do MeicosuI. De ceila naneiia, os naioies lenehciiios foian as giandes
enpiesas aulonoliizes inleinacionais que se deian conla de que o espao
anpIiado do MeicosuI piopiciava opoilunidades anpIiadas.
AIfonsn e Sainey apioveilaian a desconliao dos espiilos
paia desnonlai os piogianas nucIeaies dos dois pases. O piocesso de
ciiao de conhana peiniliu as visilas de uns as inslaIaes do oulio e
a conhana geiou a conscincia de que aquiIo no linha nais uliIidade.
A giande conliiluio que Sainey e AIfonsn deixaio a hisliia h de
sei a coopeiao iasiI-Aigenlina. Os dois conduziian un piocesso
exliaoidiniio de apioxinao e desencadeaian una foia de inanlao
en loino do ncIeo no suI do conlinenle. L inpoilanle que a VenezueIa,
que o Ieiu, que nossos vizinhos lodos se apioxinen, pois o suI do
MeicosuI len vocao eIslica e e desejveI que desague nuna Aneiica
do SuI coesa, nais foile e nais iica peIa unio de esfoios.
Nen AIfonsn nen Sainey linhan giandes espaos na poIlica
inleina dos seus pases. AIfonsn salia que a naioiia da sua genle eia
peionisla e que eIe s foi eIeilo poique no havia un candidalo capaz
de desah-Io naqueIe nonenlo. Sainey linha pIena conscincia de que
a noile do Tanciedo o linha o Ievado a piesidncia e que eIe, cono
iepiesenlanle da anliga Aiena, no eia a expiesso de una naioiia
no iasiI de 1985. Anlos se deian conla de que sua opoilunidade de
Iegilinao hisliica eslava nais na coopeiao nlua, Iivie dos Iiniles
O REORDENAMENTO SARNE-ALFONSN.
83
de un jogo inleino no quaI, aIen da pouca foia poIlica, os dois eian
vlinas de una inao cinica e inleininveI, haja visla que una especie
de excenliicidade do pensanenlo econnico dos dois pases Ievaian-nos
a aciedilai que eslavan foia das Ieis univeisais da econonia.
AIfonsn e Sainey Ianan a lase fundacionaI do MeicosuI, que len
en 1991 a sua coioao. Ln seguida, conludo, d-se una aceIeiao das
elapas de inlegiao, un eiio que, no neu enlendei, e iesponsveI poi
giande paile dos piolIenas que o lIoco enfienla ale hoje. Cada goveino
passa a queiei naicai seu nandalo con nais un avano e a queinan-se
elapas de 4 en 4 anos, ou ale nenos - aIguns goveinos duiaian nenos
que isso. Houve una aceIeiao iiieaIisla, aIen do iazoveI.
Hoje assislinos a un ienascinenlo do MeicosuI. Un novinenlo
necessiio, poique nenhun dos pases nenlios podeiia aicai con o
seu fiacasso. Un fiacasso do MeicosuI seiia inpossveI de adninisliai
poIilicanenle, escancaiaiia ao nundo que nesno nun picadeiio pequeno,
nesno en escaIa nenoi, nesno enlie ns, sonos incapazes de oiganizai
un esquena de coopeiao ehcaz. Ou seja, o MeicosuI se associa hoje
a nossa auloeslina. Sen o MeicosuI, eslaianos senpie oIhando solie
os nossos pipiios onlios, con ieceio de ouvii aIguen peigunlai: oIha
aqui, voc quei o nundo e no e capaz sequei de oiganizai o seu pipiio
quinlaI` De nodo que o MeicosuI loinou-se a hana indispensveI da
nossa iacionaIidade.
O MeicosuI nasce de un liIaleiaIisno dinnico, incoipoia os dois
oulios paiceiios con naluiaIidade, nas no aliai o ChiIe, o que foi una
pena, poique o ChiIe apioxinaiia do iasiI o IiloiaI solie o Iachco. L de
pievei que, aos poucos, eIe aliaia os denais vizinhos, o Ieiu, a VenezueIa,
quen sale o pipiio ChiIe. L fundanenlaI que a poIlica paia o MeicosuI
ciie as condies paia loin-Io liocenico, e inpiescindveI que eIe ciesa
e aunenle a sua inuncia.
85
O Mercosul, do Tratado de Assuno at hoje
+9D,#8,)(' =*I#% :*'.M 7'%2,$#,$
Da nesna foina que a Oiganizao das Naes Unidas (ONU) len
sua sede en Nova Ioique ou que a Unio Luiopeia len sede en iuxeIas,
os pases nenlios do MeicosuI ln suas DeIegaes iepiesenladas junlo
ao lIoco, en Monlevideu, en un piedio a naigen do Rio da Iiala,
onde a naioiia das ieunies do MeicosuI len Iugai. Sou o Lnlaixadoi,
o Repiesenlanle Ieinanenle do iasiI junlo ao MeicosuI e a Associao
Lalino-Aneiicana de Inlegiao (AIadi).
Lu eslou I h quase cinco anos e devo dizei que, nesse peiodo,
assisli a nuilas nudanas no MeicosuI, nuila coisa. LIe ciesceu e se
apiofundou enoinenenle. O lIoco hoje conla con una esliuluia
inslilucionaI que o caiacleiiza cono un veidadeiio piojelo de inlegiao.
O Iundo de Conveigncia LsliuluiaI do MeicosuI (Iocen), que esl
deslinado a piovei iecuisos a fundo peidido paia ieduzii assineliias no
lIoco, e o IaiIanenlo do MeicosuI, que j funciona ieguIainenle e cujas
lancadas j eslo sendo eIeilas peIo volo diielo, so dois conponenles
do lIoco que, con apenas qualio anos de alividade, fazen do MeicosuI
un enpieendinenlo de inlegiao no apenas coneiciaI cono lanlen
poIlico e sociaI.
O MeicosuI deixou, assin, de sei apenas un acoido de Iivie
coneicio enlie seus qualio scios, peIo quaI pases gozan enlie si de
una IileiaIizao coneiciaI, nedianle a negociao de un piogiana
de desgiavao laiifiia que chega a zeio ou quase zeio en naleiia de
inposlos aIfandegiios. Seu piojelo vai, aIis, nuilo aIen dos acoidos de
EMBAIXADOR REGIS PERC ARSLANIAN
86
Iivie coneicio que o pipiio lIoco len, no nlilo da AIadi, poi exenpIo,
con os denais pases da Aneiica do SuI, ou do Acoido Nafla, que os LUA
ln con o Canad e o Mexico.
A inlegiao piessupe una conveigncia noinaliva e una
soIidaiiedade econnica, sociaI e, as vezes, ale poIlica. LIa conhguia una
hainonizao de piocedinenlos paia que peinilan a consliuo conun
e unihcada de un piojelo de inlegiao que lenha cono lenehciiio hnaI
o cidado. L a inlegiao no desenvoIvinenlo de poIlicas econnicas
conuns, no apeifeioanenlo dos insliunenlos de sade, de educao, de
seguiana, elc.
Quando se decidiu, poi exenpIo, na ieunio de cpuIa de
Ioz do Iguau, en dezenlio de 2O1O, que se unihcaiian as pIacas de
lodos os vecuIos dos qualio pases do MeicosuI e que se adolaiia una
ceduIa de idenlidade nica paia lodos os cidados, o oljelivo foi o de
ciiai un cadaslio nico, suslenlado poi un lanco de dados, de foina
a peinilii a idenlihcao de vecuIos e cidados en quaIquei IocaI que
se enconliassen, denlio do leiiiliio aduaneiio do MeicosuI. S con
isso e que sei possveI aInejai a Iivie ciicuIao de vecuIos e pessoas,
consoIidando assin a inlegiao.
Quando se eslaleIeceu, na CpuIa de San }uan, lanlen en 2O1O,
a eIininao da dupIa coliana, o oljelivo foi o de ollei a Iivie ciicuIao
de neicadoiias denlio do MeicosuI. Seiia difciI, seno inpossveI,
pielendei ciiai cadeias de inlegiao pioduliva, con a pailicipao
conjunla de pioduo seloiiaI enlie enpiesas de nacionaIidades dislinlas
denlio do leiiiliio aduaneiio, se un insuno inpoilado livesse que pagai
inposlo aIfandegiio cada vez que passasse de una pas paia oulio, ao
seguii o cicIo piodulivo, poi neio da agiegao de vaIoi. Una veidadeiia
inlegiao deve inpIicai necessaiianenle que un piodulo inpoilado, ao
pagai a laiifa exleina conun (TLC), deve sei consideiado oiiginiio,
ou seja, passa a sei un piodulo MeicosuI - e no liasiIeiio ou uiuguaio -
seja onde eIe eslivei.
Visla a difeiena enlie una inlegiao e un acoido de Iivie
coneicio apenas, vaIeiia fazei aIgunas consideiaes solie as pipiias
vanlagens que a ieIao coneiciaI denlio do MeicosuI liouxe paia os
scios, en especiaI en una conjunluia adveisa de ciise hnanceiia e
econnica poi que eslo passando os pases euiopeus e os LUA. Do
Iado do iasiI, en 2O1O nossas expoilaes paia os lis oulios pases
do MeicosuI no s uIliapassaian os nveis pie-ciise de 2OO8/2OO9,
nas supeiaian en nuilo aqueIes palanaies. Se consideiainos o ano
de 2O1O, nossas expoilaes paia o lIoco foian de US 22,6 liIhes,
O MERCOSUL, DO TRATADO DE ASSUNO AT HOJE
87
quando en 2OO8 havian chegado a US 21,7 liIhes. } paia a Unio
Luiopeia ou paia os LUA, no nesno peiodo, nossas vendas foian len
infeiioies aqueIas iegisliadas en 2OO8: paia a UL, caian US$ 6 liIhes,
e paia os LUA, US 8 liIhes. O coneicio inlia-MeicosuI hoje e nais
dinnico incIusive do que eia h dois ou lis anos alis, anles da ciise
inleinacionaI, enquanlo que nosso coneicio con a Unio Luiopeia e os
Lslados Unidos ainda no se iecupeiou depois da ciise.
Mais do que isso, esse ciescinenlo do coneicio con os pases
do MeicosuI veiihcou-se con una pailicipao de quase 93 de
nanufaluiados en nossas expoilaes. Se consideiainos oulios paiceiios
inpoilanles, apenas 4O das nossas expoilaes paia a Unio Luiopeia e
55 das expoilaes paia os Lslados Unidos so de nanufaluiados.
Isso noslia que, en nosso coneicio con o MeicosuI, exisle
una enoine dinnica, que no deixou de seivii paia ns no iasiI de
lIindagen fienle aos efeilos da ciise, ainda que en un conlexlo aIlanenle
desfavoiveI do ponlo de visla canliaI.
Lnloia cifias denonslien que o coneicio gIolaI do lIoco vai nuilo
len, no h cono no ieconhecei os piolIenas e nesno as disloies
que devenos enfienlai en nosso coneicio denlio deIe. No h cono
negai que as peifuiaes a laiifa exleina conun (TLC), poi exenpIo, so
excessivas, e que e necessiio inpIenenlai un piogiana de conveigncia
que possa ieduzi-Ias ao nxino. IaIa-se, uIlinanenle, nuilo nas Iicenas
no aulonlicas adoladas peIa Aigenlina, que afelan viios seloies
expoiladoies liasiIeiios, piovocando aliasos na deIileiao aduaneiia
e consliluindo nesno laiieiias a nuilos dos piodulos liasiIeiios. Seiia,
de quaIquei nodo, difciI inaginai una ieIao coneiciaI que ciesceu de
US 7,3 liIhes, en 2OO2, paia US 32,9 liIhes, en 2O1O, que no lenha
dihcuIdades na sua adninisliao. Mais ainda se consideiando que,
en 2OO2, o iasiI conlava con un dehcil de US$ 2,6 liIhes e, en 2O1O,
iegisliou un supeivil de nais de US 4,5 liIhes, vaIoi esle que e ciescenle
desde 2OO4, quando o iasiI passou a iegisliai saIdos supeiaviliios con
a Aigenlina. AIen disso, a paiceIa das expoilaes liasiIeiias que esl
sulnelida a Iicenas no aulonlicas coiiesponde a apenas 15 do lolaI
expoilado paia a Aigenlina. A loa nolcia e que lais piolIenas so senpie
oljelo de lialanenlo inedialo peIas auloiidades goveinanenlais do lIoco,
peIo pipiio falo de que, en lodas as inslncias, lecnicas ou no, h un
diIogo peinanenle poi neio das ieunies ieguIaies nanlidas enlie os
Coveinos.
Ciiou-se, iecenlenenle, una poInica en loino da deciso
liasiIeiia de aunenlai o III en 3O paia ceilas inpoilaes de aulonveis.
EMBAIXADOR REGIS PERC ARSLANIAN
88
TaI deciso, peIa incidncia que podeiia lei solie as conpias de vecuIos
efeluadas do Uiuguai, foi ieguIanenlada de foina a excIuii a nedida
paia aqueIe pas. Tis nonladoias esliangeiias j havian se inslaIado
no Uiuguai con a expeclaliva de vendei no neicado liasiIeiio. Con o
aunenlo do inposlo solie piodulos indusliiaIizados (III), os enpiesiios
inslaIados no Uiuguai viian a invialiIizao das suas expoilaes paia o
iasiI e eslavan cogilando en fechai suas fliicas. A iseno do Uiuguai
no deixa de iesuIlai da exislncia do acoido aulonolivo iasiI-Uiuguai
(cono lanlen exisle un acoido aulonolivo iasiI-Aigenlina), que
peinile expoilaes de aulonveis pioduzidos no Uiuguai, ainda que no
lenhan oiigen no Uiuguai. Lsse acoido aulonolivo foi negociado denlio
do espiilo do MeicosuI de pionovei una poIlica de inlegiao de cadeias
piodulivas. O acoido aulonolivo no e ainda un acoido do MeicosuI, nas
o oljelivo e liansfoin-Io en un acoido enlie os qualio scios.
Oulio eIenenlo inpoilanle que caiacleiiza o lIoco cono piojelo de
inlegiao, que vai aIen de un neio acoido de Iivie coneicio, e o Iundo de
Conveigncia LsliuluiaI do MeicosuI, o Iocen, nencionado iniciaInenle.
O oljelivo do Iundo e conliiluii paia a ieduo das assineliias enlie
os pases e paia o apiofundanenlo da inlegiao iegionaI. O Iocen e
consliludo poi conliiluies anuais dos pases do lIoco que lolaIizan
US 1OO niIhes ao ano en fundos ieguIaies. So iecuisos, lasicanenle
do iasiI, que ouloiga 7O do lolaI anuaI, iepiesenlando, assin, US 7O
niIhes anuais deslinados ao Iundo. IaiceIa de 27 e dada peIa Aigenlina,
2 peIo Uiuguai e 1 peIo Iaiaguai. A aIocao desses iecuisos e na
oiden inveisa: Iaiaguai len diieilo a uliIizai 48 do lolaI, Uiuguai 32
e Aigenlina e iasiI 1O cada un. Lsses apoiles ouloigan iecuisos no
ieenloIsveis paia piojelos de inleiesse paia o desenvoIvinenlo e paia a
inlegiao iegionaI, especiaInenle no Iaiaguai e no Uiuguai.
Ln cinco anos de exislncia do Iocen, j se chegou a una caileiia
de piojelos de US 1,1 liIho. Denlio do Iaiaguai, poi exenpIo, o Iundo
esl foinecendo os iecuisos (US 4OO niIhes) paia a consliuo da Iinha
de liansnisso eIeliica enlie Ilaipu e Assuno, que equacionai de vez os
piolIenas de foinecinenlo de eneigia eIeliica paia a zona nais povoada
daqueIe pas. No faz senlido que o Iaiaguai seja delenloi de nelade
da eneigia geiada en Ilaipu e que ainda lenha de se sulnelei a faIhas
e quedas no supiinenlo de eIeliicidade. No Uiuguai, o Iocen j deu
iecuisos paia a consliuo de iodovias e, aqui lanlen, paia una Iinha
de liansnisso eIeliica enlie Candiola, no iasiI, e San CaiIos, ao suI do
Uiuguai. Tanlen foian apiovados piojelos do Iocen paia a ilIioleca
da Univeisidade Lalino-Aneiicana (UniIa), en Ioz do Iguau, paia
O MERCOSUL, DO TRATADO DE ASSUNO AT HOJE
89
apoio a pequenas e nedias enpiesas dos qualio pases que desenvoIvan
piojelos na inlegiao de cadeias piodulivas nos seloies aulonolivo e de
gs e conluslveis, paia un anpIo piogiana deslinado a eiiadicao da
felie aflosa (IAMA), iguaInenle nos qualio pases (aIen da oIvia), e
paia piojelos de sislenas de saneanenlo lsico no iasiI, enlie oulios.
Tenos no IaiIanenlo do MeicosuI oulio eIenenlo caiacleislico
de un veidadeiio piojelo de inlegiao. Muilos peigunlan paia que
seive o IaiIanenlo do lIoco se eIe no len funes IegisIalivas. Mas e
difciI concelei oulia naneiia peIa quaI un IaiIanenlo possa coneai
a funcionai enlie qualio pases lo dislinlos, en leinos poIlicos,
popuIacionais e lanlen cuIluiais. O IaiIanenlo Luiopeu funcionou nais
de liinla anos con funes consuIlivas. Hoje, no h deciso euiopeia que
no lenha que sei sulnelida ao esciulnio paiIanenlai.
Na ieaIidade, ainda que no lenha, poi enquanlo, funes
IegisIalivas, o IaiIanenlo do MeicosuI len desenpenhado papeI ieIevanle
cono igo de consuIla e conlioIe solie naleiias que dizen iespeilo ao
piocesso de consliuo da inlegiao. Todos os neses, o IaiIanenlo
se iene en Monlevideu paia disculii inlegiao, e, nuilas vezes, a
lancada nacionaI liasiIeiia apiesenla aos negociadoies goveinanenlais
pioposlas solie foinuIao de poIlicas que pionovan naioi inseio
da cidadania nos nodeIos de inlegiao, en ieas cono educao, sade
e desenvoIvinenlo sociaI. Lsles so lenas que, ceilanenle, seio senpie
neIhoi inleipielados - e defendidos - peIos iepiesenlanles paiIanenlaies,
que eslo en conlalo peinanenle con seus concidados. O IaiIanenlo
do MeicosuI len dado una giande conliiluio paia que esla inlegiao
seja confoinada de foina nais jusla e, solieludo, iepiesenlaliva, lanlo
econnica quanlo sociaInenle.
Nuna piineiia elapa, chanada de liansio, cada lancada
nacionaI do IaiIanenlo leve 18 nenlios. IeIo acoido poIlico aIcanado,
en oululio de 2O1O, enlie as qualio iepiesenlaes, na segunda elapa (que
e a aluaI), conea a iegei a denoninada piopoicionaIidade alenuada, en
que o iasiI passou a lei 37 nenlios liluIaies, a Aigenlina 26, e o Uiuguai
e o Iaiaguai, 18 cada un.
} a pailii de 2O14, deveio sei eIeilos no iasiI, aliaves do volo
diielo, os paiIanenlaies do MeicosuI, cuja iepiesenlao conlai con 75
assenlos. Nessas eIeies, lodos ns liasiIeiios eIegeienos, poi sufigio
univeisaI, os nossos paiIanenlaies do MeicosuI. A Aigenlina e o Uiuguai,
con 43 e 18 iepiesenlanles, iespeclivanenle, lanlen escoIheio seus
iepiesenlanles en volao diiela. O Iaiaguai, con 18 paiIanenlaies, j
escoIheu, en suas Ilinas eIeies nacionais diielas, seus paiIanenlaies.
EMBAIXADOR REGIS PERC ARSLANIAN
90
Isso signihca que, no iasiI, seio apiesenlados, en neio
a canpanha eIeiloiaI ieguIai, os candidalos paia o IaiIanenlo do
MeicosuI. Calei a eIes apiesenlai nos neios de conunicao, no hoiiio
eIeiloiaI, suas pioposlas e piogianas de ao paia a inlegiao iegionaI,
e ns os eIegeienos aliaves do sufigio diielo, univeisaI e secielo. Lsla
iepiesenla a elapa iniciaI do funcionanenlo do IaiIanenlo. Olvianenle,
o IaiIanenlo acalai exeicendo funes IegisIalivas, cono ocoiieu con
a Unio Luiopeia. LIes Ievaian nuilo lenpo paia a consliuo do seu
IaiIanenlo. Mas hoje, o IegisIalivo do lIoco euiopeu e foilssino e len
giande inuncia solie os oljelivos e o piocesso de inlegiao euiopeia.
Oulio eIenenlo que passou iecenlenenle a fazei paile da esliuluia
inslilucionaI do lIoco, cono decoiincia do pipiio apiofundanenlo
do MeicosuI, iefeie-se ao AIlo Repiesenlanle-CeiaI do MeicosuI. Ioi
designado paia laI funo o Lnlaixadoi SanueI Iinheiio Cuinaies.
O AIlo Repiesenlanle-CeiaI iepiesenla o lIoco cono un lodo.
Ns defendenos, cono iepiesenlanles goveinanenlais, os inleiesses
espechcos de nossos pases nas ieunies negociadoias con os nossos
scios. Da suige a necessidade de podei conlai con una peisonaIidade
que seja a caia visveI do MeicosuI, que iepiesenle o lIoco cono un lodo
e que lialaIhe en pioI da inlegiao en si, j no apenas en none dos
inleiesses individuais de cada un dos scios. O AIlo Repiesenlanle, desde
que deu incio a sua funo, en janeiio passado, len piocuiado cooidenai
pioposlas e iepiesenlai posies conuns, luscando consliuii a inlegiao
aliaves da ailicuIao e da conveigncia das noinas vigenles nos qualio
pases nenlios, en lodos os seloies ieIalivos ao desenvoIvinenlo
econnico, coneiciaI e sociaI, cono sade, educao, cuIluia, neio
anlienle, defesa, elc. AhnaI, no se faz inlegiao sen conveigncia.
Nesse senlido, ao AIlo Repiesenlanle conpele pensai o MeicosuI e sei
vislo cono o MeicosuI.
Tendo en visla que o nosso Seniniio se iefeie a Aneiica do SuI,
caleiia, aqui, fazei un conenliio quanlo ao papeI que a Unio de Naes
SuI-Aneiicanas (UnasuI) e o MeicosuI desenpenhan na iegio. Isso poique
so iecoiienles os queslionanenlos solie se exisliiia ou no una supeiposio
de esfoios nos lialaIhos desenvoIvidos en anlos os piocessos.
A veidade e que anlos se conpIenenlan e so iecipiocanenle
necessiios. O MeicosuI foi ciiado piineiianenle cono una inicialiva
coneiciaI, que esl evoIuindo paia una inlegiao nuilo nais anpIa,
cono se viu no lexlo acina. O oljelivo senpie foi, olvianenle, o de ollei,
ao Iongo do lenpo, a adeso, se possveI, de lodos os pases da Aneiica
do SuI. O iasiI, a coneai peIo seu lananho geogihco e diveisidade
O MERCOSUL, DO TRATADO DE ASSUNO AT HOJE
91
de fionleiias conuns, len, no conlinenle, a naioi iesponsaliIidade - e
lanlen o naioi inleiesse - na consliuo de un conlinenle pispeio e
pachco. Quanlo neIhoi esliveien nossos vizinhos, naioies seio nossas
gaianlias de hainonia e paz.
Quando se conceleu o MeicosuI, pensou-se en un neicado
conun do Cone SuI do conlinenle. Hoje, nada inpede que sonhenos con
un piojelo de inlegiao da Aneiica do SuI cono un lodo. AIgunas
das lialalivas, poien, de negociai con pases vizinhos acoidos de adeso
pIena ao lIoco, nedianle sua incoipoiao a Unio Aduaneiia, no se
concielizaian peIas pipiias dispaiidades laiifiias. Lsle e o caso do
ChiIe. A lenlaliva, nos anos 199O, de se aIcanai un acoido de adeso
daqueIe pas a laiifa exleina conun do MeicosuI eslaiiou, lasicanenle,
na giande difeiena enlo exislenle enlie os iespeclivos peihs laiifiios.
Ceilanenle nossa neIhoi opo eslialegica paia o conlinenle no seiia
peinanecei de liaos ciuzados, aguaidando que o univeiso laiifiio
do ChiIe, ou de oulios pases cono CoInlia ou Ieiu, poi exenpIo, se
equipaiasse ao da TLC.
Ioi con esse espiilo que decidinos peiseguii una coopeiao
aIleinaliva con os denais pases da Aneiica do SuI, ainda que, poi
enquanlo, no se conslilusse en una inlegiao coneiciaI. Se no
podenos lei una inlegiao coneiciaI con eIes, conseguinos, sin, ciiai,
con a UnasuI, un foio de diIogo e conceilao poIlica, de cooidenao
de piojelos de infiaesliuluia e de consuIlas na iea de defesa.
O inpoilanle e consliuii a inlegiao, da naneiia que foi possveI
paia cada un de ns no conlinenle. L pieciso de aIguna foina anpIiai
e apiofundai o piocesso de apioxinao con nossos vizinhos. Cono
oljelivo Ilino, devenos senpie pensai en consliuii una Aneiica do
SuI cada vez nais inlegiada, seja aliaves do MeicosuI, da UnasuI ou de
quaIquei oulia inicialiva que siiva paia nos unii.
Da a inpoilncia, poi exenpIo, da adeso da VenezueIa cono
nenlio pIeno ao MeicosuI. A ialihcao do acoido, sulsciilo h nais
de cinco anos, ainda depende do Congiesso paiaguaio. Muilo se faIou,
no iasiI, solie a incoipoiao ou no da VenezueIa ao lIoco, nas no
podenos nos dai ao Iuxo de viiai as coslas paia un pas de fionleiia.
Solieludo paia un pas da inpoilncia econnica e geogihca da
VenezueIa. No fuluio, os nossos vizinhos venezueIanos no deixaiian
de nos coliai isso. AIen disso, a adeso da VenezueIa conhguiaiia, de
una vez poi lodas, o MeicosuI cono un piojelo de inlegiao iegionaI
de dinenso conlinenlaI. Lxislen dados que neiecen sei consideiados a
piopsilo de nossa ieIao con a VenezueIa. Ioi exenpIo, h una esliada
EMBAIXADOR REGIS PERC ARSLANIAN
92
pavinenlada enlie oa Visla e Caiacas, nas paia viajai de oa Visla a
So IauIo e pieciso voai de avio. Toda a eneigia eIeliica de oa Visla e
geiada peIa usina hidioeIeliica de Cuii, que hca na VenezueIa.
Una Ilina olseivao que caleiia fazei solie o MeicosuI: os
euiopeus conlinuan chanando, depois de nais de sessenla anos, sua
inlegiao de piojelo de inlegiao. Sonos, fiequenlenenle, coliados
poique, as vezes, nossa inlegiao, o MeicosuI, expeiinenla avanos
pouco visveis, e ale conlianaichas. Tenos, e len veidade, disloies
na nossa laiifa exleina conun (TLC), a eIininao da dupIa coliana
oledece a un cionogiana denasiadanenle Iongo, o IaiIanenlo do lIoco
ainda no len funes IegisIalivas, so viias as laiieiias no laiifiias, as
dihcuIdades ou iesliies nigialiias, educacionais, aIen de oulias. Mas
se a Unio Luiopeia, depois de nais de neio secuIo e ainda consideiada
poi eIes nesnos cono un piojelo, cono e que ns, no MeicosuI, con
vinle anos de exislncia, podenos pielendei conlai con una inlegiao
peifeila` A inlegiao, enlie pases lo diveisos e assineliicos cono
os nossos, no se faz en dois, lis ou dez anos. Nen pode sei feila
poi decielo. L una consliuo peinanenle, que se faz lijoIo poi lijoIo,
con una peispecliva de hoiizonle de nais de 4O ou 5O anos. Lslanos
hoje consliuindo a inlegiao paia os nossos hIhos e nelos. Mas se no
coneainos esse enpieendinenlo agoia, eIes no podeio se lenehciai
deIe no fuluio.
93
A perspectiva brasileira da integrao
sul-americana
+9D,#8,)(' -,94*2 :#$N*#'( 14#9,'6*%
Os deslinos da Aneiica do SuI e da inlegiao iegionaI eslo
piofundanenle vincuIados. A inlegiao deleininai o giau de iesislncia
da iegio a ciise e a suas iepeicusses nos pases aIlanenle desenvoIvidos
e na China. A ciise no e nossa, nas eIa nos afela de viias naneiias.
De incio, vou ne iefeiii a naneiia cono a ciise nos pases aIlanenle
desenvoIvidos nos afela, en seguida, faiei iefeincia a China.
Ln piineiio Iugai, afela nossas expoilaes, ieduz a denanda e,
ao nesno lenpo, aunenla a incidncia de nedidas piolecionislas nos
neicados agicoIas, especiaInenle na Luiopa e nos Lslados Unidos.
Segundo, os pases alingidos lenlan dininuii os efeilos da ciise uliIizando
necanisnos lais cono o aunenlo de expoilaes, incIusive paia aunenlai
o enpiego nos seus leiiiliios. Teiceiio, a poIlica aneiicana, que eIes
chanan de <4,$&#&,&#P* *,%#$I, islo e, o deiiane de dIaies nos neicados,
faz con que a noeda de Iivie cuiso inleinacionaI se loine exlienanenle
laiala, o que dihcuIla as expoilaes e aunenla a lendncia a inpoilai.
Isso ocoiie no iasiI e en lodos os pases da Aneiica do SuI, e esles
Ilinos so neicados inpoilanles paia ns.
A queslo da China e aIgo exliaoidiniio, una iupluia no sislena
inleinacionaI. AIguns anaIislas avaIian que o Iiodulo Inleino iulo (II)
da China uIliapassai o dos Lslados Unidos poi voIla de 2O16. O sislena
econnico chins afela no apenas o MeicosuI, nas lanlen loda a Aneiica
do SuI de foina piofunda. A China len, poi un Iado, una exliaoidiniia
denanda poi piodulos agicoIas, nineiios e eneigia - lis lipos de
EMBAIXADOR SAMUEL PINHEIRO GUIMARES
94
piodulo que a Aneiica do SuI (e o MeicosuI, en pailicuIai) pioduzen e
ln capacidade de pioduzii ainda nuilo nais. Ioi oulio Iado, a China e
lanlen una exliaoidiniia expoiladoia de piodulos nanufaluiados de
laixo cuslo. Ioi isso, inpacla os neicados inleinos dos pases, as esliuluias
que exislen e as que podeiian exislii en ciicunslncias nais piopcias.
Dianle da ciise inleinacionaI e da ascenso da China, paiece-ne
que o MeicosuI ven ieagindo cono se a siluao fosse noinaI. Mas a
conjunluia inleinacionaI no len nada de noinaI. A ciise e giavssina.
A eneigncia da China len una caiacleislica pecuIiai, que e a sinliose
de pases aIlanenle desenvoIvidos con a econonia chinesa. A China
delen ceica de 7O dos lluIos do Tesouio aneiicano e esl conpiando
lluIos dos Tesouios euiopeus. Una alilude que pode paiecei consliuliva
e sinplica que, no olslanle, lei efeilos consideiveis.
Lssa sinliose esl na lase de una das giandes difeienas enlie a
aluaI ciise e aqueIa de 1929. NaqueIa epoca, a naioi paile das enpiesas
eian nacionais. Se a enpiesa ia naI no seu pas, despedia os opeiiios.
Hoje en dia, no. Sendo nuIlinacionais, as enpiesas eslo inveslindo
na China. Cono esla conlinua ciescendo a laxas aIlssinas, as enpiesas
nuIlinacionais olln Iucios exliaoidiniios. A siluao dos opeiiios
no pas de oiigen e un piolIena poIlico dos goveinos, as enpiesas e
os lancos inleinacionais passan nuilo len. Lsla e una siluao nova.
Lnloia ceilos seloies nacionais - en pailicuIai o seloi piodulivo, cono
un lodo - peican no laIano coneiciaI con a China, as conlas nacionais
engoidan con a ienessa de Iucios e, assin, veiihca-se un equiIliio nas
conlas nacionais.
Da no havei una ieao lo foile conlia a China, poique aqueIe pas
que esl peidendo no coneicio peicele que esl ganhando con as opeiaes no
leiiiliio chins. A siluao e nova e conpIexa, e a novidade e a conpIexidade
dihcuIlan a lonada de nedidas necessiias paia vencei a ciise.
Lsses dois fennenos sinuIlneos, a ciise nos pases aIlanenle
desenvoIvidos e a novidade da eneigncia da China, so anlos
pieocupanles peIos efeilos que liazen, inleina e exleinanenle, a pipiia
coeso do MeicosuI. O cinenlo da inlegiao enlie os pases do MeicosuI,
solieludo enlie o iasiI e a Aigenlina, e o coneicio de piodulos
indusliiais, nais do que o coneicio de piodulos piiniios. L veidade
que h, poi exenpIo, giandes expoilaes de nineiio de feiio paia a
Aigenlina, nas aquiIo que eslinuIa a inlegiao e o coneicio de piodulos
indusliiaIizados. Na nedida en que a inpoilao de piodulos indusliiais
faliicados foia da Aneiica do SuI se loina nais aliaenle, o inleiesse na
coeso do MeicosuI dininui.
A PERSPECTIVA BRASILEIRA DA INTEGRAO SUL-AMERICANA
95
Isso vaIe no s paia a Aigenlina e o iasiI. QuaIquei pas s
peinanece nun piocesso de inlegiao se eIe se juIga iazoaveInenle
lenehciiio do esquena. Caso conliiio, no len incenlivo paia
conlinuai. Na ciise iecenlenenle piovocada peIo aunenlo do Inposlo
solie Iiodulos IndusliiaIizados (III) no iasiI, o Iiesidenle uiuguaio,
}ose Mujica, eniliu consideiaes inleiessanles solie sua inleno de
ieconsideiai a pailicipao do Uiuguai no MeicosuI.
Ioi isso, con ou sen ciise, e necessiio que os pases de naioi
dinenso econnica se envoIvan e se engajen nais no piocesso de
ieduo das assineliias. As assineliias piovn da ieaIidade geogihca,
nas lanlen, e solieludo, de difeienas de infiaesliuluia de eneigia e de
lianspoile, sen as quais no h desenvoIvinenlo indusliiaI. A ieduo
das assineliias len de sei feila peIa conliiluio dos pases naioies. L
necessiio que os pases naioies eslejan convencidos de que o MeicosuI
conlinua a sei inpoilanle paia eIes.
Iaia usai s un dado: o Iundo paia a Conveigncia LsliuluiaI
do MeicosuI (Iocen), insliunenlo de giande inpoilncia, cono j
foi iessaIlado nesle seniniio, e foinado poi una conliiluio anuaI
de cen niIhes de dIaies dos pases nenlios. Con cen niIhes de
dIaies conslii-se apenas una esliada de cen quiInelios, nais nada. L
cIaianenle insuhcienle. L pieciso aunenlai essa cifia.
VaIe nolai que, ainda que haja giandes assineliias no inleiioi do
lIoco iegionaI, na pilica os dois pases nenoies ln ceilos lenefcios
no ceniio inleinacionaI, peIo falo de peilenceien ao MeicosuI. LIes so
ouvidos inleinacionaInenle con naioi aleno poi eslaien associados ao
iasiI e a Aigenlina. Ioi oulio Iado, una ciise no inleiioi do oiganisno
seiia piejudiciaI a lodos os seus inlegianles.
Lslou insislindo na necessidade de coeso poIlica poique,
no sislena inleinacionaI de hoje en dia, un giande nneio de lenas
so decididos en negociaes enlie os pases. Tenas que anles eian
de conpelncia dos paiIanenlos nacionais, hoje en dia, so oljelo
de negociaes inleinacionais. Os pases que chegan sozinhos a essa
negociao chegan con nuilo nenos foia. Lsla e nais una loa iazo
paia expandii o MeicosuI, de foina a incIuii a oIvia, o Lquadoi e oulios
pases. L inpoilanle enconliai esquenas capazes de aliaii oulios pases
da Aneiica do SuI. L nais un nolivo paia lialainos con loda a aleno
paiceiios nenoies, que ln, nas volaes inleinacionais, volo iguaI ao do
iasiI e da Aigenlina.
A nensagen que queio deixai aqui e: Senhoies Iiesidenles do
MeicosuI, ienan-se con fiequncia naioi, nuilo naioi, no apenas a
EMBAIXADOR SAMUEL PINHEIRO GUIMARES
96
cada seis neses, nas con nuilo nais fiequncia, paia faIai con fianqueza,
sen lexlos esciilos, e podei liocai ideias e sugesles solie cono enfienlai
essa siluao.
Lslanos dianle de un conpIexo desaho: cono ieduzii as
assineliias, nanlei a coeso poIlica, ieagii a siluao inleinacionaI,
e nanlei a inlegiao iegionaI enquanlo se assinan acoidos de Iivie
coneicio e ieliia-se a pioleo da alividade econnica que e dada poi
laiifas e ieguIanenlos`
Con ieIao aos enpiegos indusliiais, e inpoilanle esludai
neIhoi os efeilos da iepiinaiizao. As sociedades aluais so nuilo
nais uilanizadas. Nas cidades no h agiicuIluia, nen nineiao. H
seivios, nuilo vincuIados a alividade indusliiaI. No haveiia una
hina de aiquileluia se no houvesse una indsliia de consliuo.
Assin, nas cidades, a geiao de enpiego de quaIidade esl vincuIada
ao desenvoIvinenlo indusliiaI e, se esle e afelado peIa ciise nundiaI, os
efeilos solie as cidades vo suigii. Ioi enquanlo, os dados ainda no
apaieceian. Seiia necessiio esludai neIhoi, poique o nveI de enpiego
no caso do iasiI, peIo nenos, len-se nanlido. Mas enpiegos de quaIidade
nenoi pioduzen iendinenlos nenoies.
Queio enceiiai dizendo que as iegias do sislena inleinacionaI
(Oiganizao MundiaI do Coneicio - OMC, Iundo Moneliio
InleinacionaI - IMI) eslo nais ou nenos suspensas. Se a China iesoIvei
nudai de sislena canliaI sulilanenle, ninguen ousai piocess-Ia na
aiena nundiaI de coneicio. Seiia de una indeIicadeza nuilo giande. A
coiienle de inleiesses en loino da China e lo podeiosa que faz con que
eIa esleja nuna siluao piolegida. As iegias eslo suspensas e e pieciso
fazei a poIlica econnica a pailii dessa conslalao. Lsla e a ieaIidade, o
ieslo e sonho.
97
Comentrios - O trajeto at o Mercosul
7$&O$#( @*2%( 72P*% :*'*#',
Ln piineiio Iugai, neus sinceios agiadecinenlos ao Inslilulo
Hisliico e Ceogihco iasiIeiio e a Iundao AIexandie de Cusno
peIo convile paia pailicipai desle evenlo, cono conenladoi. Seiei lieve,
consideiando o lenpo que ne foi deslinado. Meus cunpiinenlos aos
iIuslies nenlios da nesa, aos enlaixadoies piesenles, aos confiades do
Inslilulo Hisliico, coIegas piofessoies, senhoias e senhoies.
Minha nisso e laslanle difciI. Ouvinos paIeslias sulslanciosas,
ieaInenle inpoilanles, que nos deian una viso geiaI do piocesso de
inlegiao do conlinenle suI-aneiicano. Ioian Ievanladas, de foina
cIaia e oljeliva, as dihcuIdades, as possveis sadas paia consoIidai essa
inlegiao, piincipaInenle as ieaIidades do MeicosuI, con deslaque
paia os piolIenas hisliicos e aluais vividos peIos pases da iegio, en
suas ieIaes poIlicas, econnicas e cuIluiais nluas. Nesse quadio,
os exposiloies conlexluaIizaian as quesles ieIalivas a necessidade de
una efeliva inlegiao da Aneiica do SuI, cono insliunenlo paia o
desenvoIvinenlo iegionaI e necanisno paia enfienlai a ciise nundiaI.
Nessa peispecliva, pielendo apiesenlai lieves conenliios solie
as ideias exposlas poi cada un dos paIeslianles. Coneo ponluando a
liiIhanle exposio do Lnlaixadoi Regis AisIanian, que, de incio e de
foina laslanle olinisla, apiesenlou una iica anIise da aluaI siluao
do MeicosuI, acenluando o papeI de cada Lslado-nenlio, indicando
as soIues enconliadas paia iesoIvei quesles e inleiesses coneiciais
conilanles no inleiioi do lIoco, a exenpIo do que se deu, iecenlenenle,
ANTNIO CELSO ALVES PEREIRA
98
con o Uiuguai, en ieIao ao acoido aulonolivo solie a expoilao
de caiios chineses nonlados naqueIe pas e expoilados paia os oulios
Lslados-nenlios. Insalisfeilo con as dihcuIdades paia a coneiciaIizao,
no iasiI, dos nencionados vecuIos, en deleininado nonenlo, o goveino
do Uiuguai chegou ale a nencionai a possveI ieliiada de seu pas do
MeicosuI. DecIaio-ne conlenle con as infoinaes do Lnlaixadoi
AisIanian, pois, consideiando a fiagiIidade do piocesso de inlegiao
do Cone SuI, con seus conslanles avanos e iecuos, esles Ilinos, nuilas
vezes, ocasionados poi nedidas uniIaleiais de cunho eninenlenenle
piolecionisla, vejo-ne, vez poi oulia, na condio de neicocelico, laI
cono os euiocelicos, que duvidan do fuluio da Unio Luiopeia.
Muilo inleiessanles as infoinaes solie o Iundo paia a
Conveigncia LsliuluiaI do MeicosuI (Iocen). Segundo o Lnlaixadoi
AisIanian, o Iocen ven diiecionando consideiveis apoiles hnanceiios,
piincipaInenle, paia piojelos no Iaiaguai e no Uiuguai, e paia o piocesso
de inlegiao eneigelica e na iea da sade, len cono paia a inlegiao
univeisiliia no conjunlo do MeicosuI. Oulio deslaque inpoilanle
na exposio do Lnlaixadoi AisIanian concenliou-se na queslo do
IaiIanenlo do MeicosuI, as fuluias eIeies diielas paia a escoIha dos seus
nenlios, a exenpIo do que j aconleceu no Iaiaguai. AIen das anIises
de fundo ieIalivas a naicha do piocesso de inlegiao, lodas exposlas
con nuila cIaieza, o Lnlaixadoi AisIanian, cono j ne iefeii, passou-nos
una nensagen olinisla en ieIao ao MeicosuI, sulIinhando, ao nesno
lenpo, a possiliIidade do fuluio ingiesso dos aluais associados e de oulios
pases do conlinenle, cono nenlios pIenos do Ioco.
Ln seguida a paIeslia do Lnlaixadoi AisIanian, foi concedida
a paIavia ao piofessoi douloi Iiancisco Doialiolo, que nos apiesenlou
seguia anIise solie o piocesso de foinao dos Lslados nacionais no Cone
SuI. Inlioduzindo seu discuiso, o piofessoi liaou un quadio hisliico
conpaialivo no quaI deslacou, de foina especiaI, as difeienas, de loda
foina inpoilanles, exislenles nos piocessos de foinao do Lslado
nacionaI no iasiI e na Aigenlina. Nessa diieo, piops una discusso
solie a Iegilinidade de lais piocessos, saIienlando o falo de que, no
iasiI, a chegada da fanIia ieaI poiluguesa Ievou as eIiles Iocais a siluai a
queslo da Iegilinidade en palanai lolaInenle difeienciado do sucedido,
nessa naleiia, na Aigenlina. Lsla, naqueIe nonenlo, conleslava a }unla
de Cdiz e luscava consliuii o Lslado nacionaI con lase na Iegilinidade
ievoIucioniia. O Lslado liasiIeiio foinou-se sol o nanlo da Iegilinidade
noniquica. Nesse ponlo o confeiencisla liouxe a coIao a fiacassada
pielenso de Dona CaiIola }oaquina de consliuii, na quaIidade de hIha
COMENTRIOS - O TRAJETO AT O MERCOSUL
99
piinognila do deposlo iei espanhoI CaiIos IV, un Lslado noniquico
no Iiala. Nessa Iinha, enfalizou o falo de que as eIiles liasiIeiias, no
andanenlo da foinao do Lslado nacionaI, pieocupavan-se con a
consliuo de un Lslado noniquico conseivadoi, siluao que, desde
o incio, foi oljelo da oposio das eIiles do Iiala, piincipaInenle aps a
incoipoiao peIa Coioa Ioiluguesa da anda OiienlaI e, posleiioinenle,
con a ciiao da Iiovncia CispIalina. O confeiencisla disculiu o papeI da
IngIaleiia nesse piocesso, a ciiao da ReplIica OiienlaI do Uiuguai e o
foilaIecinenlo do nodeIo inpeiiaI conseivadoi, a pailii da consoIidao
do Inpeiio, iesoIvidos os piolIenas de nanuleno da unidade leiiiloiiaI
na Regncia e a decielao da naioiidade de D. Iedio II. Da nesna foina,
anaIisou as ieIaes do iasiI con a Aigenlina no secuIo XIX, solieludo a
posio liasiIeiia na ciise inslaIada, no Iiala, con o goveino do iigadeiio
}uan ManueI de Rosas. De ninha paile, cieio que, ao liazei a discusso a
queslo da Iegilinidade na foinao dos Lslados nacionais no Cone SuI, o
exposiloi idenlihcou, nos aspeclos difeienciais dos piocessos de foinao
nacionaI liasiIeiio e aigenlino, una das piincipais causas hisliicas das
dihcuIdades de ieIacionanenlo enlie os dois pases, con ieexos, ainda
hoje, na inlegiao do Cone SuI.
O piofessoi douloi CIodoaIdo ueno cenliou sua exposio
na poIlica suI-aneiicana do aio do Rio ianco, especiaInenle na
lenlaliva do chanceIei liasiIeiio de eslaleIecei un acoido enlie as lis
nais pispeias ieplIicas suI-aneiicanas, Aigenlina, iasiI e ChiIe
(AC). Desejava o aio consliuii insliunenlos poIlicos e juidicos que
peinilissen eslaleIecei, con as duas naes, un diIogo dipIonlico
ieaInenle consliulivo, hinado no piincpio da no inleiveno
nos assunlos inleinos dos Lslados vizinhos e, con isso, foilaIecei a
eslaliIidade poIlica na iegio. Un anpIo acoido enlie esses lis Lslados,
conlenpIando assunlos poIlicos no consagiados nos acoidos liIaleiais
hinados anleiioinenle, asseguiaiia no sonenle a eslaliIidade poIlica
na Aneiica do SuI, nas, lanlen, loinaiia inviveI quaIquei avenluia de
polncias exliaiiegionais no Conlinenle. Ioian inpoilanles e aIlanenle
infoinalivas suas consideiaes solie as iazes que ocasionaian o
fiacasso da poIlica de Rio ianco en ieIao ao AC, piincipaInenle sua
anIise dos aconlecinenlos que invialiIizaian a assinaluia do desejado
Tialado AC, falo que sonenle se daiia aps a noile do aio, con seu
sucessoi, Lauio MiIIei. Cono e do conhecinenlo geiaI, nos piineiios
anos do secuIo XX as Ioias Ainadas liasiIeiias eslavan lolaInenle
desoiganizadas, o Lxeicilo naI equipado e sen lieinanenlo e a Maiinha,
poi sua vez, eia supeiada peIas Ainadas do ChiIe e da Aigenlina. O
ANTNIO CELSO ALVES PEREIRA
100
piojelo de ieainanenlo das Ioias Ainadas liasiIeiias, piincipaInenle o
ieequipanenlo da Maiinha, nos goveinos Rodiigues AIves e Afonso Iena,
ieslaleIeceu o equiIliio navaI no Cone SuI, falo que Ievou os aigenlinos
a ieavivai a hisliica iivaIidade con o iasiI. Lsle eia un dos ponlos
piincipais da poIlica exleina liasiIeiia pIanejada e execulada peIo aio,
ou seja, foilaIecei o podei niIilai e o pieslgio inleinacionaI do iasiI.
Conludo, en 19O8, o cIina enlie os dois pases loinou-se nuilo lenso, falo
que Ievou o aio a suspendei as negociaes solie o desejado Tialado
AC. Ao leinino de sua paIeslia, o piofessoi CIodoaIdo ueno anaIisou
as ieIaes iasiI-Aigenlina nos goveinos Vaigas/Iein. Nessa naleiia
foian ievislos os piolIenas das ieIaes aigenlino-liasiIeiias nesse
peiodo, con ienisso a aluao do Depulado IedeiaI CaiIos Laceida no
episdio da faIsa Caila iandi, e as consequncias do falo no nlilo das
poIlicas inleina e exleina dos dois Lslados.
Ln sua exposio, o piofessoi CaiIos Lduaido VidigaI iessaIlou,
pieIininainenle, que e liasiIeiia a inicialiva de se consliuii un lIoco
de inlegiao econnica iegionaI, con a hnaIidade de pionovei
o desenvoIvinenlo e a eslaliIidade poIlica da Aneiica Lalina. Os
anlecedenles desse piojelo eslaiian, segundo eIe, na Opeiao Ian-
-Aneiicana (OIA) Ianada peIo piesidenle }usceIino ulilschek, en caila de
naio de 1958 diiigida ao piesidenle noile-aneiicano, Dvighl Lisenhovei.
}usceIino, assessoiado poi Auguslo Iiedeiico Schnidl, piojelava, con a
OIA, unii lodas as naes do conlinenle en loino de un piojelo conlinenlaI
de desenvoIvinenlo econnico, sociaI e poIlico. Nessa diieo, o piofessoi
VidigaI apiesenlou-nos una anIise conpIela dos piolIenas geiados, enlie
nossos vizinhos, peIa dila Opeiao, aIen de expIicai cono a AIiana paia
o Iiogiesso, inicialiva do goveino ennedy, acalou conliiluindo paia o
fiacasso do piojelo liasiIeiio. OhciaInenle, a AIiana paia o Iiogiesso
oljelivava, nedianle inveslinenlos paia o desenvoIvinenlo da Aneiica
Lalina - 2O niIhes de dIaies apIicados peIos Lslados Unidos e 8O niIhes
peIos pases da iegio, en 1O anos -, piopiciai o desenvoIvinenlo iegionaI,
poien, de falo, sua hnaIidade eia conlalei, no conlexlo da Cueiia Iiia,
o peiigo conunisla iepiesenlado peIo iegine culano. Conlinuando sua
anIise dos anlecedenles do piojelo de inlegiao iegionaI, o confeiencisla
evocou o enconlio de Uiuguaiana, inicialiva dipIonlica que ieuniu os
piesidenles }nio Quadios e Iiondizi. Isso ne faz Ienliai que }nio, en
sua foina pecuIiai de se expiessai, desejoso de nosliai ao nundo sua
poIlica exleiioi independenle, ceila feila, inslado a dehni-Ia, disse: O
iasiI e un pas lo no aIinhado que no se aIinha nen aos no aIinhados.
O confeiencisla avanou en sua anIise evocando a poIlica exleina do
COMENTRIOS - O TRAJETO AT O MERCOSUL
101
piesidenle CasleIo ianco, en ieIao a Anaznia, len cono aponlou, e
neIhoi expIicou que, no Coveino CeiseI, as dihcuIdades paia a inlegiao
iegionaI siluavan-se en dois veloies: o piolIena da Iideiana iegionaI
e a queslo do desenvoIvinenlo econnico. O apoio dipIonlico, poi
paile do iasiI, a Aigenlina, na Cueiia das MaIvinas, foi deslacado peIo
confeiencisla que viu, na soIidaiiedade liasiIeiia, un alo inpoilanle paia
diiinii e avanai no piocesso de supeiao das veIhas dispulas enlie os
dois pases. Conenlando o assunlo, o Lnlaixadoi Azanluja sulIinhou
que o iasiI leve una posio lo coiiela nesse conilo, que acalou cono
encaiiegado dos inleiesses aigenlinos junlo ao Reino Unido.
O Lnlaixadoi Azanluja, con a sua pieciso de anIise, expIanou
solie a inpoilncia, paia a consliuo do MeicosuI, da ieunio enlie
os piesidenles Sainey e AIfonsn, en dezenlio de 1985, e a posleiioi
assinaluia, poi eIes, da DecIaiao de Iguau. Cono se sale, esse
insliunenlo foi o ponlo de pailida paia o desenvoIvinenlo do piocesso de
inlegiao econnica do Cone SuI. O nonenlo eia piopcio paia se avanai
nessa queslo. Os dois pases, aps anos de iegine niIilai, enfienlavan
giandes dihcuIdades econnicas, dvidas exleinas coIossais, e, ainda,
piecisavan de nuilo esfoio paia opeiai a liansio denocilica. Os dois
piesidenles inauguiaian un novo e pioveiloso diIogo, que piopiciou
o eslaleIecinenlo de coopeiao en viios assunlos, especiaInenle nos
canpos nucIeai e espaciaI, e, evidenlenenle na ciiao do MeicosuI. Iaia
o Lnlaixadoi, o piolIena do MeicosuI silua-se no falo de que h una
hipeilioha do poIlico e un enoine dehcil enpiesaiiaI.
O Lnlaixadoi SanueI Iinheiio Cuinaies, nessa nesna Iinha,
deslacou o falo de que, no nlilo do MeicosuI, ale agoia, no suigiian
enpiesas nuIlinacionais ieaInenle foiles, que pudessen aIiceiai
econonicanenle o piocesso de inlegiao. Ln sua paIeslia, aIinhou,
ainda, acuiadas anIises da siluao nundiaI, disculiu a piojeo da China
e dos Lslados Unidos nos pixinos anos, e, poi hn, as possiliIidades e
nedidas poIlico-econnicas necessiias paia consoIidai a inlegiao do
conlinenle suI-aneiicano.
Lnceiio esles lieves conenliios chanando aleno paia a
confeincia de aleiluia desse Seniniio, pionunciada peIo senhoi
Minislio das ReIaes Lxleiioies, Lnlaixadoi Anlonio de Aguiai
Ialiiola. Sua exceIncia, ao discoiiei solie as quesles esliuluiais do
piojelo de inlegiao suI-aneiicana, cenliou seu discuiso na ieaIidade
das assineliias exislenles enlie os Lslados da iegio, acenluando, no
conlexlo, a ascenso econnica da CoInlia, cujo piodulo inleino liulo
(II), nos pixinos anos, devei silu-Ia en posio de deslaque enlie
ANTNIO CELSO ALVES PEREIRA
102
os nais pispeios Lslados do conlinenle aneiicano. Lanenlo, en iazo
do lenpo, no podei conenlai, con nais delaIhes, a exceIenle paIeslia
do nosso ChanceIei. Anles de concIuii, deslaco una queslo poIlica que
podei ciiai naioies dihcuIdades paia o iasiI en suas ieIaes con os
vizinhos, especiaInenle con a Aigenlina: se o nosso pas foi len sucedido
en sua pielenso de ocupai una cadeiia peinanenle no ConseIho de
Seguiana das Naes Unidas, denanda que eu, pailicuIainenle, sou
favoiveI, e olvio que laI falo anpIiai a assineliia poIlica j exislenle
enlie o iasiI e o ieslanle da Aneiica Lalina, e, ceilanenle, ciiai naioies
dihcuIdades paia o exeiccio, poi paile do nosso pas, de sua Iideiana
naluiaI no conlinenle suI-aneiicano.
103
El Paraguay y la Integracin Sudamericana
+9D,#8,)(' J*'$,')#$( A4I( -,I4#*' @,D,22*'(
;+:/0B#**$R+
LI piesenle lialajo ha sido eIaloiado paia seivii de lase a Ia
piesenlacin en eI Seninaiio Sudaneiica y Ia Inlegiacin RegionaI
oiganizado poi Ia Iundacin AIexandie de Cusnao, y que pielende dai
una visin de Ia inlegiacin desde Ia peispecliva deI Iaiaguay.
Ln esle lialajo no se enconliain cilas a auloies, anexos
esladslicos ni nenciones a pie de pgina, delido a que eI docunenlo ha
sido eIaloiado a pailii de Ia expeiiencia y eI seguinienlo que he hecho deI
pioceso de inlegiacin en nueslia iegin, pailiendo de ni pailicipacin
en Ia negociacin deI Tialado de Asuncin, as cono desde Ia geslin que
ne cupo cono Minislio de Inlegiacin, Repiesenlanle Ieinanenle anle
Ia ALADI y eI Meicosui y cono Secielaiio CeneiaI de Ia ALADI, adens
de olias iesponsaliIidades que desenpee a Io Iaigo de ni caiieia
dipIonlica.
Ln consecuencia, eI lialajo que piesenlo esl lasado ns en Ia
vivencia que lengo deI pioceso de inlegiacin en nueslia iegin, anles
que cono iesuIlado de un eIaloiado y neldico pioceso de invesligacin
solie Ias causas, consecuencias y iesuIlados de Ios sislenas de inlegiacin
que hoy funcionan en Aneiica deI Sui.
No pielendo olia cosa que iIusliai, desde ni expeiiencia y cono
paiaguayo, Ia visin que se liene en eI Iaiaguay solie Ia inlegiacin
iegionaI.
EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO
104
!7 8&6&2%&\0 !*0+R2$*0 B&7 .,/,1#,K
LI Iaiaguay, se caiacleiiza poi lenei una econona pequea y
alieila, suslenlada en un nodeIo pioduclivo-expoiladoi, concenliado en
eI secloi agiopecuaiio, as cono en Ia inleinediacin coneiciaI (eI nodeIo
ie expoiladoi). Asinisno, Ia econona paiaguaya se ha caiacleiizado
hisliicanenle poi su eslaliIidad nacioeconnica.
Duianle Ia decada de Ios novenla, eI Iaiaguay inici un pioceso
de inpoilanles canlios en eI oiden poIlico-inslilucionaI, as cono en
eI econnico, con eI desafo de inpIenenlai una seiie de iefoinas de
caiclei esliucluiaI que geneiasen Ios incenlivos y Ias posiliIidades de
aIcanzai un desaiioIIo econnico soslenilIe.
Ln Ios Ilinos aos se ha expeiinenlado un aceIeiado ciecinienlo
econnico, giacias fundanenlaInenle aI dinanisno deI secloi
agiopecuaiio, de Ia denanda inleina y de un enloino inleinacionaI
favoialIe. La apIicacin de poIlicas hscaIes piudenles, Ia nejoia de Ia
esliucluia y Ia geslin liilulaiia, as cono una poIlica nonelaiia adecuada
ha peinilido consoIidai Ias hnanzas plIicas, una inacin nodeiada, un
inpoilanle aunenlo de Ias ieseivas inleinacionaIes, un aunenlo deI II
pei cpila, condiciones de Iiquidez adecuadas en eI sislena hnancieio, Io
que peinile niiai hacia eI fuluio con oplinisno.
LI Iaiaguay no fue afeclado signihcalivanenle poi Ia Ilina ciisis
nundiaI y iecupei su iilno de ciecinienlo, an ns aceIeiado que eI
pievislo oiiginaInenle, giacias a Ia soIidez de su poIlica nacioeconnica,
condiciones favoialIes de hnancianienlo exleino y fueiles ingiesos
geneiados poi Ias expoilaciones de naleiias piinas, que espeianos
seguiin siendo oljelo de una iolusla denanda exleina.
As, en Ios Ilinos aos Ia econona paiaguaya expeiinenl
un peiodo de expansin, aI ciecei eI II ieaI a una lasa pionedio de
anuaI deI 4,9 poi cienlo. Sin enlaigo, en eI 2OO9 una giave sequa y Ia
ciisis econnica nundiaI ocasionaion una conliaccin de Ia econona,
inleiiunpiendo Ia fase de expansin econnica, de Ia que eI Iaiaguay
se iecupei en eI 2O1O con una lasa iecoid de ciecinienlo deI II deI
15,3 poi cienlo. Lsle iilno de ciecinienlo iepiesenla eI nejoi desenpeo
econnico en Ia seiie hisliica que se inicia en eI ao 195O y cuyo pico de
expansin fue olseivado en eI ao 1981.
Ln cuanlo a Ias hnanzas plIicas, cono iesuIlado de Ia apIicacin
de poIlicas hscaIes piudenles y nejoias inlioducidas en Ia esliucluia y
geslin liilulaiias, en eI peiodo consideiado eI golieino nanluvo un
supeivil piinaiio pionedio de aIiededoi deI 2 poi cienlo, Io que Ie ha
EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
105
peinilido aunenlai eI gaslo plIico en eI ao 2OO9 paia enfienlai Ia ciisis
econnica.
Asinisno, en Io iefeiido a Ia poIlica nonelaiia, eI desaiioIIo deI
escenaiio nacioeconnico nacionaI se ha vislo foilaIecido poi Ias nedidas
de poIlicas nonelaiias expansivas apIicadas poi eI anco CenliaI deI
Iaiaguay, anle Ia anenaza de luiluIencias hnancieias, Io que ayud a Ia
iecupeiacin de Ia aclividad econnica a pailii deI leicei liineslie deI 2OO9.
Los niveIes de ieseivas inleinacionaIes lanlien aunenlaion. As
Ias Reseivas InleinacionaIes Nelas deI pas fueion en pauIalino aunenlo,
pasando de 6O4 niIIones de dIaies a hnes deI 2OO2, a aIiededoi de 4.5OO
niIIones de dIaies paia hnes deI ao 2O1O.
La deuda plIica lolaI ha ido disninuyendo desde eI ao 2OO3
y iepiesenla a hnes deI 2O1O aIiededoi deI 2O poi cienlo deI II. Cale
seaIai que eI niveI de deuda nela solie eI II es infeiioi a Ios Iniles deI
25 poi cienlo eslalIecido poi eI Iondo Monelaiio InleinacionaI. Ln esle
conlexlo lanlien fue cieciendo eI II pei cpila.
LI coneicio exleiioi deI Iaiaguay lanlien se vio foilaIecido poi
Ia expansin econnica giacias aI luen desenpeo deI secloi agicoIa,
Ia lonanza de Ios piecios de Ios piincipaIes pioduclos expoilalIes y eI
nayoi dinanisno de Ia aclividad econnica doneslica, Io que peinili
eI aunenlo de Ias expoilaciones y de Ias inpoilaciones.
Tanlien Ia inveisin nosli signos posilivos, Ios ujos de
inveisin exlianjeia diiecla han expeiinenlado aunenlos inpoilanles en
eI peiodo consideiado, siendo Ios Lslados Unidos eI piincipaI inveisoi,
seguido de Ios pases nienlios deI MLRCOSUR, en pailicuIai eI iasiI y
Ia Aigenlina.
], ;+:&1/,*$R+ F&1$0+,7
LI Iaiaguay, ha denosliado una vocacin inlegiacionisla desde eI
inicio deI pioceso en Aneiica Lalina, cuando Ios vienlos inlegiacionislas
inpuIsados poi Ia CLIAL a hnes de Ios aos cincuenla, se concielaion
en Ia cieacin de Ia Asociacin Lalinoaneiicana de Lilie Coneicio
(ALALC). LI Iaiaguay fue uno de Ios pases que susciili eI Tialado de
Monlevideo de 196O, iniciando as su pailicipacin foinaI en un pioceso
de inlegiacin.
Sin enlaigo, su aplilud paia Ia inlegiacin viene de sus piopias
iaces cono nacin, cono Lslado, ieconociendo su condicin de pas
sin IiloiaI nailino, y Ia necesidad de enconliai en Ia ieIacin con sus
EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO
106
vecinos, eI sendeio de Ia coopeiacin, Ia soIidaiidad y eI coneicio que
polenciaia su desaiioIIo y coadyuvaia aI ciecinienlo de su pioduccin y
de su indusliia, en lenehcio de su puelIo.
As, en eI naico de su poIlica exleiioi, dispuso cono oljelivos
desaiioIIai una poIlica econnica y de inseicin coneiciaI inleinacionaI
que foilaIecieia Ia apeiluia de neicados exleinos, apoye eI ciecinienlo
econnico y aunenle Ia conpelilividad nacionaI, as cono foilaIecei
Ia denociacia y Ios piocesos de inlegiacin y coopeiacin poIlica y
econnica suliegionaIes y henisfeiicos.
DeI nisno nodo desaiioIIa necanisnos paia Ia coopeiacin
hnancieia y lecnica, deslinados aI nejoianienlo de Ia infiaesliucluia, eI
lianspoile, Ia eneiga, Ias conunicaciones y Ia lecnoIoga de Ia infoinacin.
Ln esle conlexlo, eI Iaiaguay se ha invoIuciado seiianenle en Ios
piocesos de inlegiacin y de IileiaIizacin coneiciaI a niveI iegionaI,
pudiendo cilaise su adhesin aI Tialado de Monlevideo de 198O, que ciea
Ia Asociacin Lalinoaneiicana de Inlegiacin (ALADI), eI Tialado de Ia
Cuenca deI IIala, URUIAOL, Ia Hidiova, IIRSA y que se piofundiza
dehnilivanenle con Ia susciipcin de Ios Tialados de Ilaip y Yacyiela y
con eI Tialado de Asuncin en 1991, que Ianza eI esfueizo de inlegiacin
suliegionaI denoninado MLRCOSUR. Tanlien pailicipa aclivanenle
en Ia Unin de Naciones Suianeiicanas (UNASUR), eI ns iecienle
enpiendinienlo de inlegiacin de Ios pases de Aneiica deI Sui.
Ioi olia paile, eI pioceso de gIolaIizacin ha hecho que Ios
vncuIos liansnacionaIes se desaiioIIen con ciecienle iapidez y Ias
econonas nacionaIes se vueIven cada vez ns inleidependienles. Ls as
que Ias vaiialIes econnicas y Ias poIlicas ya no pueden sei conlioIadas
en Ios nlilos nacionaIes. LI hn de Ia Cueiia Iia, un nundo cada vez
ns alieilo, con una lecnoIoga de Ia infoinacin y de conunicaciones
peifeccionada y en peinanenle ienovacin, faciIilan Ias ieIaciones
inleinacionaIes a lodos Ios niveIes, en Ia que Ia econona inleiacla con
Ia poIlica y cada una depende de Ia olia. Lsle pioceso se caiacleiiza poi
un conlinuo canlio socioeconnico y poIlico que se liaducen en niveIes
vaiiados y canlianles de goleinaliIidad.
Adens de su vocacin hisliica, eI Iaiaguay fienle a esle conlexlo
canlianle de Ia gIolaIizacin ieahin en su conpioniso de piofundizai
su inlegiacin con Ia iegin, piiviIegiando Ia inlegiacin econnica y
coneiciaI. Sin enlaigo, cale iesaIlai que esla disposicin a inlegiaise
lanlien ha lenido consecuencia en eI pIano poIlico, pailiendo de una
nayoi inleidependencia y ns cIaianenle, en eI caso deI Meicosui que
ha lenido un efeclo inpoilanle en Ia pieseivacin de Ia inslilucionaIidad
EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
107
denocilica deI pas, cuando esla se vio anenazada a nediados de Ia
decada de Ios novenla.
A cincuenla aos deI inicio foinaI deI pioceso de inlegiacin
en nueslia iegin, Ia inlegiacin cono fueia concelida oiiginaInenle,
en un naico econnico-coneiciaI, ha venido expeiinenlado canlios
inpoilanles en Ia visin de Ia inlegiacin aneiicana, que soliepasa Io
neianenle coneiciaI paia pioyeclaise hacia olios secloies de Ia sociedad
sudaneiicana, incoipoiando, adens eI diIogo poIlico, educacin,
saIud, seguiidad, infiaesliucluia, enlie olios y, fundanenlaInenle, eI
IiIai SociaI que piopende que Ios piocesos de inlegiacin de nueslia
iegin sean nucho ns ceicanos a Ia genle y que Ios lenehcios que eslos
apoilan aIcancen a lodos, en especiaI a Ias cIases ns necesiladas de
nueslias sociedades.
Cale seaIai adens, que fiulo de esa dislinla visin que se liene
solie Ia inlegiacin, en Ia iegin se lienen diveisos piocesos y niveIes de
inlegiacin, suliegionaI cono Ia Conunidad Andina y eI MLRCOSUR y
Ios pIuiiIaleiaIes cono Ia ALADI, UNASUR y eI ALA, cada uno de eIIos
con iequeiinienlos y oljelivos difeienles.
Ln esle naico, eI Iaiaguay consideia que eI coneicio y Ia apeiluia
coneiciaI, as cono Ia inlegiacin fsica, eneigelica y Ios esladios de
inlegiacin piofunda consliluyen insliunenlos paia pionovei nejoies
opoilunidades de desaiioIIo y de aII su conpioniso con Ia inlegiacin
sudaneiicana fundanenlaInenle, en Ia nedida que eslalIece un naico
adecuado paia pionovei su desaiioIIo, nejoiai Ias opoilunidades y
caIidad de vida de Ios puelIos de nueslia iegin.
Asinisno, en su condicin de pas de nenoi desaiioIIo, sin IiloiaI
nailino, eI Iaiaguay dele hacei fienle a una seiie de dihcuIlades e
inconvenienles que se liaducen hnaInenle en una econona sunanenle
vuIneialIe y que iepeiculen seiianenle en sus posiliIidades de desaiioIIo.
Los coslos de Ia nedileiianeidad son eIevados, con soIo cilai que Ios coslos
deI lianspoile paia su coneicio inleinacionaI son supeiioies en aIiededoi
deI 4O aI de sus socios, segn aIgunos esludios y que hnaInenle, esle
y olios facloies que solievienen de su condicin de pas sin IiloiaI
nailino, inciden de naneia signihcaliva en Ios ndices de desaiioIIo deI
pas y conducen a peisislii en Ia condicin asineliica en su ciecinienlo
con ieIacin a Ios dens pases de Ia iegin.
Ioi eIIo y Ios dens facloies expiesados anleiioinenle, eI Iaiaguay
ieahina peinanenlenenle su vocacin inlegiacionisla. Su condicin
geogihca, su giado de desaiioIIo y su piopia hisloiia Io condicionan a luscai
Ia nejoi inlegiacin posilIe con Ia iegin y, en especiaI con sus vecinos.
EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO
108
Ls as que Ia inlegiacin adquieie fundanenlaI inpoilancia paia
eI Iaiaguay cono insliunenlo de desaiioIIo. Ln pases pequeos cono eI
Iaiaguay, Ios piocesos de inlegiacin, lanlo iegionaI cono suliegionaI,
adquieien un caiclei eslialegico paia Ia supeiacin de Ias asinelias y Ias
desiguaIdades y paia inpuIsai su ciecinienlo con equidad.
A oljelo de hacei ns conpiensilIe Ia posicin deI Iaiaguay
con iespeclo a Ia inlegiacin sudaneiicana, sus punlos de visla solie Ios
dislinlos piocesos en Ios que pailicipa, sus exilos y dihcuIlades, en Ios
siguienles capluIos se desaiioIIa, de naneia geneiaI, Ia visin que liene
eI pas de Ios piincipaIes piocesos de Ios que es paile.
], 960*$,*$R+ ],:$+0,2&/$*,+, B& ;+:&1/,*$R+ ^9]98;_
La ALADI fue concelida piincipaInenle cono una oiganizacin
paia pionovei Ia inlegiacin econnica enlie Ios pases nienlios que, en
su conjunlo, consliluyen una paile suslanciaI de Ia Aneiica Lalina cono
iegin, desde eI punlo de visla geogihco, denogihco y econnico.
La heleiogeneidad de Ia iegin y Ia difeienle capacidad de
ieIacionanienlo econnico de Ios pases esl ieconocida en Ios difeienles
lipos de acueidos y nodaIidades de inleiieIacin pievislos poi eI Tialado,
a liaves deI piincipio de Ios lialanienlos difeienciaIes poi giados de
desaiioIIo y de Ia inpoilancia que se asigna a Ia coopeiacin coIecliva
hacia Ios pases de nenoi desaiioIIo econnico ieIalivo cono es eI caso
de Iaiaguay.
La ALADI, que susliluy a Ia ALAC en 198O, nosli en Ia piineia
decada de su cieacin, Ios aos ochenla, un dinanisno inpoilanles en Ia
conciecin de acueidos enlie Ios pases nienlios y que culien una paile
inpoilanle deI coneicio inliaiiegionaI. Hacia eI ao 2O19 Ia iegin, incIuida
Mexico, IIegai a Ia Iileiacin de casi eI 9O deI coneicio inliaiiegionaI,
giacias a Ios piogianas de Iileiacin paclados en Ios Acueidos de AIcance
IaiciaI susciilos aI anpaio deI Tialado de Monlevideo de 198O.
No olslanle, a inicios de Ia decada de Ios novenla, eI pioceso ha
dado seaIes de eslancanienlo y iecien hacia eI 2OO4, Ios pases nienlios,
a liaves de Ia ResoIucin 59 (XIII) deI Consejo de Minislios, decidieion
dai un nuevo iunlo a Ia Asociacin, con Ia confoinacin deI Lspacio
de Lilie Coneicio con Ia apIicacin de noinas paia dai pievisiliIidad y
seguiidad aI coneicio inliazona.
Sin enlaigo, hasla eI ao 2OO9 no fue posilIe Iogiai avances
concielos hacia eI cunpIinienlo de Ios dispueslo poi Ia cilada ResoIucin
EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
109
59 (XIII), y as se Iogi dai inicio a un nuevo naico negociadoi hacia Ia
confoinacin deI Lspacia de Lilie Coneicio, cono elapa pievia hacia Ia
conciecin deI oljelivo deI Meicado Conn Lalinoaneiicano. A pesai
de Ia voIunlad expiesada poi Ios pases nienlios de dai inpuIso a Ia
ALADI, Ias dislinlas visiones solie cno encaiai eI fuluio de Ia inlegiacin
ennaicada en eI Tialado de Monlevideo de 198O voIvi a dihcuIlai Ia
lona de decisiones paia eI avance deI pioceso.
LI Iaiaguay pailicipa de esle pioceso desde sus inicios, en su
condicin de pas sin IiloiaI nailino y de pas de nenoi desaiioIIo
econnico ieIalivo, uliIizando Ios necanisnos eslalIecidos en eI Tialado
solie Tialo LspeciaI y Difeienciado paia Ios pases nenoies, lanlo en Ios
piogianas de coopeiacin cono en Ios dislinlos Acueidos de AIcance
IaiciaI de Ios que es paile, as cono de Ios Acueidos RegionaIes y en
especiaI Ios Acueidos solie Nnina de apeiluia de Meicados (NAM).
Cale seaIai que eI Iaiaguay, confoine a su posicin sosliene en
esle nlilo Ia necesidad de piofundizai y nejoiai Ia caIidad deI pioceso
de inlegiacin coneiciaI, enlendiendo que eI coneicio y Ia apeiluia
coneiciaI son insliunenlos paia pionovei nejoies opoilunidades de
desaiioIIo paia Ios pases nienlios. Iaia eIIo sei necesaiio asunii
nuevos ielos, cono Ios iefeiidos aI eslalIecinienlo de nuevos necanisnos
inlegiadoies, cono una nejoi apIicacin de Ios acueidos, Ia ienovacin y
piofundizacin de Ios Acueidos solie Ia Iiefeiencia AianceIaiia RegionaI,
Ia Nnina de Apeiluia deI Meicado y Ia puesla en naicha de necanisnos
que peinilan supeiai Ias asinelias exislenles enlie Ios pases nienlios,
as cono un lialanienlo foinaI y iesponsalIe deI lena de Ias iesliicciones
no aianceIaiias que dihcuIlan o inpiden eI apiovechanienlo calaI de Ias
piefeiencias pacladas.
Ln Ia coyunluia acluaI, a ALADI dele asunii su ioI ailicuIadoi deI
pioceso de inlegiacin de nueslia iegin, paia Io cuaI se hace necesaiio
conlai con eI apoyo decidido de Ios golieinos. La ALADI dele ienovaise
sin peidei de visla Ios oljelivos deI Tialado de Monlevideo 198O, de
naneia que pueda hacei fienle a Ios desafos que Ios canlios a escaIa
nundiaI y iegionaI inponen.
Adens, anle Ias diveisas visiones que se lienen solie esle pioceso
poi paile de Ios pases nienlios, se hace necesaiio luscai un acueido
poIlico que peinila enconliai eI canino paia desaiioIIai Ios consensos
que aIIanen eI canino hacia Ia conciecin de Ios oljelivos eslalIecidos en
eI Tialado de Monlevideo de 198O.
Ioi olia paile, cale iesaIlai Ia anpIiacin que ha expeiinenlado Ia
ALADI con Ia adhesin de dos nuevos pases, Ianan y Nicaiagua, que
EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO
110
se sunan a Ios esfueizos inlegiadoies de Ia Asociacin, Io que conIIeva eI
foilaIecinienlo deI pioceso de inlegiacin Ialinoaneiicano y iefueiza y
anpIia eI nlilo de apIicacin deI Tialado de Monlevideo de 198O.
!7 @&/*,B0 D02`+ B&7 <#/ ^@!FD><IF_
Con Ia hina deI Tialado de Asuncin, se da inicio a un pioceso de
inlegiacin anpIio, anlicioso, suslenlado en Ia voIunlad poIlica de Ios
cualio Lslados Iailes y con lase en Ia inlegiacin econnica y coneiciaI,
con niias a hacei fienle a Ios desafos de Ia gIolaIizacin, nejoiai Ia
inseicin de Ia iegin en eI nundo, luscando hacei conpeliliva Ias
econonas, con eI oljelivo de nejoiai eI niveI de vida de sus puelIos.
LI Iaiaguay se incoipoia aI Meicosui con Ia espeianza de que
pudieia ayudaiIo en su pioceso de desaiioIIo y en su inseicin aI nundo
y paia hacei fienle aI pioceso gIolaIizadoi con posiliIidades de exilo. LI
Iaiaguay necesilala incoipoiaise aI nundo, Iuego de un Iaigo pioceso de
aisIanienlo, pioduclo deI sislena de golieino inpeianle hasla hnes de Ia
decada de Ios ochenla y, poi Io lanlo, luscala Ia soIidaiidad y coopeiacin
de sus vecinos paia asunii Ios ielos que Ie piesenlalan Ia coyunluia de un
nundo canlianle y en que se consoIidalan giandes lIoques econnicos.
AI nisno lienpo, luscala consoIidai y anpIiai eI acceso a sus
neicados liadicionaIes, de naneia a aseguiai un coneicio pievisilIe y
seguio, que coadyuvaia a su ciecinienlo econnico e hicieia ns ehcienle
su pioduccin.
LI Iaiaguay fue invilado a incoipoiaise aI Meicosui en Ias piineias
elapas de Ia negociacin deI Tialado, luvo pocas opoilunidades de apoilai
sus ideas paia Ia eIaloiacin deI cilado Tialado y junlo con eI Uiuguay no
se pudo incoipoiai un lialanienlo difeienciaI paia Ias econonas nenoies,
ns aII de Ia concesin de pIazos nayoies paia eI cunpIinienlo de Ios
conpionisos asunidos. Recien a nediados de Ia decada deI dos niI se
pudo incoipoiai efeclivanenle un lialo difeienciado a Ios pases nenoies
con Ia incoipoiacin eI lialanienlo de Ias Asinelias en eI Meicosui.
Cono es salido, eI Meicosui cieo expeclalivas no soIo en Ios
secloies pioduclivos de Ios pases nienlios, sino que en Ia sociedad en
su conjunlo y sus iesuIlados, en Ia piineia elapa, fueion aIenladoies y
se pensala que eI iilno de consliuccin deI pioceso se nanlendia a Io
Iaigo de Ios aos. LI coneicio enlie Ios cualio pases, a inpuIso de Ia
eIininacin de Ias laiieias aianceIaiias, cieci en nagniludes que no se
hala vislo hasla enlonces.
EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
111
Iaia hnes de 1994, eI Meicosui concIuy su peiiodo de liansicin
con Ia eIininacin de Ios aianceIes inliazona, se susciili eI IiolocoIo de
Ouio Iielo, nedianle eI cuaI se oloig peisonaIidad juidica inleinacionaI
aI Meicosui, se eslalIeci su esliucluia inslilucionaI, enlie olias y se
inici un peiiodo de consoIidacin deI pioceso a liaves deI Iiogiana de
Ieifeccionanienlo de Ia Unin Aduaneia.
Sin enlaigo, en poco lienpo ns eI Meicosui enpez a dai seaIes
de enIenlecinienlo en su desaiioIIo delido a facloies, lanlo exleinos
cono inleinos que inuyeion en Ias poIlicas econnicas de Ios pases y
Ios desviaion de Ios oljelivos peiseguidos poi eI Tialado de Asuncin.
As, se halIa hoy de Ia agenda incunpIida, ya que no fue posilIe
avanzai en eI cunpIinienlo de Io dispueslo poi eI AilcuIo 1 deI Tialado,
eslo es Ia Iilie ciicuIacin de lienes y seivicios y de facloies pioduclivos,
Ia eIininacin de Ias iesliicciones no aianceIaiias y Ia cooidinacin de Ias
poIlicas nacioeconnicas y secloiiaIes, enlie olias.
Ln consecuencia, Ia peicepcin que liene Ia genle solie eI Meicosui,
es hoy dianeliaInenle difeienle a Ia que se lena deI pioceso a nediados
de Ia decada de Ios novenla, deI oplinisno se pas a un piesenle de casi
desiIusin y esla sensacin inpone un escenaiio poco piopicio hacia eI
pioceso de consliuccin deI Meicosui.
No olslanle esle panoiana, eI Meicosui ha expeiinenlado avances
inpoilanles desde eI punlo de visla deI Iaiaguay, cono eI lena de Ias
Asinelias, ieconociendo eI hecho de que Ios cualio pases son difeienles
en lanao, lanlo geogihco, cono en polIacin, esliucluia econnica y
en eI giado de desaiioIIo econnico y sociaI. Ioi eIIo se cie eI Iondo
de Conveigencia LsliucluiaI deI Meicosui (IOCLM) cono insliunenlo
deslinado a conliiluii a Ia ieduccin y supeiacin de Ias asinelias y
deslinado a pases y iegiones nenos desaiioIIadas de Ia iegin.
Asinisno, eI Meicosui ha desaiioIIado su vocacin inleinacionaI, a
liaves de una ied de acueido con leiceios pases y giupos de pases, enlie Ios
que se deslacan Ios acueidos hinados con Ios pases deI iea andina, con Ia
India, con Ia Unin Aduaneia Sudafiicana, Lgiplo, IsiaeI, deslacndose, poi su
inpoilancia, Ias negociaciones en cuiso con Ia Unin Luiopea, que de concIuiise
sei eI piinei acueido de Iilie coneicio enlie dos lIoques econnicos.
De iguaI naneia, a pesai de su deliIidad inslilucionaI,
fundanenlaInenle en eI funcionanienlo de su sislena de soIucin de
conlioveisias, eI Meicosui ha avanzado lanlien en Ia consliuccin
de insliluciones, cono Ia cieacin deI IaiIanenlo deI Meicosui, eI
Inslilulo SociaI, eI AIlo Repiesenlanle deI Meicosui, eI Olseivaloiio de Ia
Denociacia, eI Inslilulo de Ioinacin, enlie olios.
EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO
112
Desde eI punlo de visla de Ia pailicipacin deI Iaiaguay en eI
Meicosui, se pueden dehnii una seiie de venlajas y dihcuIlades deI pioceso:
'/ 0%1,'2'!3
- LI coneicio luvo un inpoilanle ciecinienlo, que liajo
apaiejado eI desaiioIIo de nuevas pioducciones (casi eI 5O de
Ias expoilaciones paiaguayas lienen cono deslino Ios pases deI
Meicosui) y adens, eI 8O de Ias expoilaciones de pioduclos
con vaIoi agiegado lienen deslino en eI Meicosui. Ln lanlo que
aI ieslo deI nundo se expoila piincipaInenle naleiias piinas
con escasa agiegacin de vaIoi.
- LI Meicosui conliiluy a Ia cieacin de una cIase enpiesaiiaI
ns conpeliliva, as cono piopici un nejoi conocinienlo
y enlendinienlo enlie Ios secloies pioduclivos, lanlo a niveI
nacionaI cono con Ios de Ios ieslanles pases.
- LI Iaiaguay liene una nayoi piesencia en oiganisnos cono
Ia OMC, Ia UNCTAD, Ia Unin Luiopea y anle Ios pases
desaiioIIados, giacias a su peilenencia aI Meicosui.
- Se ha incienenlado nolalIenenle Ia capacidad y eI podei
negociadoi deI Iaiaguay.
- Se ha ieconocido Ia asinelia deI Iaiaguay con iespeclo a sus
socios, con Io que eI IOCLM conliiluye acluaInenle con aIiededoi
de 8OO niIIones de dIaies paia pioyeclos de infiaesliucluia,
eneiga, cohesin sociaI, conpelilividad, lecnoIoga, elc.
- Los nayoies inveisoies despues de Ios Lslados Unidos son eI
iasiI y Ia Aigenlina.
4/ Dlpcu|tades:
- Acenluada liIaleiaIidad enlie Ios socios nayoies deI lIoque.
- DeliIidad InslilucionaI. Todo eI sislena inslilucionaI esl
concelido solie lase inleiguleinanenlaI, Io que no peinile
lenei una inslancia que consliuya aI Meicosui desde una plica
conunilaiia.
- MuIlipIicidad de iganos. AIiededoi de 244 nlilos dedicados
a lenas deI Meicosui ya sean eslos inslancias de decisin,
lecnicas, consuIlivas, ieuniones especiaIizadas, de Minislios,
elc., que hace inposilIe una geslin iacionaI deI pioceso.
- LI Sislena de SoIucin de Conlioveisias es inehcienle, sus
Iaudos no son cunpIidos ni iespelados poi Ios Lslados Iailes,
Io que iesla ciediliIidad aI pioceso.
EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
113
- La inposiliIidad de eIininai Ias Resliicciones no AianceIaiias,
que dihcuIlan y a veces inpiden eI desaiioIIo noinaI de Ias
coiiienles de coneicio y eI apiovechanienlo deI neicado
anpIiado.
- La inpoilancia que se dio, duianle nucho lienpo, a Ias
negociaciones de acueidos con leiceios pases anles que
piiviIegiai Ia consliuccin deI Meicosui.
- IncunpIinienlo geneiaIizado de conpionisos asunidos en
eI nlilo coneiciaI, y Ia no incoipoiacin de noinas a Ios
oidenanienlos juidicos nacionaIes.
C#&6:/, J$6$R+ B&7 @&/*06#/
LI Meicosui, a 2O aos de su cieacin opeia ns cono una zona
de Iilie coneicio anles que cono una Unin Aduaneia. LI pioceso
ha sido Ienlo paia Ia conciecin de poIlicas conunes y hacia Ia Iilie
ciicuIacin de neicadeias en un leiiiloiio nico, aI nisno lienpo
Ias lialas coneiciaIes no han desapaiecido y eI escaso avance en Ia
piofundizacin deI Meicosui liene cono piincipaIes iesponsalIes a Ios
pases nayoies deI lIoque.
No olslanle eIIo, desde Ia Cunlie de San }uan y Ia de Ioz de Iguaz,
en Ias que adoplaion decisiones inpoilanles cono eI de Ia LIininacin
deI DolIe Colio y solie eI piogiana de IoilaIecinienlo de Ia Unin
Aduaneia, as cono un IIan de Accin solie Ciudadana deI Meicosui, eI
pioceso ha lonado un nuevo inpuIso diieccin aI peifeccionanienlo de
Ia Unin Aduaneia, luscando foilaIecei y piofundizai eI lIoque.
Ln eI caso deI Iaiaguay, ns aII de Io coneiciaI y econnico,
dele ieconoceise que eI Meicosui, en eI naico deI IiolocoIo de
Ushuaia solie Conpioniso Denocilico, ha acluado cono soslen de
Ia inslilucionaIidad deI Iaiaguay, cuando su sislena denocilico se vio
enfienlado a un posilIe quielie inslilucionaI, Io que ha peinilido aI pas
conlinuai foilaIeciendo y peifeccionando su sislena denocilico.
Ioi olia paile, cale deslacai Ia incoipoiacin de Ia dinensin
sociaI a Ia agenda deI Meicosui, Io que apoila una nuevo espacio de
desaiioIIo deI pioceso, incoipoiando a secloies de Ia sociedad hasla ahoia
ausenles y conviiliendoIo en acloies de Ia consliuccin conunilaiia en
Ia lsqueda de cieai un senlido de peilenencia, ns aII de Io nacionaI,
luscando que Ios lenehcios que pionele Ia inlegiacin aIcancen a lodos
Ios segnenlos de Ia sociedad deI Meicosui.
EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO
114
], I+$R+ B& C,*$0+&6 <#/,2&/$*,+,6 ^IC9<IF_
LI Iaiaguay, ha sido eI Ilino de Ios 12 Lslados nienlios de
UNASUR en ialihcai eI Tialado conslilulivo de dicho oiganisno delido a
Ias conpIejidades de su poIlica inleina y se apiesla a asunii Ia Iiesidencia
Iio Tenpoie de Ia Unin desde Oclulie deI piesenle ao.
UNASUR, cono es salido, inicia un nuevo pioceso que pielende
desaiioIIai un espacio iegionaI inlegiado en Io poIlico, Io econnico, Io
sociaI y Io cuIluiaI, anlienlaI, eneigelico y de infiaesliucluia, con niias a
conliiluii aI foilaIecinienlo de Ia unidad de Aneiica Lalina y eI Caiile,
confoine se expiesa en uno de Ios piiafos deI IienluIo deI Tialado.
Confoine aI Tialado, UNASUR liene cono oljelivos Iogiai Ia
incIusin sociaI y Ia pailicipacin ciudadana, foilaIecei Ias denociacias
y ieducii Ias asinelias en eI naico deI foilaIecinienlo de Ia soleiana
e independencia deIos Lslados. Lsle nuevo nodeIo de inlegiacin
incIuii lodos Ios Iogios y Io avanzado poi Ios piocesos deI Meicosui y Ia
Conunidad Andina, as cono Ia expeiiencia de ChiIe, Cuyana y Suiinan.
LI oljelivo Ilino sei favoiecei un desaiioIIo ns equilalivo, ainnico e
inlegiaI de Aneiica deI Sui.
UNASUR eslalIece eI consenso y Ia pailicipacin, Ia cIusuIa
denocilica olIiga a Ios golieinos aI iespelo deI Lslado de Deiecho y a Ia
defensa de Ios Deiechos Hunanos, a Ia coopeiacin econnica y eneigelica.
Cono desafo fundanenlaI se eslalIece Ia Iucha conlia eI naicolihco y Ia
deIincuencia oiganizada, un sislena de seguiidad y defensa iegionaI con
Ia piohilicin de injeiencia exlianjeia y eI conlioI de Ios gaslos niIilaies.
Iiioiidad se Ie ha dado aI lena deI nedio anlienle, exigencia nundiaI
peio lanlien nandalo conslilucionaI en lodos Ios pases de Ia iegin, con
Ia pioleccin de Ia liodiveisidad, Ios iecuisos hdiicos y Ios ecosislenas,
adens de Ia Iucha conlia Ios efeclos deI canlio cIinlico.
Se ha dado inpoilancia a Ia cieacin de un paiIanenlo
suianeiicano, ns iepiesenlalivo y pailicipalivo de Io que han sido Ios
paiIanenlos Andino, Anaznico y de Meicosui. Un Iogio fundanenlaI
sei Ia pailicipacin de Ia sociedad civiI con Ia coIaloiacin pIena de
Ia ciudadana en eI pioceso de Ia inlegiacin y Ia unin suianeiicana.
Lsle oiganisno no es sIo paia Ios golieinos y sus inleieses, sino paia Ia
pioleccin de Ios puelIos y sus deiechos.
Ln sus pocos aos, UNASUR ha Iogiado inpoilanles avances,
cono Ia iesoIucin pachca de coniclos, eI iesguaido de Ia denociacia y Ia
conslilucin de necanisnos de lialajo en diveisas ieas, con inpoilanles
iesuIlados en defensa, saIud y econona.
EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
115
Cono Ios expiesa un docunenlo iecienle de Ia CLIAL, Ia UNASUR
se consliluye en un espacio de desaiioIIo y coopeiacin y en una inslancia
inslancia piiviIegiada de diIogo poIlico iegionaI, que peinilii consliuii
consensos y lendei puenles de coopeiacin paia enfienlai con nayoi
foilaIeza Ios ielos conunes a deI desaiioIIo.
La UNASUR se inicia con anliciosas nelas de inlegiacin poIlica,
hnancieia y en infiaesliucluia, seguiidad y soIucin de coniclos. Cuenla
de pailida con una nenliesa que agiupa a casi lodos Ios pases de Ia
iegin. Ln Iugai de consliuii Ia inlegiacin desde Io econnico -coneiciaI,
lusca iniciaiIa desde piocesos suliegionaIes exislenles y con inedilos
piogianas econnicos y de seguiidad.
Con eslas caiacleislicas, Ia UNASUR delei diIucidai su ioI
en Ia inlegiacin iegionaI, dado que no exisle una cIaia concepcin en
cuanlo a confoinacin de esla nueva inslancia inlegiadoia, ya que
aIgunos pas nienlios pielenden un escenaiio que haga conuii a Ios
piocesos de inlegiacin exislenles y soIo Ies aada nuevos canpos de
accin, olios enlienden que Ia UNASUR iepiesenla Ia opoilunidad de
consliuii una nueva conunidad de Lslados, siniIai aI pioceso euiopeo
con caiacleislicas de fedeiaIisno iegionaI cono oljelivo Ilino.
Cale seaIai que paia eI Iaiaguay, confoine Io expiesaia eI
Colieino, su peilenencia a Ia UNASUR consliluye un paso de suna
inpoilancia paia eI desaiioIIo deI puelIo paiaguayo y de Ios puelIos
de Ia iegin. La inlegiacin iegionaI se consliluye en un inpeialivo
eslialegico paia eI desaiioIIo deI Iaiaguay y paia Ia supeiacin de Ias
vuIneialiIidades piovenienles de su siluacin de nedileiianeidad y de
Iinilaciones esliucluiaIes.
]06 &2%/&+B$2$&+:06 P$+,*$0+,7&6 ^;(9;.a K b9DbF!(c_
Una nueslia de Ia cIaia vocacin inlegiacionisla que anina aI
Iaiaguay desde sienpie, Ios consliluyen Ios enpiendinienlos hidioeIecliicos
de Ilaip y acyiel, iniciados con eI iasiI y Ia Aigenlina en Ia decada de Ios
selenla y que consliluyen ejenpIos de coopeiacin paia Ia uliIizacin de un
iecuiso conpailido en lenehcio deI desaiioIIo de Ios pases.
AI nisno lienpo anlos enpiendinienlos geneian eneiga
eIecliica, fundanenlaI paia eI desaiioIIo de Ios pases invoIuciados en eslos
pioyeclos a pailii de un iecuiso ienovalIe. La veidadeia inpoilancia deI
pioyeclo iadica en su conliilucin a Ios pIanes de desaiioIIo econnico
de Ios lies pases, y en nodo especiaI, a Ia necesidad de expansin deI
EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO
116
secloi eneigelico. RenovalIe poique eI agua es un iecuiso inagolalIe y
eI Iaian es un io caudaIoso lodo eI ao. No conlaninanle poique Ia
eneiga hidioeIecliica es Iinpia, Io que peinile ahoiiai eI uso de niIIones
de loneIadas de peliIeo poi ao.
A nodo de snlesis, Ilaip es acluaInenle, Ia usina hidioeIecliica
ns giande deI nundo en geneiacin de eneiga. Con 2O unidades
geneiadoias y 14.OOO MW de polencia inslaIada, suninislia eI 16,4 de Ia
eneiga consunida poi eI iasiI y alaslece eI 71 deI consuno paiaguayo
A su vez acyiel apoila eI 2O de consuno aigenlino y 23 deI
lolaI de eneiga eIecliica uliIizada poi eI Iaiaguay.
La incIusin de Ia iefeiencia a Ios enpiendinienlos hidioeIecliicos
linacionaIes en esle lialajo liene cono oljelivo denosliai que, ns aII
de Ios piocesos iegionaIes y suliegionaIes de inlegiacin, eI pioceso
inlegiadoi en Aneiica deI Sui lanlien se pionueve a niveI liIaleiaI y
con nucho exilo en Ia nayoia de Ios casos.
D0+*7#6$0+&6
La inlegiacin en Aneiica deI Sui se da a pailii de dislinlas visiones
y, en consecuencia en Ia iegin se lienen diveisos piocesos y niveIes de
inlegiacin, suliegionaI y pIuiiIaleiaI. AI nisno lienpo con eI lianscuiso
deI lienpo Ios dislinlos oiganisnos de Ia iegin han adquiiido cieilo
giado de especiaIizacin en deleininado lipo de naleiias, en funcin a
Ios pases que Ia conponen.
LI desaiioIIo de Ios piocesos de inlegiacin iegionaI es, en
Ilino leinino y poi encina de Ia heleiogeneidad de Ios pases que Ia
consliluyen, una laiea unilaiia hacia eI cuaI delen conveigei lanlo Ios
esfueizos nacionaIes cono Ios esfueizos que ieaIicen Ios oiganisnos
iegionaIes cono suliegionaIes.
LI conlexlo gIolaI ha condicionado eI funcionanienlo de Ios piocesos
de inlegiacin en Ia iegin, pailicuIainenle aqueIIos especiaIizados en Ia
inlegiacin econnica y coneiciaI que han afionlado Ias iepelidas ciisis
hnancieias y econnicas que han sacudido eI nundo desde piincipios
de Ia decada de Ios novenla hasla nueslios das. No olslanle eI coneicio
inliaiiegionaI, anpaiado poi Ios acueidos piefeienciaIes y de Iilie
coneicio, ha expeiinenlado un ciecinienlo inpoilanle a Io Iaigo deI
lienpo, Io que hai necesaiio insliunenlos de conveigencia que peinilan
Ia cieacin de una exlensa zona de Iilie coneicio en Ia iegin, paia Io cuaI
Ia ALADI podia consliluiise en eI oiganisno de conveigencia.
EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
117
Asinisno, eI pioceso de inlegiacin ha evoIucionado con eI coiiei
deI lienpo y con eI ieconocinienlo de Ias necesidades y Ios desafos que
se piesenlan en eI conlexlo nundiaI y iegionaI, con eIIo lodos Ios piocesos
han ido incoipoiando a su agenda, ns aII de Io econnico y coneiciaI,
olios nlilos de inlegiacin, enlie Ios que puede cilaise Ia incoipoiacin
de Ia lenlica sociaI cono eje deI desaiioIIo de piogianas que lienen
cono oljelivo nejoiai Ia pailicipacin de Ia sociedad en Ios piocesos, en
Ia peispecliva de que sus lenehcios puedan aIcanzai a lodos y no soIo a
un segnenlo de Ia sociedad.
Ln eI caso deI Iaiaguay, a inlegiacin iegionaI se consliluye en un
inpeialivo eslialegico paia encaiai su desaiioIIo y paia Ia supeiacin de
Ias vuIneialiIidades piovenienles de su siluacin de nedileiianeidad y
de Ias Iinilaciones esliucluiaIes.
LI Meicosui ha jugado un papeI cIave en eI nanleninienlo
de Ia inslilucionaIidad deI Iaiaguay cuando esla se vio anenazada, Io
que consliluye un ieaseguio denocilico paia Ia consoIidacin de Ias
insliluciones no soIo deI Iaiaguay, sino de Ia iegin.
AI nisno lienpo, Ias expoilaciones paiaguayas han expeiinenlo
un signihcalivo aunenlo en Ia Ilina decada. La peilenencia deI Iaiaguay
aI Meicosui ha peinilido no soIanenle que Ios socios deI lIoque
incienenlen sus conpias deI Iaiaguay, sino lanlien Ia apeiluia de olios
neicados de Aneiica deI Sui cono deslino ciecienle de sus expoilaciones.
LI Meicosui se ha conveilido en eI piincipaI facloi de diveisihcacin
pioducliva de Ias expoilaciones deI Iaiaguay, aliiendo de esla foina
una nueva lendencia y polenciaIidad en su desaiioIIo. AI nisno lienpo
Ios dos socios nayoies deI pioceso se han conveilido en Ios piincipaIes
inveisoies en eI pas, soIo supeiados poi Ios Lslados Unidos de Aneiica.
Sin enlaigo, eI Meicosui, desde Ia plica deI Iaiaguay deleia
peifeccionai su pioyeclo de Unin Aduaneia, 2O aos de su cieacin, opeia
cono una zona de Iilie coneicio y an con dihcuIlades. LI pioceso ha sido
Ienlo paia Ia conciecin de poIlicas conunes y hacia Ia Iilie ciicuIacin de
neicadeias en un leiiiloiio nico, aI nisno lienpo Ias lialas coneiciaIes
no han desapaiecido y eI escaso avance en Ia piofundizacin deI Meicosui
liene cono piincipaIes iesponsalIes a Ios pases nayoies deI lIoque, sin
poi eIIo ieslai iesponsaliIidad a Ios pases nenoies.
Ln dehniliva, eI Meicosui cono eI lIoque eslialegicanenle
ns inpoilanle paia eI Iaiaguay, ns aII de su dinensin econnico
coneiciaI, se consliluye en un insliunenlo que iesune eI ieencuenlio con
Ia denociacia de Ios cualio pases, cono denosliacin de Ia capacidad
de naciones enIazadas poi un lionco conn, poi hisloiias de encuenlios
EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO
118
y desencuenlios , geogihcanenle unidas que han sido capaces de
solieponei a Ias difeiencias y conceilai una agenda de vaIoies conunes,
que con Iuces y sonlias se pioyecla en eI escenaiio nundiaI cono un
lIoque soIido que lusca en Ia soIidaiidad y Ia coopeiacin, eI ciecinienlo
econnico con juslicia sociaI que peinila un nejoi niveI de vida paia sus
puelIos.
Desde eI Iaiaguay se enliende que, pasados 2O aos de
funcionanienlo deI Meicosui, se hace necesaiio iniciai un pioceso de
ieexin solie Ios iesuIlados aIcanzados y fundanenlaInenle solie
su naicha fuluia a Ia Iuz de Ios inleieses de Ios Lslados Iailes y de
Ios conpionisos asunidos paia Ia conciecin deI Meicado Conn. LI
Meicosui ha evoIucionado de naneia casi aniquica, con conslanles
nodihcaciones en Ia diieccin de su naicha, adens, Ia inslilucionaIidad
ha ciecido de naneia desoidenada, poi Io que se hace necesaiio
iacionaIizaiIa y haceiIa ns geslionalIe desde eI punlo de visla de Ios
oljelivos deI Meicosui.
119
Uruguay y Sudamrica: Mercosur, Unasur
y los Desafos de una Nueva Insercin
Internacional
1*',')( @,*&,$(
;S ;+:/0B#**$R+
Ln eslos lienpos que coiien, no paiece necesaiio alundai en
aigunenlos con iespeclo a Ia ieIevancia cenliaI de lenei luenas eslialegias
de inseicin inleinacionaI cono paile de una poIlica exleiioi consislenle,
que siiva cono lase de desaiioIIo suslenlalIe paia cuaIquiei pas, en
especiaI paia aqueIIos pequeos o vuIneialIes, lonadoies de piecios y de
iegIas, cono es eI caso de Ia gian nayoia de Ios Lslados Ialinoaneiicanos.
A Io Iaigo de loda su hisloiia, eI Uiuguay ha sido un ejenpIo paiadignlico
a ese iespeclo. Sus nejoies nonenlos sienpie han eslado vincuIados con
Ia inpIenenlacin de una poIlica exleiioi sIida, con oljelivos eslialegicos
cIaios, con una niiada de nundo anpIia y no iesliingida poi ningn lipo
de anleojeias, con una dehnicin pondeiada de inleieses, posiliIidades y
lanlien de daos posilIes anle Ia peispecliva de adopcin de inicialivas
inconvenienles. en esa laiea, que cuando aceil luvo fiagua efeclivanenle
nacionaI, poi supueslo que Ios acloies fueion nIlipIes, que no sIo aclu
eI golieino sino que Ia oposicin y Ios acloies sociaIes jugaion ioIes
piinoidiaIes en ocasiones, incIuso desde Ia conleslacin. Tonenos un soIo
ejenpIo cenliaI: cuI hulieia sido Ia hisloiia uiuguaya Iuego de Ia segunda
poslgueiia si no se hulieia delenido Ia inslaIacin de lases noileaneiicanas
en leiiiloiio uiuguayo en 194O y en 1944`
Ln ese lipo de enciucijadas (y loda Aneiica Lalina enfienla hoy
desafos senejanles y en nuchos casos inedilos en ieIacin a su inseicin
GERARDO CAETANO
120
inleinacionaI) es cundo ns delen pondeiaise Ias exigencias de una
poIlica exleiioi coiiecla. Respeclo a eIIo es nuchsino Io que se puede
decii. Ieio iesunanos eI seaIanienlo en Ia nencin de lies condiciones
ineIudilIes y pailicuIainenle inpoilanles: i) una dehnicin cIaia de
eslialegias (lanlo en leininos de inleieses, oljelivos y piocedinienlos)
de coilo, nediano y Iaigo pIazo, ii) una visin ceileia y aggioinada
aceica de Ios escenaiios inleinacionaIes en Ios cuaIes eI pas puede jugai
un papeI paia nejoiai sus posiciones, iii) una eslinacin infoinada y
peilinenle solie Ios coslos y Ias ganancias de cada una de Ias opciones
veidadeianenle disponilIes, pailiendo de Ia lase deI conlexlo de
iesliicciones que Ia accin inleinacionaI de pases cono Ios nueslios dele
enfienlai paia Iogiai un Iugai efeclivo en eI nundo de hoy.
123
Lslas y olias condiciones necesaiias paia una poIlica exleiioi sIida
y ceileia, cono Ia hisloiia Ialinoaneiicana y univeisaI Io denueslian en
foina aliunadoia, nunca son pioduclo de Ia voIunlad de peisonajes
iIuninados, de adaplaciones inluilivas fienle aI giio canlianle de
Ias coyunluias, de opeiaciones poIlicas exilosas que, ayudadas poi Ias
ciicunslancias de coilo pIazo, posiliIilan en foina veiliginosa eI canlio
de hunoi en Ia opinin plIica. Ln pocos lenas cono en esle de Ia
poIlica exleiioi, no hay que confundii opinin plIica con ciudadana.
La consliuccin de una poIlica exleiioi consislenle y ehcaz iequieie
ejeculoies e infoinacin caIihcados, lianilacin iesponsalIe y plIica de
Ias opciones en agenda, incoipoiacin geneiosa y pIuiaIisla deI apoile de
expeilos y decisoies (vengan de donde vengan), en suna, Ia Iegilinidad
denocilica que liindan Ias inicialivas poIlicas que peinilen a una
sociedad lonai un iunlo dehnido (poi cieilo, nunca exenlo de iiesgos y
avalaies), con Ios ojos lien alieilos y Ios cIcuIos lien hechos.
Ln eI lexlo que sigue, con eI foco iadicado en anaIizai Ia peispecliva
de Ia inlegiacin sudaneiicana desde eI piisna deI Uiuguay, se anaIizain
Ios siguienles punlos: i) una visin geneiaI solie aspeclos cenliaIes en Ia
dehnicin de Ia poIlica exleiioi deI Uiuguay, lanlo en leinino hisliico
cono ns pailicuIainenle en ieIacin a Ia expeiiencia iecienle de Ios dos
golieinos fienleanpIislas, ii) un iegislio panoinico aceica de aIgunos
de Ios piincipaIes desafos de Ia inseicin inleinacionaI de Ios pases en
Aneiica Lalina en geneiaI y en Sudaneiica en pailicuIai, iii) un anIisis
de Ios vaiios facloies que ns condicionan Ia posluia de Uiuguay anle
Ia peispecliva de Ia inlegiacin sudaneiicana, y iv) unos apunles hnaIes
solie cieilos ncIeos de un sinceianienlo de Ios golieinos de Ia iegin
123
Estas pautas para "una reflexin para la accin han sido desarrolladas por Carlos Lujn en varios de sus trabajos ms
recientes.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
121
cono cIave de piofundizacin de Ia inlegiacin en eI sulconlinenle,
facloi a nueslio juicio decisivo paia una adecuada y polenle eslialegia de
inseicin inleinacionaI en Ia coyunluia ns acluaI.
;;S 971#+06 B&6,LM06 $+6067,K,P7&6 %,/, 7, %07M:$*, &d:&/$0/ #/#1#,K,S
A pailii deI ieconocinienlo de Ios iequeiinienlos pailicuIainenle
exigenles paia eI diseo y Ia inpIenenlacin de una poIlica exleiioi
paia un pas cono eI Uiuguay, suige cono indispensalIe un piinei
aceicanienlo en loino a aIgunos ejes de lialajo que halia que consideiai
con pailicuIai cuidado en esa diieccin. Iiesenlenos en foina sunaiia
siele de eIIos, de una Iisla poi cieilo ns exlensa, que en ns de un senlido
ieheie a asunlos conunes a olios pases deI conlinenle:
US La dcnIcIn dc una pn!tIca cxtcrInr cn un pas cnmn
I/#1#,K B&P& /&6%0+B&/ O0K , #+ *0+?#+:0 ,/:$*#7,B0 B&
varIab!cs dc mancra Intcgra! y ca!Icada. Ln ese senlido, si
aIgunos de Ios facloies que se ieseain a conlinuacin sienpie
esluvieion en Ia agenda de Ia dehnicin de una poIlica exleiioi,
cono ipidanenle se adveilii, eI dai iespuesla inlegiada a
Ios nisnos en eI naico de una dehnicin inlegiaI de poIlica
plIica ievisle en Ios conlexlos acluaIes un desafo inedilo.
Repasenos a sinpIe lluIo indicalivo aIgunos de esos facloies
insosIayalIes: dehnicin y ailicuIaciones de inleieses y opciones
consideiadas cono piioiilaiias, eIeccin de Ios piocedinienlos
ns adecuados paia Ia ollencin de Iogios, adopcin, ns aII
de Ias uigencias de coilo pIazo, de visiones y eslialegias de
nediano y Iaigo pIazo, pailiendo de Ias iesliicciones seveias
que eI pas enfienla paia encaiai de naneia ieaIisla acciones
de ese poile, eslalIecinienlo de escenaiios piopicios paia Ia
conciecin de acueidos, conpionisos y coopeiacin enlie
acloies e insliluciones invoIuciados, lanlo a niveI inleino
cono exleino, ciileiios y paulas ajusladas paia eI Iogio de una
aIla dosis de Iegilinidad inleina y exleina paia Ias poIlicas
despIegadas, hjacin cIaia de iesponsaliIidades de decisin en
naleiia de lodos Ios asunlos conexos con Ia poIlica exleiioi, Io
que inpIica cIaiidad a Ia hoia de expIicilai eI nodeIo decisoiio
eIegido, as cono hineza y coheiencia en Ia inpIenenlacin
de una poIlica que dele sei nica, inlegiaI y, a Ia vez, en lanlo
GERARDO CAETANO
122
aulenlico eje de un nodeIo de desaiioIIo, ciuzai con capacidad
de anlicipacin y ailicuIacin olias poIlicas plIicas, enlie
olios.
TS F&$J$+B$*,*$R+ K %/&6&/J,*$R+ B& 7, B$2&+6$R+ &6&+*$,72&+:&
pn!tIca cn !a dcnIcIn !tIma dc !a pn!tIca cxtcrInr y dc !as
&6:/,:&1$,6 B& $+6&/*$R+ $+:&/+,*$0+,7 %/$0/$W,B,6 B&6B& &7
!6:,B0S Ms aII de que de ninguna naneia eI Lslado dele
sei consideiado cono eI acloi nico en eI despIiegue de una
eslialegia nacionaI de ieinseicin inleinacionaI, sin duda Ie
conpele - en acueido y lensin con olios acloies plIicos y
piivados - un ioI de Iideiazgo en Ia naleiia. Ln laI senlido,
ns aII deI fueile condicionanienlo de facloies geogihcos,
hisliicos, econnicos y coyunluiaIes, Ia hjacin de iunlos,
eslialegias y piocedinienlos en Ias decisiones de poIlica
exleiioi no delen peidei de visla nunca Ia piinaca deI facloi
poIlico en Ia deleininacin de dichas acciones. La expeiiencia
conpaiada de cno aclan hoy Ias giandes canciIIeias deI
nundo liende a conhinai con ienovado vigoi esa piinaca
de Ia poIlica, a conlianano de visiones coyunluiaIislas,
econonicislas o hisloiicislas.
ZS Pnr InnItas raznncs quc !c vIcncn dc su hIstnrIa, dc su
gcngrafa, dc !ns pcr!cs dc su sncIcdad, hny cnmn aycr y cnmn
6&1#/,2&+:& 0*#//$/Q 2,\,+,N &7 I/#1#,K &6 $+:&/+,*$0+,7 0
+0 &6S a no exisle espacio paia un Uiuguay ensinisnado y
de fionleias adenlio, ceiiado aI nundo y con pielensiones
de aulaiqua. A pailii de esla dehnicin de lase, eI gian lena
iadica en adveilii (con Ios ojos lien alieilos, con nucha y nuy
caIihcada infoinacin y con una ceileia vaIoiacin poIlica con
peihIes anlicipaloiios) Ios ielos y lanlien Ios coslos de Io que
signihca hoy eslai en eI nundo, poilai un peihI dinnico y
exiloso de inseicin inleinacionaI. LIIo supone lanlien conlai
con una cosnovisin a Ia aIluia de Ias exigencias de eslos
lienpos, un diseo adecuado e inleIigenle en ieIacin a cno
eIaloiai nejoi Ia niiada aI nundo cono escenaiio de poIlica
exleiioi de un pas con Ias caiacleislicas deI Uiuguay (.B9( P*'T
)*%)* )B$)* P*'T .($ <4#F$*% .(9C,'&#' )* 9()( C'#P#2*I#,)( 2(% ),&(%
<4* *9,$,$ )* 2, 9#',), *$%,M,),, elc.)
eS En trmInns dc c!cccIn dc cnntcnIdns y dcnIcIn dc
&6:/,:&1$,6 %,/, 7, %07M:$*, &d:&/$0/N +0 *,P& B#B, "#& &7 %,M6N
*020 :,+:,6 J&*&6 6& O, B$*O0N fB&P& ?#1,/ K P$&+ &+ :0B,6
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
123
7,6 *,+*O,6gN 70 "#& %0/ *$&/:0 +0 $+O$P& 6$+0 "#& /&6%,7B,
6# 0%*$R+ %/&L&/&+*$,7 %0/ /,B$*,/ 6# &?& B& ,**$R+ &+ K B&6B&
7, /&1$R+S LI pas dele despIegai acciones e inicialivas en Ios
escenaiios liIaleiaIes (con Aigenlina y iasiI peio lanlien con
LLUU, Rusia, China o India), en Ios iegionaIes (con piioiidad en
sei usina y facloi de equiIiliio en eI MLRCOSUR, en UNASUR,
en Ia oIvidada Cuenca deI IIala y lanlien en eI escenaiio ns
vaslo -ns aII de sus conpIejidades - de Aneiica Lalina), en
Ios nuIliIaleiaIes (luscando anpIihcai su voz, necesaiianenle
agiupado en lIoque con olios pases pixinos en leininos
piogianlicos, en foios cono eI de Ia OMC o en eI sislena de
Naciones Unidas). Apiovechando opoilunidades peio desde
eslialegias de nediano y Iaigo pIazo que evilen Ios espejisnos
de coyunluia, eI pas dele desaiioIIai eslialegias en lodos
esos escenaiios, peio sienpie - vaIga Ia ieileiacin - desde Ia
iegin y nunca conlia Ia iegin, luscando Ias exiliIidades
de una concepcin de aulenlico iegionaIisno alieilo peio
piiviIegiando aI lIoque iegionaI cono insliunenlo idneo
paia peIeai una nejoi inseicin inleinacionaI en Ia vasledad
de sus oljelivos y aIcances. Ln esle senlido, aI Uiuguay no Ie
siive cuaIquiei MLRCOSUR. Ioi ejenpIo, no Ie siive uno que
iesliinja Ios desaiioIIos indusliiaIes a Aigenlina y iasiI, que no
alienda de naneia consislenle eI lena de Ias asinelias enlie
sus Lslados Iaile, que se suponga cono zona anpIiada de
suslilucin de inpoilaciones y no lenga una accin pioacliva
anle leiceios pases o lIoques en una agenda exleina conn
vigoiosa. Tanpoco, cono veienos ns adeIanle, Ie siive una
Unasui que se piense en cIave aIleinaliva y no conpIenenlaiia
con eI Meicosui, en lanlo foinalo inlegiacionisla ns exilIe y
acolado que vace de conlenidos Ia apuesla hisliica deI Tialado
de Asuncin de naizo de 1991. Menos aun Ie siive inlenlai una
apeiluia iiiesliicla que lusque saIlaise eI vecindaiio (cono si
eslo fueia posilIe y desealIe) o desnaluiaIizai hasla un exlieno
de vacuidad su peilenencia a Ios lIoques iegionaIes, paia as
podei enIazai su deslino (econnico y coneiciaI peio lanlien
poIlico) a Ia sospechosa lenehcencia y luena vecindad
de polencias podeiosas, iicas y Iejanas, cono senlenciaia
un Minislio de Lconona, fundanenlaI en Ia evoIucin de Ia
poIlica econnica duianle eI peiodo de Ia dicladuia uiuguaya.
VS ]&?06 B& *#,7"#$&/ J$6$R+ 0 ,**$R+ B012Q:$*,N &d%7M*$:, 0
GERARDO CAETANO
124
cncubIcrta, !a dcnIcIn c Imp!cmcntacIn dc !a pn!tIca
&d:&/$0/ #/#1#,K, B&P&/M, %0B&/ *02P$+,/ *0+ 6&+6,:&W
pcr!cs dc pragmatIsmn y dc prIncIpIsmn, cscapandn a
7, $+L)/:$7 %/&6&+:,*$R+ B& B$*0:02M,6 L,76,6 &+:/& ,2P06
&+L0"#&6 1&+&/,7&6S La ieliica insislenle de que Ios pases
sIo lienen inleieses peinanenles sueIe enculiii, ns aII de
su uliIilaiisno ianpIn, Ia piinaca en Ia lona de decisiones
de Ia consideiacin de deleininados inleieses (poi Io geneiaI
econnico-coneiciaIes) en desnedio de olios iguaInenle
ieIevanles y de alencin conpIenenlaiia (poIlicos o de
Deiecho InleinacionaI). Ln sus nejoies nonenlos, Uiuguay
supo consliuii una sana iepulacin inleinacionaI en Ia defensa
de vaIoies inleinacionaIes, en Ia ieivindicacin indecIinalIe
de piincipios cono Ia pionocin de Ia paz inleinacionaI
o cono Ios de Ia aulodeleininacin de Ios puelIos o eI de
Ia no inleivencin, en eI cunpIinienlo de sus olIigaciones
inleinacionaIes, en eI iechazo digno a hegenonisnos agiesivos
o a docliinas peiveisas cono Ias de Ia ZI4*'', C'*P*$&#P,Y o
eI Z$*I,.#($#%9(Y peisislenle anle alioces genocidios (cono
eI A(2(.,4%&( o eI peipeliado conlia eI puelIo ainenio poi
Tuiqua a conienzos deI sigIo XX). La Iaiga duiacin de Ia
hisloiia, aun Ia de un pas con hisloiia lieve cono es Ia deI
Uiuguay, piuela de naneia fehacienle que Ia apIicacin de un
sano piagnalisno no coIisiona con Ia defensa iiienuncialIe de
piincipios que hacen y han hecho Ia luena inagen inleinacionaI
deI pas, un capilaI consliuido con nucho esfueizo, que hoy
lodava conhguia un aclivo fundanenlaI paia nueslia poIlica
exleiioi.
hS La dcnIcIn c Imp!cmcntacIn dc !a pn!tIca cxtcrInr dcbc
&d%/&6,/ B& 2,+&/, *7,/, 7, $2,1&+ B& #+ 10P$&/+0 K B& #+
!6:,B0 "#& ,*:`,+ &+ 7, 2,:&/$, B& 2,+&/, #+$:,/$,N *0O&/&+:&
& $+:&1/,7S Sin iigideces y con Ia exiliIidad que inpone eI veiligo
deI escenaiio inleinacionaI conlenpoineo, en Ios conlexlos
acluaIes son en veidad nuchos Ios iiesgos que se geneian a
pailii de una accin en naleiia de poIlica exleiioi que peque
de dispeisin, lanlo en Ios cenlios de decisin cono en Ios
acloies cIaves a Ia hoia de Ia inpIenenlacin. No es lueno que
haya piolagonisnos o hegenonisnos ninisleiiaIes exleinos a
Ia canciIIeia que, de naneia indiiecla, pasen a consliluiise en
usinas y cenlios de decisin y accin aIleinalivos en naleiia de
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
125
poIlica exleiioi. Lsla dispeisin iesuIla conliapioducenle no
sIo paia Ia consislencia de Ia inagen exleina de Ia canciIIeia,
sino paia Ia conciecin de iesuIlados efeclivos en canpos cono
Ios de Ia pionocin deI coneicio exleiioi, Ia coopeiacin,
eI desaiioIIo de Ia innovacin en ciencia y lecnoIoga en
ailicuIacin con Ias iedes inleinacionaIes ns desaiioIIadas o
eI apiovechanienlo en leininos de anlenas pioaclivas de Ios
cenlenaies de niIes de conpaliiolas que confoinan esa paliia
peiegiina de Ia exlendida dispoia uiuguaya. Ioi cieilo que
esla ieivindicacin de unidad e inlegiaIidad en Ia dehnicin
y en Ia inpIenenlacin de eslialegias de poIlica exleiioi no
dele sei confundida con pielensin aIguna de un nonopoIio
iguaInenle igido y excIuyenle en laI senlido poi paile de
Ia canciIIeia. S se liala de ailicuIai Ias acciones en ied y de
pioyeclaiIas con coheiencia, lanlo hacia eI exleiioi cono en Io
que ieheie a sus seaIes inleinas en eI seno deI golieino y de Ia
piopia sociedad. No dele oIvidaise -y hoy nenos que nunca-
que Ia poIlica exleiioi en un pas cono eI Uiuguay consliluye un
vecloi fundanenlaI de loda eslialegia de desaiioIIo suslenlalIe
y que, poi Io lanlo, sus apueslas delen coiiespondeise con ejes
de acunuIacin iguaInenle piioiizados en eI nlilo inleino.
XS !+ &6:06 :$&2%06 B& 7, f60*$&B,B B& 7, $+L0/2,*$R+gN 6& $2%0+&
2Q6 "#& +#+*, #+, f*,+*$77&/M, $+:&7$1&+:&gN B0:,B, B& #+,
+#&J, B$%702,*$, K B& #+ 6$6:&2, /&+0J,B0 B& 2,+&?0 K B&
L0/2,*$R+ %&/2,+&+:& B&7 &7&+*0 B&B$*,B0 ,7 6&/J$*$0 &d:&/$0/S
Han canliado y esln canliando de naneia peinanenle Ias
desliezas y capacidades exigilIes a un funcionaiio dipIonlico en
Ios nuevos conlexlos. LI pas caiece de nasa cilica y de peisonaI
suhcienle especiaInenle caIihcado en nuchos de Ios lenas
eneigenles de Ia escena inleinacionaI (piopiedad inleIecluaI,
noinas nedio anlienlaIes, nodeIos de coopeiacin, piospeccin
y peneliacin en neicados exleinos, nuevas capacidades de
negociacin a niveI inleinacionaI, deiechos hunanos, elc.).
ResuIla inpeialivo ienovai y en aIgunos casos inpuIsai y
eslalIecei innovaciones nuy inpoilanles en Ios sislenas de
foinacin y capacilacin peinanenles diiigidos aI peisonaI
dipIonlico, consoIidando una 7.,)*9#, ?#C2(9/&#., a Ia aIluia de
Ias exigencias de Ios nuevos conlexlos. La piopia canciIIeia en su
acluaI foinalo oiganizacionaI iequieie a nueslio juicio de canlios
esliucluiaIes nuy inpoilanles, que iacionaIicen un napa inleino
GERARDO CAETANO
126
ns en consonancia con Ios nuevos iequeiinienlos de Ia iefoina
de Lslado en cuiso. Se dele aI nisno lienpo seguii avanzando
en Ios pasos ya dados en eI senlido de una consoIidacin de Ia
piofesionaIizacin y jeiaiquizacin de Ia caiieia dipIonlica,
con iegIas de juego cIaias y univeisaIes que den gaianlas de
lianspaiencia y coilen dehnilivanenle cuaIquiei lenlacin de
cIienleIisno y/o favoiilisno de cuaIquiei signo.
D,2P$0 B& *0+:&d:06 &+:/& &7 Tiie K &7 TiUUS
A pailii de eslos diveisos iequeiinienlos piinaiios, que en si nisno
conhguian loda una N(L, )* '4&,Y que conliiluye a nueslio juicio a una
ieexin ns iiguiosa y piofunda, se anaIizain a conlinuacin aIgunas
vaiialIes fundanenlaIes de Ia poIlica exleiioi despIegada poi Ios dos
golieinos fienleanpIislas, eI Iideiado poi Talaie Vzquez enlie 2OO5 y 2O1O,
y eI piesidido poi eI acluaI Iiesidenle }ose Mujica, acluaInenle en cuiso.
Ln esle senlido, si se lona cono insuno paia una laiea de laIance
y anIisis piospeclivo Ios dislinlos docunenlos piogianlicos deI Iienle
AnpIio piovenienles de sus dehniciones ohciaIes de Ios aos 2OO3 y 2OO4,
pievios a su asuncin deI golieino, iesuIla indispensalIe naicai desde eI
inicio Ia iadicaIidad deI canlio de conlexlo opeiado desde aqueI nonenlo
hasla Ia acluaIidad. Si esle seaIanienlo vaIe en leininos gIolaIes, pesa en
foina pailicuIai en Io que hace iefeiencia a Ios escenaiios de accin y de
piopuesla de Ia inlegiacin iegionaI. Ln olio lexlo pulIicado a conienzos de
2OO7,
124
a cuya Iecluia ienilo pues Ias iesliicciones de espacio deI piesenle
lexlo inhilen siquieia su piesenlacin sinlelica, eI susciilo aIuda en foina
cilica a un conjunlo de piolIenas y ciicunslancias que a nueslio juicio eslalan
afeclando seiianenle Ia naicha ns posiliva deI pioceso de inlegiacin en eI
Meicosui. Un Iuslio despues de esas ieexiones, aunque en un conlexlo sin
duda ns posilivo, Ias exigencias de Ia hoia en eI senlido de apiovechai Ia
lonanza econnica y Ios naicos poIlicos favoialIes en Ia iegin lienden a
iefoizai eI niveI acucianle de Ias denandas pIanleadas en 2OO7.
Ln cuaIquiei hiplesis, Ia necesidad de anolai cono cIave de
anIisis iniciaI eI seaIanienlo de un nuy fueile canlio de conlexlo enlie
Ias ciicunslancias de 2OO4 y Ias acluaIes peinile ieseai aIgunos focos de
ieexin:
124
Cfr. Gerardo Caetano, "Mercosur: quo vadis? en Diplomacia Estrategia y Poltica, N 5, enero/marzo 2007, Brasilia,
FUNAG, pp. 148 a 185
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
127
US !7 ,*&7&/,2$&+:0 O$6:R/$*0 B& &6:& f:$&2%0 B& 706 *,2P$06g
$2%0+& :,7 J&W *020 +#+*, &7 /&*0+0*$2$&+:0 B& 7M2$:&6 K
,7*,+*&6 B& 7, &7,P0/,*$R+ %/01/,2Q:$*, %,/, 10P&/+,/ &+
%07M:$*, $+:&/+,*$0+,7S LIIo poi cieilo no inpIica nenoscalai
Ia Iegilinidad de Ia exigencia deI cunpIinienlo piogianlico o
aceplai que Ia poIlica y en especiaI eI ejeicicio deI golieino se han
vueIlo neias eslialegias adaplalivas a un piesenle conlinuo
y canlianle. TaI vez Io que se eslalIezca es Ia necesidad
de disceinii con nayoi piecisin y iigoi Ios niveIes de Ia
eslialegia y de Ia lclica, Ios piincipios de Ios insliunenlos, con
una dosis aIla de capacidad de exiliIidad y de geneiacin de
aIleinalivas piospeclivas. Las capacidades de anlicipacin y de
pioaclividad piospecliva hoy iesuIlan vecloies especiaInenle
decisivos en naleiia de poIlica exleiioi.
TS !7 :/Q+6$:0 B&6B& 7, 0%06$*$R+ ,7 10P$&/+0 6$&2%/& $2%0+& ^K
&60 :,2P$)+ 7& 0*#//$R ,7 A/&+:& 92%7$0 &+ &7 TiiV_ *,2P$06
$2%0/:,+:&6 B& %&/6%&*:$J, &+ 7, *0+6$B&/,*$R+ B& 706 :&2,6 K
B& 7,6 0%*$0+&6S Lo inpoilanle laI vez sea asunii con cIaiidad
cvica esos canlios y delaliiIos con sinceiidad y consislencia
denlio de Ia fueiza poIlica y en Ios delales con Ios olios
pailidos poIlicos y acloies sociaIes.
ZS ]06 +$J&7&6 "#& ,6#2$&/0+ 706 *,2P$06 B& *0+:&d:0 &+
/&7,*$R+ ,7 %/0K&*:0 $+:&1/,*$0+$6:, &+ &7 @!FD><IF K &+
7, IC9<IF /&6#7:,/0+ K /&6#7:,+ &6%&*$,72&+:& L#&/:&6S A
sinpIe lluIo de iesea podian anolaise en esle senlido: Ia
soipiesiva incienenlaIidad de Ia coniclividad con Aigenlina
a pailii deI 2OO5 poi eI lena de Ias pIanlas de ceIuIosa de Ia ex
olnia, con sus nIlipIes consecuencias negalivas en dislinlos
pIanos, siluacin que poi sueile ha lendido, en eI Ilino ao
y nedio, a dislendeise de naneia naicada, aunque peisisla
un conjunlo de conlenciosos liIaleiaIes con avances sIo
paiciaIes,
125
Ia evoIucin deI Meicosui, con Ia peisislencia
de una agenda de incunpIinienlos, con Ias dihcuIlades
paia una piofundizacin ns aceIeiada en lenas cIaves paia
Uiuguay cono eI de Ias asinelias o eI de Ios Iogios posilivos
125
No cabe duda sobre este punto que la notoria cercana entre los actuales presidentes de Argentina y Uruguay, Cristina
Fernndez y Jos Mujica, ha jugado un rol muy positivo en la superacin del conflicto de las plantas de celulosa de UPM
(ex Botnia). Sin embargo, los avances concretados de manera efectiva en otras reas de la agenda bilateral han sido
mucho ms modestos: conflictos de puertos, dragado de los ros compartidos, instalacin de la gasificadora en Montevideo,
utilizacin de la red argentina para la conectividad energtica entre Uruguay y Paraguay, entre otros.
GERARDO CAETANO
128
en Ia agenda exleina conn deI lIoque,
126
Ia peisislencia
de un liIaleiaIisno piiviIegiado aigenlino-liasiIeo con
peihIes de excIusin o de secundaiizacin iespeclo aI ieslo
de Ios Lslados pailes deI lIoque, Ios canlios piovenienles de
una aclivacin auguiaI y efecliva deI pioyeclo de Unasui, con
lodas sus inpIicaciones innovadoias de diveisa ndoIe anle Ias
que Ios Lslados de Ia iegin luscan iespondei, Ios ilineiaiios
canlianles de Ios conlexlos ns gIolaIes, no necesaiianenle
adveisos, aIgunos de eIIos nuy favoialIes cono Ia anpIiacin
peisislenle de Ios neicados y piecios paia Ias connodilies,
peio s con desafos pendienles de iesoIucin en Ios leiienos deI
nuIliIaleiaIisno (C2O hnancieio, ionda de Doha en Ia OMC,
sislena de NNUU, nuevos escenaiios eneigenles paia una
goleinanza nundiaI aIleinaliva, elc.) y en Ios espacios posilIes
deI liIaleiaIisno exliaiiegionaI (en eI naico de Ias negociaciones
nuevanenle enpanlanadas con Ia Unin Luiopea), enlie olios.
Las ieacciones de Ios pases sudaneiicanos anle esle canlio de
conlexlos, si lien piesenla giios posilivos en ns de un senlido,
lodava no conveigen en una eslialegia de conunidad efecliva.
eS ], +&*&6$B,B $2%&/$06, L/&+:& , *0+:&d:06 :,+ *,2P$,+:&6
B& *0+607$B,/ L0/:,7&W,6 $+6:$:#*$0+,7&6 , +$J&7 B& 706
,*:0/&6 %07M:$*06N B&7 10P$&/+0 K B&7 !6:,B0N &+ 70 "#&
rccrc a !as capacIdadcs dc prcvIsIn y adaptacIn, tantn a
7, O0/, B& L0/2#7,*$R+ B& %07M:$*,6 *020 &+ &7 *#/60 B& 6#
$2%7&2&+:,*$R+S Cono se vei ns adeIanle, desde lienpo
alis iesuIlan nuy evidenles inpoilanles dehcil en Ios canpos
iefeiidos, en nonenlos en que aI Uiuguay Ie iesuIla cada vez
ns cenliaI Ia capacidad de anlicipacin en nIlipIes niveIes,
en especiaI en eI leiieno de Ia inseicin inleinacionaI.
VS 9 &6:, ,7:#/, +0 *,P& B#B, "#& &7 +#&J0 *0+:&d:0 /&1$0+,7
B$6:0/6$0+R 2#*O0 706 %7,+&6 K %/&J$6$0+&6 B&7 %/$2&/
10P$&/+0 L/&+:&,2%7$6:, %/&6$B$B0 %0/ 5QW"#&W &+ &7 *,2%0
B& 7, %07M:$*, &d:&/$0/ K &+ &7 B& 7,6 /&7,*$0+&6 $+:&/+,*$0+,7&6
&+ 1&+&/,7S Solian Ios ejenpIos a esle iespeclo peio lasla cono
indicadoi de Ia nagnilud de esla ciicunslancia eI nanleninienlo
deI signo desfavoialIe de nueslio inleicanlio coneiciaI con
iasiI y Aigenlina y Ias nIlipIes consecuencias negalivas deI
126
Este sealamiento no implica omitir los importantes avances obtenidos en varias reas a partir del 2008, as como las
perspectivas augurales que se han abierto para la profundizacin mercosurea en el ltimo bienio. De todos modos,
persisten temas cruciales sobre los que por diversos motivos no se ha marchado con la suficiente celeridad y profundidad.
Cfr. Gerardo Caetano (coord.), Mercosur 20 aos. Montevideo, CEFIR-GIZ-FESUR, 2011.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
129
difeiendo con esla Ilina poi eI lena pIanlas de ceIuIosa, nuy
visilIes en eI Iuslio 2OO5-2O1O, pievio aI faIIo de Ia Coile de La
Haya y eI paiaIeIo aceicanienlo liIaleiaI.
hS !6:& *,2P$0 B& *0+:&d:0 :#J0 L#&/:&6 *0+6&*#&+*$,6 B&+:/0
B& 7, $+:&/+, B& 7, L#&/W, B& 10P$&/+0N :,2P$)+ , +$J&7 B&
7, 0%$+$R+ %`P7$*, #/#1#,K, &+ 1&+&/,7N /&6%&*:0 ,7 :&2,
B& 7, $+:&1/,*$R+ /&1$0+,7S Lse leiieno decisivo, aI que lanla
ieIevancia hay que daiIe desde una peispecliva inlegiacionisla
cono es eI de Ia lalaIIa cuIluiaI, hoy piesenla painelios
laslanle difeienles a Ios de 2OO4. Ioi enlonces, eI Iienle
AnpIio eia sin duda Ia opcin poIlica ns pioinlegiacionisla,
pues posluI esa dehnicin cono una de sus seas de idenlidad
ns queiidas a Ia hoia de Ia conpelencia, no halan difeiencias
noloiias en ieIacin a eslos punlos denlio de Ia fueiza poIlica,
y exisla una opinin plIica favoialIe a Ia iadicacin
eslialegica deI pas en Ia iegin. Hoy sin duda Ios conlexlos
IocaIes son olios y ns conpIejos. Si lien nanliene un nlido
Iideiazgo pioinlegiacionisla (enlie olias cosas poique Ios olios
pailidos ahoia en Ia oposicin se han coiiido cIaianenle
hacia posluias ns adveisas en esla diieccin), en eI inleiioi
deI Iienle AnpIio se han anpIiado a niveIes inespeiados Ias
difeiencias iespeclo Ios lenas ciuciaIes de Ia poIlica exleiioi
y de Ias eslialegias de inseicin inleinacionaI deI pas en su
conjunlo. Asinisno, acicaleada en especiaI poi Ios ecos deI
difeiendo con Aigenlina, exisle evidencia alundanle iespeclo a
que Ia opinin plIica uiuguaya ha viiado en foina cIaia hacia
una posluia ns cilica y esceplica en ieIacin a Ios lenas de Ia
inlegiacin iegionaI en geneiaI y aI MLRCOSUR en pailicuIai.
De lodos nodos, en esle seaIanienlo de canlio de conlexlos enlie
Ios nonenlos pievios aI acceso de Ia izquieida aI golieino y Ia acluaIidad,
no dele oniliise Ia inexin nuy cIaia que se advieile solie esle pailicuIai
a pailii de Ia asuncin piesidenciaI de }ose Mujica y Ia inslaIacin deI nuevo
golieino fienleanpIisla a pailii de naizo de 2O1O. LI nuevo Iiesidenle
uiuguayo, en cIaia coheiencia con Ios enfasis y seaIes expiesadas con nilidez
poi su canciIIei Lnl. Luis AInagio, ha piofundizado de naneia visilIe -
y a nueslio juicio iazonalIenenle exilosa - Ia poIlica pioinlegiacionisla
de su golieino. Desde Ia ieahinacin de viejas convicciones, Mujica desde
eI golieino ha ienovado Ia apuesla inlegiacionisla cono cIave anguIai
de Ia poIlica exleiioi uiuguaya. Ln esa diieccin, ha piolagonizado Ios
GERARDO CAETANO
130
aceicanienlos efeclivos hacia Ia iegin, lanlo aI niveI deI Meicosui, de Ia
Unasui y de su ieileiado conpioniso Ialinoaneiicanisla.
127

c/&,6 %/0P7&2Q:$*,6
A pailii de Ia laleia de piegunlas paia una ieexin en Ia accin
y desde eI seaIanienlo inpeiioso de Ias consecuencias deI fueile canlio
de conlexlo en Ios escenaiios de Ia inlegiacin iegionaI y de Ia inseicin
inleinacionaI en eslos Ilinos aos, coiiesponde a conlinuacin una iesea
sunaiia de Io que a nueslio juicio consliluyen Ios dehcil y Ios haleies,
Ias ieas piolIenlicas, as cono Ios avances y Iogios de Ios golieinos
fienleanpIislas en eslos lenas. Conencenos poi nencionai Ios piolIenas:

1. Dehcil de eIaloiacin en poIlica inleinacionaI en eI pailido
de golieino (Iienle AnpIio), Io que dihcuIl una Igica de
vncuIos posilIes y viiluosos con eI golieino.
2. Dispeisin y faIla de unidad opeialiva en Ios nlilos de
dehnicin e inpIenenlacin denlio deI golieino de Ias
poIlicas y eslialegias de inseicin inleinacionaI, en pailicuIai
en Io iefeienle aI ncIeo sensilIe deI coneicio exleiioi.
3. Linilaciones y dihcuIlades paia que Ia CanciIIeia se conviilieia
de naneia efecliva en un cenlio de ailicuIacin y cooidinacin
ehcienle deI conjunlo de Ia poIlica exleiioi, incIuidas sus
dinensiones econnicas y coneiciaIes, eslo sin desnedio de
Ia indispensalIe inleiconexin y conunicacin peinanenle
con Ios olios oiganisnos plIicos invoIuciados. Cono se ha
seaIado anleiioinenle, eslo se dio en pailicuIai duianle eI
golieino de Vzquez, aunque en aIgunos aspeclos Ia lensin
se nanliene -aunque anoiliguada - en eI golieino de Mujica.
4. Los lenas vincuIados a Ia inseicin inleinacionaI deI pas en
geneiaI y a Ia poIlica exleiioi en pailicuIai se conviilieion en
ns de una ocasin en una de Ias piincipaIes ieas en dispula
denlio deI golieino (en especiaI duianle eI piinei golieino
fienleanpIisla), con un niveI de difeiencias nuy aIlo en lenas
127
En este sentido, Mujica ya antes de asumir el gobierno dio seales muy fuertes en el sentido de su firme apuesta a la
afirmacin de los vnculos bilaterales y regionales del pas con Argentina y Brasil como primer paso para apostar sin
vacilaciones a la integracin sudamericana. Desde su estilo peculiar, Mujica protagoniz como Presidente sus convicciones
respecto a estos temas, reiterando ideas clave como que el pas "no poda estar enfrentando a la Argentina, que deba
ir "en el estribo de Brasil, que su primer rol en Mercosur deba ser el de proponerse como "puente entre sus grandes
vecinos. A esto le sum un fuerte acercamiento sudamericanista desde el estrechamiento de sus vnculos con el resto de
los presidentes de la regin, sin prejuicios ideolgicos de tipo alguno.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
131
ciuciaIes, Io que enfienl a acloies decisivos denlio deI golieino
y de Ia fueiza poIlica goleinanle.
5. Dehcil en Ia consecucin de acueidos sIidos (no necesaiianenle
cono suslenlo de poIlicas de Lslado, hoy no piolalIes
en leininos gIolaIes anle Ias difeiencias exislenles en vaiios
canpos) con Ios pailidos de Ia oposicin en lenas cenliaIes de
Ia inseicin inleinacionaI.
6. DihcuIlades paia ailicuIai Ias poIlicas con Ios canlios en eI
sislena iegionaI e inleinacionaI y con enfoque ns inlegiaI en
ieIacin con Ias opciones de desaiioIIo inleino y su pioyeccin
exleiioi.
7. Secielisno y escasa lianspaiencia paia eI delale plIico (pailido
de golieino, IaiIanenlo, opinin plIica en geneiaI) en loino
a gesliones vincuIadas con lenas conlioveisiaIes de Ia poIlica
exleiioi (un luen ejenpIo de eIIo Io liindaion Ias negociaciones
hnaInenle fiusliadas paia Ia hina de un TLC liIaleiaI con Ios
LLUU en 2OO6, despIegadas lajo eI Iideiazgo de funcionaiios
deI Minisleiio de Lconona y Iinanzas de Ia epoca, casi sin
pailicipacin de Ia CanciIIeia y sin seguinienlo aIguno poi paile
deI IaiIanenlo), Io que nuevanenle piofundiz Ia iispidez en eI
ieIacionanienlo, as cono dihcuIl Ia posiliIidad de snlesis, enlie
Ios acloies y visiones enfienlados denlio deI golieino iespeclo a
lenas cenliaIes de Ias eslialegias de inseicin inleinacionaI.
8. DeliIidad de Ias capacidades inslilucionaIes en Ia CanciIIeia
y en olios Minisleiios y oiganisnos plIicos invoIuciados en
lenas de poIlica exleiioi, a Ios efeclos de asunii enfoques
consislenles e inlegiaIes fienle a lenas exigenles y en aIgunos
casos novedosos (nisiones de paz, poIlicas de fionleia,
pailicipacin en oiganisnos inleiguleinanenlaIes, inlegiacin
cuIluiaI y educaliva, enlie olias nuchas).
9. DeliIidades piofesionaIes en Ia eIaloiacin, inpIenenlacin
y ejecucin de Ias eslialegias y acciones de Ios acloies deI
golieino en inicialivas concielas de poIlica inleinacionaI.
1O. DeliIidades en Ia foinacin y capacilacin de Ios iecuisos
hunanos dedicados a Ia eIaloiacin e inpIenenlacin de
poIlicas de nuevo cuo, lanlo a niveI de Ia inlegiacin cono de
olios lenas de inseicin inleinacionaI.
Cale deslacai en esle len Ia inexin que en vaiios punlos de esla
iesea se ha pioducido con Ia inslaIacin de nuevo golieino piesidido
GERARDO CAETANO
132
poi Mujica. LI acluaI canciIIei Luis AInagio se encuenlia despIegando en
vaiias de eslas ieas inicialivas de liansfoinacin, Io que peinile auguiai
canlios posilivos.
9J,+*&6 K 701/06
Ioi su paile, en eI naico de ese conlexlo ns conpIejo deI espeiado
en 2OO4 y aun con eI inpaclo y eI peso de Ias ieas piolIenlicas anledichas,
en Ias naleiias vincuIadas con ese eje anpIio deI Uiuguay Inlegiado,
que conhgui una de Ias landeias piogianlicas deI IA en Ias canpaas
eIecloiaIes de 2OO4 y 2OO9, iesuIla posilIe idenlihcai lanlien avances y Iogios
a pailii de 2OO5. A conlinuacin se piesenla una iesea de aIgunos de eIIos:
1. Ln conlexlos nuy adveisos se nanluvo, de naneia cilica
peio efecliva, Ia apuesla poi eI Meicosui y poi Ia iegin cono
hoiizonles eslialegicos paia un Uiuguay inleinacionaI
suslenlalIe en dinnicas de ciecinienlo y equidad.
2. Se piofundiz Ia capacidad de pioposicin cilica en Ia
defensa de un enfoque de iegionaIisno alieilo
128
cono paula
inlegiacionisla piinoidiaI e indecIinalIe paia eI Meicosui,
avanzndose - a veces poi Ia va de Ios hechos y aun de hechos
no queiidos - en Ia supeiacin de una dependencia excesiva
de Ia iegin en dislinlos pIanos (luiisno, aclividad hnancieia,
inveisiones, coneicio, elc.).
3. Se piofundiz una poIlica exleiioi suslenlada en piincipios
(ya liadicionaIes paia eI pas peio de pailicuIai vigencia en
Ios acluaIes conlexlos pIanelaiios) de independencia y no
aIineanienlo, en Ia adhesin y piofundizacin deI Deiecho
y de Ia conunidad inleinacionaIes, conlia loda eslialegia de
avasaIIanienlo o de inposicin unipoIai de decisiones.
4. Se nanluvo Ia coheiencia piogianlica y Ia Ieglina piinaca
de Ia decisin poIlica en lenas capilaIes (y con nucho vienlo
en conlia), cono anle Ia evenluaIidad (iechazada poi decisin
piesidenciaI en selienlie deI 2OO6) de Ia hina de un TLC con
Ios LLUU con Ios foinalos y conlenidos haliluaIes en naleiias
aIlanenle sensilIes paia eI desaiioIIo nacionaI (piopiedad
inleIecluaI, conpias guleinanenlaIes, seivicios, noinas de
conpelilividad, elc.).
128
Cabe consignar que la referencia al concepto de "regionalismo abierto que realiza el autor nada tiene que ver con la
apropiacin y resignificacin que de este sintagma hicieron los gobiernos "neolibrales en la dcada de los 90.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
133
5. Se avanz en Ia asuncin deI lena de Ia dispoia uiuguaya cono
un vecloi eslialegico en naleiia de inseicin inleinacionaI deI pas.
6. Se haliIil, poi Ia va de Ios hechos y de Ia asuncin de Ias
iesponsaliIidades deI ejeicicio deI golieino, una ienovacin
de enfoques en eI seno de Ias izquieidas a pailii una Igica de
cuIluia de golieino fienle a nuevos lenas no suhcienlenenle
asunidos desde Ios ioIes de Ia oposicin. Un luen ejenpIo de
eIIo Io liinda Io ocuiiido fienle a Ia Misin de LslaliIizacin
en Hail y aI inleies piocIanado de desniIilaiizai su enfoque
piincipaI, deiivando en foina giaduaI hacia foinas de
coopeiacin de nuevo cuo.
7. Se pudo supeiai en inslancias ieIevanles Ia faIsa dicolona
enlie piincipisno y piagnalisno en Ia dehnicin de poIlicas
y eslialegias, ahinando Ia iica inagen inleinacionaI deI pas
sin desnedio de Ia defensa peinanenle deI inleies nacionaI.
8. Se piofundiz Ia apuesla hacia un nayoi y ns efeclivo
piolagonisno deI pas en Ios escenaiios nuIliIaleiaIes (NNUU,
C24, OMC, elc.), conlinando inicialivas en soIilaiio con Ia
inlegiacin en asociaciones de lIoque y piesencia caIihcada en
Iugaies cIaves deI sislena iegionaI e inleinacionaI.
9. Se avanz de naneia vigoiosa y efecliva en Ia apeiluia y
expIoiacin acliva de diveisos escenaiios de coneicio e
inveisin en eI naico de un iefoizanienlo de una eslialegia
adecuada de liIaleiaIisno nIlipIe, no conliadicloiia con
Ia apuesla inlegiacionisla de consoIidai eI pioyeclo de una
unin aduaneia efecliva denlio deI Meicosui.
1O. Se pIanleaion a niveI de Ia CanciIIeia y deI golieino en su
conjunlo (aunque lodava con piolIenas de inpIenenlacin
a supeiai con Ia nayoi uigencia) inicialivas innovadoias
en naleiia de cooidinacin e innovacin paia dolai de
nayoi consislencia inslilucionaI a Ias decisiones en inseicin
inleinacionaI (ienovacin de Uiuguay XXI, cieacin de
CIACLX, pioyeclada cieacin deI Depailanenlo de InleIigencia
ConeiciaI y deI Cenlio de Iiospecliva a niveI deI Minisleiio de
ReIaciones Lxleiioies, foinacin y capacilacin de equipos de
negociadoies, piopueslas de canlio a niveI deI oidenanienlo
y capacilacin deI seivicio exleiioi, elc.)
11. Ioi Ilino y con pailicuIai ieIevancia en Io que ieheie aI
lena cenliaI de esle lexlo, anlos golieinos fienleanpIislas
aconpaaion de naneia hine Ios piineios despIiegues de
GERARDO CAETANO
134
Ia inslaIacin de Unasui, pailicipando de sus inicialivas y
pioyeclos.
8&6,LM06 K :&2,6 %&+B$&+:&6
Desde esla desciipcin sunaiia de aIgunos de Ios ejes consideiados
cenliaIes en Ia dehnicin de Ias acciones en naleiia de poIlica exleiioi y
en Ia adopcin inlegiaI de eslialegias coheienles y efeclivas de inseicin
inleinacionaI, en Ia peispecliva deI coilo y nediano pIazo eneigen
aIgunos asunlos que pueden iepulaise cono aIgunos de Ios desafos
piioiilaiios paia Ia poIlica exleiioi uiuguaya. Una vez ns, foizados poi
Ias Iinilaciones de Ia exposicin, se eslalIecei sIo una iesea iIuslialiva
de ielos y lenas pendienles, consideiados especiaInenle ieIevanles.
1. Logio de avances efeclivos en Ia agenda liIaleiaI con Aigenlina,
una vez supeiada Ia confionlacin poi eI conpIejo difeiendo
en loino a Ia pIanla de ceIuIosas, alendiendo con ehcacia,
cono ya se seaIaia, no sIo Ios conpionisos deiivados deI
cunpIinienlo deI faIIo de Ia Coile de La Haya sino lanlien Ios
olios lenas sensilIes y ns piospeclivos de Ia ieIacin.
2. Renovacin de enfoques de nueslia paula de ieIacin y
piofundizacin de una inleiIocucin pioacliva con un iasiI en
pioceso de canlio, que sin alandonai Ia iegin deviene cada
vez ns en acloi gIolaI.
3. Reahinacin de Ias paulas de una ieIacin cIaianenle
independienle y a Ia vez venlajosa en leininos coneiciaIes
paia Ios inleieses nacionaIes con Ios LLUU, que conline
piagnalisno y piincipisno en nueslios vncuIos con Ia
supeipolencia deI noile, alendiendo delidanenle sus
ieaIidades poIlicas eneigenles y pieseivando eI ioI deI pas
cono facloi de equiIiliio en Ia iegin y en eI conlinenle.
4. Dehnicin ceileia e infoinada de nueslio espacio iegionaI
piioiilaiio (Meicosui, Sudaneiica, Lalinoaneiica`), as
cono deI nodeIo de inlegiacin iegionaI a defendei, Io
que inpIica piecisai Ios aIcances efeclivos deI acueido
coneiciaI, Ias piioiidades inposleigalIes en naleiias
cono conpIenenlacin pioducliva y en ailicuIacin de
poIlicas conunes en cieilas ieas eslialegicas cono eneiga,
infiaesliucluia, eslialegias hlosanilaiias, inveisin inliazona
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
135
a inicialivas de desaiioIIo, poIlicas cuIluiaIes, acueidos
nedio anlienlaIes, nanejo inlegiado de iecuisos naluiaIes
conpailidos, deiechos hunanos, nigiaciones, elc., as cono
una ieaclivacin veidadeia de Ia agenda exleina conn.
5. ReailicuIai con audacia y ieaIisno Ia indispensalIe piospeccin
de nuevos neicados con niveIes de exiliIidad de nueslias
apueslas pioduclivas, en piocuia de una ofeila expoiladoia
nenos dependienle de Ias .(99()#&#*% y ns oiienlada a
Ia pioduccin de iulios con ciecienle vaIoi agiegado, con
incoipoiacin de nedia y aIla lecnoIoga, en eI naico de
piocesos de indusliiaIizacin suslenlalIes de caia aI exleiioi.
6. Iioponei y acoidai con Ios pases socios deI MLRCOSUR
foinas y apueslas espechcas paia aclivai Ia agenda exleina
conn deI Meicosui y su exlensa Iisla de incunpIinienlos
(coneicio, nueva agenda, iefoina inslilucionaI, elc.).
7. Conlinuidad y piofundizacin de nueslio apoyo aclivo aI
pioyeclo Unasui, pailicipando de naneia piolagnica en Ias
inicialivas en cuiso, as cono conliiluyendo en Ia piospecliva
de nuevos iunlos paia dicha conceilacin poIlica.
8. InpuIsai una piofundizacin dinnica de nueslios vncuIos
y sociedades consideiadas cono eslialegicas a niveI
Ialinoaneiicano, coincidenle con Ias ieIaciones piiviIegiadas
enlalIadas con ChiIe y Mexico.
9. Conhai en Ia piioiizacin y seIeclividad de nueslias apueslas
en naleiia de vncuIos, sociedades y ieIaciones, en piinei
Iugai cono inlegianles deI lIoque MLRCOSUR peio lanlien
en cIave liIaleiaI (sin conliadiccin con nueslios conpionisos
con Ia unin aduaneia), con lIoques econnicos y poIlicos
exliaiiegin, con especiaI hincapie en foilaIecei y cuIninai
acueidos con Ios pases y lIoques ns dinnicos acluaInenle.
1O. ReIanzai y foilaIecei Ia piesencia de Uiuguay cono acloi
inleIigenle e inuyenle en Ios nuevos escenaiios deI sislena
inleinacionaI y nuIliIaleiaI (sislena de NNUU, OMC,
Oiganisnos Iinancieios InleinacionaIes, elc.).
11. Rediseo lanlo a niveI eslalaI cono guleinanenlaI de nlilos y
niveIes de cooidinacin delidanenle inslilucionaIizados, aplos
paia un nejoi pioceso de diseo, eIaloiacin, foinuIacin,
inpIenenlacin, conunicacin, noniloieo y evaIuacin de Ias
eslialegias de poIlica inleinacionaI, en lanlo vecloies de una
poIlica plIica que dele sei lan nIlipIe cono coheienle.
GERARDO CAETANO
136
12. Aggioinanienlo y ienovacin de enfoques as cono
capacilacin de iecuisos hunanos idneos, anle lenas cono
eI nanejo inlegiado de iecuisos naluiaIes conpailidos
(Cuenca deI IIala poi ejenpIo), o inslancias supianacionaIes
de ailicuIacin de poIlicas secloiiaIes (eneigelicas, DDHH,
geneio, nigiaciones iegionaIes, coneicio, nedio anlienle,
eslialegias hlosanilaiias, elc.).
13. InpuIsai de nodo giaduaI peio sislenlico una piofunda
iefoinuIacin oiganizacionaI de Ia CanciIIeia de acueido a Ia
exigencia de Ios nuevos conlexlos, inseilando sus canlios en
Ios piocesos en cuiso de iefoina deI Lslado.
14. Conslilucin de nlilos de ieexin e invesligacin
piospecliva denlio deI Lslado, oiienlados a Ia pioyeccin de
fuluiilIes (fuluios posilIes) y aIleinalivas dinnicas de
inseicin inleinacionaI en diveisos pIazos.
15. Modeinizacin efecliva de Ios sislenas de infoinacin paia
Ia conduccin de Ia poIlica inleinacionaI, con Ia consiguienle
cooidinacin de Ios sislenas ya opeialivos.
16. Ln un naico de iazonaliIidad y ieaIisno iespeclo a Ios
iesuIlados posilIes de negociaciones en Ia coyunluia acluaI,
expIoiai eI eslalIecinienlo de aIgunos acueidos sIidos
y a fuluio en naleiia de poIlica exleiioi y de inseicin
inleinacionaI, lanlo con Ios pailidos de Ia oposicin cono con
Ias piincipaIes fueizas sociaIes, conviiliendo a eslas Ilinas
en agenles plIicos con pailicipacin efecliva y caIihcada en
vaiias de Ias eslialegias a inpIenenlaise.
17. InpuIsai en foina innediala, polenciando y cooidinando
Ias inicialivas ya en cuiso en Ia naleiia, pIanes de foinacin
y capacilacin aI ns aIlo niveI de iecuisos hunanos
especiaIizados en Ia agenda de lenas eneigenles (piopiedad
inleIecluaI, nueva negociacin, noinas de conpelilividad,
acueidos solie seivicios, acueidos solie indusliias cuIluiaIes,
dipIonacia ciudadana, elc.), conpIenenlada con una
iepiofesionaIizacin fueile deI cueipo dipIonlico acluaI.
18. Avanzai en eI ieconocinienlo opeialivo de Ios nIlipIes acloies
y agenles de poIlica exleiioi, posiliIilando su coopeiacin
y cooidinacin sin discipIina ni iigideces (nunicipios,
IaiIanenlo, enpiesaiios, sindicalos, ONCs, elc.).
19. Mejoiai y ajuslai de naneia peinanenle y nuy dinnica Ia #9,I*$
C,Q% hacia eI exleiioi, polenciando su pionocin en diveisos pIanos.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
137
2O. Iolenciai de naneia giI y nodeina lodos Ios escenaiios de
caplacin de coopeiacin a diveisos niveIes, pioyeclando
nuevas foinas de conlinacin de iedes plIicas y piivadas
paia un nejoi y ns coheienle apiovechanienlo de Ias
posiliIidades exislenles en Ia naleiia.
Si eslos son Ios punlos ns iesaIlalIes en una iesea sucinla solie
eI laIance de Ia poIlica exleiioi acluaI deI Uiuguay, en pailicuIai Iuego deI
canlio inpIicado poi Ios dos golieinos fienleanpIislas, cale a conlinuacin
exaninai aqueIIos aspeclos deI conlexlo iegionaI que condicionan Ia
peispecliva de ieexin y de accin deI pas de caia a Aneiica deI Sui. Las
consideiaciones que siguen apunlan a ese oljelo de esludio.
;;;S ]06 B$7&2,6 ,*:#,7&6 B& 7, $+6&/*$R+ $+:&/+,*$0+,7 B& 92)/$*, B&7
<#/- *0+:&d:06 & $+$*$,:$J,6N ,%/&+B$W,?&6 K &d$1&+*$,6
Los conlexlos acluaIes en naleiia inleinacionaI no podian sei
ns conveigenles en Ia denanda de una accin sIida a niveI nacionaI
y iegionaI, en naleiia de una ienovada inicialiva de inseicin nundiaI
desde Aneiica deI Sui. Los piocesos y aconlecinienlos de aulenlica
pioyeccin hisliica que esln ocuiiiendo a iilno de veiligo denandan
iespueslas inposleigalIes desde Ia iegin. Cale ieseai aIgunos de eIIos:
Ia ciisis hnancieia inleinacionaI, con sus nIlipIes consecuencias y su
pievisilIe secueIa de canlios a niveI de Ia aiquilecluia inslilucionaI deI
sislena,
129
eI adveninienlo de un escenaiio ns nuIlipoIai, peio con Ia
desvenlaja de una ciisis aguda de Ios oiganisnos nuIliIaleiaIes, cieilo
cIina de inceilidunlie geneiaI a niveI nundiaI, con Ios giios inpievislos
de Ia ciisis econnica y hnancieia en Ios pases desaiioIIados, Ias
incgnilas deI iunlo que seguiin China y Ias olias econonas fueiles de
Asia, con un iecIano de nayoi piolagonisno y pailicipacin deI giupo
de pases eneigenles, pese a Ios ieileiados anuncios en conliaiio, Ia ionda
de Doha %* '*%#%&* , 9('#'Y y eI apIazanienlo de su concIusin enIenlece
y condiciona nuy fueilenenle olias negociaciones inleinacionaIes nuy
129
En la reunin del llamado G20 financiero, conformado por las 19 economas ms fuertes del mundo ms la Unin
Europea como bloque, participaron Argentina, Brasil y Mxico. Cabe referir que los cancilleres y presidentes de los
bancos centrales de esos pases y bloques se reunieron primero en Brasil antes de la Cumbre de Washington, celebrada
a mediados de noviembre, en lo que signific una nueva ratificacin del liderazgo internacional del gigante sudamericano
y la confirmacin de su condicin de global player. El Presidente Lula impuls de manera protagnica la elaboracin de
un documento en el que se plantearon cambios profundos en el Fondo Monetario Internacional y en el Banco Mundial,
se demandaron nuevos instrumentos de regulacin y supervisin, a la vez que se exigi una mayor participacin de los
llamados pases emergentes en los foros de decisin de la economa mundial.
GERARDO CAETANO
138
ieIevanles paia Ia iegin,
13O
se consoIidan canlios inpoilanles en dislinlas
ieas de Ias ieIaciones inleinacionaIes cono Ias de Ia Coopeiacin, Ios
ielos deI canlio cIinlico, Ias nigiaciones, Ios deiechos hunanos, Ias
posiliIidades de apIicacin efecliva de Ias convenciones nuIliIaleiaIes
vincuIadas con agendas de coile nundiaI, hasla eI nonenlo con iesuIlados
poco auspiciosos,
131
enlie olios nuchos.
Iodia seguiise con una Iaiga Iisla de piocesos y aconlecinienlos
siniIaies peio lodos eIIos conveigeian en eI nisno punlo: Ia ienovacin
iadicaI de Ios desafos gIolaIes inpone una ieinseicin inleinacionaI
polenle de Ia iegin y de sus pases. Ls en ese conlexlo desahanle en eI
que hay que pesai Ios inpaclos de Ios avalaies de Ias agendas y piocesos
nacionaIes en Ios pases sudaneiicanos, as cono Ia nuIlipIicidad de Ias
piopueslas de inlegiacin y conceilacin poIlica en eI conlinenle, con sus
dislinlos foinalos y aIcances inslilucionaIes, ideoIgicos, coneiciaIes y
pioduclivos.
Los giios de Ios piocesos de inlegiacin acluaInenle en cuiso de
inpIenenlacin en Aneiica Lalina no pueden desconlexluaIizaise de Io
aconlecido duianle eI Ilino lienpo en eI panoiana poIlico iegionaI.
Una de sus nolas insosIayalIes liene que vei con Ia conlinuidad geneiaI
de Ias denociacias eIecloiaIes en eI conlinenle, facloi de indudalIe vaIoi
que sin enlaigo no dele ocuIlai Ia peisislencia de aIgunas siluaciones de
ieIaliva ineslaliIidad poIlica, Ia ciisis de Ios pailidos y de Ias foinas de Ia
iepiesenlacin (de Ia nano deI auge de novinienlisnos, peisonaIizacin
de Ia poIlica, despiesligio de Ios IaiIanenlos y de Ios pailidos, elc.),
con Ia consoIidacin de nuy fueiles canlios en Ios napas nacionaIes
y iegionaIes de novinienlos y acloies sociaIes. A esle cuadio poIlico
canlianle y fiagnenlaiio en Sudaneiica dele suniseIe eI nanleninienlo
- aunque con nejoias eslinalIes en Ios Ilinos aos - de desiguaIdades
sociaIes inadnisilIes, en un conlinenle que sigue siendo uno de Ios ns
desiguaIes deI pIanela peio que desde eI 2OO3 puede oslenlai niveIes de
ciecinienlo econnico nuy aIlos, de Ia nano de condiciones exleinas
coyunluiaInenle favoialIes paia Ia expoilacin de .(99()#&#*%H La ciisis
inleinacionaI no ha Iogiado fienai esle cicIo de lonanza y ciecinienlo
(saIvo en eI 2OO9). Su inpaclo innegalIe en Ia iegin ha sido - poi Io
nenos hasla esle nonenlo - nenos piofundo que Io espeiado, enlie olias
130
A este respecto resulta muy fuerte la vinculacin del resultado final de Doha con la posibilidad de avances efectivos en la
negociacin de Acuerdos de Asociacin entre los bloques y pases latinoamericanos con la Unin Europea. Sin embargo,
las opiniones divergen acerca de los efectos de esta circunstancia: mientras hay observadores y analistas que sostienen
que la falta de acuerdo estimula las negociaciones birregionales, hay otros que sostienen la tesis contraria.
131
Los mnimos y muy insuficientes acuerdos obtenidos en la Cumbre de Copenhague sobre el tema crucial del Cambio
Climtico, celebrada en diciembre de 2009, constituyen un ejemplo por dems ilustrativo acerca de los fundamentos de
este sealamiento.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
139
cosas poique eI conlinenle se enconliala nejoi piepaiado paia enfienlai
una conlingencia de esla naluiaIeza.
132
Ln un naico que conlina inseguiidad inleina con coniclos
eneigenles de diveisa ndoIe, con pases que ieaIizan gaslos foilsinos en
ainanenlos, Aneiica deI Sui y eI piopio MLRCOSUR ven nuIlipIicaise
Ios signos de su ieIaliva naiginaIidad en cieilos escenaiios deI conlexlo
inleinacionaI. Veanse a esle iespeclo indicadoies solie eI peso de Ia iegin
en poicenlajes deI coneicio nundiaI, II, ujos hnancieios, palenles
apioladas en Ios Ilinos lieinla aos, voIunen de inveisiones u olios dalos
siniIaies y se adveilii con cIaiidad esa siluacin, pese a que en vaiios de
eslos iulios -cono poi ejenpIo en Ia caplacin de inveisin exlianjeia
diiecla - en Ios Ilinos aos se han veiihcado piocesos eslinuIanles.
133

Sin enlaigo, en leininos de capacidad y ehciencia en Ia pioduccin de
aIinenlos agiopecuaiios, de posesin de iecuisos naluiaIes eslialegicos
(en pailicuIai nineiaIes, hdiicos y eneigelicos), Ia siluacin iesuIla lien
conliaslanle. Ln ese naico, Ias iiquezas y polenciaIidades de Aneiica deI
Sui, poi ejenpIo, Iejos esln de Ia naiginaIidad anolada y ya despieilan
codicias exleinas vaiias.
jD0+J&/1&+ 7,6 %07M:$*,6 &d:&/$0/&6 B& 706 %,M6&6 6#B,2&/$*,+06k
Con eI leIn de fondo de ese panoiana poIlico iegionaI, Ia
siluacin de Ios piocesos de inlegiacin a niveI henisfeiico, no sIo en
Aneiica deI Sui sino ns anpIianenle en ieIacin a Aneiica Lalina,
piovoca expiesiones de inceilidunlie. Olseivese a esle iespeclo Ia
enuneiacin de aIgunos piocesos que se oiienlan aI nenos en una de esas
dos diiecciones. La Conunidad Andina de Naciones (CAN) paiece osciIai
enlie una Ienla agona o en ieposicionaise con Ia asuncin de exiliIidades
que adnilan Z,P,$.*% , )(% P*2(.#),)*%Y y I*(9*&'Q,% P,'#,D2*%Y a Ia hoia
132
Cfr. por ejemplo, Nueva Sociedad. N 224, Crisis bajo control. Efectos de la recesin mundial en Amrica Latina.
Caracas, Noviembre-Diciembre 2009, en especial los artculos contenidos en su seccin "tema Central.
133
Para fundamentar en clave emprica estas consideraciones se pueden consultar los siguientes trabajos: Josette Altmann
Borbn - Francisco Rojas Aravena, Efectos sociales de la crisis financiera global en Amrica Latina y el Caribe. Secretara
General de FLACSO-programa de Gobernabilidad y Convivencia Democrtica en Amrica Latina y el Caribe - AECID, 2009.
Cfr. www.flacso.org; Alicia Brcena (Secretaria Ejecutiva de CEPAL), Las economas de Amrica Latina y el Caribe frente
a la crisis internacional. Montevideo, CEPAL, marzo de 2009. (Power point); Tobas Roy (Representante Residente en
Asuncin del FMI), La Crisis Econmica Mundial. Causas y el Impacto sobre Amrica Latina. (Power point presentado en
el Seminario organizado por CEFIR sobre el tema "La regin frente a la crisis mundial. Impactos y nuevas respuestas, 8
y 9 de junio de 2009); Jos Rivera Banuet (Secretario Permanente del SELA), Amrica Latina y el Caribe ante la Crisis
Econmica Mundial. (Power point presentado en el mismo seminario citado en la referencia anterior); SEGIB, Amrica
Latina ante la crisis financiera internacional. Montevideo, Centro de Informacin de la SEGIB, 2009; Felipe Gonzlez (ed.),
Iberoamrica 2020. Retos ante la crisis. Madrid, Fundacin Carolina - Siglo XXI, 2009. Fueron tambin consultadas las
pginas web de la OIT, de CEPAL, del Banco Mundial, de la OMC, del FMI, de ALADI, entre otras.
GERARDO CAETANO
140
de negociai con lIoques o polencias exlia zona.
ack
ChiIe, poi su paile,
lusca peihIaise, cada vez con nenos chances, cono Ia usina suiea deI
pioyeclo de una |iga dc| Pacijcc con pioyeccin piiviIegiada hacia
Asia y LLUU, aI lienpo que inlenla - laI vez de naneia ns ieaIisla y
piagnlica - asociaise con iasiI en eI inpuIso deI pioyeclo de Ia Unin
Sudaneiicana de Naciones (UNASUR). LI SICA y eI CARICOM, ns
aII de Ias difeiencias enlie sus pases nienlios, paiecen consoIidai su
inseicin pIena en Ia ilila noileaneiicana, aI iguaI Io que ocuiie ns
espechcanenle con Mexico. Ieio esla Aneiica Lalina lan ceicana a Ia
inuencia de Ios LLUU conienza a senlii Ias duias consecuencias de Ia
fueile ciisis noileaneiicana, de duiacin incieila.
135
Con eI adveninienlo
lan aceIeiado - aunque hasla hoy inconcIuso -
136
de VenezueIa cono socio
pIeno, eI MLRCOSUR se expande peio lodava sin una piofundizacin
consislenle, posleigando una y olia vez Ia conciecin de Ios anliciosos
oljelivos de sus agendas. Tias eI fiacaso deI pioyeclo ALCA, a pailii de Ia
posluia asunida poi Ios pases deI MLRCOSUR y VenezueIa (poi enlonces
ajeno aI lIoque) duianle Ia Cunlie de Mai deI IIala de hnes deI 2OO5, Ia
piesencia noileaneiicana en Ia iegin paiece enpeio haleise consoIidado
con Ia expansin de Ios TLCs liIaleiaIes,
137
aun cuando Ia siluacin acluaI
no paiece auguiai novedades en esa diieccin. Ioi su paile, eI pioyeclo
de Ia UNASUR, piedia anguIai deI pioyeclo conlinenlaI de Ilanaialy, con
aIgunos acieilos iniciaIes de ieIevancia y a sus polenciaIidades efeclivas
en vaiios pIanos,
138
conienza a despIegai sus oljelivos y pioyecciones
fundanenlaInenle poIlicas peio lanlien econnicas.
134
Tal parece ser la va posible para mantener el bloque ante la manifiesta divergencia de caminos entre Ecuador y Bolivia
frente a Colombia y Per, reforzada especialmente ante temas como la firma de tratados de libre comercio con los EEUU
o de acuerdos de asociacin bilaterales (por lo menos en relacin al componente comercial) con la Unin Europea. La
previsible aceptacin de una flexibilidad que permita la coexistencia de posicionamientos internacionales tan diferentes
parece ser hoy la frmula ms previsible a los efectos de evitar el estallido del bloque.
135
Obsrvese a este respecto el impacto previsible en esta direccin en Mxico, con ms del 85 de sus exportaciones
radicadas en el mercado norteamericano y con ms de 10 millones de emigrantes en territorio norteamericano. Advirtase
que el Presidente electo Barack Obama habl en la campaa electoral de reformular el NAFTA y el CAFTA, lo que de
producirse sin duda arrojara consecuencias muy duras en la regin. a en estos momentos, existen muchos registros
que evidencian descensos fuertes en el envo de remesas desde migrantes latinos en EEUU a sus pases de origen, lo que
sin duda conmover las economas de estos ltimos.
136
En diciembre de 2009, el Senado brasileo en una votacin dividida (35 votos favorables y 27 contrarios) termin de
aprobar el Protocolo de Adhesin de Venezuela al Mercosur. Con la aprobacin ya concretada por parte de Argentina y
Uruguay, ahora slo resta la decisin del Parlamento paraguayo, quien resolver en marzo del 2010.
137
Los EEUU han firmado TLCs con Mxico, toda Centroamrica, Repblica Dominicana, Chile, Per y Colombia, en este ltimo
caso, con la aprobacin pendiente del Congreso. Han rechazado esta alternativa todos los pases del Mercosur (Argentina,
Brasil, Paraguay y Uruguay), Venezuela, Bolivia y Ecuador. Este discernimiento, a partir de los contenidos especficos del
formato norteamericano de TLCs y de sus fuertes condicionamientos en varios temas, implica una diferencia sustancial
en trminos de estrategia de insercin internacional.
138
De esa manera puede reputarse su eficaz intervencin, impulsada inicialmente por Chile y luego respaldada por Brasil y el
resto de los pases del continente, en ocasin del recrudecimiento de la crisis boliviana hace pocos meses. El proyecto de la
UNASUR, que sucedi con increble celeridad al malogrado y efmero intento de la precedente Comunidad Sudamericana de
Naciones, desde un comienzo parece haberse orientado a objetivos especficos como la concertacin poltica, los proyectos
de infraestructura comn y de articulacin energtica y el ms controversial tema del llamado Consejo de Defensa.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
141
Olia foina insosIayalIe de peihIai un panoiana poIlico geneiaI
aceica de Ios piocesos de inlegiacin y conceilacin poIlica en Ia iegin
deiiva de Ia inleiiogacin solie Ia conveigencia o no de Ias oiienlaciones
de Ias poIlicas exleiioies acluaIes de Ios golieinos sudaneiicanos. Ln esa
diieccin, pueden enconliaise evidencias sIidas aceica de Ia exislencia
de visiones eslialegicas conveigenles en Ia iegin` A nueslio juicio, cale
seaIai fueiles dudas aI iespeclo. Alonan esa visin Ia conslalacin
aceica de que aIgunos de Ios pailidos poIlicos, solie lodo Ios IIanados
ZC'(I'*%#%&,%Y, han iesuIlado nucho ns inlegiacionislas en Ia oposicin
que en eI golieino. Asinisno, aI lienpo que peisisle Ia fueiza piioiilaiia
de Ios inleieses de Ios Lslados nacionaIes, se ponen de naniheslo de
naneia especiaI fueiles ieceIos en Ios golieinos de Ia iegin en loino a
apueslas de consliuccin de insliluciones inlegiacionislas o de ailicuIacin
de poIlicas plIicas de signo iegionaI o supianacionaI. AI nisno lienpo
que Ios piocesos inlegiacionislas en cuiso en eI henisfeiio denueslian
dihcuIlades visilIes paia aloidai en conjunlo su agenda exleina (con
pailicuIai peijuicio paia Ios pases pequeos de Ios difeienles lIoques), que
conlinan cieilas &*$&,.#($*%Y liIaleiaIislas desde eI Noile y que peisislen
Ias dihcuIlades de negociacin favoialIe en Ios escenaiios nuIliIaleiaIes,
se vueIve evidenle Ia dihcuIlad paia hacei conveigei de naneia efecliva
Ias eslialegias conunes de poIlica exleiioi, enlie Ia ieileiacin de visiones
lanlo hegenonislas cono piovincianas, enlie iegionaIisnos Z9*%#/$#.(%Y
y peisonaIislas y ZC',I9,&#%9(% &/.&#.(%Y sin eslialegia.
Ln suna, aun con Ias Iinilaciones que inpone una niiada
gIolaI solie un conlinenle lan fiagnenlado cono Aneiica Lalina, una
hiplesis cenliaI podia apunlai aI seaIanienlo de que eI *,2P$0 &+ 7,
L/,12&+:,*$R+ conhguia uno de Ios iasgos ns dehniloiios deI panoiana
poIlico acluaI de Ia iegin y que ese signo condiciona con fueiza eI avance de
Ios piocesos de inlegiacin y conceilacin poIlica de pioyeccin iegionaI.
Tanlien puede consignaise que ese signo se liansheie a Ias dehniciones de
poIlica exleiioi y de inseicin inleinacionaI de Ios pases sudaneiicanos.
Ms aII de Ia conpIeja snlesis de conveigencias y diveigencias de Ios
piocesos idenlihcados en eI anIisis de Ios Lslados nacionaIes, as cono
en eI naico de Ias expeiiencias en cuiso de consliucciones de inlegiacin
iegionaI, nueslia visin apuesla a deslacai esa seaI ns gIolaI, que en si
nisna se vincuIa con un iunlo de inceilidunlies vaiias.
Ln efeclo, si iesuIla poco convincenle Ia visin de quienes niegan Ia
exislencia de un canlio poIlico de enveigaduia en eI conlinenle, lanlien Io
es Ia de aqueIIos que inheien un iunlo cIaio y honogeneo de esla inexin
de liansfoinacin poIlica. Ln veidad, son nuchas Ias piegunlas que se
GERARDO CAETANO
142
agoIpan en loino aI posilIe deiioleio poIlico de nuchos pases de Aneiica
deI Sui y deI conlinenle en su conjunlo o de aIgunas de sus suliegiones,
cono paia Z)*%C,.N,'2,%Y con Ia iefeiencia geneiica a una lendencia
unifoine y con peihIes cIaios y deleininados. Iaia deciiIo de naneia ns
senciIIa, es necesaiio sonelei a hIlios concepluaIes ns iiguiosos Ia idea
doninanle deI giio a Ia izquieida en Aneiica deI Sui.
139
Iaia cilai sIo aIgunas de esas piegunlas difciIes que no adnilen
iespueslas ni alajos peiezosos: Que pasai en Cula en Ios pixinos
aos`, CuI sei eI inpaclo de esa evoIucin en Cenlioaneiica y en
eI ieslo deI conlinenle`, CuI es eI fuluio deI pioyeclo D(2#P,'#,$( y de
Ia piopia VenezueIa, ns aII de Chvez incIuso` La CoIonlia de un
Iiesidenle Sanlos que ha concielado canlios no pievislos en naleiia de
su poIlica exleiioi y en pailicuIai sudaneiicana enconliai hnaInenle
una paz vialIe y una denociacia iespeluosa de Ios deiechos hunanos lias
decadas de vioIencia` LI (&'( .,9#$( de Ios TLCs liIaleiaIes con LLUU y Ia
Unin Luiopea, leininai ahinndose o se vei desloidado poi Ia ciisis
acluaI`, Cno diiinii Lcuadoi Ias iefoinas y canlios encainados en
Ia expeiiencia deI Iiesidenle Coiiea`, Se ha agolado dehnilivanenle Ia
expeiiencia de Ia @($.*'&,.#B$ ?*9(.'/&#., y deI Z9()*2( .N#2*$(Y lias cualio
golieinos sucesivos y Ia consoIidacin de visilIes signos de agolanienlo`,
LI golieino de Iieia inauguia una nueva elapa o es apenas un inleinedio
necesaiio paia Ia ienovacin deI espacio de cenlio-izquieida en ChiIe`,
Cno se desaiioIIai eI golieino de DiIna en iasiI y que vendi
despues`, iasiI conhinai su apuesla sudaneiicana o vaiiai hacia un
piolagonisno gIolaI ns soIilaiio y liIaleiaIisla`, Se conhinai una vez
ns ese senlido conn ieahinado de que a Ia Aigenlina Z%B2( 2, C4*)*
I(D*'$,' *2 C*'($#%9(Y, con Ia seguia ieeIeccin de Ciislina Ieinndez
en oclulie`, hasla cundo`, Lneigei un $*(C*'($#%9( o se esl en Ios
unliaIes de una inexin poIlica fueile y de deslino no pievisilIe en
Aigenlina`, Seguii Ia *', C'(I'*%#%&,Y en Uiuguay, lias eI golieino de
}ose Mujica`, Que pasai con Ia expeiiencia singuIai - y ialihcada con eI
nuy fueile iespaIdo eIecloiaI ollenido en Ios conicios de dicienlie de
2OO9 - deI golieino deI MAS y de Lvo MoiaIes en una oIivia ienovada
peio lanlien conicliva`, LI golieino de Lugo alie de nodo efeclivo
una nueva eia denocilica en Iaiaguay o sus deliIidades se diiigen a una
siluacin de ineslaliIidad poIlica y laI vez hasla inslilucionaI` , ns aII
de Ios Lslados nacionaIes, cuI sei eI deslino de Ios difeienles pioyeclos
139
Este tema ha provocado una extensa bibliografa reciente en Amrica Latina. Para citar tan solo dos ejemplos valiosos,
desde perspectivas y enfoques diversos, cfr. Jos Natanson, La nueva izquierda. Triunfos y derrotas de los gobiernos
de Argentina, Brasil, Venezuela, Chile, Uruguay y Ecuador. Buenos Aires, Sudamericana, 2008; Emir Sader, El nuevo
topo. Los caminos de la izquierda latinoamericana. Buenos Aires, Siglo Veintiuno Editores, 2009.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
143
iegionaIislas en eI conlinenle`, Sudaneiica, Lalinoaneiica, Ileioaneiica
o Aneiica a secas, lias eI avance de Ios TLCs liIaleiaIes o de una (nuy
inpiolalIe) inicialiva difeienle de pioyeccin conlinenlaI deI nuevo
golieino de Olana`, MLRCOSUR o UNASUR`, O piedoninain
foinalos exilIes de Z'*I#($,2#%9( ,D#*'&(Y, que haliIilen nenliesas y
conpionisos nIlipIes y cada vez ns Iaxos enlie Ios Lslados pailes de
Ios difeienles pioyeclos inlegiacionislas`, Que nodeIo inlegiacionisla
pievaIecei`
Cono ha sido dicho, denasiadas piegunlas difciIes paia
ahinaciones lajanles y seguias. De aII que, en especiaI desde cuaIquiei
visin panoinica que se inlenle solie eI cuiso poIlico fuluio de Aneiica
Lalina en geneiaI y de Aneiica deI Sui en pailicuIai, eI seaIanienlo de
Ias piegunlas y Ia piesenlacin de hiplesis que se hagan caigo deI peso
de Ia inceilidunlie iesuIla un canino anaIlico ns fecundo.
;5S I/#1#,K K 7, %&/6%&*:$J, 6#B,2&/$*,+,
5+ #'64$" &% 6',.$7 &% .%+'#$"1'6$%1," &% 8.*)*'9 '1,% :.)%1,$1' 9 ;.'!$+<
Ln leininos geogihcos peio lanlien hisliicos, eI leiiiloiio de Ia
Cuenca deI IIala ha piesenlado un conloino lipoIai, en eI que se dislinguen
dos %0706 O&1&2R+$*06, confoinado poi Ios giandes Lslados de Aigenlina
y iasiI, y una W0+, B& L/0+:&/,, confoinada poi Ios lies ZC*<4*V(%Y pases
ieslanles (oIivia, Iaiaguay y Uiuguay). La Iaiga conpelencia aigenlino-
liasiIea poi eI Iideiazgo en Ia iegin conhgui sin duda Ia lase doninanle
deI paiadigna deI coniclo, que pievaIeci en Ia iegin poi Io nenos hasla Ia
decada de Ios ochenla deI sigIo XX. Ioi su paile, Ios ieslanles Lslados fionleia
lsicanenle penduIaion - aunque de naneia diveisa, cono veienos - enlie
Ios dos giganles, ceiiada dehnilivanenle Ia va aisIacionisla Iuego de Ia oninosa
desliuccin deI Iaiaguay oiiginaiio en Ia Cueiia de Ia TiipIe AIianza. Sin
saIida aI nai Iuego de Ia lanlien condenalIe Cueiia deI Iachco, oIivia
lanlo cono Iaiaguay, quedaion en cieilo nodo conveilidos en piisioneios
geopoIlicos, con Ias consecuenles iesliicciones seveias de esa siluacin.
Uiuguay, en canlio, desde su piiviIegiada ulicacin en Ia desenlocaduia
deI esluaiio pIalense, pudo lenei olias posiliIidades de inseicin iegionaI
e inleinacionaI, aunque su hisloiia no puede sei enlendida sino en ieIacin
esliecha, aunque con nayoi exiliIidad, aI devenii de Ia iegin.
A esle iespeclo ha seaIado con acieilo IauIo R. SchiIIing en uno
de sus lexlos:
GERARDO CAETANO
144
La iegin piesenla Ia siguienle siluacin: dos pases giandes, iasiI y
Aigenlina, con no disinuIadas lendencias expansionislas, y lies pases
chicos (geogihca, denogihca o econnicanenle chicos): Uiuguay, oIivia
y Iaiaguay. Lslos dos Ilinos son pases nedileiineos, sin saIida aI nai:
piisioneios geopoIlicos (...). Su Iileiacin depende fundanenlaInenle de
Ia inlegiacin. Uiuguay eslialegicanenle ulicado en Ia Cuenca deI IIala,
enlie Ios dos giandes y eI oceano AlInlico, con posiliIidades de consliuii
un supeipueilo en La IaIona (paia Ios laicos deI fuluio), podia lenei un
papeI fundanenlaI en eI fuluio de Ia iegin inlegiada.
Uei
Lsla duaIidad o lipoIaiidad conhgui sin duda una de Ias cIaves paia
enlendei Ios avalaies poIlicos de Ia iegin pIalense a Io Iaigo de su hisloiia.
La gian nayoia de Ios coniclos que se despIegaion en Ia hisloiia de Ia iegin
luvo que vei con Ios signihcados de esla duaIidad, en pailicuIai con Ia diaIeclica
geneiada poi Ia puja de Iideiazgo enlie Ios dos Lslados hegennicos y poi
Ias acciones iesliingidas inpIenenladas poi Ios olios lies Lslados fionleias,
luscando apiovechai Ia dispula de sus vecinos giganles y ahinai sus
inleieses y deiechos acolados poi Ias visilIes asinelias de Ia iegin. Sin
enlaigo, pese a Ias asinelias peisislenles y en aIgunos casos iiieveisilIes
enlie eI poIo hegennico y Ios pases de Ia zona de fionleia en eI leiiiloiio
de Ia Cuenca deI IIala, a eslos Ilinos Ies ha coiiespondido y Ies coiiesponde
un ioI liascendenle en eI iunlo de Ia iegin. Sin eIIos o conlia eIIos, aun
unidos, Ia peispecliva hisliica paiece indicai que Ios dos giandes no pueden
diiinii sus coniclos y nucho nenos daiIe goleinaliIidad a Ia iegin, con Ias
nIlipIes inpIicaciones que eIIo conpoila.
De lodos nodos, cono nuchos auloies y acloies han venido
seaIando, ha halido un canlio fundanenlaI en Ia geopoIlica de Ia iegin
pIalense. Cuando IIeg eI nonenlo de canliai de un paiadigna de coniclo
a uno de coopeiacin, canlio hisliico que leinin de concielaise con eI
aceicanienlo hisliico enlie Ios piesidenles }ose Sainey y RaI AIfonsn a
nediados de Ios ochenla,
141
iasiI pudo liansilai esa coyunluia desde una
posicin de fueiza. Luego de Ias inlensas dispulas poi eI Iideiazgo iegionaI
que caiacleiizaion Ias cualio decadas de Ia IIanada eia geopoIlica (193O-
197O), cono lien ha seaIado LIiana Zugail,
140
Paulo R. Schilling, El expansionismo brasileo. Mxico, El Cid Editor, p. 133. Cita tomada de Eliana Zugaib, "A Hidrovia
Paraguai-Paran e seu significado para a diplomacia sul-americana do Brasil. Brasilia, Instituto Rio Branco, 2005, p. 42.
141
En este sentido, este cambio del paradigma del conflicto geopoltico hacia una pauta cooperativa entre Argentina y
Brasil, en ms de un sentido puede ser considerado como parte de una "prehistoria del MERCOSUR anterior del Tratado
fundacional de 1991: ella est sintetizada sobre todo en el Acta de Foz de Iguaz, de noviembre del ao 1985, firmada
entre los entonces presidentes Sarney y Alfonsn, corolario de un conjunto de acciones y negociaciones en las que se
busc prefigurar un proceso de integracin con alcances ms vastos, por cierto distintos al que luego se concret en el
Tratado de Asuncin de marzo de 1991.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
145
iasiI poda consideiaise de hecho vencedoi de lies difeiendos. Hala
consunado Ia poIlica de Ios coiiedoies de expoilacin, que ninala Ia
uliIidad de Ios canaIes liadicionaIes de coneicio, hala concielado Ilaip, que
inpeda Ia oplinizacin deI uso de Ios iecuisos de Ia Cuenca e inleiiunpa
Ia navegaliIidad, aguas aiiila deI Iaian, adens hala conquislado, cono
suslenlan aIgunos auloies, luleIajes ns o nenos discielos solie oIivia y
Iaiaguay. De ese nodo, iasiI, de foina piogiesiva, se hala liansfoinado
en doninadoi de Ia Cuenca.
142
Los nneios, cono vinos indicadoies de una ya Iaiga lendencia,
ieveIalan Ia consoIidacin deI avance liasiIeo y deI ielioceso aigenlino
en Ia puja poi Ia hegenona de Ia iegin deI IIala. Mienlias Aigenlina
defenda eI piincipio juslo deI nuIliIaleiaIisno y deI iegionaIisno en eI
nanejo de Ia Cuenca, iasiI iesponda desde su vieja liadicin desaiioIIisla
despIegando ingenles esfueizos en consliuii olias, sin poi eIIo descuidai
eI fienle dipIonlico. Hacia hnes de Ios ochenla, nienlias iasiI poda
oslenlai una pailicipacin lolaI o liIaleiaI en 35 olias hidioeIecliicas en Ia
zona de Ia Cuenca, Aigenlina sIo dispona de SaIlo Ciande, conpailida
con eI Uiuguay. La evoIucin de Ios iespeclivos II, cono ya henos
vislo, indicala enlie olias cosas, un nuy desiguaI apiovechanienlo de Ios
iecuisos de Ia Cuenca. Lsle Iideiazgo de iasiI ya hala sido ieconocido
poi Ios LLUU, una vez que Ios dos pases halan desaiioIIado una poIlica
de ceicanas desde Ios lienpos de Ia Segunda Cueiia MundiaI, siluacin
fueilenenle conliaslanle con Io ocuiiido en ieIacin a Ia Aigenlina,
pionoloia lajo eI peionisno de una visin piineio neuliaIisla y Iuego
de no aIineanienlo.
Lsla liansfoinacin hisliica que vaii de nodo iadicaI Ia paula de
ieIaciones enlie Aigenlina y iasiI, pioyecl sus inpIicaciones de canlio
no sIo en Ia cuenca pIalense sino que coadyuv a aIleiai de naneia
signihcaliva Ios ejes deI equiIiliio iegionaI en eI conjunlo de Sudaneiica.
Ni siquieia Aigenlina y iasiI han leininado de asunii en su lolaIidad
Ias vaiiadas iepeicusiones de su nuevo ieIacionanienlo asocialivo, cono
lanpoco Io han podido descifiai desde sus iespeclivas peispeclivas
Ios ieslanles Lslados fionleia de Ia iegin pIalense y Ios olios pases
sudaneiicanos. Mienlias iasiI en Ias Ilinas decadas ha devenido cada
vez ns en un eneigenle acloi gIolaI, Io que poi Io nenos iefoinuIa
eI niveI de sus conpionisos e inleieses en Ia iegin, Aigenlina no paiece
leininai de aceilai en dehnii sus nuevos niveIes de apoiles y exigencias en
esa nueva ieIacin de liIaleiaIidad con su olioia iivaI. Ms aII deI punlo,
142
Zugaib, "A Hidrovia paraguai-Paran e ... etc. Ob. Cit. p. 56.
GERARDO CAETANO
146
alundan Ias geneiaIizaciones de diveisa ndoIe, lanpoco eI MLRCOSUR
ni eI ieslo de Aneiica deI Sui han ahinado con piecisin, en eI nlilo
de su liayecloiia cono lIoque, eI inpaclo de ese nuevo liIaleiaIisno
aigenlino-liasiIeo en eI pioyeclo iegionaI. A eIIo dele suniseIe eI que
no iesuIla senciIIo inaginai en Ia piclica nodaIidades no excIuyenles
paia eI despIiegue concielo de esa liIaleiaIidad piefeienciaI aigenlino-
liasiIea. Ln cuaIquiei caso, Ia vieja ecuacin enlie dos Lslados
hegennicos en conpelencia y lies Lslados fionleia (nuy diveisos
peio con Igicas penduIaies ns o nenos paiecidas) ya no iesuIla vigenle
paia desciilii Ia geopoIlica iiopIalense. Reileianos que esle canlio
lanlien ha iepeiculido y iepeicule a niveI de Ios piospeclos y nuevos
equiIiliios sudaneiicanos.
Ioi su paile, Iuego de Ios dianlicos aconlecinienlos vividos
duianle Ia ciisis deI 2OO1 y 2OO2, Aigenlina ha expeiinenlado y
expeiinenla dihcuIlades oljelivas paia ahinai una poIlica exleiioi
genuinanenle consislenle, que vialiIice un iunlo sIido en naleiia de
eslialegias de inseicin inleinacionaI. Las dianlicas consecuencias de
Ia ciisis econnica y hnancieia que eI pas deli afionlai, Ios Iegados no
nenos liaunlicos de una sociedad fueilenenle paupeiizada y vioIenlada
duianle nuchos aos, as cono Ias exigencias de iefoinuIai Ias Igicas de
acunuIacin poIlica en cIave nacionaI (denlio de un cuadio de fueile
disgiegacin y enfienlanienlo), naicaion duianle nucho lienpo en Ia
agenda aigenlina una nela piinaca de Ia alencin poi Io IocaI solie Ios
iequeiinienlos de Ios escenaiios iegionaIes e inleinacionaIes. Ms an, Ias
iespueslas e inicialivas despIegadas en eslos Ilinos nlilos piovinieion
nuy fiecuenlenenle de cIcuIos, visiones y a veces inposiciones deI
naico de Ias piolIenlicas inleinas de Io nacionaI, anleponiendose
cIaianenle a Ia puesla en piclica de eslialegias diseadas y pensadas de
nodo espechco solie eI iea exleina y en pailicuIai iegionaI. Lsle fueile
condicionanienlo de Ias opciones de poIlica IocaI solie Ias apueslas en
naleiia de poIlica exleiioi, solie lodo en eI pIano iegionaI, no coadyuvaion
poi cieilo paia una supeiacin pIena de Ia siluacin de aisIanienlo que
piodujeion Ios efeclos de Ia ciisis de 2OO1 y 2OO2. Todo eslo paiece halei
pesado incIuso en Ia iespuesla ensayada fienle a Ios iequeiinienlos deI
nuevo paiadigna coopeialivo deI liIaleiaIisno concielado con iasiI.
Cono se ha adveilido anleiioinenle, lodos eslos piocesos han
canliado lanlien iadicaInenle Ia naliiz liadicionaI de ieIacionanienlo
deI Uiuguay con sus dos giganlescos vecinos, peio lanpoco Ios inlenlos
despIegados en esa diieccin poi eI Lslado uiuguayo han leininado
de conhguiai una iespuesla sIida anle Ios nuevos conlexlos. Si paiece
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
147
inconlioveililIe que Ias liadicionaIes diaIeclicas penduIaies o eI ioI de
facloi piincipaI de equiIiliio iegionaI ya no iesuIlan iespueslas suhcienles
y a nenudo posilIes, no han iesuIlado lan cIaias Ias opciones aIleinalivas
que se ha luscado ensayai. Si ha quedado una vez ns cIaio que un
MLRCOSUR sin Uiuguay iesuIla casi inpensalIe poi poco cielIe, si
lanlien se ha ieahinado que eI Lslado oiienlaI no puede daise eI Iujo de
dispulai aI nisno lienpo con sus dos giganlescos vecinos, Ias iespueslas
Z%(D*',$#%&,%Y de viejo cuo as cono Ias Z&*$&,.#($*% )* U4I,Y en diieccin
a soadas asociaciones piiviIegiadas con Ias giandes polencias (deI lipo
de Ia hiplesis de un evenluaI TLC con Ios LLUU cono eI piopueslo en eI
2OO6) han vueIlo - cono vinos - a apaiecei en Ios Ilinos aos,
143
incIuso
con inpuIsos y apoyos desde aIgunas liendas no pievislas.
As cono ya se ha adeIanlado paia eI caso aigenlino eI peso
iesliiclivo de agendas inleinas difciIes en Ias opciones de poIlica
iegionaI y exleiioi, fennenos siniIaies (aunque laI vez no lan ZC*%,)(%Y)
se olseivan en lodos Ios pases de Ia iegin. Ln eI naico de sociedades
paupeiizadas y nuy fiagnenladas, cada vez iesuIla ns difciI vialiIizai
Ia conciecin de eslialegias eslalIes de pioyeccin efeclivanenle iegionaI,
solie lodo paia golieinos acuciados poi denandas IocaIes y cuya
Iegilinacin y Z.(&#K,.#B$ *2*.&(',2Y se iesueIven a niveI de Ia voIunlad
de Ios eIecloiados nacionaIes. Lsle lipo de ciicunslancias deleia IIanai
Ia alencin solie Ia necesidad de encaiai y anlicipai en cIave lanlien
iegionaI Ios efeclos de una evenluaI piogiesin de eslos fennenos y Ia
necesidad de cooidinai poIlicas Ieglinas de iespueslas conpaililIes en
leininos Iaxos a niveI de Ios golieinos de Ia iegin. La apuesla podia
apunlai en esle senlido en loino a oljelivos cono eI diseo de iedes de
cohesin e inlegiacin iegionaI paia Ia inleiconunicacin viiluosa y
coopeialiva de Ias sociedades vecinas, nuy especiaInenle en Ias zonas de
fionleia, Ias que deleian sei aulenlicos Ialoialoiios de desaiioIIo sociaI
conpailido.
Sin caei en nodo aIguno en Ia deiiva equivocada de poIlicas de
ciininaIizacin de Ia piolesla sociaI, Ia eneigencia en Ios pases de Ia iegin
y en pailicuIai en Ias zonas Iinliofes de Ios IIanados ZI'4C(% #$&*$%(%Y,
que lienden a idenlihcai sin ns sus ieivindicaciones (a nenudo nicas y
excIuyenles) con su piopia idenlidad y que poi Io lanlo no son piocIives a Ia
negociacin, cuyas acciones con fiecuencia iesuIlan piopensas a desloidai
Ios Iniles deI leiiiloiio nacionaI paia adquiiii pioyeccin iegionaI, deleia
IIanai Ia alencin de Ios golieinos solie Ia necesidad de piofundizai en
143
Para ms detalles cfr. Roberto Porzecanski, No voy en tren. Uruguay y las perspectivas de un TLC con Estados Unidos.
(2000-2010). Montevideo, Debate-Ed. Sudamericana, 2010.
GERARDO CAETANO
148
Ia ieexin conjunla solie cno iespondei de naneia ailicuIada y con
vocacin de deiechos anle eslas nuevas ieaIidades. Iaia deciiIo de naneia
efecliva y desde una peispecliva de anIisis con genuina densidad hisliica,
nueslios Z2#&(',2*%Y delen sei inlegiados paia aIcanzai su pIeno desaiioIIo,
lanlo en Io econnico cono en Io sociaI. Cono piuela Ia expeiiencia
conpaiada, en Ios desafos de Ias poIlicas de fionleia se juega nuchas
veces eI fuluio de Ios pioyeclos de inlegiacin iegionaI.
Lsle canlio geopoIlico que ha iespaIdado Ia piofundizacin deI
Iideiazgo liasiIeo en Ia iegin, sunado a Ia fueile consoIidacin de
su papeI inleinacionaI cono pas eneigenle en eI naico de Ios RICS,
consliluyen piocesos que desde ns de una peispecliva alonan un
escenaiio piopicio paia Ia conpIenenlaiiedad piclica de piocesos
inlegiacionislas de diveisa ndoIe cono eI Meicosui y Unasui. Desde
Ios conloinos suieos de Ia fionleia con eI giganle sudaneiicano, Ia
peispecliva de un pas con Ias caiacleislicas de Uiuguay paiece aIineaise
en esa diieccin.
I/#1#,K K E/,6$7N @&/*06#/ K I+,6#/
Iaiece pIausilIe Ia nocin de que paia Uiuguay, as cono paia Ia
nayoia de Ios pases sudaneiicanos, iasiI es un pas y un socio decisivo
en leininos de poIlica exleiioi y de eslialegias de inseicin inleinacionaI.
Asinisno, lanpoco iesuIla una novedad eI inleies eslialegico de iasiI
en ahinai una eslialegia sudaneiicanisla, fundanenlaInenle - aunque
no excIusivanenle - a liaves de Ia Unasui. Ln un iepoilaje iecienle
que Ie hicieia eI peiidico Z:/I#$, ahY de uenos Aiies, eI acluaI AIlo
Repiesenlanle deI Meicosui y hguia consuIai de Ia hisloiia iecienle de
Ilanaialy, eI Lnlajadoi SanueI Iinheiio Cuinaiaes, sinlelizala de
naneia nuy piecisa vaiias de Ias iazones de esa apuesla:
iasiI liene inleies nuy fueile en eI desaiioIIo de loda Ia iegin pese a Ias
asinelias enlie Ios dislinlos pases. No es un inpeiio, no quieie seiIo ni
quieie iepelii Ios eiioies de Ios inpeiios. AI conliaiio. Ciee en asociaise, en
coopeiai, en iefoinai un sislena inleinacionaI que se caiacleiiza, a ni juicio,
poi Ia convivencia de polencias cenliaIes y de ex coIonias, cono nosolios.
() Tenenos nuchos vecinos. Si no conlanos a Ios Lslados Unidos, que
cieen lenei 191 vecinos, eslanos despues de China y Rusia. LIIos lienen 14.
Nosolios, 1O. Con ese nneio lan giande, esl cIaio que es nejoi lenei vecinos
eslalIes, en luenas condiciones y en paz. Uno en Ia vida no quieie vecinos
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
149
luiluIenlos y polies. () Nosolios no quisinos eI ALCA, en 2OO5, no sIo
poi iazones coneiciaIes. LI ALCA eia una poIlica econnica conpIela, que
alaicala coneicio, inveisiones, negocios y piopiedad inleIecluaI. () Unasui
es (lanlien) un nodo de nanlenei ceica nueslio a pases que coneiciaInenle
oplaion poi olias poIlicas. Ls lueno que lodos inlegienos eI Consejo
Sudaneiicano de Defensa. A n ne despieila sospechas escuchai cuando ne
ieconiendan que no nos pieocupenos poi nueslia defensa, que olio se va a
ocupai. Sonos pachcos, peio no lenenos poi que eslai desainados cuando
olios lienen ainas y Ias desaiioIIan y cuando salenos que Ia indusliia niIilai
es cIave paia eI desaiioIIo lecnoIgico.
144
Cono lien seaIa Iinheiio Cuinaiaes, Ia geogiafa o, nejoi dicho,
Ia geopoIlica, consliluye eI piinei facloi que vincuIa a iasiI con una
peispecliva de inlegiacin sudaneiicana. iasiI Iinila con diez de Ios
doce pases sudaneiicanos, lodos nenos Lcuadoi y ChiIe. Lsla ya eia una
Inea iecloia de Ia poIlica exleiioi de iasiI desde Ios lienpos deI ain
de Ro ianco y an anles. Ioi olia paile, conveigen inleieses poIlicos,
econnicos y de seguiidad paia ahinai eI liopisno liasiIeo hacia un
lIoque sudaneiicano. Iiensese poi ejenpIo en cuaIquiei peispecliva
de ahncanienlo iegionaI de iasiI y se conveige con iapidez en Ia idea
sudaneiicana. Tenas decisivos paia eI giganle sudaneiicano cono poi
ejenpIo Ia seguiidad de sus fionleias, Ia consoIidacin de su inuencia
a niveI de zonas eslialegicas cono Ia Anazonia o Ia Cuenca deI IIala, Ia
pioyeccin de olias de infiaesliucluia que Ie iesuIlan ya inpiescindilIes
cono Ios coiiedoies liocenicos que conunican eI AlInlico y eI Iachco,
su ecuacin eneigelica, enlie olios nuchos, son facloies que enpujan con
fueiza en Ia nisna diieccin.
A pailii de aigunenlaciones cono Ias de Iinheiio Cuinaiaes
con olios pases deI sulconlinenle, Uiuguay puede enconliai nuchas
iazones paia apoyai ese pioyeclo de inlegiacin sudaneiicana, con sus
Iniles y sus aIcances piecisos. Sin enlaigo, hay una seiie de condiciones,
piioiilaiianenle diiigidas paia iasiI, cuyo cunpIinienlo iesuIla nuy
ieIevanle a Ios efeclos de consoIidai esa apuesla cono vecloi de Ia poIlica
exleiioi uiuguaya. Ln piinei Iugai, Ia inlegiacin sudaneiicana en geneiaI
y Unasui en pailicuIai delen sei conpIenenlaiias y no aIleinalivas aI
Meicosui. Unasui puede hacei nenos cosas que Meicosui. Iuede sei un
espacio de conceilacin poIlica que gaianlice paz y eslaliIidad denocilica
en eI conlinenle. Iuede sei un escenaiio ideaI paia Ia conveigencia
144
Cfr. Pgina 12, Buenos Aires, 10 de mayo de 2011. Por Martn Granovsky. Samuel Pinehiro Guimaraes, nmero uno del
Mercosur. Brasil no quiere repetir los errores de los imperios
GERARDO CAETANO
150
de poIlicas plIicas iegionaIes en lenas especiaInenle eslialegicos
cono eneiga y nedio anlienle, infiaesliucluias e inlegiacin fsica,
nigiaciones, enlie olios. Tanlien puede sei un foio poIlico de nucha
ieIevancia, lanlo paia faciIilai Ia conveigencia de posluias conunes enlie
Ios pases sudaneiicanos paia pionovei en oiganisnos nuIliIaleiaIes,
as cono paia eslalIecei acueidos de conlingencia anle coyunluias
inleinacionaIes anenazanles.
145
No puede sei en canlio una unin
aduaneia cono s Io puede sei - pese a sus denoias y peifoiaciones - eI
Meicosui, en lanlo espacio inlegiado de desaiioIIo y lIoque con agenda
exleina conn, capaz de pailicipai en negociaciones coneiciaIes con
pases y acloies iegionaIes exlia zona.
Un lenoi exlendido enlie aIgunos anaIislas sudaneiicanos es que
Ia apuesla liasiIea a Ia Unasui leinine, cono seaIianos, exiliIizando
hasla Ia vacuidad aI Meicosui desde sus oljelivos ns anliciosos, en
pailicuIai cono unin aduaneia. Iinheiio Cuinaiaes ha sido nuy
cIaio en iechazai esla hiplesis con nucho vigoi. Su condicin de AIlo
Repiesenlanle deI Meicosui consliluye un facloi de peisuasin nuy fueile
en esa diieccin. Ieio ns aII de Ia fueiza de sus convicciones, eI pioyeclo
de unin aduaneia necesila de una agenda exleina deI Meicosui con
ns Iogios y iesuIlados posilivos que Ios ollenidos hasla eI piesenle. Si
eIIo se concielaia en Ios hechos, Ia vieja Igica de Ia poIlica de Ios cicuIos
concenliicos, que lanlo Ie siivi aI Uiuguay, lien podia sei Ia leoia de
una inlegiacin sudaneiicana que conpIenenle y polencie aI Meicosui.
Una segunda condicin liene que vei con Ias capacidades de
Iideiazgo de iasiI y Ios nodos espechcos de su ejeicicio. Tanlien
iespeclo a esle punlo, SanueI Iinheiio Cuinaiaes se anlicipa en iespondei
Ias pievisilIes sospechas aceica de Ias sienpie lenidas aspiiaciones
hegennicas o inpeiiaIislas de iasiI en Ia iegin. Su iechazo enflico
a cuaIquiei aspiiacin - diiecla o indiiecla - en ese senlido iesuIlan
indispensalIes y poi cieilo iequieien de acciones efeclivas deI Lslado
liasiIeo en eI senlido ieaIisla de su conpioniso necesaiio con eI desaiioIIo
inlegiaI de sus socios sudaneiicanos. Sin enlaigo, a esle iespeclo, sin
duda que hali que supeiai inleipeIaciones y iequeiinienlos nuy
espechcos, que se fundan no sIo en una hisloiia conicliva y difciI en Ia
iegin, sino lanlien en inleiioganles que suigen de lienpos e inicialivas
ns iecienles. Las siguienles opiniones de Sixlo IoileIa, en loino a Ia
inleipielacin de cieilas piclicas liIaleiaIes ensayadas poi iasiI en
Ios Ilinos aos con sus pases vecinos, en eI naico de Ia apIicacin deI
145
Las recientes reuniones de Ministros de Economa y Presidentes de Bancos Centrales de los pases sudamericanos para
articular consensos bsicos frente a los avatares de la crisis internacional configura un buen ejemplo en esa direccin.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
151
IIanado :'(I',9, )* -4%&#&4.#B$ @(9C*&#&#P, )* ;9C('&,.#($*% (ISCI),
siiven cono un ejenpIo enlie nuchos siniIaies que podian cilaise.
LI ISCI - seaIa IoileIa- consliluye una ofeila uniIaleiaI de iasiI que si
lien aIcanza a lodos Ios pases suianeiicanos, Io hace consideindoIos
individuaInenle, conpiendiendo lanlien a sus enpiesaiios en foina
pailicuIai, en lanlo pailicipen de Ias aclividades que se ieaIicen, lanlo sea
poi si cono a liaves de sus oiganizaciones. Lsl inpIcila Ia posiliIidad paia
eIIos de IIegai aI nundo asociados a enpiesas liasiIeas, usando su Iogslica
alieila a Ias iulas deI AlInlico, y conlando, en lanlo se consideie necesaiio
y se pueda ollenei, con eI apoyo hnancieio que aqueIIas enpiesas lienen en
eI iasiI y eI que oiganisnos nuIliIaleiaIes oloiguen. iasiI geneia con cada
uno de Ios pases suianeiicanos una ieIacin iadiaI, con eI cono cenlio, Io que
socava eI conceplo de inlegiacin iegionaI, en un diseo que, a piioii, podia
dejai lajo su conduccin aspeclos fundanenlaIes deI novinienlo econnico
de Aneiica deI Sui, saIvo que aqueIIos uliIizaian esquenas senejanles con
Ios dens, Io que no ha ocuiiido ni iasiI ha sugeiido.
146

147
Aun desde un foinalo ns sofl, esle lipo de nodaIidades
de Z'*2,.#B$ ',)#,2Y - y hay olios ejenpIos que podian sunaise a esla
inleipielacin deI ISCI - geneian sin duda desconhanza enlie Ios
pases vecinos y eIIo puede enpanlanai Ios caninos de una inlegiacin
sudaneiicana. Iaia evilai eIIo iasiI dele acluai con una cIaia voIunlad
poIlica que ahine en Ios hechos Ia nocin iecloia de que eI inleies
eslialegico liasiIeo se idenlihca en foina esliecha con eI desaiioIIo
paiaIeIo de sus socios-vecinos deI sulconlinenle sudaneiicano. Iaia
concielai eIIo, eI giganle sudaneiicano dele eslai dispueslo a un
ieconocinienlo expIcilo y opeialivo de Ias asinelias que liene con Ios
olios pases sudaneiicanos y ejeicei en foina asocialiva un genuino
Iideiazgo inlegiadoi. Ioi cieilo que eI ejeicicio de ese Iideiazgo - y hoy
poi hoy iasiI es eI nico pas sudaneiicano capaz de cunpIii con ese ioI
en Ia inlegiacin sudaneiicana - hay que eslai dispueslo a pagai coslos,
Ios nisnos que han pagado olios pases que en Ia hisloiia iecienle han
146
Cfr. Sixto Portela, Acciones del Brasil II, Argentina, 30 de abril de 2011. Cfr. www.pcram.net.
147
Seala adems Portela: Para la aplicacin del PSCI Brasil firm Memorandos de Entendimiento individuales con ocho
pases suramericanos: Bolivia, el 18/11/2003, en Brasilia; Chile, el 23/08/2004, en Santiago; Colombia, el 27/06/2005,
en Bogot; Per, el 17/02/2006, en Lima; Ecuador, el 10/09/2006, en Ro de Janeiro; Uruguay, el 26/022007, en Colonia;
Paraguay, el 21/05/2007, en Asuncin; y el ya mencionado con Argentina. Esos Memorandos no son idnticos, pudiendo
distinguirse tres modelos; uno, el firmado con Bolivia, Colombia, Ecuador, Paraguay, Per y Uruguay; otro, el suscripto
con Chile; y finalmente, el acordado con Argentina cuyo contenido, por lo dicho al final del segundo prrafo de este
informe, ahora es dudoso. En todos se crea un Grupo de Trabajo para su seguimiento. En general se establece en ellos la
promocin en Brasil de los productos y servicios originarios del pas co-contratante, lo que se har a travs de acciones
bilaterales acordadas con cada uno. Cfr. Ibidem.
GERARDO CAETANO
152
jugado ioIes siniIaies en olios piocesos paiangonalIes.
148
Ioi Ilino, olia condicin necesaiia paia que pases cono
Uiuguay conveijan en foina ns decidida y convencida en una sIida
peispecliva de inlegiacin sudaneiicana liene que vei con Ia necesidad
de no ahinai Ia visin sudaneiicanisla cono aIleinaliva casi excIuyenle
fienle a un Ialinoaneiicanisno genuino, no ieliico. Con fiecuencia,
en eI discuiso dipIonlico y guleinanenlaI de Ias eIiles liasiIeas, Ia
invocacin a Sudaneiica ha ieenpIazado en foina cIaia a Ia iefeiencia
Ialinoaneiicanisla. No cale duda que en esa ciicunslancia conveigen
vaiias iazones: Ia puja de Iideiazgos con Mexico, eI aIineanienlo
indudalIe de esle y de Ia iegin cenlioaneiicana y caiilea con Ios
LLUU, Ia diveigencia ciecienle de poIlicas y de inleieses coneiciaIes,
enlie olias nuchas. Si lodo eslo es cieilo y liene consecuencias ieaIes, no
iesuIla nenos inpoilanle desde un punlo de visla eslialegico Ia necesidad
de nanlenei pioyeclos y eslialegias conunes con pases con Ios que se
nanlienen innegalIes vncuIos hisliicos, cuIluiaIes y poIlicos. Iaia un
pas cono Uiuguay, Ia ahinacin de una inlegiacin sudaneiicanisla
no puede suponei eI alandono de Ios vncuIos Ialinoaneiicanislas, de
naneia pailicuIai con Mexico y aIgunos pases cenlioaneiicanos con
Ios que exislen Iazos de nuy diveisa ndoIe. Cieenos que desde una
dehnicin piecisa de Iniles y aIcances y desde una eslialegia nuevanenle
de cicuIos concenliicos, lanpoco paia iasiI iesuIla venlajosa esa
poIaiidad excIuyenle.
149
DeI nisno nodo que Io que ocuiie enlie Ias
peispeclivas deI Meicosui y de Ia UNASUR, lanlien es necesaiio que
Ia inlegiacin sudaneiicana encuenlie Ios caninos paia ahinai Igicas
de conpIenenlaiiedad con eI hoiizonle Ialinoaneiicana, de acueido a
nodaIidades espechcas, concielas y vialIes.
Lslos lies son enlonces Ios iequeiinienlos ns ieIevanles desde Ia
peispecliva uiuguaya - y cieenos que de Ia gian nayoia de Ios olios pases
sudaneiicanos - paia conveigei con conviccin y vigoi hacia eI hoiizonle
eslialegico de una inlegiacin sudaneiicana: i) eI ejeicicio poi paile de iasiI
de un Iideiazgo inlegiadoi que asuna en seiio Ia alencin de Ias asinelias,
148
A menudo se cita el ejemplo del rol jugado por Alemania y Francia en la fundacin y consolidacin de la Unin Europea,
en tanto ejemplos de pases que supieron asumir los "costos del liderazgo de un proceso de integracin. En ms de una
oportunidad hemos escuchado a connotados dirigentes brasileos rechazar este smil, advirtiendo sobre que las asimetras
en el continente se reiteran con fuerza en el interior del propio Brasil y que las mismas deberan ser atendidas en una
perspectiva no slo interestatal sino subregional. Sin caer en extrapolaciones, en comparaciones rgidas o en recetarios
a imitar, aqu radica sin duda un punto central a discutir: las implicaciones concretas y especficas que suponen para
Brasil el ejercicio de un rol de liderazgo genuino de la integracin sudamericana.
149
Cfr. Cassio Luiselli Fernndez, Brasil y Mxico: el acercamiento necesario. "Revista Mexicana de Poltica Exterior. N
90. En este artculo Cassio Luiselli analiza la conveniencia de un mayor acercamiento poltico y econmico entre Mxico
y Brasil, las dos potencias econmicas de Amrica Latina, no slo en funcin de la integracin latinoamericana, sino de
los desafos que la globalizacin plantea a ambas naciones.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
153
lien dislanle de Ia lenlacin de una hegenona iadiaI asenlada en cIaves
liIaleiaIes, ii) eI eslalIecinienlo de vncuIos de conpIenenlaiiedad enlie
pioyeclos dislinlos cono son eI Meicosui y Unasui, cuidando de ailicuIai
con saliduia Ios Iniles y aIcances difeienles de cada lIoque inlegiadoi, iii)
eI evilai con ieaIisno que Ia inlegiacin sudaneiicana suponga Ia aldicacin
deI pioyeclo de conveigencia Ialinoaneiicanisla, desde eI ieconocinienlo de
Ias dihcuIlades peio lanlien de Ias polenciaIidades de Ia inpIenenlacin
de eslialegias conveigenles en esle senlido.
15O
No dejanos de adveilii
Ias dihcuIlades y ielos espechcos que inpIica eI cunpIinienlo de eslos
iequeiinienlos. Ieio lanlien cieenos que en leininos eslialegicos no sIo Ia
peispecliva de Ia inlegiacin sudaneiicana se ve favoiecida de esla foina. LI
piopio iasiI - cieenos - liene lanlien nuchos nolivos paia visuaIizai cono
una inveisin piospecliva de cIaio signo posilivo paia su inleies nacionaI Ios
conloinos de esla apuesla. Todo depende en luena nedida de Ia exislencia de
una fueile voIunlad poIlica inlegiacionisla y de Ia acunuIacin de suhcienle
nasa cilica paia ahinai Ia fecundidad eslialegica de una inicialiva con lodas
eslas giandes inpIicaciones hisliicas.
Desde Ia Iecluia alenla de un docunenlo lan ieIevanle cono eI de
ZJ',%#2 hdhhYT hecho plIico en dicienlie de 2O1O poi Ia Iiesidencia de Ia
ReplIica y poi Ia Secielaia de Asunlos Lslialegicos de iasiI, no paiecen
exislii inconvenienles nayoies paia Ia ahinacin de una apuesla con eslas
caiacleislicas.
151
Ln ese docunenlo ieaInenle eslialegico, en eI piopio
diseo de Ia piopuesla se jeiaiquiza de naneia poi dens visilIe Ia apuesla
sudaneiicana cono cIave deI piospeclo liasiIeo de caia a su licenlenaiio.
Ln ese naico, pases cono Uiuguay y olios pueden jugai un ioI faciIiladoi
paia ahinai esa Igica de una poIlica conlinenlaI de cicuIos concenliicos,
capaz de oplinizai Ias iespueslas de nueslios Lslados y golieinos de caia a
Ias exigencias de Ia coyunluia inleinacionaI conlenpoinea.
5S 971#+06 :&2,6 %,/, #+ 6$+*&/,2$&+:0 +&*&6,/$0
:+)*1'! =.%)*1,'! 9 ,%6'! ='.' +' =."!=%#,$>' &% *1' ="+?,$#'
lntegraclonlsta ms epcat en e| contlnente
Ln un ailcuIo iecienle, Luis Maiia ensayala cono cIave de anIisis
en loino a Ia siluacin de Ios piocesos inlegiacionislas en Aneiica deI Sui
150
En este sentido, una Aladi renovada bajo el liderazgo de su flamante Secretario General, Carlos Alvarez, hasta hace un
ao Presidente de la Comisin de Representantes del Mercosur, puede jugar un rol poltico en clave de articulacin.
151
Cfr. Brasil 2022. Brasilia, Presidncia de la Repblica - Secretaria de Assuntos Estratgicos, 2010.
GERARDO CAETANO
154
en Ia acluaIidad eI seaIanienlo de piegunlas e hiplesis que se hicieian
caigo - ns aII de Ias foilaIezas coyunluiaIes de Ia iegin - deI peso de
Ias exigencias de una coyunluia signada poi Ia nagnilud de una ciisis
inleinacionaI lodava en cuiso incieilo.
152
Ln su lexlo, que piecisanenle
lonala cono lluIo Ia piegunla ciuciaI de t.B9( ,U*.&,'/ 2, .'#%#% , 2,
#$&*I',.#B$ '*I#($,2pT Maiia leininala su anIisis nanifeslando su soipiesa
poi Ia cta|uacicn insujcicn|c y poi Ia Z2#9#&,), .(9C'*$%#B$Y que - a su
juicio - Ias eIiles inleIecluaIes y goleinanles sudaneiicanas halan lenido
fienle a Ia nagnilud y Ias consecuencias de Ia ciisis gIolaI. De naneia
especiaI, en su anIisis eI poIlico e inleIecluaI chiIeno enfalizala en Z2,
*%.,%, '*C*'.4%#B$ <4* *%&* N*.N( N, &*$#)( *$ *2 *8,9*$ M 2,% C'(C4*%&,% )* 2,%
U4*'K,% C'(I'*%#%&,% )* 2, '*I#B$YH Luego de iesaIlai eI ioI nuy giavilanle que
Ias usinas deI pensanienlo neoconseivadoi luvieion en eI ascenso de Ias
fueizas poIlicas de deiecha en Ias Ilinas decadas, Maiia adveila que con
eI canlio de cicIo nada siniIai hala ocuiiido en eI canpo adveisaiio, Io
que a su juicio ievesla nucha inpoilancia a Ia hoia de suslenlai eI aiiaigo
de Z4$, *&,C, C(%$*(.($%*'P,)(', *$ 2, '*I#B$YH Luego de cilai Ia conocida
opinin de WaIIeislein en eI senlido de que as cono eI golieino de ush
coadyuv aI canlio poIlico piogiesisla en Ia Aneiica deI Sui de Ia Ilina
decada, eI golieino de Olana poda paiadjicanenle sei funcionaI aI
Z9(9*$&( )* 2, P*$I,$K, )* 2, )*'*.N,YT Maiia IIanala Ia alencin solie
que un evenluaI Z*U*.&( C*$)42,'Y nuy lien poda sei favoiecido poi esla
ausencia de pensanienlo eslialegico de Ios golieinos y pailidos que han
piolagonizado eI canlio poIlico de Ios Ilinos aos en eI sulconlinenle.
La piegunla es -concIua Maiia- si lodava eslanos a lienpo de coiiegii Ias
faIIas de caiacleiizacin de Ia ciisis y iecupeiai Ia inicialiva poIlica, poniendo
eI enfasis en aqueIIas ideas fueiza que Ia nayoia de Ios laIances acadenicos
o poIlicos seaIa. Los consensos de Ia hoia acluaI son nuy desfavoialIes paia
Ias visiones de deiecha y piocIives aI pensanienlo conseivadoi. Se ieconoce
ahoia que hay una nayoi necesidad de poIlica y un nayoi espacio paia haceiIa.
Cale espeiai, lanlien, un ciecienle inleies poi Ios asunlos plIicos. Se vueIve
a apieciai cono insusliluilIe eI papeI deI Lslado en naleiia de ieguIacin y
diieccin de Ia sociedad. Se hace evidenle Ia uigencia de un conlioI ehcaz en
eI funcionanienlo de Ias coipoiaciones y () Ia pailicipacin ciudadana en Ias
decisiones ns ciuciaIes de Ias poIlicas guleinanenlaIes. Lo que no se advieile
an son Ios pioyeclos nacionaIes y eslialegias de desaiioIIo que den capacidad
de iespuesla a Ias fueizas piogiesislas de Aneiica deI Sui.
153

152
Luis Maira, Cmo afectar la crisis la integracin regional?, en Nueva Sociedad. N 224, etc. ob. cit., pp. 144 a 163.
153
Ibidem, p. 163.
URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL
155
Las ieexiones de Maiia vienen nuy a cuenlo en loino aI asunlo
de Ias posiliIidades efeclivas de un pioceso inlegiacionisla exiloso en
Aneiica deI Sui, coincidenle con una iesignihcacin denocilica con
canlio sociaI, que se dieia en foina paiaIeIa aI inpaclo de una ciisis
gIolaI cono Ia acluaI. Con piogianas de neio piagnalisno, sin nuevas
ideas solie desaiioIIo o sin eI coiaje poIlico de apIicaiIas, ns aII de su
anpIia diveisidad, Ios nuevos golieinos piogiesislas, que han sido y
son eI piincipaI sujelo de Ios pioyeclos de inlegiacin iegionaI en cuiso
en eI conlinenle, no apoilain de naneia consislenle en esa diieccin.
Ms an, coiien eI peIigio de peidei Ia opoilunidad o, Io que laI vez
seia ns giave, de aposlai en una diieccin equivocada, conliaiia a Ios
iequeiinienlos de una piofundizacin liansfoinadoia en Ia iegin.
Lsle lanlien iesuIla un facloi insosIayalIe deI conlexlo en eI que
se connenoian Ios 2O aos deI MLRCOSUR y que se liala de ahinai eI
piogieso de Ia inlegiacin sudaneiicana: en Ia iegin Ia coyunluia paiece
exigii supeiai un acusado dehcil de pensanienlo eslialegico, cenliado
en Ia consoIidacin denocilica, en Ia supeiacin de Ias escandaIosas
desiguaIdades, en Ia foija de un desaiioIIo de veias suslenlalIe y
en Ia consoIidacin de Ia inlegiacin iegionaI. Iueden enconliaise
iespueslas convincenles paia eslos ielos desde Z.,9#$(% *$ %(2#&,'#(YT que
desacunuIen Io andado o que apueslen a un vacianienlo giaduaI de Ios
piocesos inlegiacionislas`, Ls conliadicloiia Ia eslialegia de un nuevo
inpuIso de desaiioIIo y de ieinlegiacin nacionaI con Ia peispecliva de
piofundizacin genuina de Ia inlegiacin iegionaI en eI conlinenle, de
acueido a esa Igica de Ios cicuIos concenliicos a Ia que henos hecho
iefeiencia` Luego de un anIisis hisliico cilico y no leIeoIgico, nueslia
conviccin apunla con hineza a que loda apuesla conlia Ia iegin o
sin Ia iegin no es posilIe ni desealIe. Ieio paia eslai a Ia aIluia de Ias
ciicunslancias iesuIla inpeialiva una agenda efecliva de sinceianienlo y
de piospecliva inlegiacionisla.
La dehnicin de una poIlica exleiioi ehcaz, en especiaI desde
pases cono Ios nueslios, difciInenle pueda eIudii Ia necesidad de asunii
Ios diIenas de Ia inseicin inleinacionaI desde peispeclivas de lIoques
iegionaIes, que iefueicen Ia aulenlica soleiana nacionaI sin iecuiiii a Ios
gaslados enfoques soleianislas o de nacionaIisnos aisIacionislas de viejo
cuo. Iaiece inponeise Ia necesidad de pionovei foinalos geopoIlicos
ienovados, que suslenlen nodeIos de desaiioIIo aIleinalivos a Ias poIlicas
apeiluiislas ciegas - eslas s cIaianenle desnacionaIizadoias - de Ios 9O en
Ia iegin. La inseicin pIena en un Z94$)( )* D2(<4*%Y y Ia efeclivizacin
de Ios anheIados escenaiios nuIlipoIaies, en piocuia de enfienlai con
GERARDO CAETANO
156
ehcacia Ia iuinosa lenlacin de Ios hegenonisnos unipoIaies, sIo podi
consliuiise desde un ahanzanienlo ieaI y no ieliico de Ios piocesos de
inlegiacin iegionaI y supianacionaI. Iaia defendei de naneia efecliva
y no ieliica un conceplo nodeino de %(D*',$Q, hay que incoipoiai Ia
idea de que lodo pioceso de inlegiacin supone aIgn niveI de asociacin
poIlica con Ios socios de un lIoque, que consienlen su conn peilenencia
aI nisno desde Ia visin conpailida de un piogiana acoidado de
inicialivas conjunlas en naleiia de desaiioIIo y de inseicin inleinacionaI.
Sin enlaigo, una niiada alenla solie Ios acluaIes conlexlos inpone
en esa diieccin un iegislio sensalo solie Ia necesidad inpeiiosa de nuevos
apiendizajes y exigencias. Desde eI Meicosui, poi ejenpIo, cale foinuIai un
cnuIo de inleiioganles en leininos de inleipeIacin iadicaI, especiaInenle
opoilunos anle Ia invilacin aI laIance y aI piospeclo que inpIican Ias
dos decadas de vida deI lIoque iegionaI y lanlien Ia connenoiacin deI
icenlenaiio de Ias ievoIuciones hispanoaneiicanas.
154
Un siniIai ejeicicio
de sinceianienlo, ahinado en expeiiencias concielas de conveigencia
inlegiacionisla de Ias poIlicas despIegadas poi Ios golieinos de nueslios
pases, conhguia eI nejoi canino paia piofundizai y vialiIizai Ia nejoi
veisin de Ia inlegiacin sudaneiicana.
154
Un listado con varias de esas interpelaciones ha sido reseado por el autor en su texto que inicia la compilacin: Gerardo
Caetano (coord.), "Mercosur 20 aos. Montevideo, CEFIR-GIZ, 2011.
157
Oportunidades y Desafos de la Integracin
Sudamericana: Una Perspectiva Andina
=(%,'#( -,$&, 1,)*, ?4,'&*
;+:/0B#**$R+
Iaia aloidai esle lena, nueslio enfoque se suldivide cono
sigue: en piinei Iugai, luscaienos aIgunas Iecciones apiendidas y
piegunlas alieilas que deja Ia inlegiacin andina paia Ia inlegiacin
sudaneiicana. Seguidanenle, haienos una caiacleiizacin de Ia zona
andina en eI conlexlo de Sudaneiica a hn de evaIuai Ia inpoilancia
de Ias ieIaciones iecpiocas. Luego, lialaienos de idenlihcai aIgunos
inleieses andinos en Ia inlegiacin sudaneiicana, pailicuIainenle
desde eI punlo de visla de Ia ulicacin eslialegica de Ia zona andina
en eI leiiiloiio deI sulconlinenle y Ia necesidad de ponei en vaIoi
ese eIenenlo en Ia peispecliva de Ia inseicin inleinacionaI de
Sudaneiica y de su desaiioIIo descenliaIizado e incIusivo. Ln esle
conlexlo, enfocaienos lanlien Ia asociacin eslialegica Iei-iasiI
que, a nueslio juicio, consliluye un eje de gian inpoilancia paia Ia
inlegiacin sudaneiicana.
Conviene deIinilai Ios aIcances de esla invesligacin. Sonos
conscienles que iespondei calaInenle a Ia piegunla de cuIes son
Ias opoilunidades y desafos de Ia inlegiacin sudaneiicana desde Ia
peispecliva andina inpIicaia adenliaise en Ios inleieses y posiciones de
.,), 4$( de Ios pases andinos Io cuaI iequeiiia una invesligacin ns
exlensa. Ls piolalIe adens que Ia iespuesla a Ia piegunla de si podenos
halIai de Ia peispecliva andina cono aIgo conn sea negaliva.
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
158
Ioi olio Iado, aI caiacleiizai Ia zona andina en Sudaneiica, a
liaves de aIgunos indicadoies econnicos, nos eslanos iehiiendo a Ia
Conunidad Andina (CAN) en su conhguiacin acluaI, es decii, oIivia,
CoIonlia, Lcuadoi y Iei. Ln iigoi, un panoiana de Ia ieaIidad andina
en su conjunlo delieia lanlien incIuii a ChiIe y VenezueIa.
De esla foina, eI lluIo deI piesenle docunenlo es una peispecliva
andina y no Ia peispecliva andina, naicando sus ieaIes aIcances.
Cieenos, sin enlaigo, que Ios lenas aloidados son conpailidos y,
efeclivanenle, consliluyen opoilunidades y desafos ciuciaIes paia Ia
consliuccin sudaneiicana y su pioyeccin inleinacionaI.
;S ;+:&1/,*$R+ 9+B$+,- ]&**$0+&6 9%/&+B$B,6 K ./&1#+:,6 9P$&/:,6
UVV
Luego de ns de 4O aos de fundacin, Ia CAN apiol Ios Iiincipios
Oiienladoies y Ia Agenda Lslialegica Andina 2O1O, en ieunin deI Consejo
Andino de Minislios de ReIaciones Lxleiioies en foina anpIiada con Ia
Conisin de dicho esquena de inlegiacin
156
. Lsle docunenlo pIanlea
cono piinei piincipio oiienladoi: Asunii con '*,2#%9( y opoilunidad
hisliica Ias viiludes y 2Q9#&*% deI pioceso andino de inlegiacin.
LI ieaIisno inpIicaia, de acueido aI segundo piincipio oiienladoi,
C'*%*'P,' eI paliinonio conn andino, consoIidando Iogios, es decii,
inleipielanos: ns que un %,2&( ,)*2,$&* paia C'(U4$)#K,' eI pioceso de
inlegiacin, Io que se pielende es pieseivai Io Iogiado y aseguiai su
conlinuidad. La iefeiencia aI ieaIisno lanlien paieceia conducii a una
I*(9*&'Q, P,'#,D2* en eI avance de Ia inlegiacin, paia adoplai un leinino
piopio a Ia consliuccin euiopea, que signihca que Ios pases nienlios no
lienen que pailicipai necesaiianenle en lodas Ias poIlicas de inlegiacin
que se adoplen y, cuando Io hacen, pueden apIicaiIas con dislinlo iilno.
No olslanle, Ia geonelia vaiialIe no ha sido un enfoque aceplado poi
lodos Ios Iases Mienlios de Ia CAN.
LI leicei piincipio oiienladoi de Ia Agenda Lslialegica Andina
se ieheie a iespelai Ia )#P*'%#),) )* *$U(<4*% M P#%#($*% que consliluyen
eI fundanenlo de Ia coexislencia conunilaiia
157
. Cono Io pIanlea eI
ex CanciIIei deI Iei, }ose Anlonio Caica eIande, eslo conduce a
idenlihcai Ios eIenenlos que confoinan una agcnda nc ccnic|ita dc |a
#$&*I',.#B$T fienle a una agenda econnica que, delido a Ias difeienles
155
Todas las cursivas en las citaciones son nuestras.
156
Comunidad Andina, Consejo de Ministros de Relaciones Exteriores y Comisin (2010).
157
Idem, p. 5
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
159
peicepciones, visiones y pioyeclos de desaiioIIo de Ios pases, puede sei
nolivo de coniclo y aI hnaI piesenla eI iiesgo de paiaIizai eI pioceso
158
.
Lsle punlo es esenciaI poique expIica Ia ieoiienlacin eslialegica de Ia
inlegiacin andina hacia una visin nuIlidinensionaI, nenos cenliada en
Ios necanisnos de foinacin de un neicado conn.
Lse canlio se ahina en 2OO7 poi paile de Ios Minislios de ReIaciones
Lxleiioies y de Coneicio Lxleiioi de Ios Iases Mienlios de Ia CAN
ieunidos en Lina paia anaIizai eI fuluio deI pioceso de inlegiacin. Ln dicha
opoilunidad se ialihc Ia exislencia de visiones diveisas, no necesaiianenle
coincidenles, en Ia Conunidad Andina. Sin enlaigo, se considei que eIIo
no dela sei olslcuIo paia avanzai en Ia piofundizacin de Ia inlegiacin...
Ln laI senlido, se acoid que Ia agenda de Ia inlegiacin andina dela sei
#$&*I',2, conlenpIando lenas poIlicos, sociaIes, anlienlaIes y coneiciaIes,
adens, dela luscai eI inpuIso de acciones paia nejoiai Ia conpelilividad
de Ias enpiesas y Ia pioduclividad de Ias econonas andinas, y eI desaiioIIo
de Ia poIlica exleiioi conn... Con lase en dichos acueidos, Ia inlegiacin
andina en Ia acluaIidad se hace ns hoIslica
159
.
LI peIigio de esle enfoque es Ia dispeisin que alenla conlia eI Iogio
de iesuIlados concielos y de cieilo aIcance peio, poi olio Iado, cuando Ias
visiones o nodeIos econnicos no necesaiianenle coinciden, es opoiluno
luscai Ios punlos de encuenlio en Ios lienes plIicos iegionaIes Io
cuaI paiece halei sido eI enfoque de Ios Minislios deI iea andina aI
pIanleaise lialajai en nedioanlienle, eneiga, infiaesliucluia fsica,
conunicaciones, poIlicas cuIluiaIes y sociaIes, Ios cuaIes hacen paile de Ia
agenda de consliuccin de Ia Conunidad Sudaneiicana de Naciones
16O
.
AIgunos de Ios lenas de Ia agenda no conicliva de Ia inlegiacin
andina esln incIuidos lanlien cono piincipios oiienladoies de Ia Agenda
Lslialegica CAN 2O1O
161
: piofundizai Ia inlegiacin fsica y fionleiiza enlie
Ios Iases Mienlios, pionovei Ios aspeclos anaznicos en eI pioceso de
inlegiacin andino, vaIoiai y asunii Ia unidad en Ia diveisidad cuIluiaI,
polenciai soslenilIenenle Ios iecuisos de Ia liodiveisidad de Ios Iases
Mienlios. Olios lenas apaiecen dehnidos cono paile de Ios doce nlilos
de accin de Ia Agenda: desaiioIIo sociaI, luiisno, nedioanlienle,
inlegiacin eneigelica y iecuisos naluiaIes, pionocin de Ia pioduccin, eI
coneicio y eI consuno soslenilIes, enlie olios.
Los lenas cenliaIes deI enfoque iniciaI de Ia CAN ieIalivos a Ia
inlegiacin coneiciaI lanlien esln incIuidos en Ia Agenda peio nanleniendo
158
Garca Belande, Jos Antonio (2009), p.32.
159
Lpez Bustillo, Adolfo (2009), pp. 111-112
160
Idem, p. 112
161
Comunidad Andina, Consejo de Ministros de Relaciones Exteriores y Comisin (2010), pp. 5-6
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
160
Ia lendencia olseivada en Ia inlegiacin andina hacia Ia exiliIizacin. As,
en naleiia de inlegiacin coneiciaI se pIanlea: Conlinuai eI lialajo paia
consoIidai Ia Iilie ciicuIacin de lienes, seivicios y peisonas, .($%#)*',$)(
2,% $('9,% $,.#($,2*% )* .,), :,Q% "#*9D'( y pioseguii Ios lialajos ieIalivos
a una IoIlica AianceIaiia de Ia Conunidad Andina
162
. Se peicile, en lodo
eI capluIo solie coneicio y pioduccin de Ia Agenda, Ia puesla en vaIoi de
necanisnos de pionocin y faciIilacin que son piopios deI canpo de Ia
coopeiacin ns que de Ia inlegiacin piopianenle dicha.
Ln consonancia con Io anleiioi, uno de Ios ejes piincipaIes
anunciados poi CoIonlia, duianle eI ao que eslai aI fienle de Ia
Iiesidencia pio Tenpoie de Ia CAN (peiodo 2O11-2O12), esl ieIacionado
con eI lialajo conjunlo de agencias de pionocin y lancos de desaiioIIo,
con eI hn de Iogiai un nayoi coneicio inliaiiegionaI de lienes y seivicios
y un incienenlo de Ias inveisiones y deI luiisno inliaiiegionaI. Ln naleiia
de inlegiacin coneiciaI, se ha anunciado que se dai piioiidad a faciIilai
Ios ujos a liaves de Ia inpIenenlacin deI ceilihcado de oiigen digilaI y
Ia ollencin de noinas acluaIizadas en nonencIaluia, vaIoiacin, conlioI
y linsilo aduaneio, piincipaInenle
163
.
La CAN aloida eI fienle exleino a liaves de Ia poIlica exleiioi
conn. Ln esle capluIo, Ias acciones de Ia Agenda Lslialegica Andina 2O1O
liasIucen una piioiidad paia eI nlilo sudaneiicano y Ialinoaneiicano,
en eI cuaI se lusca:
Z:'(9(P*'u C,'&#.#C,.#B$ (de Ia CAN) de foina peinanenle y
pioacliva en Ias inicialivas, espacios y esquenas de inlegiacin
iegionaI (a niveI sudaneiicano, UNASUR y Ialinoaneiicano).
@($P*'I*'u,.&#P#),)*% con MLRCOSUR paia cooidinai
y foilaIecei Ia inlegiacin Ialinoaneiicana a liaves de Ia
conslilucin de Ia Conisin Mixla CAN-MLRCOSUR.
:'(U4$)#K,'u'*2,.#($*% con ChiIe y olios nienlios asociados de
Ia Conunidad Andina
164
.
Ln cuanlo a Ia conveigencia enlie Ia CAN y eI Meicado Conn
deI Sui (MLRCOSUR), nos Iinilaienos a seaIai Ia conpIejidad deI lena
a liaves deI anIisis que efecla IalIo SoIn, solie eI peiodo dicienlie
2OO6 a nayo 2OO8, en que se negoci eI Tialado Conslilulivo de Ia Unin
162
Idem, p.14. Cabe anotar que, en cuanto a la Unin Aduanera "se ha aprobado una Decisin que establece que los Pases
Miembros no estn obligados a aplicar las Decisiones sobre el arancel externo comn. En paralelo, se est trabajando en
el diseo de una Poltica Arancelaria de la Comunidad Andina, ver Salazar Zrate, Vctor (2008), p. 93.
163
Portafolio, Diario Econmico de Colombia. 2 de septiembre de 2011
164
Comunidad Andina, Consejo de Ministros de Relaciones Exteriores y Comisin (2010), p.10
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
161
de Naciones Sudaneiicanas (UNASUR), siendo poi enlonces Lnlajadoi
IIenipolenciaiio paia lenas de Inlegiacin y Coneicio de Ia ReplIica de
oIivia y Secielaiio Iio Tenpoie de UNASUR duianle Ia Iiesidencia Iio
Tenpoie de dicho pas
165
.
Segn indica eI auloi Ia paIalia conveigencia fue una de Ias ns
delalidas y conlioveilidas a Io Iaigo de lodo eI pioceso de consliuccin
deI Tialado Conslilulivo de UNASUR y qued encoichelada casi hasla
eI hnaI. Iaia aIgunas deIegaciones Ia sinpIe nencin de Ia paIalia
conveigencia de Ia CAN y eI MLRCOSUR signihcala pIanleai un
esquena de inlegiacin lasado en Ia IileiaIizacin coneiciaI, paia olias
deIegaciones eia fundanenlaI deslacai Ia conveigencia paia iecogei eI
paliinonio conn de eslos dos piocesos de inlegiacin suliegionaI y no
voIvei a enpezai de ceio
166
.
AI hnaI, en eI pienluIo deI Tialado Conslilulivo se acoid hacei
iefeiencia a Ios Iogios de Ios piocesos suliegionaIes y en Ios oljelivos espechcos
se consign un enfoque ns anpIio que enfaliza eI lena deI desaiioIIo
econnico, Ia supeiacin de asinelias y eI lieneslai de Ia polIacin.
De esla foina se ha liansilado de un nodeIo de inlegiacin
sudaneiicana lasado en Ia conveigencia coneiciaI CAN-MLRCOSUR a
olio donde Ia dinensin coneiciaI dej de eslai en eI cenlio deI pioceso
de inlegiacin, es decii, un pioceso de inlegiacin innovadoia ns
anpIio que alaique lodas Ias ieas donde Ios Lslados puedan asunii
acueidos concielos a niveI de Ia eneiga, Ia infiaesliucluia, Ias hnanzas, Ias
poIlicas sociaIes, Ia educacin, elc.. Si lien, no se descaila ni se ieIaliviza
Ia inpoilancia de Ia inlegiacin coneiciaIse acueida que esle lena %*
cana|icc a |ratcs dc| M|RCOSUR q |a CAN, con eI concuiso de ChiIe, Cuyana
y Suiinan, (delido a que) es aqu donde nayoies conpIejidades exislen y
poi Ios difeienles enfoques en Ia iegin, en loino a Ios acueidos coneiciaIes
en geneiaI y a Ios lialados de Iilie coneicio en pailicuIai
167
.
Todo eIIo nos IIeva nuevanenle aI enfoque que ieenconlianos
en Ia Agenda Andina 2O1O: Ia lsqueda de una agenda no conicliva de
inlegiacin y que ieapaiece lanlien en Ia apioxinacin andina hacia Ia
inlegiacin sudaneiicana.
Ln ese senlido, una de Ias aclividades concielas que Ia CAN pIanlea
ieaIizai, en su IIan de InpIenenlacin de Ia Agenda Lslialegica Andina,
es eslalIecei necanisnos de cooidinacin, consuIla y coopeiacin
peinanenle con Ia Iiesidencia Iio Tenpoie de Ia UNASUR y con Ias
165
Soln, Pablo (2008).
166
Idem, p.14.
167
Idem, p. 15.
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
162
Iiesidencias de Ios Consejos SecloiiaIes a hn de aIcanzai eI iesuIlado
de (peinilii) a Ia Conunidad Andina apoilai expeiiencias aI desaiioIIo
inslilucionaI y a Ia dehnicin y ejecucin de Ios pIanes de accin y hojas de
iula de Ios Consejos SecloiiaIes
168
.
No olslanle, aI ievisai eI Infoine de Laloies de Ia Secielaia CeneiaI
de Ia CAN 2O1O-2O11 sIo se consigna Ia ieaIizacin de una ieunin enlie
eI Secielaiio CeneiaI (a.i.) de Ia CAN y Ia Secielaiia CeneiaI de UNASUR,
en Lina, eI 6 de nayo de 2O11
169
, peio no se iesea ninguna pailicipacin
de Ia Secielaia CeneiaI de Ia CAN en Ios Consejos de UNASUR, delido a
que eI eslalus de olseivadoi, que es eI que Ie coiiespondeia, no exisle en
dichas inslancias. Ioi olio Iado, eI Infoine no consigna ninguna acluacin
de Ios pases andinos .(9( I'4C( en Ios Consejos de UNASUR.
Ln consecuencia, Ia voIunlad ieaI de Ia poIlica exleiioi conn
de IIevai adeIanle una apioxinacin conjunla andina no paiece eslaise
expiesando en Ia ieaIidad. Se iescala, sin enlaigo, eI piopsilo peiseguido:
apcr|ar |a cxpcricncia andina a |a dcjnicicn dc |a ccns|ruccicn sudancricana.
De aII que Ia idenlihcacin de Ios nlilos en Ios que esla expeiiencia
es vaIiosa paia UNASUR es, cieilanenle, un canino a seguii paia unii
esfueizos, suliegionaIes y iegionaIes, en pos deI oljelivo conn de Ia
inlegiacin sudaneiicana.
;;S ]06 .,M6&6 9+B$+06 &+ 7, F&1$R+ <#B,2&/$*,+,- ;2%0/:,+*$, B& 7,
F&7,*$R+ F&*M%/0*,
La CAN iepiesenla en 2O1O eI 22 de Ia supeihcie de Sudaneiica
y eI 26 de Ia polIacin, peio sIo eI 15 deI II
17O
, Io cuaI ieeja eI
iezago en eI niveI de desaiioIIo econnico. Tonando eI II pei cpila
2O1O a piecios coiiienles, cono indicadoi de difeiencias enlie pases
sudaneiicanos, se olseiva que en Ios pases deI MLRCOSUR, ChiIe y
VenezueIa se sila enlie 9,138 dIaies, en eI caso de Aigenlina y 11,998
dIaies, eI ns aIlo, en eI caso de Uiuguay. La excepcin es Iaiaguay
cuyo II pei cpila aIcanza sIo 2,886 dIaies en dicho ao.
Ioi eI Iado de Ios pases de Ia CAN, en 2O1O, CoIonlia es eI de
nayoi II pei cpila (6,273 dIaies), seguido de Iei (5,172 dIaies). Ms
iezagado se encuenlia Lcuadoi (3,984 dIaies) y, solie lodo, oIivia, cuyo
II pei cpila aIcanzo sIo 1,858 dIaies
171
. Vei Anexo 1.
168
Comunidad Andina, Secretara General (julio de 2011), Plan de Implementacin de la Agenda Estratgica Andina, p. 2
169
Comunidad Andina, Secretara General (julio de 2011), Informe de Labores.
170
Comunidad Andina, Secretara General (mayo de 2011) y FMI (2011).
171
FMI (2011).
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
163
De esla naneia, Ias suliegiones no son Ia calegoia ns adecuada
paia olseivai Ias asinelias aI inleiioi de Aneiica deI Sui cuyo niveI
supeiioi de II pei cpila (poi encina de 1O,OOO dIaies) incIuye sIo lies
de Ios doce pases: Uiuguay, ChiIe y iasiI, nienlias que en eI exlieno
infeiioi (poi delajo de 4,OOO dIaies) se silan Lcuadoi, Iaiaguay, Cuyana
y oIivia, en ese oiden.
Ln cuanlo a Ias expoilaciones andinas hacia Aneiica deI Sui, Ios
iasgos piincipaIes que inleiesa deslacai son Ios siguienles
172
:
Las expoilaciones lolaIes de Ios pases andinos a Aneiica deI
Sui ciecieion de 5,934 niIIones de dIaies en 2OO1 a 19,718
niIIones de dIaies en 2O1O (siendo su vaIoi ns aIlo en 2OO8,
cuando aIcanzaion 24,9O8 niIIones de dIaies). Ln leininos de
inpoilancia, hisliicanenle, CoIonlia es eI pas de Ia CAN que
ns expoila a Aneiica deI Sui, seguido de Iei, Iuego vienen
Lcuadoi y oIivia. Vei Anexo 2.
Denlio de Aneiica deI Sui, eI neicado andino iepiesenla en
pionedio 39.6 deI lolaI de Ias expoilaciones de Ia CAN hacia Ia
iegin sudaneiicana en 2O1O, Io cuaI es laslanle siniIai aI inicio
de Ia decada (38.2). A difeiencia de esla ieIaliva eslaliIidad,
se han pioducido ieconposiciones en Ia inpoilancia de Ias
suliegiones y pases cono deslinos de Ia expoilacin andina en
Sudaneiica: MLRCOSUR gana inpoilancia (28 en 2O1O fienle
a 16 en 2OO1), ChiIe lanlien (16.2 en 2O1O fienle a 9.8 en
2OO1) nienlias que VenezueIa expeiinenla una sensilIe cada
(desde 35.8 en 2OO1 a 16.1 en 2O1O).Vei Anexo 3.
Ln leininos de pases, iasiI expIica Ia nayoi paile deI
ciecinienlo deI MLRCOSUR cono deslino de Ias expoilaciones
andinas en Aneiica deI Sui: su pailicipacin casi se dupIica
enlie 2OO1 y 2O1O, pasando de 11.9 a 22.6. Lslo a su vez se
expIica poi eI gian ciecinienlo de Ia expoilacin de oIivia a
iasiI (de 299 niIIones de dIaies en 2OO1 a 2,411 niIIones en
2O1O), de CoIonlia a iasiI (167 niIIones de dIaies en 2OO1 a
1,O4O niIIones en 2O1O) y, en nenoi nedida, de Iei a iasiI
(227 niIIones de dIaies en 2OO1 a 946 niIIones en 2O1O). Vei
Anexos 4 y 5.
Lxaninando Ia conposicin de ese coneicio, se olseiva que eI
69.2 de Ias expoilaciones de oIivia a Aneiica deI Sui en 2O1O
172
Comunidad Andina, Secretara General (mayo de 2011). Los ratios de participacin son elaboracin propia.
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
164
es gas naluiaI en eslado gaseoso. Ln eI caso de CoIonlia, Ia
expoilacin es ns diveisihcada: Ios 15 piincipaIes pioduclos
aIcanzan 38.2 de Ia expoilacin lolaI a Aneiica deI Sui, siendo
huIIa liluninosa, aceiles ciudos de peliIeo o de nineiaI
liluninoso y coques y senicoques de huIIa Ios piineios
pioduclos denlio deI ianking.
Ln eI caso de Iei, lanlien hay cieila diveisihcacin, aunque
nenoi que CoIonlia: Ios 15 piincipaIes pioduclos expoilados
poi eI Iei a Aneiica deI Sui en 2O1O iepiesenlan 57.2 deI
lolaI, siendo nineiaIes de colie y concenliados, clodos y
secciones de clodos de colie iehnado, en liulo y aIanlies
de colie iehnado Ios piineios pioduclos de esle ianking.
IinaInenle, paia Lcuadoi, eI pioduclo doninanle es aceiles
ciudos de peliIeo o de nineiaI liluninoso que iepiesenla,
poi s soIo, 45 deI lolaI expoilado a Aneiica deI Sui en 2O1O.
Vei Anexo 6.
Las cifias anleiioies solie Ia conposicin poi pioduclos de
Ias expoilaciones andinas hacia Aneiica deI Sui no disciininan enlie
Ias que van a Ia CAN y aI ieslo de Aneiica deI Sui. Lsle es un anIisis
adicionaI que halia que hacei paia coiioloiai Ia concIusin siguienle:
Ia expoilacin andina hacia eI ieslo de Aneiica deI Sui disla de eslai
diveisihcada y de podei sei caiacleiizada cono de aIlo vaIoi agiegado.
Hay aqu un anpIio espacio paia lialajai en Ia ailicuIacin de cadenas
pioduclivas que peinilan eIevai eI vaIoi agiegado de Ias expoilaciones
inliaiiegionaIes.
Ln conliaposicin, eI coneicio inliasuliegionaI andino s liene
una aIla pailicipacin de pioduclos nanufacluiados. Ln 2O1O, eI 78 deI
coneicio inliaconunilaiio esl consliluido poi lienes nanufacluiados
(6,O55 niIIones de dIaies), pailicipacin que iepiesenl ns deI dolIe
de Io iegisliado en esle secloi en 197O aI inicio deI pioceso de inlegiacin
(36). Los lienes nanufacluiados peinilen Ia ollencin de pioduclos con
un nayoi vaIoi agiegado y geneian ns pueslos de lialajo
173
. Lnlonces,
a pesai de que Ia CAN no iepiesenla un gian poicenlaje deI lolaI de Ias
expoilaciones andinas aI nundo (8 en 2O1O) Ia vaIoiacin cuaIilaliva de
ese coneicio es signihcaliva paia Ios pases nienlios.
Ioi olio Iado, Ias expoilaciones inlia-andinas han lenido un gian
ciecinienlo, pailiendo deI niveI de 53 niIIones de dIaies en 1969 hasla
aIcanzai 7,812 niIIones de dIaies en 2O1O. Lsle incienenlo ha sido nayoi que
173
Comunidad Andina, Secretara General (9 de marzo de 2011), p. 6
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
165
eI de Ias expoilaciones aI nundo. As, Ia lasa de ciecinienlo pionedio anuaI
de Ias expoilaciones a Ia CAN en eI peiodo 1969-2O1O es 13 fienle a 1O.1
de Ias expoilaciones exliaconunilaiias
174
. LI Anexo 7 nueslia cIaianenle que
eI nayoi dinanisno se expeiinenla a pailii de Ia decada de Ios 9O.
Ms an, en Ios Ilinos 17 aos (1993-2O1O), Ia pailicipacin de
Ias expoilaciones inliaconunilaiias en Ias expoilaciones andinas lolaIes
ha ucluado poco, enlie eI 7.1 y eI 9.9
175
Io cuaI, leniendo en cuenla eI
aIlo ciecinienlo de Ias expoilaciones lolaIes en ese peiodo, signihca que
esla opcin de neicado ha nanlenido su aliaclivo paia eI desaiioIIo de
secloies pioduclivos con nayoi vaIoi agiegado de Ios pases andinos.
IinaInenle, aI niveI sudaneiicano, exisle una concenliacin enlie
deleininados paies de pases que expIica, nucho nejoi que Ias ieIaciones
enlie suliegiones, Ia evoIucin deI coneicio lolaI (expoilaciones +
inpoilaciones) de Ia CAN con eI ieslo de Sudaneiica. Lslos paies de
pases son, en 2O1O:
CoIonlia-iasiI (3,41O niIIones de dIaies)
oIivia-iasiI (3,4O5 niIIones de dIaies)
Iei-iasiI (3,157 niIIones de dIaies)
Iei-ChiIe (2,5O9 niIIones de dIaies)
CoIonlia-VenezueIa (1,727 niIIones de dIaies)
Lslos cinco paies expIican eI 52.6 deI coneicio de Ios pases
andinos con eI ieslo de Sudaneiica en 2O1O, olseivndose Ia ieIacin
piincipaI enlie lies pases andinos y iasiI. Cale anolai que, en 2OO1,
eslos nisnos cinco paies de pases expIicalan lanlien un poicenlaje
inpoilanle (41.6) soIo que, poi enlonces, Ia ieIacin doninanle eia, de
Iejos, CoIonlia-VenezueIa, es decii, inlia-andina (ya que VenezueIa deja
Ia CAN en 2OO6) Ia cuaI iepiesenlala 2O deI lolaI deI coneicio con eI
ieslo de Sudaneiica en 2OO1
176
. Vei Anexo 8.
Se concIuye que ha halido una diveisihcacin inpoilanle deI
coneicio de Ios pases andinos hacia iasiI y, en eI caso deI Iei, lanlien
hacia ChiIe. Cono se vei ns adeIanle, eslo se olseiva iguaInenle,
cuando nenos paia eI Iei, en Ios ujos de inveisin exlianjeia diiecla
de eslos pases en Ia iegin, conhguiando un panoiana de ieIaciones
nuevas que naicain eI fuluio de Ia ailicuIacin de Ia zona andina con eI
ieslo de Sudaneiica. Ln esa peispecliva, Ia ieIacin con iasiI es cIave y
174
Comunidad Andina, Secretara General (16 de marzo de 2011), p.15
175
Idem, p.17
176
Comunidad Andina, Secretara General (mayo de 2011).
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
166
pasa poi Ia inleiconexin deI leiiiloiio sudaneiicano cuya caiacleislica,
juslanenle, es Ia disconlinuidad. LIIo conduce necesaiianenle aI canpo de
Ia inlegiacin fsica cono vecloi ciuciaI de Ia consliuccin sudaneiicana.
;;;S >%0/:#+$B,B&6 K 8&6,LM06 B& 7, ;+:&1/,*$R+ <#B,2&/$*,+,- !7
!+L0"#& B& 7, ;+:&1/,*$R+ AM6$*,
La I Reunin de Iiesidenles de Aneiica deI Sui en eI ao 2OOO
eslalIeci cinco piIaies en Ia consliuccin sudaneiicana: denociacia,
coneicio, infiaesliucluia de inlegiacin, diogas iIcilas y deIilos conexos,
infoinacin, conocinienlo y lecnoIoga
177
. De aqu suige Ia Inicialiva paia
Ia Inlegiacin de Ia Infiaesliucluia RegionaI Sudaneiicana (IIRSA) que
iecili un nandalo de diez aos paia Ia anpIiacin y Ia nodeinizacin
de Ia infiaesliucluia fsica de Aneiica deI Sui en Ias ieas de lianspoiles,
eneiga y conunicaciones, con Ia hnaIidad de conhguiai Ljes de Inlegiacin
y DesaiioIIo (LID) paia eI fuluio espacio econnico anpIiado de Ia iegin.
Los Iiesidenles Andinos han iespaIdado en dislinlos nonenlos Ia
inlegiacin fsica cono una de Ias lases de Ia inlegiacin sudaneiicana.
Ln eI DiIogo IiesidenciaI solie eI Iuluio deI Iioceso Andino de
Inlegiacin y su Iioyeccin en Sudaneiica, XV Consejo IiesidenciaI
Andino, Quilo, 14 de juIio de 2OO4, Ios Iiesidenles coincidieion en Ia
necesidad de pionovei una ieexin conjunla en loino a un nodeIo de
desaiioIIo piopio. Ln Ia lsqueda de ciileiios conunes paia oiienlai
esla ieexin seaIaion, enlie olios, eI inpuIso de una eslialegia de
desaiioIIo leiiiloiiaI
178
.
Lse nisno ao, en eI DiIogo IiesidenciaI Andino solie Inlegiacin,
DesaiioIIo y Cohesin SociaI, Cusco, 9 de dicienlie de 2OO4, Ios Iiesidenles
desaiioIIaion eslos pIanleanienlos y se nencion que: Nueslias econonas
delein aloidai, en eI naico de su inleinacionaIizacin, un pioceso
de diveisihcacin pioducliva y conpelilividad incIuyenle...a liaves de
enfoques de desaiioIIo leiiiloiiaI. Los Iiesidenles consideiaion que Ia
Inicialiva IIRSA se consliluye en eI eje cenliaI de Ios esfueizos iniciaIes de Ia
consliuccin de Ia Conunidad Sudaneiicana de Naciones, aI Iado de una
agenda de lialajo conciela y ieaIisla que incIuya necanisnos hnancieios
innovadoies paia aunenlai Ia inveisin plIica y piivada.
Con posleiioiidad se piodujo Ia ieunin piesidenciaI exliaoidinaiia
de Quilo, en 2OO6 y Ia de Taiija, en 2OO7, donde no se lialaion eslos lenas,
177
UNASUR (2000).
178
Santa Gadea, Rosario (mayo de 2005), p. 1
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
167
Iuego luvo Iugai olio encuenlio en CuayaquiI y despues ya no hulo ns
ieuniones piesidenciaIes hasla Ia ieaIizada en Lina, eI pasado 28 de juIio
de 2O11. De naneia que eI iefeienle andino solie eslos lenas, aI ns aIlo
niveI poIlico, son eslas decIaiaciones de 2OO4. LI conceplo que inleiesa
iescalai es eI siguienle: Ia necesidad de un enfoque de desaiioIIo leiiiloiiaI.
Soslenenos que Ia inlegiacin fsica es esenciaI en Ia consliuccin
sudaneiicana no sIo poique es un conponenle o un sopoile de
cuaIquiei olia dinensin (econnica y sociaI) de Ia inlegiacin, sino poique
es un *$U(<4* dislinlo, que paile deI leiiiloiio, paia aloidai Ios lenas deI
desaiioIIo. Lsa es, a nueslio juicio, Ia conliilucin ns signihcaliva que ha
lenido eI lialajo de Ia Inicialiva IIRSA a Io Iaigo de Ia Ilina decada, a liaves
de Ia apIicacin de una nelodoIoga de pIanihcacin leiiiloiiaI indicaliva,
paia oidenai Ia caileia de pioyeclos de inlegiacin fsica sudaneiicana, lajo
una peispecliva iegionaI consensuada. Iaiece soIanenle un lena lecnico
peio en ieaIidad liene una connolacin nuy inpoilanle en eI nlilo de Ia
sosleniliIidad econnica, sociaI, anlienlaI y poIlica de Ia iegin.
Ioi olio Iado, cieenos que si aIgo especihca Ia inlegiacin
sudaneiicana es eI papeI de Ia ailicuIacin deI leiiiloiio. Ln eso IIRSA luvo
eI acieilo de aloidai eI eIenenlo neduIai. Ln efeclo, Aneiica deI Sui es
fuenle de una innensa iiqueza en iecuisos naluiaIes, liodiveisidad y pisos
ecoIgicos, enlie olios, peio aI nisno lienpo, es un leiiiloiio caiacleiizado
poi Ia disconlinuidad en leininos geogihcos (CoidiIIeia de Ios Andes,
Anazona, IanlanaI, elc.) Io cuaI pIanlea giandes ielos paia su ailicuIacin y
ocupacin ehcienle. La inlegiacin fsica paia geneiai puenles que peinilan
unii eI leiiiloiio es pailicuIainenle inpoilanle en esle sulconlinenle.
La unin aduaneia puede sei una ulopa peio Ia aIianza econnica
solie Ia lase de enfoques cono esle es vialIe, eI cuaI adens noviIiza
eI conjunlo deI esfueizo de inlegiacin, en eI senlido de que puede
sei calaIizadoi de un vaiiado nneio de inicialivas solie desaiioIIo
econnico y sociaI, conpelilividad e inseicin inleinacionaI.
Ln esla seccin piesenlaienos sinlelicanenle esle enfoque que nos
peinilii concIuii en seaIai opoilunidades y desafos de Ia inlegiacin
sudaneiicana desde una peispecliva andina y, pailicuIainenle, peiuana
179
.
Los punlos piincipaIes se oidenan en dos giupos de cuesliones:
DesaiioIIo descenliaIizado, incIusin sociaI y eI N#$&*'2,$) de
Aneiica deI Sui
Coopeiacin y conpelencia paia Ia inseicin en Asia-Iachco
179
En la Bibliografa se sealan algunos ttulos de la autora sobre este tema que se retoman en el presente documento:
Santa Gadea, Rosario (2011), (2008) y (2005).
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
168
,_ 8&6,//0770 8&6*&+:/,7$W,B0N ;+*7#6$R+ <0*$,7 K &7 l$+:&/7,+B B&
92)/$*, B&7 <#/
Los LID se concilen cono fianjas leiiiloiiaIes nuIlinacionaIes
o espacios econnicos que se conpIenenlan y ganan vialiIidad,
consliluyendo Ias giandes iegiones de Aneiica deI SuiH Ln ese senlidoT
iepiesenlan una iefeiencia eslialegica de pIanihcacin leiiiloiiaI con
un aIcance sudaneiicano. Ln Ia nayoia de Ios casos, Ios LID vincuIan
&',$%P*'%,29*$&* Ia iegin sudaneiicana. AIgunos de eIIos concenlian
ujos de coneicio acluaIes (es eI caso de ejes consoIidados) olios son
espacios cuyo polenciaI se espeia Iileiai Iuego de supeiada Ia laiieia de
Ia faIla de infiaesliucluia de inleiconexin (ejes eneigenles)
18O
.
52%! 56%.)%1,%!
Ls en eIIos que hay que concenliai Ia laiea en favoi deI desaiioIIo
descenliaIizado, luscando saIii de un esquena que vincuIa sIo Ias
capilaIes nacionaIes y Ias nelipoIis iegionaIes paia liansilai hacia olio
donde pailicipan lanlien Ias iegiones inleiioies de Ios pases inpIicados.
Ln Ios Ljes eneigenles se iequieien eslialegias dislinlas de inlegiacin
fsica que denandan ns infiaesliucluia lsica y Ia inveisin sinuIlnea,
no sIo en esa infiaesliucluia, sino lanlien en unidades pioduclivas.
Hace faIla lanlien una nayoi inleivencin de Ias poIlicas plIicas
en eslos Ljes. Ioi eI conliaiio, Ios espacios consoIidados iequieien ns
enfasis en Ios sislenas Iogslicos y son capaces de aliaei ns fciInenle
Ias inveisiones deI secloi piivado.
Los diez LID que se han lialajado en Ia Inicialiva IIRSA no son sIo
espacios de iefeiencia paia eI coneicio inliaiiegionaI o inleinacionaI, ya que
as funcionaian nicanenle cono coiiedoies. Son espacios idenlihcados
poi Ios pases sudaneiicanos paia concenliai esfueizos conducenles aI
desaiioIIo soslenilIe, con lase en Ia inlegiacin fsica. La idea de geneiai
desaiioIIo , 2( 2,'I( )* 2(% +L*% es un desafo anpIio que invoIucia no sIo
lianspoiles, sino lanlien eneiga y conunicaciones e inpIica, adens
de Ia infiaesliucluia de inleiconexin, olias inicialivas que conponen eI
pioceso de desaiioIIo (pionocin de inveisiones pioduclivas, piogianas
de nedio anlienle, foinacin de capilaI hunano, pionocin e inleIigencia
coneiciaI, consliuccin y/o foilaIecinienlo de capacidades inslilucionaIes
y lecnoIgicas, naicos noinalivos ieguIadoiesT enlie olios).
180
IIRSA (2003), pp. 38-41 y 59-62.
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
169
52%! @.'1!>%.!'+%!
Los esfueizos oiienlados a Ia foinacin de un espacio iegionaI
inlegiado encuenlian en Ios LID un nlilo de acluacin piiviIegiado paia
ailicuIai agendas enlie Ios pases sudaneiicanos. Si lien, en eI pasado,
con lase en una visin de Ia inlegiacin %4D'*I#($,2, eI inleies de Ia CAN
se cenli nayoinenle en Ia consliuccin deI LID Andino (de Igica noile-
-sui), en Ia peispecliva sudaneiicana, colia nucha nayoi inpoilancia Ia
confoinacin de Ios ejes liansveisaIes (de Igica esle-oesle)
181
. AqueIIos
en Ios que pailicipan Ios pases andinos son:
Lje deI Anazonas: lies pases de Ia CAN (Iei, CoIonlia,
Lcuadoi) y iasiI.
Lje Inleiocenico CenliaI: dos pases de Ia CAN (Iei, oIivia),
dos deI MLRCOSUR (iasiI, Iaiaguay) y ChiIe.
Lje Iei-iasiI-oIivia: Dos pases de Ia CAN (Iei, oIivia) y
iasiI.
Lje Capiicoinio: Un pas de Ia CAN (oIivia), lies deI
MLRCOSUR (Aigenlina, iasiI, Iaiaguay) y ChiIe
182
.
ResuIla enlonces que es eI Lje deI Anazonas donde hay ns pases
andinos invoIuciados. Lsle deleia sei una piioiidad conjunlanenle con
olios dos Ljes ns aI sui: Iei-iasiI-oIivia e Inleiocenico CenliaI, donde
pailicipan aI nenos dos pases andinos. IailicuIainenle, eI Lje Iei-
iasiI-oIivia ha dado Iugai a Ias nayoies inveisiones en infiaesliucluia
viaI que se hayan ieaIizado en eI Iei (Ia IIanada Caiieleia Inleiocenica,
lanlien conocida cono IIRSA Sui) poi vaIoi de 1,851 niIIones de
dIaies, ieaIizada va asociacin plIico-piivada, a Io Iaigo de 2,594 kns.
poi leiiiloiio peiuano, que incIuyen eI conjunlo de Ia geogiafa deI pas
(cosla, sieiia y seIva) y, aI coneclai con eI sislena viaI de iasiI, vincuIan
Ia nacioiiegin Sui deI Iei con Ios Lslados deI Cenlio Oesle de iasiI.
La peispecliva andina en Ia inlegiacin sudaneiicana delieia
concenliaise en eslos lies Ljes (vei Anexo 9). La ieIacin con iasiI es vilaI
paia su funcionanienlo. Hay aqu lodo un espacio de coIaloiacin que
dele sei piopianenle idenlihcado y polenciado con ayuda de Ios lancos
nacionaIes y iegionaIes de desaiioIIo, Ias agencias de pionocin econnica
de Ios pases, Ios golieinos nacionaIes y sulnacionaIes, Ias cnaias
enpiesaiiaIes, Ias univeisidades y Ios cenlios lecnoIgicos, enlie olios.
181
Santa Gadea, Rosario (mayo de 2005), p.3.
182
IIRSA (diciembre de 2010).
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
170
A$1%.)$'! %1,.% B.*="! &% C."9%#,"!
Tialajai en lase a giupos de pioyeclos, no en lase a pioyeclos
aisIados, paia geneiai sineigias, es olio de Ios apoiles deI lialajo de Ia
decada pasada que se ha ieaIizado en eI naico deI oidenanienlo de Ia
Caileia de Iioyeclos IIRSA, idenlihcando Ios IIanados pioyeclos ancIa
de Ia inlegiacin fsica iegionaI que peinilieion focaIizai Ia accin en
un nneio ns ieducido de inicialivas denlio de Ia IIanada Agenda
de InpIenenlacin Consensuada
183
. La laiea pendienle es piopiciai
una sinciona de Ias inveisiones en infiaesliucluia enlie Ios pases
pailicipanles en cada Lje a hn de que Ios esfueizos de un pas, poi avanzai
en Ia inleiconexin, se vean conpIenenlados poi eI olio.
Asinisno, hace faIla idenlihcai pioyeclos conpIenenlaiios en
Ios nlilos de infiaesliucluia, Iogslica y unidades pioduclivas, solie
lodo en Ios espacios eneigenles, as cono piogianas de nedio anlienle
asociados. Lslo es paile de Ia IIanada segunda elapa de Ia pIanihcacin
leiiiloiiaI indicaliva que esl an poi ieaIizaise.
LI conlale conlia Ia desiguaIdad y poi Ia incIusin sociaI pasa poi
dai condiciones de vialiIidad a Ias iegiones deI inleiioi deI conlinenle y Ia
inlegiacin iegionaI puede conliiluii a eIIo. No se liala sIo de inlegiacin
fionleiiza sino de iegiones inleiioies de Ios pases invoIuciados. Ln esle
enfoque eI hn no es eI coneicio pei se sino eI desaiioIIo, de aII eI inleies
de iescalai Ia nocin de LID.

D% +' 0$!$E1 &% @.'1!=".,%! '+ D%!'.."++" D%!#%1,.'+$7'&"
La cIave esl en saIii de una visin de lianspoiles paia liansilai
hacia una visin de desaiioIIo descenliaIizado que geneie #$.24%#B$ %(.#,2
.($ P#,D#2#),) *.($B9#.,. Lse es eI punlo cenliaI. Infiaesliucluia y enpIeo
son una iecela efecliva paia eI desaiioIIo sociaI. La faIla de infiaesliucluia
no sIo inpide Ia inlegiacin sino que fonenla Ia desiguaIdad.
Cale ieexionai solie Ia DecIaiacin de Ia Reunin Lxliaoidinaiia
de }efas y }efes de Lslado y de Colieino ieaIizada eI 28 de juIio de 2O11
en Lina Conpioniso de UNASUR conlia Ia DesiguaIdad ya que
Ia nisna no hizo ninguna iefeiencia a esle lipo de lenas, ulicando Ias
laieas a ieaIizai excIusivanenle en eI Consejo de DesaiioIIo SociaI. Los
lialajos de Ios dislinlos Consejos de UNASUR deleian inleiconeclaise
paia pioducii sineigias, en pailicuIai, con eI Consejo de Infiaesliucluia
y IIanihcacin (COSIILAN) que aloida Ios lenas de inlegiacin fsica.
183
IIRSA (diciembre de 2010) y (julio de 2010).
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
171
LI esfueizo hecho duianle Ia decada pasada paia oidenai Ia caileia
de pioyeclos de inlegiacin fsica sudaneiicana con visin iegionaI
paili de conslalai Ia concenliacin deI asenlanienlo polIacionaI y de
Ia pioduccin en Ia peiifeiia cosleia (AlInlica y Iachca) de Aneiica deI
Sui y anaIizai eI lena de Ia infiaesliucluia con una visin geoeconnica
deI leiiiloiio que conduce lenei una peispecliva eslialegica de desaiioIIo
deI N#$&*'2,$) o espacio inleiioi sudaneiicano
184
.
Las zonas de nenoi desaiioIIo ieIalivo se ulican en eI inleiioi de Ios
pases, y en eI caso de Ia CAN, pailicuIainenle en Ias zonas aIlo andinas y
Ias anaznicas, deI olio Iado de Ios Andes. Se liala de vincuIai eslas zonas
a Ia dinnica nacionaI, a Ia saIida aI Iachco y aI ieslo deI conlinenle (Ios
pases vecinos y, en pailicuIai, iasiI). Hay una opoilunidad de desaiioIIo
en Ia inlegiacin deI cenlio deI sulconlinenle que anpIa vialiIidades paia
Ias iegiones inleiioies andinas y anaznicas. Lsle enfoque no conpile con
inseilaiIas en Ia gIolaIizacin, ns lien es un canino hacia eIIo.
F1,%).'#$E1 G'#$"1'+ % F1,%).'#$E1 H%)$"1'+ D%!#%1,.'+$7'&'
Ln suna, Ia inlegiacin de Aneiica deI Sui inpIica una inpoilanle
pioyeccin hacia eI inleiioi deI conlinenle y, en esa nedida, se ailicuIa
con una eslialegia de desaiioIIo de nueslias iegiones, incIuyendo
aqueIIas hasla ahoia ns posleigadas. De aII eI conceplo de #$&*I',.#B$
'*I#($,2 )*%.*$&',2#K,),S La inlegiacin fsica anpIa Ia vialiIidad de Ias
econonas sulnacionaIes aI pioyeclaiIas hacia neicados ns anpIios,
en eI conlinenle y en eI nundo. Asinisno favoiece Ia descenliaIizacin
aI vincuIai Ias iegiones inleiioies de Aneiica deI Sui y apiovechai Ias
venlajas de su conpIenenlaiiedad.
Lslos Ljes no sIo siiven de puenle paia una inlegiacin
nayoi en eI espacio sudaneiicano, sino que aclan lanlien, o laI vez
fundanenlaInenle, cono insliunenlos de #$&*I',.#B$ $,.#($,2 en Ios pases
invoIuciados, Io cuaI es pailicuIainenle inpoilanle en eI iea andina y
anaznica. Ioi eIIo, eI lena de Ia inlegiacin fsica sudaneiicana conduce,
hnaInenle, a nanejai Ia infiaesliucluia en eI naico de una pIanihcacin
leiiiloiiaI deI desaiioIIo.
184
Pares, Ariel (2011).
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
172
I""=%.'#$E1 F1,.'J:6'7E1$#'
Iaia Ios pases sudaneiicanos, desaiioIIai eI cenlio deI
sulconlinenle es halIai de Anazona, un leiiiloiio con ecosislenas
figiIes y poco conocido. Lsle es un lena vaslo y conpIejo que neieceia
un lialanienlo espechco a caigo de especiaIislas. As, nos Iinilaienos
a seaIai su inpoilancia y aIcances, ielonando pIanleanienlos de un
inpoilanle esludio de CLIAL en Ia naleiia, que sugieie Ios siguienles
desafos paia eI desaiioIIo fuluio de Ia Anazona
185
:
LI piinei desafo es lenei Ia inicialiva de inlegiaise y desaiioIIai
esla iegin, asuniendo sus iesliicciones denogihcas,
naluiaIes, sociaIes, anlienlaIes y pioduclivas.
LI segundo desafo es eslalIecei un nuevo paiadigna de
desaiioIIodonde eI fuluio deI nedioanlienle sea vaIoiado
y aseguiado.poi eI seivicio anlienlaI pieslado o poi Ia
expIolacin de Ios iecuisos naluiaIes de naneia soslenilIe.
Lslo inpIica ponei en juego lodas Ias capacidades deI
desaiioIIo en su conjunlo: facelas pioduclivasasocialividad y
conpIenenlaiiedad enlie aclividades cueipo noinalivo, elc..
LI leicei desafo esl consliluido poi Ios necanisnos de
inlegiacin (pasos de fionleia, ainonizacin de poIlicas
en sislenas eneigelicos, lianspoile nuIlinodaI, calolaje,
coneclividad digilaI, elc.).
LI cuailo desafo es lecnoIgico..incIuye lecnoIogas de
navegacin, lecnicas de nanejo y coneiciaIizacin soslenilIe
de pioduclos foieslaIes..liolecnoIoga, noniloieo y vigiIancia
ienola.elc..
LI quinlo desafo es geienciaI (con lase en) una visin leiiiloiiaI
inlegiaday nuIlidiscipIinaiia.que dele sei consliuida con
Ios acloies IocaIes, peio lanlien incIuyendo a Ios nacionaIes y
iegionaIes.
De esla foina, se lusca piepaiai a Ia Anazona, con sus pequeas,
nedianas y giandes ciudades, paia eslai lolaInenle inlegiada y que eI
desaiioIIo iuiaI se conciele, eIininando eI aisIanienlo de Ia ieaIidad
acluaI.
Tenenos, adens, eI ielo de Ia fionleia coIonlo-peiuana deI io
Iulunayo donde es indispensalIe apIicai un piogiana de desaiioIIo
185
Bara Neto, Pedro, Snchez, Ricardo J. y Wilmsmeier, Gordon (2006), pp. 100-101.
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
173
inlegiaI en seguiidad y Ia expeclaliva de podei coneclai eI noile y eI
oiienle peiuanos con eI poIo dinnico de Ia zona fianca de Manaus en
Ia Anazona liasiIea y eslalIecei una conpIenenlaiiedad econnica
y de ^$(\ N(\ que dinanice Ia zona y, a fuluio, pueda peinilii lanlien
eI eslalIecinienlo de un coiiedoi de lianspoile liocenico de pioduclos
e insunos piocedenles deI Asia paia eI Noile de iasiI (Manaus, en
pailicuIai) y viceveisa. Lsla aspiiacin lanlien Ia conpaile Lcuadoi.
b) CnnpcracIn y CnmpctcncIa para !a InscrcIn cn AsIa-Paccn
Ln esle docunenlo henos insislido solie lodo en eI canlio de
enfoque que signihca Ia inlegiacin fsica cono eIenenlo dinanizadoi
y ailicuIadoi de esfueizos de inlegiacin en eI nlilo sudaneiicano Io
cuaI IIeva consigo una visin deI desaiioIIo descenliaIizado, incIusin
sociaI con vialiIidad econnica, e inlegiacin deI N#$&*'2,$) de Aneiica
deI Sui. No olslanle, no quisieianos concIuii esle anIisis sin iefeiiinos,
nuy soneianenle, a Ia olia dinensin indispensalIe de Ia inlegiacin: Ia
inseicin de Ios pases en Ia gIolaIizacin.
LI ianking de conpelilividad que piepaia eI Ioio Lconnico
MundiaI es ieveIadoi deI desafo que se enfienla. La Ilina nedicin deI
ndice de conpelilividad gIolaI 2O11-2O12 da cono iesuIlado Io siguienle:
de Ios 142 pases deI nundo evaIuados, soIo 5 pases sudaneiicanos se
encuenlian poi encina deI pionedio, eIIos son: ChiIe (pueslo 31), iasiI
(pueslo 53), Uiuguay (pueslo 63), Iei (pueslo 67) y CoIonlia (pueslo
68). Ms an, seis pases de Ia iegin se encuenlian en eI leicio infeiioi deI
ianking, ns aII deI pueslo N 1OO (Lcuadoi, oIivia, Cuyana, Suiinan,
Iaiaguay y VenezueIa), con Aigenlina en una posicin inleinedia (pueslo
85)
186
. Cale anolai que, con iespeclo a Ia nedicin 2OO7-2OO8, iasiI y Iei
han dado un saIlo posilivo nuy inpoilanle con eI avance de cada uno en
19 pueslos en eI ianking. Vei Anexo 1O.
LIIo conduce a piiviIegiai Ios esfueizos poi nejoiai Ios eIenenlos
que hacen a Ia conpelilividad de Ias econonas sudaneiicanas. Ln eslo
lanlien Ia inlegiacin fsica es esenciaI, pues hay una ieIacin diiecla
enlie conpelilividad y caIidad de Ia infiaesliucluia, peio no soIo esle
aspeclo: aqu se alie eI canpo de Ia faciIilacin deI coneicio, Ia pionocin
y eI cIina de Ias inveisiones, eI desaiioIIo de seivicios y pIalafoinas
Iogslicas, Ia nodeinizacin de Ios pueilos y aeiopueilos luscando eI
eslalIecinienlo de N4D% iegionaIes, Ia diveisihcacin de expoilaciones,
186
Foro Econmico Mundial (2011).
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
174
eI inpuIso aI eslalIecinienlo de cadenas pioduclivas, luscando que eI
inleicanlio iegionaI no sea sIo de lienes hnaIes, enlie olios
187
. Ln suna,
lialajai Ia conpelilividad con un enfoque sislenico.
Cieilanenle, eslo es una laiea nacionaI, peio Ia inlegiacin
sudaneiicana lendia un ioI a jugai` Ln eI caso deI Iei, dehnilivanenle
s. A liaves de Ia inlegiacin sudaneiicana se lialaia de eslalIecei Ia
nasa cilica necesaiia paia pioyeclaise ns conpelilivanenle hacia
Ia Cuenca deI Iachco, eI iea dinnica de esle sigIo XXI. De Iogiaise
Ia consoIidacin de caiga en nueslios pueilos, piocedenle de pases
sudaneiicanos no iileieos deI Iachco, en pailicuIai iasiI, con deslino
hacia eI Iado asilico de esla Cuenca y viceveisa (inleinediai lanlien
paile de Ios ujos que vienen de Ios pases asilicos hacia eI inleiioi deI
conlinenle), podia aIcanzaise Ia escaIa necesaiia paia un lihco nailino
diieclo enlie anlos Iados de Ia Cuenca deI Iachco, ieduciendo coslos
Iogslicos en eI coneicio inleinacionaI.
LI Iei y olios pases andinos iileieos deI Iachco Sui se
lenehciaian no sIo poi nayoies expoilaciones de lienes sino lanlien
de seivicios (aInacenaje, liasloido, pIalafoinas Iogslicas, elc.) leniendo
Ia opoilunidad de ponei en vaIoi cono facloi de conpelilividad
inleinacionaI su uoicacicn gccgr4jca cs|ra|cgica cn Sudancrica. ReaIizai esla
visin no es fciI y es de Iaigo pIazo peio hay un canino a seguii. Iaia
eIIo Ias conexiones hacia eI inleiioi de Sudaneiica son esenciaIes y eI Iei
ha adeIanlado giandenenle en esle enpeo, poi eI sui, con Ia Caiieleia
Inleiocenica y, poi eI noile, con Ios avances en cuiso y pievislos deI Lje
deI Anazonas, cono vas de peneliacin hacia eI inleiioi deI pas y de
ailicuIacin con iasiI (vei Anexo 11). A eIIo se suna una inpoilanle
inveisin paia Ia nodeinizacin de Ios pueilos, eI CaIIao, en pailicuIai.
Despues de sei vecinos unidos poi Ia espaIda, Ia aIianza
eslialegica enlie Iei y iasiI ha dinanizado eI coneicio y Ia inveisin
de naneia exponenciaI: enlie 2OO3 y 2O1O eI coneicio lolaI peiuano-
-liasiIeo se ha casi cuadiupIicado en vaIoi, aunque geneiando un gian
incienenlo en eI dehcil de Ia laIanza coneiciaI paia Iei. LI ieequiIiliio
de esle inleicanlio es un ielo pendienle. Vei Anexo 12.
Ioi eI Iado de Ias inveisiones, eI saIlo es lodava ns giande: eI
slock de inveisin exlianjeia diiecla de iasiI en Iei, segn cifias de
Ia Agencia de Iionocin de Ia Inveisin Iiivada-Iei (IioInveisin) ha
pasado de 46.6 niIIones de dIaies en 2OO3 a 1,O14 niIIones de dIaies,
segn cifias pieIininaies, en 2O1O y piincipaIes enpiesas liasiIeas opeian
187
El BID ha publicado un reciente trabajo en este campo denominado Invertir en Integracin: Los Retornos de la
Complementariedad entre Software y Hardware (2011).
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
175
hoy en eI pas en pioyeclos de gian enveigaduia, laIes cono Ieliolias,
VaIe do Rio Doce, Voloianlin, Odeliechl, enlie olias (vei Anexo 13). Una
piofundizacin nayoi de Ia aIianza eslialegica Iei-iasiI esl poi venii.
CoIonlia, Lcuadoi y Iei conpailen con ChiIe Ia saIida aI Iachco
de Ios Ljes sudaneiicanos. La pioyeccin de Aneiica deI Sui hacia Ia
Cuenca deI Iachco es inleinediada poi pases nienlios de Ia CAN y
ChiIe. Hay aqu un espacio de coIaloiacin y conpelencia cuya dinnica
es sunanenle ieIevanle paia eI fuluio de Ia inlegiacin de Aneiica deI
Sui.
D0+*7#6$0+&6
D% +' $1,%).'#$E1 '1&$1' ' +' $1,%).'#$E1 !*&'6%.$#'1'
A niveI andino, despues de ns de 4O aos de inlegiacin
suliegionaI, se IIega a Ia necesidad de luscai una agenda no conicliva de
Ia inlegiacin, Io que ha conducido a una visin nuIlidinensionaI y no soIo
coneiciaI deI pioceso. La agenda coneiciaI puede sei nolivo de coniclo
y piesenla eI iiesgo de paiaIizai lodo eI pioceso cuando Ias visiones de
desaiioIIo no son conpalilIes. Ioi lanlo, Ia lendencia olseivada es hacia
Ia exiliIizacin en Ios lenas cenliaIes deI nodeIo iniciaI (Ia foinacin
deI neicado conn).
Ln eI nlilo sudaneiicano lanlien se ha liansilado de un nodeIo
de inlegiacin lasado en Ia conveigencia coneiciaI de Ias suliegiones
exislenles (CAN-MLRCOSUR) a olio donde Ia dinensin coneiciaI no
esl en eI cenlio deI pioceso y, ns lien, se lusca alaicai lodas Ias ieas
donde Ios Lslados puedan asunii acueidos concielos. Ln esla plica,
eI canino a seguii paia unii esfueizos suliegionaIes y iegionaIes esl
en Ia idenlihcacin de expeiiencias andinas que pueden sei liIes paia
UNASUR.
H%+'#$"1%! %#"1E6$#'! &% +"! ='?!%! '1&$1"! #"1 %+ .%!," &% A*&'6K.$#'
La expoilacin andina hacia eI ieslo de Aneiica deI Sui disla
de eslai diveisihcada y de podei sei caiacleiizada cono de aIlo vaIoi
agiegado. Hay aqu un anpIio espacio paia lialajai en Ia ailicuIacin
de cadenas pioduclivas que peinilan eIevai eI vaIoi agiegado de Ias
expoilaciones inliaiiegionaIes.
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
176
Lxisle una concenliacin enlie deleininados paies de pases que
expIica, nucho nejoi que Ias ieIaciones enlie suliegiones, Ia evoIucin
deI coneicio lolaI de Ia CAN con eI ieslo de Sudaneiica. SoIo cinco paies
de pases dan cuenla de ns de Ia nilad deI coneicio andino con eI ieslo
deI sulconlinenle en 2O1O, en lies de eIIos inleiviene iasiI.
Se concIuye que ha halido una diveisihcacin inpoilanle
deI coneicio de Ios pases andinos hacia iasiI y, en eI caso de Iei,
lanlien hacia ChiIe, conhguiando un panoiana de ieIaciones nuevas
que naicain eI fuluio de Ia ailicuIacin de Ia zona andina con eI ieslo
de Sudaneiica.
L=".,*1$&'&%! 9 &%!'M?"! &% +' $1,%).'#$E1 !*&'6%.$#'1'
La inlegiacin fsica es esenciaI en Ia consliuccin sudaneiicana no
sIo poique es un conponenle o un sopoile de olias dinensiones de
Ia inlegiacin, sino poique es un enfoque dislinlo, que paile deI leiiiloiio,
paia aloidai Ios lenas deI desaiioIIo.
Desde una peispecliva andina, Ias zonas de nenoi desaiioIIo
ieIalivo se ulican en eI inleiioi de Ios pases, y en eI caso de Ia
CAN, pailicuIainenle en Ias zonas aIlo andinas, as cono Ias zonas
anaznicas, deI olio Iado de Ios Andes. Se liala de vincuIai eslas
zonas a Ia dinnica nacionaI, a Ia saIida aI Iachco y aI ieslo deI
conlinenle (Ios pases vecinos y, en pailicuIai, iasiI). Lsle enfoque
no conpile con inseilaiIas en Ia gIolaIizacin, ns lien es un canino
hacia eIIo. Tanlien inpIica polenciai eI vaslo canpo de Ia coopeiacin
inlia-anaznica.
Hay una opoilunidad de desaiioIIo en Ia inlegiacin deI cenlio deI
sulconlinenle que anpIa vialiIidades paia Ias iegiones inleiioies andinas
y anaznicas. Ls inpoilanle vincuIai esle enfoque aI Conpioniso de
UNASUR conlia Ia DesiguaIdad. Se dele luscai desaiioIIo sociaI con
vialiIidad econnica y ah eI papeI de Ia inlegiacin fsica es esenciaI.
De esla foina, eI canlio de enfoque que signihca Ia inlegiacin
fsica cono eIenenlo dinanizadoi y ailicuIadoi de esfueizos de
inlegiacin en eI nlilo sudaneiicano IIeva consigo una visin deI
desaiioIIo descenliaIizado, incIusin sociaI con vialiIidad econnica, e
inlegiacin deI N#$&*'2,$) de Aneiica deI Sui.
IaiaIeIanenle, Ia niiada es hacia Ia Cuenca deI Iachco. A liaves
de Ia inlegiacin sudaneiicana se lialaia de eslalIecei Ia nasa cilica
necesaiia paia pioyeclaise conpelilivanenle hacia esla Cuenca, eI iea
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
177
dinnica de esle sigIo XXI. Ln ese ielo, eI Iei y olios pases andinos
iileieos deI Iachco Sui encuenlian una opoilunidad de ponei en vaIoi
cono facloi de conpelilividad inleinacionaI su ulicacin geogihca
eslialegica en Sudaneiica.
Hay aqu un canpo paia que lodos coopeienos, en vez de
conpelii, en lenehcio nuluo. ReaIizai esla visin no es fciI y es de Iaigo
pIazo peio hay un canino a seguii.
Ln suna, es necesaiio ienovai eI enfoque de Ia inlegiacin. Ln
esa lsqueda un canino adecuado es inlegiaise en aqueIIo en Io que se
coincide y con aqueIIos con Ios que se coincide, consliuyendo ieaIizaciones
efeclivas. Ln esla peispecliva, Ia inlegiacin fsica y eI desaiioIIo leiiiloiiaI
son un eIenenlo neduIai y un canino a seguii paia eI Iogio de iesuIlados
concielos en Ia inlegiacin sudaneiicana.
No hay que oIvidai, sin enlaigo, que Ia inlegiacin en su dinensin
poIlica lanlien liene un vaIoi signihcalivo, ns aII de Ias ieaIizaciones
langilIes, poi su capacidad de conliiluii a geslai un cIina de enlendinienlo
y paz en Ia iegin sudaneiicana, lodo Io cuaI favoiece Ia aliaccin de
inveisiones y, a leinino, conliiluye aI desaiioIIo econnico y sociaI.
E$P7$01/,LM,
ANCO INTLRAMLRICANO DL DLSARROLLO (ID), Inveilii en
Inlegiacin: Los Reloinos de Ia ConpIenenlaiiedad enlie Soflvaie y
HaidvaieT Secloi de Inlegiacin y Coneicio, Nolas Tecnicas ID-
TN-266, naizo 2O11.
ARA NLTO, Iedio, SNCHLZ, Ricaido }. y WILMSMLILR, Coidon,
Hacia un DesaiioIIo SuslenlalIe e InlegiaI de Ia Anazona. Los Coiiedoies
de Tianspoile en Ia Cuenca Anaznica CenliaI-OccidenlaI y sus Auenles
IiincipaIes en iasiI, CoIonlia, Lcuadoi y Iei. CLIAL, IIRSA, CAI,
Seiie Recuisos NaluiaIes e Infiaesliucluia N 11O, CLIAL, Sanliago de
ChiIe, juIio 2OO6.
COMISIN LCONMICA IARA AMLRICA LATINA LL CARIL
(CLIAL), UNASUR: Un Lspacio de DesaiioIIo y Coopeiacin poi
Consliuii, Sanliago de ChiIe, nayo 2O11.
CLIAL, Lspacios de Conveigencia y Coopeiacin RegionaI, Cunlie de
AIlo NiveI de Aneiica Lalina y eI Caiile, Cancn, felieio 2O1O.
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
178
COMUNIDAD ANDINA, Consejo Andino de Minislios de ReIaciones
Lxleiioies y Conisin de Ia CAN, Agenda Lslialegica CAN 2O1O.
Iiincipios Oiienladoies y Agenda Lslialegica Andina, 5 de felieio 2O1O.
, Secielaia CeneiaI, IIan de InpIenenlacin de Ia Agenda
Lslialegica Andina, SC/dl 445, 15 de juIio de 2O11.
, Secielaia CeneiaI, Infoine de Laloies, }uIio 2O1O- }uIio 2O11,
juIio 2O11.
, Secielaia CeneiaI, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases
Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O, SC/de 417, 5 de nayo de 2O11.
, Secielaia CeneiaI, 42 aos de Inlegiacin ConeiciaI de ienes de
Ia Conunidad Andina, SC/de 4O3, 16 de naizo de 2O11.
, Secielaia CeneiaI, Coneicio Lxleiioi en Ia Conunidad Andina
2O1O, SC/de 4OO, 9 de naizo de 2O11.
______, Secielaia CeneiaI, ResuIlados deI TaIIei Andino de Reexin
solie Inlegiacin Isica y DesaiioIIo DescenliaIizado Iiepaialoiio deI
XVI Consejo IiesidenciaI Andino, SC/di 742, 2O de junio de 2OO5.
, Secielaia CeneiaI, Hacia Ia Conunidad Sudaneiicana de Naciones:
LIenenlos paia un IIan de Tialajo, SC/dl 288, 9 de naizo de 2OO5.
IONDO MONLTARIO INTLRNACIONAL (IMI), v('2) +.($(9#. X4&2((^
?,&,D,%*, AliiI 2O11.
IORO LCONMICO MUNDIAL, WN* 12(D,2 @(9C*&#&#P*$*%% =*C('& hdaa0
hdahT Cinelia, 2O11.
CARCIA LLAUNDL, }ose Anlonio. Un aIance Iosilivo de Ia Inlegiacin
Andina, en =*P#%&, )* ;$&*I',.#B$H kd 7V(% )* ;$&*I',.#B$ 7$)#$,. 7P,$.*% M
:*'%C*.&#P,%, CAN, N 4, junio 2OO9.
CARCIA, Lniique, Cuaienla Aos Consliuyendo Caninos de Inlegiacin
RegionaI, en =*P#%&, )* ;$&*I',.#B$H kd 7V(% )* ;$&*I',.#B$ 7$)#$,. 7P,$.*%
M :*'%C*.&#P,%, CAN, N 4, 2OO9.
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
179
INICIATIVA IARA LA INTLCRACIN DL LA INIRALSTRUCTURA
RLCIONAL SUDAMLRICANA (IIRSA), IIanihcacin TeiiiloiiaI
Indicaliva: Caileia de Iioyeclos 2O1O, ID-CAI-IONILATA, uenos
Aiies, dicienlie 2O1O.
IIRSA, Agenda de InpIenenlacin Consensuada 2OO5-2O1O. Infoine de
LvaIuacin. 31 Iioyeclos Lslialegicos de Inlegiacin en Aneiica deI Sui,
ID-CAI-IONILATA, uenos Aiies, juIio de 2O1O
IIRSA, Heiianienla de Tialajo paia eI Diseo de Una Visin Lslialegica
Sudaneiicana, ID-CAI-IONILATA, IV Reunin deI Conile de
Diieccin Ljeculiva, Caiacas, juIio 2OO3.
LILZ USTILLO, AdoIfo, Los Iiineios Cuaienla Aos de Inlegiacin
Andina, en =*P#%&, )* ;$&*I',.#B$H kd 7V(% )* ;$&*I',.#B$ 7$)#$,. 7P,$.*% M
:*'%C*.&#P,%, CAN, N 4, 2OO9.
IARLS, AiieI, Inlegiacin Isica Sudaneiicana y SaIida aI Iachco: La
Ieispecliva de iasiI, en Sanla Cadea, Rosaiio (Ld.), ;$&*I',.#B$ 3Q%#.,
-4),9*'#.,$, ?#*K 7V(% ?*%C4F%f ;9C,.&( * ;9C2*9*$&,.#B$ *$ *2 :*'g (poi
pulIicaise 2O11).
SALAZAR ZRATL, Vcloi, La Conveigencia enlie Ia CAN y eI
MLRCOSUR y Ia Nacienle UNASUR: Luz aI IinaI deI Canino`, en
=*P#%&, )* ;$&*I',.#B$T R, @($%&'4..#B$ )* 2, ;$&*I',.#B$ -4),9*'#.,$,, CAN,
N 2, juIio 2OO8.
SANTA CADLA, Rosaiio (Ld.), Inlegiacin Isica Sudaneiicana Diez
Aos Despues: Inpaclo e InpIenenlacin en eI Iei. Iondo LdiloiiaI de
Ia Univeisidad deI Iachco con eI auspicio deI ID-INTAL. Iecha posilIe
de pulIicacin: dicienlie 2O11.
______. Inlegiacin Sudaneiicana y CIolaIizacin: LI IapeI de Ia
Infiaesliucluia, en =*P#%&, )* 2, ;$&*I',.#B$H R, @($%&'4..#B$ )* 2, ;$&*I',.#B$
-4),9*'#.,$,, CAN, N 2, juIio 2OO8.
______.Hacia una ConcepluaIizacin de Ideas Iueiza de Ia Inlegiacin
Isica de Aneiica deI Sui. Reconendaciones iecogidas en Ios TaIIeies
NacionaIes solie Ia Visin Lslialegica Sudaneiicana (VLSA) en IIRSA,
7$*8( ,2 7.&, )*2 G;; @(9#&F )* ?#'*..#B$ +L*.4&#P,T 1-2 dicienlie de 2OO5.
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
180
______.Cua de Delale paia eI TaIIei Andino de Reexin solie
Inlegiacin Isica y DesaiioIIo DescenliaIizado Iiepaialoiio deI XVI
Consejo IiesidenciaI Andino, SC/dl 295, 31 de nayo de 2OO5.
. Conliilucin aI docunenlo Hacia Ia Conunidad Sudaneiicana
de Naciones: LIenenlos paia un IIan de Tialajo, CAN, Secielaia CeneiaI,
SC/dl288, 9 naizo de 2OO5.
SOLN, IalIo, Reexiones a Mano AIzada solie eI Tialado de
UNASUR, en =*P#%&, )* 2, ;$&*I',.#B$H R, @($%&'4..#B$ )* 2, ;$&*I',.#B$
-4),9*'#.,$,, CAN, N 2, juIio de 2OO8.
UNIN DL NACIONLS SUDAMLRICANAS (UNASUR), Conunicado
de iasiIia, Reunin de Iiesidenles de Aneiica deI Sui, iasiIia, 1 de
selienlie de 2OOO, en @(94$#),) 7$)#$,T ?(.49*$&(% ;$&*'$,.#($,2*%T hddd.
UNASUR, Docunenlo hnaI de Ia Conisin Lslialegica de Reexin.
Un Nuevo ModeIo de Inlegiacin de Aneiica deI Sui. Hacia Ia Unin
Sudaneiicana de Naciones, 2OO6, en @(94$#),) 7$)#$,T ?(.49*$&(%
;$&*'$,.#($,2*%T hddlH
UNASUR, Tialado Conslilulivo de Ia Unin de Naciones Sudaneiicanas,
iasiIia, nayo 2OO8, en @(94$#),) 7$)#$,T ?(.49*$&(% ;$&*'$,.#($,2*%T
hddiH
HHHHHHHHHH
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
181
9C!m><
9+&d0 ;
79F'#., )*2 -4' 0 ;$)#.,)('*% +.($B9#.(% -*2*..#($,)(% hdad
.,M6&6
5upcrcIc
^n_ Uo
.0P7,*$R+
^n_ To
.;E
^n_ To
.E; %&/ *Q%$:,
^I<p_ To
%/&*$06 *0//$&+:&6
Aigenlina 15.7 1O.4 1O.5 9,138
iasiI 47.9 49.4 59.1 1O,816
Iaiaguay 2.3 1.6 O.5 2,886
Uiuguay 1.O O.9 1.1 11,998
@!FD><IF 66.9 hTSZ XUSZ
oIivia 6.2 2.7 O.5 1,858
CoIonlia 6.5 11.6 8.1 6,273
Lcuadoi 1.5 3.6 1.7 3,984
Iei 7.3 7.6 4.3 5,172
D>@IC;898
9C8;C9
TUSV TVSV UeSh
Cuyana 1.2 O.2 O.1 2,868
Suiinan O.9 O.1 O.1 6,975
[Ib9C9 b
<IF;C9@
TSU iSZ iST
ChiIe 4.3 4.4 5.8 11,828
VenezueIa 5.1 7.5 8.2 9,96O
<I89@!F;D9 UiiSi UiiSi UiiSi
LIaloiacin piopia
Iuenles:
1/ CIA The WoiId Iacllook en Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes
enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O.
2/ IMI WoiId Lcononic OulIook Dalalase, ApiiI 2O11.
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
182
9+&d0 ;;
+8C('&,.#($*% W(&,2*% )* :,Q%*% "#*9D'(% )* 2, @7[ N,.#, 79F'#., )*2 -4'
2001-2010 (cn ni||cncs dc US$)
TiiU TiiT TiiZ Tiie TiiV Tiih TiiX Tiiq 2009 TiUi
oIivia 78O 793 1,O49 1,424 1,8O8 2,678 2,9O9 4,3O2 3,O53 4,O43
CoIonlia 3,133 2,658 2,224 3,7O2 4,689 5,21O 8,313 1O,222 7,474 6,61O
Lcuadoi 955 916 1,163 1,291 1,918 2,691 3,59O 4,8O9 3,149 4,1OO
Iei 1,O66 991 1,251 1,939 2,762 3,676 4,691 5,575 3,483 4,965
D9C 5,934 VNZVq VNhqX qNZVh UUNUXX UeNTVV 19,503 24,908 17,159 19,718
Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos
y UNASUR 2OO1-2O1O.
9+&d0 ;;;
?*%&#$( )* 2,% +8C('&,.#($*% 7$)#$,% N,.#, 79F'#., )*2 -4' `we
9\0o 8&6:$+0 B&
!d%0/:,*$0+&6
D9C
@!FD><IF
DO$7& 5&+&W#&7, >:/06
(0:,7
O,*$, (0:,7 E/,6$7
Ao 2OO1 38,2 16,O 11,9 9,8 35,8 O,1 1OO,O
Ao 2O1O 39,6 28,O 22,6 16,2 16,1 O,1 1OO,O
LIaloiacin piopia
Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos
y UNASUR 2OO1-2O1O.
9+&d0 ;5
@(94$#),) 7$)#$,0 +8C('&,.#($*% )* :,Q%*% "#*9D'(% )* 2, @7[ N,.#, =*%&(
dc Ancrica dc| Sur, 2001 (cn ni||cncs dc US$)
>/$1&+
8&6:$+0
9/1&+:$+, E/,6$7 .,/,1#,K I/#1#,K @&/*06#/ DO$7& 5&+&W#&7, <#/$+,2 [#K,+,
oIivia 68 299 5 9 ZqU 33 99 O O
CoIonlia 37 167 5 1O 219 168 1726 3 3
Lcuadoi 77 14 O 6 97 97 155 O O
Iei 21 227 1 4 TVZ 284 146 O 1
D9C TiZ XiX UU 29 950 VqT TSUTh Z e
Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos
y UNASUR 2OO1-2O1O.
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
183
9+&d0 5
@(94$#),) 7$)#$,0 +8C('&,.#($*% )* C,Q%*% 9#*9D'(% )* 2, @7[ N,.#, =*%&( )*
Ancrica dc| Sur, 2010 (cn ni||cncs dc US$)
>/$1&+
8&6:$+0
9/1&+:$+, E/,6$7 .,/,1#,K I/#1#,K @&/*06#/ DO$7& 5&+&W#&7, <#/$+,2 [#K,+,
oIivia 564 2.411 2O 5 ZSiii 93 314 O O
CoIonlia 13O 1.O4O 1O 14 1.194 9O7 1.422 13 1O
Lcuadoi 112 51 2 33 198 84O 933 3 O
Iei 15O 946 5 23 USUTe 1.347 5O6 1 2
D9C 956 eSeeq ZX XV VSVUh ZSUqX ZSUXV UX UT
Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos
y UNASUR 2OO1-2O1O.
9+&d0 5;
:'#$.#C,2*% :'()4.&(% 7$)#$(% )* +8C('&,.#B$ N,.#, 79F'#., )*2 -4' hdad
`*$ w )* *8C('&,.#($*% &(&,2*% )* .,), C,Q% N,.#, 79F'#., )*2 -4'e
./0B#*:06 ./0*&B&+:&6 B& E07$J$, !*#,B0/ .&/` D0702P$,
UV %/$+*$%,7&6 %/0B#*:06 90,8 hqNT VXNT ZqNT
De Ios cuaIes:
- Cas naluiaI, en eslado gaseoso 69,2
- Aceiles ciudos de peliIeo o de
nineiaI liluninoso.
45,O 6,3
- MineiaIes de colie y sus
concenliados.
8,5
- Clodos y secciones de clodos, de
colie iehnado, en liulo
8,1
- AIanlie de colie iehnado, con
Ia nayoi dinensin de Ia seccin
liansveisaI 6 nn
5,4
- HuIIa liluninosa 6,8
- Coques y senicoques de huIIa 3,3
LIaloiacin piopia.
Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos
y UNASUR 2OO1-2O1O.
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
184
9+&d0 5;;
x$)#.* )* .'*.#9#*$&( )* 2,% +8C('&,.#($*% )* 2(% :,Q%*% 7$)#$(% `ablbyadde
Iuenle: AdoIfo Lpez usliIIo, Los Iiineios Cuaienla Aos de Inlegiacin Andina. Ln Revisla
de Ia Inlegiacin N 4: 4O aos de Inlegiacin Andina, Avances y Ieispeclivas. Secielaia CeneiaI
de Ia CAN.
9+&d0 5;;;
:'#$.#C,2*% :,'*% )* @(9*'.#( `z{"e *$&'* :,Q%*% 7$)#$(% M =*%&( )* 79F'#.,
)*2 -4'
.,M6&6 %,/&6
TiiU TiUi
MiIIones
de US
de coneicio
lolaI con ieslo AS
MiIIones
de US
de coneicio
lolaI con ieslo AS
US D0702P$,HE/,6$7 748 6,O 3.41O 12,6
TS E07$J$,HE/,6$7 576 4,6 3.4O5 12,6
ZS .&/`HE/,6$7 574 4,6 3.157 11,7
eS .&/`HDO$7& 785 6,3 2.5O9 9,3
VS D0702P$,H
5&+&W#&7,
2.518 2O,1 1.727 6,4
<#P:0:,7 ^U , V_ 5.2O1 41,6 14.2O8 52,6
D9CHF&6:0 B& 9< UTSViX UiiNi 26.996 UiiNi
LIaloiacin piopia.
Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos
y UNASUR 2OO1-2O1O.
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
185
9+&d0 ;m
+L*% )* ;$&*I',.#B$ M ?*%,''(22( |W',$%P*'%,2*%} :'#('#&,'#(% C,', *2 :*'g M
X&'(% :,Q%*% )* 2, @7[
Iuenle: LIaloiado poi MTC-Iei solie napa IIRSA.
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
186
9+&d0 m
x$)#.* )* @(9C*&#&#P#),) 12(D,2 )* :,Q%*% )* -4),9F'#.,
.,M6&6
.06$*$R+ &+ &7
/,+r$+1 TiUUHTiUT Uo
.06$*$R+ &+ &7
/,+r$+1 TiiXHTiiq
To
5,/$,*$R+
/,+r$+1 TiUUHTiUT
/&6%&*:0 , TiiXHTiiq
9/1&+:$+, 85 85 O
E07$J$, 1O3 1O5 +2
E/,6$7 53 72 +19
DO$7& 31 26 -5
D0702P$, 68 69 +1
!*#,B0/ 1O1 1O3 +2
[#K,+, 1O9 126 +17
.,/,1#,K 122 121 -1
.&/` 67 86 +19
<#/$+,2 112 113 +1
I/#1#,K 63 75 +12
5&+&W#&7, 124 98 -26
1/ Iueslo de un lolaI de 142 pases. 2/ Iueslo de un lolaI de 131 pases.
Iuenle: Ioio Lconnico MundiaI The CIolaI Conpeliliveness Repoil 2O1O-2O11 y The
CIolaI Conpeliliveness Repoil 2OO7-2OO8.
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
187
9
+
&
d
0

m
;
:
'
#
$
.
#
C
,
2
*
%

@
(
$
*
8
#
(
$
*
%


:
*
'
g
0
J
'
,
%
#
2

`
+
L
*

)
*
2

7
9
,
K
(
$
,
%

0
;
;
=
-
7

[
(
'
&
*

M

@
,
'
'
*
&
*
'
,

;
$
&
*
'
(
.
*
/
$
#
.
,

0
;
;
=
-
7

-
4
'
e
I
u
e
n
l
e
:

M
i
n
i
s
l
e
i
i
o

d
e

T
i
a
n
s
p
o
i
l
e
s

y

C
o
n
u
n
i
c
a
c
i
o
n
e
s

d
e
I

I
e
i

ROSARIO SANTA GADEA DUARTE


188
9+&d0 m;;
|n|crcanoic Ccncrcia| Pcru-8rasi| (cn ni||cncs dc US$)
A) Lxpoilaciones
!"!
#!!"!
$!!"!
%!!"!
&!!"!
'!!"!
(!!"!
)!!"!
*!!"!
+!!"!
#,!!!"!
#
+
*
!
#
+
*
'
#
+
+
!
#
+
+
$
#
+
+
%
#
+
+
&
#
+
+
'
#
+
+
(
#
+
+
)
#
+
+
*
#
+
+
+
$
!
!
#
$
!
!
$
$
!
!
%
$
!
!
&
$
!
!
'
$
!
!
(
$
!
!
)
$
!
!
*
$
!
!
+
$
!
#
!
Iuenle: Lxpoilaciones 198O, 1985, 199O, 1992-1999: CLIAL. 2OO1-2O1O: Secielaia CeneiaI de Ia
CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O.
) Inpoilaciones
!"!
'!!"!
#,!!!"!
#,'!!"!
$,!!!"!
$,'!!"!
%,!!!"!
#
+
+
$
#
+
+
%
#
+
+
&
#
+
+
'
#
+
+
(
#
+
+
)
#
+
+
*
#
+
+
+
$
!
!
#
$
!
!
$
$
!
!
%
$
!
!
&
$
!
!
'
$
!
!
(
$
!
!
)
$
!
!
*
$
!
!
+
$
!
#
!
Iuenle: Inpoilaciones 1992-1999: ID. 2OO1-2O1O: Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio
Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O.
OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA
189
C) aIanza ConeiciaI
-#,*!!
-#,(!!
-#,&!!
-#,$!!
-#,!!!
-*!!
-(!!
-&!!
-$!!
!
Iuenles: Lxpoilaciones 198O, 1985, 199O, 1992-1999: CLIAL. Inpoilaciones 1992-1999: ID.
Lxpoilaciones Inpoilaciones 2OO1-2O1O: Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi
de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O.
9+&d0 m;;;
S|cc| dc |ntcrsicn |x|ranjcra Dircc|a dc 8rasi| cn c| Pcru (cn ni||cncs dc US$)
!
$!!
&!!
(!!
*!!
#!!!
#$!!
Iuenle: IROINVLRSIN
1/ Inveisin oiiginada poi enpiesas doniciIiadas en eI iespeclivo pas. (p): pieIininai,
acluaIizado a dicienlie de 2O1O.
191
Perspectiva Argentina: Oportunidades y
Desafos de la Integracin Sudamericana
+9D,#8,)(' +)4,')( -#I,2
Seguianenle no digo nada oiiginaI aI ahinai que esle seninaiio
Io ieaIizanos en un nonenlo nuy especiaI en Ia evoIucin de Ia ciisis
econnica, poIlica y sociaI de Ios pases ns desaiioIIados deI pIanela.
Lse conlexlo nos naicai en eI anIisis, y seguianenle hai a Ia iiqueza
de esle encuenlio en Ia lsqueda de Ias opoilunidades y desafos de Ia
inlegiacin sudaneiicana.
Cieo inpoilanle evaIuai eI piesenle y fuluio de Ios piocesos de
inlegiacin desliozando eI canino de inleipielaciones ideoIogizadas.
Necesilanos sei piagnlicos. Necesilanos de un piagnalisno caigado
de vaIoies y de ideas.
Iailo de Ia lase que Ios acueidos inleinacionaIes, coneiciaIes o
poIlicos, no son sino una pioIongacin de deleininados pioyeclos de pas.
Ls un eiioi pensai eI nundo con anleojeias lolaIizadoias, poi
ejenpIo Ias que en Ios novenla piocIanalan Ia IileiaIizacin de Ios
neicados cono Ia panacea paia Ia nodeinizacin y eI piogieso de nueslios
pases, o Ias que siguieion ya enliando en eI sigIo XXI que denonizaion
Ia gIolaIizacin y piopusieion un pioyeclo de desaiioIIo auliquico y
ceiiado aI nundo.
Olio eiioi consisle en juzgai Ios acueidos coneiciaIes con Ia visla
excIusivanenle puesla en Ios iesuIlados de coilo pIazo en Ia laIanza coneiciaI.
Nueslio enfoque paile de Ia conviccin de que nueslio pas necesila
aliiise aI nundo, paia Io que iequieie de una nayoi foilaIeza expoiladoia y
una eIevacin de su conpelilividad sislenica, es decii, una conpelilividad
EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL
192
que no esle dada soIanenle poi Ia ieIacin caIidad-piecio sino poi un
conjunlo de condiciones en eI que dele desenvoIveise nueslia econona:
capacidad de ciedilo, pionocin de Ios adeIanlos cienlhco - lecnoIgicos
en su incoipoiacin a Ios piocesos pioduclivos, soIidez inslilucionaI,
iespaIdo plIico a Ias pequeas y nedianas enpiesas, desaiioIIo de Ias
capacidades asocialivas, avance de inicialivas de inlegiacin pioducliva y
de infiaesliucluia iegionaI, enlie olias nuchas.
Ioi eso es necesaiio pensai a Ia UNASUR y Ios olios piocesos de
inlegiacin en Ios que pailicipanos desde Ias condiciones concielas en
Ias que hoy nos enconlianos, desde eI pioyeclo de pas que inpuIsanos,
leniendo en cuenla eI laIance deI iesuIlado de Ias poIlicas de Ios Ilinos
aos, y desde nueslias piioiidades eslialegicas.
Lslanos en un nundo gIolaI con piofunda ciisis de paiadignas,
y Ia iegin conpiendiendo que no lenenos aIleinalivas de desaiioIIo con
incIusin sociaI sino es desenvoIviendo nueslias conpIenenlaiiedades
y aililiando Ios necanisnos paia iesoIvei Ios aspeclos en donde
conpelinos con Lslados ieaInenle exislenles y con golieinos que aclan
paia iesoIvei Ias conliadicciones que fiecuenlenenle apaiecen.
Lo que va de esle sigIo ha sido nuy ejenpIihcadoi de que Ia
decisin y voIunlad poIlica de nueslios goleinanles es fundanenlaI
paia inpuIsai Ios piocesos de inlegiacin, supeiai Ias conliadicciones y
avanzai a paso hine. LI desaiioIIo de Ia aIianza eslialegica enlie iasiI
y Aigenlina eslalIecidas poi Ios piesidenles Luiz Incio LuIa da SiIva y
Nesloi iichnei - conlinuadas hoy poi DiIna Ruseff y Ciislina Ieinndez
de iichnei - son leslinonio calaI de eIIo.
Vivinos una elapa de foilaIecinienlo de Ios piocesos de inlegiacin,
enlendidos cono nuIlidinensionaIes, de naluiaIeza dinnica, en viilud
de Ios cuaIes Ias econonas nacionaIes se conpIenenlan y, piogiesiva y
soIidaiianenle, se van liansfoinando en una nueva unidad econnica
y poIlica conpIeja con eI hn de eslalIecei eslialegias paia aIcanzai un
ciecinienlo equiIiliado. Ioi supueslo que eslo no es de cuiso iecliIneo
ni esponlneo y ha iequeiido deI eslalIecinienlo de poIlicas conunes.
AcluaInenle, Ia iegin sudaneiicana se encuenlia anpIianenle
inleiconeclada, piesenla naicada diveisidad y aliaviesa fueiles canlios.
Ln esle naico, Ia goleinaliIidad y Ia consoIidacin de Ios piocesos
denocilicos y denocializadoies adquieien una ieIevancia signihcaliva
y pasan a sei condicin lsica paia eI desaiioIIo y consoIidacin de Ios
piocesos de inlegiacin.
Sudaneiica liene una hisloiia nuy iica si de piocesos de
inlegiacin se liala. Henos liansilado 5O aos desde Ia ALAC y, con Iuces
PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
193
y sonlias, con avances y ieliocesos ciicunslanciaIes, hoy conviven en Ia
iegin Ia Conunidad Andina de Naciones (CAN), eI Meicado Conn
deI Sui (MLRCOSUR), y se va consoIidando con inpoilanles exilos
poIlicos Ia Unin de Naciones Suianeiicanas (UNASUR). Los piocesos
inlegiadoies son eI iesuIlado de aos de esfueizo conjunlo, y consliluyen
Ia iiienuncialIe opoilunidad y eI nuevo desafo de Ia Aigenlina de hoy.
AI iespeclo deseo seaIai que eI MLRCOSUR y Ia UNASUR
iepiesenlan Ias inicialiva de nayoi ieIevancia a Ia hoia de dolai de
inslilucionaIidad aI espacio sudaneiicano. Consliluyen dos piocesos
de inlegiacin que en Ia acluaIidad lienden a oloigai goleinaliIidad a
Sudaneiica con un inpoilanle giado de conpIenenlaiiedad en sus
oljelivos. Cieo convenienle no luscai conliadicciones enlie eIIos, si no
conpIenenlaiiedades. La evoIucin de eslos piocesos ii denosliando
si acunuIanos accin inlegiacionisla o desaiioIIanos luiociacias. Si Ia
dehnicin de oljelivos de cada uno de eIIos no se aIleia en Ias piclicas
colidianas, seguianenle seguiin siendo conpIenenlaiios.
Los piocesos de inlegiacin iequieien que cada uno de sus Lslados
Iailes Ios jeiaiquice cono piioiilaiios a Ia hoia de diseai e inpIenenlai
su poIlica exleiioi, as cono Ia de iesoIvei sus difeiencias.
LI MLRCOSUR, liene en su oiigen Ia inpionla de una voIunlad
poIlica, ns que eI inpuIso econnico. Ln Ios aos ochenla Aigenlina
y iasiI ieloinan a Ia denociacia en ciicunslancias dislinlas. Cono
liansicin de una elapa a olia, eslos dos Lslados sienlan Ias lases de Io
que sei eI ns hine pioyeclo de inlegiacin iegionaI. ajo eI inujo
de una incipienle coiiienle inlegiacionisla, aIgunos secloies poIlicos
inuenciados poi inpoilanles inleIecluaIes, insislen con Ios aceicanienlos
piesidenciaIes con piopueslas de nayoi coopeiacin poIlica y coneiciaI.
Se conciela as Ia DecIaiacin de Iguaz, que susciilen en novienlie de
1985 Ios piesidenles RaI AIfonsn, de Aigenlina, y }ose Sainey, de iasiI,
iniciando una nueva e inleiiunpida eia de inlegiacin. Lsle encuenlio de
anislad se consliluy en una piofesin de fe denocilica y en un paclo de
conhanza y coopeiacin incipienle.
Ls opoiluno que eI nlilo que hoy nos convoca, eI Seninaiio
Sudaneiica y Ia Inlegiacin RegionaI , sea eI espacio donde se ieconozca
Ia liayecloiia de esos dos honlies de Lslado que hicieion posilIe aqueIIo
y eI nolivo paia eI cuaI nos ieuninos: pensai Ias opoilunidades y desafos
que nos unen y no ns Ias deliIidades que nos sepaian.
Ln eI Acla paia Ia Inlegiacin aigenlino - liasiIea de juIio de
1986, anlos golieinos naniheslan su seguiidad de que Ia cieacin de un
espacio econnico conn alie anpIias peispeclivas paia eI ciecinienlo
EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL
194
conjunlo y eI lieneslai de sus puelIos, polenciando Ia capacidad aulnona
de Ios dos pases. Se deslaca que eI piogiana consliluye un inpuIso
ienovado paia Ia inlegiacin de Sudaneiica y Ia consoIidacin de Ia paz,
Ia denociacia, Ia seguiidad y eI desaiioIIo de Ia iegin. Ln eI Tialado de
Asuncin, de naizo de 1991, que ciea eI MLRCOSUR a liaves de sus Lslados
Iailes - Aigenlina, iasiI, Iaiaguay y Uiuguay - se ahina que Ia anpIiacin
de Ios acluaIes neicados nacionaIes a liaves de Ia inlegiacin consliluye
condicin fundanenlaI paia aceIeiai sus piocesos de desaiioIIo econnico
con juslicia sociaI. Se agiega que eI pioceso de inlegiacin que se inpuIsa
consliluye una iespuesla adecuada a Ia evoIucin de Ios aconlecinienlos
inleinacionaIes, en especiaI Ia consoIidacin de giandes espacios
econnicos, y se deslaca Ia inpoilancia de Iogiai una adecuada inseicin
inleinacionaI paia sus pases. IinaInenle, Ios hinanles naniheslan su
convencinienlo aceica de Ia necesidad de pionovei eI desaiioIIo cienlhco
y lecnoIgico de Ios Lslados Iailes y de nodeinizai sus econonas paia
anpIiai Ia ofeila y Ia caIidad de Ios lienes y seivicios disponilIes a hn de
nejoiai Ias condiciones de vida de sus halilanles. LI IiolocoIo de Ouio
Iielo, de 1994, enuncia Ia esliucluia inslilucionaI deI MLRCOSUR. A
pailii de 1996, poi nedio de difeienles acueidos de conpIenenlacin,
se inlegian en eI MLRCOSUR ChiIe, oIivia, CoIonlia, Lcuadoi, Iei y
Mexico cono Lslados Asociados, nienlias que VenezueIa, en avanzado
pioceso de incoipoiacin, cono Lslado Iaile. Olseivese cono desde Ios
acueidos eninenlenenle poIlicos de 1985-86 que luscalan gaianlizai Ia
paz y Ia denociacia, supeiando desconhanzas hisliicas, fuinos pasando
a un canlio de epoca, aI nonenlo fundacionaI deI MLRCOSUR, donde ya
piinalan Ias ideas hegennicas deI Consenso de Washinglon, que desde
eI nonlie Meicado Conn deI Sui nos fue sesgando en una concepcin
econonicisla y neoIileiaI eI pioceso inlegiacionisla en Ia decada de Ios 9O
deI sigIo pasado.
La UNASUR, naci con un fueile peihI poIlico, que incIuye
su pioyeccin inleinacionaI y que no excIuye su pioyeccin aI ieslo
de Lalinoaneiica. Ls un oiganisno inleiguleinanenlaI de nlilo
iegionaI, que inlegia a doce Lslados de Sudaneiica. Con Ia ialihcacin
paiIanenlaiia de Uiuguay, que se sun a Ias de Aigenlina, Iei, ChiIe,
VenezueIa, Lcuadoi, Cuyana, Suiinan y oIivia, Ia enlidad enli en pIena
vigencia y coli vida juidica en naizo de 2O11, despues de cunpIiise
eI iequisilo de que, aI nenos, Ias IegisIaluias de nueve pases hulieian
susciilo ese convenio. CoIonlia fue eI decino pas en apiolai eI lialado
nienlias que iasiI se conviili en eI undecino pas en apiolai eI convenio
conslilulivo. Iaiaguay se encuenlia en pIeno pioceso.
PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
195
Ln ni opinin Aigenlina paso con exilo un inpoilanle peiodo de
dudas solie si eia faclilIe y convenienle avanzai en Ia conslilucin de Ia
UNASUR. Se olseivalan Ias difeiencias de poIlicas de dislinlos Lslados
en cono delan ieIacionaise con Ia piincipaI polencia deI nundo. La
hina de Tialados de Lilie Coneicio (TLC) de aIgunos de eIIos Ios hacia
vuIneialIes a Ias piesiones y se liaducan nas en un acla de adhesin
a Ias poIlicas de LLUU que a Ia piioiilaiia inlegiacin Sudaneiicana.
Lnconliai Ios caninos de Unidad en Ia diveisidad no es fciI, peio es
un canino apasionanle que vanos liansilando con exilo. No descailo
lanpoco que paile de Ia duda hulieia piovenido de Ios piejuicios deI
pasado de Aigenlina con iasiI. No en vano pasaion sigIos de ieceIos
nuluos.
LI lialado conslilulivo se hin en nayo de 2OO8 en Ia ciudad de
iasiIia, donde se esliuclui y ohciaIiz Ia oiganizacin. Ln nayo de 2O1O,
en Ia cunlie exliaoidinaiia en Canpana, piovincia de uenos Aiies, se
design poi unaninidad aI iecoidado Nesloi iichnei, ex piesidenle de
Ia ReplIica Aigenlina, cono piinei Secielaiio CeneiaI de UNASUR poi
un peiiodo de dos aos.
Con Ia foinacin de Ia Secielaia CeneiaI y eI caigo de Secielaiio
CeneiaI se Ie oloiga un Iideiazgo poIlico a niveI inleinacionaI y se da
un paso ns hacia Ia foinacin de una inslilucin peinanenle en Ia
consliuccin de Ia UNASUR.
Si halIanos de Ias hnaIidades deI pioceso de inlegiacin
sudaneiicana, hacenos iefeiencia a aqueIIos oljelivos que se pielenden
aIcanzai en eI lienpo. Ls eI deslino, en diveisas nanifeslaciones, a cuya
consecucin se diiige Ia decisin poIlica y Ios nedios de Ios pases de Ia
iegin.
Iodenos ahinai que hay cieilo consenso geneiaIizado solie
cuIes seian esas hnaIidades:
a) ConsoIidai y desaiioIIai Ios piocesos denocilicos en Aneiica
deI Sui.
l) Ceneiai poIlicas conunes en Ia defensa y Iucha cooidinada
conlia eI leiioiisno y eI naicolihco.
c) Maxinizai Ia capacidad de desenpeo iegionaI en eI nundo.
IiincipaInenle en eI pIano Sui-Sui.
d) Mejoiai Ia coneclividad enlie nueslios pases.
e) ConsoIidai Ia paz iegionaI va Ia inlegiacin y eslalIecei
necanisnos de iesoIucin pachca de Ios coniclos.
f) Ionenlai Ia cieacin de necanisnos paia hnanciai eI desaiioIIo.
EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL
196
g) InpuIsai un pioceso de inleiconexin eneigelica que nos
peinila un uso iacionaI paia eI desaiioIIo.
Si se pielenden IIevai adeIanle piocesos de inlegiacin piofundos,
se delen eslalIecei cono poIlicas de Lslado. Ls inpiescindilIe una
inleiaccin enlie Io plIico y Io piivado, enlie Io eslalaI - guleinanenlaI
y Ias oiganizaciones de Ia sociedad civiI, enlie golieinos y puelIos. Lslos
aconlecinienlos ieejan con loda cIaiidad Ia necesidad de eslalIecei
iegIas cIaias que peinilan, lanlo a Ios acloies plIicos cono piivados,
nanejaise con cieilo giado de pievisiliIidad.
La inlegiacin sudaneiicana, desde Ia peispecliva Aigenlina,
se conpiende a pailii de Ia aclilud asunida poi eIIa fienle a eslos
dos piocesos: eI MLRCOSUR y Ia UNASUR. Tienen una inpoilancia
eslialegica, aI iguaI que paia eI ieslo de Ios inlegianles de eslos piocesos
de inlegiacin. Se dele insislii en piopiciai eI piiviIegio de Ios espacios de
inlegiacin cono nlilos adecuados paia Ia conceilacin de eslialegias
poIlicas, econnicas y coneiciaIes conunes que peinilan polenciai Ia
conpelilividad de lodos y cada uno de sus nienlios. Su conlinuidad en
eI lienpo esl dada poi Ia conpiensin de que esle nundo gIolaI en eI
que vivinos ha devenido en eI nundo de Ias iegiones y de oiganisnos
inleinacionaIes cada vez ns conpIejos y donde ningn pas poi
inpoilanle que sea o se consideie puede hacei vaIei sus ideas e inleieses
sino es a pailii de su asociacin con olios.
Lo dicho anleiioinenle se ieahina aun ns con eI cIina
inleinacionaI que se peicile en esle nonenlo. La inceilidunlie deI lalIeio
nundiaI piesenla nuevos signos dislinlivos cono Ia ciisis hnancieia, con
sus nIlipIes consecuencias, eI adveninienlo de un escenaiio nundiaI
ns nuIlipoIai, peio con ciisis piofunda de Ios oiganisnos nuIliIaleiaIes,
Ia iecesin euiopea y Ias incgnilas deI iunlo que lonain Ios Lslados
Unidos, China y Ias olias econonas de Asia.
Ln nedio de esla inceilidunlie, Ios ieposicionanienlo
inleinacionaIes de Ios pases de Sudaneiica son inevilalIes, y es inpoilanle
que ocuiian. La idea de encaiai Ia inseicin inleinacionaI a pailii deI
acueido y eI consenso iegionaI concielados a liaves de esquenas de
inlegiacin sigue leniendo suslenlo loda vez que anpIa Ias capacidades
de negociacin fienle aI nundo de Ios pases que han denosliado lenei
giandes posiliIidades de ciecinienlo.
Ioi olia paile, Ia nayoia de Ios golieinos de Sudaneiica
liansilan Ia ieaIidad de conpailii una ahnidad poIlica, que noviIiza
una liansfoinacin posiliva en Ios piocesos de inlegiacin. Ln efeclo,
PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
197
Ios veidadeios piocesos de inlegiacin iequieien de eIevados giados de
inslilucionaIizacin, Io que inpIica Ia cieacin de un adecuado naico
juidico y oiganizalivo, peio no se agolan en eIIa. LI uso de Ias esliucluias
cieadas dele sei uido, opoiluno y solie lodo piiviIegiado fienle a
cuaIquiei olio oiganisno con conpelencias en naleiias coincidenles. Ln
esle senlido, Ios pases nienlios de eslos piocesos sudaneiicanos, han
convenido Ia cieacin de fiondosos naicos inslilucionaIes de Ios que han
hecho uso, nuchas veces, no en su pIenilud. La Aigenlina no escapa a
eslas conduclas geneiaIizadas. Ioi una paile, necesila de Ios piocesos de
inlegiacin, cono eI ieslo de Ios pases de Sudaneiica, a hn de inseilaise
en eI nundo con nayoies giados de conpelilividad. De esla naneia,
pailicipa aclivanenle deI MLRCOSUR y Ia UNASUR, donde peisigue
Ia goleinaliIidad de Ia iegin. Ioi olia paile, sus conduclas pueden
inleipielaise cono una faIla de inleies en foilaIecei Ias insliluciones
cieadas poi laIes piocesos.
Las opoilunidades y desafos de Ia inlegiacin sudaneiicana se
encuenlian en diieccionai sus esfueizos en luscai, enlie eI MLRCOSUR
y Ia UNASUR, una conpIenenlaiiedad de oljelivos y no sinpIihcai aI
MLRCOSUR a una piclica neicanliIisla.
Anlos esquenas de inlegiacin iepiesenlan Ios nayoies desafos
acluaIes encaiados en Ia inslilucionaIizacin deI espacio sudaneiicano
con Ia idea de exlendeise aI ieslo de Lalinoaneiica. Aigenlina y iasiI,
cooidinadas ainoniosanenle, lienen Ia olIigacin y pueden conveiliise
en Ios conducloies deI eslialegico pioceso de inlegiacin en loda
Lalinoaneiica.
AI iespeclo, eI MLRCOSUR, con Ia incoipoiacin de nuevos Lslados
Asociados o IIenos, ha dejado pIasnada su vocacin sudaneiicana y ha
hecho una conliilucin suslanliva cono anlecedenle en Ia consliuccin
de Ia UNASUR.
UNASUR, iesponde a Ia deslieza de hacei conveigei a Ios pases
deI MLRCOSUR y Ia Conunidad Andina de Naciones en eI eje de Ia
inlegiacin sudaneiicana, expiesada oiiginaInenle en Ia Conunidad
Sudaneiicana de Naciones a Ia que suna dos pases, liadicionaInenle
oiienlados hacia eI Caiile, Cuyana y Suiinan. Digo eslo sin desconocei
eI vaIoi geopoIlico que liene paia iasiI, que liene fionleias con 1O de Ios
12 pases que Ia inlegian
Tanlien podia ahinaise que anlos lienen oljelivos conunes
con fueiles conlenidos econnicos y nelas poIlicas.
Ls cieilo que eI MLRCOSUR, desde su oiigen, ha piioiizado una
concepcin esliechanenle coneiciaI. No olslanle eIIo, Ia incoipoiacin
EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL
198
en su agenda de lenas vincuIados a Ia defensa de Ia denociacia, de Ios
deiechos hunanos y olios oljelivos en eI pIano sociaI y cuIluiaI, peinilen
halIai deI desaiioIIo de un MLRCOSUR poIlico.
La UNASUR liene esenciaInenle un caiclei poIlico y eso ha
peinilido su nacinienlo y desaiioIIo. As queda ieejado en lodos sus
docunenlos ohciaIes con decIaiaciones en posl de una iespuesla poIlica
a Ia ciisis que exige un conjunlo equiIiliado de acciones que eslaliIicen eI
sislena hnancieio, ieacliven Ia econona, piioiicen Ia cieacin deI enpIeo
y eI foilaIecinienlo de Ia pioleccin sociaI, aseguiando Ia iecupeiacin
econnica solie Ia lase de un desaiioIIo soslenilIe. Asinisno, se
dele suliayai que Ia UNASUR liene lanlien cono piopsilo aloidai
cuesliones cono Ias de Ia infiaesliucluia fsica y Ia conpIenenlacin
eneigelica.
Adens de Ias siniIiludes en cuanlo a Ios aIcances y Ios oljelivos
de anlos piocesos, exislen lanlien difeiencias enlie anlos esquenas que
hacen a Ia esencia piopia de cada pioceso de inlegiacin: Ias asinelias.
Lnlendenos poi asinelia aI iesuIlado de venlajas o desvenlajas
conpelilivas no deiivadas de capacidades o inehciencia piopias, sino
de Ia incidencia ieIaliva de difeienles poIlicas, noinas e insliunenlos
enpIeados en cada pas paia Ia ieguIacin, Ia pionocin o eI apoyo de Ias
aclividades pioduclivas y coneiciaIes.
Ln eI naico de Ios acueidos de inlegiacin iegionaI, se delen
dislinguii dos lipos difeienles de asinelias: Ias oiiginadas poi facloies
esliucluiaIes y Ias cieadas poi Ias poIlicas expIcilas o poi inleivenciones
ieguIaloiias de Ios pases socios. Las piineias esln piesenles desde eI
piopio punlo de pailida de Ios acueidos y pueden iequeiii aIgn lipo
de nedidas conpensaloiias, Ias segundas lienden a disloisionai Ias
condiciones de conpelencia, pueden anpIiai o geneiai nuevas liechas
esliucluiaIes y necesilan sei adninisliadas.
Los dos piocesos se encuenlian en eslados de avance y conciecin
difeienles.
LI MLRCOSUR cuenla con una esliucluia de conpionisos
juidicos conliados que si lien son inpeifeclos, seia difciI dejaiIos de
Iado en viilud de Ias coiiienles de coneicio y de inveisin que se han
desaiioIIado enlie Ios socios en Ios aos lianscuiiidos desde Ia hina deI
Tialado de Asuncin. SoIo lasla cono ejenpIo decii que eI ujo coneiciaI
se ha nuIlipIicado poi diez en eslos 2O aos de exislencia.
La UNASUR, en canlio, iecien esl supeiando eI pioceso de
ialihcacin de su lialado conslilulivo y paia eIIo delei supeiai Ias
difeiencias poIlicas que exislen enlie aIgunos de sus nienlios, que
PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
199
aoiaion duianle Ios peiodos que anlecedieion a aIgunas de sus ieuniones
de piesidenles. TaI es eI caso de Ia Cunlie ieaIizada en aiiIoche, en Ia
que se lialala solie Ia conlioveilida decisin de CoIonlia de peinilii
lases deI ejeicilo de Lslados Unidos.
Olia difeiencia consisle en que Ios dos piocesos lienen pIalafoinas
difeienles. LI MLRCOSUR esl lasado en piefeiencias coneiciaIes
pacladas y no sIo en Ia voIunlad poIlica de sus nienlios. Mienlias que
Ia UNASUR no liene pievislo nada siniIai.
Los pases que conponen eI MLRCOSUR y Ia UNASUR se
caiacleiizan poi no sei senejanles, es decii, lienen difeienles caiacleislicas
denogihcas, sociaIes y econnicas, incIuso difeienles niveIes de
desaiioIIo econnico y sociaI. Lslo sunado a Ias difeiencias cuIluiaIes y
liadiciones poIlicas de cada uno de sus nienlios, confoinan una seiie
de dihcuIlades a alendei.
Ioi Ilino, es inpoilanle decii que Ias asinelias no son ni
luenas ni naIas, depende de cno se Ias vea y consideie. Iueden sei
un eslnuIo paia eI coneicio, en donde cada uno se especiaIiza en Io que
sale y puede hacei nejoi, o poi eI conliaiio, aqueIIas que lIoquean Ias
expoilaciones de un pas o ciean un palin de coneicio sesgado que eI pas
afeclado no desea. Se pueden consideiai vaiias cIases de asinelias: Ias
consliuidas poi Ia naluiaIeza, Ias que son pioduclo de Ia hisloiia, Ias que
son iesuIlados secundaiios de poIlicas nacionaIes y Ias que se consliuyen
puia y excIusivanenle en lase a poIlicas deIileiadas de capluia de
neicados o cieacin de venlajas conpelilivas en un secloi. Ln geneiaI, Ias
asinelias lanlo esliucluiaIes o naluiaIes, cono aqueIIas geneiadas poi
poIlicas plIicas, necesilan un lialo especiaI segn eI lipo de pas, laiea
conpIeja peio necesaiia paia eI MLRCOSUR cono Ia UNASUR.
Conlalii Ias asinelias es un desafo de Ios piocesos de
inlegiacin. Ls uno de Ios ejes de Ia poIlica. Aigenlina y iasiI lienen Ia
opoilunidad de conveiliise en Ios noloies poIlicos sino lanlien en Ia
fuenle de inveisin, paia que Ia inlegiacin se liansfoine en una poIlica
de desaiioIIo especlacuIai. La expeiiencia desaiioIIada con eI Iondo de
Conveigencia LsliucluiaI (IOCLM) nos nueslia un canino que eslanos
liansilando en esa diieccin
Las ieexiones expiesadas de anlos piocesos de inlegiacin que,
en una lieve conpaiacin, paiecen lenei fueiles siniIiludes, en lanlo
anlos aspiian a un aIcance espaciaI sudaneiicano, que no descaila eI
Ialinoaneiicano y que lienen asinisno oljelivos poIlicos que liascienden
Io esliiclanenle coneiciaI e incIuso econnico, y aIgunas difeiencias que
no paiecen deI lodo insupeialIes, se Ie dele agiegai un lieve anIisis de
EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL
200
Ios Iideiazgos eneigenles que Ios aliaviesan y peinilen deIineai nejoi
sus piincipaIes iasgos.
Ln laI senlido, eI ioI que juegan iasiI y en olio pIano VenezueIa,
es fundanenlaI paia conpiendei Ia dinnica que ha adoplado Ia iegin
y anaIizai, en pailicuIai, Ia posicin que en diveisas opoilunidades ha
lonado Ia Aigenlina.
Ln leininos geneiaIes, puede ahinaise que anlos pases
encainan visiones difeienles aceica de Ia inlegiacin iegionaI. Ieio desde
Ia peispecliva Aigenlina, piofundizacin y anpIiacin no son aIleinalivas
excIuyenles. Iueden daise de naneia paiaIeIa, peiseguii anlos oljelivos
de naneia sinuIlnea.
Ioi un Iado, eI golieino de VenezueIa lajo Ia piesidencia de
Hugo Chvez, que inpuIsa Ia cieacin deI ALA y soIicila su ingieso aI
MLRCOSUR, iesponde a una niiada geoeslialegica y niIilai, y de cIaia
difeienciacin con Ios Lslados Unidos.
Ioi olio Iado iasiI, con Luis Incio LuIa da SiIva, inpuIsa Ia
foinuIacin de Ia UNASUR, con una dipIonacia cauleIosa. Asinisno, eI
golieino liasiIeo ha nanifeslado su inlencin de coIocai Ias ieIaciones
con Ios Lslados Unidos en un Iugai piiviIegiado, aI lienpo que esle Io ha
ieconocido, una vez ns, cono una polencia suliegionaI.
VenezueIa iequieie de un apailado especiaI, poique Ias aIianzas,
paia eI golieino de ese pas, delen iespondei a un lipo difeienle de vaIoies,
lasado en Ia Iucha anli-inpeiiaIisla, en Ia soIidaiidad de Ios puelIos deI
nundo, en Ia coopeiacin eneigelica y en Ia pionocin deI sociaIisno,
y son eslos Ios posluIados a Ios que iesponde Ia cieacin deI ALA. De
lodos nodos, quieio iescalai que nucho es Io que avanzanos en nueslios
enlendinienlos desde que conenz eI pioceso de negociaciones paia
Ia incoipoiacin de VenezueIa cono nienlio pIeno de MLRCOSUR.
Iuinos enconliando Ios punlos de inleisecciones enlie Ios oljelivos
hisliicos deI MLRCOSUR, su necesaiia ieconcepcin de epoca y eI
hecho no conliadicloiio de Ios nisnos con Ias dehniciones poIlicas de
VenezueIa.
Ioi olia paile, si lien es cada vez ns cieilo que iasiI se esl
conviiliendo en un acloi gIolaI, lanlien es veidad que su sopoile
iegionaI, necesaiio paia Ia ahinacin de su piolagonisno nundiaI, es
poco consislenle sin eI aconpaanienlo de Ia Aigenlina, y eso oledece
a facloies cuIluiaIes de Ia iegin, acluaIes e hisliicos. Lso no quila que
hoy iasiI se haya conveilido en un :'#94% ;$&*'C,'*% en Aneiica deI Sui
Tanlien es cieilo que Ios piocesos de inlegiacin no se consoIidan
soIanenle desde Ias ahnidades ideoIgicas de Ios golieinos, sino que
PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
201
iequieien consliucciones inslilucionaIes enlie difeienles, inheienles a
una inlegiacin enlie Lslados denocilicos. Ls decii, Ios piocesos de
inlegiacin delen confoinai IoIlicas de Lslado y, poi Io lanlo, deleian
podei liascendei Ias ideoIogas pailicuIaies que ciicunslanciaInenle
desaiioIIen Ios golieinos de luino. Sin enlaigo, en esle caso se liala de
veidadeios Iideiazgos iegionaIes con concepciones difeienles iespeclo de
Ios piopios piocesos, y eI exilo o fiacaso de Ios Iideiazgos depende en
gian nedida de Ias acliludes y eIecciones que asunan sus seguidoies.
La Aigenlina ha sido, desde hnes de Ia decada deI 198O, eI piincipaI
pas socio de iasiI en Ia iegin y viceveisa, expIicado en gian nedida poi
Ia inleidependencia que genei Ia conslilucin deI MLRCOSUR, y eso es
lueno paia eI piopio pioceso de inlegiacin.
Ls inpeiioso paia Ia UNASUR dehnii con cIaiidad sus oljelivos
poIlicos y econnicos, ya que a Ios acieilos iniciaIes en defensa de Ia
paz y de Ia denociacia en Ia iegin hay que daiIe suslenlo concepluaI e
inslilucionaI
Aigenlina y iasiI delen piesenlai una poIlica conn en eI
concieilo inleinacionaI. Lso inpIica hacei inpoilanles discusiones y
concesiones y, piincipaInenle, dai eI saIlo de caIidad con Ia conviccin
de que unos y olios eslanos consliuyendo un pioyeclo conn no soIo
paia eI piesenle sino lanlien paia eI fuluio. La conlinuidad de Io hecho
hasla ahoia no aseguia inpedii Ia geneiacin de fugas que piopicien que
sus socios, y en especiaI Ios ns pequeos, inlenlen acueidos poi Ia va
liIaleiaI.
Se hace visilIe que Ios Lslados Mienlios deI MLRCOSUR onilen
piiviIegiai eI uso a sus insliluciones y iecuiiii a sus inslancias paia Iogiai
acueidos y diiinii coniclos. Se pIanlea esla ciicunslancia cono un nuevo
desafo a supeiai.
IinaIizando, a nodo de concIusin, quieio decii que eI MLRCOSUR
y Ia UNASUR consliluyen dos piocesos de inlegiacin inleinacionaI que,
en Ia acluaIidad, lienden a oloigai goleinaliIidad a Sudaneiica. Si lien
anlos lienen conponenles de oiden lanlo poIlico cono econnico,
aIgunas de sus especihcidades podian peinilii visIunliai cieilo giado
de conpIenenlacin enlie anlos sislenas, y cada vez ns si se olseivan
Ias opoilunidades y desafos de Ia inlegiacin sudaneiicana.
LI MLRCOSUR cuenla con ns aiiaigo juidico e inslilucionaI y con
eI diseo de una eslialegia lasada en Ia conpIenenlaiiedad econnica
enlie sus nienlios, nedianle Ia adopcin de acueidos secloiiaIes paia
oplinizai Ia uliIizacin y noviIidad de Ios facloies de pioduccin y paia
aIcanzai escaIas opeialivas ehcienles en leininos econnicos.
EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL
202
La UNASUR, en canlio, peisigue oljelivos que si lien se vincuIan
con cuesliones de Ia ns diveisa ndoIe - sociaI, econnica, eneigelica,
hnancieia, educaliva, elc. -, en Ilina inslancia liende a Ia consliuccin de
un espacio de inlegiacin poIlica enlie sus nienlios que podia, incIuso,
consliluiise en una inslancia capaz de enfienlai Ios coniclos en Ia iegin.
De esle nodo, es posilIe visIunliai una dinnica iegionaI que
conlenpIe aI MLRCOSUR cono eI eje de un espacio econnico conn
deslinado a piopiciai decisiones de inveisin pioducliva, una heiianienla
de desaiioIIo paia Ia iegin y no un nlilo coneiciaInenle fenicio, y a
Ia UNASUR cono eI nlilo de conceilacin poIlica enlie sus nienlios.
Iaia que esle conlexlo, que apaiece cono eI ns desealIe, sea
posilIe, es necesaiio que cada uno de Ios inlegianles de eslos piocesos
Ios jeiaiquice cono piioiilaiios a Ia hoia de diseai e inpIenenlai su
poIlica exleiioi, as cono a Ia de iesoIvei sus coniclos. Lsle conceplo es
de una inpoilancia fundanenlaI y enliaa lsicanenle eI iespelo y uso
adecuado de Ias insliluciones que se ciean en viilud de Ios piocesos de
inlegiacin.
As olseivanos cno Ia Aigenlina, aI iguaI que eI ieslo de Ios
inlegianles de eslos piocesos de inlegiacin, insislen en piopiciai eI
piiviIegio de Ios espacios de inlegiacin cono nlilos adecuados paia Ia
conceilacin de eslialegias poIlicas, econnicas y coneiciaIes conunes
que peinilan polenciai Ia conpelilividad de lodos y cada uno de sus
nienlios.
Si deI MLRCOSUR y Ia UNASUR se liala, olseivanos cuanlo
avanzanos Ias opoilunidades que se nos piesenlan y Ios desafos que
lenenos. Delenos nejoiai en cuesliones de gian inpoilancia cono eI
peifeccionanienlo de Ia Unin Aduaneia, Ia cooidinacin de Ias poIlicas
nacioeconnicas y Ia supeiacin de Ias lialas sociaIes y cuIluiaIes. Henos
cieado un pioceso de soIucin de conlioveisias, encaigado de iesoIvei Ias
difeiencias que puedan suigii enlie dos o ns nienlios deI lIoque. No
hay que oIvidaise que nueslios pases no fueion sienpie anigos. Duianle
aos, paia Ias fueizas ainadas aigenlinas o liasiIeas, Ia hiplesis de
coniclo eian iasiI o Aigenlina. Lslanos halIando de olios lienpos,
peio hay que deciiIo cIaianenle: esla visin deI pasado ha peneliado
hasla en nueslias piopias luiociacias. Delenos conenzai a pensai
ieaIizai o piofundizai una pailicipacin en conjunlo anle Ios oiganisnos
nuIliIaleiaIes, no sIo Ios de Ia OMC sino lanlien olios espacios. Seia
posilivo pioyeclai esla inlegiacin iegionaI a nueslia acluacin en lodos
Ios oiganisnos inleinacionaIes. La cieacin de un Olseivaloiio de CaIidad
Denocilica, Ia cieacin deI anco deI Sui, Ia piopuesla deI gasoduclo deI
PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA
203
sui, Ia cieacin de ILTROSUR, Ia inicialiva hnancieia deI ono deI Sui, Ia
cieacin de Ia cadena Ialinoaneiicana de leIevisin.
Ln dehniliva, Aigenlina y iasiI delen lonai ieaI dinensin de
Ia posiliIidad de conveiliise en eI ncIeo duio deI pioceso de inlegiacin
sudaneiicana. Cuanlo ns se foilaIezcan y conpIenenlen sus oljelivos
en eI MLRCOSUR y Ia UNASUR, hali nejoies condiciones paia Ia
inlegiacin sudaneiicana.
La inlegiacin en Sudaneiica se encuenlia consagiada poi una
acunuIacin de opoilunidades y desafos cuya lona de conciencia
iesoIveia Ia eslialegia de inseicin inleinacionaI. LI pioceso iequieie
solie lodo de una dehnicin poIlica cIaia, consislenle, Ieglina y confoine
con piocesos de decisin consensuados e inslilucionaIizados poi paile de
Aigenlina y iasiI.
205
Comentrios - Oportunidades e desaos da
integrao sul-americana
:,42( +9Q2#( J('I*% )* ",.*)(
Lsle seniniio e ceilanenle nuilo pioveiloso e veio nun nonenlo
laslanle opoiluno, pois a ciise hnanceiia que o nundo vive nos oliiga
a pensai eslialegias paia o MLRCOSUL e paia loda a inlegiao Ialino-
-aneiicana.
Un conenlaiisla deve olseivai lis inpeialivos paia o seu
lialaIho no sei enfadonho: piineiio, no aliapaIhai a pIaleia no difciI
piocesso de digeslo das infoinaes iecelidas e no ensinesnanenlo
das nesnas. Segundo, enconliai aIgunas quesles de inleiesse geiaI,
piovocaes, solieludo. L, leiceiio, sei lieve.
Reslou laslanle cIaio, de lodas as exposies aqui, que as anIises
deven Ievai en consideiao o nundo en nudana, a ciise hnanceiia,
solieludo a noile-aneiicana, e a evoIuo ipida de novos e inpoilanles
aloies e pases no conlexlo econnico, cono a China. Lslas quesles no
so apenas ieIevanles paia cada pas, isoIadanenle, nas lanlen paia
lodo o piocesso inlegialiio. Sen dvida aIguna, a China, con o seu peso
econnico, inui, poi vezes, lanlo de foina negaliva cono posiliva, paia
a inlegiao das econonias. Inuencia, ainda, a conceilao de poIlicas
dos pases Ialino-aneiicanos, paia no nos iesliingiinos ao escopo
econnico, pois eslanos faIando no s do MLRCOSUL, no s da CAN,
nas lanlen da UNASUL.
L ieslou cIaio, lanlen, que no exisle nais opo paia o
desenvoIvinenlo auliquico, paia un desenvoIvinenlo fechado denlio
PAULO EMLIO BORGES DE MACEDO
206
de si pipiio, das pipiias fionleiias. Iaiece-ne havei consenso enlie os
pases, incIusive enlie os pases naioies, de que as suas eslialegias de
ciescinenlo passan peIo piocesso de inlegiao. No ne paiece nais
viveI, no secuIo XXI, a ideia de econonias nacionais aulnonas e isoIadas.
Apesai da Ienlido e, poi vezes, de aIgunas desiIuses con
o desenvoIvinenlo do piocesso de inlegiao, o MLRCOSUL e una
ieaIidade, e no e nais possveI sei desfeilo. Na sesso da nanh, ouvinos
enlaixadoies ahinaien que havia pouca pailicipao da sociedade civiI
e do enpiesaiiado na consliuo do MLRCOSUL. Ressenlia-se de que
no havia ainda enpiesas linacionais liasiIeiio-aigenlinas. Mas apesai
da Ienlido dessas pionessas, eu lenho a inpiesso que, se una poIlica
goveinanenlaI lenlasse se desfazei do MLRCOSUL, as fedeiaes de
coneicio e as fedeiaes das indsliias do iasiI seiian as piineiias a se
Ievanlai conlia.
Aciedilo que o MLRCOSUL e, de falo, una ieaIidade que hoje no
pode sei desfeila. Nen se pode ignoi-Ia. Resla salei o que fazei con
essa ieaIidade. Apiofund-Ia` Quais so as eslialegias paia apiofund-
Ia`
SaIla aos oIhos que h necessidade de se fazei una inlegiao
con piagnalisno. So viias as ideoIogias, so disciepanles as posies
en ieIao ao desenvoIvinenlo econnico, so diveisos os ndices de
desiguaIdade sociaI e so vaiiadas as soIues paia lais e lais piolIenas.
Mas a inlegiao deixou de sei neia landeiia. H una lendncia geiaI de
se voIlai paia os piocessos inlegialiios con piagnalisno, alandonando
devaneios, deixando de Iado as ideoIogias - ideoIogia na acepo
naixisla do leino, cono nscaias de ieaIidades no nuilo len dehnidas.
H nuilos anos, a Aneiica do SuI loinou-se un espao piioiiliio paia
a poIlica exleina liasiIeiia, desenvoIvido con seiiedade e piagnalisno.
Lssa evoIuo iepiesenla un piogiesso e vai nuilo ao enconlio do aluaI
conlexlo liasiIeiio, en que a nova Iiesidenla se voIla exalanenle paia
una poIlica nais piagnlica.
RessaIlou-se lanlen que o piincpio denocilico e hoje
piecondio paia quaIquei piocesso de inlegiao. AIguns iegines nais
auloiiliios poden, ale nesno, conduzii os piocessos de inlegiao
con naioi veIocidade e ale con naioi sucesso, nas a sua Iegilinidade
vai dependei senpie da ehccia, do sucesso. No e o caso de piocessos
desenvoIvidos poi pases denocilicos. Lsles conseguen Ievai a calo
os piocessos inlegialiios con seienidade poique eIes no dependen
de xilos, dependen, islo sin, do apoio de seus povos. Una inlegiao
conduzida dessa naneiia len nais Iegilinidade e conla con una lase
COMENTRIOS - OPORTUNIDADES E DESAFIOS DA INTEGRAO SUL-AMERICANA
207
nais sIida. Cale aqui iessaIlai, os dois giandes piocessos de inlegiao
nais lialados aqui nesse seniniio, MLRCOSUL e UNASUL, anlos
conln una cIusuIa denocilica. Denociacia e hoje iequisilo paia a
Aneiica Lalina.
O MLRCOSUL no e nais s un acoido coneiciaI, eIe e condio
paia o desenvoIvinenlo. Mais do que un neio piocesso de inlegiao, eIe e
una eslialegia de desenvoIvinenlo nacionaI. Sen dvida, o MLRCOSUL e
un acoido coneiciaI, poien, lanlen no h dvida de que quei sei nais do
que un acoido coneiciaI, quei se loinai una unio aduaneiia peifeila, quei
piogiedii ale o oljelivo de un neicado conun. Quen sale, no fuluio, ale
nesno una noeda conun, conludo, eIe e, anles de nais nada, una condio
paia o desenvoIvinenlo, e una veidadeiia poIlica nacionaI dos pases paia
o seu desenvoIvinenlo econnico. Ioi isso, eIe no pode sei sinpIesnenle
oIvidado, eIe no pode sei esquecido, eIe no pode sei ignoiado. LIe e una
ieaIidade, e essa ieaIidade piecisa sei Ievada en consideiao cono un dado
paia o piocesso de lonada de decises. Tiala-se de una poIlica no apenas
coneiciaI, nas de desenvoIvinenlo econnico nacionaI.
Lnlielanlo, dilo isso, no se pode esquecei as pionessas no
cunpiidas do MLRCOSUL. Cono ieaIiz-Ias` Cono conciIiai o
cunpiinenlo dessas pionessas con una eslialegia de iegionaIisno
aleilo` Mencionou-se aqui que o MLRCOSUL deve adolai una eslialegia
de iegionaIisno aleilo. LIe no deve hcai ensinesnado, no deve hcai
cenliado en si nesno, pois o pipiio MLRCOSUL seiia lanlen una
eslialegia de inseio en una econonia gIolaI. Mas apiofundai a
inlegiao e ieaIizai as pionessas no seiia una denaiche conliiia a
ideia de iegionaIisno aleilo`
Cono pIanejai o fuluio do MLRCOSUL` LIe hoje conla con
insliluies que no so piopiianenle inleigoveinanenlais cono,
poi exenpIo, o IARLASUL, o paiIanenlo do MLRCOSUL, e o AIlo
Repiesenlanle do MLRCOSUL. Lvidenlenenle, no eslanos aliaando
a ideia de insliluies conuniliias, cono exisle na Unio Luiopeia.
Lnloia o paiIanenlo seja una insliluio conun aos dois piocessos,
a supianacionaIidade ainda no e a Igica poi aqui. No enlanlo, j no
sonos nais un piocesso inlegialiio inleigoveinanenlaI puio, pois
apiesenlanos canais de conunicao con agenles no ohciais. Isso nos
Ieva a pensai que, agoia, no s as foias econnicas, nas as foias
sociais de un nodo geiaI, a sociedade cono un lodo, poden lonai a
fienle do piocesso do MLRCOSUL. O MLRCOSUL deixou de sei apenas
una poIlica de Lslado e se loinou una ieaIidade sociaI dos pases da
Aneiica do SuI.
PAULO EMLIO BORGES DE MACEDO
208
Ioi hn, un dos lenas de naioi ieIevncia de lodas as exposies
aqui so as ieIaes enlie os dois giandes piocessos de inliegiao:
MLRCOSUL e UNASUL. H una noliia pieocupao en cono seio
essas ieIaes, e se poivenluia un piocesso ii se soliepoi ao oulio. O
consenso geiaI e de que h necessidade que eIes no se solieponhan,
que sejan conpIenenlaies, e ne paiece havei lons nolivos paia lanlo. A
UNASUL no se piope sei una unio aduaneiia. LIa liala de lenas que,
de aIguna naneiia, eslo esquecidos no MLRCOSUL, cono a inlegiao
fsica e eneigelica. De falo, cono ieaIizai una inlegiao coneiciaI se
no lenos esliadas, se no h vias de escoanenlo enlie os pases` Con
a inlegiao fsica, eslanos ieaIizando, agoia, no secuIo XXI, aIgo que h
nuilo lenpo j foi consoIidado na Aneiica do Noile e na Luiopa.
Cono ieaIizai un desenvoIvinenlo inlegiado sen eneigia eIeliica`
Tenos descoleilo nuilas jazidas de peliIeo e de gs naluiaI. IolenciaI
eneigelico no nos faIla. O que piecisanos e fazei essa eneigia ciicuIai,
e os necanisnos eslo sendo ciiados. Lslou pensando no Iaiaguai e
nos iecuisos que alsoiveu do IOCLM paia a consliuo da sua iede de
eneigia eIeliica. A inlegiao eneigelica conslilui, con loda a ceileza, pie-
-iequisilo paia o desenvoIvinenlo econnico.
A UNASUL ven desenpenhai un papeI nuilssino inpoilanle
de que, aps a Cueiia das MaIvinas, hcanos ifos: una esliuluia de
defesa. A UNASUL no suige nos nesnos noIdes do TIAR, eIa se piope
a eslaleIecei poIlicas de conceilao en naleiia de defesa da Aneiica do
SuI. AIcen disso, e un foio de conceilao poIlica, que nos peinile faIai
en none da Aneiica do SuI con o ieslo do nundo.
Lenlio de un liecho jocoso de }ose Oilega y Cassel, na sua olia,
de 193O, 7 =*D*2#6( ),% ",%%,%. O hIsofo espanhoI auloi conla a hisliia
que Vicloi Hugo iecepcionava auloiidades nun saiau dipIonlico. Toda
vez que un iepiesenlanle enliava e eia anunciado, o esciiloi piocIanava
aIguna conliiluio inpoilanle que o pas daqueIe dipIonala havia feilo ao
nundo. Ioi exenpIo, ao enliai o iepiesenlanle do Reino Unido, Vicloi Hugo
leiia excIanado: Ah, Shakespeaie!. Iaia o pIenipolenciiio da Rssia,
eIe leiia ahinado: ToIsloi!. Lis que de iepenle enlia o iepiesenlanle da
Mesopolnia. H ceilo suspense na pIaleia solie o que o neslie ii dizei,
nas eIe sen sequei liluleia: Ah, a Mesopolnia! A hunanidade.
A Aneiica do SuI esl agoia se dolando de insliluies poIlicas e de
una face. A Unio Luiopeia len peisonaIidade inleinacionaI, a Luiopa len
un ioslo. A Aneiica do SuI esl agoia ciiando o seu ioslo. Lspeienos que
essa idenlidade conliilua no s paia consoIidai lodos nossos piocessos de
inlegiao, nas lanlen consoIide una neIhoi inseio no nundo.
209
Comentrios - Oportunidades e desaos da
integrao sul-americana
+9D,#8,)(' R4#K 3*2#C* )* -*#8,% @(''S,
Lxisle una ieIao nuilo piofunda enlie ieIaes inleinacionais
e Hisliia. O lena da inlegiao naica piofundanenle nosso piesenle e
esl deslinado a inuenciai decisivanenle nosso fuluio. Lnlielanlo esl
foilenenle caiiegado de Hisliia. Ioi, poilanlo, nuilo aceilado coneai
esla seiie de paiceiias enlie o IHC e o Ilanaialy sol a peispecliva do
que, en Hisliia, se chana piesenlisno ou piesenlidade.
Ouvinos hoje apieciaes vaIiosas solie a evoIuo e as
ciicunslncias de un piocesso - a inlegiao suI-aneiicana - que len
os seus nisleiios, que despeila ocasionaInenle ieaes negalivas, nas
que exeice podeiosa aliao, lanlo nos neios goveinanenlais quanlo na
sociedade civiI dos pases envoIvidos.
Ao iepiesenlai, de ceilo nodo, a anllese da soleiania, piincpio
solie o quaI eslo laseados os Lslados nacionais, a inlegiao no deixa
de sei una ulopia. Cono laI, despeila iIuses e aliai o enlusiasno dos
indivduos. Todos ns goslanos de vei una ulopia ieaIizada, ou peIo
nenos de peiseguii una ulopia. Conlaian-ne ceila vez a hisliia de un
giahlo, no sei len se ieaI ou inaginiio, que suigiu nun nuio de aIgun
pas cenlio-aneiicano, en pIena canpanha eIeiloiaI, que dizia - asla de
ieaIidade! Queienos pionessas!. A ulopia iepiesenla essa pionessa que
ns, nacionais de pases ainda assinaIados poi foiles conliasles, queienos
loinai ieaIidade!
Cosluno dizei que o MLRCOSUL e, poi exlenso, lodo o piocesso de
inlegiao da Aneiica do SuI poden sei caiacleiizados cono una ulopia
EMBAIXADOR LUIZ FELIPE DE SEIXAS CORRA
210
conscienle. Ou seja, una consliuo ale ceilo ponlo viiluaI, iesuIlanle
no necessaiianenle apenas de un vago lenoi da ieaIidade - cono so
de una foina ou de oulia as ulopias - nas lanlen da deleininao de
encaiai a ieaIidade cono una laiefa peinanenle e una inveno peipelua.
A inlegiao, na veidade, e una ieaIidade possveI. Lsla possiliIidade hcou
lianspaienle en lodas as inleivenes que ouvinos hoje. Se a inlegiao e
possveI - ainda que no esliilanenle ieaI -, o papeI dos Coveinos e dos
agenles econnicos deve sei senpie o de aluai paia anpIiai os Iiniles do
possveI.
A inlegiao da Aneiica do SuI paile de duas sul-iegies (os
Andes e o Iiala), cujas Hisliias foian naicadas desde o peiodo
ps-coIoniaI (na veidade nesno desde o peiodo coIoniaI), poi
gueiias ou confIilos, Iigados, de un Iado, ao piocesso de foinao do
que viiian a sei os Lslados nacionais e, de oulio, a Iideianas Iocais
de cunho nais ou nenos caudiIhesco.
Nos Andes, os conilos que deian oiigen ao esfaceIanenlo
da ulopia loIivaiiana foian endgenos: hispnicos conlia hispnicos,
caudiIho conlia caudiIho. Na iegio do Iiala, o nico espao suI-aneiicano
onde as fienles coIonizadoias se enconliaian, os conilos foian de
oulia naluieza, caiiegados de anlagonisnos heidados da IennsuIa
Ileiica. CasleIhanos, de un Iado, Luso-iasiIeiios de oulio dispulando
a denaicao dos Iiniles ailihciais e iiieaIizveI das ToidesiIhas. L, nais
concielanenle, o conlioIe da acia do Iiala, suposla poila de enliada
paia iiquezas nineiais janais enconliadas.
SecuIos nais laide, a inlegiao andina e a inlegiao pIalina
iesuIlaian de vises nodeinas deslinadas a conlei e a ionpei
anlagonisnos hisliicos que havian peidido a sua iazo de sei. Mas que
leinavan - leinan ainda en aIguns casos - en peinanecei, poi ineicia,
nas nenlaIidades nacionais.
Isso e noinaI. Na pipiia Luiopa, apesai de lodo o avano veiihcado
no piocesso de inlegiao e da supianacionaIidade, ainda suigen aqui e aIi
pieconceilos deiivados de oulias fases das Hisliias nacionais dos pases da
iegio. No nosso caso, o piolIena foi que esses anlagonisnos peinaneceian
ale nuilo iecenlenenle nas nenlaIidades dos segnenlos niIilaies de cada
pas. Na iegio andina, en funo de quesles de Iiniles iiiesoIvidas, Ialenles,
ou naI iesoIvidas, e, no Iiala, solieludo en funo do apioveilanenlo dos
iios da acia, caso enlIenlico de Ilaip, que conliaps o iasiI a Aigenlina.
}uslihcavan-se, con isso, caiieiias ainanenlislas, hipleses de gueiia, e
oulias nanifeslaes que assuniian aIainanle ieaIidade na epoca en que
nosso conlinenle esleve doninado peIa Igica dos iegines niIilaies.
COMENTRIOS - OPORTUNIDADES E DESAFIOS DA INTEGRAO SUL-AMERICANA
211
A nolivao poIlica, a deleininao de supeiai as sepaiaes
ieais e/ou inaginiias enlie nossos pases nedianle a inlegiao
apaiece cIaianenle nas Iinhas e nas enlieIinhas de pialicanenle lodas as
inleivenes que ouvinos hoje.
Se len que fundanenlaInenle posiliva, a oiigen poIlica do
piocesso de inlegiao e iesponsveI lanlen poi ceilo giau de inpieciso
en ieIao a seus oljelivos e neios. Tanlo no que se iefeie a Conunidade
Andina que, aps peiodo iniciaI de nolveI e pionissoi ciescinenlo, se
ieduziu e, ale sol ceilos aspeclos, se eslioIou, quanlo no que diz iespeilo
ao sequencianenlo da consliuo do Meicado Conun iasiI/Aigenlina
(Tialado de 1989), posleiioinenle anpIiado - enloia en nuilos aspeclos
diIudo - no nlilo do MLRCOSUL, sol a foina de una Unio Aduaneiia
que no se conpIelou ale hoje. Anlas foian piecedidas peIa ALALC/
ALADI e agoia se vn aconpanhadas peIa UNASUL, conpondo
un quadio pailicuIainenle anlguo, ale ceilo ponlo iedundanle e
evenluaInenle dispeisivo. Tiala-se de un fenneno que esl a iequeiei
un foco nais pieciso. Se e que ainda sonos capazes de pensai en leinos
nais concielos a Iuz da foile ciise poi que aliavessa o nodeIo de lodos
os exenpIos de inlegiao con lendncia a supianacionaIidade: a Unio
Luiopeia. L se e que conseguiienos supeiai nossa lendncia alvica a
eIidii os piolIenas con que lenos de Iidai, con sucessivas U4#&*% *$ ,P,$&!
InfeIiznenle, a lendncia a desconcenliai, a aliiai en lodas as diiees,
a inovai sen lei cunpiido piecedenlenenle as nelas liaadas, conlinua
nuilo viva na nossa iegio...
Os casos do MLRCOSUL e da Conunidade Andina so seneIhanles,
enloia pailan de siluaes diveisas. Nos Andes, peinanece una ceila
sineliia: as dispaiides enlie os pases da iegio no so lo giandes, nas
suas esliuluias piodulivas so, ale ceilo ponlo, seneIhanles e sol nuilos
aspeclos iedundanles. Iica difciI inlegiai, sol una peispecliva voIlada
paia a supianacionaIidade (ou, peIo nenos, paia a inleinacionaIidade) o
que e seneIhanle. No caso do MLRCOSUL h nais conpIenenlaiidades.
Mas sulsisle un piolIena de oulia naluieza: o das assineliias enlie
os nenlios. No nonenlo en que o piocesso deixou de sei liIaleiaI
envoIvendo iasiI e Aigenlina, e passou a incIuii o Uiuguai e o Iaiaguai,
essas assineliias foian se loinando, pouco a pouco, veidadeiias fialuias
exposlas no sislena, ielaidando sua evoIuo. No que se iefeie ao
MLRCOSUL, a Igica poIlica, segundo a quaI eia necessiio junlai os
qualio pases, acalou supeiando a Igica econnica que aconseIhava
inlegiai piineiianenle as esliuluias piodulivas e coneiciais das duas
unidades naioies anles de anpIiai o piocesso.
EMBAIXADOR LUIZ FELIPE DE SEIXAS CORRA
212
O falo e que, enlie a Igica poIlica e a Igica econnica, oplanos
poi hcai con as duas e no lenos conseguido avanai lanlo quanlo
desejaianos, na veidade, nen nuna, nen noulia. Iaia uliIizai a
Iinguagen de un dos lexlos apiesenlados ao Seniniio, do olinisno
oiiginaI passanos a un piesenle de quase desiIuso.
A UNASUL foi concelida paia piopiciai ponlos de conveigncias
geiais enlie os dois piocessos iegionais e conliiluii paia supeiai as
diveigncias ponluais que olsliuan e ainda olsliuen no inleiioi de cada
un, o seu apioveilanenlo. H, poilanlo, una expeclaliva lenevoIenle en
loino da UNASUL, aconpanhada, poien, de ceilo celicisno en ieIao
a sua capacidade de agiegai vaIoi a piocessos de inlegiao que se ln
nosliado cada vez nenos capazes de avanai nos caninhos oiiginaInenle
liaados.
A giande e nuilo signihcaliva coincidncia en loino da UNASUL
- acho que vaIe a pena fiisai len esse aspeclo - e a sua capacidade de
pionovei a cIusuIa denocilica e asseguiai a pievaIncia desle que
e, sen dvida, nosso naioi len conun, nosso giande vaIoi agiegado,
nossa naioi conquisla hisliica: a denociacia! Ioi si nesno, a denociacia
no iesoIve os piolIenas da nossa iegio, nas sen eIa, nossos piolIenas
janais seio iesoIvidos.
Iica evidenle das inleivenes dos pailicipanles no Seniniio
que a lenevoIncia con que lodos veen os piocessos en cuiso na iegio
se acha aconpanhada de ceila inpacincia con a denoia en se ollei
iesuIlados nais concielos, seja no apiofundanenlo da inlegiao, seja na
soIuo dos piolIenas deiivados das assineliias exislenles no inleiioi de
cada lIoco.
Do Iado liasiIeiio e peiceplveI una piopenso a ciei que o pas,
poi suas dinenses econnicas e peIo iaio leiiiloiiaI que se eslende do
Noile ao SuI da Aneiica do SuI, eslaiia piedeslinado a conliiluii con
o dinanisno necessiio paia a consislncia do piocesso. Lnlielanlo,ns
liasiIeiios lendenos, ocasionaInenle, a no nos dainos conla de que
aquiIo que concelenos e enlendenos cono lenevoIncia pode, nuilas
vezes, sei peicelido peIos denais cono piepolncia. Da o cuidado con
que a dipIonacia liasiIeiia piocuia se novei na iegio sen pielenses ou
veIeidades de Iideiana. Ln oulias paIavias: no novida peIa deleininao
de iepiesenlai a vonlade dos denais, nas poi una disposio de junlai
peas, alivai conveigncias e calaIizai vonlades ieais ou polenciais.
L fciI faIai. DifciI, poien, e fazei. Solieludo quando se len
piesenle que a ieIao do iasiI con os pases andinos esleve hisloiicanenle
assinaIada poi una caiga de aIheianenlo, de dislancianenlo, e que
COMENTRIOS - OPORTUNIDADES E DESAFIOS DA INTEGRAO SUL-AMERICANA
213
a ieIao do iasiI con os pases pIalinos foi hisloiicanenle caiiegada
de confionlaes e conilos ainados, lanlo no peiodo coIoniaI, enlie
IoilugaI e Lspanha, quanlo no peiodo inedialanenle ps-coIoniaI
duianle o piocesso de dehnio dos Lslados nacionais.
No caso espechco da Aigenlina, a oulia giande unidade da
Aneiica do SuI, nossas ieIaes esliveian senpie assinaIadas poi una
pecuIiai caiga hisliica de conliaposio, que se nanifesla conslanlenenle
ao Iongo da das ieIaes enlie os nossos pases, assinaIada poi inpuIsos
anlagnicos. Ioias de expanso, de ciescinenlo, de consoIidao do
Iado liasiIeiio, veisus inpuIsos de pieveno, de conleno, de lusca de
equiIliio do Iado aigenlino, ccIica e ocasionanenle conlialaIanados
poi lenlalivas de aconodao.
A diaIelica lsica conleno x expanso e sonenle a nais
conslanle que caiacleiiza, oiiginaInenle, a ieIao. Lxislen nuilas
oulias conliaposies que difeiencian as aliludes e as sensiliIidades das
sociedades liasiIeiia e aigenlina. A lluIo de iIusliao indicaiia aIgunas:
a lendncia aigenlina ao piincipisno veisus a lendncia liasiIeiia ao
piagnalisno, a quaIidade aigenlina veisus a quanlidade liasiIeiia, a
idenlihcao socio-cuIluiaI da Aigenlina con o piineiio nundo veisus
a naioi ahnidade liasiIeiia con o nundo en desenvoIvinenlo, e, assin
poi dianle, loda una seiie de duaIidades ou dicolonias que quaIihcan
a nossa ieIao e ajudan a expIicai ceilas aliludes e conpoilanenlos ao
Iongo da Hisliia.
Quando se len piesenle lananha disseneIhana de foinao,
eslas peisonaIidades nacionais coIelivas lo diveigenles, assin cono as
conliaposies hisliicas foinidveis que peinaneceian ao Iongo da vida
independenle dos nossos pases ( a ponlo de nossas iespeclivas hipleses
de conilo eslaien, ale poucas decadas, cenliadas nun conlia o oulio),
loina-se nais fciI vaIoiizai a signihcao hisliia da aIiana eslialegica a
quaI conseguinos consliuii a pailii do piojelo de inlegiao.
Anlagonislas no passado, iasiI e Aigenlina so hoje, cono se
conenlou en loino desla nesa, pases que, sen nenospiezaien suas
difeienas, peicelen-se nuluanenle cono inleiIoculoies piiviIegiados e
paiceiios essenciais na consoIidao e na expanso dos seus iespeclivos
piojelos nacionais e inleinacionais. Hoje conpailiIhanos adenais a
convico de que, paia que esses oljelivos possan sei alingidos, e essenciaI
que sejan conpIenenlados sol una peispecliva iegionaI nais anpIa.
Ln Ilina anIise, o que se inpe cono iesuIlanle da inlegiao
enlie iasiI e Aigenlina, e o que se podeiia denoninai de una zona
de piospeiidade conpailiIhada en loda a Aneiica do SuI. Iaia que
EMBAIXADOR LUIZ FELIPE DE SEIXAS CORRA
214
Aigenlina e iasiI possan-se senlii seguios, e inpiescindveI a ciiao e
a consoIidao de un quadio de eslaliIidade e desenvoIvinenlo en loda
a iegio. Da a concepo da UNASUL, da a necessidade de Ievai adianle
o piojelo cujo oljelivo e, en Ilina anIise, ciiai conveigncias enlie os
nossos piocessos de inlegiao.
Cieio que a piincipaI concIuso que podenos exliaii dos delales
de hoje e a de que nossos piocessos de inlegiao deven giaduaInenle
deixai de sei novidos poi voIunlaiisnos. Laslieada poi un conhecinenlo
adequado do conlexlo e das ciicunslncias hisliicas, a inlegiao iegionaI
deve senpie, poien, nanlei-se en lusca da anpIiao dos Iiniles do
possveI. Sen nininizai as dihcuIdades, nas sen iguaInenle alandonai
os ideais - as ulopias - que nos inpuIsionan.
L essenciaI, poilanlo, que o piocesso de inlegiao seja avaIiado
lanlo en funo do que eIe e, quanlo do que eIe no e. O senlido do
possveI deve piopoicionai-nos a capacidade de enlendei que o que esl
len nuilas vezes assin, esl poique deixou de andai naI, nas pode eslai
senpie neIhoi.
Ciaas a quaIidade dos nossos exposiloies de hoje, aciedilo que
o exeiccio cunpiiu pIenanenle o oljelivo de eslinuIai un esfoio
de aIleiidade, ou seja, conliiluii paia que cada un possa vei con os
oIhos do oulio una ieaIidade que afela iguaInenle a lodos ns. Ou
apioxinanos nossas peispeclivas ou eslaienos condenados a conlinuai
encaiando os nesnos fennenos con oIhos dislinlos e enxeigando,
cada quaI, coisas difeienles, un acusando o oulio de no vei o que, no
fundo, piefeie no vei.
215
Debates
!2P,$d,B0/ s06) E0:,L010 [0+3,7J&6 = O falo de eslainos no
Inslilulo Hisliico e Ceogihco faz con que seja ainda nais peilinenle
olseivai que a geogiaha e a hisliia da Aneiica do SuI so anli-
-inlegiacionislas. Coneo peIa geogiaha, que no favoiece a inlegiao.
Nen a do sulconlinenle, nen a dos pases suI-aneiicanos. Lssa e una
ieaIidade que lenos de encaiai e supeiai. A nossa heiana geogihca
nada len a vei con a expeiincia euiopeia. L, peIo conliiio, a
geogiaha e favoiveI a inlegiao, que s no se ieaIizou anles poi
faIla de vonlade poIlica. AIenanha e Iiana, poi exenpIo, liigavan
poique cada un achava que peideiia se o oulio pievaIecesse. S depois
da Segunda Cueiia MundiaI chegaian a concIuso de que eia neIhoi
deixai de nalai uns aos oulios e liiai lenefcio da inlegiao que,
geogiahcanenle, j pieexislia.
Tanlen h dihcuIdades hisliicas. Vinos, con Iiancisco
Doialiolo, que os piocessos de independncia liasiIeiio e hispano-
-aneiicano foian difeienles e geiaian necanisnos de afaslanenlo. A
paz que o iasiI gozou depois da Cueiia da TipIice AIiana, ao inves
de apioxinai, nos afaslou dos nossos aIiados, poique as esliuluias
coneiciais e econnicas eian paiaIeIas e deslacadas. Lnlie iasiI e
Aigenlina no havia nenhun enlendinenlo e nenhun desenlendinenlo,
pois enquanlo vendanos piodulos de solienesa (cafe, cacau, acai),
a Aigenlina vendia caine. Os conpiadoies eian dislinlos: paia ns, os
Lslados Unidos, paia a Aigenlina, a Luiopa. Aigenlina e iasiI nunca
DEBATES
216
enliaian en gueiia, apesai da giande vonlade de aIguns seloies dos dois
Iados, poique, na veidade, no eianos iivais.
Se a geogiaha e a hisliia no ajudan, a iazo nos denonslia que,
paia aunenlai as polenciaIidades, e inpoilanle que nos unanos ao inves
de conlinuai iesliilos as nacionaIidades. Cale una cilica a ns nesnos,
liasiIeiios, e a lodos os denais suI-aneiicanos: ainda sonos soleianislas,
ainda sonos excessivanenle nacionaIislas. Deveiia havei, nas no
h consenso en loino de una viso de desenvoIvinenlo iegionaI. Ao
conliiio, cada pas, cada goveino oIha paia denlio de suas pipiias
fionleiias e eslaleIece poIlicas de inlegiao cono consequncia dessa
viso aulocnliica.
O exenpIo iecenle do aunenlo do III solie os caiios inpoilados
noslia cIaianenle isso. L o iasiI oIhando paia a expoilao chinesa e
piocuiando una pioleo excIusiva. Ao descoliii que o Uiuguai eslava
sendo negalivanenle afelado peIa nedida piolecionisla, de iepenle se d
conla de que len de fazei una seiie de coiiees. As poIlicas nacionais
piepondeian.
Aigenlina e iasiI ale hoje no uniian seus paiques indusliiais
paia se loinaien nais conpelilivas no neicado nundiaI. L un se
piolegendo do oulio. H un giande dehcil de inlegiao, que no decoiie
piopiianenle da faIla de vonlade poIlica, e nais da heiana hisliica,
cuIluiaI, nacionaIisla, soleianisla. TaIvez a UNASUL consiga supeiai esse
dehcil, espeio que sin. Caso conliiio, o piocesso de inlegiao vai sei
nuilo Ienlo.
O que eu goslaiia de sulIinhai aqui e que lodos ns, suI-aneiicanos,
piecisanos nos convencei de que uige supeiai as quesles hisliicas e
lialaIhai paia que a geogiaha se conveila en nossa aIiada. Cono no
podenos ieescievei a hisliia, a ninha concIuso e de que sonenle poi
neio de una injeo nacia de iecuisos na inlegiao fsica podeienos
piogiedii en oulios seloies.
./0L&660/ s06) D,/706 97&$d0 = H piecedenles de coopeiao
cuIluiaI inpoilanles que podeiian sei ielonados e que faciIilaiian,
a neu vei, enlendinenlos poIlicos, aIen de apioxinai as sociedades.
Ioi exenpIo, na decada de 4O, iasiI e Aigenlina iesoIveian edilai una
coIeo aigenlina de auloies liasiIeiios e una coIeo liasiIeiia de auloies
aigenlinos. De conun acoido, escoIheian-se auloies signihcalivos dos
dois pases e piovidenciaian-se as liadues paia o espanhoI e paia o
poilugus. Iodeianos pensai en oulias coIees. Seiia un neio ehcienle
de aunenlai o conhecinenlo nluo.
DEBATES
217
Caleiia lanlen Ienliai a hguia de SiIveslie Iinheiio Ieiieiia, un
giande dipIonala liasiIeiio, o Ilino que exeiceu a funo de Minislio das
ReIaes Lxleiioies no lenpo de D. }oo VI no iasiI, e que conlinuou sendo
Minislio dos Negcios Lsliangeiios quando D. }oo VI voIlou a IoilugaI.
Iinheiio Ieiieiia apiesenlou un piojelo de confedeiao dos pases
agiedidos ou aneaados de agiesso, que foi enviado a consideiao de
viios pases da iegio. Lsse piojelo pode sei consideiado un piecedenle
do que viiia a sei o Congiesso do Ianan e os Acoidos de 1826. Tanlen
giaas a SiIveslie Iinheiio Ieiieiia, o Reino Unido de IoilugaI, iasiI e
AIgaives, con capilaI no Rio de }aneiio, foi o piineiio pas a ieconhecei
a independncia das Iiovncias Unidas do Rio da Iiala, assin cono o
piineiio a ieconhecei a independncia da CoInlia. Iiecedenles hisliicos
cono esses deveiian sei ieIenliados e difundidos enlie lodos os pases da
iegio, cono inpoilanles lipos de coopeiao no passado.
!2P,$d,B0/ [$7P&/:0 <,P0$, = Lu queiia fazei una pequena
olseivao solie aIguns aspeclos que j foian nencionados e que dizen
iespeilo aos indivduos e as sociedades. O Di. SigaI iefeiiu-se a queslo
dos esleielipos que se nanln apesai da apioxinao enlie os pases.
Lsses esleielipos poden ale sei posilivos, se hcaien no canpo do hunoi,
nas poden lanlen lei facelas negalivas, e eslas, a neu vei, seio nais
faciInenle supeiadas se lialaIhainos no nlilo da cuIluia. O Minislio
Ialiiola eslinuIou un esfoio de conceilao enlie os neios cuIluiais da
iegio, de naneiia a piojelai con nais vigoi as iespeclivas cuIluias nos
denais pases. Seiia nuilo opoiluno envoIvei os auloies e ediloies de
MafaIda ou de Mnica, poi exenpIo, nesse lipo de piojeo cuIluiaI, isso
no neio infanliI, que e onde ludo conea.
Oulia queslo que desejo iessaIlai e a da incIuso sociaI. Ao
faIai de incIuso sociaI na iea andina - lanlen nas oulias iegies,
nas piincipaInenle na iea andina -, no e possveI deixai de deslacai
a queslo indgena e os novinenlos que se desenvoIven en viios
pases paia a iedeno e a pieseivao das dessas cuIluias . Oia, esses
novinenlos poi vezes coIiden con piojelos de consliuo de esliadas ou
de usinas hidieIeliicas. Coslaiia de laIvez ouvii un conenliio solie isso.
Con ieIao a olseivao do enlaixadoi olafogo de que ns
sonos soleianislas. Lslou de acoido, lodos os nossos pases so laslanle
soleianislas, nas e pieciso ieconhecei que lenos neIhoiado. Ioi exenpIo,
quando livenos dihcuIdades con a oIvia, devido a queslo do gs, o
enlo Iiesidenle LuIa enconliou una naneiia negociada de supeiai o
piolIena e seguii adianle sen piovocai un conilo.
DEBATES
218
9+B/) 5$,+, ^;.!9_ = AIgunas exposies ln nanifeslado
opinies paiecidas con a do piofessoi Ceiaido Caelano, solie a queslo
da Iideiana sen hegenonia. Acho que esl na hoia de dehniinos diieilo
o que se quei dizei con isso, una vez que a hegenonia se dehne cono una
Iideiana do piocesso noiaI, aIiada ao exeiccio da foia. Assin, paiece
conliadiliio faIai en Iideiana sen hegenonia. TaIvez fosse o caso de
pensai nuna hegenonia sen o uso de iecuisos leIicos, sen inposio da
Iideiana aos vizinhos.
Con ieIao a soleiania e ao falo de seinos soleianislas, o que
se len, na veidade, olseivado, nesles Ilinos lenpos, e un exeiccio de
piogiessiva consliuo da inlegiao. Lslanos caninhando no senlido da
inlegiao e, ao nesno lenpo, ahinanos as soleianias ao faz-Io. Nisso,
a Aneiica do SuI diveige de lodas as expeiincias anleiioies. Quando ns
nos senlanos a nesa de negociao, ieconhecenos os oulios cono iguais,
ao conliiio do que aconlece en oulios casos.
Deveianos oIhai nenos paia a Unio Luiopeia e oIhai nais paia
o nosso piocesso, que len sido exlienanenle iico, con novas nuances
que no so peicelidas en evenlos anleiioies. H ceica de un ano alis,
o Lnlaixadoi olafogo ConaIves disse que ns eianos o exlieno-
-ocidenle, e que lnhanos, poilanlo, de nos dehnii de oulia foina. Se no
apioveilainos o nonenlo no quaI nos ahinanos cono aIgo difeienle,
seienos apenas un eco de un piojelo que esl se esniIinguindo na
Luiopa de hoje, pois, cono disse o piofessoi Iioii en lexlo iecenle, eIes
jogaian foia o seu sociaIisno aIgunas decadas alis, e agoia o nilo da
unio coiie o iisco de ii-se peIas guas da chuva.
!2P,$d,B0/ s040 D7&2&+:& E,&+, <0,/&6 = Dianle das olseivaes
do piofessoi Caelano, goslaiia de conenlai que, enquanlo a Aneiica
Lalina e un conceilo, a Aneiica do SuI e una ieaIidade geopoIlica. Lsla e
a giande difeiena. No vanos hosliIizai os que eslo foia da nossa iegio
suI-aneiicana, nas ns sonos difeienles. Sonos difeienles dos denais
aneiicanos.
Segundo, goslaiia lanlen de assinaIai una onisso nos delales
ale aqui. A neu vei, a inlegiao se faz con as pessoas, essenciaInenle. A
inlegiao fsica e inpoilanle, nas no e ludo. A inlegiao das eslalslicas
e passageiia, no iepiesenla una ieaIidade. O que iepiesenla una
ieaIidade e a inlegiao das pessoas, feila peIas pessoas. Ioi isso queio
deslacai a inpoilncia da inlegiao das univeisidades, das acadenias,
dos cenlios de ieexo, queio deslacai a ieIevncia do ii e vii dos nossos
nacionais.
DEBATES
219
Tive aIguna expeiincia na OLA. Cono lodos aqui salen, neu
cuiicuIo len nais passado do que fuluio. Na OLA, nuilas vezes ne senli
angusliado quando os noile-aneiicanos dizian vanos negociai, quaI e
a eslialegia dos Ialino-aneiicanos`, e no havia nenhuna ou, poi oulia,
havia nais de liinla.
Lsle ponlo e inpoilanle: a eslialegia da Aneiica do SuI e a
idenlidade suI-aneiicana vo saii dos cenlios de ieexo, das acadenias,
vo saii do inleicnlio inleIecluaI de nenles pensando a Aneiica do SuI.
F06,/$0 <,+:, [,B&, = Ln que nedida Ia pieseivacin de
cuIluias aulclonas puede chocai con una visin de desaiioIIo que
avanza Ia infiaesliucluia en zonas, diganos, vuIneialIes`, CuIes seian
Ios deiechos de eslas polIaciones` o pienso que efeclivanenle hay una
cada vez nayoi conciencia de Ia necesidad de Iogiai una conpaliliIidad
enlie Ia necesidad que exisle de coneclai eslas polIaciones aI esfueizo
nacionaI de desaiioIIo, y Ia necesidad lanlien de pieseivai sus deiechos
y expeclalivas solie sus piopios leiiiloiios. Ln ese senlido, hay cada vez
un nayoi enfasis en eI desaiioIIo de esludios pievios de inpaclo sociaI y
anlienlaI, con enfoque eslialegico, que puedan inleivenii desde eI inicio
nisno de Ia concepcin de Ios pioyeclos. Tanlien es nuy inpoilanle vei
que Ios pioyeclos de Ios que eslanos halIando son aspiiaciones de Iaiga
dala de Ias polIaciones de Ias iegiones. Son pioyeclos que IIevan decadas
de no sei ieaIizados. Lnlonces, en ieaIidad, enpalan con aspiiaciones de
desaiioIIo de Ias polIaciones. Ln eI Iei, eI Congieso acala de apiolai
una Iey de consuIla pievia que es piopianenle un ieconocinienlo de
Iicencia sociaI.
La iesislencia a pioyeclos con inpaclo sociaI esl ns Iigada a Ias
Ilinas pioleslas que ha halido solie lenas de pioyeclos nineios y su
inpaclo. o quisieia anolai lanlien que, cono ha dicho eI Lnlajadoi
olafogo, inlegiacin fsica es eI punlo nneio uno de Ia agenda de Ia
inlegiacin conlinenlaI. Iienso que es lanlien eI punlo nneio uno de
Ia agenda conlia Ia desiguaIdad. La Iucha, eI enfoque acluaI de ii hacia eI
encuenlio de Ias pieocupaciones de incIusin, y de hacei un ciecinienlo
que IIegue a lodos, pasa poi esle lena, poique Ia desiguaIdad no es
soIanenle Ia difeiencia de quinliIes nayoies o nenoies de polieza. Ls
leiiiloiiaI.
Ln eI iea andina, es cIaisino que eI Iei ha sido laslanle exiloso
en ieducii Ia lasa gIolaI de polieza, peio Ia polieza iuiaI sigue aII, no ha
lajado. LIIa se coIoca en Ias zonas aIlo andinas, en Ias zonas anaznicas,
en lodos aqueIIos leiiiloiios que no esln lien coneclados con Ios noloies
DEBATES
220
de ciecinienlo. ah concueido con Io que vaiios de nosolios en Ia nesa
han dicho: yo cieo que eI ancIa piincipaI de esle lena es Ia inlegiacin
nacionaI. Ln veidad, eslas vas inleiocenicas de conexin hacia iasiI han
caIado lanlo en Ia eslialegia peiuana poique, hnaInenle, Io que eslanos
haciendo es inlegiai eI Iei con eI Iei, una paile con Ia olia. Lso esl
Iigado no soIanenle con Io que puede sei Ia dinnica nacionaI, sino
lanlien Ia dinnica de Ios vecinos. Hay una sinliosis que iefueiza y
que se hace nucho ns piesenle en un nonenlo en que decinos que eI
ielo nueslio es eI desaiioIIo con incIusin sociaI, eI ciecinienlo que IIegue
a lodos. Lsla es una pieocupacin de vaiios de nueslios piesidenles, eI
cno se coIoca esle lena de inlegiacin fsica en eI conjunlo de Ia agenda
de inlegiacin nacionaI. Lnlonces ne paiece que, en eI fondo, hay una
ienovacin deI conceplo de inlegiacin que Io saca de Io que eian, laI vez,
Ias concepciones ns oilodoxas deI inicio, paia IIevaiIo ns aI encuenlio
de Ias pieocupaciones sociaIes y de desaiioIIo de nueslios pases.
./0L&660/ [&/,/B0 D,&:,+0 = Cieo que eI cIic, Ia ailicuIacin enlie
desaiioIIo nacionaI y desaiioIIo iegionaI es Ia cIave de Ia inlegiacin iegionaI,
poique efeclivanenle lenenos poIlicas nuy naicadas poi ese enfoque
soleianisla. Ieio hay aIgunas poIlicas que ya no pueden sei nacionaIes. Ioi
ejenpIo, Cno cuidai nueslios ios desde Ios eslados nacionaIes`, Cno
podenos iespondei aI desafo de facloies nigialoiios que van a ciecei, esla
es Ia pievisin, en nueslio conlinenle` Ln Aigenlina ya hay 3 niIIones de
Ialinoaneiicanos. Lslanos halIando de un 7,5 - 8 de Ia polIacin lolaI de Ia
Aigenlina. Cieilas lendencias y cieilas ieaIidades ya no pueden sei enfocadas
soIanenle desde una peispecliva nacionaI. Cno vanos a cuidai Ia cuenca
deI io de Ia IIala, o nueslias giandes cuencas, desde enfoques neianenle
nacionaIes` Nueslios inaginaiios nacionaIes fueian hechos paia pases que
lenan que andai soIos. Hoy lenenos que ieailicuIai inaginaiios nacionaIes
paia andai junlos. Lse es un desafo giganlesco, peio un desafo alsoIulanenle
cenliaI, que liene dinensiones poIlicas y dinensiones cuIluiaIes.
Ln segundo Iugai, se dice que a }ean Monnel Ie piegunlaian, esl
en su auloliogiafa, si usled enpezaia de nuevo, poi dnde aiiancaia`
eI dijo: aiiancaia poi Ia cuIluia. No es paia copiai eI nodeIo euiopeo,
poique si no hay iecelas euiopeas paia Ia ciisis hnancieia de nueslios
dias, nucho nenos hay iecelas paia eI pioceso de inlegiacin iegionaI,
con hisloiias y geogiafas lan alsoIulanenle diveisas. Ieio Ia dinensin
cuIluiaI deI Ios piocesos de inlegiacin es decisiva.
ueno, lenenos en nueslia nesa aI diiecloi deI Aichivo NacionaI.
Nueslias hisloiias no pueden sei esludiadas en aichivos nacionaIes.
DEBATES
221
Nunca Io pudieian sei. Ieio hoy nenos que nunca. IiolalIenenle
poique nueslias hisloiias lienen que incoipoiai esas olias hisloiias que
no fueian hechas fionleias adenlio, nuchas de eIIas nuy penosas. Hoy
quien quieie esludiai Ias vioIaciones a Ios deiechos hunanos conelidas
duianle Ia dicladuia liene necesaiianenle que iecuiiii a aichivos de
Ia iegin. Ioique enlie olias cosas, IanenlalIenenle, Ias dicladuias
ieaIizaion piocesos de inlegiacin iegionaI nuy ehcaces. Yo no puedo
salei que pas con Ios delenidos desapaiecidos uiuguayos sin consuIlai
aichivos aigenlinos, aichivos paiaguayos, aichivos chiIenos. Una poIlica
de aichivos en cIave iegionaI es alsoIulanenle decisiva.
Lxisli un naeslio uiuguayo que, en Ios aos 2O, saIi poi Ia
Aneiica Lalina a ievisai Ios nanuaIes escoIaies y cuI eia Ia visin de
Ios olios Ialinoaneiicanos. Ioi que no Io hacenos hoy` adveiliianos
hasla que punlo lenenos una aIleiidad denlio de Aneiica Lalina que es
coiiosiva, que no es inlegiadoia. Recueido que, hace unos aos, en un
seninaiio se incoipoi un nduIo de hunoiislas paia pensai en eI hunoi
en Ia inlegiacin iegionaI. fue fanlslico poique nueslio hunoi esl
hecho solie Ia lase de enlendinienlos neianenle nacionaIes, y nuchas
veces esl hecha solie Ia lase de consliuccin de esleieolipos agiesivos,
piofundanenle agiesivos. Lnlonces ah lanlien esl Ia queslion de
Iideiazgo y hegenona.
Ac hay un lena que hay que lonaise nuy en seiio. Solie lodo poique
halIanos desde liadiciones. yo esloy halIando desde eI Rio de }aneiio.
Iaia nadie puede pasai desapeicilido que, paia Aneiica deI Sui, iasiI liene
una liadicin inpeiiaI. Nadie Io puede dejai de adveilii. Lnlonces, ns aII
de Ia cIave sennlica que nos podia IIevai Iejos, que quieie decii sepaiai
hegenona y Iideiazgo` ueno una cosa eI C'#94% #$&*' C,'*%. Lse es eI que
ejeice eI Iideiazgo. Olia cosa es eI hegennico. Ln cIave sennlica podenos,
peio si Io concielanos nos vanos a dai cuenla. Una cosa es incoipoiainos a
un pioceso de inlegiacin que nos olIiga, enlie olias cosas, a cedei soleiana.
Cedei soleiana paia que` Iaia conpailiiIa, poique es Ia nejoi naneia de
defendeiIa. Lslo paia Uiuguay es olvio. Cno Uiuguay va a defendei su
soleiana sin conpailiiIa` Ieio paia iasiI lanlien es necesaiio. iasiI, paia
defendei su soleiana, liene que conpailiiIa.
o cieo que Ia paIalia Iideiazgo, enlie olias cosas, puede iefeiii a
una inlegiacin y liene aIgunas connolaciones favoialIes que Ia paIalia
hegenona no liene. Ln cuaIquiei cIave salenos a quien nos eslanos
iehiiendo. Y es de aIguna naneia salei que sienpie halIanos desde
liadiciones y, lueno, que hay que halIai desde Ias liadiciones y no sei
halIado poi eIIas. ne paiece que eI piineio que dele lonai eslo es iasiI.
DEBATES
222
La difeiencia enlie conceplo y ieaIidad, no IIevaia a nuy Iejos,
poique Ios conceplos son lanlien ieaIidad. o Io que digo es - y sinpIenenle
quieio dejaiIo apunlado - no nos podenos oIvidai de Mexico. Mexico es
eI pas con nayoi nneio de hispanohalIanles deI nundo. LI segundo
ya es Lslados Unidos, con 5O niIIones de hispanohalIanles. Lslanos
halIando de Iengua. Lslanos halIando de cuIluia. Lslanos halIando
de consliuccin de inlegiacin. Ieio adens Mexico es un podei. Ioi
supueslo, Mexico liene eI 85 de su coneicio a Ios Lslados Unidos, peio yo
no diia que no lenenos nada que hacei con Mexico. o diia que, en una
Igica de cicuIos concenliicos, hay un espacio paia eslalIecei vncuIos
Ialinoaneiicanos desde eI MLRCOSUR, hasla Ia UNASUR. o diia que
lenenos nuchos nolivos desde Sudaneiica paia lenei eI iadai a Aneiica
Lalina y lanlien a Cenlioaneiica, o sea a Aneiica Lalina. Lnlie olias
cosas poique, si no Ia lenenos en eI iadai, no nos quejenos Iuego de que
Mexico se ha conveilido en Ia chaIupa de Ios Lslados Unidos. Los Ialinos
noileaneiicanos son Ia ninoia nayoi de Ios Lslados Unidos. Son ns de
5O niIIones. L aII hay de lodos nueslios pases. eso es olia ieaIidad que
lanlien lenenos que incoipoiai. Lnlonces Io apunlo cono una ieexin.
TaI vez haya una liianguIacin donde apaiece lanlien Lslados Unidos.
Ieio yo no haia desapaiecei a Mexico y a Cenlioaneiica y eI Caiile de
nueslio iadai. Cieo que hay olio cicuIo en eI que seguianenle haienos
nenos cosas, peio lenenos aIgunas cosas que hacei.
!2P,$d,B0/ !B#,/B0 <$1,7 = Voy a enpezai poi eI lena de Ia
cuIluia y de Ios nlilos de Ia ieexin paia ayudai a Ia inlegiacin. A
n ne paiece nuy inpoilanle que avancenos en una cooidinacin y en
un inleicanlio cada vez ns esliecho enlie Ios nlilos acadenicos de
invesligacin de nueslios pases, poique eslo ayuda ii geneiando lanlien,
cono en olios nlilos, peio en esle en pailicuIai, un efeclo nuIlipIicadoi
solie Ias conciencias de Ias peisonas de nueslios pases, hacia donde hay
que avanzai en naleiia de inlegiacin. Cieo que Ios nlilos acadenicos
pueden avenluiai opiniones nucho ns Iilies de Ios condicionanienlos
que nuchas veces Ios golieinos o Ios pailidos poIlicos lienen. Ioique
no olIigaloiianenle hay que liasIadai eI pensanienlo a Ia accin, y
un golieino liene Ia iesponsaliIidad, si foinuIa aIgo, de IIevaiIo a Ia
piclica o hacei un esfueizo paia IIevaiIo a Ia piclica. Ieio hay que lenei
nlilos acadenicos que piensen con ciealividad y sin piejuicios aI lena
de Ia inlegiacin, cono eslanos delaliendo ac. No puedo decii que eI
golieino aigenlino conpaile o asiniIa con lodas Ias cosas que digo, peio
s que nos ayuda a que pensenos en denoninadoies conunes, a que nos
DEBATES
223
coiiijanos, a que no ayudenos, a que pensenos junlos. Me paiece eso es
nuy lueno.
Tanlien hay una pailicuIaiidad en eI caso aigenlino que yo, en
aIgn nonenlo de ni inleivencin, pIanlee, que es eI lena de Ia poIlica
de eslado. La veidad, en Aigenlina, disculinos nuy poco enlie Ios
pailidos poIlicos, enlie Ias fueizas poIlicas, que hacei en naleiia de
inlegiacin. Ieio lanpoco hay nucho cueslionanienlo. De Ias cosas que
saIen deI MLRCOSUR y que van aI IaiIanenlo, son pocas Ias que no saIen
poi unaninidad. CuI es Io fenneno, no se. La veidad que es un niIagio
en Aigenlina. A veces laidanos ns en que eslo aliaviese eI sislena de
Ia luiociacia deI podei cenliaI hasla que IIegue aI IaiIanenlo, de Io que
deI IaiIanenlo en lialaiIo y apiolaiIo. Hay inpIicancias poi paile deI
podei ejeculivo de Io que va a signihcai eslo, peio deI punlo de visla de Ia
IegisIacin, noinaInenle si apiuela y sin nayoi inconvenienle.
Solie eI lena Iideiazgo sin hegenona, cieo que esl lien Ia
coIocacin que hizo Ceiaido y cieo que luve que vei cono que yo lialala
de foinuIaine de piinos inleipaies.
LI olio lena que ha venido a n en olio seninaiio, y que se Io
vueIvo a decii a usledes, liene que vei si esln en condiciones de ejeicei
esle C'#94% #$&*' C,'*%. iasiI liene que vei si liene condiciones. Ioique
eso inpIica nuchas cosas. InpIica aclilud de diIogo, inpIica aclilud de
lusca de consensos, inpIica cedei en aIgunas cuesliones, inpIica inveilii,
inpIica pensai no soIo en eI desaiioIIo, en un ciileiio soleiano fionleia
hacia adenlio, sino en funcin de Ia poIlica de inlegiacin. no Io digo
en foina cilica. Nosolios podenos enpezai a pensai cono ieconocei
eI Iideiazgo de iasiI, iasiI liene que pensai cono puede y si liene
condiciones de ejeicei ese ioI. Lses son inleiioganles de desafos nuevos
que lenenos pIanleados en una nueva ieaIidad donde usledes vienen, en
ni opinin, conquislando nuy luen posicionanienlo. Hay que vei si Io
pueden soslenei. Ls casi una piovocacin paia olio seninaiio.
EmbaIxadnr LuIs Fc!Ipc 5cIxas Cnrra - Coslaiia de ne iefeiii
a lis ponlos. Iiineiio, solie o lena inlegiao e coneicio. Quando
faIanos de piocessos de inlegiao, a coneai peIo MLRCOSUL, lenos
senpie piesenle o coneicio. QuaIquei exposio de aIgun iepiesenlanle
liasiIeiio, aigenlino, uiuguaio, paiaguaio, solie o MLRCOSUL conea
con eslalslicas de quanlo aunenlou o coneicio, quaI a peicenlagen de
ciescinenlo das expoilaes: e os nneios so inpiessionanles, sen a
nenoi dvida. Mas lenho a inpiesso de que eslanos chegando, se e
que j no cheganos, ao Iinile disso. A pailii de un deleininado ponlo,
DEBATES
224
os iendinenlos loinan-se un lanlo iegiessivos, poique se o coneicio
aunenla, aunenlan lanlen as iesislncias. O coneicio e essenciaInenle
una ieIao coniliva. Iassei aIguns anos cono iepiesenlanle do iasiI
na OMC, e sei len o que e isso.
Se quiseinos Ievai adianle o piocesso, lenos de dedicaino-nos a
ideia da inlegiao das cadeias piodulivas e da ciiao de una infiaesliuluia
conun. No h a nenoi hiplese de os piocessos de inlegiao piogiedii e
geiai nais coneicio se no houvei nais inlegiao fsica, poique a inlegiao
deve geiai iendinenlos conpailiIhados e equiIiliados enlie os difeienles
pases envoIvidos. No e s o coneicio, o coneicio e una consequncia, e
una nanifeslao. Iassanos a lei un giande dehcil de inlegiao quando
alandonanos o nodeIo do neicado, cono o iasiI e Aigenlina sol o
Tialado de 86, e oplou-se peIo nodeIo de unio aduaneiia do MLRCOSUL.
Iicanos lo seduzidos peIo aunenlo exponenciaI do coneicio que deixanos
de Iado aqueIa que e hoje a paile nais difciI, ale nesno nos piocessos nais
avanados, cono na Luiopa. O Lnlaixadoi aena Soaies len loda iazo
quando diz que a inlegiao se faz con pessoas, poique as pessoas e que
geiencian os piocessos. Se eIas no liveien a viso e o enlendinenlo da
inpoilncia do piocesso, a inlegiao no vai adianle.
Segundo ponlo, solie Iideiana sen hegenonia. A dipIonacia e
a poIlica se fazen peinanenlenenle con paiadoxos, no h nenhuna
oiiginaIidade nisso. Nos Lslados Unidos, a adninisliao Olana cunhou
a expiesso 2*,)*%N#C U'(9 D*N#$)H No nundo hispnico, exisle a expiesso
(D*)*K.(T C*'( $( .49C2(. So expiesses que se anuIan. Tiveian que sei
invenladas paia descievei deleininadas ieaIidades que no poden sei
desciilas oljelivanenle.
Ilino ponlo, laIvez o nais conlioveilido. O iasiI no len una
vocao inpeiiaI. Repilo: no len. Iodeianos ale fazei un seniniio
solie isso. O iasiI foi un inpeiio, nas no poi sei inpeiiaIisla. Na
veidade, o nosso inpeiadoi eia Iegilinisla: o iei eia o pai deIe e, assin,
no havia una coioa Iegilinada que eIe pudesse coIocai solie sua calea.
Na ieaIidade, ao se loinai independenle, o iasiI sofieu inedialanenle
una peida de leiiiliio. Mais laide, olleve un ganho de leiiiliio, o
Acie, poi neio de una negociao, nas no houve, en nonenlo aIgun,
un piopsilo inpeiiaIisla cono, poi exenpIo, na foinao dos Lslados
Unidos. Houve, sin, un inslinlo de pioleo. Ns eianos un pas polie,
coInia de una polncia coIoniaI polie e en decInio, dianle de vizinhos
iicos, aIiados a una polncia coIonizadoia nais foile, a Lspanha.
A ideia de un inpeiio Ieva en si nesna una viso disloicida
do iasiI. Isso neieceiia un lialanenlo nais apiofundado, seiia naleiia,
DEBATES
225
cono j sugeii, paia un pixino seniniio, ale poique alis dessa noo
de inpeiio cosluna vii a de Iideiana, de inposio, de hegenonia e
lanlas nais que ns, dipIonalas, apiendenos desde o piineiio dia de
auIa no Inslilulo Rio ianco, que no deven sei usadas.
s,$2& 9+:#+&6 B, <$7J, = Lu queiia agiegai un pequeno
conenliio solie a piovocao do Ceiaido Caelano. O Aiquivo NacionaI
do iasiI assuniu agoia, nesle segundo seneslie, a piesidncia da
Associao Lalino-aneiicana de Aiquivos, que congiega lodos os aiquivos
de Ingua espanhoIa da Aneiica Lalina, Caiile, e vai ale Ioilo Rico, aIen
de agiegai pases de liadio ileiica na fiica e na sia, cono nenlios
associados adeienles. A pioposla do giupo, que sei deIileiada agoia
en oululio, duianle seniniio inleinacionaI pionovido peIo ConseIho
InleinacionaI de Aiquivos, en ToIedo, Lspanha, e de que, ao liaainos
o pIano pIuiianuaI da insliluio, lialenos de pionovei a inlegiao das
infoinaes dos aiquivos a pailii de un lanco de dados desenvoIvido
en pIalafoina aleila. Assin sei possveI inlegiai infoinacionaInenle
essas quesles.
Ao nesno lenpo, con a ciiao de giupos de lialaIho que possan
lanlen disculii a leininoIogia aiquivslica - j que nuilos leinos ln
conceilo difeienles en difeienles pases - podeienos conpailiIhai
Iinguagens conpalveis, no paia honogeneizai lodas as Iinguagens, nas
paia que nos possanos enlendei lecnicanenle.
Ioilanlo, os aiquivos que ienen a hisliia de cada pas, vo
coneai a dai una Iio de inlegiao. OxaI, essa pioposla piospeie e,
quen sale, possa inspiiai, nun pixino seniniio, una avaIiao de cono
inlegianos infoinacionaInenle os aiquivos e lanlen as univeisidades, a
pailii dos piolocoIos j hinados enlie goveinos. } h piolocoIos hinados
na iea de educao e de lens cuIluiais. Ioilanlo, lonaia que possanos
acunuIai o lialaIho de pessoas e de insliluies, e assin junlai cuIluias,
dados e infoinaes de una hisliia de inleiesse conun.
Ln none dos oiganizadoies, do Inslilulo Hisliico Ceogihco
iasiIeiio, na pessoa do Iiesidenle Aino WehIing, da Iundao AIexandie
de Cusno, iepiesenlado peIo Lnlaixadoi CiIleilo Saloia, e do Inslilulo
de Iesquisas de ReIaes Inleinacionais, na hguia do Lnlaixadoi }ose
Vicenle de S IinenleI, agiadeo lodos que esliveian conosco nesla
laide piazeiosa e eniiquecedoia. Sanos daqui con aIgunas indagaes,
ale con aIgunas inquielaes, nas lodos ienovados no piopsilo de
idenlihcai caninhos paia soIidihcai essa inlegiao lenehca paia lodas
as nossas naes.
CURRCULOS
ORGANIZADORES
231
}OSL VICLNTL DL S IIMLNTLL
Lnlaixadoi. Ciaduou-se en Diieilo peIa Univeisidade de
iasIia (197O). Seiviu nas Lnlaixadas en Washinglon (1973), Sanliago
(1976), Iaiis (1982), CualenaIa (1985), Nova DeIi (2OO4) e Iieliia (2OO8).
AluaInenle e o Diieloi do Inslilulo de Iesquisa de ReIaes Inleinacionais
da Iundao AIexandie de Cusno.
CURRCULOS
232
ARNO WLHLINC
Iossui giaduao en Hisliia peIa Univeisidade IedeiaI do
Rio de }aneiio (1968), giaduao en Diieilo peIa Univeisidade Sanla
isuIa (1991), douloiado en Hisliia peIa Univeisidade de So IauIo
(1972), Iivie docncia en Hisliia Ileiica (USI, 198O) e ps-douloiado
en Hisliia nas Univeisidades do Ioilo e IoilucaIense. Iiofessoi liluIai
aposenlado da Univeisidade IedeiaI do Rio de }aneiio e da Univeisidade
IedeiaI do Lslado do Rio de }aneiio (UNIRIO). AluaInenle e piofessoi
liluIai da Univeisidade Cana IiIho e piofessoi visilanle da Univeisidade
de Lisloa, conseIheiio do IIHAN/ Minisleiio da CuIluia e piesidenle
do Inslilulo Hisliico e Ceogihco iasiIeiio (IHC). L nenlio da
Acadenia das Cincias de Lisloa, Acadenia iasiIeiia de Lducao e de
inslilulos hisliicos liasiIeiios e acadenias ileio-aneiicanas de Hisliia.
DesenvoIve esludos e pesquisas nas ieas de Hisliia do Diieilo/Hisliia
das Insliluies e Teoiia da Hisliia/Hisloiiogiaha, con Iivios e ailigos
focando piincipaInenle Hisliia do iasiI coIoniaI e as piineiias decadas
da independncia sol os nguIos do eslado, da juslia coIoniaI, da
adninisliao e da neniia/consliuo da idenlidade.
PRESIDENTES DE MESA
235
ANTONIO CARLOS DL IARIA IINTO ILIXOTO
Iossui giaduao en Hisliia peIa Univeisidade do iasiI (1964),
nesliado en Cincia IoIlica - Univeisily of Lssex (1974) e douloiado
en Cincia IoIlica peIa Univeisidade IedeiaI do Rio Ciande do SuI
(2OO5). AluaInenle e piofessoi adjunlo da Univeisidade do Lslado do
Rio de }aneiio, piofessoi eneiilo da LscoIa de Conando e Lslado Maioi
do Lxeicilo, piofessoi e Vice-Iiesidenle de Inleicnlio InleinacionaI do
Cenlio iasiIeiio de Lsludos Lalino-Aneiicanos (CLLLA), coIaloiadoi
da LscoIa Supeiioi de Cueiia. Ioi pesquisadoi da LNSI - Iiana no
peiodo de 198O/84, piofessoi do Inslilulo de Aneiica Lalina - Iaiis no
peiodo de 1976/84, diieloi do Inslilulo de ReIaes Inleinacionais da
IUC- Rio, piofessoi visilanle do IUILR} e do Inslilulo de Lcononia da
UIR}, consuIloi do MenoiiaI da Aneiica Lalina, nenlio do ConseIho
NacionaI de Cincia e TecnoIogia 2OO3-2OO6, cooidenadoi de assunlos
inleinacionais do goveino do Lslado do Rio de }aneiio - 2OO3/O6. Ten
expeiincia na iea de Cincia IoIlica, con nfase en Teoiia IoIlica
CIssica, aluando piincipaInenle nos seguinles lenas: denociacia,
liadio, oiden inleinacionaI, pensanenlo poIlico e poIlica. Iossui
ailigos e capluIos de Iivios pulIicados no iasiI e no exleiioi.
CURRCULOS
236

}AIML ANTUNLS DA SILVA
achaieI en AiquivoIogia e Iicenciado en Hisliia. Cooidenadoi
do Iiojelo Meniias ReveIadas, Diieloi-CeiaI do Aiquivo NacionaI
desde 1992, Iiesidenle do ConseIho NacionaI de Aiquivos (CONARQ)
desde 1994, Iiesidenle da Conisso Luso-iasiIeiia paia a SaIvaguaida
e DivuIgao do Ialiinnio DocunenlaI (COLUSO) - Seo iasiIeiia,
desde 1996 e Iiesidenle da Associao Lalino-Aneiicana de Aiquivos
(ALA) desde 1998.
PARTICIPANTES
CURRCULOS
238
ANTNIO CLLSO ALVLS ILRLIRA
Advogado, Iiofessoi e Lsciiloi. Douloi en Diieilo IlIico peIa
IacuIdade de Diieilo da Univeisidade IedeiaI do Rio de }aneiio (anligo
Reginenlo do Cuiso de Douloiado da IacuIdade NacionaI de Diieilo da
Univeisidade do iasiI). Iiofessoi Associado aposenlado da Univeisidade
IedeiaI do Rio de }aneiio e Iiofessoi Adjunlo aposenlado da Univeisidade
do Lslado do Rio de }aneiio. Reiloi da Univeisidade do Lslado do Rio de
}aneiio (ULR}) no peiodo de 1996 a 1999. Diieloi da IacuIdade de Diieilo
da Ueij no peido de 1991 a 1995. AluaInenle e Iiofessoi do Quadio
Ieinanenle do Iiogiana de Is-Ciaduao en Diieilo da Univeisidade
Cana IiIho e Iiofessoi da IacuIdade de Diieilo e Diieloi-CeiaI do Cenlio
de Lnsino Supeiioi de VaIena da Iundao Don Andie Aicoveide -
VaIena, R}. ConsuIloi ,) N(. do CNIq, da Capes e da Iapeij, na iea
de Diieilo. Iiofessoi Visilanle e confeiencisla en insliluies nacionais e
esliangeiias. Suas alividades acadnicas eslo concenliadas en Diieilo
InleinacionaI e en ReIaes Inleinacionais. Sua pioduo lilIiogihca
iene lialaIhos cienlhcos e Iileiiios pulIicados no iasiI e no exleiioi.
Ln 1984 ieceleu o Iinio CoeIho Nelo e, en 1999, a MedaIha Machado
de Assis, ouloigados peIa Acadenia iasiIeiia de Lelias.
CURRCULOS
239
LRNARDINO HUCO SACUILR CAALLLRO
DipIonala e poIlico paiaguaio. AluaInenle exeice o caigo de
Lnlaixadoi da ReplIica do Iaiaguai na OLA, aIen de Cooidenadoi
-NacionaI Iaiaguaio e Secieliio pi-lenpoie da Confeincia Ileio-
-aneiicana de 2O11. Ciaduado en Diieilo en 1974 na Univeisidad CalIica
Nueslia Seoia de Ia Asuncin, onde lanlen ieaIizou cuiso de ps-
-giaduao en ieIaes inleinacionais enlie 1987-1988. ConpIenenlan
seus esludos acadnicos: diieilo dos lialados, ieIaes dipIonlicas
e consuIaies uenos Aiies (1971), Ceslo no INSLAD (Luiopean
Inslilule usiness Adninislialion) en IonlainelIeau, Iiana (1979),
Infoinlica }uidica iasIia (1986). Ioi Diieloi das Oiganizaes,
Tialados e Alos do Minisleiio dos Negcios Lsliangeiios, Sulsecieliio
de Lslado das ReIaes Lxleiioies, e ocupou caigos de diieo da Ilaipu
inacionaI, aIen de Depulado NacionaI supIenle peIo Iailido CoIoiado
paia Ieiodo ConslilucionaI 1989 a 1993. Ln novenlio de 2OO3, foi
noneado enlaixadoi do Iaiaguai a AIadi e MeicosuI en Monlevideu,
Uiuguai, posio que seiviu ale neados de 2OO5.
CURRCULOS
240
CARLOS LDUARDO VIDICAL
Douloi en ReIaes Inleinacionais peIa Univeisidade de iasIia
(2OO7), possui giaduao en Hisliia (1987), especiaIizao (1993) e
nesliado en Hisliia (2OO1), peIa nesna Univeisidade. L piofessoi do
cuiso de Hisliia da Un, na iea de Hisliia da Aneiica. DesenvoIve
esludos na iea de Hisliia das ReIaes Inleinacionais e de IoIlica
InleinacionaI, con nfase nas ReIaes Inleinacionais da Aneiica
Lalina e ReIaes iasiI-Aigenlina, lendo cono Disseilao de Mesliado
ReIaes iasiI-Aigenlina: o piineiio ensaio (1958-1962) e cono Tese
de Douloiado ReIaes iasiI-Aigenlina: a consliuo do enlendinenlo
(1962-1986). AluaInenle desenvoIve pesquisa solie a Cueiia da MaIvinas
e a ieconhguiao geopoIlica da Aneiica do SuI.
CURRCULOS
241
CLODOALDO ULNO
Iossui giaduao en Hisliia peIa Unesp (Univeisidade LsladuaI
IauIisla }Iio de Mesquila IiIho), nesliado en Hisliia Lconnica peIa
USI (Univeisidade de So IauIo), douloiado en Hisliia Lconnica peIa
USI, Iivie-docncia peIa Unesp en Ioinao Lconnica, SociaI e IoIlica
do iasiI. Iiofessoi TiluIai da Unesp. Iiofessoi Visilanle do Depailanenlo
de Hisliia da Un (1994-5). Iiofessoi visilanle do Inslilulo de Lsludos
Avanados da USI (1997-9). oIsisla I-A do CNIq (1997-99). AluaInenle
e piofessoi liluIai da Unesp - canpus de Assis. Suas pulIicaes so,
solieludo, en hisliia da poIlica exleina liasiIeiia. AIen de cilaes
en olias pulIicadas no exleiioi, pulIicou lexlos en Tquio, uenos
Aiies, Iaiis, Quilo e Assuno. Iailicipou, ale 31/12/2O1O, de 172 lancas
exaninadoias.
CURRCULOS
242
LDUARDO SICAL
Lx-Sulsecieliio de Inlegiao Lconnica Aneiicana e
MeicosuI. Iiesidenle do Iailido Iienle Ciande de Ia ReplIica
Aigenlina e Iiesidenle da Iundao Ao paia a Conunidade.
Ioi Cooidenadoi nacionaI do piojelo das Naes Unidas paia o
DesenvoIvinenlo (2OO3-2OO5). Ioi Senadoi da piovncia de uenos
Aiies peIa Iienle Ciande poi dois nandalos conseculivos (1995-1999 e
1999-2OO3). Lx-Iiesidenle da lancada de senadoies da Iienle Ciande
da piovncia de uenos Aiies (1997-2OO3) e Depulado consliluinle peIa
nesna piovncia na AssenlIeia CeiaI Consliluinle (1994).
CURRCULOS
243
IRANCISCO ILRNANDO MONTLOLIVA DORATIOTO

Iossui giaduao en Hisliia peIa Univeisidade de So IauIo
(1979), giaduao en Cincias Sociais peIa Univeisidade de So IauIo
(1982), nesliado en Hisliia peIa Univeisidade de iasIia (1988) e
douloiado en Hisliia peIa Univeisidade de iasIia (1997). L Iiofessoi
Adjunlo I de Hisliia da Aneiica, no Depailanenlo de Hisliia da
Univeisidade de iasIia, alua no piogiana de ps-giaduao en Hisliia
da nesna insliluio e oiienla no piogiana de Mesliado en DipIonacia
do Inslilulo Rio ianco (Minisleiio das ReIaes Lxleiioies). TialaIha con
Hisliia da Aneiica, Hisliia das ReIaes Inleinacionais, con nfase
nas ieIaes enlie o iasiI e os pases da Aneiica MeiidionaI, e Hisliia
MiIilai do iasiI no secuIo XIX. L nenlio coiiespondenle da Acadenia
Iaiaguaya de Ia Hisloiia (Iaiaguai), da Acadenia NacionaI de Ia Hisloiia
(Aigenlina) e do Inslilulo de Ceogiaha e Hisliia MiIilai do iasiI.
CURRCULOS
244
CLRARDO CALTANO
Douloi en Hisliia peIa Univeisidade NacionaI de La IIala,
Aigenlina, en 2OO8, con o lena ModeIos e pilicas de cidadania
no Uiuguai (189O-193O). Desde 2OO5 e Cooidenadoi Acadnico do
Olseivaliio IoIlico do Inslilulo de Cincia IoIlica, Univeisidade da
ReplIica. Ioi pesquisadoi e docenle no Inslilulo de Iiofesoies Ailigas
e no Cenlio Lalino-aneiicano de Lcononia Hunana. L inlegianle do
ConseIho Supeiioi da IacuIlade Lalino-aneiicana de Cincias Sociais -
ILACSO, Diieloi Acadnico do Cenlio paia Ioinao en Inlegiao
iegionaI - CLIIR, Acadnico TiluIai da Acadenia NacionaI de Lelias
do Uiuguai e nenlio coiiespondenle da ReaI Acadenia LspanhoIa.
ConsuIloi peIo Uiuguai no piogiana da Unio Luiopeia paia o apoio
da Conisso especiaI solie diagnslico e eslado do MLRCOSUL, aIen
de sei consuIloi en diveisas insliluies inleinacionais, cono UNLSCO,
INUD, OLA, Unio Luiopeia UII, IIDH, OLI, IIDH, enlie oulias. L
Iiesidenle do Cenlio Unesco de Monlevideu desde sua fundao, en
2OO3, e secieliio acadnico do ConseIho Uiuguaio paia as ReIaes
Inleinacionais. Auloi de nais de 22O pulIicaes nas suas ieas de
especiaIidade, nuilas das quais pieniadas nacionaI e inleinacionaInenle.
CURRCULOS
245
LUIZ ILLIIL DL SLIXAS CORRA
DipIonala liasiIeiio nascido en 16 de juIho, no Rio de }aneiio/R}.
Ciaduou-se en diieilo peIa Univeisidade Cndido Mendes/R} en 1967.
L scio liluIai do Inslilulo Hisliico e Ceogihco iasiIeiio. Ioi assessoi
do Minislio-Chefe do Calinele CiviI da Iiesidncia da ReplIica,
Assessoi InleinacionaI do Iiesidenle da ReplIica (1987) e Secieliio-
CeiaI das ReIaes Lxleiioies (1992, 1999-2OO1). Ioi enlaixadoi do iasiI
no Mexico (1986-1991), en Madii (1993-1996), en uenos Aiies (1997-
1999), en Cenelia (2OO2-2OO4), en eiIin (2OO5-2OO8), junlo a Sanla
Se (2OO9-2O11). Lscieveu diveisos Iivios e ailigos solie o aio do Rio
ianco, Oiganisnos Inleinacionais, ReIaes liIaleiais iasiI-Aigenlina,
IoIlica Lxleina iasiIeiia, enlie oulios lenas. AluaInenle enconlia-se no
ConsuIado-CeiaI en Nova Ioique, LUA.
CURRCULOS
246
MARCOS CASTRIOTO DL AZAMU}A
DipIonala liasiIeiio nascido en O9 de feveieiio, no Rio de
}aneiio/R}. Ioi chefe dos depailanenlos da fiica, sia e Oceania e de
Oiganisnos Inleinacionais e da Diviso das Naes Unidas. Ioi Chefe
da DeIegao do iasiI paia Assunlos de Desainanenlo e Diieilos
Hunanos, en Cenelia (1989-199O), Secieliio-geiaI do Ilanaialy
(199O-1992), Cooidenadoi da Confeincia Rio 92, lendo no nesno ano
seivido na enlaixada da Aigenlina (1992-1997) e en seguida na Iiana
(1997-2OO3). Aposenlou-se da caiieiia dipIonlica en 2OO3. Receleu as
seguinles honiaiias: MedaIha do Iacihcadoi, Oiden do Meiilo NavaI,
Conendadoi, Oiden do Meiilo Aeionulico, Ciande OhciaI. MedaIha
do Meiilo Mau, MedaIha Lauio MIIei, Oiden de Rio ianco, Ci-Ciuz
MedaIha do Meiilo Tanandai, MedaIha do Meiilo Sanlos Dunonl. Auloi
de Iivios e alivo paIeslianle solie lenas ieIalivos a ieIaes inleinacionais
nos canpos do desainanenlo, desenvoIvinenlo suslenlveI, inlegiao
iegionaI, diieilos hunanos, Anlilica e poIlica espaciaI. Vice-Iiesidenle
do Cenlio iasiIeiio de ReIaes Inleinacionais - CLRI, Menlio do
Inslilulo Hisliico e Ceogihco iasiIeiio, do ConseIho Cuiadoi do }aidin
olnico do Rio de }aneiio, Menlio do ConseIho IIHAN, do Ciupo de
AnIise de Conjunluia InleinacionaI da Univeisidade de So IauIo e de
viias oulias enlidades acadnicas e enpiesaiiais.
CURRCULOS
247
IAULO LMLIO VAUTHILR ORCLS DL MACLDO
Iossui giaduao (1996), nesliado en Diieilo peIa Univeisidade
IedeiaI de Sanla Calaiina (2OO2) e douloiado en Diieilo peIa Univeisidade
do Lslado do Rio de }aneiio (2OO7). Ioi piofessoi adjunlo da Univeisidade
IedeiaI IIuninense e loIsisla do CNIq IQ2-I. AluaInenle, e avaIiadoi ,)
N(. do Minisleiio da Lducao, piofessoi adjunlo da Univeisidade IedeiaI
do Rio de }aneiio e da Univeisidade do Lslado do Rio de }aneiio. Dedica-
se as seguinles discipIinas: Teoiia e Hisliia do Diieilo InleinacionaI,
Diieilo ConslilucionaI InleinacionaI e Diieilo dos Conilos Ainados.
IulIicou diveisas olias, enlie as quais os Iivios O nascinenlo do diieilo
inleinacionaI, Cueiia e Coopeiao InleinacionaI e Hugo Cicio e
o Diieilo: o juiisla da gueiia e da paz. Ioi Cooidenadoi de cuisos de
giaduao, nesliado e douloiado e alua en cuisos de ps-giaduao.
CURRCULOS
248
RLCIS ILRC ARSLANIAN
DipIonala de caiieiia, giaduado en 1975. Ioinado en Diieilo e
nenlio da Oiden dos Advogados do iasiI. Seiviu nas enlaixadas do
iasiI en onn, AIenanha (1978-81), Caiacas, VenezueIa (1981-87). Ioi
ConseIheiio paia Assunlos Lconnicos na nisso do iasiI junlo a ONU
en Nova Ioique (199O-94) e Minislio-ConseIheiio na enlaixada do iasiI
en Washinglon, DC (1997-2OO1). No Minisleiio das ReIaes Lxleiioies
en iasIia, foi Chefe da Diviso de IoIlica ConeiciaI, pailicipando
de negociaes no CATT e, nais iecenlenenle, na OMC, len cono en
consuIlas liIaleiais con os Lslados Unidos, Canad e Unio Luiopeia.
Ioi assessoi paia Assunlos Lconnicos na Secielaiia-CeiaI das ReIaes
Lxleiioies (2OO1-2OO2) e Diieloi-CeiaI do Depailanenlo de Negociaes
Inleinacionais (2OO3-2OO7), quando aluou cono Chefe da DeIegao
iasiIeiia nas negociaes coneiciais do MLRCOSUL paia a ALCA, con
a Unio Luiopeia, ndia, ConseIho de Coopeiao do CoIfo, Associao
de Coneicio do Cone SuI da fiica (SACU), IsiaeI, aIen de oulios.
AluaInenle e Lnlaixadoi do iasiI junlo ao MLRCOSUL e a ALADI, en
Monlevideu, Uiuguai (2OO7)
CURRCULOS
249
ROSARIO SANTA CADLA DUARTL

Lcononisla. Lx-Cooidenadoia nacionaI paia IIRSA no
Minisleiio das ReIaes Lxleiioies do Ieiu. Ioi Assessoia da
ChanceIaiia e do Minisleiio da Defesa, funcioniia da Conunidade
Andina de Naes - CAN, Cooidenadoia do Inslilulo de ReIaciones
Luiopeo-Lalinoaneiicanas (IRLLA), Madiid, ConseIheiia do anco
Inleianeiicano de DesenvoIvinenlo - ID e do Inslilulo paia a Inlegiao
da Aneiica Lalina - INTAL, piofessoia da Acadenia DipIonlica e
assessoia do ConseIho de Minislios. L douloia en econonia inleinacionaI
peIa Univeisidade de Iaiis X e foi IeIIov do Cenlio de Assunlos
Inleinacionais da Univeisidade de Haivaid. AluaInenle e secieliia
execuliva do Cenlio Ieiuano de Lsludos Inleinacionais - CLILI da
Univeisidade do Iachco.
CURRCULOS
250
SAMULL IINHLIRO CUIMARLS
AIlo Repiesenlanle-CeiaI do MLRCOSUL. achaieI en Cincias
}uidicas e Sociais, IacuIdade NacionaI de Diieilo, Univeisidade do
iasiI, 1963. Cuiso de Iiepaiao a Caiieiia de DipIonala, Inslilulo Rio
ianco, 1963. Meslie en Lcononia, oslon Univeisily, 1969. Iiofessoi
da Univeisidade de iasIia, 1977/79. Iiofessoi do Inslilulo Rio ianco,
1978. Iiofessoi da LscoIa de IoIlicas IlIicas e Coveino (UIR}),
1996/2OO1. Iiofessoi do Cuiso de Mesliado en Diieilo (ULR}), 1997/2OO1.
Cooidenadoi do Cuiso de Is-Ciaduao en Coneicio Lxleiioi e Cnlio
(ICV), 1999/2OO1. Menlio do Cenlio de Lsludos Lslialegicos da LscoIa
Supeiioi de Cueiia e do ConseIho ConsuIlivo da Sociedade iasiIeiia
de Lsludos de Lnpiesas Tiansnacionais e da CIolaIizao Lconnica.
Menlio do ConseIho LdiloiiaI da Revisla iasiIeiia de Coneicio Lxleiioi
da IUNCLX. Menlio do ConseIho ConsuIlivo da Revisla Conlexlo
InleinacionaI do Inslilulo de ReIaes Inleinacionais da IUC-R}. Ioi
Minislio da Secielaiia de Assunlos Lslialegicos (SAL) da Iiesidncia da
ReplIica e Secieliio-CeiaI do Minisleiio das ReIaes Lxleiioies. Na
funo, SanueI Iinheiio cooidena a inpIenenlao das nelas pievislas
no IIano de Ao paia un Lslalulo da Cidadania do MLRCOSUL,
apiovado en Ioz do Iguau en 16 de dezenlio de 2O1O. Ioi piofessoi da
Univeisidade de iasIia (Un). AluaInenle, e piofessoi do Inslilulo Rio
ianco (IRi/MRL), onde Ieciona a discipIina IoIlica InleinacionaI e
IoIlica Lxleina iasiIeiia. Ioi eIeilo InleIecluaI do Ano en 2OO6 (Tiofeu
}uca Ialo) peIa Unio iasiIeiia de Lsciiloies.
Formato 15,5 x 22,5 cm
Mancha grhca 12 x 18,3cm
Papel plen soft 80g (miolo), carto supremo 250g (capa)
Fontes Verdana 13/17 (ttulos),
Book Antiqua 10,5/13 (textos)

You might also like