"#$#%&'( )* +%&,)( Lnlaixadoi Anlonio de Aguiai Ialiiola -*.'*&/'#(01*',2 Lnlaixadoi Ruy Nunes Iinlo Nogueiia 12#*+.3( +-,0+#*', *, 42$!3( A 34$),56( 72*8,$)'* )* 14%96(, insliluda en 1971, e una fundao plIica vincuIada ao Minisleiio das ReIaes Lxleiioies e len a hnaIidade de Ievai a sociedade civiI infoinaes solie a ieaIidade inleinacionaI e solie aspeclos da paula dipIonlica liasiIeiia. Sua nisso e pionovei a sensiliIizao da opinio plIica nacionaI paia os lenas de ieIaes inleinacionais e paia a poIlica exleina liasiIeiia. Minisleiio das ReIaes Lxleiioies LspIanada dos Minisleiios, Ioco H Anexo II, Teiieo, SaIa 1 7O17O-9OO iasIia, DI TeIefones: (61) 2O3O-6O33/6O34 Iax: (61) 2O3O-9125 Sile: vvv.funag.gov.li :'*%#)*$&* Lnlaixadoi CiIleilo Veigne Saloia ;$%&#&4&( )* :*%<4#%, )* =*2,5>*% ;$&*'$,.#($,#% ?#'*&(' Lnlaixadoi }ose Vicenle de S IinenleI @*$&'( )* A#%&B'#, * ?(.49*$&,56( ?#C2(9/&#., ?#'*&(' Lnlaixadoi Mauicio L. Coiles Cosla Braslia, 2012 A Amrica do Sul e a Integrao Regional Diieilos de pulIicao ieseivados a Iundao AIexandie de Cusno Minisleiio das ReIaes Lxleiioies LspIanada dos Minisleiios, Ioco H Anexo II, Teiieo 7O17O-9OO iasIia - DI TeIefones: (61) 2O3O-6O33/6O34 Iax: (61) 2O3O-9125 Sile: vvv.funag.gov.li L-naiI: funagilanaialy.gov.li Iicha calaIogihca eIaloiada peIa lilIioleciia TaIila Daenon }anes - CR-7/6O78 Depsilo LegaI na Iundao ilIioleca NacionaI confoine Lei n 1O.994, de 14/12/2OO4. !"#$%& ()*+$*,- Heniique da SiIveiia Saidinha Iinlo IiIho Ieinanda Anlunes Siqueiia Ieinanda LeaI WandeiIey Micia Cosla Ieiieiia CaliieIa DeI Rio de Rezende }esse Nliega Caidoso RafaeI Ranos da Luz ./01/,2,340 5$6#,7 & 8$,1/,2,340- Cihca e Ldiloia IdeaI Inpiesso no iasiI 2O12 A512 A Aneiica do SuI e a inlegiao iegionaI (2O11 : Rio de }aneiio, R}). A Aneiica do SuI e a inlegiao iegionaI : 28 de selenlio de 2O11, Rio de }aneiio, iasiI. / Apiesenlao do Lnlaixadoi }ose Vicenle de S IinenleI, discuiso inauguiaI do Lnlaixadoi Anlonio de Aguiai Ialiiola. iasIia : IUNAC, 2O12. 252 p., 23 cn. TialaIhos de Iiancisco Doialiolo, CIodoaIdo ueno, CaiIos Lduaido VidigaI, Lnlaixadoi Maicos Casliiolo de Azanluja, Lnlaixadoi Regis Ieicy AisIanian, Lnlaixadoi SanueI Iinheiio Cuinaies, Anlonio CeIso AIves Ieieiia, Lnlaixadoi einaidino Hugo Saguiei CalaIIeio, Ceiaido Caelano, Rosaiio Sanla Cadea Duaile, Lnlaixadoi Lduaido SigaI. Conenliios de IauIo LnIio oiges de Macedo. Luiz IeIipe de Seixas Coiia. ISN: 978-85-7631-377-9 1. Aneiica do SuI. 2.Coopeiao econnica inleinacionaI. 3. Ailigos. I. Iundao AIexandie de Cusno. CDU: 339.92(8) Sumrio 9%/&6&+:,340 +9D,#8,)(' E(%F G#.*$&* )* -/ :#9*$&*2 HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 7 8$6*#/60 ;+,#1#/,7 +9D,#8,)(' 7$&($#( )* 7I4#,' :,&'#(&, HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 9 <&6640 ; = > :/,?&:0 ,:) 0 @&/*06#7 9 A0/2,340 B06 !6:,B06 C,*$0+,$6 +0 D0+& <#7 3',$.#%.( ?(',&#(&(HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 19 > E/,6$7 & 0 ;+:&1/,*$0+$620- B0 9ED B& F$0 E/,+*0 G >%&/,340 .,+H,2&/$*,+, @2()(,2)( J4*$( HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 43 9 ;+:&1/,340 <#7H92&/$*,+, *020 #2 ./0?&:0 E/,6$7&$/0- B& I/#1#,$,+, G6 @,7J$+,6 @,'2(% +)4,')( G#)#I,2 HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 63 > /&0/B&+,2&+:0 <,/+&KH97L0+6M+ +9D,#8,)(' ",'.(% @,%&'#(&( )* 7K,9D4L, HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 79 > @&/*06#7N B0 (/,:,B0 B& 966#+340 ,:) O0?& +9D,#8,)(' =*I#% :*'.M 7'%2,$#,$ HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 85 9 %&/6%&*:$J, P/,6$7&$/, B, $+:&1/,340 6#7H,2&/$*,+, +9D,#8,)(' -,94*2 :#$N*#'( 14#9,'6*% HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 93 D02&+:Q/$06 = > :/,?&:0 ,:) 0 @&/*06#7 7$&O$#( @*2%( 72P*% :*'*#', HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 97 5cssn II - OpnrtunIdadcs c dcsans da Intcgran su!-amcrIcana !7 .,/,1#,K K 7, ;+:&1/,*$R+ <#B,2&/$*,+, +9D,#8,)(' J*'$,')#$( A4I( -,I4#*' @,D,22*'( HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 1O3 I/#1#,K K <#B,2)/$*,- @&/*06#/N I+,6#/ K 706 8&6,LM06 B& #+, C#&J, ;+6&/*$R+ ;+:&/+,*$0+,7 1*',')( @,*&,$( HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 119 >%0/:#+$B,B&6 K 8&6,LM06 B& 7, ;+:&1/,*$R+ <#B,2&/$*,+,- I+, .&/6%&*:$J, 9+B$+, =(%,'#( -,$&, 1,)*, ?4,'&* HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 157 .&/6%&*:$J, 9/1&+:$+,- >%0/:#+$B,B&6 K 8&6,LM06 B& 7, ;+:&1/,*$R+ <#B,2&/$*,+, +9D,#8,)(' +)4,')( -#I,2 HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 191 CnmcntrIns - OpnrtunIdadcs c dcsans da Intcgran su!-amcrIcana :,42( +9Q2#( J('I*% )* ",.*)( HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 2O5 +9D,#8,)(' R4#K 3*2#C* )* -*#8,% @(''S, HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH 2O9 8&P,:&6 SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS TUV D#//M*#706 B06 0/1,+$W,B0/&6N %/&6$B&+:&6 B& 2&6, & %,/:$*$%,+:&6 SSSS TTX 7 Apresentao O ano de 2O11 ceIeliou o vigesino aniveisiio do MLRCOSUL e a enliada en vigoi do lialado conslilulivo da UNASUL. Lssa coincidncia eslinuIou a Iundao AIexandie de Cusno (IUNAC) e seu Inslilulo de Iesquisa de ReIaes Inleinacionais (IIRI) a oiganizai, en paiceiia con o Inslilulo Hisliico e Ceogihco iasiIeiio (IHC), o seniniio A Aneiica do SuI e a Inlegiao RegionaI. Os lialaIhos foian ieaIizados no dia 28 de selenlio do nesno ano, na sede do IHC, no Rio de }aneiio. O seniniio foi inauguiado peIo Lnlaixadoi Anlonio de Aguiai Ialiiola, Minislio das ReIaes Lxleiioies, cujas paIavias alien lanlen a piesenle pulIicao. Ln seguida, hisloiiadoies, dipIonalas e oulias auloiidades liasiIeiias e suI-aneiicanas anaIisaian, na piineiia sesso, os anlecedenles hisliicos do piocesso inlegiacionisla na Aneiica do SuI e, na segunda, a peispecliva andina, aigenlina, liasiIeiia, paiaguaia e uiuguaia do aluaI eslado da inlegiao. Cada sesso foi conpIenenlada peIas anIises de conenladoies da Acadenia e da DipIonacia, especiaInenle convidados, devido a seu conhecinenlo da naleiia e a sua expeiincia piohssionaI. A paile hnaI foi ieseivada ao delale enlie os apiesenladoies e o plIico piesenle. Todos os lexlos iedigidos peIos paIeslianles, len cono o leoi dos delales enconlian-se ieunidos nesla edio. Lslou ceilo de que consliluen sulsdios leis paia os esludiosos das quesles suI-aneiicanas, len cono paia as auloiidades iegionais encaiiegadas de consliuii a inlegiao. +9D,#8,)(' E(%F G#.*$&* )* -/ :#9*$&*2 ?#'*&(' )( ;:=; 9 Discurso Inaugural +9D,#8,)(' 7$&($#( )* 7I4#,' :,&'#(&, L un giande piazei eslai aqui hoje. Queio, en piineiio Iugai, agiadecei ao Iiofessoi Douloi Aino WehIing, Iiesidenle do Inslilulo Hisliico e Ceogihco iasiIeiio, peIa acoIhida e peIas anveis paIavias. Minha piesena aqui e leslenunho do inleiesse do Ilanaialy en desenvoIvei a paiceiia que lenos con o IHC e nanlei un conlalo fiulfeio con seus nenlios en loino de quesles aluais da poIlica exleina, que so lanlen de inleiesse dos hisloiiadoies e gegiafos. Coslaiia de agiadecei ao Lnlaixadoi }ose Vicenle de S IinenleI, Diieloi do IIRI, que acala de voIlai da fiica do SuI paia assunii sua nova funo - e len un exceIenle cuiicuIo paia isso. Agiadeo lanlen ao Lnlaixadoi CiIleilo Saloia, Iiesidenle da Iundao AIexandie de Cusno. O IIRI e a IUNAC so os oiganizadoies desle enconlio do Iado do Ilanaialy. Vejo aqui loda una gaIeiia de iIuslies peisonagens da dipIonacia liasiIeiia, con os quais apiendi nuilo. Con viios deIes lialaIhei, cono e o caso do Lnlaixadoi aena Soaies. Lslava Ienliando que, quando pisei nesle saIo peIa piineiia vez, foi aconpanhando o Lnlaixadoi Azanluja, quando eIe eia Secieliio-CeiaI e veio aqui fazei una paIeslia, ieIacionada, se len ne Ienlio, ao Iiaque e a siluao no CoIfo. Vejo lanlen o Lnlaixadoi Luiz IeIipe de Seixas Coiia, dipIonala e hisloiiadoi, e hco pensando quaI seiia sua anIise solie o iecenle discuiso piofeiido peIa Iiesidenla DiIna na aleiluia da AssenlIeia CeiaI da ONU: o Iivio de Seixas Coiia solie os discuisos de aleiluia dos delales da AssenlIeia CeiaI e un docunenlo de iefeincia fundanenlaI paia EMBAIXADOR ANTONIO DE AGUIAR PATRIOTA 10 quaIquei esludioso da pailicipao do iasiI nas Naes Unidas. Sado lanlen o Lnlaixadoi SanueI Iinheiio Cuinaies, ex-Secieliio-CeiaI do Ilanaialy, hoje AIlo Repiesenlanle CeiaI do MLRCOSUL, una iefeincia paia lodos no lena que nos iene hoje. Lnlaixadoi olafogo ConaIves, Lnlaixadoi Regis AisIanian, Lnlaixadoi Lduaido SigaI, especiaIisla da nossa nao iin, a Aigenlina - e una giande aIegiia l-Ios aqui conosco. Senhoies piofessoies, acadnicos, pesquisadoies, esludanles - hco nuilo salisfeilo en vei lanla genle joven na pIaleia -, senhoias e senhoies. Lsle enconlio de hoje, solie inlegiao suI-aneiicana, e pailicuIainenle opoiluno. Lnliou en vigoi, esle ano, o Tialado Conslilulivo da UNASUL, una olia en consliuo que j adquiie inuncia e peisonaIidade pipiias. CeIelianos lanlen os vinle anos do MLRCOSUL e os vinle anos da Agncia iasiIeiio-Aigenlina de ConlaliIidade e ConlioIe, a AACC, da quaI o Lnlaixadoi Maicos Azanluja foi un dos ideaIizadoies. Todo un esfoio de inlegiao nais anpIa que se laseia, oiiginaInenle, en una paiceiia con a Aigenlina que, se hoje consideianos evidenle que seja lo eslieila, exigiu, h nais de duas decadas, nuila Iideiana e capacidade de foinuIao e execuo poIlica. Tanlen da peispecliva da inlegiao iegionaI, e senpie lon Ienliai o aio do Rio ianco, especiaInenle nesle Inslilulo. Lslanos coneando a ceIeliai os cen anos de noile do aio, cujo lialaIho lanlo conliiluiu paia asseguiai que a Aneiica do SuI pudesse sei, cono e hoje, una zona de paz e de coopeiao. Una de ninhas funes aqui e enfalizai o nonenlo posilivo que vive a Aneiica do SuI, un nonenlo de caiacleislicas nicas, lanlo no pIano econnico quanlo no pIano poIlico. L lanlen fazei un pouco de aulocilica, exaninai quais so os desahos, o que lenos de fazei nais e neIhoi paia gaianlii a pieseivao da Aneiica do SuI cono espao de coopeiao, denociacia, ciescinenlo con incIuso sociaI e, cIaio, paz. Cieio que a paIavia paz hguiai cada vez nais no nosso vocaluIiio dipIonlico poique e ieaInenle una das caiacleislicas que nos dislingue cono pas. Lslanos conpionelidos con a no pioIifeiao nucIeai, con a uliIizao da eneigia nucIeai excIusivanenle paia hns pachcos e eslanos iodeados de pases con os quais as ieIaes so excIusivanenle de coopeiao lenigna, posiliva. Isso dehne, de ceila foina, o que ns sonos e o que e a Aneiica do SuI. No pIano econnico, o dinanisno suI-aneiicano e sen piecedenles. No ano passado, poi exenpIo, a nedia de ciescinenlo no MLRCOSUL foi pixina de 8. Na Aneiica do SuI, houve picos expiessivos que a inpiensa pouco divuIga. O Iaiaguai ciesceu 15, una laxa que esl enlie as duas ou lis nais eIevadas do nundo. DISCURSO INAUGURAL 11 Ao nesno lenpo, o coneicio, faloi de inlegiao enlie os pases, aunenla de foina inpiessionanle. Ln 2O1O, poi exenpIo, as expoilaes inlia-Aneiica do SuI, segundo a ALADI, esliveian pixinas a 1OO liIhes de dIaies. Ln 2OO9, os efeilos da ciise hzeian con que o coneicio se ieliasse, caindo paia un nveI en loino de 77 liIhes. Mas o inleicnlio iegionaI j ielonou os nveis pie-ciise, e os piineiios dados ieIalivos a 2O11 conhinan que nos enconlianos en nlida liajeliia de ielonada de ciescinenlo dos uxos de coneicio. Lnlie janeiio e junho desle ano, as inpoilaes inlia-Aneiica do SuI foian de quase 57 liIhes, o que signihca un aunenlo de 21 con ieIao ao nesno peiodo de 2O1O. Seiia ale desnecessiio Ienliai, dianle de una pIaleia lo len infoinada, nas e senpie inpoilanle lei piesenle o exliaoidiniio ciescinenlo do coneicio no MLRCOSUL, que passou de 5 liIhes en 1991 paia 45 liIhes en 2O1O. L a expeclaliva e que en 2O11 uIliapasse o nveI dos 5O liIhes. Lsle e un dado nuilo eIoquenle, naica dos xilos en 2O anos de MLRCOSUL. L inpoilanle Ienliai lanlen que o coneicio exleiioi do iasiI, lanlo con o MLRCOSUL cono con o conjunlo da Aneiica do SuI, e piedoninanlenenle de nanufaluias, de nodo que o neicado iegionaI e inpoilanle no s do ponlo de visla quanlilalivo, nas lanlen quaIilalivo. Nesle nonenlo en que o lena da conpelilividade indusliiaI adquiie ieIevncia cenliaI, en que h iefeincias ao lenoi de que nos eslejanos desindusliiaIizando - so iecoiienles as aIuses a piedoninncia, en nossas expoilaes paia a China, de .(99()#&#*%, en deliinenlo de nanufaluiados -, nesle nonenlo deve-se lei piesenle que o coneicio na nossa iegio e induloi de ciescinenlo econnico, induloi de piogiesso indusliiaI e de geiao de enpiegos. RessaIlo que o dinanisno que veiihcanos na Aneiica do SuI segue inlenso nesno en conlexlo inleinacionaI de ciise econnica. Nosso coneicio na iegio len conliiludo paia niligai os efeilos nais nefaslos da ciise, paia ciiai una especie de viiluaI lIindagen conlia a dininuio da denanda do nundo nais desenvoIvido. O padio do iasiI de diveisihcao de neicados lanlen concoiie paia Iidainos con os desahos da ciise. AIis, nossa capacidade de inleiagii con os difeienles pIos do nundo nuIlipoIai en suiginenlo e lanlen, en si nesno, un paliinnio de que nos vaIenos paia aluai nun nundo en aceIeiada liansfoinao: a piesena dos Lslados Unidos dininui na iegio, e a China passa a sei o piincipaI paiceiio coneiciaI de viios pases suI- -aneiicanos, cono o iasiI: so desahos novos. Ainda en naleiia econnico-coneiciaI, iecoido lanlen que, en funo de acoidos negociados solieludo duianle a Ilina decada, vivenos EMBAIXADOR ANTONIO DE AGUIAR PATRIOTA 12 hoje quase en una zona de Iivie coneicio, con desgiavao laiifiia paia univeiso nuilo anpIo de piodulos - en aIguns casos aIen de 9O, cono no da ieIao do MLRCOSUL con o ChiIe. Ale 2O19, o enlendinenlo e que aIcanaienos na Aneiica do SuI un nveI de IileiaIizao nedia de ceica de 96 do univeiso laiifiio, ou seja, leienos un espao econnico e coneiciaI de ciescenles opoilunidades e dinanisno. Mas os avanos na inlegiao suI-aneiicana vo nuilo aIen da dinenso econnica - en si nesna fundanenlaI. Tenos de oIhai lanlen paia o Iado poIlico, paia a evoIuo dos pases, individuaInenle e en conjunlo. Sonos hoje, laIvez, a iegio nais denocilica no nundo en desenvoIvinenlo. Todos os pases suI-aneiicanos ln goveinos denocialicanenle eIeilos e so caiacleiizados - ciicunslncia que nos apioxina de nodo nuilo especiaI - peIa lusca de naioi incIuso sociaI, peIa nfase en piogianas sociais que ieduzen a polieza e as desiguaIdades. O iasiI, en pailicuIai, conhecido hisloiicanenle peIa exliena desiguaIdade, avana signihcalivanenle na diieo da dininuio das dispaiidades sociais. Suigen novas Iideianas na iegio, cono, iecenlenenle, a do Iiesidenle OIIanla HunaIa. O novo goveino peiuano len incio con una pIalafoina seneIhanle aqueIa que foi desenvoIvida no iasiI, no MLRCOSUL e en oulios pases da Aneiica do SuI: associai ao ciescinenlo econnico a dininuio das desiguaIdades sociais. A poIlica hoje nos faciIila o diIogo. O Iiesidenle }uan ManueI Sanlos, da CoInlia - oulio novo Idei inpoilanle -, denonsliou, en pouco lenpo, capacidade de apioxinai-se dos pases vizinhos con os quais havia lenses. Venos hoje a CoInlia nuilo nais engajada no piojelo de inlegiao suI-aneiicana, incIusive havendo apiesenlado a candidaluia de Maia Lnna Meja a Secielaiia-CeiaI da UNASUL - candidaluia que ieuniu consenso. A exislncia de iegines denocilicos con incIuso sociaI no conjunlo da Aneiica do SuI Ieva, poi sua vez, a un esfoio de liaduzii en nanifeslaes coIelivas o conpionisso con a denociacia. } lnhanos, no MLRCOSUL, o IiolocoIo de Ushuaia. No ano passado, adolanos, lanlen na UNASUL, una cIusuIa denocilica. Oulia inpoilanle inicialiva de inlegiao iegionaI, esla envoIvendo lodos os vizinhos Ialino-aneiicanos e caiilenhos, foi a CpuIa da Aneiica Lalina e do Caiile, a CALC, que ieaIizanos, en 2OO8, na Cosla do Saupe. A CALC enconlia-se, hoje, en piocesso de fuso con o Ciupo do Rio paia liansfoinai-se na Conunidade de Lslados Lalino- -Aneiicanos e Caiilenhos, a CLLAC, foio que, pouco luiocializado e sen DISCURSO INAUGURAL 13 un secielaiiado, seivii aos nossos piopsilos de ciescenle inlegiao. Tanlen a CLLAC negocia una cIusuIa denocilica hine. No nonenlo en que oulias pailes do nundo luscan foinas nais denocilicas de oiganizao poIlica, danos o exenpIo. Ioi nesse senlido, aIis, que, ao visilai o iasiI, no ns de naio, o Iiesidenle aiack Olana aloidou a siluao da Iiinaveia iale e Ienliou que a Aneiica do SuI e una iegio que, hoje, apiesenla soIues econnicas e inslilucionais. } faIei do dinanisno econnico e da efeivescncia poIlica e denocilica na Aneiica do SuI. Queio Ienliai lanlen a inpoilncia da inlegiao en infiaesliuluia. Ioi exenpIo, sei inauguiada nuilo en lieve esliada que Iigai o Iachco ao AlInlico, con una ponle solie o Rio Madie de Dios, no Ieiu. Tiala-se, na veidade, de un feilo hisliico. Meu anlecessoi e anigo CeIso Anoiin senpie Ienliava que, na Aneiica do Noile, as esliadas de feiio enlie o Iachco e o AlInlico foian eslaleIecidas no secuIo XIX, enquanlo, na Aneiica do SuI, e ale hoje difciI ii de un oceano ao oulio. Tanpouco e sinpIes viajai de avio de inpoilanles cidades do iasiI paia aIguns pases andinos, enloia isso esleja neIhoiando de foina aceIeiada. Lsle ano foian inauguiados viios vos de iasIia paia capilais suI-aneiicanas, o que e ievoIucioniio: podenos ii a Lina nun hn de senana e a Monlevideu ou a oulias capilais suI-aneiicanas en oulio. Ainda piecisanos iealivai o voo iasIia-uenos Aiies - espeio que isso venha a ocoiiei en lieve. Lenlienos lanlen o polenciaI exliaoidiniio en naleiia de eneigia. A VenezueIa len nais ieseivas pelioIfeias do que a Ailia Saudila. Aqui no iasiI, lenos o pie-saI e lodos os piogiessos na iea dos lioconluslveis. Sonos aulossuhcienles en eneigia e eslanos nos liansfoinando no ceIeiio do nundo, con leiias piopcias a agiicuIluia e con capacidade de pesquisa e de desenvoIvinenlo cienlhco, giaas a LMRAIA. Tenos seguiana aIinenlai e capacidade de expoilai, aIen de disposio paia coopeiai con o nundo e conpailiIhai nossas lecnicas con oulias iegies que enfienlan siluaes cIinlicas e geogihcas conpaiveis as nossas. Tenos iecuisos hdiicos en un nundo en que a gua se loina pielexlo paia lenses e paia gueiias, e sonos cada vez nais una iegio de desenvoIvinenlo indusliiaI, cienlhco e lecnoIgico. Oulia iea en que lenos piogiedido e a da pailicipao nais aliva das sociedades nas decises de Coveino en naleiia de inlegiao iegionaI. O paiIanenlo do MLRCOSUL, que iepiesenla una inicialiva nessa diieo, len conseguido avanai. L veidade que, ale aqui, apenas o Iaiaguai pde eslaleIecei una iepiesenlao con volo diielo. Mas lodos os scios eslanos nesse caninho. } dehninos que as iepiesenlaes dos EMBAIXADOR ANTONIO DE AGUIAR PATRIOTA 14 qualio pases nenlios guaiden, no paiIanenlo, piopoicionaIidade con o lananho das iespeclivas popuIaes, cono deve sei nas denociacias iepiesenlalivas. Con a adoo desse ciileiio, ciiaian-se as condies paia a ieguIanenlao e a piepaiao das eIeies diielas paia o paiIanenlo do MLRCOSUL, no caso do iasiI, j en 2O14. Chano a aleno, do nesno nodo, paia o falo de havei-se decidido, nuna iecenle ieunio en uenos Aiies, que a UNASUL exeicei un papeI nos pIeilos eIeiloiais en nossa iegio. Isso len un signihcado poIlico lianscendenlaI. Ioi eslinuIanle vei aIguns pases voIunlaiiando-se paia sei oljelo de olseivao, ale nesno anles de un giupo de lialaIho, insliludo paia exaninai as nodaIidades piecisas de olseivao eIeiloiaI, pioduzii seus iesuIlados. L inpoilanle que a Aneiica do SuI desenvoIva sua pipiia capacidade de olseivao eIeiloiaI. Queio lanlen Ienliai que, hoje, conlanos con a hguia do AIlo Repiesenlanle CeiaI do MLRCOSUL. Lsse caigo confeie una face ao MLRCOSUL, a quaI sei ieIevanle, enlie oulios oljelivos, paia inpuIsionai o piocesso de nodeinizao do lIoco. Consideio, poi exenpIo, que as CpuIas do MLRCOSUL podeiian sei nais dinnicas e inleialivas. O AIlo Repiesenlanle CeiaI pode desenpenhai un papeI nessa naleiia. Oulia iea laIvez no suhcienlenenle divuIgada ou devidanenle apieciada, pois se liala de fenneno iecenle, e o inleiesse que o MLRCOSUL len despeilado en oulias iegies do nundo. Nas duas ou lis Ilinas CpuIas, havia ChanceIeies de pases dislanles. O ChanceIei da AusliIia esleve na CpuIa de Ioz do Iguau, junlo con o iepiesenlanle pessoaI do Iiineiio-Minislio da Tuiquia paia assunlos econnicos. Iases de iegies cono o Oiienle Medio, a fiica, a Oceania e a sia se hzeian iepiesenlai. Na CpuIa nais iecenle, en Assuno, livenos o ChanceIei do }apo e oulias peisonaIidades de iegies que se inleiessan poi una apioxinao con o MLRCOSUL. O MLRCOSUL j concIuiu acoidos con IsiaeI, Lgilo e esl negociando con os leiiiliios paIeslinos - quen sale fuluianenle leienos un acoido con una IaIeslina independenle e nenlio das Naes Unidas. Lxaninan-se, lanlen, foinas de apioxinao con a SADC, na fiica Sulsaaiiana, e, nun fuluio no lo Iongnquo, possiveInenle leienos acoidos con a Rssia, AusliIia, Nova ZeIndia, enlie oulios. L inpoilanle lei piesenle novas dinnicas na Aneiica do SuI. Rehio-ne a aIguns casos. A CoInlia, en 2O12, lei o segundo naioi II suI-aneiicano. O Uiuguai lanlen vive un nonenlo de giande ciescinenlo econnico, con laxas de 8 e 9, que faio que sua ienda C*' .,C#&, seja, nuilo en lieve, laIvez a nais aIla da Aneiica do SuI. H, poilanlo, o desaho de novas vaiiveis que se apiesenlan. DISCURSO INAUGURAL 15 OIhenos lanlen paia os desahos da inlegiao suI-aneiicana. Ao nesno lenpo - e esle e laIvez nosso naioi desaho -, conlinuanos a Iidai con a queslo das assineliias na iegio. As assineliias exislen e piecisan sei Ievadas nuilo a seiio, solieludo peIo iasiI, o naioi pas en leinos leiiiloiiais, econnicos e popuIacionais. No inleiessa ao iasiI conhecei a piospeiidade, o piogiesso, e sei iodeado de pases que no vivencien avanos na nesna diieo. Se alenlainos paia a Cuiana e o Suiinane, venos que iepiesenlan O,2 do nosso II, ou seja, liala-se de oulia oiden de giandeza. Mas o eslinuIanle e que esses pases hoje lanlen conhecen ciescinenlo e piogiesso. Lslive iecenlenenle nos dois. So sociedades ciialivas e dinnicas, con as quais lenos lanlen a apiendei. Iiecisanos nos inleiessai nais peIo que e difeienle. Muilo nos une, nuilo nos apioxina, nas lanlen h nuila diveisidade en nossa iegio. Ioi exenpIo, poucos no iasiI saleio que o piesidenle da Cuiana e de ieIigio hindusla e faIa iusso uenlenenle - s paia dai un peihI ipido de haiial }agdeo, que e un Idei de giandes quaIidades inleIecluais e poIlicas. Iassando un pouco nais paia o suI, oIvia e Uiuguai ln econonias equivaIenles a 2,5 do II liasiIeiio: liala-se, nais una vez, de oidens de giandeza nuilo dspaies, que exigen do iasiI un senlido de iesponsaliIidade e de sensiliIidade, senpie lendo piesenle o falo de a gaianlia do piogiesso poIlico e denocilico eslai associada a capacidade que o pas len de denonsliai neIhoia no nveI de vida da sua popuIao. Ao iefeiii-ne ao desaho das assineliias, eu no podeiia deixai de nencionai o IOCLM, una ideia ciialiva e que esl dando ceilo. L o Iundo de Conveigncia LsliuluiaI do MLRCOSUL. Suas alividades iniciaian-se en 2OO6 e, hoje, o IOCLM j iesponde poi una caileiia de piojelos de nais de un liIho de dIaies, dos quais a naioi paile piovenienle de conliiluies do iasiI. H un exenpIo nuilo inpoilanle, que e o hnancianenlo de una Iinha de liansnisso de 5OO quiIovalls enlie Ilaipu e a cidade de ViIIa Hayes, no Iaiaguai, que len o polenciaI de liansfoinai o panoiana eneigelico e as peispeclivas de desenvoIvinenlo paiaguaias a cuilo piazo. O signihcado dessa Iinha de liansnisso - que j esl sendo consliuda con iecuisos do IOCLM - e laI que, nas duas ou lis vezes en que eslive no Iaiaguai, esle ano, eIa eia naleiia de piineiia pgina dos joinais. TialaIhanos nuilo e hoje esle piojelo e una ieaIidade e podei eslai concIudo denlio de un piazo ieIalivanenle lieve. Apesai dos esfoios de ieduo de assineliias, conludo, ainda sonos una iegio de nuila desiguaIdade - incIusive no inleiioi dos Lslados. Lsla desiguaIdade inleina aos pases, a desiguaIdade sociaI, as EMBAIXADOR ANTONIO DE AGUIAR PATRIOTA 16 vezes acala poi liazei ou agiavai oulios desahos, cono o da vioIncia uilana. O conhecinenlo nluo enlie nossas sociedades e a devida vaIoiizao do piocesso de inlegiao so lanlen desahos con que nos confionlanos. No exislen, nesle eslgio, lenses de naioi aIcance enlie os Lslados suI-aneiicanos - un desenvoIvinenlo exlienanenle posilivo e len-vindo. No enlanlo, apesai da naioi conscincia de que a inlegiao s liaz lenefcios - e len liazido lenefcios lvios paia lodos os pases na iegio -, a veidade e que essa noo ainda no esl suhcienlenenle disseninada enlie nossas sociedades. Sinlo nuilo isso no iasiI. Lslanos engajados en un piocesso seiio, e sen ieloino, de inlegiao iegionaI, nas, poi vezes, hca a sensao de que a popuIao no esl suhcienlenenle infoinada. A ndia len un papeI a desenpenhai, nas o Coveino lanlen len de assunii una paiceIa da iesponsaliIidade paia divuIgai os avanos havidos nais e neIhoi, poi neio de Iivios escoIaies, de delales nas univeisidades, junlo a sociedade en geiaI. O falo e que, se excIuiinos a Aigenlina, que len un papeI especiaI no inaginiio do nosso povo, o conhecinenlo que o liasiIeiio len dos pases vizinhos ainda e ieduzido. Lslive en lodos os pases suI-aneiicanos, nos Ilinos nove ou dez neses. L enoine a vaiiedade, a diveisidade cuIluiaI, inslilucionaI e sociaI enlie nossos vizinhos. As pessoas so acoIhedoias, as cuIiniias so iiqussinas, as paisagens e a nsica so alialivas. Nen ludo, poien, foi ale hoje caplado peIos liasiIeiios. Iiecisanos fazei nais - incIusive o Minisleiio das ReIaes Lxleiioies - paia divuIgai neIhoi essa ieaIidade. Iiecisanos desenvoIvei no s piojelos de inlegiao, cono o MLRCOSUL e a UNASUL: piecisanos desenvoIvei un conhecinenlo, una *8C*'&#%* apiofundada solie cada pas, individuaInenle. Tenos, no Ilanaialy, un sislena de avaIiao piohssionaI e inleIecluaI do dipIonala que e iequisilo paia a pionoo ao nveI de Minislio de Segunda CIasse da caiieiia. Nesse sislena - o Cuiso de AIlos Lsludos -, lenos incenlivado anIises solie pases espechcos, solie siluaes, diIenas ou desahos enfienlados poi cada un desses pases ou sul-iegies. Lu encoiajaiia nuilo, no conlexlo desle Inslilulo, nais esludos hisliico-geogihcos solie a Aneiica do SuI. L ceilo que enconliaienos polieza e caincias - que, de lodo nodo, cale conhecei senpie neIhoi -, nas lanlen enconliaienos una efeivescncia econnica, poIlica, sociaI e cuIluiaI conlagianles. Oulio dado e cono o conjunlo da Aneiica do SuI e vislo peIo ieslanle do nundo. Ainda no exisle una peicepo inleinacionaI conpalveI con as nossas eslalslicas e con ludo o que iepiesenlanos. Mas islo paiece eslai nudando. Conea-se a oIhai paia nossa iegio DISCURSO INAUGURAL 17 con ciescenle inleiesse, con iespeilo e, as vezes, nesno con adniiao. Iiecisanos, de nossa paile, dedicai un espao de ieexo ao nosso Iugai no nundo. Isso esl coneando na UNASUL. Na posse do Iiesidenle HunaIa, en Lina, houve una inicialiva, da quaI a Iiesidenla DiIna pailicipou, de ciiao de un giupo de lialaIho paia exaninai os efeilos da ciise econnico-hnanceiia solie a Aneiica do SuI. Devenos lei nuilo piesenle esse nonenlo de liansfoinaes inleinacionais, que exige de cada un de ns, individuaInenle, e lanlen da iegio cono un lodo, aleno paia as opoilunidades e os piolIenas que podeio suigii. Mencionei a dininuio ieIaliva da piesena dos Lslados Unidos na Aneiica do SuI. Veiihca-se nudanas paia una ieIao en que os Lslados Unidos se conveilan en un aloi enlie viios oulios - Luiopa, China -, o que ciiai a possiliIidade de un ieIacionanenlo nenos eivado da piolIenlica da hegenonia e ale nesno conliiluii paia que supeienos aIgun iesqucio das lenses ideoIgicas da Cueiia Iiia. Na penIlina ieunio da UNASUL, na Aigenlina, foi nuilo inleiessanle ouvii o Iiesidenle Selaslin Iieia e o Iiesidenle Hugo Chvez, lo dislanles no especlio poIlico, iefeiiien-se anlos, en discuisos que linhan eIenenlos seneIhanles, a necessidade de nos cooidenainos de una naneiia ps-ideoIgica, de una naneiia consliuliva e piagnlica. L un giande piogiesso paia un conlinenle que piecisa ainda dedicai nuila aleno ao seu desenvoIvinenlo - a un desenvoIvinenlo que seja incIusivo e suslenlveI (goslo de Ienliai senpie a dinenso anlienlaI, que e paile daquiIo que iepiesenlanos). Quanlo nenos eneigia se gaslai con delales esleieis, neIhoi sei paia lodos os pases da iegio. Recenlenenle, visilei nais de un pas laIcnico, e I eIes coslunan dizei que os Ics ln una escassez de geogiaha e una alundncia de hisliia. Na Aneiica do SuI e un pouco o conliiio. Tenos nuila geogiaha, una geogiaha nuilo posiliva paia o nosso desenvoIvinenlo, e eslanos coneando a fazei hisliia con as Ilinas decadas de piogiesso. O que o iasiI esl fazendo e assunii pIenanenle a sua iesponsaliIidade paia que a hisliia que eslanos consliuindo lenehcie o naioi nneio possveI de suI-aneiicanos. Muilo oliigado. 28 de selenlio de 2O11 Rio de }aneiio 19 A Formao dos Estados Nacionais no Cone Sul 3',$.#%.( ?(',&#(&( O conlexlo inleinacionaI seiviu de calaIisadoi dos piocessos de independncia do Vice-Reino do Rio da Iiala e do iasiI. Ioi a invaso napoIenica da Lspanha que Ievou a eIile de uenos Aiies a inslaIai a :'#9*', E4$&,, iniciando una dinnica que Ievou a piocIanao da independncia en 1816 e, no caso liasiIeiio, a ieliiada da Coile poiluguesa paia a Aneiica. A chegada do Iincipe Regenle D. }oo a SaIvadoi, na ahia, vindo de Lisloa, inpIicou, na pilica, no hn da doninao econnica do Sislena CoIoniaI, pois eIe ps hn ao nonopIio coneiciaI, aliindo os poilos liasiIeiios paia o coneicio con os pases anigos. Ln leinos juidicos, o iasiI deixou de sei coInia quase sinuIlaneanenle aos povos do Rio da Iiala, pois en 1815 foi eIevado a condio de Reino Unido a IoilugaI e AIgaives. Aps lis secuIos na condio de peiifeiia poIlica - enloia fosse o cenlio dinnico da econonia do Inpeiio poilugus -, o iasiI vivenciou, poi foia do conlexlo inleinacionaI, una inveiso de papeis pois, con a piesena de D. }oo no Rio de }aneiio ale 182O, esla loinou-se o cenlio do Inpeiio Iuso-liasiIeiio, enquanlo IoilugaI viu-se cono peiifeiia. Os dois piocessos de independncia possuen o denoninadoi conun da invaso da IennsuIa Ileiica poi NapoIeo onapaile, nas as caiacleislicas difeienles dessas sociedades e seus conlexlos exleinos iepeiculiian solie a foinao dos Lslados nacionais no Cone SuI. No caso do Rio da Iiala, a independncia foi dupIanenle ievoIucioniia poIilicanenle, pois no s ionpeu con a doninao espanhoIa cono, lanlen, con o iegine noniquico de goveino. Lssa caiacleislica, poi sua FRANCISCO DORATIOTO 20 vez, ciiou dupIo desaho, que sonenle seiia soIucionado no leio hnaI do secuIo XIX: a consliuo de una esliuluia de podei inleino e a foinao de una conscincia poIlica nacionaI que ieconhecesse a Iegilinidade das insliluies de Lslado e da foina de ocupao de seus caigos de nando. A soIuo desse dupIo desaho linha cono ponlo fuIciaI as iesislncias a pielenso de uenos Aiies, anliga capilaI coIoniaI, de inpoi-se no espao leiiiloiiaI que conpuseia o Vice-Reino do Rio da Iiala. Lia do inleiioi aigenlino que vinha a nais vigoiosa oposio ao piojelo hegennico poilenho, nas a eIa sonavan-se inleiesses exleinos, do Inpeiio do iasiI, da Ci-ielanha e da Iiana. A eIile poilenha iniciou o piocesso ievoIucioniio independenlisla, nas peideu seu conlioIe, no conseguindo inpoi seu piojelo de Lslado cenliaIizado e viu iegies que conpunhan o anligo Vice-Reinado loinaien-se pases independenles: o Iaiaguai, o AIlo Ieiu e o leiiiliio a Iesle do Rio Uiuguai, a anda OiienlaI. L %# (&'(% #$&*$&(% %*C,',&#%&,% $( C'(%C*','($ %* )*D#BT *%C*.#,29*$&*T , 2, *$('9* )#U*'*$.#, )* U4*'K,% *$&'* 2, C'(P#$.#, C('&*V, M .4,2<4#*' (&', .(,2#.#B$ )* C'(P#$.#,% ( C'(M*.&(% )* +%&,)( ,2&*'$,&#P(%H 1 No incio de sua vida independenle, as Iiovncias Unidas do Rio da Iiala caiecian de goveino cenliaI, de exeicilo nacionaI e, nesno, de noeda nica, linhan cono auloiidade conun Ieglina a figiI iepiesenlao exleina concedida a uenos Aiies. Do Iado liasiIeiio, as eIiles agiiia e neicanliI da iegio sudesle pailicipaian da independncia en 1822, cono ieao a lenlaliva de IoilugaI de ielonai a posio cenliaI no Inpeiio Iuso-liasiIeiio. Ao conliiio do que ocoiieu no Rio da Iiala, a independncia liasiIeiia no signihcou iupluia nas, sin, dupIa conlinuidade: de foina de goveino, nanlendo-se a nonaiquia, e de Iegilinidade, pois esse ionpinenlo foi piocIanado peIo Iincipe Iedio de AIcnlaia, heideiio do Tiono poilugus, con iespaIdo da luiociacia e do coipo niIilai exislenles no Rio de }aneiio. Cono iesuIlado, desde o piineiio nonenlo de vida independenle liasiIeiia havia un Lslado nininanenle oiganizado e opeiacionaI, dispondo de esliuluia adninislialiva e de foias ainadas, ainda que conlassen con signihcaliva piesena de neiceniios. Cono consequncia, o Rio de }aneiio pde inpoi a independncia as dislanles piovncias do noile e sufocai niIilainenle a lenlaliva de secesso iepulIicana da Confedeiao do Lquadoi (1824), no noidesle, gaianlindo a Monaiquia cono foina de goveino do novo pas. A conlinuidade denlio da iupluia que caiacleiizou a independncia liasiIeiia e iIusliada 1 OSZLAK, Oscar. La formacin Del Estado argentino; orden, progreso y organizacin nacional. 3 ed. Buenos Aires: Planeta, 1999, p. 50. A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL 21 peIa designao Inpeiio do iasiI paia o pas, o que ajudou a confeiii ao novo enle poIlico un cenlio, o enliio de una idenlidade (un none) e un inaginiio leiiiloiiaI. 2 Duianle o ieinado de Iedio I (1822-1831) os ocupanles de caigos inpoilanles no Lslado eian, lasicanenle, poilugueses de nascinenlo e conseivadoies. O esfoio de esloai un piojelo nacionaI iefoinisla paia o novo pas foi feilo poi }ose onifcio de Andiada e SiIva, defensoi da iefoina agiiia e do hn da esciavido. Lsse piojelo invialiIizou-se j en 1823, con a sada de Andiada e SiIva do goveino poi discoidai do conpoilanenlo aulocilico de Iedio I e sen lei sido iespaIdado poi sua cIasse sociaI, pois a eIile eia conseivadoia e esciavociala. Desde 1822 e ale 1831, o novo Lslado Moniquico liasiIeiio aluou paulado piincipaInenle peIa Igica poIlico-adninislialiva poiluguesa e peIos oljelivos geopoIlicos poilugueses en ieIao ao Rio da Iiala. No peiodo coIoniaI, a Coioa poiluguesa inpIenenlou una poIlica expansionisla que, ao suI, linha cono oljelivo eslaleIecei o Iinile con o Inpeiio espanhoI na fionleiia naluiaI da naigen oiienlaI do Rio da Iiala. AIi inslaIai-se eia una foina de IoilugaI gaianlii o acesso ao inleiioi da Aneiica do SuI - no quaI especuIava-se a exislncia de inensas iiquezas - peIa navegao do esluiio pIalino e seus auenles e, ainda, de desviai o conlialando de piala do AIlo Ieiu que se diiigia a uenos Aiies. Ln 168O os poilugueses inslaIaian naqueIa naigen a CoInia do Sacianenlo, que nolivou dispulas niIilaies e dipIonlicas enlie IoilugaI e Lspanha e hcando de posse desla peIo Tialado de adajoz (18O1). O Iinile, inpieciso, enlie as duas nelipoIes na iegio passou a sei, giosso nodo, a aIluia do aluaI Rio Ciande do SuI. Ln junho de 1811, D. }oo ielonou o anligo piojelo expansionisla e oidenou a ocupao da anda OiienlaI a pedido de Iiancisco }aviei de LIo, noneado vice-iei do Rio da Iiala peIo @($%*L( )* =*I*$.#, )* @/)#K e que chegaia a Monlevideu en janeiio desse ano. Logo, poien, LIo assinou o Tialado de Iacihcao con o Tiiunviialo que assuniu o goveino en uenos Aiies e as liopas poilenhas e poiluguesas foian ieliiadas da anda OiienlaI. No enlanlo, o caudiIho oiienlaI }ose Ailigas, conliiio as pielenses lonaeienses, ops-se ao acoido e defendeu piojelo de una ieplIica fedeiaI que, ao sei sociaInenle iefoinisla, olleve apoio dos seloies nais polies da popuIao iuiaI. As foias ailiguislas incuisionaian ao noile, en leiiiliio halilado poi liasiIeiios, falo que aIiado a decIaiao de independncia das Iiovncias Unidas do Rio da Iiala, en 9 de juIho de 1816, Ievaian a 2 COSTA, Wilma Peres. O Imprio do Brasil: dimenses de um enigma in Almanack Braziliense. So Paulo: Instituto de Estudos Brasileiros da USP, n. 1, 2005, p. 28. Disponvel em: http://www.almanack.usp.br/ FRANCISCO DORATIOTO 22 nova ocupao Iuso-liasiIeiia da anda OiienlaI. Deiiolado peIas liopas poiluguesas en Tacuaienl, en janeiio de 182O, Ailigas iefugiou-se no Iaiaguai, pas isoIado peIo diladoi }ose Caspai Rodiiguez de Iiancia, do quaI se loinou pialicanenle piisioneiio. 3
A anda OiienlaI foi incoipoiada ao Reino Unido de IoilugaI, AIgaives e iasiI en 1821, con a designao de Iiovncia da CispIalina, sol a juslihcaliva de que a piincesa CaiIola }oaquina, esposa de D. }oo e iin de Ieinando VII (que enlie 182O e 1823 esleve pialicanenle pieso peIos Iileiais na Lspanha), linha diieilos sucessiios solie o leiiiliio. Aps a independncia do iasiI, o exeicilo Iuso-liasiIeiio na CispIalina dividiu-se enlie as foias Ieais a Lisloa, enliincheiiadas en Monlevideu, e as oledienles a Iedio I, chehadas peIo geneiaI CaiIos Iiedeiico Lecoi. Ln 1824, aps un acoido con Lecoi, as foias de Monlevideu se ieliiaian paia IoilugaI e a cidade hcou de posse liasiIeiia. Ln junho de 1823, o goveino de uenos Aiies, na condio de iepiesenlanle das ReIaes Lxleiioies das Iiovncias Unidas, havia enviado VaIenln Cnez ao Rio de }aneiio paia eslaleIecei ieIaes dipIonlicas con o Inpeiio e ollei a devoIuo da Iiovncia OiienlaI, nesse nonenlo ainda paiciaInenle ocupada poi IoilugaI. 4 Cnez no foi len sucedido, pois Iedio I, agindo sol a anliga Igica geopoIlica poiluguesa, convenceia-se de que devia nanlei cono paile do Inpeiio do iasiI o leiiiliio suI-aneiicano anles suloidinado a seu pai. Coveinanle aulociala, o Inpeiadoi no se inpiessionou peIo cIanoi plIico en conliiio no Rio de }aneiio, pois nesno no iasiI a naioiia consideiava a anexao da CispIalina ailihciaI. 5
Ln 11 de aliiI de 1825, con o desenlaique na anda OiienlaI dos W'*#$&, M W'*% X'#*$&,2*%, vindos de uenos Aiies, iniciou-se a Iula conlia a doninao liasiIeiia. Ln 25 de oululio, o Congiesso das Iiovncias Unidas aceilou a incoipoiao da anda OiienlaI, confoine pedido dos ievoIucioniios, e ionpeu ieIaes con o Inpeiio, o que iesuIlou na decIaiao de gueiia a eIas poi Iedio I. Ln janeiio de 1826, o Congiesso das Iiovncias Unidas ciiou un Lxeicilo de Olseivao, que deveiia lei cailei nacionaI, paia, aquaileIado en leiiiliio aigenlino, vigiai o iio Uiuguai, que Iogo enliou en ao conlia as foias inpeiiais. 6 Iaia liavai a gueiia, eia necessiia una oiganizao cenliaI que peinilisse 3 Sobre o exilio de Artigas veja-se o livro El caudillo y el dictador, da historiadora uruguaia Ana Ribeiro (Montevido: Planeta, 2005). 4 RUIZ MORENO, Isidoro. Campaas militares argentinas; la poltica y la guerra. Buenos Aires: Emec, 2005, p. 371. 5 ARAJO, Joo Hermes Pereira. O Legado Colonial - a Monarquia in Histria da Diplomacia Brasileira Disponvel in: http:// www2.mre.gov.br/acs/diplomacia/portg/h_diplom/lc001.htm Acessado em 15 de junho de 2007. 6 Isidoro RUIZ MORENO, op. cit, p. 373. A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL 23 as Iiovncias Unidas noliIizaien iecuisos conlia o Inpeiio, o que Ievou esse Congiesso a ciiai un Iodei Lxeculivo peinanenle e eIegei einaidino Rivadvia Iiesidenle da ReplIica. A gueiia conlia o iasiI conliiluiu paia foilaIecei uenos Aiies en ieIao as denais piovncias e una viliia aigenlina iefoiaiia ainda nais a posio poilenha. No enlanlo, a gueiia desgaslou anlas as pailes, ao eslendei-se poi lis anos sen que una deIas ollivesse una viliia niIilai decisiva solie a oulia. Mesno aps vencei a lalaIha do Iasso do Rosiio (Iluzaing na hisloiiogiaha aigenlina), en 2O de feveieiio de 1827,
liavada en leiiiliio liasiIeiio, o geneiaI AIveai, conandanle viloiioso, poi faIla de iecuisos no pde peiseguii e desliuii o Lxeicilo inpeiiaI que se ieliiava. Adenais, no exeicilo de AIveai iepeiculia a siluao inleina das Iiovncias Unidas, onde havia sulIevaes e desconlenlanenlo en ieIao a Consliluio cenliaIizadoia, apiovada peIo Congiesso. Devido a dihcuIdade de ollei a viliia niIilai e ao desejo de dedicai-se os iecuisos do goveino paia conlioIai as sulIevaes inleinas, Rivadvia a enviou seu Minislio das ReIaes Lxleiioies, ManueI Caicia, ao Rio de }aneiio paia ollei a paz. Nessa capilaI, Caicia assinou un lialado aceilando a anda OiienlaI conlinuai paile do Inpeiio, o que geiou vioIenlos pioleslos popuIaies en uenos Aiies, agiavando a ciise poIlica e Ievando Rivadvia a ienunciai a Iiesidncia. As foias Iileiladoias no linhan condies de expuIsai as liopas liasiIeiias de lodo o leiiiliio oiienlaI, pois Monlevideu e Sacianenlo conlinuavan sol donnio do Lxeicilo inpeiiaI, enquanlo esle caiecia de neios paia iecupeiai o inleiioi da CispIalina. A viliia da Maiinha das Iiovncias Unidas na lalaIha de }uncaI, en feveieiio de 1827, coIocou en xeque a supeiioiidade da Maiinha inpeiiaI no Iiala, nas no eia gaianlia de que, ainda que eIa no pudesse nanlei o lIoqueio navaI ao poilo de uenos Aiies, no conseguisse peiluilai giavenenle o coneicio poi eIe. A siluao niIilai inceila, lasicanenle peIa faIla de unidade inleina aigenlina, e o enfiaquecinenlo das pailes en Iula ciiaian condies paia a inleifeincia da Ci-ielanha, que desapiovaia a ocupao liasiIeiia da anda OiienlaI. A conlinuidade da gueiia piejudicava o coneicio liilnico na iegio e, adenais, a inleiveno dipIonlica de Londies no eslava despiovida do inleiesse de se evilai evenluaI deiiola da nica Monaiquia nas Aneiicas, coIocando en iisco sua consoIidao. 7 A dipIonacia liilnica inps a paz e o ieconhecinenlo, peIos goveinos de uenos Aiies e Rio de }aneiio, da independncia do leiiiliio en Iilgio. IeIa Conveno IieIininai de Iaz, de 27 de agoslo de 1828, a anliga anda 7 BANDEIRA, Luiz Alberto Moniz. O expansionismo brasileiro. Rio de Janeiro: Philobiblion, 1985, p. 90. FRANCISCO DORATIOTO 24 OiienlaI loinou-se a ReplIica OiienlaI do Uiuguai, con sua exislncia gaianlida poi IngIaleiia, iasiI e Iiovncias Unidas. O Uiuguai loinou-se Lslado con apenas 74.OOO halilanles paia una supeifcie de 178.OOO quiInelios quadiados. Lia nuilo pouco, deixando enoines espaos vazios, con gado seIvagen, que aliaiiian fazendeiios iiogiandenses e das piovncias aigenlinas pixinas. Iaia efeilo de conpaiao, en 1823 o vizinho Rio Ciande do SuI conlava con 15O.OOO halilanles e o iasiI con 3,96 niIhes - 29 deIes esciavos -, enquanlo as Iiovncias Unidas linhan popuIao de 766.4OO pessoas. 8
Os nneios iefeienles ao Lslado OiienlaI iIuslian a inpoilncia da inleiveno liilnica en favoi da independncia uiuguaia e o poiqu de a Ci-ielanha coIocai-se, peIa Conveno IieIininai, cono gaianlidoia da exislncia do Uiuguai. A gueiia de 1825-1828 foi o Ilino conilo niIilai geiado peIas Igicas geopoIlicas das anligas nelipoIes. LIa iesuIlou anles das heianas coIoniais, que assonliavan as consliues dos Lslados nacionais pIalinos, do que dos seus inleiesses vilais. Iecuaiislas de uenos Aiies e do Rio Ciande do SuI linhan a ganhai con a posse desse leiiiliio. O conilo e seu iesuIlado iepeiculiian nos piocessos poIlicos lanlo do Inpeiio quanlo das Iiovncias Unidas. A desasliosa conduo niIilai da gueiia aunenlou a inpopuIaiidade de Iedio, j desgaslado poi seu conpoilanenlo aulocilico, poi seu envoIvinenlo na gueiia civiI que se liavava en IoilugaI e poi aceilai as condies inposlas peIa IngIaleiia en 1827, paia ieconhecei a independncia liasiIeiia. AIen de oliigai Iedio I a aceilai o hn do lihco de esciavos - alingindo inleiesse vilaI dos fazendeiios -, paia ieconhecei a independncia, a dipIonacia liilnica inps dois Iiniles a consliluio fsica do Inpeiio do iasiI: ao suI, ao paliocinai a independncia uiuguaia, e, a Iesle, aIienando a fiica. AhnaI, aigunenla IInai de Mallos, a dipIonacia liilnica foi a nediadoia e a hadoia do Tialado peIo quaI IoilugaI ieconhecia a independncia do iasiI e que pioilia o Inpeiio liasiIeiio de incoipoiai coInias poiluguesas, isso quando iepiesenlanles de AngoIa e engueIa nas Coiles de Lisloa linhan se nanifeslado en favoi dessa adeso. 9 Ln 1831, Iedio I foi oliigado a aldicai do Tiono, fienle a veidadeiia insuiieio popuIai no Rio de }aneiio. Teve hn o piocesso 8 ARTEAGA, Juan Jos. Breve historia contempornea del Uuguay. Buenos Aires: Fondo de Cultura Econmica, 2008, p. 63.
BOTELHO, Tarcsio R.; PAIVA, Clotilde Andrade. Polticas de populao no perodo joanino , p. 15 disponvel em: http:// www.abep.nepo.unicamp.br/encontro2008/docsPDF/ABEP2008_1404.pdf
LOBATO, Mirta Zaida; SURIANO, Juan. Nueva Historia Argentina; Atlas histrico. Buenos Aires: Sudamericana, 2000, p. 565. 9 MATTOS, Ilmar Rohloff de. Construtores e herdeiros: a trama dos interesses na construo da unidade poltica in Almanack Braziliense. So Paulo: Instituto de Estudos Brasileiros da USP, n. 1, 2005, p. 24. Disponvel em: http://www.almanack.usp.br/
RODRIGUES, Jos Honrio. Independncia: revoluo e contra revoluo - a poltica internacional. Rio de Janeiro: Francisco Alves, 1975, p. 183. A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL 25 de independncia liasiIeiia, pois s con essa ienncia os liasiIeiios passaian a goveinai o seu pas. Ioi sei nenoi de idade o pincipe heideiio do Tiono, o fuluio Iedio II, o Inpeiio foi goveinado, enlie 1831 e 184O, poi Regenles noneados peIo LegisIalivo. Nesse Ieiodo RegenciaI, a luiociacia goveinanenlaI no Rio de }aneiio, aIiada as eIiles dessa piovncia, de So IauIo e de Minas Ceiais, luscou inpIanlai un nodeIo de Lslado cenliaIizado. Houve iesislncia ainada a esse piojelo en difeienles piovncias do pas, sendo a nais giave a da IaiioupiIha (1835-1845), que piocIanou a independncia do Rio Ciande do SuI e inslaIou un goveino iepulIicano. Aps 1828, ciesceu o senlinenlo no Rio Ciande do SuI de que davan nais ao Inpeiio do que deIe iecelian e que no linha iecelido conpensaes poi lei sido a piovncia liasiIeiia con naioies peidas na gueiia conlia uenos Aiies. Ao conliiio, os pecuaiislas gachos vian o podei cenliaI cono opiessoi, ao eIevai inposlos solie eIes e no apoi-Ios conlia a inpoilao de chaique nais laialo do Rio da Iiala. Lsse piolecionisno, poien, eIevaiia o pieo do piodulo no neicado inleino, onde eia Iaiganenle consunido peIa popuIao polie e esciava, penaIizando consunidoies e os fazendeiios, ao eIevai seus cuslos de pioduo, con a consequenle ieduo de Iucios. Con paile da eIile iiogiandense inuenciada peIa ieaIidade das piovncias aigenlinas vizinhas e do Uiuguai, en que os que eslavan no podei eian aqueIes vincuIados a pecuiia e que inpIenenlavan poIlicas a favoi desla, foi desencadeado o novinenlo conlia o Rio de }aneiio. A iadicaIizao secessionisla e sua conlinuidade foi possveI giaas ao quadio pIalino de inslaliIidade poIlica e a possiliIidade de conlalos enlie giupos poIlicos na iegio, poi no leien os goveinos de Monlevideu e de uenos Aiies conseguido ainda ollei o nonopIio do exeiccio da vioIncia. 1O Assin, o lIoqueio navaI, uliIizado ehcaznenle conlia ieleIies de oulias piovncias - lodas con capilaI fienle ao nai - no o foi no caso iiogiandense, pois os ieleIdes uliIizaian-se do poilo de Monlevideu paia suas expoilaes e iecelinenlo de nunies. 11 Ioi oulio Iado, a dispeiso geogihca da alividade pecuiia e a nenoi piesena e concenliao de esciavos na econonia do Rio Ciande do SuI evilaian que a Iideiana ievoIucioniia iecuasse. Islo ocoiieu en oulias piovncias, que dependian do nai paia conlalo exleino, onde a piesena e concenliao de esciavos eia naioi, e a eIile que se sulIevaia paia nanlei seus piiviIegios Iocais fienle ao podei cenliaI iecuou, ao se dai conla do iisco de iadicaIizao sociaI 10 FERREIRA, Gabriela Nunes. O Rio da Prata e a consolidao do estado Imperial. So Paulo: Hucitec, 2006, p. 77,79. 11 LEITMAN, Spencer. Razes Scio-Econmicas da Guerra dos Farrapos. Rio de Janeiro: Graal, 1979, p. 36. FRANCISCO DORATIOTO 26 das ieivindicaes poi paile de polies e esciavos. Neslas condies, a Maiinha inpeiiaI inpunha o lIoqueio dos poilos das iegies sulIevadas, inpedindo os ievoIlosos de nanlei conlalos coneiciais exleinos e de olleien supiinenlos niIilaies, invialiIizando a conlinuidade do novinenlo. No Rio Ciande do SuI, os giandes eslancieiios concenliados na fionleiia e que noliIizavan seus pees e dependenles cono pequenos exeicilos pailicuIaies se sulIevaian conlia o goveino cenliaI. Os coneicianles e aqueIes vincuIados a indusliia de chaique inslaIada pixina do IiloiaI (IeIolas e Rio Ciande) peinaneceian heis ao Rio de }aneiio, pois esles dependian excIusivanenle do neicado consunidoi liasiIeiio, enquanlo os eslancieiios podian vendei seu gado paia os %,2,)*#'(% uiuguaios. 12 Con o Lslado liasiIeiio fiagiIizado peIas dispulas inleinas quanlo a sua conhguiao, os goveinanles do peiodo se coIocaian en posio de apaienle neuliaIidade nos assunlos pIalinos, nas que eia, na ieaIidade, de inpolncia. Assislian, inpolenles, as vincuIaes da IaiioupiIha con Riveia, que ganhava hnanceiianenle dando acesso ao poilo de Monlevideu aos ievoIucioniios iiogiandenses, que dihcuIlavan o aniquiIanenlo da novinenlo peIas foias inpeiiais. Do Iado aigenlino, poi sua vez, a gueiia de 1825-1828 uniu, en un piineiio nonenlo, os difeienles inleiesses quanlo a oiganizao do Lslado NacionaI, a ponlo de se ciiai un goveino cenliaI e o caigo de Iiesidenle, paia o quaI foi eIeilo einaidino Rivadvia. Conludo, a conlinuao da Iula, a lenlaliva de se negociai a paz e, no hnaI, a piocIanao da independncia uiuguaia aciiiaian as Iulas inleinas aigenlinas, coIocando en xeque a oiganizao eslalaI ollida ale enlo. 13 Aoiou novanenle a poIaiizao en loino da oiganizao poIlica do pas: enlie uniliios, que defendian o Lslado cenliaIizado, e os fedeiaIislas, defensoies da descenliaIizao (nas no do fedeiaIisno noile-aneiicano). Rivadvia foi oliigado a ienunciai a Iiesidncia. Seu sucessoi piovisiio, Vicenle Lpez, lanlen ienunciou ao caigo, ao que se seguiu a aulodissoIuo do Congiesso NacionaI, desapaiecendo o goveino cenliaI. Ln uenos Aiies, o fedeiaIisla ManueI Doiiego foi eIeilo goveinadoi da piovncia e assinou a paz con o iasiI, nas foi desliludo e execulado peIo geneiaI LavaIIe, en conIuio con os uniliios. Os fedeiaIislas ieagiian a esse assassinalo poIlico e, no hnaI, o LegisIalivo lonaeiense eIegeu un deIes, }uan ManueI 12 FERREIRA, p. 77-78. 13 HALPERN DONGHI, Tulio. Guerra y finanzas em los orgenes del Estado argentino (1791-1850). Buenos Aires: Belgrano, 1982, p.165-166. A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL 27 de Rosas, eslancieiio e conandanle das niIcias iuiais, cono goveinadoi de uenos Aiies. Nos conilos pIalinos que se liavaiian a pailii de enlo, e guaidadas as especihcidades de cada evenlo concielo, a landeiia fedeiaIisla liazia ieivindicaes piolecionislas das econonias Iocais, do ailesanalo e das indsliias doneslicas, aneaadas peIa expanso inleinacionaI do capilaIisno. O fedeiaIisno iepiesenlava o desejo de aulononia das piovncias, que desejavan lei suas pipiias Ieis, de acoido con suas convenincias, ou seja, iepiesenlou a iesislncia das esliuluias pie-capilaIislas, pieseivadas peIo isoIanenlo coIoniaI, que se desinlegiaiian se sulnelidas as coiienles do coneicio exleino. 14 Aps duas decadas de ionpinenlo da siluao coIoniaI, as piovncias aigenlinas seguian sen consliluien-se cono Lslado e cono Nao, devido a faIla de un seloi sociaI capaz de inpoi sua hegenonia ou doninao a sociedade. Rosas eia nenlio do podeioso seloi iuiaI da piovncia de uenos Aiies, eIe nesno pioduloi de chaique, e linha olsesso peIa oiden, quei nas suas eslncias, quei no exeiccio do goveino. LIe *$.,'$, 9*L(' <4* $,)#* 2, $*.*%#),) #9C*'#(%, )* %*.&('*% )(9#$,$&*% 9/% )#$/9#.(% )* *%&,D2*.*' (')*$ C,', ,%*I4',' %4 C()*' *.($B9#.( M C(2Q&#.(. Rosas e o gaianlidoi de una nova oiden, auloiiliia, capaz de asseguiai os inleiesses desses seloies quando se iniciava o piocesso de acunuIao de capilaI iegionaI. 15
Ln 1831, o Iaclo IedeiaI assinado peIos goveinadoies de uenos Aiies, Sanla Ie e Coiiienles, paia defendeien-se nuluanenle de alaques exleinos e inleinos, se conliaps viloiiosanenle a Liga uniliia, deiiolando niIilainenle seu Idei, o geneiaI }ose Maiia Iaz, goveinadoi de Cidola. Rosas iniciou seu segundo goveino en 1835 e oiganizou a Confedeiao Aigenlina na quaI, apesai dessa designao e do discuiso fedeiaIisla de Rosas (94*'&* , 2(% %,2P,L*% 4$#&/'#(%), esle inpIanlou un iegine dilaloiiaI. Iaia lanlo, e dispondo de iespaIdo popuIai, uliIizou-se de lodos os iecuisos: ailinanhas poIlicas, inliigas e de un ehcienle e vioIenlo apaialo iepiessivo. Rosas loinou-se diladoi de falo da Confedeiao, enloia, foinaInenle, o nico podei adicionaI que possua en ieIao aos denais goveinadoies fosse o da iepiesenlao exleina das piovncias aigenlinas. Lnquanlo isso, no Uiuguai, o Lslado eia consliudo con escassos iecuisos hunanos e hnanceiios e exposlo a inuncia da Aigenlina e 14 BANDEIRA, p. 107. 15 ANSALDI, Waldo. La forja de um dictador; El caso de Juan Manuel de Rosas in Crtica & Utopa. Buenos Aires, n. 5, 1981, p. 4. Disponvel em http://bibliotecavirtual.clacso.org/ar/libros/critica/nro5/ANSALDI.pdf FRANCISCO DORATIOTO 28 do Inpeiio nos assunlos inleinos do pas, iesuIlado dos foiles vncuIos eslaleIecidos con inleiesses desses dois vizinhos anles de 1828. Ln loino dos dois piineiios piesidenles uiuguaios, Iiucluoso Riveia (183O-1834) e ManueI Oiile (1835-38) se ciislaIizaian as coiienles poIlicas - que, posleiioinenle, se consliluian en pailidos poIlicos - CoIoiado e nacionaI/ J2,$.(, poIicIassislas e heleiogneas, que linhan nos iespeclivos caudiIhos o eIenenlo agIulinadoi e leininaian se idenlihcando, iespeclivanenle, con o IileiaIisno euiopesla e o nacionaIisno anliIileiaI. O enfienlanenlo enlie eIas desenlocou en Ionga gueiia civiI, a Cueiia Ciande (1839-1851), iniciada con a sulIevao de Riveia, apoiado poi uniliios aigenlinos, ievoIucioniios faiioupiIhas, conlia Oiile, que iefugiou-se en uenos Aiies, onde olleve o apoio de }uan ManueI de Rosas, ao quaI Riveia, que ocupaia o podei en Monlevideu, decIaiou gueiia. Ciiou-se un conpIexo quadio iegionaI, no quaI a gueiia civiI uiuguaia vincuIou-se a dispula enlie fedeiaIislas e uniliios aigenlinos, aIen de lei inleiagido con a IaiioupiIha e no conilo o inpeiiaIisno coneiciaI euiopeu, enlie a Ci-ielanha e a Iiana, na quaI foi paile aliva, apoiando hnanceiia e niIilainenle o goveino de Riveia. Lsle linha cono lase de apoio o seloi neicanliI e iecelia suslenlao hnanceiia e niIilai angIo-fiancesa, enquanlo Oiile se apoiava nos piopiieliios iuiais e linha o iespaIdo niIilai de Rosas. Ln 184O consoIidou-se no iasiI o lIoco de podei laseado na aIiana enlie a luiociacia goveinanenlaI e a oIigaiquia agiiia das piovncias de Minas Ceiais, Rio de }aneiio e So IauIo. A nova siluao olleve Iegilinidade ao coIocai a fienle do seu goveino, anlecipadanenle, D. Iedio II e foi aceila peIas denais oIigaiquias iegionais poi eslaien convencidas de que o nodeIo noniquico cenliaIizadoi Ihes convinha. LIas se deian conla de que os conhecinenlos da luiociacia do Rio de }aneiio e a esliuluia de podei do podei cenliaI eian necessiios paia nanlei a oiden esciavociala. AhnaI, eia neIhoi cedei os aneis, ieduzindo os anseios de aulononia en ieIao ao podei cenliaI, do que peidei os dedos, ao se lei lodos os piiviIegios peididos en una ievoIuo sociaI. Lia o goveino cenliaI que linha o conhecinenlo e os neIhoies neios, dipIonlicos e niIilaies, paia geienciai os piolIenas exleinos, quei en ieIao as giandes polncias, cono as piesses ingIesas conlia o lihco de esciavos, quei na iegio do Rio da Iiala. 16 Nesses lenpos de saquaiena, 17 de piedonnio do piojelo conseivadoi, se consoIidou o Lslado Moniquico, na foina 16 Sobre o processo poltico ver: FAUSTO, Boris; DEVOTO, Fernando J. Brasil e Argentina; um ensaio de histria comparada (1850-2002). So Paulo: Editora 34, 2004, p. 50-73. 17 Veja-se MATTOS, Ilmar Rohloff de. Tempos de saquarema: a formao do Estado Imperial. So Paulo: Hucitec, 1996. A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL 29 paiIanenlaiisla, con naioi eslaliIidade poIlica e neIhoia das hnanas liasiIeiias, giaas a ciescenle expoilao de cafe. As novas condies peiniliian ao Inpeiio do iasiI inpIenenlai, na segunda nelade da decada de 184O, una poIlica exleina que lendeu a iacionaIidade e a conlinuidade, iesuIlanles de un piocesso decisiio que eslaleIeceu nelas de poIlica exleina, do quaI pailicipavan o IaiIanenlo, o ConseIho de Lslado, o Calinele de Minislios e o pipiio Inpeiadoi. 18
IoIlica exleina que leve cono piioiidades consoIidai cono leiiiliio nacionaI a heiana leiiiloiiaI iesuIlanle do expansionisno poilugus e, en ieIao as giandes polncias, exeicei a naioi aulononia possveI, evilando o confoinisno inoliIizadoi nas, ao nesno lenpo, conscienle dos Iiniles do podei nacionaI, no caindo no voIunlaiisno confionlacionisla. O naioi desaho a consliuo desse Lslado, no incio dos anos 184O, eia a conlinuidade da ReplIica Riogiandese no suI. A gueiia conlinuava en peispecliva de viliia do Lxeicilo inpeiiaI, pois os faiioupiIhas ollinhan ainas e cavaIos en Lnlie Ros e Coiiienles e uliIizavan o poilo de Monlevideu paia coneicio exleino, conloinando o lIoqueio navaI inposlo peIa Maiinha inpeiiaI ao IiloiaI do Rio Ciande. Ln decoiincia das ieIaes enlie os faiioupiIhas e Riveia, esle no eia vislo cono conhveI peIo goveino inpeiiaI, o quaI, ao nesno lenpo, via Oiile cono un agenle do goveinadoi de uenos Aiies. Rosas, poi sua vez, nanleve-se dislanle dos faiioupiIhas. Lsles eian, ahnaI de conlas, en giande paile fazendeiios con piopiiedades ou inleiesses no Uiuguai, onde dispulavan o acesso ao gado con pioduloies aigenlinos de chaique. Iaia os goveinanles do ainda cIaudicanle Segundo Inpeiio, Rosas apiesenlava-se cono evenluaI aneaa, pois sua iecusa en aceilai a independncia do Iaiaguai e sua inleiveno no Uiuguai, en apoio a Oiile, paiecia pienncio de lenlaliva de incoipoiai os dois pases a Confedeiao e, ainda, indcio de una poIlica exleina agiessiva que podeiia se voIlai conlia o iasiI. Na peispecliva iosisla, poi sua vez, as independncias uiuguaia e paiaguaia signihcavan peidas leiiiloiiais da Confedeiao, havia o iisco de eIas seiviien de exenpIo secessionisla paia as piovncias do chanado IiloiaI uviaI e, ainda, ciiava ancos vuIneiveis paia un expansionisno liasiIeiio. Havia, poien, sinpalia poi Rosas no Rio de }aneiio. LIe sofiia a aneaa de una inleiveno angIo-fiancesa - anleiioinenle j sofieia hosliIidade da Maiinha fiancesa -, con essas polncias exigindo a 18 CERVO, Amado Luiz ; BUENO, Clodoaldo. Histria das Relaes Internacionais do Brasil. 3 ed. Braslia: Editora da UnB, 2008, p. 55, 131. FRANCISCO DORATIOTO 30 ieliiada de suas liopas de leiiiliio uiuguaio e, ainda, defendendo seus inleiesses coneiciais. Oia, lanlen o Inpeiio linha ieIao lensa con a Ci-ielanha, que piessionava peIo hn ao lihco negieiio e peIa ienovao das concesses coneiciais feilas, poi Iedio I, no Tialado de ieconhecinenlo da independncia liasiIeiia, assinado en 1827 e que caducaia en 1842. Assin, os goveinanles liasiIeiios aceilaian, en 1843, una pioposla de aIiana feila poi Rosas, quando eia aneaado de inleiveno angIo-fiancesa e poi una ievoIla de Coiiienles. A aIiana foi apiesenlada ao Inpeiio cono insliunenlo de pacihcao do Uiuguai e o Rio Ciande do SuI, calendo a Maiinha inpeiiaI conliiluii paia lIoqueai Monlevideu - j siliada poi leiia -, e de oulios poilos que eslivessen sol o conlioIe de Riveia, enquanlo a Confedeiao apoiaiia a ao do Lxeicilo inpeiiaI conlia os faiioupiIhas. Lia un acoido que se loinava ainda nais aliaenle paia o Iado liasiIeiio ao ciiai un anlienle de coIaloiao iegionaI, favoiveI a se ollei a ialihcao aigenlina a Conveno de 1828, o que signihcaiia a Confedeiao ialihcai a independncia uiuguaia. 19 Assinado poi Iedio II en 24 de naio de 1843, o Tialado de AIiana no foi ialihcado poi Rosas, sol o aigunenlo de que nenhun acoido podia sei negociado sen o consenlinenlo de ManueI Oiile. 2O
Na ieaIidade, o diladoi no necessilava nais dessa aIiana, pois no havia nais aneaa de lIoqueio angIo-fiancs e leininaia a sulIevao de Coiiienles. No Rio de }aneiio a iecusa foi consideiada una afionla a Iedio II e, adenais, a piova de que, quando pudesse, Rosas se voIlaiia conlia o Inpeiio. Con laI convico, o goveino inpeiiaI piepaiou-se paia un confionlo con Rosas. Iaia lanlo, luscou ollei a unidade inleina liasiIeiia e eslaleIeceu negociaes con os faiioupiIhas que iesuIlaian, en 1 de naio de 1845, na Iaz de Ioncho Veide, pondo hn a ReplIica suIina e pacihcando o Rio Ciande do SuI. No ano anleiioi, en 1844, o Inpeiio ieconheceu a independncia do Iaiaguai - foi o piineiio pas a faz-Io - e, discielanenle, apoiou esse pas paia defendei-se, o que causou pioleslos do iepiesenlanle da Confedeiao no Rio de }aneiio. Ln 2O de novenlio de 1845, una esquadia fianco-liilnica aliiu a foia a navegao do iio Iaian, no conlale de G4*2&, )* XD2#I,)(H Tis neses anles Rosas havia pioilido o acesso de laicos esliangeiios aos iios da Confedeiao, ignoiando o aigunenlo de que, poi aliavessai nais de un pas, o iio Iaian eia inleinacionaI. Aps aqueIe conlale, 19 BANDEIRA, op. cit., p. 115. 20 CISNEROS, Andrs ; ESCUD, Carlos. Historia general de las relaciones exteriores de la Repblica Argentina. Buenos Aires: Cari/Nuevo Hacer, 1998, T. IV, p. 193-194. A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL 31 nais de una cenlena de navios neicanles de difeienles nacionaIidades suliu os iios Iaian e Uiuguai e descoliiian que as piovncias inleiioies, en lancaiiola, pialicanenle no linhan consunidoies. 21 A inleiveno angIo-fiancesa leininava en fiacasso coneiciaI e poIlico, pois Rosas deIa saiu foilaIecido idcn|ijc4ndcsc ccn |a nacicn, q a sus cncnigcs ccn |a &',#.#B$. 22 O nesno ocoiieu no Inpeiio, conlia o quaI ocoiieian foiles piesses ingIesas paia ienovai os piiviIegios coneiciais ollidos con o lialado de ieconhecinenlo da independncia, vencidos en 1844, len cono ao uniIaleiaI da Maiinha liilnica conlia navios liasiIeiios que fazian o lihco de esciavos. Cono consequncia, eia foile a anlipalia a IngIaleiia no iasiI, e o goveino inpeiiaI, sol donnio do Iailido Conseivadoi, ao se iecusai en cedei as exigncias coneiciais ingIesas e se opoi a esse uniIaleiaIisno, leve sua Iegilinidade foilaIecida peianle a popuIao. O fiacasso da inleiveno liilnica conlia Rosas eia suipieendenle pois, anleiioinenle, Londies olliveia a independncia uiuguaia, ajudaia a suslenlai o goveino de Riveia en Monlevideu e, en 1833, ocupaia as iIhas MaIvinas. No hnaI, os piejuzos coneiciais, a peida de inleiesse peIo acesso ao inleiioi da Confedeiao e o ieconhecinenlo de que, ahnaI, Rosas inpunha eslaliIidade poIlica aIleiaian a posluia do goveino liilnico que, en naio de 1846, chegou a un acoido con Rosas, apesai da iesislncia da Iiana. Ci-ielanha, Iiana e a Confedeiao chegaian a acoido conjunlo sonenle en 1849, nas o lIoqueio ingIs do poilo de uenos Aiies foi Ievanlado en junho de 1847, enquanlo a Iiana lonou idnlica nedida no ano seguinle. A naie da Hisliia eia favoiveI a Rosas, pois lanlen en 1846 leve hn a ieleIio de Coiiienles, iniciada no hnaI do ano anleiioi. Lssa piovncia havia ieconhecido a independncia do Iaiaguai e a eIe se aIiaia conlia Rosas, iecelendo uns qualio niI soIdados desse pas, conandados peIo geneiaI Iiancisco SoIano Lpez, que opeiaian en leiiiliio coiienlino, sol as oidens do geneiaI }ose Maia Iaz. Lssas foias aIiadas foian deiioladas peIo exeicilo iosisla do geneiaI }uslo }ose de Uiquiza, Ievando os coiienlinos a ionpeien a aIiana, con as liopas paiaguaias ieloinando a seu pas. 23 A aIiana coiienlino-paiaguaia foi iesuIlado da nova siluao no Iaiaguai. Nesle, noiieia o Diladoi Ieipeluo }ose Caspai Rodiguez de Iiancia, en 184O, que isoIaia seu pas, quei paia evilai sulnelei-se a 21 FLORIA, Carlos Alberto; BELSUNCE, Csar A. Garca. Historia de los argentinos. Buenos Aires: Larousse, 1992, t. II, p. 62. 22 BARRN, Jos Pedro. Apogeo y Crisis del Uruguay Pastoril y Caudillesco, 1839- 1875. Montevido: Banda Oriental, 1982, p. 18. 23 SCENNA, Miguel ngel. Argentina-Brasil:cuatro siglos de rivalidad. Buenos Aires: La Bastilla, 1975, p. 131-132. FRANCISCO DORATIOTO 32 uenos Aiies, quei paia nanlei sua diladuia. Iaia islo, Iiancia peiseguiu lodo aqueIe que livesse aIgun polenciaI de Iideiana poIlica, deliIilando ao exlieno a eIile IocaI. Solievivenle desla, CaiIos Anlonio Lpez sucedeu o Diladoi Ieipeluo e deu conlinuidade ao iegine aulocilico anleiioi, nas ps hn ao isoIanenlo inleinacionaI do Iaiaguai. A nudana alendia a necessidade do Lslado paiaguaio dinanizai a vida econnica, '*C'*%*$&,$)( 2(% #$&*'*%*% *%*$.#,2*% )* 2, $,.#*$&* D4'I4*%Q, '4',2 .4M( pcdcr q scjs|icacicn sc ajanzaoan ccn |a cxpansicn dc un rcgincn capi|a|is|a U4*'&*9*$&* ,%*$&,)( *$ 2(% '4D'(% *8C('&,D2*% )* 2, C'()4..#B$ ,I'(C*.4,'#,YH A pailii da decada de 185O, con a Iileidade de navegao exislenle no Iiala, foi inpIenenlada, aos poucos, una eslialegia Z)* .'*.#9#*$&( N,.#, U4*',. Lsla eia laseada essenciaInenle nas expoilaes de piodulos piiniios paiaguaios paia o neicado iegionaI e nundiaI, enquanlo inpoilava-se nanufaluias e lecnicos esliangeiios, pailicuIainenle ingIeses
. 24 Rosas conslilua un olslcuIo a nodeinizao da econonia do Iaiaguai e a aleiluia inleinacionaI do pas. O Idei da Confedeiao loinou-se nolivo de apioxinao enlie o Inpeiio do iasiI e o Iaiaguai, ao iepiesenlai aneaa paia anlos. Ln oululio de 1843, aps a cilada iecusa de Rosas de ialihcai lialado de aIiana con o Inpeiio, esle enviou }ose Anlonio Iinenla ueno ao Iaiaguai, cono Lncaiiegado de Negcios, con insliues paia ieconhecei a independncia paiaguaia, o que foi feilo en 14 de selenlio de 1844. Ln loino de Rosas giiavan as ailicuIaes poIlicas no Rio da Iiala, onde as fionleiias nacionais eian hco, poi no eslaien dehnidas ou denaicadas, enquanlo eia conciela a inleiao de inleiesses poIlicos e econnicos e, ainda, a unidade hisliico-cuIluiaI iegionaI ainda no se havian solieposlo idenlidades nacionais, que eslavan sendo consliudas. O diladoi da Confedeiao eia un olslcuIo paia a ieaIizao de inleiesses dos pecuaiislas iiogiandenses, pois Oiile defendia o acesso dos eslancieiios uiuguaios ao gado exislenle no leiiiliio oiienlaI. O goveino inpeiiaI, poi sua vez, que iecen havia ollido a pacihcao do Rio Ciande do SuI, eia sensveI a queixas oiiundas dessa piovncia de nodo a evilai que suigissen desconlenlanenlos. Adenais, no inleiessava ao Lslado Moniquico liasiIeiio que Rosas consliusse una ieplIica foile ao suI, fosse incoipoiando o Uiuguai ou coIocando-o sol inuncia de uenos Aiies, ao que se podeiia seguii una ao iosisla conlia a independncia do Iaiaguai. TaI ieplIica podeiia, peIo exenpIo, eslinuIai o iessuiginenlo do iepulIicanisno no iasiI e, consliluii aneaa niIilai paia o Rio Ciande 24 HERKEN KRAUER, Juan Carlos; GIMENEZ DE HERKEN, Maria Isabel. Gran Bretaa y la Guerra de la Triple Alianza. Asuncin: Editorial Arte Nuevo, 1982, p. 35, 46. A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL 33 do SuI e paia o isoIado Malo Ciosso. No Rio de }aneiio via-se Rosas cono ininigo e, en 1848, o Iailido Conseivadoi ieloinou ao podei e eslaleIeceu una poIlica con oljelivos dehnidos quanlo ao Rio da Iiala e ciileiios paia a dehnio de fionleiias. Lslas seiian dehnidas peIo 4&# C(%%#)*&#% no nonenlo da independncia e os oljelivos na iegio pIalina eian o de gaianlii a Iileidade de navegao de seus iios inleinacionais e de conlei a inuncia de uenos Aiies, o que inpIicava en apoiai as independncias do Iaiaguai e do Uiuguai. Lslas, poi sua vez, eian a gaianlia da nanuleno do cailei inleinacionaI dos iios Iaian e Iaiaguai, poilanlo de sua navegao poi navios liasiIeiios en diieo a Malo Ciosso, o que no ocoiieiia se anlas as naigens desses iios eslivessen de posse de un nico pas. Rosas eia olslcuIo a esses oljelivos e o goveino conseivadoi eIaloiou a eslialegia de isoI-Io paia, en seguida, deiiul-Io. Os novos goveinanles liasiIeiios eslavan convencidos que, con o hn da piesso angIo-fiancesa solie uenos Aiies e se os D2,$.(% vencessen a gueiia civiI no Uiuguai, Rosas se inpoiia a oposio inleina aigenlina. AIcanado esle oljelivo, o diladoi anexaiia o Iaiaguai a Confedeiao a quaI, foilaIecida, Ievaiia Rosas, nas paIavias do chanceIei liasiIeiio IauIino }ose Soaies de Souza, a vii solie ns con foias e iecuisos naioies, que nunca leve, e envoIvei-nos en una Iula en que havanos de deiianai nuilo sangue e despendei sonas enoines. 25 No hnaI da decada de 184O, Rosas eslava no auge do seu podei, con o hn das hosliIidades conlia si da Ci-ielanha e Iiana e con a peispecliva de viliia de Oiile no Uiuguai. O goveino inpeiiaI enconliava-se despiepaiado niIilainenle paia enfienl-Io e no podia apoiai oslensivanenle Riveia, que deixaia de iecelei sulsdios hnanceiios dessas duas polncias. Iaia suslenlai o goveino de Monlevideu, IauIino de Souza olleve que o lanqueiio Iiineu LvangeIisla de Sousa, o laio de Mau, concedesse enpieslinos ao goveino de Monlevideu, con o avaI do Tesouio liasiIeiio. 26 Lia o inicio da dipIonacia dos palaces, peIa quaI o Inpeiio aIcanou oljelivos, no Rio da Iiala, poi neio de enpieslinos a aIiados. Rosas, poi sua vez, ciiou paile das condies paia sua queda ao conpoilai-se cono un uniliio, inpondo nedidas piejudiciais as econonias das piovncias do IiloiaI uviaI e ao nanlei o nonopIio de uenos Aiies solie a Aduana, apiopiiando-se essa piovncia das iendas hscais solie o coneicio exleiioi da Confedeiao. Ioi oulio Iado, o 25 Exposio de Paulino Jos Soares de Souza in Relatrio da Repartio dos Negcios Estrangeiros, 1852, p. XIX-XX. 26 Visconde de MAU, Exposio aos credores in: GANNS, Claudio. Visconde de Mau; autobiografia. Rio de Janeiro: Liv. Ed. Zelio Valverde, 1943, p. 122-123. FRANCISCO DORATIOTO 34 lIoqueio angIo-fiancs peiniliia as piovncias do inleiioi gozaien das vanlagens de un coneicio exleino, ainda que nodeslo, sen passai peIo poilo de uenos Aiies. Con o hn desse lIoqueio Ihes foi inposla novanenle a dependncia desse poilo, o que geiou desconlenlanenlo. 27 Ln 1851, o goveinadoi de Lnlie Ros, }uslo }ose Uiquiza, ionpeu con Rosas, ieliiando-Ihe a deIegao de iepiesenlao exleina. Anles desse alo, o caudiIho enlieiiiano olleve apoio do goveino liasiIeiio e assinou con o Inpeiio lialado de aIiana paia deiiolai Oiile e seus aIiados, de nodo a pacihcai o Uiuguai. Ainda que no foinaInenle, eia una aIiana conlia Rosas a ponlo de pievei que, se esle ieagisse conlia a pacihcao, a aIiana se voIlaiia conlia eIe. Oiile iendeu-se a Uiquiza, liopas liasiIeiias enliaian no Uiuguai e Rosas decIaiou gueiia ao iasiI, Ievando, en 21 de novenlio de 1851, a assinaluia do lialado de aIiana conlia eIe enlie o Inpeiio, o goveino de uiuguaio e as piovncias de Lnlie Ros e Coiiienles. Uiquiza venceu Rosas na lalaIha de Caseios, liavada en 3 de feveieiio de 1852, conlando con o apoio niIilai liasiIeiio. O Inpeiio assinou con o Uiuguai, en 1851, lialado que dehniu Iiniles nos leinos que a dipIonacia inpeiiaI ieivindicava, len cono oulios acoidos que loinaian a ReplIica OiienlaI dependenle do iasiI. A deiiola de Rosas, poi sua vez, gaianliu a Iivie navegao nos iios inleinacionais pIalinos e as independncias uiuguaia e paiaguaia saan foilaIecidas, con o Iaiaguai sendo ieconhecido cono Lslado soleiano peIo novo goveino da Confedeiao. Ao Lslado Moniquico faIlava, paia consoIidai seu leiiiliio na iegio pIalina, dehnii as fionleiias con a Confedeiao e con o Iaiaguai a pailii do ciileiio do 4&# C(%%#)*&#% no nonenlo da independncia. Iaia eslas duas ieplIicas, poi sua vez, o desaho eia dehnii leiiiliios enlie si e con o Inpeiio, inseiii-se inleinacionaInenle, quei no pIano poIlico, quei no coneiciaI, e, no caso da Confedeiao, havei-se con o sepaialisno de uenos Aiies. A foia econnica desla e sua posio geogihca eslialegica peiniliian-Ihe loinai-se aulnona da Confedeiao Aigenlina en Iugai de sei nais una piovncia desla, ainda que a nais podeiosa, conlexlo en que leiia de aliii no de pieiiogalivas econnicas e poIlicas. Iassou a havei, assin, dois Lslados aigenlinos, o da Confedeiao, con capilaI na cidade de Iaian, e o de uenos Aiies. Se ao Inpeiio, cono vislo, no inleiessava una ieplIica foile ao suI, o nesno ocoiiia quanlo a una fiagnenlao da Confedeiao. Lsle evenlo liaiia a inslaliIidade poIlica e novos conilos inliapiovncias aigenlinas aneaaiian a Iivie navegao na iegio, aIen de iepeiculiien no Uiuguai e, laIvez, no Rio Ciande do SuI. No aspeclo econnico, un 27 CISNEROS; ESCUD: T. I, p. 131. A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL 35 Lslado aigenlino unido, conlando con as iiquezas de uenos Aiies, leiia neIhoies condies de pagai a dvida, junlo ao Tesouio liasiIeiio, feila poi Uiquiza paia hnanciai a ao conlia Rosas e que foia assunida peIa Confedeiao. Ln 1855, IauIino de Souza, o visconde do Uiuguai, escieveu a }ose Maiia da SiIva Iaianhos, oulio expoenle poIlico conseivadoi, que se houvesse gueiia no Iiala o Inpeiio seiia envoIvido a conliagoslo e sonenle leiia a peidei, pois: Se nos Iigainos a uenos Aiies, leienos Uiquiza conlia ns, que Iogo h de fazei as pazes con CaiIos Anlonio Lpez e sei fechada a navegao do Iaian. Se nos Iigainos a Uiquiza leienos #C%( U,.&( conlia ns uenos Aiies, que h de se Iigai ao Iaiaguai e peidido o coneicio inpoilanle que fazenos con uenos Aiies. uenos Aiies h de piocuiai chanai a si o Lslado OiienlaI e pode-se ciei que o chane. Iicaienos s con Uiquiza, que no pode inspiiai conhana nenhuna.(...) Tenho un nedo exliaoidiniio de nos vei envoIvidos en Iula cujo o leino no se pode pievei. Receio nuilo vei-nos depois conpionelidos, oliigados a seinos 2*% D,#22*4'% )* U($% do nosso aIiado, ou a ieliiai-nos ingIoiianenle da Iula, peIo nuilo peso da caiga. 28
O goveino inpeiiaI nanleve-se neulio na dispula enlie a Confedeiao e uenos Aiies, pois no se salia, ahnaI, quaI das pailes se inpoiia solie a oulia e, adenais, eia a neIhoi foina de gaianlii os oljelivos conquislados e ollei a dehnio das fionleiias con a Confedeiao e con o Iaiaguai. A neuliaIidade eia poIlica e niIilai, no inpedindo o Rio de }aneiio de hnanciai a Confedeiao con enpieslinos, incIusive poique se no o hzesse se aiiiscava a no iecelei o que anles havia enpieslado a Uiquiza, paia deiiulai Rosas. Ln 1857 o enviado especiaI ao Iiala, }ose Maiia da SiIva Iaianhos, assinou con o goveino da Confedeiao lialados de navegao, exliadio e Iiniles, nas esle Ilino no foi ialihcado peIo Congiesso aigenlino, e a queslo sonenle seiia iesoIvida poi Iaudo aililiaI, no hnaI do secuIo XIX. Iaianhos lanlen assinou un acoido de aIiana niIilai con a Confedeiao - que no chegou a sei efeliva -, peIo quaI eIa apoiava o Inpeiio nas suas diveigncias con o Iaiaguai e, en ieliiluio, o Tesouio liasiIeiio enpieslou 3OO.OOO palaces ao goveino de Iaian. 29 28 ARBILLA, Jos Maria. A neutralidade limitada: o Imprio do Brasil e a diviso argentina (1852-62) In: Revista Mltipla. Braslia: UPIS, v.6, n.10, jun. 2001, p. 70-71. 29 BANDEIRA, op. cit., p.199. FRANCISCO DORATIOTO 36 LIininado o ininigo conun, as ieIaes enlie o Inpeiio e o Iaiaguai loinaian-se ciescenlenenle lensas devido a dehnio das fionleiias e a aleiluia a Iivie navegao do iio Iaiaguai. CaiIos Anlonio Lpez, cienle da inpoilncia da Iivie navegao paia o iasiI, condicionou-a a aceilao poi esle de un lialado de Iiniles favoiveI a Assuno. Iaianhos chegou a capilaI paiaguaia en janeiio de 1858 e CaiIos Anlonio Lpez, un goveinanle sagaz e cauleIoso e, conscienle de que leiia o coneicio exleino do seu pas suspenso en caso de un conilo niIilai con o Inpeiio e poi eslai despiepaiado paia o evenluaI conilo, aceilou a ieivindicao liasiIeiia quanlo a Iivie navegao. Un piolocoIo dehniu a aa Negia, no Chaco, cono Iinile ocidenlaI enlie os dois pases, 3O peinanecendo Iiligiosa a iea enlie os iios Apa e ianco, cujo %&,&4% <4( seiia pieseivado ale 1862, quando se deveiia voIlai a negociai. No hnaI da decada de 185O, as ieIaes enlie a Confedeiao Aigenlina e o Inpeiio liasiIeiio eslavan deleiioiadas. O equiIiliisno dipIonlico liasiIeiio nosliou seus Iiniles pois Uiquiza afaslou-se do iasiI e apioxinou-se do Iaiaguai, cono iesposla a iesislncia do goveino inpeiiaI en inleivii diielanenle conlia uenos Aiies e, ainda, en concedei novo enpieslino de un niIho de pesos foiles a Confedeiao. 31
O ciescenle podei econnico de uenos Aiies - iesuIlado da diveisihcao de sua econonia e do ciescinenlo do coneicio nundiaI - e sua iepeicusso niIilai, de un exeicilo naioi e nais len ainado, se inpuseian solie a Confedeiao. A siluao aigenlina nudou iadicaInenle aps a lalaIha de Iavn, en 17 de selenlio de 1861, no quaI o exeicilo da Confedeiao, conandado poi Uiquiza, enfienlou as foias de uenos Aiies, chehadas poi ailoIone Milie. H difeienles inleipielaes solie os anlecedenles e o pipiio desenioIai dessa lalaIha - o Idei enlieiiiano ieliiou-se, no foi deiiolado -, nas no h dvida de que eIa aliiu caninho paia a ieoiganizao poIlica nacionaI e o suiginenlo, en 1862, da ReplIica Aigenlina, sol a hegenonia poilenha. No eia, ainda, o Lslado aigenlino consoIidado dehnilivanenle, nas neIe eslavan as caiacleislicas que se inpoiian peIa foia, conlia ininigos exleinos e inleinos, e peIa Iegilinidade, ao sei ieconhecido e aceilo peIa sociedade aigenlina. Os goveinos do Inpeiio do iasiI e a ReplIica Aigenlina linhan, peIa piineiia vez, un denoninadoi ideoIgico conun, pois os dois pases eian goveinados poi poIlicos adeplos do IileiaIisno. 32 No pIano iegionaI, o goveino de ailoIone Milie no inpunha olslcuIos a Iivie 30 Relatrio da Repartio dos Negcios Estrangeiros, 1858, p. 39. 31 BANDEIRA, op. cit., p.217. 32 As repercusses dessa afinidade ideolgica esto analisadas em TJRKS, German O. E. Nueva luz sobre el origen de la Triple Alianza in: Revista Histrica. Buenos Aires: Instituto Histrico de Organizacin Nacional, I: 1, Oct.-Dic. 1977, p. 131-171. A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL 37 navegao dos iios pIalinos e nanlinha eslieilas Iigaes con os coIoiados uiuguaios, os quais, poi sua vez, possuan vncuIos liadicionais con o Inpeiio. Ln aliiI de 1863, o caudiIho coIoiado Venancio IIoies, que Iulaia en Iavn ao Iado de Milie, invadiu o Uiuguai, vindo de uenos Aiies e conlando con o apoio do goveino aigenlino, paia deiiulai o goveino D2,$.( do piesidenle einaido eiio. 33 Lsle piocuiou exeicei efelivanenle o podei solie o leiiiliio uiuguaio, apIicando as Ieis e pioilindo a expoilao do gado en pe, o que eia feilo poi pecuaiislas iiogiandenses paia foinecei naleiia-piina paia a pioduo de chaique gacho. Lsses pecuaiislas iespondeian apoiando alivanenle a ieleIio coIoiada. Na lusca de iespaIdo paia as piesses conlia seu goveino e no queiendo suloidinai-se ao Rio de }aneiio ou a uenos Aiies, eiio eslieilou ieIaes con a oposio fedeiaI aigenlina, Iideiada poi Uiquiza, o quaI, poi sua vez, lanlen se ieIacionava con o chefe de Lslado paiaguaio, Iiancisco SoIano Lpez, que sucedeia seu pai, CaiIos Anlonio, noilo en 1862. Na gueiia civiI uiuguaia, una vez nais, conveigian e chocavan-se difeienles inleiesses de diveisas oiigens e con dislinlos oljelivos, lendo cono apaincia a Iula peIo podei e cono pano de fundo a faIla de dehnio ou consoIidao dos Lslados nacionais. Lssa ieaIidade e evidenle nos casos aigenlino e uiuguaio, nas e nenos quanlo ao Inpeiio e ao Iaiaguai. AhnaI, a Monaiquia paiIanenlaiisla liasiIeiia eia eslveI desde o hnaI dos anos 184O e o Lslado paiaguaio, auloiiliio e paliinoniaIisla, poi quase cinco decadas foia ehcienle en sulnelei sua sociedade e en iesislii as piesses aigenlinas e liasiIeiias. No enlanlo, a piovncia do Rio Ciande do SuI conlinuava a sei o caIcanhai de AquiIes do Inpeiio: paiiavan desconhanas solie sua IeaIdade paia con a Monaiquia, sua eIile linha inleiesses diielos no Uiuguai que funcionavan cono coiieia de liansnisso paia envoIvei o iasiI nas lenses pIalinas e, devido a dislncia do Rio de }aneiio e a pioxinidade de uenos Aiies, a piovncia gacha linha una posio vuIneiveI. TaI pioxinidade, se eia un iisco paia a eIile iiogiandense peIa possiliIidade de ocoiiei choque de inleiesses, lanlen eia insliunenlo paia aiiancai concesses de un goveino inpeiiaI desconhado solie cono essa vizinhana podeiia inuenciai ou sei usada peIos eslancieiios do suI. O Rio Ciande do SuI vivia una siluao pecuIiai, pois fazia paile do iasiI, se suloidinava ao goveino cenliaI e a Consliluio InpeiiaI, nas se apioxinavan a piovncia dos vizinhos pIalinos sua liadio niIilai, 33 RUIZ MORENO, Isidoro J. La poltica entre 1862 y 1880 in: ACADEMIA NACIONAL DE LA HISTORIA. Nueva Historia de la Nacin Argentina. Buenos Aires: Planeta, 2000, t. IV, p. 463. FRANCISCO DORATIOTO 38 seu peihI econnico-sociaI e vncuIos pessoais, econnicos e poIlicos. 34 Quanlo ao Iaiaguai, o ciescinenlo do coneicio iegionaI e os avanos lecnoIgicos en lodas as ieas coIocaian en xeque o Lslado isoIado do nundo da epoca de Iiancia. A aceIeiao do ciescinenlo econnico capilaIisla inpaclou nas econonias aigenlina e liasiIeiia, que lendian a loinaien-se nais dinnicas, poi neio de suas ailicuIaes con o sislena coneiciaI e hnanceiio inleinacionaI, anpIiando a dislncia que as sepaiava da econonia paiaguaia, caiacleiizada peIa laixa piodulividade e dinanisno, poslo que voIlada paia o pequeno neicado inleino e sen acesso signihcalivo a avanos lecnoIgicos. Havia a ieaIidade do suiginenlo de ainanenlos nais ehcienles - as ainas de cano iaiado, canhes con piojeleis expIosivos e de naioi aIcance, leIonaves a vapoi, elc. -, aos quais o Inpeiio e a Aigenlina, pases nailinos, linhan faciIidade de acesso e o Iaiaguai no, poi sua posio geogihca e peIa faIla de iecuisos hnanceiios e hunanos. Neslas condies, o pas no podeiia iepelii o iechao de foias esliangeiias cono ocoiieu en 1811, con a expedio de eIgiano, ocasio en que as duas pailes poilavan lasicanenle as nesnas ainas: espadas, Ianas e laiuIhenlos, aIen dos pouco ehcienles nosqueles anligos. Na decada de 185O, o apeifeioanenlo ou suiginenlo de novas ainas (cano iaiado, iepelio, navios encouiaados, elc.) e de neios de conunicao (leIegiafo, navio a vapoi, e feiiovia) lendia a deixai o Iaiaguai en posio de infeiioiidade, peIa dihcuIdade en inpoil-Ios. CaiIos Anlonio Lpez se deu conla dessa siluao e piocuiou nodeinizai o pas, inlegiando-o ao coneicio con a Luiopa e paia I enviando jovens paiaguaios paia esludaien. Se len sucedida, essa aleiluia paia o nundo euiopeu e, consequenlenenle, lanlen paia os vizinhos, iniciada na decada de 185O, iepeiculiiia solie o Lslado paiaguaio. Lsle necessaiianenle leiia de sei ieconhguiado, paia adapl-Io a nova ieaIidade e alendei as necessidades que suigiiian, poslo que no podeiia escoIhei nanlei-se isoIado. L paia fazei a aleiluia sol ieIalivo conlioIe do podei cenliaI, un dos iequisilos eia no dependei do poilo de uenos Aiies e, no Iiala, a nica aIleinaliva eia o de Monlevideu. O podei cenliaI do Inpeiio eslava fiagiIizado en 1864, pois os Iileiais Iulavan enlie si, o que havia geiado nudanas de Calineles, e o cIina eia de lenso no Rio de }aneiio, pois casas lanciias havian queliado e, no ano anleiioi, aps duas decadas de aliilos inleinilenles, o iasiI ionpeia ieIaes dipIonlicas con a Ci-ielanha devido a chanada Queslo Chiislie. Nessas condies, o goveino IileiaI cedeu, en 1864, a piesso de eslancieiios gachos que eian conliiios ao goveino uiuguaio, e inleiviu 34 FERREIRA: P. 75. A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL 39 en favoi dos coIoiados no Uiuguai. Tanlen eia una foina de equiIiliai a inuncia de uenos Aiies junlo aos coIoiados, j que no podia afasl-Ia. 35 Ln lusca de apoio que se opusesse a visveI apioxinao enlie os goveinos liasiIeiio e aigenlino, anlos apoiando os coIoiados, o goveino D2,$.( uiuguaio se apioxinou do Iaiaguai e de Uiquiza. Iiancisco SoIano Lpez, que sucedeia no podei o pai, noilo en 1862, foi ieceplivo, pois aIen de o poilo de Monlevideu sei una aIleinaliva ao coneicio exleiioi paiaguaio a dependncia de uenos Aiies, convenceu-se de que o seu pas eslava aneaado peIo iasiI e peIa Aigenlina e que podeiia deiiolai niIilainenle o Inpeiio, len cono anuIai o goveino Milie. Conlando con supeiioiidade nuneiica en ieIao aos exeicilos desses dois vizinhos, o chefe de Lslado paiaguaio aciedilava que, en caso de gueiia iegionaI, suas liopas seiian iecelidas cono Iileiladoias no inleiioi aigenlino e a oposio fedeiaIisla se Ievanlaiia conlia Milie, vencendo-o. } os D2,$.(% se uniiian as liopas paiaguaias que chegaiian ao Uiuguai en seu socoiio e venceiian as foias do Lxeicilo inpeiiaI que invadiian o pas en oululio de 1864. 36 Ln 23 de dezenlio de 1864, foias paiaguaias alacaian o Malo Ciosso e, qualio neses depois, en aliiI de 1865, hzeian o nesno con Coiiienles. As invases paiaguaias Ievaian a consliluio, en 1 de naio de 1865, do Tialado da TipIice AIiana, enlie a Aigenlina, o iasiI e o Uiuguai, goveinado havia dois neses peIo coIoiado Venancio IIoies. Desde neados de 1864, o chanceIei aigenlino Ruhno de LIizaIde e o Lnviado Lxliaoidiniio liasiIeiio }ose Anlonio Saiaiva havian aluado de foina cooidenada paia pi hn a gueiia civiI uiuguaia nedianle a ieliiada dos D2,$.(% do podei, e lendo poi lase a hiplese de un agiavanenlo das lenses pIalinas, que ciiaiia a necessidade de una aIiana aigenlino- -liasiIeiia, 37 e que deveiia Ianai iazes piofundas, de coIaloiao, paia o len dos dois pases e de seus vizinhos. 38 No incio de aliiI de 1865, }ose MinoI pailiu paia o Rio de }aneiio, paia assunii a Legao aigenlina, con insliues paia lialaIhai poi una aIiana enlie os dois pases, luscando Iigai con o iasiI nossos inleiesses poi neio de lialados. 39 No foi, poien, o que ocoiieu. A Ionga duiao da gueiia geiou naI enlendidos e desconhanas nluas, no iasiI e na Aigenlina, quanlo aos oljelivos do aIiado, desgaslando a aIiana. LIa hcou iesliila a necessidade 35 DE MARCO, Miguel ngel. Bartolom Mitre; biografia. Buenos Aires: Planeta, 2004, p. 319. 36 Anlise mais aprofundada pode ser vista em DORATIOTO, Francisco. Maldita Guerra; nova histria da Guerra do Paraguai. 1ed So Paulo: Companhia das Letras, 2002, p. 71-78. 37 ELIZALDE para SARAIVA, carta particular, Buenos Aires, 11.5.1865. Archivo del Ministerio de Relaciones Exteriores, Comercio Internacional y Culto, Guerra de la Triple Alianza, Caja 1, Folio 4. 38 Idem, carta particular, Buenos Aires, 25.8.1865. Ibidem, Folio 19-20.
ELIZALDE para Jos Maria da Silva PARANHOS, Buenos Aires, 25.2.1866. Id., Folio 30. 39 ELIZALDE para Jos MRMOL, nota confidencial, Buenos Aires, 29.1.1865. Archivo General de la Nacin, VII-2-4-8. FRANCISCO DORATIOTO 40 inediala, de se vencei a gueiia, e nessa funo acalou poi se iesliingii quando, en 1868, seus cilicos ascendeian ao podei nos dois pases. No Rio de }aneiio, o Iailido Conseivadoi voIlou a sei goveino, enquanlo do Iado aigenlino Doningo Iauslino Sainienlo venceu a eIeio piesidenciaI. Teininada a gueiia en 1 de naio de 187O, leininava de falo a AIiana, lanlo que un dos vencedoies, o Inpeiio, conps-se con o vencido, o Iaiaguai, paia evilai que oulio vencedoi, a Aigenlina, conseguisse ollei lodo o Chaco, cono eslaleIecia o Tialado da TipIice AIiana. 4O Con a Cueiia do Iaiaguai leininava o Iongo, conpIexo e sangienlo piocesso de consliuo e dehnio dos Lslados nacionais na iegio. O Lslado aulocilico paiaguaio foi desliudo e sulsliludo poi un nodeIo IileiaI, que peisisliu ale 1936, en una sociedade sen luiguesia e que, en consequncia da desliuio causada peIa gueiia, caiecia de sislena pioduloi de iiquezas piiniias. Desse nodo, o Iaiaguai pialicanenle no se lenehciou da eIevao dos pieos desses piodulos nos neicados inleinacionais, devido ao aunenlo da denanda causada peIo ciescinenlo do capilaIisno, na segunda nelade do secuIo XIX. Na Aigenlina, o Lslado cenliaIizado IileiaI anuIou o ininigo inleino, o fedeiaIisno - enloia en 1876 ainda ocoiiesse a ieleIio de Lpez }oidn -, e isoIou-o de seus vncuIos exleinos, no Iaiaguai e no Uiuguai. Lsle leininou a gueiia con ganhos paia o seu coneicio, decoiienle dos gaslos feilos peIo Inpeiio duianle o conilo, e seu piocesso poIlico loinou-se nais eslveI. Tanlen no havia nais dvidas quanlo a nanuleno das independncias uiuguaia e paiaguaia, no caso desla aps seien assinados os lialado de paz do Iaiaguai con o iasiI (1872) e a Aigenlina (1876). A siluao iegionaI lanlen pde eslaliIizai-se poique o Iiala deixou de sei espao econnico e geopoIlico vilaI, peinanecendo, poien, inpoilanle paia esses dois pases, cujos goveinos voIlaian suas alenes e eneigias paia a soIuo de piolIenas inleinos. O Inpeiio, a pailii da decada de 187O, leve de cuidai da ciise do Lslado Moniquico (a queslo do hn da esciavido, o dehcil plIico ciescenle e a ascenso do novinenlo iepulIicano), enquanlo a Aigenlina voIlou-se paia a Luiopa, consunidoia ciescenle de sua pioduo agiopecuiia, e paia a ocupao da Ialagnia, paia anpIiai as leiias cuIlivveis. O conlexlo econnico inleinacionaI, ao liazei piospeiidade as econonias da iegio - a exceo do Iaiaguai - conliiluiu paia a conposio inlia-eIiles, poslo que lodos podian Iuciai con esse nonenlo, inedilo na hisliia iegionaI. Se anles gueiias e dispulas eian foinas de se piocuiai gaianlii ou se apiopiiai de excedenles econnicos, a pailii da decada de 187O eIas se loinaian enpeciIho a acunuIao de 40 DORATIOTO, p. 463-479. A FORMAO DOS ESTADOS NACIONAIS NO CONE SUL 41 capilaI. Nesses novos lenpos, a paz e a eslaliIidade poIlica loinaian-se iequisilos a conlinuidade do eniiquecinenlo da sociedade e a iesposla a essa necessidade foi a consoIidao do Lslado oIigiquico, IileiaI. O conlexlo inleinacionaI, que seiviia de calaIisadoi paia o piocesso das independncias pIalinas, agoia conliilua paia a pacihcao das Iulas poIlicas inlia-eIiles ao peinilii a eslas ganhos hnanceiios ciescenles. 43 O Brasil e o Integracionismo: do ABC de Rio Branco Operao Pan-americana @2()(,2)( J4*$( O trIngu!n ABC c a nnn dc In0uncIa cnmpartI!hada O laio do Rio ianco duianle loda sua geslo (19O2-1912) nanleve ieliica favoiveI as loas ieIaes con lodas as naes do henisfeiio, nas conhecia os Iiniles da soIidaiiedade suI-aneiicana. Ioi isso, nesno quando se loinou hguia de pieslgio en loda a iegio, leve o cuidado de nunca deixai apaiecei que seu pas livesse pielenses de Iideiana. As susceliliIidades que as naes hispano-aneiicanas exilian en quesles que envoIvian inleiesses liasiIeiios, Ievavan-no a peicelei que o iasiI linha pouca chance de exeicei inuncia soIiliia solie eIas. Dizia, con ieaIisno, que na veilenle suI-aneiicana voIlada paia o Iachco a inuncia dipIonlica peilencia inconleslaveInenle ao ChiIe. Na veilenle alInlica, o iasiI s podeiia exeicei aIguna inuncia se eIa fosse dividida con a Aigenlina. A Ieiluia que fazia da vida inleinacionaI dava-Ihe a peicelei, sen piecisai iecoiiei a leiicos, que Iideiana no e aIgo que se ieivindica, pois e iesuIlado do consenlinenlo e ieconhecinenlo dos Iideiados. Rio ianco consideiava seu pas difeienle dos denais da Aneiica Lalina, a sua epoca paIco de inleininveis convuIses poIlicas. Os pionuncianenlos e as gueiias civis liazian desciedilo, veigonha e desconsideiao paia a iea, que, assin, aliaa alenlados a soleiania de suas naes. O ChiIe seiia a nica exceo. 41 A naneiia nais ehcienle de 41 AHI. Carta de Rio Branco ao baro Homem de Mello, 13 set. (1887?). CLODOALDO BUENO 44 se piolegei conlia lais alenlados seiia, segundo eIe, gaianlii a eslaliIidade poIlica da iegio a hn de se fazei enceiiai sua eia de ievoIues. Reconhecia que no eia s nos pases vizinhos, que Iavia o espiilo ievoIucioniio, nas lanlen no iasiI, desde aIguns anos, e na ReplIica Aigenlina ale ceilo ponlo. 42
Se poi un Iado Rio ianco senpie que possveI piocuiou denonsliai que a poIlica exleiioi do iasiI no incIua quaIquei pielenso de hegenonia, cono no iaio Ihe eia inpulado peIas chanceIaiias hispano-aneiicanas, 43
poi oulio, sua Iinha geiaI da poIlica exleiioi en ieIao a Aneiica do SuI foi a lusca do equiIliio a hn de se evilai sonhos inpeiiaIislas ou piojelos de hegenonia oiiginados no seu pipiio espao, o que o convencia a olseivai una poIlica de coidiaI inleIigncia con a Aigenlina e o ChiIe. 44 Ln oiiginaI de seu pipiio punho no ofcio ao ninislio pIenipolenciiio do iasiI en uenos Aiies, dalado de 22 de novenlio de 19O4, foinuIou cIaianenle seu pensanenlo a iespeilo e sugeiiu a ciiao, peIos lis piincipais pases da Aneiica do SuI, de un insliunenlo IegaI que Ievasse a aliludes voIladas paia a paz e a oiden na iegio. 45 A apioxinao das lis naioies ieplIicas suI-aneiicanas eia, aIis, aspiiao anliga de Rio ianco, que se nanifeslaia j nos piineiios anos da sua geslo. 46 Na Aigenlina, o piesidenle }uIio Roca (188O-1886, 1898-19O4) foi lanlen defensoi da aluao conjunla das lis piincipais ieplIicas da Aneiica do SuI, inlegianles do enlo chanado liinguIo AC. Ln 19O4, eIe e seu chanceIei }ose A. Teiiy eslaleIeceian, cono una das condies paia o ieconhecinenlo do novo Lslado do Ianan, que o alo fosse conjunlo, ieaIizando-se, assin, confoine ahinou Iiaga (1994), a piineiia ao conciela do AC. 47 Ao defendei a inuncia conpailiIhada, Rio ianco agia solieludo con piagnalisno. A anizade enlie as lis naes, aIen do equiIliio, inpediiia inleivenes de una deIas en ieplIica de nenoi expiesso, len cono deixava o iasiI nais a vonlade no conlexlo sul-iegionaI. Ln despacho paia Washinglon, ahinou: (...) a eslieila anizade enlie o iasiI e o ChiIe len seivido paia conlei as suas |dos aigenlinosj veIeidades de inleiveno fianca no Iilgio chiIeno-peiuano, no que livenos con a oIvia e no que ainda lenos pendenle con o Ieiu. 48 Con efeilo, a apioxinao das lis naes adquiiia un ai de *$&*$&* do SuI e piovocava 42 AHI. Despacho para Buenos Aires, 22 nov. 1904. 43 AHI. Despacho para Washington, 14 out. 1907. 44 Cf. LINS, 1945, p.613. 45 AHI. Ofcio de Buenos Aires, 22 nov. 1904. 46 AHI. 34.6-I, A-4, G-1, M-74. Veja-se, tambm, CONDURU, 1998, p.96. 47 FRAGA, 1994, p.44. 48 AHI. Despacho reservado para Washington, 31 mar. 1906. (Parte desse despacho foi transcrita por COSTA, 1968, p.249-50). O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA 45 ieceios, solieludo nos peiuanos, confoine infoinou o enlaixadoi do iasiI en Washinglon, }oaquin Naluco. 49 Ln 2O de oululio de 19O7, en Sanliago, Iuga oine (ninislio das ReIaes Lxleiioies do ChiIe) e Loienzo Anadn (iepiesenlanle da Aigenlina naqueIa capilaI) iedigiian un piojelo de lialado paia ieguIai as ieIaes enlie os pases do AC. O esloo feilo poi anlos, enloia conlenpIasse a ieguIanenlao da inigiao e a adeso de oulios pases, linha cailei de aIiana niIilai e ale pievia una disciela equivaIncia nas foias navais dos lis. O assunlo no piospeiou, solieludo en iazo da conjunluia enlo exislenle nas ieIaes liIaleiais iasiI-Aigenlina, naicada peIa lenso, difeienle poilanlo daqueIa que se olseivaia ao lenpo do piesidenle Roca. Rio ianco no via possiliIidade de coidiaIidade enlie iasiI, ChiIe e Aigenlina enquanlo seu iivaI na queslo das Misses, LslanisIo ZelaIIos, que leiia veIeidades de hegenonia e inleiveno en negcios aIheios, fosse ninislio das ieIaes exleiioies. 5O O chanceIei liasiIeiio queiia exaninai o assunlo ieIalivo a *$&*$&* s nais adianle, con lenpo e caIna e de nodo a no piejudicai a inlinidade con o Coveino aneiicano, que eia giande, e pionovei o eslieilanenlo da anizade lanlen con o ChiIe. 51 Ln 13 de feveieiio de 19O9, Rio ianco ieceleu a ninula de un piojelo de paclo de coidiaI inleIigncia de Iuga oine, naqueIe nonenlo ex- -ninislio das ReIaes Lxleiioies, quando de sua passagen peIo iasiI en diieo a Luiopa, a hn de ocupai a iepiesenlao de seu pas en Iaiis. 52 Rio ianco foinuIou oulio e o enliegou, no dia 21 do nesno ns, ao iefeiido dipIonala, nas piefeiiu que a pioposla fosse apiesenlada a Aigenlina peIo ChiIe. 53 Segundo Conduiu (1998), o piojelo de Rio ianco pieseivou no ailigo 1 a finuIa do piojelo Iuga oine ao decIaiai que havia enlie os lis pases a nais peifeila hainonia e que esles desejavan nanl-Ia e ioluslec-Ia, piocuiando piocedei senpie de acoido enlie si en lodas as quesles que se ieIacionen con os inleiesses e aspiiaes conuns e nas que se encaninhen a asseguiai a paz e eslinuIai o piogiesso da Aneiica do SuI. 54 Ricupeio (1995) ahina que o foco do acoido eslava no seu ailigo 1. 55 IeIo ailigo 2 do piojelo, as pailes oliigavan-se a sulnelei a aililianenlo os desacoidos de quaIquei naluieza que ocoiieien enlie eIas e que no lenhan podido iesoIvei-se poi via dipIonlica, desde que no envoIvessen inleiesses 49 AHI. Despacho reservado para Washington, 29 dez. 1907 (transcrio do telegrama). 50 Cf. e apud CONDURU, 1998, p. 106-110;77-8. 51 Telegrama para a legao do Brasil em Santiago, 19 jun.1908, apud CONDURU, 1998, p.78. 52 Para mais esclarecimentos sobre o projeto de Puga Borne, veja-se CONDURU, 1998, p.110-2. 53 Cf. CONDURU, 1998, p.75, 84; BANDEIRA, 1973, p. 179; LINS, 1945, v.2, p.770-1. 54 CONDURU, 1998, p. 112. O texto completo do projeto do Tratado do ABC encontra-se em LINS, 1965, p.520-3. 55 RICUPERO, 1995, p.95. CLODOALDO BUENO 46 vilais, a independncia, a soleiania ou a honia dos Lslados conlialanles. O ailigo 6 pievia iegias a seien olseivadas peIos conlialanles na hiplese de desinleIigncia giave enlie eIes que no conpoilassen iecuiso a juzo aililiaI. A pieocupao de Rio ianco con a oiden e a eslaliIidade da iegio esl ieelida no ailigo 9 que pievia a oliigao de os goveinos conlialanles inpediien, nos iespeclivos leiiiliios, que se ieunissen e se ainassen inigiados poIlicos. Os dois ailigos seguinles delaIhavan ainda nais o piocedinenlo ao vedaien o coneicio aos insuigenles de pases Iinliofes, aIen de oulias disposies cono o desainanenlo de asiIados. 56 Conven ieileiai que no piojelo do AC, na concepo de Rio ianco, nada conslava a iespeilo de econonia e coneicio enlie as naes envoIvidas, no incIua equivaIncia navaI no Cone SuI, a quaI veenenle descailava, e ieahinava que a apioxinao Aigenlina-iasiI-ChiIe no se deslinava a conlialaIanai a inuncia noile-aneiicana. 57 Assin, peinile-se concIuii que na viso do chanceIei liasiIeiio, o AC enlulia a ideia de condonnio oIigiquico de naes, en lenefcio da paz na Aneiica do SuI. } en juIho de 19O6, poi ocasio da III Confeincia InleinacionaI Aneiicana, ieaIizada no Rio de }aneiio, en iunoiosa enlievisla ao coiiespondenle do R, [,.#B$ de uenos Aiies, opinaia, enlie oulias coisas, que se houvesse un acoido enlie Aigenlina, ChiIe e iasiI, eslas, peIo falo de seien as naes nais foiles e piogiessislas (...) exeiceiian inuncia solie as denais, evilando as gueiias lo fieqenles en aIguns pases. Tinha cono inpossveI hinai un acoido enlie as 21 ieplIicas: Iensanos que un acoido no inleiesse geiaI, paia sei viveI, s deve sei lenlado enlie os Lslados Unidos da Aneiica, o Mexico, o iasiI, o ChiIe e a Aigenlina. O iasiI, pailicuIainenle, s podeiia exeicei aIguna inuncia solie o Uiuguai, o Iaiaguai e a oIvia, desde que aluando de acoido con a Aigenlina e o ChiIe. Dos denais vizinhos, en iazo da faIla de conunicaes, o iasiI eslava dislanle. 58 A ideia de que o iasiI, a Aigenlina e o ChiIe devessen se apoiai iecipiocanenle e que essa evenluaI *$&*$&* no assuniiia cailei anlinoile- -aneiicano, aIen do que faiia aunenlai o pieslgio das lis naes e conliiluiiia paia afaslai lenlalivas inpeiiaIislas da Luiopa, enloia ieileiada na docunenlao de oulias hguias de expiesso na dipIonacia, cono }oaquin Naluco e }. I. de Assis iasiI, no eia unaninidade. 59 56 LINS, 1965, p.522-3. Rio Branco em correspondncia de 26 de fevereiro de 1909, dias aps receber a minuta de Puga Borne, registrou que "a ideia de uma possvel e razovel inteligncia poltica entre os trs pases era por ele "afagada h muitos anos, e fato existira "sem conveno alguma escrita quando era presidente da Argentina o general Jlio Roca. (AHI. Despacho reservado para Buenos Aires, 26 fev. 1909 - Rio Branco a Domcio da Gama) 57 RICUPERO (1995, p. 93) interpretou, com propriedade, que o ABC seria uma projeto complementar aliana no escrita com os Estados Unidos. Veja-se, tambm, CONDURU, 1998, p. 94. 58 La Nacin, Buenos Aires, 26 jul. e 9 ago. 1906; AHI. Despacho para Washington, 10 mar. 1906, apud LINS, 1945, p.757-61. 59 AHI. Carta de Joaquim Nabuco ao Dr. Cardoso. Roma, 20 mar. 1904; Ofcio de Buenos Aires, 19 abr. 1906. (Assis Brasil a Rio Branco). O escritor Graa Aranha, prximo da cpula da diplomacia brasileira, tinha opinio divergente, pois via o pacto como "utopista e vago. (AHI. 34.6 - I, G-1, M-10. Graa Aranha a Rio Branco, alto mar, 6 mar.1909). O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA 47 Iassada a luiluIncia do peiodo en que ZelaIIos ocupou a chanceIaiia aigenlina, Rio ianco ieahinou a inpoilncia do AC a Rann Cicano, enviado peIo piesidenle Roque Senz Iea (191O-1914) en nisso pailicuIai. Ln face da iesislncia do goveino aigenlino en hinai un lialado, en iazo, solieludo, das evenluais desconhanas do Ieiu e da iepeicusso desfavoiveI nos Lslados Unidos, Rio ianco ahinou: Iea ao neu eninenle anigo Senz Iea que sulscieva o A..C., e o iasiI gaianle que no havei discidia na Aneiica do SuI, nen pioleslos do Ieiu, e que o piesidenle dos Lslados Unidos, Theodoie RooseveIl, e seu ninislio Mi. Rool convidaio especiaInenle os piesidenles do A..C. paia que os aconpanhen con a sua piesena na pixina inauguiao do CanaI do Ianan. A ieaIidade do A..C. apaieceiia assin, cono un coipo vivo, apiesenlada peIo piesidenle da giande ReplIica do Noile cono a nais aIla pIalafoina que naqueIe nonenlo se Ianai ao nundo. 6O Mesno no se concielizando, a possiliIidade dessa evenluaI aIiana j eia nolivo de pieocupao paia as naes nenoies que linhan aIguna pendncia con aIgun dos inlegianles do AC. 61 Os peiuanos, especiaInenle, pois confoine infoinou Naluco, linhan a queslo de Tacna e Aiica con o ChiIe e a de Iiniles con o iasiI. 62
O AC, ao lenpo de Rio ianco, no passou da fase pieIininai de negociaes. Mesno assin, houve una lenlaliva de aluao conceilada enlie as lis naes quando da IV Confeincia InleinacionaI Aneiicana, que se ieaIizou en 191O, en uenos Aiies. O iasiI lonou a inicialiva de eslaleIecei secielanenle un enlendinenlo pievio con os oulios dois pases en loino de una finuIa de iesoIuo en apoio da douliina Monioe, iedigida poi }oaquin Naluco pouco anles de sua noile. A ieao que o vazanenlo do assunlo piovocou nos iepiesenlanles das denais naes aneiicanas Ievou o iasiI e a Aigenlina, apoiados peIos Lslados Unidos, a desisliien de sulnelei a delale a iesoIuo na cilada confeincia. 63 O [*\ ]('^ A*',2)T de 4 de selenlio de 191O, pulIicou naleiia de seu coiiespondenle en uenos Aiies, na quaI aliiluiu a ao dos deIegados chiIenos o fiacasso da anpIiao da douliina Monioe que 60 Apud LINS, 1965, p.461-2. Veja-se, tambm, FRAGA, 1994, p.59-60. 61 AHI. Ofcio confidencial de Francisco Xavier da Cunha a Rio Branco. Montevidu, 20 dez. 1907. 62 AHI. Despacho para Washington, 29 dez. 1907. 63 Cf. BURNS, 1966, p.154-155. A proposta de resoluo estava redigida da seguinte forma: "O largo passado decorrido desde a declarao da Doutrina de Monroe habilita-nos a reconhecer nela um fator permanente de paz no continente americano. Por isso, festejando os primeiros esforos para a sua independncia, a Amrica Latina envia grande irm do norte a expresso de seu reconhecimento por aquela nobre e desinteressada iniciativa de to grande benefcio para o mundo. Vejam-se, tambm, GANZERT, 1942, p.447-8; CALGERAS, 1987, p.398. CLODOALDO BUENO 48 iiia sei pioposla peIa iepiesenlao liasiIeiia. 64 A ideia do AC, lodavia, iiia ieapaiecei nais adianle, na geslo Lauio MIIei, nas en oulia conjunluia das ieIaes henisfeiicas. 9:0/ L#1,W A ideia de condonnio oIigiquico de naes, lendo cono pIos os Lslados Unidos no noile e os pases do AC no suI, ganhou concielude na lenlaliva de nediao da quaI se oiiginaian as confeincias de Niagaia IaIIs, Canad (18 de naio a O1 de juIho de 1914), deslinadas a soIucionai a ciise nas ieIaes enlie o Mexico e os Lslados Unidos, efeilo coIaleiaI do piocesso ievoIucioniio iniciado qualio anos anles poi Iiancisco I. Madeio. As confeincias deian visiliIidade as naes nediadoias e lanlen conliiluian paia o eslieilanenlo da anizade enlie os dois naioies pases do henisfeiio en iazo da aluao do enlaixadoi liasiIeiio Caidoso de OIiveiia na cidade do Mexico, quando hcou a caigo dos inleiesses noile-aneiicanos en decoiincia da iupluia de ieIaes enlie aqueIes dois pases a epoca da piesidncia do usuipadoi Hueila, assassino do piesidenle Madeio e de seu vice Iino Suiez. O enlaixadoi liasiIeiio en Washinglon Doncio da Cana pailicipou das confeincias de Niagaia IaIIs. AIen do agiadecinenlo foinaI, iesoIuo conjunla do congiesso noile-aneiicano auloiizou seu piesidenle a iefeiend-Ia con o ofeiecinenlo de nedaIha de ouio aos enlaixadoies do AC. en acoIhidas inleinacionaInenle, ciladas confeincias conliiluian, lanlen, paia o eslieilanenlo dos Iaos enlie os nediadoies e os Lslados Unidos. Ioian nesse senlido que chegaian ao Rio de }aneiio as infoinaes enviadas peIa Iegao do iasiI en uenos Aiies. Iaia o +2 ?#/'#( de uenos Aiies, o AC eia una *$&*$&* .(')#,2*. Quando da assinaluia do piolocoIo, ao leinino das confeincias de Niagaia IaIIs, os joinais da nesna capilaI foian unnines, segundo a Iegao liasiIeiia, no eIogio a ao conjunla e pacihcadoia do AC. 65 Quando da apioxinao da piogianada V Confeincia Ian- -aneiicana, pievisla paia se ieunii en 1915 en Sanliago, a chanceIaiia chiIena convidou o ninislio aigenlino das ieIaes exleiioies Muialuie paia 64 Cf. Ofcio de Washington, 4 set. 1910 (R. de Lima e Silva a Rio Branco); "Chilians killed pan-monroism, New York Herald, 4 set. 1910 (recorte anexo ao ofcio). 65 AHI. Ofcios de Washington de 28 ago. 1913 (E. L. Chermont a Mller); 16 set. 1915 (Domcio a Mller); Ofcio de Buenos Aires, 2 jan. 1914 (Alves a Mller). A entente ocorria "entre las naciones mas indicadas para uniformar sus energias y ponderacin en favor de la paz, y la estabilidade de esta parte del mundo. ("La mediacin del A.B.C.. El Diario, 14 maio 1914). Veja-se, tambm, "Asuntos mejicanos. La mediacion amistosa, La Nacin, Buenos Aires, 8 maio 1914. AHI. Ofcio de Buenos Aires, 2 jul. 1914. (Os recortes de jornais anexados ao ofcio confirmam a informao do diplomata). O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA 49 que conpaiecesse pessoaInenle. }ose de IauIa Rodiigues AIves, naqueIe nonenlo a caigo da Iegao liasiIeiia en uenos Aiies, ao infoinai seu supeiioi a iespeilo iegisliou que (...) a *$&*$&* enlie as lis giandes ReplIicas SuI-aneiicanas e un falo. L hoje, nais do que nunca, esl len palenle que as veidadeiias aIianas no so as que se laseian na Ielia dos lialados, nas as inspiiadas poi poIlica sinceia de apioxinao (...). 66 O chanceIei liasiIeiio e o Secieliio de Lslado noile-aneiicano iyan seiian, lanlen, convidados, o que peinilia a AIves faIai en *$&*$&*, ielialando o anlienle que o envoIvia en uenos Aiies. Con efeilo, o R, ",V,$,T na nesna ocasio, iefeiindo-se a nediao na ciise das ieIaes nexicano-noile-aneiicanas, olseivou que (...) o iasiI, ChiIe e a Aigenlina enconliaian a foina paia desenvoIvei una ao dipIonlica ehcaz, inuindo de un nodo calegiico nos assunlos inleinacionais. No que se iefeiia aos Lslados Unidos, dizia que esles conpieendeian, afoilunadanenle, que j no e fciI piescindii das polncias suI-aneiicanas, e esle novo falo e, piecisanenle, o que gaianle a apIicao IeaI da douliina de Monioe, en loda sua anpIilude e de acoido con seu espiilo piinilivo (...). 67 Iassado o pioi da ciise nas ieIaes Lslados Unidos-Mexico, o agiupanenlo do AC peinanecia, na nenle de nuilos, ale na Luiopa, 68
cono un novo aloi no conlexlo inleinacionaI e, nessa condio, deveiia cuidai de seus pipiios inleiesses na nova conjunluia ciiada peIa conagiao nundiaI que se iniciava. Nessa Iinha, o R, =,KB$ pedia una aluao conjunla paia a defesa de inleiesses vilais dos inlegianles do AC, afelados peIa gueiia. 69 Os tratadns pacIstas c n ABC dc 1915 Os lialados pacihslas foian una ieao a exaceilao da ciise da eia dos inpeiios na piineiia decada do secuIo XX. Assinaian-se lialados e foinaian-se Iigas con oljelivos ofensivos e defensivos, len cono paclos deslinados a evilai iupluias da paz poi neio do apaziguanenlo e pioposlas de ciiao de necanisnos paia soIuo de conlioveisias. 66 AHI. Ofcio de Buenos Aires, 21 set. 1914 (Alves a Mller). 67 "Poltica americana, La Maana, Buenos Aires, 18 set. 1914. (A traduo sempre nossa). 68 Em artigo publicado no Figaro de Paris, em 7 de agosto de 1914, Gabriel Hanotaux, em face das violaes das leis de guerra e dos tratados por parte da Alemanha, pediu abertura de inqurito no qual tomassem parte, especialmente, os presidentes das Repblicas do "A.B.C., pois de todos os pases signatrios dos pactos de Haia, as repblicas da Amrica do Sul e do Norte eram as que se mostravam mais firmes e exigentes no que dizia respeito a regulamentos para a humanizao da guerra. (Cf. O Estado de S. Paulo, So Paulo, 8 ago. 1914, p.1). 69 AHI. Ofcio de Buenos Aires, 5 nov. 1914 (Alves a Mller); "Accin diplomtica, La Razn, Buenos Aires, 3 nov. 1914; "El A.B.C. Propsitos de accin conjunta, La Razn, 4 nov. 1914. CLODOALDO BUENO 50 Ln 24 de juIho de 1914 Doncio de Cana, enlaixadoi do iasiI en Washinglon, e WiIIian }ennings iyan, Secieliio de Lslado noile- -aneiicano, hinaian un lialado pacihsla que pievia soIuo anigveI de dihcuIdades que pudessen suigii enlie seus dois pases. O alo fazia paile da seiie de acoidos liIaleiais do gneio, pioposlos e assinados peIo goveino noile-aneiicano con diveisos pases. O hinado con o iasiI eia o vigesino e eslaleIecia que as evenluais dihcuIdades no aliangidas peIa Conveno de Aililianenlo de 23 de janeiio de 19O9, seiian sulnelidas a una conisso peinanenle de invesligao, na hiplese de no se conseguii acoido dipIonlico diielo. Os pases signaliios conpionelian-se, ainda, nuna evenluaIidade, a no iecoiiei a gueiia enquanlo a cilada conisso no apiesenlasse seus iesuIlados. Iicavan, lodavia, excIudas as quesles de cailei juidico que afelassen os inleiesses vilais, a independncia, ou a honia de quaIquei dos dois Lslados conlialanles, ou |que pusessenj en causa inleiesses de leiceiio. 7O A visila que Lauio MIIei, sucessoi de Rio ianco no Minisleiio das ReIaes Lxleiioies, fez a Aigenlina en 1915 seguiu na esleiia da enlo iecenle nediao do AC na ciise das ieIaes Lslados Unidos- -Mexico 71 e assinaIa un nonenlo de exliena coidiaIidade enlie as duas piincipais naes alInlicas do Cone SuI. Ln 25 de naio, en uenos Aiies, o chanceIei liasiIeiio, junlanenle con seus coIegas }ose Luis Muialuie e AIejandio Lyia, iespeclivanenle, da Aigenlina e do ChiIe, assinaian un Tialado Iacihsla, designado lanlen poi Tialado do AC, deslinado a soIucionai anigaveInenle evenluais quesles que suigissen enlie os pases signaliios, no conlenpIadas peIos aililianenlos pievislos en lialados anleiioies. TaI cono o disposlo no lialado noile-aneiicano, as conlioveisias que no fossen iesoIvidas poi aililiagen ou peIa via dipIonlica diiela seiian sulnelidas a una conisso peinanenle, inlegiada poi un deIegado de cada pas. No deveiia havei hosliIidade enquanlo a cilada conisso no apiesenlasse seu paiecei ou enquanlo no decoiiesse un ano da sua foinao. 72 A difeiena en ieIao aos lialados pacihslas dos LUA e que o AC seiia liipailile. Cono ahinou Ieiiaii (1981), a naleiia do lialado eia nodesla e seu piopsilo eia congeIai os conilos poi un ano e neio, pois o piazo paia a apiesenlao do paiecei podia sei pioiiogado poi nais seis neses. 73 O Tialado do AC de 1915, confoine consla no ieIaliio ninisleiiaI liasiIeiio, no apiesenlou nada de especiaI en ieIao ao lialado pacihsla 70 MRE. Relatrio, 1914/15, v.I, p.37, 140-4. 71 BURNS, 1977, p.394. 72 MRE. Relatrio, 1914/15, v. I, p.144-9. 73 FERRARI (1981, p.69-70) afirma que o tratado "no estabeleceu o arbitramento, nem a conciliao, mas s uma investigao e um informe, depois do que "as partes recobram sua liberdade de ao. Montevidu seria o local da sede da Comisso Permanente. O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA 51 que o iasiI hinaia con os Lslados Unidos. Conduiu (1998) acenluou que o lialado de 1915 eia nenoi que as pioposlas do AC de 19O7-19O9 e conpIenenlai aos lialados de aililianenlo j assinados liIaleiaInenle. O alo de 1915 foi, poilanlo, dislinlo daqueIas pioposlas, ale poique no linha aIcance iegionaI e no se pievia aIiana niIilai, equivaIncia navaI ou (cono piopuseia Rio ianco) coopeiao anli-insuiiecionaI. 74 Lnloia haja ceila conlinuidade de ideias con as nanifeslaes de Rio ianco e Senz Iea, as naes do Cone SuI, con o lialado de 1915, seguiian o nodisno de enlo, que eia o de nosliai disposio paia a paz, hcando a naigen do conilo nundiaI iniciado no ano anleiioi. AIen do nais, o iasiI no linha quaIquei queslo pendenle, de difciI encaninhanenlo, con os oulios dois signaliios. A ideia iniciaI de MIIei eia hinai un lialado de anizade peipelua con a Aigenlina. Seu coIega Muialuie, lodavia, acoIheu a pioposla no senlido de enquadi-Ia nos leinos dos alos seneIhanles j hinados peIos Lslados Unidos. 75 Na nensagen en que o piesidenle Vicloiino de Ia IIaza e }ose Luis Muialuie encaninhaian o lialado ao Congiesso paia a apieciao, infoinavan que o convnio eia ,$/2(I( , 2(% &',&,)(% 22,9,)(% pacijs|as quc |cs |s|adcs Unidcs cc|coraran ccn |a naqcr par|c dc |cs gcoicrncs %4),9*'#.,$(%T #$.24%#P* *2 $4*%&'( (...). 76 A concepo que o goveino aigenlino linha do lialado do AC de inicialiva liasiIeiia foi visla peIo iepiesenlanle da Iiana en uenos Aiies cono sinpIes coilesia inleinacionaI. 77 TaI conslalao no eia difciI de se fazei, pois o goveino aigenlino apioxinava-se do AC, nas no alandonava sua poIlica de ainanenlos, confoine nolou o joinaI poilenho R, ",V,$,. 78 A Cnaia dos Depulados liasiIeiia apiovou o lialado de 25 de naio, o nesno fazendo o Senado en 3 de novenlio de 1915. O piesidenle da ReplIica sancionou-o en 12 do nesno ns. O lialado foi lanlen apiovado peIo Senado chiIeno. Na Aigenlina, o Senado apiovou-o poi unaninidade aps o discuiso do ieIaloi, }oaquin ConzIes. 79 No o foi, lodavia, na Cnaia dos Depulados, onde seus oposiloies no enconliaian iazo paia no eslend-Io as denais ieplIicas, aIen de leien visIunliado inlenes hegennicas e inleivencionislas. Diago e ZelaIIos foian os deslaques da oposio. 8O
74 CONDURU, 1998, p.122. 75 AHI. Ofcio confidencial de Buenos Aires, 23 dez. 1914 (Alves a Mller). 76 Argentina. Dirio de Sesiones de la Cmara de Senadores de la Nacin, 15 jun. 1915, anexo ao ofcio reservado de Buenos Aires, 24 jun. 1915 (AHI - Souza Dantas a Mller) 77 AMAE. Do ministro da Frana na Argentina a Briand. Correspondncia. Buenos Aires, 19 nov. 1916. 78 "La razn del A.B.C., La Maana, Buenos Aires, 24 ago. 1915. 79 AHI. Ofcios de Buenos Aires, 25 set., 20 nov. e 6 dez. 1915. 80 RUIZ MORENO, 1961, p.87-88; FRAGA, 1994, p.67; La Razn, 26 out. 1916, " El Tratado del A.B.C. CLODOALDO BUENO 52 Na Aigenlina havia ainda a inleipielao de que o lialado do AC Iinilaiia a diieo de sua poIlica exleiioi, pois seiia oliigada a naichai a ieloque do iasiI e do ChiIe. 81 Luis I. Tanini j en 1912 enxeigaia desla foina o aceicanenlo do AC. 82 Con a chegada dos iadicais ao podei, o lialado foi dehnilivanenle descailado en uenos Aiies. 83 Ln naio de 1917, R, 1,.*&, de uenos Aiies iegisliava o esfiianenlo na aliva fialeinidade piopiciada peIa geslo anleiioi do douloi IIaza. 84 Na inleipielao de Heiloi Lyia (1922) o AC leiia sido un fiacasso da dipIonacia liasiIeiia en iazo da sua inopoilunidade e inaliIidade no seu encaninhanenlo e, poi isso, acoIhido negalivanenle no Conlinenle, solieludo nos pases loIivaiianos que se senlian coIocados en segundo pIano. A inicialiva de Lauio MIIei ieceleu, lanlen, cilica inleina. O depulado fedeiaI Dunshee de Alianches - esludioso das ieIaes inleinacionais e ex-coIaloiadoi de Rio ianco - ciilicou na Cnaia, na sesso de 6 de oululio de 1915, a inicialiva do ninislio Lauio MIIei, con o aigunenlo, enlie oulios, de que o lialado seiia desnecessiio. 85 Iandi CaIgeias, en 1918, cIassihcou o lialado cono desaslie, poique en poIlica inleinacionaI, alo inliI e alo peiigoso, pois no soIve piolIena aIgun e, poi suas decIaiaes, pode sei invocado en ciicunslncias oulias, que no havian sido pievislas. } havia lis paclos liIaleiais enlie Aigenlina, iasiI e ChiIe solie aililianenlo. Assin, indagava poi que sulsliluii una evenluaI discusso enlie dois conlialanles poi oulia de lis, o que Ievaiia a un agiupanenlo de dois conlia un. AIen disso, sendo un paclo de anizade peipelua, hinando piincpios de fialeinidade conlinenlaI, no linha cono evilai a adeso de oulias polncias suI- -aneiicanas, e peigunlava: Sendo o ChiIe un dos signaliios, que alilude |seiiaj a do AC se o Ieiu e a oIvia adeiissen e, poi inicialiva liasiIeiia (j que livenos o caso) ieviveien a paIpilanle queslo de Tacna e Aiica, a AIscia-Loiena de nosso Conlinenle` Adoinecida, hoje, lei vindo despeil-Ia a desasada geslo do Ilanaialy. A concIuso de CaIgeias foi enflica: ResuIlado: de sinplico a lodas as ieplIicas do Iachco, o iasiI se loinou a aneaa a paz da Aneiica. 86 81 Cf. La Nacin, 18 nov. 1916, "El tratado del ABC. 82 Cf. ETCHEPAREBORDA, 1978, p.124. Este autor informa que Tamini era um expoente da ideologia imperialista argentina. Escreveu artigos na revista de Zeballos. (p.123). Segundo o mesmo autor, "Tamini representa el `ABC incipiente con la sigla `a.B.C., ya que su existencia nos impondra el condominio de las aguas limtrofes y el arbitraje obligatorio en los problemas de nuestro inters. (Id., p.124). Carlos Bec. futuro chanceler de rigoyen, era, tambm, crtico do tratado. (Cf. OTERO, 1998-99, p.116). 83 FERRARI, 1981, p.70. 84 " El A.B.C. ha quedado ya maltrecho, y solo una inmienda seria del presidente puede hacerle nuevamente dar tonalidad y con l a la opinin sudamericana en el mundo ("El ABC, La Gaceta, 14 mar. 1917). 85 Cf. CONDURU, 1998, p.71-3; OTERO, 1998-99, p.117-8, 122-3. 86 CALGERAS, 1987, p.502. O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA 53 Lauio MIIei, se foi sinceio en suas paIavias dilas a loido do 1*2'#, quando iegiessava do Iiala, laI cono iepioduzidas peIo R, =,KB$, via o Tialado do AC con una dinenso iiieaI, pois espeiava que o nesno, apesai da indifeiena de aIguns poIlicos, livesse una iepeicusso de lianscendenlaI inpoilncia paia a poIlica inleinacionaI, con o consequenle aunenlo do peso dos pases suI-aneiicanos no ceniio inleinacionaI: anles (...) consideiados cono paile inaliva na poIlica de aIen nai, leio agoia un volo hine que sei necessiio consideiai e apieciai. (...). 87 Cunpie iefoiai que o Tialado de 1915 nada linha de iesislncia a peneliao poIlica e econnica dos Lslados Unidos ou nesno da Luiopa. 88 A aIiana infoinaI do AC no foia acoIhida con hosliIidade peIos Lslados Unidos, que eslaiian nudando sua foina de luleIa solie os vizinhos do suI. A Iiineiia Cueiia Ievou a una ciise lolaI da oiden inleinacionaI na quaI se inseiia o AC que, en consequncia, desapaieceu sen enconliai condies paia iessuigii no enlie-gueiias. 89 No coneo de 1923 seu coIapso foi dehnilivo, pois a chanceIaiia aigenlina iecusou a pioposla liasiIeiia de una ieunio pievia dos lis en VaIpaiaso, paia lialai do ieIalivo aos ainanenlos navais, anles da ieaIizao da V Confeincia Ian-aneiicana de Sanliago. 9O A Ciande Cueiia inleiionpeu a sequncia das confeincias inleinacionais aneiicanas, o que conliiluiu paia o aiiefecinenlo da soIidaiiedade henisfeiica na decada de 192O, nolada na VI Confeincia InleinacionaI Aneiicana (Havana, 1928), quando hcou nlida a ciso LUA-Aneiica Lalina. Na conjunluia inedialanenle anleiioi a Segunda Cueiia os Lslados Unidos voIlaian-se, novanenle, paia a Aneiica Lalina pialicando una poIlica de apioxinao, Iideiada peIo piesidenle IiankIin D. RooseveIl que a designou de loa vizinhana. No iasiI, a pailii de oululio de 193O iniciou-se o peiodo Vaigas, no quaI se piesligiou o pan-aneiicanisno, visveI na queslo de Lelcia e na nediao, junlanenle con a Aigenlina, da Cueiia do Chaco. Na oiden nundiaI do segundo ps-gueiia, foi pievislo na caila da ONU a ciiao de oiganisnos iegionais. Assin, en 1947, foi assinado en 87 Tais palavras foram ditas por Mller em conversa com Luis Goruert (filho). ("El canciller brasileo General Mller - a bordo del `Gelria, La Razn, Buenos Aires, 9 jun. 1915). 88 SMITH, 1991, p.80. LEUCHARS, 1983, informa que o rascunho preliminar do tratado do ABC, elaborado por Irarrazvel (representante do Chile no Rio de Janeiro) e Mller, fora submetido apreciao dos Estados Unidos. Estes adotaram um atitude de desencorajamento em face da articulao do ABC, sem serem enfticos. De fato, no acreditavam na possibilidade de consolidao de uma aliana. (Cf. p.59-60). RAPOPORT MADRID (1998, p.250), apoiados em BEZ, Beatriz R. S. de, ("El A.B.C. como entidad poltica: um intento de aproximacin entre la Argentina, Brasil y Chile a princpios del siglo, Ciclos. Ao II, v. II, n2, 1992, p.182-183) interpretam que a proposta do ABC fora "na realidade estimulada pelos Estados Unidos como complemento de sua poltica pan-americana no Cone Sul, regio vinculada Europa por slidas relaes econmicas, financeiras e culturais. 89 Cf. DONGHI, 1972, p. 292-3. 90 Cf. FERRARI, 1981, p.70. CLODOALDO BUENO 54 IelipoIis o Tialado Inleianeiicano de Assislncia Recpioca (TIAR), que pievia necanisnos de nanuleno da paz e da seguiana henisfeiica. A Oiganizao dos Lslados Aneiicanos (OLA), ciiada en 1948 peIa IX Confeincia InleinacionaI Aneiicana, ieaIizada en ogol, e a sucessoia da Unio Ian-aneiicana ciiada en 189O e iesponsveI peIas confeincias que se Ihe seguiian. Con o TIAR e a OLA, o iegionaIisno henisfeiico inlegiou-se a oiden nundiaI do segundo ps-gueiia. > 9ED ,0 :&2%0 B& 5,/1,6 & .&/R+ Ao leinino da Segunda Cueiia (naio de 1945), da quaI o iasiI pailicipou ao Iado dos AIiados, seguiu-se a deposio de Vaigas en oululio. Redenocializado o pas, o naiechaI Luiico Caspai Dulia foi eIeilo peIo volo diielo en dois de dezenlio e lonou posse en janeiio do ano seguinle. O novo piesidenle nanleve a poIlica exleina cenliada na pioxinidade aos Lslados Unidos en sequncia ao aIinhanenlo havido duianle a gueiia. No pIano inleino adninisliou a econonia e hnanas nacionais segundo piincpios Iileiais. Nas veilenles inleina e exleina assuniu, poilanlo, liajeliia diveisa daqueIa da Aigenlina que nas nos de }uan Doningo Iein iunava paia o nacionaIisno popuIisla e afaslanenlo dos Lslados Unidos, faloies que punhan o iasiI en guaida e iefialiio a quaIquei piojelo inleinacionaI de apioxinao lipo AC. O ieloino de Vaigas ao podei en 1951 aIleiou esse quadio, havendo ale ieloino no que se iefeie as duliedades pipiias de seu esliIo de goveinai. A fienle do Minisleiio das ReIaes Lxleiioies aIou }oo Neves da Ionlouia, defensoi da pioxinidade con os LUA e conliiio a apioxinao con a ieplIica do Iiala naqueIes leinos, na enlaixada en uenos Aiies ieps }oo alisla Lusaido, gacho, anligo conpanheiio, adeplo do paclo do AC e anigo de }uan Doningo Iein, que ansiava peIa unio das lis piincipais naes do suI do henisfeiio. Inleinanenle, os conliiios a apioxinao denunciavan que poi lis do pielendido paclo, Iein aIinenlasse piopsilos expansionislas solie o segnenlo suI do conlinenle. Islo poique dianle dos lIocos de podei anlagnicos Iideiados peIos LUA e Unio Sovielica, Iein piopunha una leiceiia posio - a Aneiica do SuI Iideiada peIas naes que conpunhan o AC. 91 A oposio IileiaI e a inpiensa denunciaian o peiigo da inslaIao de una ieplIica sindicaIisla ao vei seu piineiio nandaliio apioxinai-se de Iein. Aps un peiodo de hesilao peineada peIo 91 BANDEIRA, 1987, p.25. O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA 55 enlale inleino, infoina-nos Muniz andeiia que Vaigas conlalou Iein ieseivadanenle en 1953, usando un inleinediiio, paia indagai solie sua disposio de foinai o AC. Aps dai iesposla posiliva, o piesidenle aigenlino hcou aguaidando nanifeslao de Vaigas, que, lodavia, no deu sequncia ao assunlo, piovaveInenle en iazo da ciise inleina e das foias conliiias que se desencadeaiian poique o Idei jusliciaIisla linha inagen de diladoi fascisla. A denoia Ievou esle, en confeincia seciela na LscoIa NacionaI de Cueiia, a acusai Vaigas de fiaqueza e opinai que o Ilanaialy punha olslcuIos a unio dos dois pases. O lexlo vazou e no Rio de }aneiio chegou as nos do oposicionisla CaiIos Laceida que o pulIicou (W'#D4$, ), ;9C'*$%,), liansfoinando o assunlo en escndaIo poIlico. Vaigas foi acusado de liaidoi da pliia. 92 Nessa aIluia, o goveino Vaigas j peidia suslenlao e caninhava paia seus esleiloies. Meses depois, Vaigas suicidou-se (24/8/1954) en neio a una ciise poIlica na quaI se enlieciuzaian conponenles exleinos e inleinos, solieludo coiiupo. Iein foi deiiulado do podei no nuilo lenpo depois (21/9/55). 93 Iiefeiiu o caninho do exIio. Anles disso, j eslavan noilas as possiliIidades de un paclo lipo AC. 94 9 >%&/,340 .,+H,2&/$*,+, As ieIaes do iasiI con a Aneiica Lalina voIlaian a ganhai nfase na geslo de }usceIino ulilschek de OIiveiia (1955-196O) con o Iananenlo da Opeiao Ian-aneiicana (OIA) en 1958 cono pioposla de coopeiao inleinacionaI de nlilo henisfeiico con vislas a lanii da Aneiica Lalina a niseiia e o suldesenvoIvinenlo, vislos cono poilas de enliada paia ideoIogias anlidenocilicas. A apiesenlao da OIA apioveilava o nonenlo de ieciudescinenlo do anli noile- -aneiicanisno que ciiava dihcuIdades nas ieIaes dos Lslados Unidos con as naes do suI henisfeiico que no ieceleian os lenefcios da coopeiao econnica pieslada poi aqueIes a oulias ieas do nundo. O piesidenle liasiIeiio pediu ao piesidenle noile-aneiicano Lisenhovei que o pan-aneiicanisno poIlico livesse liaduo econnica, pois seiia a naneiia nais ehcienle de o henisfeiio se opoi a aneaa naleiiaIisla e anlidenocilica do lIoco sovielico. }usceIino iefeiia-se no apenas ao iasiI, nas a Aneiica Lalina na defesa do iefoio da denociacia, pois esla 92 Id., p. 30-31. 93 BANDEIRA, 1987, p. 31-32. 94 CAVLAK, 2008, p. 56 e segtes., 65, 169, 171, 176, 182, 195, 201; HIRST, 1996, p.221-225. CLODOALDO BUENO 56 seiia inconpalveI con a niseiia. 95 Iaia eIe a OIA no eia un sinpIes piogiana, nas &(), 49, C(2Q&#.,Y ajuslada as novas nodaIidades da ciise nundiaI, nun nonenlo cilico paia o Ocidenle. A pioposla pedia esludos solie a apIicao de capilais en ieas aliasadas do conlinenle, aunenlo do ciedilo das enlidades inleinacionais, foilaIecinenlo da econonia inleina, discipIina no neicado de piodulos de lase, foinao de neicados iegionais, anpIiao e diveisihcao da assislncia lecnica, e a necessidade de capilais plIicos paia seloies lsicos e infiaesliuluia. 96
Apesai da n vonlade do Secieliio de Lslado }ohn Ioslei DuIIes, que achou a ideia inopoiluna, o goveino noile-aneiicano no leve cono fugii de sua discusso en iazo da iepeicusso inleinacionaI que o assunlo adquiiiu. 97 A OIA, apesai de len acoIhida peIa Oiganizao dos Lslados Aneiicanos (OLA), que consliluiu una conisso especiaI de iepiesenlanles dos seus vinle un nenlios (Conil dos 21) incunlida de Ihe dai execuo, apiesenlou poucos iesuIlados pilicos. A ciiao do anco Inleianeiicano de DesenvoIvinenlo (ID) e aponlada cono o nico iesuIlado concielo, ale poique foi ao enconlio de una aspiiao anliga na iea. 98 Ainda no iefeienle a coopeiao econnica cale neno, peIas expeclalivas que geiou, a assinaluia en 28 de feveieiio de 196O (paia vigoiai a pailii de 1 de juIho de 1961) do Tialado de Monlevideu, que ciiou a Associao Lalino-aneiicana de Livie Coneicio (AIaIc), peIo iasiI, Aigenlina, Mexico, Iaiaguai, Ieiu e Uiuguai. O oljelivo eia eslaliIizai e anpIiai as liocas coneiciais, desenvoIvei novas alividades, aunenlai a pioduo e sulsliluii inpoilaes de pases no nenlios. A cada Lslado nenlio hcava ieseivada a Iileidade de dispensai aos piodulos vindos de pases no signaliios o lialanenlo laiifiio que juIgasse adequado as suas convenincias. Consideia-se lanlen, a AIiana paia o Iiogiesso do piesidenle }ohn ennedy cono una iesposla laidia, na esleiia da ciise culana, a ideia Ianada peIa OIA. 99 95 LEITE FILHO, 1959, p. 47-48; SILVA, Artigos e entrevistas sobre ..., p.5-11, 33-36; BANDEIRA,1973, p.378, 381-382; SILVA, 1992; VIDIGAL, 2001, p. 92-94; Conferncia de Juscelino Kubitschek de Oliveira na PUC do Rio de Janeiro em 29 out. 1958 e discurso, RBPI, 5:137-144; 6-116-123, 1959. 96 SILVA, Artigos e entrevistas sobre ..., p.13-16; Conferncia de Juscelino Kubitschek de Oliveira na Escola Superior de Guerra, RBPI, 5:144-151, mar. 1959, p.146, 150. Mensagem; Conferncia, RBPI, 6, 1959. 97 Cf. SETTE, 1996, p. 251. 98 Organizao dos Estados Americanos - comisso especial dos 21, RBPI, 5:93-96, mar. 1959; MALAN, 1984, p.88; LEITE, 1959, p.26-43; SETTE, 1996, p. 251; Mensagem, RBPI, 10:109; Banco Interamericano de Desenvolvimento, RBPI, 12:167-168, dez. 1960. Para apreciaes crticas sobre a OPA feitas poca, veja-se VIZENTINI, 1996, p. 237. 99 Relatrio, 1961, p.29; RBPI, 10:109-111, 143-159; BANDEIRA, 1987, p.35; MONETA, 1973, p.121-123; MENEZES, 1961, p.70; LAFER PEA, 1973, p. 115; LAFER, 1982, p. 179-180. Sobre a relao OPA-Aliana para o Progresso, veja-se PECEUILO, 2005, p.226-227. O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA 57 D0+*7#6Y&6 O inlegiacionisno liasiIeiio ao Iongo do peiodo exaninado foi nais ieliico do que naicado poi aes concielas. Quando foi aIen dislo no uIliapassou o padio da coidiaI inleIigncia paia no anaiiai o pas a conpionissos. Mesno quando esses exisliian, foian hinados nuIliIaleiaInenle e caian na iiieIevncia, cono ocoiieu con a AIaIc e AIadi. Lsla olseivao iefoia o falo de ao Iongo de nossa hisliia as conveisaes solie inlegiao senpie coneaien peIa Aigenlina, visla no apenas cono paiceiia piefeienciaI, nas lanlen peIa cincia de sua piesena e inuncia enlie os pases de faIa espanhoIa, Ievando nossas auloiidades, de Rio ianco a }nio Quadios a peicelei que nossas lenlalivas de agIulinao e inuncia no segnenlo suI do henisfeiio seiian inehcienles se no conlassen con a inuncia conpailiIhada con o vizinho do Iiala. A ideia de conpailiIhanenlo na veilenle alInlica da Aneiica do SuI esleve piesenle nas concepes de Rio ianco e en negociadoies posleiioies a eIe. Oulia concIuso que eneige a pailii dos falos e a conhinao da foia do peso do nonenlo hisliico nundiaI. As pioposlas de inlegiao pan- -aneiicana da viiada do secuIo XIX paia o XX inspiiavan-se nos piocessos de unidade nacionaI (na AIenanha coneou peIa unio aduaneiia, o _(22P*'*#$) e en pioposlas cenliadas na elnia (pan-esIavisno, pan-geinanisno), que naI disfaiavan pielenses inpeiiaIislas. Na Aneiica o pan-aneiicanisno inspiiava-se no passado coIoniaI conun as naes do henisfeiio. De quaIquei foina, un panisno a nais no deixava de ciiai apieenso. O AC de Rio ianco, confoine eIe nesno conslalou, acalou defasado: o nonenlo eia de iivaIidade navaI, ieainanenlo, acoidos secielos, faIla de inlegiao fsica enlie os povos. Mais laide, o uIlianacionaIisno piesenle nas duas gueiias nundiais, incIuindo-se o enlie-gueiias e suas vaiianles lolaIiliias invialiIizavan o inlegiacionisno sinceio, pois acoleilavan piojelos de expanso. O AC de Vaigas e Iein lanlen eslava defasado, solieludo poique o Idei do jusliciaIisno eslava en desconpasso con seu pipiio lenpo, pois, en pIena eia de iedenocializao e do IIano MaishaII de ajuda econnica paia conlei o conunisno, eIe uliIizava-se de nelodos e esliIo de diladoies popuIislas deiiolados. Vaigas no peiceleu os iiscos ao apioxinai-se do iegine enlo vigenle no Iiala. Iein que o ajudaia hnanceiianenle na eIeio, iionicanenle, con suas faIas e indisciies, acalou conliiluindo paia sua queda. CLODOALDO BUENO 58 Cunpie ainda iegisliai que a pailii da geslo de ulilschek o inlegiacionisno liasiIeiio iefoiou a nfase no desenvoIvinenlo ao pedii liaduo econnica paia a soIidaiiedade poIlica. Lsse foi o senlido da OIA, sincionizada con o espiilo do lenpo. Fnntcs c bIb!Ingraa ALUQULRQUL, }ose Auguslo C. de. (Oig.) -*%%*$&, ,$(% )* C(2Q&#., *8&*'$, D',%#2*#', `abcd0abbde. v. I e II. So IauIo: CuIluia Ldiloies Associados/NcIeo de Iesquisa en ReIaes Inleinacionais da USI, 1996. ARQUIVO Hisliico do Ilanaialy (AHI). Rio de }aneiio: coiiespondncia dipIonlica de Assuno, uenos Aiies, Monlevideu, Washinglon, Sanliago, Aiquivo pailicuIai do laio do Rio ianco, Maos iefeienles a I e III confeincias inleinacionais aneiicanas. ARCHIVL du Minislie des Affaiies Lliangies (AMAL). Iaiia: coiiespondncia dipIonlica de uenos Aiies. ANDLIRA, Moniz. X *#8( 7'I*$&#$,0J',%#2f ( C'(.*%%( )* #$&*I',56( ), 79F'#., R,&#$,. iasIia: Ldiloia Univeisidade de iasIia, 1987. ANDLIRA, Moniz. Prcscna dcs |s|adcs Unidcs nc 8rasi|. Rio de }aneiio: CiviIizao iasiIeiia, 1973. ULNO, CIodoaIdo, O iasiI e a leiceiia confeincia inleinacionaI aneiicana, +%&4)(% A#%&B'#.(%, ns 13 e 14, MaiIia, 1974-1975. . :(2Q&#., *8&*'$, ), :'#9*#', =*CgD2#.,f (% ,$(% )* ,C(I*4 `abdh , abaie. So IauIo: Iaz e Teiia, 2OO3. URNS, L. iadfoid. As ieIaes inleinacionais do iasiI duianle a piineiia ReplIica. In: IAUSTO, oiis. (dii.) A#%&B'#, I*',2 ), .#P#2#K,56( D',%#2*#',. Rio de }aneiio-So IauIo: DifeI, 1977, l.3, v.2, p.375-4OO. URNS, L. iadfoid. WN* 4$\'#&&*$ ,22#,$.*j =#( J',$.( ,$) &N* J',K#2#,$0 79*'#.,$ '*2,&#($%. Nova oik-Londies: CoIunlia Univeisily Iiess, 1966. O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA 59 CALCLRAS, Iandi. ;)F#,% C(2Q&#.,% )* :,$)#/ @,2BI*',%H Inlioduo, cionoIogia, nola lilIiogihca e lexlos seIecionados poi Iiancisco IgIesias. iasIia: Senado IedeiaI, Rio de }aneiio: Iundao Casa de Rui ailosa, 1987. CAVLA, Iuii. 7 C(2Q&#., *8&*'$, D',%#2*#', * , 7'I*$&#$, C*'($#%&,`abkl0abmme. So IauIo: AnnalIune, 2OO8. CLRVO, Anado Luiz ULNO, CIodoaIdo. A#%&B'#, ), C(2Q&#., *8&*'#(' )( J',%#2. 4 ed. vei. anpI. iasIia: Ldiloia Univeisidade de iasIia, 2O11. CONDURU, CuiIheine Iiazo. 7 C(2Q&#., *8&*'$, )* =#( J',$.( (% &',&,)(% )( 7J@. iasIia: Univeisidade de iasIia (disseilao-nesliado), 1998. COSTA, }oo Iiank da. E(,<4#9 [,D4.( * , C(2Q&#., *8&*'#(' )( J',%#2. Rio de }aneiio: Recoid, 1968. DONCHI, TuIio HaIpeiin. A#%&B'#, .($&*9C('/$*, )* 79F'#., R,&#$,. 3 Ld. Madiid: AIianza LdiloiiaI, 1972. LTCHLIARLORDA, Roleilo. A#%&('#, )* 2,% '*2,.#($*% #$&*'$,.#($,2*% ,'I*$&#$,%. uenos Aiies: IIeanai, 1978. ILRRARI, Cuslavo CALLO, LzequieI (conpiIs). R, 7'I*$&#$, )*2 X.N*$&, ,2 @*$&*$,'#(. uenos Aiies: LdiloiiaI Sudaneiicana, 198O. ILRRARI, Cuslavo. La Aigenlina y sus vecinos. In: ILRRARI, C. & CALLO, L. (conpiIadoies). R, 7'I*$&#$, )*2 X.N*$&, ,2 @*$&*$,'#(. uenos Aiies: LdiloiiaI Sudaneiicana, 198O, p.671-694. ILRRARI, Cuslavo. +%<4*9, )* 2, C(2Q&#., *8&*'#(' ,'I*$&#$,. uenos Aiies: LdiloiiaI Univeisiliia de uenos Aiies, 1981. IRACA, Rosendo CORRA, Luiz IeIipe de Seixas. 7'I*$&#$, J',%#2H @*$&*$/'#( )* h P#%#&,%. |uenos Aiiesj: LdiloiiaI Cenlio de Lsludios Unin paia Ia Nueva Mayoia, 1998. IRACA, Rosendo. =(., M *2 J',%#2. uenos Aiies: LdiloiiaI Cenlio de Lsludios Unin paia Ia Nueva Mayoiia, 1994. CLODOALDO BUENO 60 CANZLRT, Iiedeiic WiIIian. The aion do Rio ianco, }oaquin Naluco, and lhe giovlh of iaziIian-Aneiican fiiendship, 19OO-191O, WN* A#%C,$#. 79*'#.,$ A#%&('#.,2 =*P#*\, n22, p. 432-451, 1942. HLINSILLD, AdeIai. 7% ,5>*% I*(C(2Q&#.,% )( D,'6( )( =#( J',$.( * %*4% rccxcs na Argcn|ina. Ioilo AIegie: Ionlifcia Univeisidade CalIica do Rio Ciande do SuI, 2OOO (Tese-douloiado). HIRST, Monica. A poIlica exleina do segundo goveino Vaigas. In: ALUQULRQUL, }ose Auguslo C. de. (Oig.) -*%%*$&, ,$(% )* C(2Q&#., *8&*'$, D',%#2*#', `abcd0abbde. So IauIo: CuIluia Ldiloies Associados/NcIeo de Iesquisa en ReIaes Inleinacionais da USI, 1996, v. I, p. 211-23O. }ORNAIS - uenos Aiies: +2 ?#,'#(, R, 1,.*&, )* J4*$(% 7#'*%, R, ",V,$,, R, [,.#B$, R, :'*$%,, R, =,KB$, -,'9#*$&(. Rio de }aneiio: E('$,2 )( @(99*'.#(T X :,#KH So IauIo: X +%&,)( )* -H :,42(. LAILR, CeIso ILA, IeIix. 7'I*$&#$, * J',%#2 $( %#%&*9, ),% '*2,5>*% #$&*'$,.#($,#%. So IauIo: Duas Cidades, 1973. LAILR, CeIso, Ianoiana geiaI. In: AHIA, Luiz AIleilo e oulios. n4*%&>*% .'Q&#.,% ), %#&4,56( #$&*'$,.#($,2. Iepes, Ldiloia Univeisidade de iasIia: iasIia, 1982. LLITL IILHO, aiielo, OIA: piineiio ano de discusses e negociaes, =J:;, 5:44-77, nai. 1959, p. 47-48. LLITL, CIeanlho, anco Inleianeiicano de DesenvoIvinenlo, =J:;, 6:26-43, 1959, LLUCHARS, C. }. R. J',K#2#,$ U('*#I$ C(2#.M ,$) &N* I'*,& C(\*'%T abah0abcd. Univeisily of Oxfoid, 1983 (lese de IhD). LINS, Ivaio. =#(0J',$.(. 2ed. So IauIo: NacionaI, 1965. . Rio de }aneiio-So IauIo: }ose OIynpio, 1945, 2 v. MALAN, Iedio Sanpaio, ReIaes econnicas inleinacionais do iasiI (1945-1964). In: IAUSTO, oiis (oig.). A#%&B'#, I*',2 ), .#P#2#K,56( D',%#2*#',. So IauIo: DifeI, 1984. p. 51-1O6, v. 11. O BRASIL E O INTEGRACIONISMO: DO ABC DE RIO BRANCO OPERAO PAN-AMERICANA 61 MLNLZLS, A. }. ezeiia de. o%#,T oU'#., * , C(2Q&#., #$)*C*$)*$&* )( J',%#2. Rio de }aneiio: Zahai, 1961. MINISTLRIO das ReIaes Lxleiioies. =*2,&B'#( 1914/15. MONLTA, CaiIos }uan. La poIlica exleiioi deI iasiI. In: IUIC, }uan CaiIos LT aI. ?* 2, )*C*$)*$.#, , 2, 2#D*',.#B$f C(2#&#., *8&*'#(' )* 79F'#., R,&#$,. uenos Aiies, Ld. La asliIIa, 1973, p. 55-185. OTLRO, DeIia DeI IiIai. La poIlica AC: un fenneno iecuiienle en Ios pioyeclos de conceilacin iegionaI deI cono sui Ialinoaneiicano, =*% 1*%&,, n37, p.1O5-124, 1998-99. ILCLQUILO, Ciislina Soieanu. A pc|i|ica cx|crna dcs |s|adcs Unidcs. .($&#$4#),)* (4 94),$5,p 2 ed. anpI.. aluaI. Ioilo AIegie: Ldiloia da UIRCS, 2OO5. RAIOIORT, Maiio & MADRID, Lduaido. Os pases do Cone SuI e as giandes polncias. Tiad. de Iiancisco Ieinando MonleoIiva Doialiolo. In: RAIOIORT, Maiio CLRVO, Anado Luiz (oigs.). A#%&B'#, )( @($* -42. Rio de }aneiio: Revan, iasIia: Ldiloia Univeisidade de iasIia, 1998, p. 239-288. RICUILRO, Rulens, Un peisonagen da ReplIica. In: RICUILRO, R., ARA}O, }. H. I. (con a coIaloiao de }OIILRT, R.). E(%F ",'#, ), -#2P, :,',$N(%T D,'6( )( =#( J',$.(. iasIia: Iundao AIexandie de Cusno, 1995. RICUILRO, Rulens. =#( J',$.(f ( J',%#2 $( 94$)(. Rio de }aneiio: Conliaponlo/Ieliolis, 2OOO. ROMLRO, Luis AIleilo. J'*P* N#%&('#, .($&*9C('/$*, )* 2, 7'I*$&#$,. uenos Aiies: Iondo de CuIluia Lconnica, 1994. RUIZ MORLNO, Isidoio. A#%&B'#, )* 2,% '*2,.#($*% *8&*'#('*% ,'I*$&#$,% `aiad0abmme. uenos Aiies: LdiloiiaI Ieiiol, 1961. SLTTL, Lus Lindenleig, A dipIonacia econnica liasiIeiia no ps- -gueiia (1945-1964). In: ALUQULRQUL, }. A. C. (oig). Sessenla anos de poIlica exleina liasiIeiia (193O-199O). CuIluia Ldiloies Associado/ NcIeo de Iesquisa en ReIaes Inleinacionais da USI. So IauIo: 1996, v. 2, p.239-266. CLODOALDO BUENO 62 SILVA, AIexandia de MeIIo e. 7 C(2Q&#., *8&*'$, )* EHqf XC*',56( :,$0 0,9*'#.,$,. Rio de }aneiio: ICV/CIDOC, 1992. SILVA, CeIso Anlonio Souza e, Opeiao Ian-aneiicana, in: RASIL, Minisleiio das ReIaes Lxleiioies. 7'&#I(% * *$&'*P#%&,% %(D'* , XC*',56( :,$0,9*'#.,$,, p.5-11, 33-36. SMITH, }oseph. Uncqua| gian|s, dip|cna|ic rc|a|icns oc|uccn |nc Uni|cd S|a|cs ,$) J',K#2T aiib0abcd. Univeisily of Iillsluig Iiess, 1991. VIDICAL, CaiIos Lduaido. ;$&*I',56( J',%#207'I*$&#$,f ( C'#9*#'( *$%,#( `abmi0ablhe. Disseilao (Mesliado) - Univeisidade de iasIia, 2OO1. VIZLNTINI, IauIo Iagundes, A poIlica exleina do goveino }K (1956- 1961). In: ALUQULRQUL, }. A. C. (oig.). -*%%*$&, ,$(% )* C(2Q&#., *8&*'$, D',%#2*#', `abcd0abbde. v.1. So IauIo: CuIluia Ldiloies Associados/NcIeo de Iesquisa en ReIaes Inleinacionais da USI, 1996, p.231-251. 63 A Integrao Sul-Americana como um Projeto Brasileiro: de Uruguaiana s Malvinas @,'2(% +)4,')( G#)#I,2 ;+:/0B#340 A nodeina inlegiao da Aneiica Lalina len sua oiigen na decada de 195O, confoinada, en piineiio Iugai, poi necessidades econnicas enfienladas peIas naioies econonias da iegio e, en segundo, peIos diveisos ieveses sofiidos poi seus goveinanles na lusca de apoio noile-aneiicano ao desenvoIvinenlo. Un dos esfoios nais sislenlicos iesuIlou na ciiao da Conisso Lconnica paia a Aneiica Lalina (CepaI), en 1949, vincuIada as Naes Unidas, con a funo de pionovei esludos e de auxiIiai os goveinos na eIaloiao de piojelos de desenvoIvinenlo. A Oiganizao dos Lslados Aneiicanos (OLA), ciiada en 1948 e que deveiia cunpiii na esfeia poIlica o que o Tialado Inleianeiicano de Assislncia Recpioca (TIAR) deveiia fazei na iea da defesa, no conseguia - ou no pielendia - dai iesposlas a aIluia das denandas dos pases Ialino-aneiicanos. A pailii de 1947, os Lslados Unidos coIocaian a seguiana niIilai e poIiciaI acina de quaIquei oulia pieocupao en ieIao aos pases suldesenvoIvidos sol sua hegenonia. Un dos eIenenlos dessa eslialegia eia a poIlica de sinaI veide paia os seloies auloiiliios conseivadoies, aIiada a llica de consideiai conunislas lodos os novinenlos popuIaies que Iulavan poi nudanas sociais. Nesse conlexlo, liveian hn goveinos denocilicos na VenezueIa e no Ieiu (1948), en Cula (1952) e na CualenaIa (1954). A expeiincia iefoinisla na CualenaIa, Iideiada peIo CARLOS EDUARDO VIDIGAL 64 niIilai nacionaIisla }acolo Ailens, foi conlalida peIos Lslados Unidos, que, aIegando a peneliao conunisla no pas, conseguiu o avaI da OLA - X Confeincia Inleianeiicana (1954) -, incIuindo o volo liasiIeiio, paia depoi o goveino Ailens. Ioi nesse conlexlo de dihcuIdades en ieIao a olleno de enpieslinos exleinos - Ieia-se noile-aneiicanos - e de poucos iesuIlados na coopeiao lecnica paia o desenvoIvinenlo que }usceIino ulilschek Ianou, en 1958, a Opeiao Ian-Aneiicana (OIA). A inicialiva de } vaIia-se do aigunenlo de que a Aneiica Lalina, necessilava de un IIano MaishaII cono neio de supeiao do suldesenvoIvinenlo, conpieendido cono a neIhoi naneiia de conlei o conunisno na iegio. Consisliu en una lenlaliva de nuIliIaleiaIizao do pan-aneiicanisno, que peiniliiia una anpIa cooidenao dos pases aneiicanos en favoi do desenvoIvinenlo. Aos LUA caleiian o hnancianenlo dos piojelos nacionais de desenvoIvinenlo e a liansfeincia de lecnoIogia. Lssa disciepncia enlie o pioposlo poi } e os inleiesses de Washinglon expIica, en giande nedida, as dihcuIdades enfienladas peIa OIA. No nesno ano de 1958, o Inslilulo Supeiioi de Lsludos iasiIeiios (ISL), ciiado no goveino Cafe IiIho, nas que se liansfoinaiia en supoile ideoIgico do desenvoIvinenlisno dos anos }, pulIicou o Iivio X $,.#($,2#%9( $, ,&4,2#),)* D',%#2*#',, de HeIio }aguaiile. Iiofundo conhecedoi do delale liavado na Aneiica Lalina en loino do lena do desenvoIvinenlo, }aguaiile consideiava que o Ilanaialy no conseguiia se adaplai a nova conjunluia suigida ao hnaI da Segunda Ciande Cueiia. No aconpanhaia, poi exenpIo, a lonada de conscincia da sociedade liasiIeiia da ieIao exislenle enlie o desenvoIvinenlo econnico e sociaI do pas e sua poIlica exleiioi. As lis diieliizes piincipais da poIlica exleiioi liasiIeiia desde a gueiia linhan sido, na viso de }aguaiile, a coIaloiao con os Lslados Unidos, o conlale ao coIoniaIisno e o eslieilanenlo dos vncuIos con os pases Ialino-aneiicanos, pailicuIainenle con os suI-aneiicanos. A coIaloiao con os LUA no liaduzia una poIlica ehcienle e no enconliava, inleinanenle, os supoiles necessiios, o anlicoIoniaIisno no apiesenlava nenhuna ailicuIao con os pases que suslenlavan a descoIonizao afiicana e asilica, e a apioxinao con a Aneiica Lalina eia conliaiiada peIa liadio de isoIanenlo en ieIao aos vizinhos. A supeiao dessa siluao negaliva seiia dada poi neio de una nova poIlica exleiioi, cuja essncia seiia a aulononia fienle as piincipais foias inleinacionais, a epoca chanada neuliaIisno. A piineiia condio paia neuliaIizai o podei de iepiesIia dos LUA - ieao naluiaI a quaIquei exeiccio aulononisla - eia a unio da A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS 65 Aneiica Lalina, cuja lase seiia a coopeiao enlie iasiI e Aigenlina. QuaIquei que fosse a aspiiao do iasiI, sua ailicuIao con a Aigenlina conslilua-se cono inpeialivo lsico paia anlos os pases e paia o sislena Ialino-aneiicano en geiaI. Una aIiana ofensiva e defensiva liasiIeiio-aigenlina, apoiada da neIhoi naneiia na econonia dos dois pases, acaiielaiia, de inedialo, a inveiso das iegias de podei na Aneiica Lalina, ou peIo nenos na Aneiica do SuI. 1OO A anIise de }aguaiile, aIiada ao delale econnico dos anos 195O, indican que a OIA no adolou a eslialegia coiiela na lusca do desenvoIvinenlo Ialino-aneiicano, que exigia, anles de ludo, avanos na inlegiao econnica iegionaI, lendo poi piincpio a ,'&#.42,56( enlie iasiI e Aigenlina. L nesse senlido que o Lnconlio de Uiuguaiana, enlie os piesidenles }nio Quadios e Ailuio Iiondizi, en aliiI de 1961, e o nico naico hisloiicanenle consislenle paia o incio da inlegiao suI- -aneiicana, laI quaI a concelenos nas decadas iniciais do secuIo XXI. Ioi o piineiio nonenlo no quaI, aIen do eslaleIecinenlo de un sislena de consuIlas iecpiocas, visIunliou-se a inlegiao econnica en senlido anpIo, en un hoiizonle dehnido, a Aneiica do SuI. US I/#1#,$,+,- , L0/3, B, $+:&1/,340 O Lnconlio de Uiuguaiana foi o ponlo aIlo da dinenso suI- -aneiicana da aulodenoninada IoIlica Lxleiioi Independenle (ILI), de }nio Quadios e Afonso Aiinos de MeIo Iianco. Iaia o enlaixadoi aigenlino no Rio de }aneiio, CaiIos ManueI Muiz, a ILI incoipoiaiia o discuiso que Auguslo Iiedeiico Schnidl uliIizaia na OIA, nas piovaveInenle no haveiia nodihcao sulslanciaI na poIlica exleiioi do iasiI. O que se podeiia suspeilai eia que Quadios desse a OIA un ,I4)( %*$&#)( )*2 2#)*',KI( D',%#2*V(. Tudo dava a enlendei que o novo goveino desejaiia assunii eneigicanenle a Iideiana conlinenlaI. 1O1 Con efeilo, o chanceIei Afonso Aiinos piops: a) a nundiaIizao das ieIaes inleinacionais do iasiI, piovaveInenle a inicialiva de naioi oiiginaIidade da ILI, l) a aluao isenla de conpionissos ideoIgicos, enloia con a ahinao de que o iasiI fazia paile do ocidenle, c) a nfase na lissegnenlao do nundo enlie Noile e SuI, e no nais enlie Lesle e Oesle, d) a anpIiao das ieIaes coneiciais inleinacionais, e) o desejo de pailicipao 100 JAGUARIBE, Hlio. O nacionalismo na atualidade brasileira. Rio de Janeiro: ISEB, 1958, p. 280. 101 Letra de Carlos Manuel Muiz, para Digenes Taboada, Rio de Janeiro, 27.01.60, reservada, n 1.300, pp. 1-3. MREC/ AH, lata: Brasil, 1961 al 1965. CARLOS EDUARDO VIDIGAL 66 nas decises inleinacionais, f) a Iula peIo desenvoIvinenlo, peIa paz e peIo desainanenlo, g) a defesa da no inleiveno e da aulodeleininao dos povos elc. 1O2 Quanlo ao conlinenle aneiicano, espeiava-se una Iinha nenos coidiaI paia con os goveinos no denocilicos, o que no incIuiiia necessaiianenle o Iaiaguai, dadas as loas ieIaes nanlidas enlie os dois pases. Cula seiia una das opes nais difceis con as que haveiia de defionlai-se o novo goveino, apesai de Quadios no lei insislido nais solie o assunlo, especiaInenle depois de sua viliia. Ln ieIao a Aigenlina, a peispecliva eia pionissoia, pois as ieIaes liIaleiais se enconliavan en lina fase e j se disculia a coopeiao paia o desenvoIvinenlo e a anpIiao dos neicados poi neio de unies aduaneiias. 1O3 A naioi paile dos esludos conlenpoineos solie a ILI aliilui nfase excessiva aos seus piincpios e diieliizes, consideiando piincipaInenle o falo de seus vaIoies leien inuenciado a poIlica exleiioi de oulios goveinanles liasiIeiios cono, poi exenpIo, Lineslo CeiseI e nesno seus anlecessoies, Cosla e SiIva e LnIio Medici. O goveino Quadios foi cuilo denais, lunuIluado denais, paia que sua poIlica exleina livesse condies de ahinao. Nesse senlido, CeIson Ionseca }i. consideia a ILI nais un piojelo poIlico, una concepo inleIecluaI, do que una poIlica exleiioi que lenha conseguido ailicuIai piincpios, diieliizes, neios e aes. 1O4 Ln una peispecliva nais anpIa de lenpo, CIodoaIdo ueno aliilui o seu sucesso a conlinuidade que leve sol }oo CouIail - San Tiago Danlas e con os goveinos anleiioies, podendo sei consideiada desdolianenlo de una lendncia oiiunda da poIlica exleiioi do segundo goveino Vaigas. L nessa peispecliva de conlinuidade Vaigas - } - Quadios que o enconlio de Uiuguaiana ganha foia no conlexlo das loas ieIaes enlie iasiI e Aigenlina, acina nencionadas. Tendo o iasiI passado peIo quinqunio desenvoIvinenlisla de } e a Aigenlina sido goveinada peIo iguaInenle desenvoIvinenlisla Ailuio Iiondizi, e anlos leien piolagonizado, en difeienle nedida, as negociaes da OIA, as condies paia avanos nas negociaes liIaleiais eian linas. A agenda solie a quaI se iniciaian as conveisaes enlie Quadios e Iiondizi, assessoiados peIos chanceIeies Afonso Aiinos e Digenes Taloada, conslilua-se de 11 ponlos: a) Convnio de Anizade e ConsuIla, que incIuiu a consuIla pievia solie os assunlos inpoilanles da poIlica 102 BUENO, Clodoaldo; CERVO, Amado Luiz. Histria da poltica exterior do Brasil. Braslia: Editora Universidade de Braslia, 2008, p. 311. 103 Id. ib. 104 FONSECA JR, Gelson. Mundos diversos, argumentos afins: notas sobre aspectos doutrinrios da poltica externa independente e do pragmatismo responsvel In: ALBUUERUE, J. A. G. Sessenta anos de poltica externa brasileira (1930-1990): crescimento, modernizao e poltica externa. So Paulo: Cultura Editores/Nupri-USP, 1996, p. 329. A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS 67 exleiioi de cada pas e a possiliIidade de cooidenao das aes dianle de oulios goveinos e oiganisnos inleinacionais, l) coIaloiao enlie os dois pases nas Naes Unidas, c) siluao de Cula, d) conilo de Iiniles enlie Ieiu e Lquadoi, e) confeincia de Quilo, f) inleicnlio coneiciaI liIaleiaI, g) esludo dos piocedinenlos da conla convnio, h) zona de Iivie-coneicio, i) esludos solie a possiliIidade de pailicipao de capilais liasiIeiios en indsliias aigenlinas e de capilais aigenlinos nas liasiIeiias, o que envoIvia a negociao de un acoido de conpIenenlao indusliiaI, j) convnio cuIluiaI, k) inleicnlio de infoinao cienlhca. 1O5 Consideiaes solie a siluao poIlica da Aneiica do SuI esliveian piesenles na anIise da poIlica inleinacionaI. Iaia Iiondizi, se a condio suI-aneiicana de anlos os pases fosse coIocada de naneiia piudenle, no seiia una Iinilao a poIlica exleina do iasiI e da Aigenlina. A ideia eia sepaiai a Aneiica do SuI dos piolIenas do Caiile, vislo que os LUA lendian a anaIisai os piolIenas Ialino-aneiicanos cono un conjunlo e sol a lica do conlexlo caiilenho. Todo o iaciocnio do piesidenle aigenlino laseava-se na conslalao de que no eia vanlajoso opoi-se a poIlica esladunidense paia a iegio. O posicionanenlo liasiIeiio, lendenle ao neuliaIisno, devia-se as condies inleinas do pas. O Convnio de Anizade e ConsuIla, iesuIlanle do enconlio, linha o piopsilo de consoIidai os Iaos de anizade que unian iasiI e Aigenlina poi neio de consuIlas peinanenles solie lodos os assunlos de inleiesse conun e da cooidenao de suas aluaes no nlilo conlinenlaI e nundiaI. O acoido incIua o inleicnlio de infoinaes solie lodas as quesles de cailei ieIevanle no nlilo inleinacionaI, a ieaIizao de esfoios no senlido de foilaIecei o sislena inleianeiicano, o encaninhanenlo de esludos solie os neios necessiios paia a consoIidao das ieIaes nas esfeias juidica, econnica, hnanceiia e cuIluiaI, a peinisso iecpioca paia a Iivie enliada e sada, o eslaleIecinenlo de donicIio e o Iivie linsilo dos nacionais da oulia paile. O convnio eslaiia aleilo a adeso de lodos os pases do conlinenle e deveiia sei ialihcado en confoinidade con as disposies conslilucionais de cada pas. O convnio foi ialihcado peIo Congiesso aigenlino nos neses que se seguiian, nas o goveino Iiondizi leininou en naio de 1962 en decoiincia de un goIpe niIilai. O novo goveino aigenlino, de }ose Maia Cuido, adolou una poIlica aneiicanisla, apioxinando-se de Washinglon e dislanciando-se do iasiI. No caso liasiIeiio, o convnio foi iejeilado no goveino CouIail. Olseiva-se que nenhuna giande inicialiva 105 Memorando "Conferencia de Uruguayana; para informacin del excelentsimo seor Presidente, maio de 1961, p. 4. MREC-AH, caixa: Brasil, 1961, Encuentro Frondizi-uadros, pasta: Conferencia Uruguayana (temas e informe general). CARLOS EDUARDO VIDIGAL 68 da poIlica exleiioi liasiIeiia, excelo a aluao en favoi da ciiao da Associao Lalino-Aneiicana de Livie Coneicio (AIaIc), que se deu en 196O, sinaIizou lanlo no senlido da inlegiao. Ioien, o hoiizonle de Uiuguaiana eia a inlegiao suI-aneiicana e, nesse aspeclo, a inicialiva foi pioneiia. A ienncia de }nio Quadios, en agoslo de 1961, a ciise que se seguiu e a sada paiIanenlaiisla esvaziaian a ILI e, quando }oo CouIail ieassuniu seus pIenos podeies, en janeiio de 1963, no havia condies paia dai pIena vigncia a ILI, peIo nenos en ieIao aos vizinhos suI- -aneiicanos. San Tiago Danlas ieahinou as ieIaes con a Aneiica Lalina sen disciininaes, conliiia a lIocos, na lase da alsoIula iguaIdade. As condies, poien, no eian favoiveis, nas enquanlo coincidiian os goveinos CouIail e Iiondizi, de ceilo nodo, o sislena de consuIla leve vigncia. 2. Dc Castc!n a MdIcI: Intcgran rcgInna! c cnnstrun da pntncIa A poIlica exleina do goveino CasleIo ianco len sido inleipielada cono una iupluia en ieIao a ILI, pois Vasco Leilo da Cunha, seu chanceIei, enpenhou-se en desnanleIai a poIlica anleiioi, alandonando piincpios cono o nacionaIisno, o vncuIo da poIlica exleiioi con o desenvoIvinenlo, o ideiio da OIA e a aulononia do pas dianle de un nundo lipoIai. 1O6 A .(''*56( )* '49(% ocoiiida nesle peiodo leiia poi lase a adeso do pas aos piincpios da Cueiia Iiia e da lipoIaiidade, a aleiluia ao capilaI esliangeiio e a peinanncia, de foina niligada, de eIenenlos do nacionaIisno e do univeisaIisno anleiioies. Con efeilo, o goveino CasleIo ianco piocuiou, naqueIe conlexlo, insliunenlaIizai un aIinhanenlo aulonlico aos Lslados Unidos poi neio do que o pipiio piesidenle denoninava inleidependnciaH 1O7 Inleipielao iecoiienle, cono a expiessa poi Heniique AIlenani de OIiveiia 1O8 , apiesenla a poIlica de inleidependncia cono una negao da ILI, sendo possveI consideiai esse peiodo un hialo, pois aIguns eIenenlos inpoilanles do peiodo anleiioi seiian ielonados a pailii do segundo goveino da diladuia niIilai. No e caso de se apiofundai na anIise das caiacleislicas nais anpIas da poIlica exleiioi liasiIeiia daqueIe peiodo e sin de avaIiai o conpoilanenlo do goveino CasleIo 106 BUENO; CERVO (2008), op. cit., p. 368. 107 OLIVEIRA, Henrique Altemani de. Poltica externa brasileira. So Paulo: Saraiva, 2005, p. 107. 108 Id. ib., p. 107-108. A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS 69 ianco en face da inlegiao iegionaI e veiihcai se, nesse nlilo, a ideia do hialo se suslenla. H ceila concoidncia na Iileialuia en ieIao ao papeI secundiio que a Aneiica Lalina ocupou na poIlica exleina liasiIeiia sol CasleIo ianco, enloia lenhan ocoiiido aIgunas inicialivas inpoilanles cono as aes junlo ao goveino aigenlino paia inlensihcai o coneicio liIaleiaI (acoido do liigo, de 7 de novenlio de 1964), a ciiao de una Conisso LspeciaI liIaleiaI (23 de aliiI de1965) e a fiacassada pioposla de Unio Aduaneiia, feila poi Roleilo Canpos. IguaInenle inpoilanles foian a inauguiao da Ionle da Anizade, enlie o iasiI e o Iaiaguai, e as negociaes leiiiloiiais que cuIninaian con a Ala das Calaialas, de 1965. No ano de 1966, o ninislio }uiacy MagaIhes visilou sele capilais suI-aneiicanas paia eslaleIecei ou ieslaleIecei Iaos coneiciais e poIlicos nais consislenles. Anado Luiz Ceivo conhinou a dinenso secundiia dos Iaos liIaleiais iegionais na poIlica de CasleIo ianco, na quaI a inlegiao suI-aneiicana no leiia lido Iugai, aps o naIogio da nisso de Roleilo Canpos 1O9 . O que os hisloiiadoies das ieIaes inleinacionais do iasiI ainda no peiceleian e que lais inicialivas fazian paile de un piojelo naioi que foi nodihcado peIo novo iegine, nas que conseivou inpoilanles eIenenlos das pioposlas inlegiacionislas da ILI. A difeiena eia que, en vez de un piocesso de inlegiao vincuIado r .($.#2#,56( N#%&B'#., *$&'* ( '*I#9* )*9(.'/&#.( '*C'*%*$&,&#P( * 49, '*U('9, %(.#,2 .,C,K )* %4C'#9#' , (C'*%%6( ), .2,%%* &',D,2N,)(', C*2, .2,%%* C'(C'#*&/'#,, cono pioposlo poi San Tiago Danlas paia a ILI 11O , nessa nova fase o piojelo de inlegiao da Aneiica do SuI iespondia a vaIoies geopoIlicos dos niIilaies e a inleiesses da .2,%%* C'(C'#*&/'#,, ou seja, dos giupos enpiesaiiais hegennicos no pas. Nas paIavias de CasleIo ianco, havia una conpIela associao da poIlica exleina con a poIlica inleina, con oljelivos aluaIizados que se enquadiaiian nos oljelivos nacionais. A dipIonacia deveiia sei, nesse conlexlo, un insliunenlo deslinado a Ievanlai iecuisos paia nosso )*%*$P(2P#9*$&( *.($O9#.( * %(.#,2 (giifo no oiiginaI), lendo en visla o foilaIecinenlo do podei nacionaI. Assin, o goveino aliilua pailicuIai inpoilncia a inlegiao Ialino-aneiicana: Iiocuiai eslieilai, en lodos os canpos, as ieIaes con lodos os pases, peIo apeifeioanenlo da convivncia econnica e cuIluiaI. No que diz iespeilo aos pases Iinliofes, esfoiai-se- en aunenlai os seus sislenas 109 BUENO; CERVO (2008), op. cit., p. 376-377. 110 DANTAS, San Tiago. Poltica externa independente. Rio de Janeiro: Civilizao Brasileira, 1962, p. 5-6. CARLOS EDUARDO VIDIGAL 70 de conunicao e de lianspoiles, de laI nodo que as fionleiias passen a unii-nos efelivanenle. Lnpenhai-se- en loinai a Associao Lalino- -Aneiicana de Livie Coneicio un insliunenlo ehcienle de incienenlo nas liocas enlie os pases aneiicanos. 111 ConpIenenlava a poIlica paia a Aneiica Lalina a ieahinao da liadicionaI adeso do iasiI aos senlinenlos e ideais do pan-aneiicanisno, ao Iado da pioposla de foilaIecinenlo da OLA, consideiada de fundanenlaI inpoilncia paia a coeso do conlinenle. Assin, difeienlenenle da ILI, o iasiI deveiia sei nais coopeialivo con Washinglon na apIicao da seguiana coIeliva das Aneiicas. A peispecliva da inlegiao iegionaI eia, enlielanlo, una poIlica dehnida a pailii dos inleiesses nacionais, confoine havian sido foinuIados na OIA e na ILI, depuiados peIo ciivo poIlico do novo iegine. Diveige-se, dessa foina, da inleipielao de IauIo Iagundes Vizenlini, paia quen a inlegiao henisfeiica eia un vaIoi paia o goveino CasleIo ianco, )*%)* <4* *U*&4,), $, B&#., ),% '*2,5>*% pricri|4rias ccn cs |s|adcs Unidcs. 112 A poIlica exleiioi de CasleIo ianco paia a Aneiica envoIvia dois novinenlos, dehnidos en loino dos eixos da acia do Iiala e da acia Anaznica, que deveiian sei os dois piincipais veloies da inlegiao iegionaI. Roleilo Canpos iecoida que CasleIo ianco, en discuiso na LscoIa Supeiioi de Cueiia (LSC), en 1959, dehniia as lis eslialegias que doninavan a Anaznia: a do nedo, a do iessenlinenlo e a da onisso. Ln seu goveino, foi aliiluda a Canpos a laiefa de no iepelii esses eiios, poi neio de un esquena gIolaI de desenvoIvinenlo na iegio, a sei suslenlado peIo anco da Anaznia, peIa Supeiinlendncia de DesenvoIvinenlo da Anaznia (Sudan) e peIa Zona Iianca de Manaus. A XC*',56( 79,KO$#,, cono foi designada peIo goveino, leve seu ponlo cuIninanle na Iiineiia Reunio de Incenlivos ao DesenvoIvinenlo da Anaznia, en Manaus, oiganizada peIo goveino fedeiaI e peIas confedeiaes NacionaI da Indsliia, AgiicuIluia e Coneicio, con a piesena de CasleIo ianco. 113 As visilas de }uiacy MagaIhes aos vizinhos anaznicos eia, nesse senlido, paile de un piojelo naioi, que oljelivava dai naioi dinanisno as ieIaes con esses pases. Iiocesso seneIhanle deveiia ocoiiei na acia do Iiala, iegio na quaI o naioi olslcuIo ao piojelo liasiIeiio foi a queda de Ailuio Iiondizi e a ascenso de }ose Maia Cuido (1962-1963), goveino 111 MINISTRIO DAS RELAES EXTERIOES. Textos e declaraes sobre poltica externa (de abril de 1964 a abril de 1965). Primeiro aniversrio da revoluo de 31 de maro de 1964. Rio de Janeiro: MRE/Departamento Cultural e de Informaes, p. 12. 112 VIZENTINI, Paulo Fagundes. A poltica externa do regime militar brasileiro: multilateralizao, desenvolvimento e construo de uma potncia mdia (1964-1985). Porto Alegre: Editora da Universidade/UFRGS, 1998, p. 48. 113 CAMPOS, Roberto. A lanterna na popa: memrias. Rio de Janeiro: Topbooks, 1994, p. 739-741. A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS 71 luleIado peIos niIilaies e que adolou una poIlica de apioxinao con os Lslados Unidos en deliinenlo das ieIaes con a vizinhana e, en un segundo nonenlo, do iadicaI )*2 C4*D2( Ailuio IIIia (1963-1966), que piocuiou guaidai a devida dislncia en ieIao ao iegine niIilai liasiIeiio. No olslanle lais dihcuIdades, as negociaes enpieendidas poi Roleilo Canpos paia a ciiao de una unio aduaneiia na iegio se enquadiavan en una peispecliva nais anpIa que, na viso aigenlina, eia fiulo da poIlica de polncia adolada peIo Rio de }aneiio: Consecuencia Igica de esa aspiiacin, es su pielensin de ejeicei eI Iideiazgo en Sud Aneiica, lialando de aliaei a su ilila Ios pases de esla iea. Ieio esle deseo liene - enlie olios - eI olslcuIo de Ia piesencia aigenlina, que ejeice una inuencia en eI conlinenle dihciI de despIazai, poi Io que iasiI, aI eslalIecei su poIlica a seguii en eI oiden inleinacionaI, en nuchos aspeclos dele condicionaiIa a Ia posicin y poIlica aigenlina. 114 Lsse lipo de peicepo poi paile do piincipaI paiceiio econnico do iasiI na Aneiica do SuI ceilanenle dihcuIlou a nisso de Roleilo Canpos de piopoi a ciiao de una unio aduaneiia no Cone SuI, a pailii da ailicuIao enlie iasiI e Aigenlina e aleila aos denais pases Ialino-aneiicanos, en una ieedio de paile das negociaes de Uiuguaiana. A unio aduaneiia seiia consliluda en cinco anos, con desgiavao Iineai de vinle ponlos peicenluais ao ano. Havia o ieceio, poi paile de giupos enpiesaiiais liasiIeiios, de que una inicialiva desse lipo podeiia sei aiiiscada caso o Mexico a inlegiasse, peIo falo de esse pas podei sei usado cono calea de ponle poi paile de enpiesas noile-aneiicanas inleiessadas en acesso piiviIegiado aos neicados do suI. Na epoca, poien, cono olseivou Canpos, as condies que suigiiian liinla anos depois, quando da foinao do Tialado Noile- -Aneiicano de Livie Coneicio (Nafla), no se apiesenlavan. De quaIquei nodo, a Aigenlina pediu, poi neio do ninislio da Lcononia, AdaIleilo iiegei Vasena, lenpo paia un peiodo piepaialiio de aluaIizao da laxa de cnlio e paia esludos solie a desgiavao aIfandegiia, pois o iasiI se enconliava en siluao supeiioi a da Aigenlina nessa naleiia. 115 Roleilo Canpos Ianenla o falo de no lei conseguido peisuadii Cosla e SiIva da inpoilncia de dai conlinuidade ao lena. No olslanle, a passagen do goveino CasleIo ianco paia a geslo Cosla e SiIva no aIleiou o essenciaI da poIlica suI-aneiicana do iasiI. A inlegiao fsica iegionaI 114 Brasil. Visita de S. E. El Seor Canciller, Dr. D. Miguel Angel Zavala Ortiz. Departamento Amrica del Sur. MREC-Buenos Aires, lata: Brasil, 1958 al 1967. Revolucin 31/3/1964. 115 CAMPOS (1994), op. cit., p. 750. CARLOS EDUARDO VIDIGAL 72 conlinuaiia a sei a piioiidade nessa iea, cono denonsliado peIo Tialado da acia do Iiala, de 1969, que eslaleIeceu as iegias de negociao e o 9()4% P#P*$)# paia a expIoiao hidieIeliica dos iios da lacia. A inpoilncia da acia do Iiala no foi devidanenle ieconhecida peIa Iileialuia da iea da hisliia das ieIaes inleinacionais do iasiI, piovaveInenle en viilude do conlencioso en loino de Ilaipu, que ieIegou a un segundo pIano os avanos do peiodo. 116 A peisislncia liasiIeiia na inlegiao suI-aneiicana no se Iinilou, no enlanlo, a peispecliva da inlegiao eneigelica no Iiala. O piojelo liasiIeiio paia a acia Anaznica eia iguaInenle consislenle. Ln juIho de 1969, o ninislio AIaiico SiIveiia }nioi, poi ocasio de confeincia pionunciada na LscoIa Supeiioi de Cueiia, aigunenlava que, enlie os oljelivos da poIlica exleiioi liasiIeiia, poucos linhan a inpoilncia ou o senlido de uigncia do que o de eslinuIai o suiginenlo, %(D $(%%, #$%C#',56( * 2#)*',$5, (giifo nosso), de una hIosoha suI-aneiicana de coopeiao anaznica. As pienissas que suslenlavan a poIlica liasiIeiia paia a Anaznia eian as seguinles: 1) Os pases da Anaznia lenlaio chegai, nais cedo ou nais laide, a una finuIa de associao que Ihes peinila enfienlai con naioi ehcincia os piolIenas conuns da iegio, noladanenle nos seloies de infiaesliuluia, 2) A nedida en que - aliaves da inlensihcao dos insliunenlos liIaleiais - essa diieliiz se foi liansfoinando en una aspiiao de nlilo zonaI, devei o iasiI, no apenas aceil-Ia, nas assunii a conduo do novinenlo associalivo, oiienlando-o a Iuz de nossos pipiios conceilos de seguiana e desenvoIvinenlo, 3) Iaia laI hn, e indispensveI - e oulio no len sido o oljelivo do Ilanaialy en iecenles negociaes con os pases vizinhos - que, desde agoia, os acoidos liIaleiais solie piojelos espechcos ieilan os piincpios decoiienles da hIosoha liasiIeiia de inlegiao, noladanenle o da conpelncia excIusiva dos Coveinos anaznicos na piogianao e conduo de enpieendinenlos conjunlos. 117 O docunenlo e cIaio quanlo ao piojelo suI-aneiicano do iasiI, lanlo en ieIao a inlegiao econnica quanlo no que se iefeie a iea da defesa. Nesla Ilina, o goveino Cosla e SiIva pionoveia a nacionaIizao 116 VIDIGAL (2009), op. cit., p. 153-155. 117 As Relaes do Brasil com os Pases da Bacia Amaznica. Conferncia do ministro Alarico Silveira Jnior na Escola Superior de Guerra, julho de 1969. Castanhos, 920.(42)(00) Relaes Poltica e Diplomtica, 1967 a 1969. A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS 73 da seguiana, ou seja, a lusca de neios inleinos paia a defesa, vincuIada ao desenvoIvinenlo econnico aulossuslenlado e ao nacionaIisno de hns. 118
A hnaIidade do desenvoIvinenlo econnico juslihcava o alandono da douliina da seguiana nacionaI do peiodo lipoIai e a lusca do aunenlo dos iecuisos inleinos de podei, o que piessupunha naioi inlegiao con os pases vizinhos. Nesse senlido, a poIlica liasiIeiia apiesenlava giande coeincia en leinos de concepo e dehnia cIaianenle o Iugai dos oiganisnos inleinacionais en sua poIlica paia a Aneiica do SuI, cono expIicilou o ninislio SiIveiia, no docunenlo acina iefeienciado: |...j paiece evidenle que, quanlo naioi foi a inuncia desses oiganisnos |inleinacionaisj na conduo das aes, lanlo nais lecnico sei o enfoque dos piolIenas, no conlexlo do pIanejanenlo iegionaI, e e una veidade que nen senpie, no pIano das ieIaes inleinacionais, a neIhoi soIuo lecnica coiiesponde necessaiianenle a neIhoi soIuo poIlica. Cono na acia do Iiala, lanlen na acia Anaznica - e solieludo nesla - a conliiluio das enlidades inleinacionais sei lenehca e necessiia. Vejo-a, poien, liaduzida en leinos de coopeiao solie piojelos espechcos, apiovados en nveI goveinanenlaI, e no de co-iesponsaliIidade na foinuIao, cooidenao ou conduo de un piogiana nuIlinacionaI de desenvoIvinenlo. O piagnalisno expiesso nos fiagnenlos acina ajuda a conpieendei o pessinisno liasiIeiio dianle da pioposla de ciiao de un neicado conun Ialino-aneiicano, apiovada na OLA en 1967, e na inpIenenlao do consenso de Via deI Mai, quanlo a liansfoinao da Oiganizao en insliunenlo efelivo de coopeiao. Iaia o iasiI, as condies paia a ciiao de un neicado conun na vasla iea Ialino- -aneiicana ainda no eslavan piesenles e nais inpoilanle seiia avanai na inlegiao fsica iegionaI e no iefoio dos iecuisos de podei das naes Ialino-aneiicanas, a coneai peIa vizinhana. Oulio aspeclo a sei deslacado so as iefeincias as lacias anaznica e do Iiala. Una piineiia avaIiao solie os desdolianenlos do piojelo suI-aneiicano do iasiI sinaIiza paia a conlinuidade das ideias foinuIadas enlie 1966 e 1969 nas piesidncias dos geneiais LnIio C. Medici (1969-1974), Lineslo CeiseI (1974-1978) e }oo alisla Iigueiiedo (1979-1985). Ao Iongo desses anos, o iasiI avanou en sua poIlica desenvoIvinenlisla, diveisihcou sua paula de expoilaes, no senlido da %4D%&#&4#56( )* *8C('&,5>*%, anpIiou a poIlica gIolaIisla e nanleve seu apoio a inlegiao iegionaI, en suas duas veilenles, o Iiala e o Anazonas. 118 BUENO; CERVO, op cit, p. 404. CARLOS EDUARDO VIDIGAL 74 ZS [&$6&7 & A$1#&$/&B0- , $+:&1/,340 & , !"#$%&'&% $)*'+$,-.$' O ponlo aIlo da aluao inleinacionaI do iasiI foi o piagnalisno ecunnico e iesponsveI do goveino CeiseI e suas ieaIizaes na iea da eneigia nucIeai, incIuindo a ieao noile-aneiicana e a denncia do acoido niIilai iasiI-LUA de 1952, poi paile do iasiI, no apiofundanenlo das ieIaes con pases afiicanos e do Oiienle Medio, piocesso iniciado peIo goveino Medici, e na ahinao do iasiI cono C(&S$.#, 9F)#, en condies de aluai de naneiia aulnona no ceniio inleinacionaI. 119 Quanlo a Aneiica do SuI, diveisas foian as dihcuIdades enconliadas enlie 1969 e 1979 paia ieaIizai o piojelo liasiIeiio de inlegiao, enlie as quais se deslacan a oposio aigenlina ao Tialado de Ilaipu, assinado enlie iasiI e Iaiaguai, en 1973, a negaliva loIiviana fienle a pioposla liasiIeiia de consliuo de un gasodulo paia o alaslecinenlo da indsliia liasiIeiia e de un conpIexo indusliiaI na fionleiia conun, e os efeilos do piineiio choque do peliIeo, en 1973, que, ao apiofundai o piolIena da dvida exleina liasiIeiia, dininuiu as possiliIidades de o iasiI liansfoinai-se en hnanciadoi do piocesso de inlegiao. O agiavanle dessa conjunluia eia o falo de o iasiI lei passado peIos aIlos ndices de ciescinenlo dos anos conhecidos cono os do niIagie econnico (1969-1973), ao passo que a Aigenlina, en viilude de seus giaves piolIenas poIlicos inleinos, leve desenpenho en giande nedida insalisfaliio. O iesuIlado foi a supeiioiidade econnica do iasiI en ieIao ao piincipaI vizinho, caiacleiizado poi LeoneI Ilaussu AIneida MeIIo cono un caso de C'*C($)*'s$.#, e no de N*I*9($#,H 12O Iaia aIen do delale conceiluaI, a Aigenlina viu-se na siluao de lei que assiniIai a nova coiieIao de foias na iegio, naicada peIa piesena do iasiI cono piincipaI polncia da Aneiica do SuI. Nesse conlexlo, os goveinos niIilaies liansilaian de una poIlica exleiioi que expIicilava a anlio liasiIeiia de loinai-se polncia - e que peiniliia aos LUA consideiai o iasiI cono pas chave da iegio e aos vizinhos a cilica quanlo aos desejos de Iideiana - paia una alilude nais piudenle e poIilicanenle nais efeliva. O discuiso dipIonlico liasiIeiio passou a expIoiai a ideia da inlegiao iegionaI cono un jogo de sona posiliva e expIicilai que o iasiI no pielendia a 2#)*',$5, ou a N*I*9($#, 119 Para a ideia da construo do Brasil como potncia mdia, ver VIZENTINI (1998), op. cit, p. 362. Vizentini considera a poltica externa como um instrumento de apoio ao desenvolvimento econmico industrial e da construo do status de potncia mdia no governo Castelo Branco o ponto alto de uma estratgia iniciada com Vargas. O que argumenta aqui que o esforo conjunto em favor do desenvolvimento surgiu com a OPA, enquanto que a ideia da integrao sul- -americana originria do encontro de Uruguaiana. Ambos os movimentos conformam a moderna integrao sul-america e se estendem, com diferentes perspectivas, aos dias de hoje. 120 MELLO, Leonel Itaussu Almeida. Argentina e Brasil: a balana de poder no Cone Sul. So Paulo: Annablume, 1996. A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS 75 na Aneiica do SuI. Lssa nudana foi peiceplveI no goveino CeiseI e ganhou en cIaieza con Iigueiiedo. Ln neio as dihcuIdades de neados da decada de 197O, o piojelo de inlegiao suI-aneiicana sol a Iideiana liasiIeiia avanou nos anos de 1978 e 1979, con a assinaluia do Tialado de Coopeiao Anaznica, cujos anlecedenles so pouco conlenpIados peIa hisloiiogiaha das ieIaes inleinacionais do iasiI, e con o Acoido Tiipailile, que ps hn as diveigncias enlie iasiI, Iaiaguai e Aigenlina en ieIao a Ilaipu. Lsse acoido, que e consideiado un naico paia a inlegiao iegionaI, foi aconpanhado de oulias inicialivas iguaInenle inpoilanles, cono as visilas piesidenciais iecpiocas, os acoidos na iea nucIeai e o posicionanenlo liasiIeiio dianle da ciise das MaIvinas. O univeisaIisno da poIlica exleiioi liasiIeiia, confoine eIaloiado poi Saiaiva Cueiieiio, iecusava iluIos. O nonenlo piopcio paia escIaiecei a essncia da poIlica exleina do goveino Iigueiiedo foi a Cueiia das MaIvinas, dianle da quaI o iasiI adolou posicionanenlo de neuliaIidade, nas defendeu o diieilo aigenlino solie as iIhas. Ln depoinenlo no Senado IedeiaI, Saiaiva Cueiieiio aigunenlava que o desenvoIvinenlo ocupava Iugai cenliaI na poIlica exleiioi liasiIeiia e que a Aneiica Lalina eia paile essenciaI paia o sucesso do piojelo liasiIeiio, caiacleiizado cono hainnico en ieIao aos inleiesses dos vizinhos. uscvanos, segundo Saiaiva Cueiieiio, un lipo de %(.#*),)* #I4,2#&/'#, con os denais pases, sen nenhun geslo ou alilude de Iideiana. [6( &*9(% 49 #$&*'*%%* '*I#($,2 )(9#$,$&* ou #$&*'*%%*% *.($O9#.(%H 121 Lssa nudana no discuiso dipIonlico liasiIeiio, cuja oiigen se enconlia no C',I9,&#%9( *.49S$#.( * '*%C($%/P*2 do goveino CeiseI e que se ope ao discuiso da polncia inleinediiia dos goveinos CasleIo ianco, Cosla e SiIva e LnIio Medici, foi inleipielada poi OIiveiia cono una iupluia. Con o incio do goveino CeiseI, eslaiian dadas as condies paia que o iasiI pudesse '*P*'&*' seu posicionanenlo. 122 A nudana, que efelivanenle ocoiieu, pode sei consideiada una ieviso da llica adolada ale enlo, sen que a eslialegia da inlegiao suI-aneiicana, sol inspiiao liasiIeiia, fosse aIleiada. D0+*7#640 No foian as ideias da CepaI, do ISL ou de un loIivaiisno iedivivo que oiiginaian o que hoje se conhece poi inlegiao suI- 121 GUERREIRO, Ramiro Saraiva. O Itamaraty e o Congresso Nacional. Braslia: Senado Federal, 1985. 122 OLIVEIRA (2005), op. cit., p. 148. CARLOS EDUARDO VIDIGAL 76 -aneiicana. Ioian as dihcuIdades econnicas e hnanceiias enfienladas peIos pases Ialino-aneiicanos, nos lis piineiios Iuslios aps o desfecho da Segunda Cueiia MundiaI, que peiniliian ao iasiI piopoi, poi neio da Opeiao Ian-Aneiicana, a nuIliIaleiaIizao do pan-aneiicanisno e de coliai, enfalicanenle, un cionogiana de desenloIso e o apoio hnanceiio necessiio aos piojelos nacionais de desenvoIvinenlo. Seu fiacasso iepiesenlou o iefoio das lendncias anleiioies. Cono eIenenlo da poIlica exleiioi noile-aneiicana, a AIiana paia o Iiogiesso eia o ieveiso do que piopuseia }usceIino ulilschek. Lia un piojelo assislenciaIisla, que no conlenpIava as necessidades fundanenlais das econonias da iegio. A AIaIc, poi oulio Iado, deu aIgun aIenlo a inlegiao iegionaI. A IoIlica Lxleiioi Independenle, ao ieconhecei o eIevado giau de dependncia econnica e lecnoIgica do pas en ieIao as giandes econonias, voIlou-se paia os pases do suI e incIuiu en suas diieliizes a inlegiao iegionaI, de naneiia inedila ale enlo. No enconlio de Uiuguaiana, Iiondizi piops que, paia cada unidade noneliia que a Aigenlina despendesse paia conpiai un novo piodulo nanufaluiado liasiIeiio, a nesna unidade noneliia deveiia sei gasla peIo iasiI na aquisio de nanufaluiados aigenlinos. Nesse senlido, a conpIenenlao indusliiaI, o que aluaInenle chananos de cadeias piodulivas conpailiIhadas, foi oljelo de discusso naqueIe enconlio. HeIio }aguaiile, de aIgun nodo, foia ouvido. A nudana de goveino na Aigenlina inpediu a conlinuidade do diIogo, e o goIpe de Lslado no iasiI, en 1964, pionoveu una ieoiienlao das diieliizes paia a inlegiao iegionaI, sen signihcai seu alandono. Reconhecian-se as dihcuIdades poIlicas envoIvidas na AIaIc e voIlou-se, con aIguna nfase, a inlegiao fsica iegionaI, consideiada o neIhoi neio paia ieaIizai os inleiesses liasiIeiios. A acia Anaznica sonou-se a acia do Iiala na dehnio de eixos de inlegiao, e o iasiI piocuiou denonsliai que a inlegiao podeiia sei lenehca paia lodos. O que olslacuIizava o piojelo liasiIeiio eia o discuiso da polncia, de naliiz geopoIlica, que despeilava ieceios poi paile dos pases vizinhos. A pailii do goveino CeiseI, a iefoinuIao do discuiso dipIonlico, junlanenle con nudanas poIlicas ocoiiidas nos pases vizinhos, cono o goIpe niIilai na Aigenlina, en 1976, favoieceu negociaes que peiniliian, poi exenpIo, avanai en loino do conlencioso de Ilaipu. Lsse piocesso foi seguido de visilas iecpiocas dos chefes de Lslado do iasiI e da Aigenlina nos anos de 198O e 1981 e do que pode sei consideiado o ponlo aIlo no eslaleIecinenlo da conhana enlie os dois pases: o posicionanenlo liasiIeiio dianle da ciise e da gueiia das MaIvinas. A INTEGRAO SUL-AMERICANA COMO UM PROJETO BRASILEIRO: DE URUGUAIANA S MALVINAS 77 Iosleiioinenle, o avano dos piocessos de iedenocializao, de naneiia aliupla na Aigenlina e giaduaI no iasiI, geiou aIguns desconpassos no diIogo liIaleiaI, nas no piejudicou o acunuIado hisliico liIaleiaI, lase paia a inlegiao iniciada en Ioz do Iguau, en 1985, cujo piincipaI iesuIlado foi a ciiao do MeicosuI. Nos anos 198O, o piojelo liasiIeiio de inlegiao da Aneiica do SuI sofieu nova inexo, nas o essenciaI da consliuo desse piojelo se nanleve. As anIises conlenpoineas solie a inlegiao da Aneiica do SuI coslunan ignoiai o acunuIado hisliico aqui apiesenlado, aliiluindo-se unicanenle ao piocesso aleilo con a ieunio dos piesidenles suI-aneiicanos en iasIia (2OOO) a oiigen de lodos os sucessos posleiioies. A inlegiao iegionaI, enlielanlo, visla en una peispecliva de Iongo piazo, ganha en densidade e diveisihcao. No foi possveI, peIa Iinilada exlenso do lexlo, apiesenlai oulias inicialivas iegionais que confoinan o quadio da inlegiao, nas consideia-se suhcienle paia suslenlai o aigunenlo piincipaI. 79 O reordenamento Sarney-Alfonsn +9D,#8,)(' ",'.(% @,%&'#(&( )* 7K,9D4L, Muilo oliigado ao }ose Vicenle e ao Aino WehIing peIo convile, e un piazei pailicipai desle seniniio. Tive a opoilunidade de enconliai, h poucos dias, con o ex-piesidenle Sainey, que ne encoiajou nuilo a aceilai a incunlncia de fazei a paile que, anles, pievia-se que eIe pipiio faiia. Agiadeci a conhana, assin cono agiadeo aos oiganizadoies desle evenlo. A ieIao AIfonsn-Sainey e un dos nonenlos viiluosos da poIlica suI-aneiicana. Oulios laIvez hzessen aquiIo, no eia conlingenle aos dois que apenas os dois pudessen sei os veloies de una apioxinao exliaoidiniia, assin cono a Luiopa se faiia sen Adenauei e sen de CauIIe. Teiia sido, poien, una apioxinao difeienle, laIvez nais speia, nais Ienla e nenos cIaia. AIfonsn e Sainey se enconlian no nonenlo ceilo. Sainey chega a piesidncia do iasiI sen passai peIa naliiz niIilai gacha dos seus piedecessoies. Os piesidenles liasiIeiios anleiioies, quase lodos, conpailiIhavan no una hosliIidade insupeiveI, nas sin una iivaIidade suljacenle a ludo. Havian sido educados na ideia de que a Aigenlina eia un iivaI hisliico. Sainey eia un poIlico Ieglino. AIfonsn, poi sua vez, eia un civiI aigenlino, no linha o inslinlo da iivaIidade. Os anos 8O havian coneado nagios paia a Aigenlina e paia o iasiI. Anlos eslavan ieIalivanenle huniIhados naqueIa aIluia. Mas o iasiI linha se conpoilado de naneiia inleIigenle, consliuliva e fialeina con a Aigenlina, no caso da MaIvinas. O conpoilanenlo liasiIeiio nesse episdio, a neu vei, e un dos giandes nonenlos da dipIonacia EMBAIXADOR MARCOS CASTRIOTO DE AZAMBUJA 80 liasiIeiia - e ao dizei isso queio fazei una honenagen a Raniio Saiaiva Cueiieiio, nosso ChanceIei, que nos conduziu con piudncia, saledoiia e aslcia, lanlo que leininanos o episdio en Iua de neI con uenos Aiies e iespeilados poi Londies. A Aigenlina pediu que passssenos a sei os zeIadoies de seus inleiesses en Londies, un geslo exliaoidiniio que denonslia que se havia eslaleIecido enlie ns una conhana len-vinda. Os goveinos niIilaies que piecedeian Sainey e AIfonsn no havian leininado *$ D*,4&FH Tinhan peidido a sua nica fonle de Iegilinidade, que eia o sucesso. Os niIilaies no goveino piecisavan da peifoinance, aufeiian Iegilinidade dos iesuIlados, das laxas de ciescinenlo, da veIocidade de incoipoiao de iiqueza. Quando o desenpenho degiingoIou, eIes hcaian ifos de Iegilinidade. Se no e paia sei un niIagie, paia que a excepcionaIidade de un goveino que vioIava as iegias da denociacia conslilucionaI` O MeicosuI e hIho da denociacia. LIa d condies de ciediliIidade ao diIogo enlie os aloies. Ioilanlo, o MeicosuI len una naliiz nuilo nolie, nasce con a denociacia e conhana iecpioca. Os dois goveinos leininaian os seus cicIos niIilaies dininudos con o exliavio de seu deslino e assuslados con as poIlicas paiaIeIas nos dois Iados da fionleiia. Aigenlinos e liasiIeiios ln o don do eufenisno e, no caso, o paiaIeIisno se dava con as peiigosas poIlicas nucIeaies que anlos desenvoIvian. Sainey e AIfonsn, en 1985, conean a consliuii ponles de un enlendinenlo ieaI. TialaIhan piineiio liIaleiaInenle, nas de naneiia a dai a voIla no esquena da Associao Lalino-Aneiicana de Livie Coneicio - AIaIc (que depois viiou Associao Lalino-Aneiicana de Inlegiao - AIadi). A AIaIc eia un capluIo de negalivas: s se podia lialaIhai naquiIo que no livesse sido inpedido. O MeicosuI nasce en 1985, oiesce ao Iongo de enlendinenlos sucessivos e fiulihca con ponpa e ciicunslncia en 1991, con a assinaluia do Tialado de Assuno. Lsle inpe a hIosoha de que ludo e possveI, nenos o que foi expiessanenle inleidilado. Desde enlo, passa-se a lialaIhai con lase nuna agenda anpIanenle posiliva. Ln paiaIeIo, e e quando eu enlio nesse hIne, encaninha-se lanlen a piocuia de lianspaincia na iea nucIeai. As duas coisas vo junlas. A Luiopa lende a sei nodeIai paia ns, poi isso e liI conpaiai o que piecedeu a Unio Luiopeia con as condies que pievaIeceian aqui. Na Luiopa, a inlegiao ven depois do hoiioi da gueiia. Lnlie ns, a neniia dos vivos no foi piejudicada poi una iecoidao de gueiia, no havia liasiIeiio que se iecoidasse de un conilo con a Aigenlina. Isso e deceilo nuilo lon, nas poi si no agiega eslnuIo a inlegiao. Na O REORDENAMENTO SARNE-ALFONSN. 81 Luiopa, o leiioi da Unio Sovielica funcionava cono un noloi adicionaI da apioxinao, que ns no lnhanos. Un leiceiio eIenenlo e que a Luiopa ieceleu a lno e o uxo de capilais dos Lslados Unidos, e ns, no. Tnhanos una licicIela que dependia do nosso pedaI, no havia ninguen nos alenoando, no havia ninguen ajudando. No lnhanos dihcuIdades insupeiveis, nas fazia faIla aIgun apoio, aIgun socoiio exlianuiaI. Tanpouco lnhanos a expeiincia de cono oiganizai a inlegiao. Havia dois giandes giupos: un, nininaIisla, achava que laslava una zona de Iivie coneicio, una associao lnue do possveI, o segundo queiia no s una unio aIfandegiia, nas lanlen un piocesso de inlegiao poIlica e econnica con un neicado conun, laIvez, no fuluio, ale nesno una noeda nica. Sen a neniia de una gueiia, sen o lenoi de un adveisiio, sen apoio aneiicano e sen a expeiincia de cono fazei aquiIo, o MeicosuI decoIou enlaIado nun nolveI esfoio poIlico-dipIonlico. Desde o incio, o MeicosuI foi ifo de un veidadeiio inleiesse enpiesaiiaI e sindicaI. As vezes, apaiece aIguen especuIando que o MeicosuI excIuiu o enpiesaiiado e o sindicaIisno de alo pensado. No foi assin, no foi poi faIla de acenos que essas foias no se junlaian ao goveino. A inpiesso que se len e de que havia no enpiesaiiado una dose de desciedilo: aquiIo no ia funcionai nesno, paia que peidei lenpo con as ideias sonhadoias de ceilos dipIonalas` Ioi sua vez, os sindicalos, aqui e na Aigenlina, linhan en sua agenda ieivindicaes lo inedialas que a ideia de opeiai novinenlos de no de olia nun espao anpIiado no inleiessava. Assin, no leio do MeicosuI houve una hipeilioha do poIlico-dipIonlico e un dehcil do enpiesaiiaI-sindicaI. Una oulia olseivao peilinenle e que o lIoco e hIho de una epoca en que se desaciedilava de esliuluias inleigoveinanenlais sunluosas. O Iaclo Andino linha una sede nuilo lonila en Lina, que no funcionava. Lsse lipo de peicepo Ievou a una desconsliuo da esliuluia dipIonlica. Ciiou-se un MeicosuI en que no havia leIefone, no havia un fax, no havia endeieo... O MeicosuI foi, iniciaInenle, una ciiao do espiilo, exislia sen nenhuna hsicaIidade. IaiaIeIanenle, as assineliias enlie seus nenlios eian evidenles. Desde o incio se pensou que o ChiIe seiia un scio fundadoi e que, junlo con a Aigenlina, faiia un conliapeso nais ehcaz as dinenses liasiIeiias. Ocoiie que os chiIenos j linhan una poIlica coneiciaI nais aleila e exveI en naleiia de laiifas, e no enliaian. Mas o Uiuguai e o Iaiaguai linhan conosco vincuIaes hisliicas, geogihcas e cuIluiais, no eian EMBAIXADOR MARCOS CASTRIOTO DE AZAMBUJA 82 andinos e sen o MeicosuI hcaiian sen nassa cilica paia solievivei cono aloies pIenos (a oIvia e anlgua, len iegies iio-pIalenses e andinas, pode se aconodai en quaIquei aiianjo). Con a enliada do Iaiaguai e do Uiuguai, no seiia possveI iesoIvei as pendncias peIo volo piopoicionaI a popuIao, a ienda, ao leiiiliio, poique o iasiI leiia, nesse caso, una supienacia inpediliva do lon convvio. O iasiI senpie leve esse piolIena no MeicosuI. SinpIihcando e geneiaIizando, pode-se dizei que nosso piolIena deiiva nuilo nais do excesso de podei do que de faIla. A naioiia das oiganizaes len sucedidas aliaen novos scios e ciescen. A Luiopa dos 6 passa a Luiopa dos 9 e assin poi dianle, ale os 27 de hoje. Lnquanlo isso, o MeicosuI conlinuou a sei, duianle decadas, o MeicosuI dos 4. AnpIiou-se o coneicio, ciiaian-se condies de inlegiao fsica, eneigelica, consliuian-se ponles uviais, nas no apaieceian as giandes enpiesas linacionais que povoavan a inaginao de AIfonsn e de Sainey. Queianos una pIalafoina de onde pailissen giandes enpiesas aigenlinas, liasiIeiias, paiaguaias e uiuguaias paia inveslidas inleinacionais, nas no livenos a capacidade de geiai essas novas enlidades. No conheo nenhuna enpiesa que seja hIha naluiaI do MeicosuI. De ceila naneiia, os naioies lenehciiios foian as giandes enpiesas aulonoliizes inleinacionais que se deian conla de que o espao anpIiado do MeicosuI piopiciava opoilunidades anpIiadas. AIfonsn e Sainey apioveilaian a desconliao dos espiilos paia desnonlai os piogianas nucIeaies dos dois pases. O piocesso de ciiao de conhana peiniliu as visilas de uns as inslaIaes do oulio e a conhana geiou a conscincia de que aquiIo no linha nais uliIidade. A giande conliiluio que Sainey e AIfonsn deixaio a hisliia h de sei a coopeiao iasiI-Aigenlina. Os dois conduziian un piocesso exliaoidiniio de apioxinao e desencadeaian una foia de inanlao en loino do ncIeo no suI do conlinenle. L inpoilanle que a VenezueIa, que o Ieiu, que nossos vizinhos lodos se apioxinen, pois o suI do MeicosuI len vocao eIslica e e desejveI que desague nuna Aneiica do SuI coesa, nais foile e nais iica peIa unio de esfoios. Nen AIfonsn nen Sainey linhan giandes espaos na poIlica inleina dos seus pases. AIfonsn salia que a naioiia da sua genle eia peionisla e que eIe s foi eIeilo poique no havia un candidalo capaz de desah-Io naqueIe nonenlo. Sainey linha pIena conscincia de que a noile do Tanciedo o linha o Ievado a piesidncia e que eIe, cono iepiesenlanle da anliga Aiena, no eia a expiesso de una naioiia no iasiI de 1985. Anlos se deian conla de que sua opoilunidade de Iegilinao hisliica eslava nais na coopeiao nlua, Iivie dos Iiniles O REORDENAMENTO SARNE-ALFONSN. 83 de un jogo inleino no quaI, aIen da pouca foia poIlica, os dois eian vlinas de una inao cinica e inleininveI, haja visla que una especie de excenliicidade do pensanenlo econnico dos dois pases Ievaian-nos a aciedilai que eslavan foia das Ieis univeisais da econonia. AIfonsn e Sainey Ianan a lase fundacionaI do MeicosuI, que len en 1991 a sua coioao. Ln seguida, conludo, d-se una aceIeiao das elapas de inlegiao, un eiio que, no neu enlendei, e iesponsveI poi giande paile dos piolIenas que o lIoco enfienla ale hoje. Cada goveino passa a queiei naicai seu nandalo con nais un avano e a queinan-se elapas de 4 en 4 anos, ou ale nenos - aIguns goveinos duiaian nenos que isso. Houve una aceIeiao iiieaIisla, aIen do iazoveI. Hoje assislinos a un ienascinenlo do MeicosuI. Un novinenlo necessiio, poique nenhun dos pases nenlios podeiia aicai con o seu fiacasso. Un fiacasso do MeicosuI seiia inpossveI de adninisliai poIilicanenle, escancaiaiia ao nundo que nesno nun picadeiio pequeno, nesno en escaIa nenoi, nesno enlie ns, sonos incapazes de oiganizai un esquena de coopeiao ehcaz. Ou seja, o MeicosuI se associa hoje a nossa auloeslina. Sen o MeicosuI, eslaianos senpie oIhando solie os nossos pipiios onlios, con ieceio de ouvii aIguen peigunlai: oIha aqui, voc quei o nundo e no e capaz sequei de oiganizai o seu pipiio quinlaI` De nodo que o MeicosuI loinou-se a hana indispensveI da nossa iacionaIidade. O MeicosuI nasce de un liIaleiaIisno dinnico, incoipoia os dois oulios paiceiios con naluiaIidade, nas no aliai o ChiIe, o que foi una pena, poique o ChiIe apioxinaiia do iasiI o IiloiaI solie o Iachco. L de pievei que, aos poucos, eIe aliaia os denais vizinhos, o Ieiu, a VenezueIa, quen sale o pipiio ChiIe. L fundanenlaI que a poIlica paia o MeicosuI ciie as condies paia loin-Io liocenico, e inpiescindveI que eIe ciesa e aunenle a sua inuncia. 85 O Mercosul, do Tratado de Assuno at hoje +9D,#8,)(' =*I#% :*'.M 7'%2,$#,$ Da nesna foina que a Oiganizao das Naes Unidas (ONU) len sua sede en Nova Ioique ou que a Unio Luiopeia len sede en iuxeIas, os pases nenlios do MeicosuI ln suas DeIegaes iepiesenladas junlo ao lIoco, en Monlevideu, en un piedio a naigen do Rio da Iiala, onde a naioiia das ieunies do MeicosuI len Iugai. Sou o Lnlaixadoi, o Repiesenlanle Ieinanenle do iasiI junlo ao MeicosuI e a Associao Lalino-Aneiicana de Inlegiao (AIadi). Lu eslou I h quase cinco anos e devo dizei que, nesse peiodo, assisli a nuilas nudanas no MeicosuI, nuila coisa. LIe ciesceu e se apiofundou enoinenenle. O lIoco hoje conla con una esliuluia inslilucionaI que o caiacleiiza cono un veidadeiio piojelo de inlegiao. O Iundo de Conveigncia LsliuluiaI do MeicosuI (Iocen), que esl deslinado a piovei iecuisos a fundo peidido paia ieduzii assineliias no lIoco, e o IaiIanenlo do MeicosuI, que j funciona ieguIainenle e cujas lancadas j eslo sendo eIeilas peIo volo diielo, so dois conponenles do lIoco que, con apenas qualio anos de alividade, fazen do MeicosuI un enpieendinenlo de inlegiao no apenas coneiciaI cono lanlen poIlico e sociaI. O MeicosuI deixou, assin, de sei apenas un acoido de Iivie coneicio enlie seus qualio scios, peIo quaI pases gozan enlie si de una IileiaIizao coneiciaI, nedianle a negociao de un piogiana de desgiavao laiifiia que chega a zeio ou quase zeio en naleiia de inposlos aIfandegiios. Seu piojelo vai, aIis, nuilo aIen dos acoidos de EMBAIXADOR REGIS PERC ARSLANIAN 86 Iivie coneicio que o pipiio lIoco len, no nlilo da AIadi, poi exenpIo, con os denais pases da Aneiica do SuI, ou do Acoido Nafla, que os LUA ln con o Canad e o Mexico. A inlegiao piessupe una conveigncia noinaliva e una soIidaiiedade econnica, sociaI e, as vezes, ale poIlica. LIa conhguia una hainonizao de piocedinenlos paia que peinilan a consliuo conun e unihcada de un piojelo de inlegiao que lenha cono lenehciiio hnaI o cidado. L a inlegiao no desenvoIvinenlo de poIlicas econnicas conuns, no apeifeioanenlo dos insliunenlos de sade, de educao, de seguiana, elc. Quando se decidiu, poi exenpIo, na ieunio de cpuIa de Ioz do Iguau, en dezenlio de 2O1O, que se unihcaiian as pIacas de lodos os vecuIos dos qualio pases do MeicosuI e que se adolaiia una ceduIa de idenlidade nica paia lodos os cidados, o oljelivo foi o de ciiai un cadaslio nico, suslenlado poi un lanco de dados, de foina a peinilii a idenlihcao de vecuIos e cidados en quaIquei IocaI que se enconliassen, denlio do leiiiliio aduaneiio do MeicosuI. S con isso e que sei possveI aInejai a Iivie ciicuIao de vecuIos e pessoas, consoIidando assin a inlegiao. Quando se eslaleIeceu, na CpuIa de San }uan, lanlen en 2O1O, a eIininao da dupIa coliana, o oljelivo foi o de ollei a Iivie ciicuIao de neicadoiias denlio do MeicosuI. Seiia difciI, seno inpossveI, pielendei ciiai cadeias de inlegiao pioduliva, con a pailicipao conjunla de pioduo seloiiaI enlie enpiesas de nacionaIidades dislinlas denlio do leiiiliio aduaneiio, se un insuno inpoilado livesse que pagai inposlo aIfandegiio cada vez que passasse de una pas paia oulio, ao seguii o cicIo piodulivo, poi neio da agiegao de vaIoi. Una veidadeiia inlegiao deve inpIicai necessaiianenle que un piodulo inpoilado, ao pagai a laiifa exleina conun (TLC), deve sei consideiado oiiginiio, ou seja, passa a sei un piodulo MeicosuI - e no liasiIeiio ou uiuguaio - seja onde eIe eslivei. Visla a difeiena enlie una inlegiao e un acoido de Iivie coneicio apenas, vaIeiia fazei aIgunas consideiaes solie as pipiias vanlagens que a ieIao coneiciaI denlio do MeicosuI liouxe paia os scios, en especiaI en una conjunluia adveisa de ciise hnanceiia e econnica poi que eslo passando os pases euiopeus e os LUA. Do Iado do iasiI, en 2O1O nossas expoilaes paia os lis oulios pases do MeicosuI no s uIliapassaian os nveis pie-ciise de 2OO8/2OO9, nas supeiaian en nuilo aqueIes palanaies. Se consideiainos o ano de 2O1O, nossas expoilaes paia o lIoco foian de US 22,6 liIhes, O MERCOSUL, DO TRATADO DE ASSUNO AT HOJE 87 quando en 2OO8 havian chegado a US 21,7 liIhes. } paia a Unio Luiopeia ou paia os LUA, no nesno peiodo, nossas vendas foian len infeiioies aqueIas iegisliadas en 2OO8: paia a UL, caian US$ 6 liIhes, e paia os LUA, US 8 liIhes. O coneicio inlia-MeicosuI hoje e nais dinnico incIusive do que eia h dois ou lis anos alis, anles da ciise inleinacionaI, enquanlo que nosso coneicio con a Unio Luiopeia e os Lslados Unidos ainda no se iecupeiou depois da ciise. Mais do que isso, esse ciescinenlo do coneicio con os pases do MeicosuI veiihcou-se con una pailicipao de quase 93 de nanufaluiados en nossas expoilaes. Se consideiainos oulios paiceiios inpoilanles, apenas 4O das nossas expoilaes paia a Unio Luiopeia e 55 das expoilaes paia os Lslados Unidos so de nanufaluiados. Isso noslia que, en nosso coneicio con o MeicosuI, exisle una enoine dinnica, que no deixou de seivii paia ns no iasiI de lIindagen fienle aos efeilos da ciise, ainda que en un conlexlo aIlanenle desfavoiveI do ponlo de visla canliaI. Lnloia cifias denonslien que o coneicio gIolaI do lIoco vai nuilo len, no h cono no ieconhecei os piolIenas e nesno as disloies que devenos enfienlai en nosso coneicio denlio deIe. No h cono negai que as peifuiaes a laiifa exleina conun (TLC), poi exenpIo, so excessivas, e que e necessiio inpIenenlai un piogiana de conveigncia que possa ieduzi-Ias ao nxino. IaIa-se, uIlinanenle, nuilo nas Iicenas no aulonlicas adoladas peIa Aigenlina, que afelan viios seloies expoiladoies liasiIeiios, piovocando aliasos na deIileiao aduaneiia e consliluindo nesno laiieiias a nuilos dos piodulos liasiIeiios. Seiia, de quaIquei nodo, difciI inaginai una ieIao coneiciaI que ciesceu de US 7,3 liIhes, en 2OO2, paia US 32,9 liIhes, en 2O1O, que no lenha dihcuIdades na sua adninisliao. Mais ainda se consideiando que, en 2OO2, o iasiI conlava con un dehcil de US$ 2,6 liIhes e, en 2O1O, iegisliou un supeivil de nais de US 4,5 liIhes, vaIoi esle que e ciescenle desde 2OO4, quando o iasiI passou a iegisliai saIdos supeiaviliios con a Aigenlina. AIen disso, a paiceIa das expoilaes liasiIeiias que esl sulnelida a Iicenas no aulonlicas coiiesponde a apenas 15 do lolaI expoilado paia a Aigenlina. A loa nolcia e que lais piolIenas so senpie oljelo de lialanenlo inedialo peIas auloiidades goveinanenlais do lIoco, peIo pipiio falo de que, en lodas as inslncias, lecnicas ou no, h un diIogo peinanenle poi neio das ieunies ieguIaies nanlidas enlie os Coveinos. Ciiou-se, iecenlenenle, una poInica en loino da deciso liasiIeiia de aunenlai o III en 3O paia ceilas inpoilaes de aulonveis. EMBAIXADOR REGIS PERC ARSLANIAN 88 TaI deciso, peIa incidncia que podeiia lei solie as conpias de vecuIos efeluadas do Uiuguai, foi ieguIanenlada de foina a excIuii a nedida paia aqueIe pas. Tis nonladoias esliangeiias j havian se inslaIado no Uiuguai con a expeclaliva de vendei no neicado liasiIeiio. Con o aunenlo do inposlo solie piodulos indusliiaIizados (III), os enpiesiios inslaIados no Uiuguai viian a invialiIizao das suas expoilaes paia o iasiI e eslavan cogilando en fechai suas fliicas. A iseno do Uiuguai no deixa de iesuIlai da exislncia do acoido aulonolivo iasiI-Uiuguai (cono lanlen exisle un acoido aulonolivo iasiI-Aigenlina), que peinile expoilaes de aulonveis pioduzidos no Uiuguai, ainda que no lenhan oiigen no Uiuguai. Lsse acoido aulonolivo foi negociado denlio do espiilo do MeicosuI de pionovei una poIlica de inlegiao de cadeias piodulivas. O acoido aulonolivo no e ainda un acoido do MeicosuI, nas o oljelivo e liansfoin-Io en un acoido enlie os qualio scios. Oulio eIenenlo inpoilanle que caiacleiiza o lIoco cono piojelo de inlegiao, que vai aIen de un neio acoido de Iivie coneicio, e o Iundo de Conveigncia LsliuluiaI do MeicosuI, o Iocen, nencionado iniciaInenle. O oljelivo do Iundo e conliiluii paia a ieduo das assineliias enlie os pases e paia o apiofundanenlo da inlegiao iegionaI. O Iocen e consliludo poi conliiluies anuais dos pases do lIoco que lolaIizan US 1OO niIhes ao ano en fundos ieguIaies. So iecuisos, lasicanenle do iasiI, que ouloiga 7O do lolaI anuaI, iepiesenlando, assin, US 7O niIhes anuais deslinados ao Iundo. IaiceIa de 27 e dada peIa Aigenlina, 2 peIo Uiuguai e 1 peIo Iaiaguai. A aIocao desses iecuisos e na oiden inveisa: Iaiaguai len diieilo a uliIizai 48 do lolaI, Uiuguai 32 e Aigenlina e iasiI 1O cada un. Lsses apoiles ouloigan iecuisos no ieenloIsveis paia piojelos de inleiesse paia o desenvoIvinenlo e paia a inlegiao iegionaI, especiaInenle no Iaiaguai e no Uiuguai. Ln cinco anos de exislncia do Iocen, j se chegou a una caileiia de piojelos de US 1,1 liIho. Denlio do Iaiaguai, poi exenpIo, o Iundo esl foinecendo os iecuisos (US 4OO niIhes) paia a consliuo da Iinha de liansnisso eIeliica enlie Ilaipu e Assuno, que equacionai de vez os piolIenas de foinecinenlo de eneigia eIeliica paia a zona nais povoada daqueIe pas. No faz senlido que o Iaiaguai seja delenloi de nelade da eneigia geiada en Ilaipu e que ainda lenha de se sulnelei a faIhas e quedas no supiinenlo de eIeliicidade. No Uiuguai, o Iocen j deu iecuisos paia a consliuo de iodovias e, aqui lanlen, paia una Iinha de liansnisso eIeliica enlie Candiola, no iasiI, e San CaiIos, ao suI do Uiuguai. Tanlen foian apiovados piojelos do Iocen paia a ilIioleca da Univeisidade Lalino-Aneiicana (UniIa), en Ioz do Iguau, paia O MERCOSUL, DO TRATADO DE ASSUNO AT HOJE 89 apoio a pequenas e nedias enpiesas dos qualio pases que desenvoIvan piojelos na inlegiao de cadeias piodulivas nos seloies aulonolivo e de gs e conluslveis, paia un anpIo piogiana deslinado a eiiadicao da felie aflosa (IAMA), iguaInenle nos qualio pases (aIen da oIvia), e paia piojelos de sislenas de saneanenlo lsico no iasiI, enlie oulios. Tenos no IaiIanenlo do MeicosuI oulio eIenenlo caiacleislico de un veidadeiio piojelo de inlegiao. Muilos peigunlan paia que seive o IaiIanenlo do lIoco se eIe no len funes IegisIalivas. Mas e difciI concelei oulia naneiia peIa quaI un IaiIanenlo possa coneai a funcionai enlie qualio pases lo dislinlos, en leinos poIlicos, popuIacionais e lanlen cuIluiais. O IaiIanenlo Luiopeu funcionou nais de liinla anos con funes consuIlivas. Hoje, no h deciso euiopeia que no lenha que sei sulnelida ao esciulnio paiIanenlai. Na ieaIidade, ainda que no lenha, poi enquanlo, funes IegisIalivas, o IaiIanenlo do MeicosuI len desenpenhado papeI ieIevanle cono igo de consuIla e conlioIe solie naleiias que dizen iespeilo ao piocesso de consliuo da inlegiao. Todos os neses, o IaiIanenlo se iene en Monlevideu paia disculii inlegiao, e, nuilas vezes, a lancada nacionaI liasiIeiia apiesenla aos negociadoies goveinanenlais pioposlas solie foinuIao de poIlicas que pionovan naioi inseio da cidadania nos nodeIos de inlegiao, en ieas cono educao, sade e desenvoIvinenlo sociaI. Lsles so lenas que, ceilanenle, seio senpie neIhoi inleipielados - e defendidos - peIos iepiesenlanles paiIanenlaies, que eslo en conlalo peinanenle con seus concidados. O IaiIanenlo do MeicosuI len dado una giande conliiluio paia que esla inlegiao seja confoinada de foina nais jusla e, solieludo, iepiesenlaliva, lanlo econnica quanlo sociaInenle. Nuna piineiia elapa, chanada de liansio, cada lancada nacionaI do IaiIanenlo leve 18 nenlios. IeIo acoido poIlico aIcanado, en oululio de 2O1O, enlie as qualio iepiesenlaes, na segunda elapa (que e a aluaI), conea a iegei a denoninada piopoicionaIidade alenuada, en que o iasiI passou a lei 37 nenlios liluIaies, a Aigenlina 26, e o Uiuguai e o Iaiaguai, 18 cada un. } a pailii de 2O14, deveio sei eIeilos no iasiI, aliaves do volo diielo, os paiIanenlaies do MeicosuI, cuja iepiesenlao conlai con 75 assenlos. Nessas eIeies, lodos ns liasiIeiios eIegeienos, poi sufigio univeisaI, os nossos paiIanenlaies do MeicosuI. A Aigenlina e o Uiuguai, con 43 e 18 iepiesenlanles, iespeclivanenle, lanlen escoIheio seus iepiesenlanles en volao diiela. O Iaiaguai, con 18 paiIanenlaies, j escoIheu, en suas Ilinas eIeies nacionais diielas, seus paiIanenlaies. EMBAIXADOR REGIS PERC ARSLANIAN 90 Isso signihca que, no iasiI, seio apiesenlados, en neio a canpanha eIeiloiaI ieguIai, os candidalos paia o IaiIanenlo do MeicosuI. Calei a eIes apiesenlai nos neios de conunicao, no hoiiio eIeiloiaI, suas pioposlas e piogianas de ao paia a inlegiao iegionaI, e ns os eIegeienos aliaves do sufigio diielo, univeisaI e secielo. Lsla iepiesenla a elapa iniciaI do funcionanenlo do IaiIanenlo. Olvianenle, o IaiIanenlo acalai exeicendo funes IegisIalivas, cono ocoiieu con a Unio Luiopeia. LIes Ievaian nuilo lenpo paia a consliuo do seu IaiIanenlo. Mas hoje, o IegisIalivo do lIoco euiopeu e foilssino e len giande inuncia solie os oljelivos e o piocesso de inlegiao euiopeia. Oulio eIenenlo que passou iecenlenenle a fazei paile da esliuluia inslilucionaI do lIoco, cono decoiincia do pipiio apiofundanenlo do MeicosuI, iefeie-se ao AIlo Repiesenlanle-CeiaI do MeicosuI. Ioi designado paia laI funo o Lnlaixadoi SanueI Iinheiio Cuinaies. O AIlo Repiesenlanle-CeiaI iepiesenla o lIoco cono un lodo. Ns defendenos, cono iepiesenlanles goveinanenlais, os inleiesses espechcos de nossos pases nas ieunies negociadoias con os nossos scios. Da suige a necessidade de podei conlai con una peisonaIidade que seja a caia visveI do MeicosuI, que iepiesenle o lIoco cono un lodo e que lialaIhe en pioI da inlegiao en si, j no apenas en none dos inleiesses individuais de cada un dos scios. O AIlo Repiesenlanle, desde que deu incio a sua funo, en janeiio passado, len piocuiado cooidenai pioposlas e iepiesenlai posies conuns, luscando consliuii a inlegiao aliaves da ailicuIao e da conveigncia das noinas vigenles nos qualio pases nenlios, en lodos os seloies ieIalivos ao desenvoIvinenlo econnico, coneiciaI e sociaI, cono sade, educao, cuIluia, neio anlienle, defesa, elc. AhnaI, no se faz inlegiao sen conveigncia. Nesse senlido, ao AIlo Repiesenlanle conpele pensai o MeicosuI e sei vislo cono o MeicosuI. Tendo en visla que o nosso Seniniio se iefeie a Aneiica do SuI, caleiia, aqui, fazei un conenliio quanlo ao papeI que a Unio de Naes SuI-Aneiicanas (UnasuI) e o MeicosuI desenpenhan na iegio. Isso poique so iecoiienles os queslionanenlos solie se exisliiia ou no una supeiposio de esfoios nos lialaIhos desenvoIvidos en anlos os piocessos. A veidade e que anlos se conpIenenlan e so iecipiocanenle necessiios. O MeicosuI foi ciiado piineiianenle cono una inicialiva coneiciaI, que esl evoIuindo paia una inlegiao nuilo nais anpIa, cono se viu no lexlo acina. O oljelivo senpie foi, olvianenle, o de ollei, ao Iongo do lenpo, a adeso, se possveI, de lodos os pases da Aneiica do SuI. O iasiI, a coneai peIo seu lananho geogihco e diveisidade O MERCOSUL, DO TRATADO DE ASSUNO AT HOJE 91 de fionleiias conuns, len, no conlinenle, a naioi iesponsaliIidade - e lanlen o naioi inleiesse - na consliuo de un conlinenle pispeio e pachco. Quanlo neIhoi esliveien nossos vizinhos, naioies seio nossas gaianlias de hainonia e paz. Quando se conceleu o MeicosuI, pensou-se en un neicado conun do Cone SuI do conlinenle. Hoje, nada inpede que sonhenos con un piojelo de inlegiao da Aneiica do SuI cono un lodo. AIgunas das lialalivas, poien, de negociai con pases vizinhos acoidos de adeso pIena ao lIoco, nedianle sua incoipoiao a Unio Aduaneiia, no se concielizaian peIas pipiias dispaiidades laiifiias. Lsle e o caso do ChiIe. A lenlaliva, nos anos 199O, de se aIcanai un acoido de adeso daqueIe pas a laiifa exleina conun do MeicosuI eslaiiou, lasicanenle, na giande difeiena enlo exislenle enlie os iespeclivos peihs laiifiios. Ceilanenle nossa neIhoi opo eslialegica paia o conlinenle no seiia peinanecei de liaos ciuzados, aguaidando que o univeiso laiifiio do ChiIe, ou de oulios pases cono CoInlia ou Ieiu, poi exenpIo, se equipaiasse ao da TLC. Ioi con esse espiilo que decidinos peiseguii una coopeiao aIleinaliva con os denais pases da Aneiica do SuI, ainda que, poi enquanlo, no se conslilusse en una inlegiao coneiciaI. Se no podenos lei una inlegiao coneiciaI con eIes, conseguinos, sin, ciiai, con a UnasuI, un foio de diIogo e conceilao poIlica, de cooidenao de piojelos de infiaesliuluia e de consuIlas na iea de defesa. O inpoilanle e consliuii a inlegiao, da naneiia que foi possveI paia cada un de ns no conlinenle. L pieciso de aIguna foina anpIiai e apiofundai o piocesso de apioxinao con nossos vizinhos. Cono oljelivo Ilino, devenos senpie pensai en consliuii una Aneiica do SuI cada vez nais inlegiada, seja aliaves do MeicosuI, da UnasuI ou de quaIquei oulia inicialiva que siiva paia nos unii. Da a inpoilncia, poi exenpIo, da adeso da VenezueIa cono nenlio pIeno ao MeicosuI. A ialihcao do acoido, sulsciilo h nais de cinco anos, ainda depende do Congiesso paiaguaio. Muilo se faIou, no iasiI, solie a incoipoiao ou no da VenezueIa ao lIoco, nas no podenos nos dai ao Iuxo de viiai as coslas paia un pas de fionleiia. Solieludo paia un pas da inpoilncia econnica e geogihca da VenezueIa. No fuluio, os nossos vizinhos venezueIanos no deixaiian de nos coliai isso. AIen disso, a adeso da VenezueIa conhguiaiia, de una vez poi lodas, o MeicosuI cono un piojelo de inlegiao iegionaI de dinenso conlinenlaI. Lxislen dados que neiecen sei consideiados a piopsilo de nossa ieIao con a VenezueIa. Ioi exenpIo, h una esliada EMBAIXADOR REGIS PERC ARSLANIAN 92 pavinenlada enlie oa Visla e Caiacas, nas paia viajai de oa Visla a So IauIo e pieciso voai de avio. Toda a eneigia eIeliica de oa Visla e geiada peIa usina hidioeIeliica de Cuii, que hca na VenezueIa. Una Ilina olseivao que caleiia fazei solie o MeicosuI: os euiopeus conlinuan chanando, depois de nais de sessenla anos, sua inlegiao de piojelo de inlegiao. Sonos, fiequenlenenle, coliados poique, as vezes, nossa inlegiao, o MeicosuI, expeiinenla avanos pouco visveis, e ale conlianaichas. Tenos, e len veidade, disloies na nossa laiifa exleina conun (TLC), a eIininao da dupIa coliana oledece a un cionogiana denasiadanenle Iongo, o IaiIanenlo do lIoco ainda no len funes IegisIalivas, so viias as laiieiias no laiifiias, as dihcuIdades ou iesliies nigialiias, educacionais, aIen de oulias. Mas se a Unio Luiopeia, depois de nais de neio secuIo e ainda consideiada poi eIes nesnos cono un piojelo, cono e que ns, no MeicosuI, con vinle anos de exislncia, podenos pielendei conlai con una inlegiao peifeila` A inlegiao, enlie pases lo diveisos e assineliicos cono os nossos, no se faz en dois, lis ou dez anos. Nen pode sei feila poi decielo. L una consliuo peinanenle, que se faz lijoIo poi lijoIo, con una peispecliva de hoiizonle de nais de 4O ou 5O anos. Lslanos hoje consliuindo a inlegiao paia os nossos hIhos e nelos. Mas se no coneainos esse enpieendinenlo agoia, eIes no podeio se lenehciai deIe no fuluio. 93 A perspectiva brasileira da integrao sul-americana +9D,#8,)(' -,94*2 :#$N*#'( 14#9,'6*% Os deslinos da Aneiica do SuI e da inlegiao iegionaI eslo piofundanenle vincuIados. A inlegiao deleininai o giau de iesislncia da iegio a ciise e a suas iepeicusses nos pases aIlanenle desenvoIvidos e na China. A ciise no e nossa, nas eIa nos afela de viias naneiias. De incio, vou ne iefeiii a naneiia cono a ciise nos pases aIlanenle desenvoIvidos nos afela, en seguida, faiei iefeincia a China. Ln piineiio Iugai, afela nossas expoilaes, ieduz a denanda e, ao nesno lenpo, aunenla a incidncia de nedidas piolecionislas nos neicados agicoIas, especiaInenle na Luiopa e nos Lslados Unidos. Segundo, os pases alingidos lenlan dininuii os efeilos da ciise uliIizando necanisnos lais cono o aunenlo de expoilaes, incIusive paia aunenlai o enpiego nos seus leiiiliios. Teiceiio, a poIlica aneiicana, que eIes chanan de <4,$&#&,&#P* *,%#$I, islo e, o deiiane de dIaies nos neicados, faz con que a noeda de Iivie cuiso inleinacionaI se loine exlienanenle laiala, o que dihcuIla as expoilaes e aunenla a lendncia a inpoilai. Isso ocoiie no iasiI e en lodos os pases da Aneiica do SuI, e esles Ilinos so neicados inpoilanles paia ns. A queslo da China e aIgo exliaoidiniio, una iupluia no sislena inleinacionaI. AIguns anaIislas avaIian que o Iiodulo Inleino iulo (II) da China uIliapassai o dos Lslados Unidos poi voIla de 2O16. O sislena econnico chins afela no apenas o MeicosuI, nas lanlen loda a Aneiica do SuI de foina piofunda. A China len, poi un Iado, una exliaoidiniia denanda poi piodulos agicoIas, nineiios e eneigia - lis lipos de EMBAIXADOR SAMUEL PINHEIRO GUIMARES 94 piodulo que a Aneiica do SuI (e o MeicosuI, en pailicuIai) pioduzen e ln capacidade de pioduzii ainda nuilo nais. Ioi oulio Iado, a China e lanlen una exliaoidiniia expoiladoia de piodulos nanufaluiados de laixo cuslo. Ioi isso, inpacla os neicados inleinos dos pases, as esliuluias que exislen e as que podeiian exislii en ciicunslncias nais piopcias. Dianle da ciise inleinacionaI e da ascenso da China, paiece-ne que o MeicosuI ven ieagindo cono se a siluao fosse noinaI. Mas a conjunluia inleinacionaI no len nada de noinaI. A ciise e giavssina. A eneigncia da China len una caiacleislica pecuIiai, que e a sinliose de pases aIlanenle desenvoIvidos con a econonia chinesa. A China delen ceica de 7O dos lluIos do Tesouio aneiicano e esl conpiando lluIos dos Tesouios euiopeus. Una alilude que pode paiecei consliuliva e sinplica que, no olslanle, lei efeilos consideiveis. Lssa sinliose esl na lase de una das giandes difeienas enlie a aluaI ciise e aqueIa de 1929. NaqueIa epoca, a naioi paile das enpiesas eian nacionais. Se a enpiesa ia naI no seu pas, despedia os opeiiios. Hoje en dia, no. Sendo nuIlinacionais, as enpiesas eslo inveslindo na China. Cono esla conlinua ciescendo a laxas aIlssinas, as enpiesas nuIlinacionais olln Iucios exliaoidiniios. A siluao dos opeiiios no pas de oiigen e un piolIena poIlico dos goveinos, as enpiesas e os lancos inleinacionais passan nuilo len. Lsla e una siluao nova. Lnloia ceilos seloies nacionais - en pailicuIai o seloi piodulivo, cono un lodo - peican no laIano coneiciaI con a China, as conlas nacionais engoidan con a ienessa de Iucios e, assin, veiihca-se un equiIliio nas conlas nacionais. Da no havei una ieao lo foile conlia a China, poique aqueIe pas que esl peidendo no coneicio peicele que esl ganhando con as opeiaes no leiiiliio chins. A siluao e nova e conpIexa, e a novidade e a conpIexidade dihcuIlan a lonada de nedidas necessiias paia vencei a ciise. Lsses dois fennenos sinuIlneos, a ciise nos pases aIlanenle desenvoIvidos e a novidade da eneigncia da China, so anlos pieocupanles peIos efeilos que liazen, inleina e exleinanenle, a pipiia coeso do MeicosuI. O cinenlo da inlegiao enlie os pases do MeicosuI, solieludo enlie o iasiI e a Aigenlina, e o coneicio de piodulos indusliiais, nais do que o coneicio de piodulos piiniios. L veidade que h, poi exenpIo, giandes expoilaes de nineiio de feiio paia a Aigenlina, nas aquiIo que eslinuIa a inlegiao e o coneicio de piodulos indusliiaIizados. Na nedida en que a inpoilao de piodulos indusliiais faliicados foia da Aneiica do SuI se loina nais aliaenle, o inleiesse na coeso do MeicosuI dininui. A PERSPECTIVA BRASILEIRA DA INTEGRAO SUL-AMERICANA 95 Isso vaIe no s paia a Aigenlina e o iasiI. QuaIquei pas s peinanece nun piocesso de inlegiao se eIe se juIga iazoaveInenle lenehciiio do esquena. Caso conliiio, no len incenlivo paia conlinuai. Na ciise iecenlenenle piovocada peIo aunenlo do Inposlo solie Iiodulos IndusliiaIizados (III) no iasiI, o Iiesidenle uiuguaio, }ose Mujica, eniliu consideiaes inleiessanles solie sua inleno de ieconsideiai a pailicipao do Uiuguai no MeicosuI. Ioi isso, con ou sen ciise, e necessiio que os pases de naioi dinenso econnica se envoIvan e se engajen nais no piocesso de ieduo das assineliias. As assineliias piovn da ieaIidade geogihca, nas lanlen, e solieludo, de difeienas de infiaesliuluia de eneigia e de lianspoile, sen as quais no h desenvoIvinenlo indusliiaI. A ieduo das assineliias len de sei feila peIa conliiluio dos pases naioies. L necessiio que os pases naioies eslejan convencidos de que o MeicosuI conlinua a sei inpoilanle paia eIes. Iaia usai s un dado: o Iundo paia a Conveigncia LsliuluiaI do MeicosuI (Iocen), insliunenlo de giande inpoilncia, cono j foi iessaIlado nesle seniniio, e foinado poi una conliiluio anuaI de cen niIhes de dIaies dos pases nenlios. Con cen niIhes de dIaies conslii-se apenas una esliada de cen quiInelios, nais nada. L cIaianenle insuhcienle. L pieciso aunenlai essa cifia. VaIe nolai que, ainda que haja giandes assineliias no inleiioi do lIoco iegionaI, na pilica os dois pases nenoies ln ceilos lenefcios no ceniio inleinacionaI, peIo falo de peilenceien ao MeicosuI. LIes so ouvidos inleinacionaInenle con naioi aleno poi eslaien associados ao iasiI e a Aigenlina. Ioi oulio Iado, una ciise no inleiioi do oiganisno seiia piejudiciaI a lodos os seus inlegianles. Lslou insislindo na necessidade de coeso poIlica poique, no sislena inleinacionaI de hoje en dia, un giande nneio de lenas so decididos en negociaes enlie os pases. Tenas que anles eian de conpelncia dos paiIanenlos nacionais, hoje en dia, so oljelo de negociaes inleinacionais. Os pases que chegan sozinhos a essa negociao chegan con nuilo nenos foia. Lsla e nais una loa iazo paia expandii o MeicosuI, de foina a incIuii a oIvia, o Lquadoi e oulios pases. L inpoilanle enconliai esquenas capazes de aliaii oulios pases da Aneiica do SuI. L nais un nolivo paia lialainos con loda a aleno paiceiios nenoies, que ln, nas volaes inleinacionais, volo iguaI ao do iasiI e da Aigenlina. A nensagen que queio deixai aqui e: Senhoies Iiesidenles do MeicosuI, ienan-se con fiequncia naioi, nuilo naioi, no apenas a EMBAIXADOR SAMUEL PINHEIRO GUIMARES 96 cada seis neses, nas con nuilo nais fiequncia, paia faIai con fianqueza, sen lexlos esciilos, e podei liocai ideias e sugesles solie cono enfienlai essa siluao. Lslanos dianle de un conpIexo desaho: cono ieduzii as assineliias, nanlei a coeso poIlica, ieagii a siluao inleinacionaI, e nanlei a inlegiao iegionaI enquanlo se assinan acoidos de Iivie coneicio e ieliia-se a pioleo da alividade econnica que e dada poi laiifas e ieguIanenlos` Con ieIao aos enpiegos indusliiais, e inpoilanle esludai neIhoi os efeilos da iepiinaiizao. As sociedades aluais so nuilo nais uilanizadas. Nas cidades no h agiicuIluia, nen nineiao. H seivios, nuilo vincuIados a alividade indusliiaI. No haveiia una hina de aiquileluia se no houvesse una indsliia de consliuo. Assin, nas cidades, a geiao de enpiego de quaIidade esl vincuIada ao desenvoIvinenlo indusliiaI e, se esle e afelado peIa ciise nundiaI, os efeilos solie as cidades vo suigii. Ioi enquanlo, os dados ainda no apaieceian. Seiia necessiio esludai neIhoi, poique o nveI de enpiego no caso do iasiI, peIo nenos, len-se nanlido. Mas enpiegos de quaIidade nenoi pioduzen iendinenlos nenoies. Queio enceiiai dizendo que as iegias do sislena inleinacionaI (Oiganizao MundiaI do Coneicio - OMC, Iundo Moneliio InleinacionaI - IMI) eslo nais ou nenos suspensas. Se a China iesoIvei nudai de sislena canliaI sulilanenle, ninguen ousai piocess-Ia na aiena nundiaI de coneicio. Seiia de una indeIicadeza nuilo giande. A coiienle de inleiesses en loino da China e lo podeiosa que faz con que eIa esleja nuna siluao piolegida. As iegias eslo suspensas e e pieciso fazei a poIlica econnica a pailii dessa conslalao. Lsla e a ieaIidade, o ieslo e sonho. 97 Comentrios - O trajeto at o Mercosul 7$&O$#( @*2%( 72P*% :*'*#', Ln piineiio Iugai, neus sinceios agiadecinenlos ao Inslilulo Hisliico e Ceogihco iasiIeiio e a Iundao AIexandie de Cusno peIo convile paia pailicipai desle evenlo, cono conenladoi. Seiei lieve, consideiando o lenpo que ne foi deslinado. Meus cunpiinenlos aos iIuslies nenlios da nesa, aos enlaixadoies piesenles, aos confiades do Inslilulo Hisliico, coIegas piofessoies, senhoias e senhoies. Minha nisso e laslanle difciI. Ouvinos paIeslias sulslanciosas, ieaInenle inpoilanles, que nos deian una viso geiaI do piocesso de inlegiao do conlinenle suI-aneiicano. Ioian Ievanladas, de foina cIaia e oljeliva, as dihcuIdades, as possveis sadas paia consoIidai essa inlegiao, piincipaInenle as ieaIidades do MeicosuI, con deslaque paia os piolIenas hisliicos e aluais vividos peIos pases da iegio, en suas ieIaes poIlicas, econnicas e cuIluiais nluas. Nesse quadio, os exposiloies conlexluaIizaian as quesles ieIalivas a necessidade de una efeliva inlegiao da Aneiica do SuI, cono insliunenlo paia o desenvoIvinenlo iegionaI e necanisno paia enfienlai a ciise nundiaI. Nessa peispecliva, pielendo apiesenlai lieves conenliios solie as ideias exposlas poi cada un dos paIeslianles. Coneo ponluando a liiIhanle exposio do Lnlaixadoi Regis AisIanian, que, de incio e de foina laslanle olinisla, apiesenlou una iica anIise da aluaI siluao do MeicosuI, acenluando o papeI de cada Lslado-nenlio, indicando as soIues enconliadas paia iesoIvei quesles e inleiesses coneiciais conilanles no inleiioi do lIoco, a exenpIo do que se deu, iecenlenenle, ANTNIO CELSO ALVES PEREIRA 98 con o Uiuguai, en ieIao ao acoido aulonolivo solie a expoilao de caiios chineses nonlados naqueIe pas e expoilados paia os oulios Lslados-nenlios. Insalisfeilo con as dihcuIdades paia a coneiciaIizao, no iasiI, dos nencionados vecuIos, en deleininado nonenlo, o goveino do Uiuguai chegou ale a nencionai a possveI ieliiada de seu pas do MeicosuI. DecIaio-ne conlenle con as infoinaes do Lnlaixadoi AisIanian, pois, consideiando a fiagiIidade do piocesso de inlegiao do Cone SuI, con seus conslanles avanos e iecuos, esles Ilinos, nuilas vezes, ocasionados poi nedidas uniIaleiais de cunho eninenlenenle piolecionisla, vejo-ne, vez poi oulia, na condio de neicocelico, laI cono os euiocelicos, que duvidan do fuluio da Unio Luiopeia. Muilo inleiessanles as infoinaes solie o Iundo paia a Conveigncia LsliuluiaI do MeicosuI (Iocen). Segundo o Lnlaixadoi AisIanian, o Iocen ven diiecionando consideiveis apoiles hnanceiios, piincipaInenle, paia piojelos no Iaiaguai e no Uiuguai, e paia o piocesso de inlegiao eneigelica e na iea da sade, len cono paia a inlegiao univeisiliia no conjunlo do MeicosuI. Oulio deslaque inpoilanle na exposio do Lnlaixadoi AisIanian concenliou-se na queslo do IaiIanenlo do MeicosuI, as fuluias eIeies diielas paia a escoIha dos seus nenlios, a exenpIo do que j aconleceu no Iaiaguai. AIen das anIises de fundo ieIalivas a naicha do piocesso de inlegiao, lodas exposlas con nuila cIaieza, o Lnlaixadoi AisIanian, cono j ne iefeii, passou-nos una nensagen olinisla en ieIao ao MeicosuI, sulIinhando, ao nesno lenpo, a possiliIidade do fuluio ingiesso dos aluais associados e de oulios pases do conlinenle, cono nenlios pIenos do Ioco. Ln seguida a paIeslia do Lnlaixadoi AisIanian, foi concedida a paIavia ao piofessoi douloi Iiancisco Doialiolo, que nos apiesenlou seguia anIise solie o piocesso de foinao dos Lslados nacionais no Cone SuI. Inlioduzindo seu discuiso, o piofessoi liaou un quadio hisliico conpaialivo no quaI deslacou, de foina especiaI, as difeienas, de loda foina inpoilanles, exislenles nos piocessos de foinao do Lslado nacionaI no iasiI e na Aigenlina. Nessa diieo, piops una discusso solie a Iegilinidade de lais piocessos, saIienlando o falo de que, no iasiI, a chegada da fanIia ieaI poiluguesa Ievou as eIiles Iocais a siluai a queslo da Iegilinidade en palanai lolaInenle difeienciado do sucedido, nessa naleiia, na Aigenlina. Lsla, naqueIe nonenlo, conleslava a }unla de Cdiz e luscava consliuii o Lslado nacionaI con lase na Iegilinidade ievoIucioniia. O Lslado liasiIeiio foinou-se sol o nanlo da Iegilinidade noniquica. Nesse ponlo o confeiencisla liouxe a coIao a fiacassada pielenso de Dona CaiIola }oaquina de consliuii, na quaIidade de hIha COMENTRIOS - O TRAJETO AT O MERCOSUL 99 piinognila do deposlo iei espanhoI CaiIos IV, un Lslado noniquico no Iiala. Nessa Iinha, enfalizou o falo de que as eIiles liasiIeiias, no andanenlo da foinao do Lslado nacionaI, pieocupavan-se con a consliuo de un Lslado noniquico conseivadoi, siluao que, desde o incio, foi oljelo da oposio das eIiles do Iiala, piincipaInenle aps a incoipoiao peIa Coioa Ioiluguesa da anda OiienlaI e, posleiioinenle, con a ciiao da Iiovncia CispIalina. O confeiencisla disculiu o papeI da IngIaleiia nesse piocesso, a ciiao da ReplIica OiienlaI do Uiuguai e o foilaIecinenlo do nodeIo inpeiiaI conseivadoi, a pailii da consoIidao do Inpeiio, iesoIvidos os piolIenas de nanuleno da unidade leiiiloiiaI na Regncia e a decielao da naioiidade de D. Iedio II. Da nesna foina, anaIisou as ieIaes do iasiI con a Aigenlina no secuIo XIX, solieludo a posio liasiIeiia na ciise inslaIada, no Iiala, con o goveino do iigadeiio }uan ManueI de Rosas. De ninha paile, cieio que, ao liazei a discusso a queslo da Iegilinidade na foinao dos Lslados nacionais no Cone SuI, o exposiloi idenlihcou, nos aspeclos difeienciais dos piocessos de foinao nacionaI liasiIeiio e aigenlino, una das piincipais causas hisliicas das dihcuIdades de ieIacionanenlo enlie os dois pases, con ieexos, ainda hoje, na inlegiao do Cone SuI. O piofessoi douloi CIodoaIdo ueno cenliou sua exposio na poIlica suI-aneiicana do aio do Rio ianco, especiaInenle na lenlaliva do chanceIei liasiIeiio de eslaleIecei un acoido enlie as lis nais pispeias ieplIicas suI-aneiicanas, Aigenlina, iasiI e ChiIe (AC). Desejava o aio consliuii insliunenlos poIlicos e juidicos que peinilissen eslaleIecei, con as duas naes, un diIogo dipIonlico ieaInenle consliulivo, hinado no piincpio da no inleiveno nos assunlos inleinos dos Lslados vizinhos e, con isso, foilaIecei a eslaliIidade poIlica na iegio. Un anpIo acoido enlie esses lis Lslados, conlenpIando assunlos poIlicos no consagiados nos acoidos liIaleiais hinados anleiioinenle, asseguiaiia no sonenle a eslaliIidade poIlica na Aneiica do SuI, nas, lanlen, loinaiia inviveI quaIquei avenluia de polncias exliaiiegionais no Conlinenle. Ioian inpoilanles e aIlanenle infoinalivas suas consideiaes solie as iazes que ocasionaian o fiacasso da poIlica de Rio ianco en ieIao ao AC, piincipaInenle sua anIise dos aconlecinenlos que invialiIizaian a assinaluia do desejado Tialado AC, falo que sonenle se daiia aps a noile do aio, con seu sucessoi, Lauio MiIIei. Cono e do conhecinenlo geiaI, nos piineiios anos do secuIo XX as Ioias Ainadas liasiIeiias eslavan lolaInenle desoiganizadas, o Lxeicilo naI equipado e sen lieinanenlo e a Maiinha, poi sua vez, eia supeiada peIas Ainadas do ChiIe e da Aigenlina. O ANTNIO CELSO ALVES PEREIRA 100 piojelo de ieainanenlo das Ioias Ainadas liasiIeiias, piincipaInenle o ieequipanenlo da Maiinha, nos goveinos Rodiigues AIves e Afonso Iena, ieslaleIeceu o equiIliio navaI no Cone SuI, falo que Ievou os aigenlinos a ieavivai a hisliica iivaIidade con o iasiI. Lsle eia un dos ponlos piincipais da poIlica exleina liasiIeiia pIanejada e execulada peIo aio, ou seja, foilaIecei o podei niIilai e o pieslgio inleinacionaI do iasiI. Conludo, en 19O8, o cIina enlie os dois pases loinou-se nuilo lenso, falo que Ievou o aio a suspendei as negociaes solie o desejado Tialado AC. Ao leinino de sua paIeslia, o piofessoi CIodoaIdo ueno anaIisou as ieIaes iasiI-Aigenlina nos goveinos Vaigas/Iein. Nessa naleiia foian ievislos os piolIenas das ieIaes aigenlino-liasiIeiias nesse peiodo, con ienisso a aluao do Depulado IedeiaI CaiIos Laceida no episdio da faIsa Caila iandi, e as consequncias do falo no nlilo das poIlicas inleina e exleina dos dois Lslados. Ln sua exposio, o piofessoi CaiIos Lduaido VidigaI iessaIlou, pieIininainenle, que e liasiIeiia a inicialiva de se consliuii un lIoco de inlegiao econnica iegionaI, con a hnaIidade de pionovei o desenvoIvinenlo e a eslaliIidade poIlica da Aneiica Lalina. Os anlecedenles desse piojelo eslaiian, segundo eIe, na Opeiao Ian- -Aneiicana (OIA) Ianada peIo piesidenle }usceIino ulilschek, en caila de naio de 1958 diiigida ao piesidenle noile-aneiicano, Dvighl Lisenhovei. }usceIino, assessoiado poi Auguslo Iiedeiico Schnidl, piojelava, con a OIA, unii lodas as naes do conlinenle en loino de un piojelo conlinenlaI de desenvoIvinenlo econnico, sociaI e poIlico. Nessa diieo, o piofessoi VidigaI apiesenlou-nos una anIise conpIela dos piolIenas geiados, enlie nossos vizinhos, peIa dila Opeiao, aIen de expIicai cono a AIiana paia o Iiogiesso, inicialiva do goveino ennedy, acalou conliiluindo paia o fiacasso do piojelo liasiIeiio. OhciaInenle, a AIiana paia o Iiogiesso oljelivava, nedianle inveslinenlos paia o desenvoIvinenlo da Aneiica Lalina - 2O niIhes de dIaies apIicados peIos Lslados Unidos e 8O niIhes peIos pases da iegio, en 1O anos -, piopiciai o desenvoIvinenlo iegionaI, poien, de falo, sua hnaIidade eia conlalei, no conlexlo da Cueiia Iiia, o peiigo conunisla iepiesenlado peIo iegine culano. Conlinuando sua anIise dos anlecedenles do piojelo de inlegiao iegionaI, o confeiencisla evocou o enconlio de Uiuguaiana, inicialiva dipIonlica que ieuniu os piesidenles }nio Quadios e Iiondizi. Isso ne faz Ienliai que }nio, en sua foina pecuIiai de se expiessai, desejoso de nosliai ao nundo sua poIlica exleiioi independenle, ceila feila, inslado a dehni-Ia, disse: O iasiI e un pas lo no aIinhado que no se aIinha nen aos no aIinhados. O confeiencisla avanou en sua anIise evocando a poIlica exleina do COMENTRIOS - O TRAJETO AT O MERCOSUL 101 piesidenle CasleIo ianco, en ieIao a Anaznia, len cono aponlou, e neIhoi expIicou que, no Coveino CeiseI, as dihcuIdades paia a inlegiao iegionaI siluavan-se en dois veloies: o piolIena da Iideiana iegionaI e a queslo do desenvoIvinenlo econnico. O apoio dipIonlico, poi paile do iasiI, a Aigenlina, na Cueiia das MaIvinas, foi deslacado peIo confeiencisla que viu, na soIidaiiedade liasiIeiia, un alo inpoilanle paia diiinii e avanai no piocesso de supeiao das veIhas dispulas enlie os dois pases. Conenlando o assunlo, o Lnlaixadoi Azanluja sulIinhou que o iasiI leve una posio lo coiiela nesse conilo, que acalou cono encaiiegado dos inleiesses aigenlinos junlo ao Reino Unido. O Lnlaixadoi Azanluja, con a sua pieciso de anIise, expIanou solie a inpoilncia, paia a consliuo do MeicosuI, da ieunio enlie os piesidenles Sainey e AIfonsn, en dezenlio de 1985, e a posleiioi assinaluia, poi eIes, da DecIaiao de Iguau. Cono se sale, esse insliunenlo foi o ponlo de pailida paia o desenvoIvinenlo do piocesso de inlegiao econnica do Cone SuI. O nonenlo eia piopcio paia se avanai nessa queslo. Os dois pases, aps anos de iegine niIilai, enfienlavan giandes dihcuIdades econnicas, dvidas exleinas coIossais, e, ainda, piecisavan de nuilo esfoio paia opeiai a liansio denocilica. Os dois piesidenles inauguiaian un novo e pioveiloso diIogo, que piopiciou o eslaleIecinenlo de coopeiao en viios assunlos, especiaInenle nos canpos nucIeai e espaciaI, e, evidenlenenle na ciiao do MeicosuI. Iaia o Lnlaixadoi, o piolIena do MeicosuI silua-se no falo de que h una hipeilioha do poIlico e un enoine dehcil enpiesaiiaI. O Lnlaixadoi SanueI Iinheiio Cuinaies, nessa nesna Iinha, deslacou o falo de que, no nlilo do MeicosuI, ale agoia, no suigiian enpiesas nuIlinacionais ieaInenle foiles, que pudessen aIiceiai econonicanenle o piocesso de inlegiao. Ln sua paIeslia, aIinhou, ainda, acuiadas anIises da siluao nundiaI, disculiu a piojeo da China e dos Lslados Unidos nos pixinos anos, e, poi hn, as possiliIidades e nedidas poIlico-econnicas necessiias paia consoIidai a inlegiao do conlinenle suI-aneiicano. Lnceiio esles lieves conenliios chanando aleno paia a confeincia de aleiluia desse Seniniio, pionunciada peIo senhoi Minislio das ReIaes Lxleiioies, Lnlaixadoi Anlonio de Aguiai Ialiiola. Sua exceIncia, ao discoiiei solie as quesles esliuluiais do piojelo de inlegiao suI-aneiicana, cenliou seu discuiso na ieaIidade das assineliias exislenles enlie os Lslados da iegio, acenluando, no conlexlo, a ascenso econnica da CoInlia, cujo piodulo inleino liulo (II), nos pixinos anos, devei silu-Ia en posio de deslaque enlie ANTNIO CELSO ALVES PEREIRA 102 os nais pispeios Lslados do conlinenle aneiicano. Lanenlo, en iazo do lenpo, no podei conenlai, con nais delaIhes, a exceIenle paIeslia do nosso ChanceIei. Anles de concIuii, deslaco una queslo poIlica que podei ciiai naioies dihcuIdades paia o iasiI en suas ieIaes con os vizinhos, especiaInenle con a Aigenlina: se o nosso pas foi len sucedido en sua pielenso de ocupai una cadeiia peinanenle no ConseIho de Seguiana das Naes Unidas, denanda que eu, pailicuIainenle, sou favoiveI, e olvio que laI falo anpIiai a assineliia poIlica j exislenle enlie o iasiI e o ieslanle da Aneiica Lalina, e, ceilanenle, ciiai naioies dihcuIdades paia o exeiccio, poi paile do nosso pas, de sua Iideiana naluiaI no conlinenle suI-aneiicano. 103 El Paraguay y la Integracin Sudamericana +9D,#8,)(' J*'$,')#$( A4I( -,I4#*' @,D,22*'( ;+:/0B#**$R+ LI piesenle lialajo ha sido eIaloiado paia seivii de lase a Ia piesenlacin en eI Seninaiio Sudaneiica y Ia Inlegiacin RegionaI oiganizado poi Ia Iundacin AIexandie de Cusnao, y que pielende dai una visin de Ia inlegiacin desde Ia peispecliva deI Iaiaguay. Ln esle lialajo no se enconliain cilas a auloies, anexos esladslicos ni nenciones a pie de pgina, delido a que eI docunenlo ha sido eIaloiado a pailii de Ia expeiiencia y eI seguinienlo que he hecho deI pioceso de inlegiacin en nueslia iegin, pailiendo de ni pailicipacin en Ia negociacin deI Tialado de Asuncin, as cono desde Ia geslin que ne cupo cono Minislio de Inlegiacin, Repiesenlanle Ieinanenle anle Ia ALADI y eI Meicosui y cono Secielaiio CeneiaI de Ia ALADI, adens de olias iesponsaliIidades que desenpee a Io Iaigo de ni caiieia dipIonlica. Ln consecuencia, eI lialajo que piesenlo esl lasado ns en Ia vivencia que lengo deI pioceso de inlegiacin en nueslia iegin, anles que cono iesuIlado de un eIaloiado y neldico pioceso de invesligacin solie Ias causas, consecuencias y iesuIlados de Ios sislenas de inlegiacin que hoy funcionan en Aneiica deI Sui. No pielendo olia cosa que iIusliai, desde ni expeiiencia y cono paiaguayo, Ia visin que se liene en eI Iaiaguay solie Ia inlegiacin iegionaI. EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO 104 !7 8&6&2%&\0 !*0+R2$*0 B&7 .,/,1#,K LI Iaiaguay, se caiacleiiza poi lenei una econona pequea y alieila, suslenlada en un nodeIo pioduclivo-expoiladoi, concenliado en eI secloi agiopecuaiio, as cono en Ia inleinediacin coneiciaI (eI nodeIo ie expoiladoi). Asinisno, Ia econona paiaguaya se ha caiacleiizado hisliicanenle poi su eslaliIidad nacioeconnica. Duianle Ia decada de Ios novenla, eI Iaiaguay inici un pioceso de inpoilanles canlios en eI oiden poIlico-inslilucionaI, as cono en eI econnico, con eI desafo de inpIenenlai una seiie de iefoinas de caiclei esliucluiaI que geneiasen Ios incenlivos y Ias posiliIidades de aIcanzai un desaiioIIo econnico soslenilIe. Ln Ios Ilinos aos se ha expeiinenlado un aceIeiado ciecinienlo econnico, giacias fundanenlaInenle aI dinanisno deI secloi agiopecuaiio, de Ia denanda inleina y de un enloino inleinacionaI favoialIe. La apIicacin de poIlicas hscaIes piudenles, Ia nejoia de Ia esliucluia y Ia geslin liilulaiia, as cono una poIlica nonelaiia adecuada ha peinilido consoIidai Ias hnanzas plIicas, una inacin nodeiada, un inpoilanle aunenlo de Ias ieseivas inleinacionaIes, un aunenlo deI II pei cpila, condiciones de Iiquidez adecuadas en eI sislena hnancieio, Io que peinile niiai hacia eI fuluio con oplinisno. LI Iaiaguay no fue afeclado signihcalivanenle poi Ia Ilina ciisis nundiaI y iecupei su iilno de ciecinienlo, an ns aceIeiado que eI pievislo oiiginaInenle, giacias a Ia soIidez de su poIlica nacioeconnica, condiciones favoialIes de hnancianienlo exleino y fueiles ingiesos geneiados poi Ias expoilaciones de naleiias piinas, que espeianos seguiin siendo oljelo de una iolusla denanda exleina. As, en Ios Ilinos aos Ia econona paiaguaya expeiinenl un peiodo de expansin, aI ciecei eI II ieaI a una lasa pionedio de anuaI deI 4,9 poi cienlo. Sin enlaigo, en eI 2OO9 una giave sequa y Ia ciisis econnica nundiaI ocasionaion una conliaccin de Ia econona, inleiiunpiendo Ia fase de expansin econnica, de Ia que eI Iaiaguay se iecupei en eI 2O1O con una lasa iecoid de ciecinienlo deI II deI 15,3 poi cienlo. Lsle iilno de ciecinienlo iepiesenla eI nejoi desenpeo econnico en Ia seiie hisliica que se inicia en eI ao 195O y cuyo pico de expansin fue olseivado en eI ao 1981. Ln cuanlo a Ias hnanzas plIicas, cono iesuIlado de Ia apIicacin de poIlicas hscaIes piudenles y nejoias inlioducidas en Ia esliucluia y geslin liilulaiias, en eI peiodo consideiado eI golieino nanluvo un supeivil piinaiio pionedio de aIiededoi deI 2 poi cienlo, Io que Ie ha EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 105 peinilido aunenlai eI gaslo plIico en eI ao 2OO9 paia enfienlai Ia ciisis econnica. Asinisno, en Io iefeiido a Ia poIlica nonelaiia, eI desaiioIIo deI escenaiio nacioeconnico nacionaI se ha vislo foilaIecido poi Ias nedidas de poIlicas nonelaiias expansivas apIicadas poi eI anco CenliaI deI Iaiaguay, anle Ia anenaza de luiluIencias hnancieias, Io que ayud a Ia iecupeiacin de Ia aclividad econnica a pailii deI leicei liineslie deI 2OO9. Los niveIes de ieseivas inleinacionaIes lanlien aunenlaion. As Ias Reseivas InleinacionaIes Nelas deI pas fueion en pauIalino aunenlo, pasando de 6O4 niIIones de dIaies a hnes deI 2OO2, a aIiededoi de 4.5OO niIIones de dIaies paia hnes deI ao 2O1O. La deuda plIica lolaI ha ido disninuyendo desde eI ao 2OO3 y iepiesenla a hnes deI 2O1O aIiededoi deI 2O poi cienlo deI II. Cale seaIai que eI niveI de deuda nela solie eI II es infeiioi a Ios Iniles deI 25 poi cienlo eslalIecido poi eI Iondo Monelaiio InleinacionaI. Ln esle conlexlo lanlien fue cieciendo eI II pei cpila. LI coneicio exleiioi deI Iaiaguay lanlien se vio foilaIecido poi Ia expansin econnica giacias aI luen desenpeo deI secloi agicoIa, Ia lonanza de Ios piecios de Ios piincipaIes pioduclos expoilalIes y eI nayoi dinanisno de Ia aclividad econnica doneslica, Io que peinili eI aunenlo de Ias expoilaciones y de Ias inpoilaciones. Tanlien Ia inveisin nosli signos posilivos, Ios ujos de inveisin exlianjeia diiecla han expeiinenlado aunenlos inpoilanles en eI peiodo consideiado, siendo Ios Lslados Unidos eI piincipaI inveisoi, seguido de Ios pases nienlios deI MLRCOSUR, en pailicuIai eI iasiI y Ia Aigenlina. ], ;+:&1/,*$R+ F&1$0+,7 LI Iaiaguay, ha denosliado una vocacin inlegiacionisla desde eI inicio deI pioceso en Aneiica Lalina, cuando Ios vienlos inlegiacionislas inpuIsados poi Ia CLIAL a hnes de Ios aos cincuenla, se concielaion en Ia cieacin de Ia Asociacin Lalinoaneiicana de Lilie Coneicio (ALALC). LI Iaiaguay fue uno de Ios pases que susciili eI Tialado de Monlevideo de 196O, iniciando as su pailicipacin foinaI en un pioceso de inlegiacin. Sin enlaigo, su aplilud paia Ia inlegiacin viene de sus piopias iaces cono nacin, cono Lslado, ieconociendo su condicin de pas sin IiloiaI nailino, y Ia necesidad de enconliai en Ia ieIacin con sus EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO 106 vecinos, eI sendeio de Ia coopeiacin, Ia soIidaiidad y eI coneicio que polenciaia su desaiioIIo y coadyuvaia aI ciecinienlo de su pioduccin y de su indusliia, en lenehcio de su puelIo. As, en eI naico de su poIlica exleiioi, dispuso cono oljelivos desaiioIIai una poIlica econnica y de inseicin coneiciaI inleinacionaI que foilaIecieia Ia apeiluia de neicados exleinos, apoye eI ciecinienlo econnico y aunenle Ia conpelilividad nacionaI, as cono foilaIecei Ia denociacia y Ios piocesos de inlegiacin y coopeiacin poIlica y econnica suliegionaIes y henisfeiicos. DeI nisno nodo desaiioIIa necanisnos paia Ia coopeiacin hnancieia y lecnica, deslinados aI nejoianienlo de Ia infiaesliucluia, eI lianspoile, Ia eneiga, Ias conunicaciones y Ia lecnoIoga de Ia infoinacin. Ln esle conlexlo, eI Iaiaguay se ha invoIuciado seiianenle en Ios piocesos de inlegiacin y de IileiaIizacin coneiciaI a niveI iegionaI, pudiendo cilaise su adhesin aI Tialado de Monlevideo de 198O, que ciea Ia Asociacin Lalinoaneiicana de Inlegiacin (ALADI), eI Tialado de Ia Cuenca deI IIala, URUIAOL, Ia Hidiova, IIRSA y que se piofundiza dehnilivanenle con Ia susciipcin de Ios Tialados de Ilaip y Yacyiela y con eI Tialado de Asuncin en 1991, que Ianza eI esfueizo de inlegiacin suliegionaI denoninado MLRCOSUR. Tanlien pailicipa aclivanenle en Ia Unin de Naciones Suianeiicanas (UNASUR), eI ns iecienle enpiendinienlo de inlegiacin de Ios pases de Aneiica deI Sui. Ioi olia paile, eI pioceso de gIolaIizacin ha hecho que Ios vncuIos liansnacionaIes se desaiioIIen con ciecienle iapidez y Ias econonas nacionaIes se vueIven cada vez ns inleidependienles. Ls as que Ias vaiialIes econnicas y Ias poIlicas ya no pueden sei conlioIadas en Ios nlilos nacionaIes. LI hn de Ia Cueiia Iia, un nundo cada vez ns alieilo, con una lecnoIoga de Ia infoinacin y de conunicaciones peifeccionada y en peinanenle ienovacin, faciIilan Ias ieIaciones inleinacionaIes a lodos Ios niveIes, en Ia que Ia econona inleiacla con Ia poIlica y cada una depende de Ia olia. Lsle pioceso se caiacleiiza poi un conlinuo canlio socioeconnico y poIlico que se liaducen en niveIes vaiiados y canlianles de goleinaliIidad. Adens de su vocacin hisliica, eI Iaiaguay fienle a esle conlexlo canlianle de Ia gIolaIizacin ieahin en su conpioniso de piofundizai su inlegiacin con Ia iegin, piiviIegiando Ia inlegiacin econnica y coneiciaI. Sin enlaigo, cale iesaIlai que esla disposicin a inlegiaise lanlien ha lenido consecuencia en eI pIano poIlico, pailiendo de una nayoi inleidependencia y ns cIaianenle, en eI caso deI Meicosui que ha lenido un efeclo inpoilanle en Ia pieseivacin de Ia inslilucionaIidad EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 107 denocilica deI pas, cuando esla se vio anenazada a nediados de Ia decada de Ios novenla. A cincuenla aos deI inicio foinaI deI pioceso de inlegiacin en nueslia iegin, Ia inlegiacin cono fueia concelida oiiginaInenle, en un naico econnico-coneiciaI, ha venido expeiinenlado canlios inpoilanles en Ia visin de Ia inlegiacin aneiicana, que soliepasa Io neianenle coneiciaI paia pioyeclaise hacia olios secloies de Ia sociedad sudaneiicana, incoipoiando, adens eI diIogo poIlico, educacin, saIud, seguiidad, infiaesliucluia, enlie olios y, fundanenlaInenle, eI IiIai SociaI que piopende que Ios piocesos de inlegiacin de nueslia iegin sean nucho ns ceicanos a Ia genle y que Ios lenehcios que eslos apoilan aIcancen a lodos, en especiaI a Ias cIases ns necesiladas de nueslias sociedades. Cale seaIai adens, que fiulo de esa dislinla visin que se liene solie Ia inlegiacin, en Ia iegin se lienen diveisos piocesos y niveIes de inlegiacin, suliegionaI cono Ia Conunidad Andina y eI MLRCOSUR y Ios pIuiiIaleiaIes cono Ia ALADI, UNASUR y eI ALA, cada uno de eIIos con iequeiinienlos y oljelivos difeienles. Ln esle naico, eI Iaiaguay consideia que eI coneicio y Ia apeiluia coneiciaI, as cono Ia inlegiacin fsica, eneigelica y Ios esladios de inlegiacin piofunda consliluyen insliunenlos paia pionovei nejoies opoilunidades de desaiioIIo y de aII su conpioniso con Ia inlegiacin sudaneiicana fundanenlaInenle, en Ia nedida que eslalIece un naico adecuado paia pionovei su desaiioIIo, nejoiai Ias opoilunidades y caIidad de vida de Ios puelIos de nueslia iegin. Asinisno, en su condicin de pas de nenoi desaiioIIo, sin IiloiaI nailino, eI Iaiaguay dele hacei fienle a una seiie de dihcuIlades e inconvenienles que se liaducen hnaInenle en una econona sunanenle vuIneialIe y que iepeiculen seiianenle en sus posiliIidades de desaiioIIo. Los coslos de Ia nedileiianeidad son eIevados, con soIo cilai que Ios coslos deI lianspoile paia su coneicio inleinacionaI son supeiioies en aIiededoi deI 4O aI de sus socios, segn aIgunos esludios y que hnaInenle, esle y olios facloies que solievienen de su condicin de pas sin IiloiaI nailino, inciden de naneia signihcaliva en Ios ndices de desaiioIIo deI pas y conducen a peisislii en Ia condicin asineliica en su ciecinienlo con ieIacin a Ios dens pases de Ia iegin. Ioi eIIo y Ios dens facloies expiesados anleiioinenle, eI Iaiaguay ieahina peinanenlenenle su vocacin inlegiacionisla. Su condicin geogihca, su giado de desaiioIIo y su piopia hisloiia Io condicionan a luscai Ia nejoi inlegiacin posilIe con Ia iegin y, en especiaI con sus vecinos. EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO 108 Ls as que Ia inlegiacin adquieie fundanenlaI inpoilancia paia eI Iaiaguay cono insliunenlo de desaiioIIo. Ln pases pequeos cono eI Iaiaguay, Ios piocesos de inlegiacin, lanlo iegionaI cono suliegionaI, adquieien un caiclei eslialegico paia Ia supeiacin de Ias asinelias y Ias desiguaIdades y paia inpuIsai su ciecinienlo con equidad. A oljelo de hacei ns conpiensilIe Ia posicin deI Iaiaguay con iespeclo a Ia inlegiacin sudaneiicana, sus punlos de visla solie Ios dislinlos piocesos en Ios que pailicipa, sus exilos y dihcuIlades, en Ios siguienles capluIos se desaiioIIa, de naneia geneiaI, Ia visin que liene eI pas de Ios piincipaIes piocesos de Ios que es paile. ], 960*$,*$R+ ],:$+0,2&/$*,+, B& ;+:&1/,*$R+ ^9]98;_ La ALADI fue concelida piincipaInenle cono una oiganizacin paia pionovei Ia inlegiacin econnica enlie Ios pases nienlios que, en su conjunlo, consliluyen una paile suslanciaI de Ia Aneiica Lalina cono iegin, desde eI punlo de visla geogihco, denogihco y econnico. La heleiogeneidad de Ia iegin y Ia difeienle capacidad de ieIacionanienlo econnico de Ios pases esl ieconocida en Ios difeienles lipos de acueidos y nodaIidades de inleiieIacin pievislos poi eI Tialado, a liaves deI piincipio de Ios lialanienlos difeienciaIes poi giados de desaiioIIo y de Ia inpoilancia que se asigna a Ia coopeiacin coIecliva hacia Ios pases de nenoi desaiioIIo econnico ieIalivo cono es eI caso de Iaiaguay. La ALADI, que susliluy a Ia ALAC en 198O, nosli en Ia piineia decada de su cieacin, Ios aos ochenla, un dinanisno inpoilanles en Ia conciecin de acueidos enlie Ios pases nienlios y que culien una paile inpoilanle deI coneicio inliaiiegionaI. Hacia eI ao 2O19 Ia iegin, incIuida Mexico, IIegai a Ia Iileiacin de casi eI 9O deI coneicio inliaiiegionaI, giacias a Ios piogianas de Iileiacin paclados en Ios Acueidos de AIcance IaiciaI susciilos aI anpaio deI Tialado de Monlevideo de 198O. No olslanle, a inicios de Ia decada de Ios novenla, eI pioceso ha dado seaIes de eslancanienlo y iecien hacia eI 2OO4, Ios pases nienlios, a liaves de Ia ResoIucin 59 (XIII) deI Consejo de Minislios, decidieion dai un nuevo iunlo a Ia Asociacin, con Ia confoinacin deI Lspacio de Lilie Coneicio con Ia apIicacin de noinas paia dai pievisiliIidad y seguiidad aI coneicio inliazona. Sin enlaigo, hasla eI ao 2OO9 no fue posilIe Iogiai avances concielos hacia eI cunpIinienlo de Ios dispueslo poi Ia cilada ResoIucin EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 109 59 (XIII), y as se Iogi dai inicio a un nuevo naico negociadoi hacia Ia confoinacin deI Lspacia de Lilie Coneicio, cono elapa pievia hacia Ia conciecin deI oljelivo deI Meicado Conn Lalinoaneiicano. A pesai de Ia voIunlad expiesada poi Ios pases nienlios de dai inpuIso a Ia ALADI, Ias dislinlas visiones solie cno encaiai eI fuluio de Ia inlegiacin ennaicada en eI Tialado de Monlevideo de 198O voIvi a dihcuIlai Ia lona de decisiones paia eI avance deI pioceso. LI Iaiaguay pailicipa de esle pioceso desde sus inicios, en su condicin de pas sin IiloiaI nailino y de pas de nenoi desaiioIIo econnico ieIalivo, uliIizando Ios necanisnos eslalIecidos en eI Tialado solie Tialo LspeciaI y Difeienciado paia Ios pases nenoies, lanlo en Ios piogianas de coopeiacin cono en Ios dislinlos Acueidos de AIcance IaiciaI de Ios que es paile, as cono de Ios Acueidos RegionaIes y en especiaI Ios Acueidos solie Nnina de apeiluia de Meicados (NAM). Cale seaIai que eI Iaiaguay, confoine a su posicin sosliene en esle nlilo Ia necesidad de piofundizai y nejoiai Ia caIidad deI pioceso de inlegiacin coneiciaI, enlendiendo que eI coneicio y Ia apeiluia coneiciaI son insliunenlos paia pionovei nejoies opoilunidades de desaiioIIo paia Ios pases nienlios. Iaia eIIo sei necesaiio asunii nuevos ielos, cono Ios iefeiidos aI eslalIecinienlo de nuevos necanisnos inlegiadoies, cono una nejoi apIicacin de Ios acueidos, Ia ienovacin y piofundizacin de Ios Acueidos solie Ia Iiefeiencia AianceIaiia RegionaI, Ia Nnina de Apeiluia deI Meicado y Ia puesla en naicha de necanisnos que peinilan supeiai Ias asinelias exislenles enlie Ios pases nienlios, as cono un lialanienlo foinaI y iesponsalIe deI lena de Ias iesliicciones no aianceIaiias que dihcuIlan o inpiden eI apiovechanienlo calaI de Ias piefeiencias pacladas. Ln Ia coyunluia acluaI, a ALADI dele asunii su ioI ailicuIadoi deI pioceso de inlegiacin de nueslia iegin, paia Io cuaI se hace necesaiio conlai con eI apoyo decidido de Ios golieinos. La ALADI dele ienovaise sin peidei de visla Ios oljelivos deI Tialado de Monlevideo 198O, de naneia que pueda hacei fienle a Ios desafos que Ios canlios a escaIa nundiaI y iegionaI inponen. Adens, anle Ias diveisas visiones que se lienen solie esle pioceso poi paile de Ios pases nienlios, se hace necesaiio luscai un acueido poIlico que peinila enconliai eI canino paia desaiioIIai Ios consensos que aIIanen eI canino hacia Ia conciecin de Ios oljelivos eslalIecidos en eI Tialado de Monlevideo de 198O. Ioi olia paile, cale iesaIlai Ia anpIiacin que ha expeiinenlado Ia ALADI con Ia adhesin de dos nuevos pases, Ianan y Nicaiagua, que EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO 110 se sunan a Ios esfueizos inlegiadoies de Ia Asociacin, Io que conIIeva eI foilaIecinienlo deI pioceso de inlegiacin Ialinoaneiicano y iefueiza y anpIia eI nlilo de apIicacin deI Tialado de Monlevideo de 198O. !7 @&/*,B0 D02`+ B&7 <#/ ^@!FD><IF_ Con Ia hina deI Tialado de Asuncin, se da inicio a un pioceso de inlegiacin anpIio, anlicioso, suslenlado en Ia voIunlad poIlica de Ios cualio Lslados Iailes y con lase en Ia inlegiacin econnica y coneiciaI, con niias a hacei fienle a Ios desafos de Ia gIolaIizacin, nejoiai Ia inseicin de Ia iegin en eI nundo, luscando hacei conpeliliva Ias econonas, con eI oljelivo de nejoiai eI niveI de vida de sus puelIos. LI Iaiaguay se incoipoia aI Meicosui con Ia espeianza de que pudieia ayudaiIo en su pioceso de desaiioIIo y en su inseicin aI nundo y paia hacei fienle aI pioceso gIolaIizadoi con posiliIidades de exilo. LI Iaiaguay necesilala incoipoiaise aI nundo, Iuego de un Iaigo pioceso de aisIanienlo, pioduclo deI sislena de golieino inpeianle hasla hnes de Ia decada de Ios ochenla y, poi Io lanlo, luscala Ia soIidaiidad y coopeiacin de sus vecinos paia asunii Ios ielos que Ie piesenlalan Ia coyunluia de un nundo canlianle y en que se consoIidalan giandes lIoques econnicos. AI nisno lienpo, luscala consoIidai y anpIiai eI acceso a sus neicados liadicionaIes, de naneia a aseguiai un coneicio pievisilIe y seguio, que coadyuvaia a su ciecinienlo econnico e hicieia ns ehcienle su pioduccin. LI Iaiaguay fue invilado a incoipoiaise aI Meicosui en Ias piineias elapas de Ia negociacin deI Tialado, luvo pocas opoilunidades de apoilai sus ideas paia Ia eIaloiacin deI cilado Tialado y junlo con eI Uiuguay no se pudo incoipoiai un lialanienlo difeienciaI paia Ias econonas nenoies, ns aII de Ia concesin de pIazos nayoies paia eI cunpIinienlo de Ios conpionisos asunidos. Recien a nediados de Ia decada deI dos niI se pudo incoipoiai efeclivanenle un lialo difeienciado a Ios pases nenoies con Ia incoipoiacin eI lialanienlo de Ias Asinelias en eI Meicosui. Cono es salido, eI Meicosui cieo expeclalivas no soIo en Ios secloies pioduclivos de Ios pases nienlios, sino que en Ia sociedad en su conjunlo y sus iesuIlados, en Ia piineia elapa, fueion aIenladoies y se pensala que eI iilno de consliuccin deI pioceso se nanlendia a Io Iaigo de Ios aos. LI coneicio enlie Ios cualio pases, a inpuIso de Ia eIininacin de Ias laiieias aianceIaiias, cieci en nagniludes que no se hala vislo hasla enlonces. EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 111 Iaia hnes de 1994, eI Meicosui concIuy su peiiodo de liansicin con Ia eIininacin de Ios aianceIes inliazona, se susciili eI IiolocoIo de Ouio Iielo, nedianle eI cuaI se oloig peisonaIidad juidica inleinacionaI aI Meicosui, se eslalIeci su esliucluia inslilucionaI, enlie olias y se inici un peiiodo de consoIidacin deI pioceso a liaves deI Iiogiana de Ieifeccionanienlo de Ia Unin Aduaneia. Sin enlaigo, en poco lienpo ns eI Meicosui enpez a dai seaIes de enIenlecinienlo en su desaiioIIo delido a facloies, lanlo exleinos cono inleinos que inuyeion en Ias poIlicas econnicas de Ios pases y Ios desviaion de Ios oljelivos peiseguidos poi eI Tialado de Asuncin. As, se halIa hoy de Ia agenda incunpIida, ya que no fue posilIe avanzai en eI cunpIinienlo de Io dispueslo poi eI AilcuIo 1 deI Tialado, eslo es Ia Iilie ciicuIacin de lienes y seivicios y de facloies pioduclivos, Ia eIininacin de Ias iesliicciones no aianceIaiias y Ia cooidinacin de Ias poIlicas nacioeconnicas y secloiiaIes, enlie olias. Ln consecuencia, Ia peicepcin que liene Ia genle solie eI Meicosui, es hoy dianeliaInenle difeienle a Ia que se lena deI pioceso a nediados de Ia decada de Ios novenla, deI oplinisno se pas a un piesenle de casi desiIusin y esla sensacin inpone un escenaiio poco piopicio hacia eI pioceso de consliuccin deI Meicosui. No olslanle esle panoiana, eI Meicosui ha expeiinenlado avances inpoilanles desde eI punlo de visla deI Iaiaguay, cono eI lena de Ias Asinelias, ieconociendo eI hecho de que Ios cualio pases son difeienles en lanao, lanlo geogihco, cono en polIacin, esliucluia econnica y en eI giado de desaiioIIo econnico y sociaI. Ioi eIIo se cie eI Iondo de Conveigencia LsliucluiaI deI Meicosui (IOCLM) cono insliunenlo deslinado a conliiluii a Ia ieduccin y supeiacin de Ias asinelias y deslinado a pases y iegiones nenos desaiioIIadas de Ia iegin. Asinisno, eI Meicosui ha desaiioIIado su vocacin inleinacionaI, a liaves de una ied de acueido con leiceios pases y giupos de pases, enlie Ios que se deslacan Ios acueidos hinados con Ios pases deI iea andina, con Ia India, con Ia Unin Aduaneia Sudafiicana, Lgiplo, IsiaeI, deslacndose, poi su inpoilancia, Ias negociaciones en cuiso con Ia Unin Luiopea, que de concIuiise sei eI piinei acueido de Iilie coneicio enlie dos lIoques econnicos. De iguaI naneia, a pesai de su deliIidad inslilucionaI, fundanenlaInenle en eI funcionanienlo de su sislena de soIucin de conlioveisias, eI Meicosui ha avanzado lanlien en Ia consliuccin de insliluciones, cono Ia cieacin deI IaiIanenlo deI Meicosui, eI Inslilulo SociaI, eI AIlo Repiesenlanle deI Meicosui, eI Olseivaloiio de Ia Denociacia, eI Inslilulo de Ioinacin, enlie olios. EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO 112 Desde eI punlo de visla de Ia pailicipacin deI Iaiaguay en eI Meicosui, se pueden dehnii una seiie de venlajas y dihcuIlades deI pioceso: '/ 0%1,'2'!3 - LI coneicio luvo un inpoilanle ciecinienlo, que liajo apaiejado eI desaiioIIo de nuevas pioducciones (casi eI 5O de Ias expoilaciones paiaguayas lienen cono deslino Ios pases deI Meicosui) y adens, eI 8O de Ias expoilaciones de pioduclos con vaIoi agiegado lienen deslino en eI Meicosui. Ln lanlo que aI ieslo deI nundo se expoila piincipaInenle naleiias piinas con escasa agiegacin de vaIoi. - LI Meicosui conliiluy a Ia cieacin de una cIase enpiesaiiaI ns conpeliliva, as cono piopici un nejoi conocinienlo y enlendinienlo enlie Ios secloies pioduclivos, lanlo a niveI nacionaI cono con Ios de Ios ieslanles pases. - LI Iaiaguay liene una nayoi piesencia en oiganisnos cono Ia OMC, Ia UNCTAD, Ia Unin Luiopea y anle Ios pases desaiioIIados, giacias a su peilenencia aI Meicosui. - Se ha incienenlado nolalIenenle Ia capacidad y eI podei negociadoi deI Iaiaguay. - Se ha ieconocido Ia asinelia deI Iaiaguay con iespeclo a sus socios, con Io que eI IOCLM conliiluye acluaInenle con aIiededoi de 8OO niIIones de dIaies paia pioyeclos de infiaesliucluia, eneiga, cohesin sociaI, conpelilividad, lecnoIoga, elc. - Los nayoies inveisoies despues de Ios Lslados Unidos son eI iasiI y Ia Aigenlina. 4/ Dlpcu|tades: - Acenluada liIaleiaIidad enlie Ios socios nayoies deI lIoque. - DeliIidad InslilucionaI. Todo eI sislena inslilucionaI esl concelido solie lase inleiguleinanenlaI, Io que no peinile lenei una inslancia que consliuya aI Meicosui desde una plica conunilaiia. - MuIlipIicidad de iganos. AIiededoi de 244 nlilos dedicados a lenas deI Meicosui ya sean eslos inslancias de decisin, lecnicas, consuIlivas, ieuniones especiaIizadas, de Minislios, elc., que hace inposilIe una geslin iacionaI deI pioceso. - LI Sislena de SoIucin de Conlioveisias es inehcienle, sus Iaudos no son cunpIidos ni iespelados poi Ios Lslados Iailes, Io que iesla ciediliIidad aI pioceso. EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 113 - La inposiliIidad de eIininai Ias Resliicciones no AianceIaiias, que dihcuIlan y a veces inpiden eI desaiioIIo noinaI de Ias coiiienles de coneicio y eI apiovechanienlo deI neicado anpIiado. - La inpoilancia que se dio, duianle nucho lienpo, a Ias negociaciones de acueidos con leiceios pases anles que piiviIegiai Ia consliuccin deI Meicosui. - IncunpIinienlo geneiaIizado de conpionisos asunidos en eI nlilo coneiciaI, y Ia no incoipoiacin de noinas a Ios oidenanienlos juidicos nacionaIes. C#&6:/, J$6$R+ B&7 @&/*06#/ LI Meicosui, a 2O aos de su cieacin opeia ns cono una zona de Iilie coneicio anles que cono una Unin Aduaneia. LI pioceso ha sido Ienlo paia Ia conciecin de poIlicas conunes y hacia Ia Iilie ciicuIacin de neicadeias en un leiiiloiio nico, aI nisno lienpo Ias lialas coneiciaIes no han desapaiecido y eI escaso avance en Ia piofundizacin deI Meicosui liene cono piincipaIes iesponsalIes a Ios pases nayoies deI lIoque. No olslanle eIIo, desde Ia Cunlie de San }uan y Ia de Ioz de Iguaz, en Ias que adoplaion decisiones inpoilanles cono eI de Ia LIininacin deI DolIe Colio y solie eI piogiana de IoilaIecinienlo de Ia Unin Aduaneia, as cono un IIan de Accin solie Ciudadana deI Meicosui, eI pioceso ha lonado un nuevo inpuIso diieccin aI peifeccionanienlo de Ia Unin Aduaneia, luscando foilaIecei y piofundizai eI lIoque. Ln eI caso deI Iaiaguay, ns aII de Io coneiciaI y econnico, dele ieconoceise que eI Meicosui, en eI naico deI IiolocoIo de Ushuaia solie Conpioniso Denocilico, ha acluado cono soslen de Ia inslilucionaIidad deI Iaiaguay, cuando su sislena denocilico se vio enfienlado a un posilIe quielie inslilucionaI, Io que ha peinilido aI pas conlinuai foilaIeciendo y peifeccionando su sislena denocilico. Ioi olia paile, cale deslacai Ia incoipoiacin de Ia dinensin sociaI a Ia agenda deI Meicosui, Io que apoila una nuevo espacio de desaiioIIo deI pioceso, incoipoiando a secloies de Ia sociedad hasla ahoia ausenles y conviiliendoIo en acloies de Ia consliuccin conunilaiia en Ia lsqueda de cieai un senlido de peilenencia, ns aII de Io nacionaI, luscando que Ios lenehcios que pionele Ia inlegiacin aIcancen a lodos Ios segnenlos de Ia sociedad deI Meicosui. EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO 114 ], I+$R+ B& C,*$0+&6 <#/,2&/$*,+,6 ^IC9<IF_ LI Iaiaguay, ha sido eI Ilino de Ios 12 Lslados nienlios de UNASUR en ialihcai eI Tialado conslilulivo de dicho oiganisno delido a Ias conpIejidades de su poIlica inleina y se apiesla a asunii Ia Iiesidencia Iio Tenpoie de Ia Unin desde Oclulie deI piesenle ao. UNASUR, cono es salido, inicia un nuevo pioceso que pielende desaiioIIai un espacio iegionaI inlegiado en Io poIlico, Io econnico, Io sociaI y Io cuIluiaI, anlienlaI, eneigelico y de infiaesliucluia, con niias a conliiluii aI foilaIecinienlo de Ia unidad de Aneiica Lalina y eI Caiile, confoine se expiesa en uno de Ios piiafos deI IienluIo deI Tialado. Confoine aI Tialado, UNASUR liene cono oljelivos Iogiai Ia incIusin sociaI y Ia pailicipacin ciudadana, foilaIecei Ias denociacias y ieducii Ias asinelias en eI naico deI foilaIecinienlo de Ia soleiana e independencia deIos Lslados. Lsle nuevo nodeIo de inlegiacin incIuii lodos Ios Iogios y Io avanzado poi Ios piocesos deI Meicosui y Ia Conunidad Andina, as cono Ia expeiiencia de ChiIe, Cuyana y Suiinan. LI oljelivo Ilino sei favoiecei un desaiioIIo ns equilalivo, ainnico e inlegiaI de Aneiica deI Sui. UNASUR eslalIece eI consenso y Ia pailicipacin, Ia cIusuIa denocilica olIiga a Ios golieinos aI iespelo deI Lslado de Deiecho y a Ia defensa de Ios Deiechos Hunanos, a Ia coopeiacin econnica y eneigelica. Cono desafo fundanenlaI se eslalIece Ia Iucha conlia eI naicolihco y Ia deIincuencia oiganizada, un sislena de seguiidad y defensa iegionaI con Ia piohilicin de injeiencia exlianjeia y eI conlioI de Ios gaslos niIilaies. Iiioiidad se Ie ha dado aI lena deI nedio anlienle, exigencia nundiaI peio lanlien nandalo conslilucionaI en lodos Ios pases de Ia iegin, con Ia pioleccin de Ia liodiveisidad, Ios iecuisos hdiicos y Ios ecosislenas, adens de Ia Iucha conlia Ios efeclos deI canlio cIinlico. Se ha dado inpoilancia a Ia cieacin de un paiIanenlo suianeiicano, ns iepiesenlalivo y pailicipalivo de Io que han sido Ios paiIanenlos Andino, Anaznico y de Meicosui. Un Iogio fundanenlaI sei Ia pailicipacin de Ia sociedad civiI con Ia coIaloiacin pIena de Ia ciudadana en eI pioceso de Ia inlegiacin y Ia unin suianeiicana. Lsle oiganisno no es sIo paia Ios golieinos y sus inleieses, sino paia Ia pioleccin de Ios puelIos y sus deiechos. Ln sus pocos aos, UNASUR ha Iogiado inpoilanles avances, cono Ia iesoIucin pachca de coniclos, eI iesguaido de Ia denociacia y Ia conslilucin de necanisnos de lialajo en diveisas ieas, con inpoilanles iesuIlados en defensa, saIud y econona. EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 115 Cono Ios expiesa un docunenlo iecienle de Ia CLIAL, Ia UNASUR se consliluye en un espacio de desaiioIIo y coopeiacin y en una inslancia inslancia piiviIegiada de diIogo poIlico iegionaI, que peinilii consliuii consensos y lendei puenles de coopeiacin paia enfienlai con nayoi foilaIeza Ios ielos conunes a deI desaiioIIo. La UNASUR se inicia con anliciosas nelas de inlegiacin poIlica, hnancieia y en infiaesliucluia, seguiidad y soIucin de coniclos. Cuenla de pailida con una nenliesa que agiupa a casi lodos Ios pases de Ia iegin. Ln Iugai de consliuii Ia inlegiacin desde Io econnico -coneiciaI, lusca iniciaiIa desde piocesos suliegionaIes exislenles y con inedilos piogianas econnicos y de seguiidad. Con eslas caiacleislicas, Ia UNASUR delei diIucidai su ioI en Ia inlegiacin iegionaI, dado que no exisle una cIaia concepcin en cuanlo a confoinacin de esla nueva inslancia inlegiadoia, ya que aIgunos pas nienlios pielenden un escenaiio que haga conuii a Ios piocesos de inlegiacin exislenles y soIo Ies aada nuevos canpos de accin, olios enlienden que Ia UNASUR iepiesenla Ia opoilunidad de consliuii una nueva conunidad de Lslados, siniIai aI pioceso euiopeo con caiacleislicas de fedeiaIisno iegionaI cono oljelivo Ilino. Cale seaIai que paia eI Iaiaguay, confoine Io expiesaia eI Colieino, su peilenencia a Ia UNASUR consliluye un paso de suna inpoilancia paia eI desaiioIIo deI puelIo paiaguayo y de Ios puelIos de Ia iegin. La inlegiacin iegionaI se consliluye en un inpeialivo eslialegico paia eI desaiioIIo deI Iaiaguay y paia Ia supeiacin de Ias vuIneialiIidades piovenienles de su siluacin de nedileiianeidad y de Iinilaciones esliucluiaIes. ]06 &2%/&+B$2$&+:06 P$+,*$0+,7&6 ^;(9;.a K b9DbF!(c_ Una nueslia de Ia cIaia vocacin inlegiacionisla que anina aI Iaiaguay desde sienpie, Ios consliluyen Ios enpiendinienlos hidioeIecliicos de Ilaip y acyiel, iniciados con eI iasiI y Ia Aigenlina en Ia decada de Ios selenla y que consliluyen ejenpIos de coopeiacin paia Ia uliIizacin de un iecuiso conpailido en lenehcio deI desaiioIIo de Ios pases. AI nisno lienpo anlos enpiendinienlos geneian eneiga eIecliica, fundanenlaI paia eI desaiioIIo de Ios pases invoIuciados en eslos pioyeclos a pailii de un iecuiso ienovalIe. La veidadeia inpoilancia deI pioyeclo iadica en su conliilucin a Ios pIanes de desaiioIIo econnico de Ios lies pases, y en nodo especiaI, a Ia necesidad de expansin deI EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO 116 secloi eneigelico. RenovalIe poique eI agua es un iecuiso inagolalIe y eI Iaian es un io caudaIoso lodo eI ao. No conlaninanle poique Ia eneiga hidioeIecliica es Iinpia, Io que peinile ahoiiai eI uso de niIIones de loneIadas de peliIeo poi ao. A nodo de snlesis, Ilaip es acluaInenle, Ia usina hidioeIecliica ns giande deI nundo en geneiacin de eneiga. Con 2O unidades geneiadoias y 14.OOO MW de polencia inslaIada, suninislia eI 16,4 de Ia eneiga consunida poi eI iasiI y alaslece eI 71 deI consuno paiaguayo A su vez acyiel apoila eI 2O de consuno aigenlino y 23 deI lolaI de eneiga eIecliica uliIizada poi eI Iaiaguay. La incIusin de Ia iefeiencia a Ios enpiendinienlos hidioeIecliicos linacionaIes en esle lialajo liene cono oljelivo denosliai que, ns aII de Ios piocesos iegionaIes y suliegionaIes de inlegiacin, eI pioceso inlegiadoi en Aneiica deI Sui lanlien se pionueve a niveI liIaleiaI y con nucho exilo en Ia nayoia de Ios casos. D0+*7#6$0+&6 La inlegiacin en Aneiica deI Sui se da a pailii de dislinlas visiones y, en consecuencia en Ia iegin se lienen diveisos piocesos y niveIes de inlegiacin, suliegionaI y pIuiiIaleiaI. AI nisno lienpo con eI lianscuiso deI lienpo Ios dislinlos oiganisnos de Ia iegin han adquiiido cieilo giado de especiaIizacin en deleininado lipo de naleiias, en funcin a Ios pases que Ia conponen. LI desaiioIIo de Ios piocesos de inlegiacin iegionaI es, en Ilino leinino y poi encina de Ia heleiogeneidad de Ios pases que Ia consliluyen, una laiea unilaiia hacia eI cuaI delen conveigei lanlo Ios esfueizos nacionaIes cono Ios esfueizos que ieaIicen Ios oiganisnos iegionaIes cono suliegionaIes. LI conlexlo gIolaI ha condicionado eI funcionanienlo de Ios piocesos de inlegiacin en Ia iegin, pailicuIainenle aqueIIos especiaIizados en Ia inlegiacin econnica y coneiciaI que han afionlado Ias iepelidas ciisis hnancieias y econnicas que han sacudido eI nundo desde piincipios de Ia decada de Ios novenla hasla nueslios das. No olslanle eI coneicio inliaiiegionaI, anpaiado poi Ios acueidos piefeienciaIes y de Iilie coneicio, ha expeiinenlado un ciecinienlo inpoilanle a Io Iaigo deI lienpo, Io que hai necesaiio insliunenlos de conveigencia que peinilan Ia cieacin de una exlensa zona de Iilie coneicio en Ia iegin, paia Io cuaI Ia ALADI podia consliluiise en eI oiganisno de conveigencia. EL PARAGUA LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 117 Asinisno, eI pioceso de inlegiacin ha evoIucionado con eI coiiei deI lienpo y con eI ieconocinienlo de Ias necesidades y Ios desafos que se piesenlan en eI conlexlo nundiaI y iegionaI, con eIIo lodos Ios piocesos han ido incoipoiando a su agenda, ns aII de Io econnico y coneiciaI, olios nlilos de inlegiacin, enlie Ios que puede cilaise Ia incoipoiacin de Ia lenlica sociaI cono eje deI desaiioIIo de piogianas que lienen cono oljelivo nejoiai Ia pailicipacin de Ia sociedad en Ios piocesos, en Ia peispecliva de que sus lenehcios puedan aIcanzai a lodos y no soIo a un segnenlo de Ia sociedad. Ln eI caso deI Iaiaguay, a inlegiacin iegionaI se consliluye en un inpeialivo eslialegico paia encaiai su desaiioIIo y paia Ia supeiacin de Ias vuIneialiIidades piovenienles de su siluacin de nedileiianeidad y de Ias Iinilaciones esliucluiaIes. LI Meicosui ha jugado un papeI cIave en eI nanleninienlo de Ia inslilucionaIidad deI Iaiaguay cuando esla se vio anenazada, Io que consliluye un ieaseguio denocilico paia Ia consoIidacin de Ias insliluciones no soIo deI Iaiaguay, sino de Ia iegin. AI nisno lienpo, Ias expoilaciones paiaguayas han expeiinenlo un signihcalivo aunenlo en Ia Ilina decada. La peilenencia deI Iaiaguay aI Meicosui ha peinilido no soIanenle que Ios socios deI lIoque incienenlen sus conpias deI Iaiaguay, sino lanlien Ia apeiluia de olios neicados de Aneiica deI Sui cono deslino ciecienle de sus expoilaciones. LI Meicosui se ha conveilido en eI piincipaI facloi de diveisihcacin pioducliva de Ias expoilaciones deI Iaiaguay, aliiendo de esla foina una nueva lendencia y polenciaIidad en su desaiioIIo. AI nisno lienpo Ios dos socios nayoies deI pioceso se han conveilido en Ios piincipaIes inveisoies en eI pas, soIo supeiados poi Ios Lslados Unidos de Aneiica. Sin enlaigo, eI Meicosui, desde Ia plica deI Iaiaguay deleia peifeccionai su pioyeclo de Unin Aduaneia, 2O aos de su cieacin, opeia cono una zona de Iilie coneicio y an con dihcuIlades. LI pioceso ha sido Ienlo paia Ia conciecin de poIlicas conunes y hacia Ia Iilie ciicuIacin de neicadeias en un leiiiloiio nico, aI nisno lienpo Ias lialas coneiciaIes no han desapaiecido y eI escaso avance en Ia piofundizacin deI Meicosui liene cono piincipaIes iesponsalIes a Ios pases nayoies deI lIoque, sin poi eIIo ieslai iesponsaliIidad a Ios pases nenoies. Ln dehniliva, eI Meicosui cono eI lIoque eslialegicanenle ns inpoilanle paia eI Iaiaguay, ns aII de su dinensin econnico coneiciaI, se consliluye en un insliunenlo que iesune eI ieencuenlio con Ia denociacia de Ios cualio pases, cono denosliacin de Ia capacidad de naciones enIazadas poi un lionco conn, poi hisloiias de encuenlios EMBAIXADOR BERNARDINO HUGO SAGUIER CABALLERO 118 y desencuenlios , geogihcanenle unidas que han sido capaces de solieponei a Ias difeiencias y conceilai una agenda de vaIoies conunes, que con Iuces y sonlias se pioyecla en eI escenaiio nundiaI cono un lIoque soIido que lusca en Ia soIidaiidad y Ia coopeiacin, eI ciecinienlo econnico con juslicia sociaI que peinila un nejoi niveI de vida paia sus puelIos. Desde eI Iaiaguay se enliende que, pasados 2O aos de funcionanienlo deI Meicosui, se hace necesaiio iniciai un pioceso de ieexin solie Ios iesuIlados aIcanzados y fundanenlaInenle solie su naicha fuluia a Ia Iuz de Ios inleieses de Ios Lslados Iailes y de Ios conpionisos asunidos paia Ia conciecin deI Meicado Conn. LI Meicosui ha evoIucionado de naneia casi aniquica, con conslanles nodihcaciones en Ia diieccin de su naicha, adens, Ia inslilucionaIidad ha ciecido de naneia desoidenada, poi Io que se hace necesaiio iacionaIizaiIa y haceiIa ns geslionalIe desde eI punlo de visla de Ios oljelivos deI Meicosui. 119 Uruguay y Sudamrica: Mercosur, Unasur y los Desafos de una Nueva Insercin Internacional 1*',')( @,*&,$( ;S ;+:/0B#**$R+ Ln eslos lienpos que coiien, no paiece necesaiio alundai en aigunenlos con iespeclo a Ia ieIevancia cenliaI de lenei luenas eslialegias de inseicin inleinacionaI cono paile de una poIlica exleiioi consislenle, que siiva cono lase de desaiioIIo suslenlalIe paia cuaIquiei pas, en especiaI paia aqueIIos pequeos o vuIneialIes, lonadoies de piecios y de iegIas, cono es eI caso de Ia gian nayoia de Ios Lslados Ialinoaneiicanos. A Io Iaigo de loda su hisloiia, eI Uiuguay ha sido un ejenpIo paiadignlico a ese iespeclo. Sus nejoies nonenlos sienpie han eslado vincuIados con Ia inpIenenlacin de una poIlica exleiioi sIida, con oljelivos eslialegicos cIaios, con una niiada de nundo anpIia y no iesliingida poi ningn lipo de anleojeias, con una dehnicin pondeiada de inleieses, posiliIidades y lanlien de daos posilIes anle Ia peispecliva de adopcin de inicialivas inconvenienles. en esa laiea, que cuando aceil luvo fiagua efeclivanenle nacionaI, poi supueslo que Ios acloies fueion nIlipIes, que no sIo aclu eI golieino sino que Ia oposicin y Ios acloies sociaIes jugaion ioIes piinoidiaIes en ocasiones, incIuso desde Ia conleslacin. Tonenos un soIo ejenpIo cenliaI: cuI hulieia sido Ia hisloiia uiuguaya Iuego de Ia segunda poslgueiia si no se hulieia delenido Ia inslaIacin de lases noileaneiicanas en leiiiloiio uiuguayo en 194O y en 1944` Ln ese lipo de enciucijadas (y loda Aneiica Lalina enfienla hoy desafos senejanles y en nuchos casos inedilos en ieIacin a su inseicin GERARDO CAETANO 120 inleinacionaI) es cundo ns delen pondeiaise Ias exigencias de una poIlica exleiioi coiiecla. Respeclo a eIIo es nuchsino Io que se puede decii. Ieio iesunanos eI seaIanienlo en Ia nencin de lies condiciones ineIudilIes y pailicuIainenle inpoilanles: i) una dehnicin cIaia de eslialegias (lanlo en leininos de inleieses, oljelivos y piocedinienlos) de coilo, nediano y Iaigo pIazo, ii) una visin ceileia y aggioinada aceica de Ios escenaiios inleinacionaIes en Ios cuaIes eI pas puede jugai un papeI paia nejoiai sus posiciones, iii) una eslinacin infoinada y peilinenle solie Ios coslos y Ias ganancias de cada una de Ias opciones veidadeianenle disponilIes, pailiendo de Ia lase deI conlexlo de iesliicciones que Ia accin inleinacionaI de pases cono Ios nueslios dele enfienlai paia Iogiai un Iugai efeclivo en eI nundo de hoy. 123 Lslas y olias condiciones necesaiias paia una poIlica exleiioi sIida y ceileia, cono Ia hisloiia Ialinoaneiicana y univeisaI Io denueslian en foina aliunadoia, nunca son pioduclo de Ia voIunlad de peisonajes iIuninados, de adaplaciones inluilivas fienle aI giio canlianle de Ias coyunluias, de opeiaciones poIlicas exilosas que, ayudadas poi Ias ciicunslancias de coilo pIazo, posiliIilan en foina veiliginosa eI canlio de hunoi en Ia opinin plIica. Ln pocos lenas cono en esle de Ia poIlica exleiioi, no hay que confundii opinin plIica con ciudadana. La consliuccin de una poIlica exleiioi consislenle y ehcaz iequieie ejeculoies e infoinacin caIihcados, lianilacin iesponsalIe y plIica de Ias opciones en agenda, incoipoiacin geneiosa y pIuiaIisla deI apoile de expeilos y decisoies (vengan de donde vengan), en suna, Ia Iegilinidad denocilica que liindan Ias inicialivas poIlicas que peinilen a una sociedad lonai un iunlo dehnido (poi cieilo, nunca exenlo de iiesgos y avalaies), con Ios ojos lien alieilos y Ios cIcuIos lien hechos. Ln eI lexlo que sigue, con eI foco iadicado en anaIizai Ia peispecliva de Ia inlegiacin sudaneiicana desde eI piisna deI Uiuguay, se anaIizain Ios siguienles punlos: i) una visin geneiaI solie aspeclos cenliaIes en Ia dehnicin de Ia poIlica exleiioi deI Uiuguay, lanlo en leinino hisliico cono ns pailicuIainenle en ieIacin a Ia expeiiencia iecienle de Ios dos golieinos fienleanpIislas, ii) un iegislio panoinico aceica de aIgunos de Ios piincipaIes desafos de Ia inseicin inleinacionaI de Ios pases en Aneiica Lalina en geneiaI y en Sudaneiica en pailicuIai, iii) un anIisis de Ios vaiios facloies que ns condicionan Ia posluia de Uiuguay anle Ia peispecliva de Ia inlegiacin sudaneiicana, y iv) unos apunles hnaIes solie cieilos ncIeos de un sinceianienlo de Ios golieinos de Ia iegin 123 Estas pautas para "una reflexin para la accin han sido desarrolladas por Carlos Lujn en varios de sus trabajos ms recientes. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 121 cono cIave de piofundizacin de Ia inlegiacin en eI sulconlinenle, facloi a nueslio juicio decisivo paia una adecuada y polenle eslialegia de inseicin inleinacionaI en Ia coyunluia ns acluaI. ;;S 971#+06 B&6,LM06 $+6067,K,P7&6 %,/, 7, %07M:$*, &d:&/$0/ #/#1#,K,S A pailii deI ieconocinienlo de Ios iequeiinienlos pailicuIainenle exigenles paia eI diseo y Ia inpIenenlacin de una poIlica exleiioi paia un pas cono eI Uiuguay, suige cono indispensalIe un piinei aceicanienlo en loino a aIgunos ejes de lialajo que halia que consideiai con pailicuIai cuidado en esa diieccin. Iiesenlenos en foina sunaiia siele de eIIos, de una Iisla poi cieilo ns exlensa, que en ns de un senlido ieheie a asunlos conunes a olios pases deI conlinenle: US La dcnIcIn dc una pn!tIca cxtcrInr cn un pas cnmn I/#1#,K B&P& /&6%0+B&/ O0K , #+ *0+?#+:0 ,/:$*#7,B0 B& varIab!cs dc mancra Intcgra! y ca!Icada. Ln ese senlido, si aIgunos de Ios facloies que se ieseain a conlinuacin sienpie esluvieion en Ia agenda de Ia dehnicin de una poIlica exleiioi, cono ipidanenle se adveilii, eI dai iespuesla inlegiada a Ios nisnos en eI naico de una dehnicin inlegiaI de poIlica plIica ievisle en Ios conlexlos acluaIes un desafo inedilo. Repasenos a sinpIe lluIo indicalivo aIgunos de esos facloies insosIayalIes: dehnicin y ailicuIaciones de inleieses y opciones consideiadas cono piioiilaiias, eIeccin de Ios piocedinienlos ns adecuados paia Ia ollencin de Iogios, adopcin, ns aII de Ias uigencias de coilo pIazo, de visiones y eslialegias de nediano y Iaigo pIazo, pailiendo de Ias iesliicciones seveias que eI pas enfienla paia encaiai de naneia ieaIisla acciones de ese poile, eslalIecinienlo de escenaiios piopicios paia Ia conciecin de acueidos, conpionisos y coopeiacin enlie acloies e insliluciones invoIuciados, lanlo a niveI inleino cono exleino, ciileiios y paulas ajusladas paia eI Iogio de una aIla dosis de Iegilinidad inleina y exleina paia Ias poIlicas despIegadas, hjacin cIaia de iesponsaliIidades de decisin en naleiia de lodos Ios asunlos conexos con Ia poIlica exleiioi, Io que inpIica cIaiidad a Ia hoia de expIicilai eI nodeIo decisoiio eIegido, as cono hineza y coheiencia en Ia inpIenenlacin de una poIlica que dele sei nica, inlegiaI y, a Ia vez, en lanlo GERARDO CAETANO 122 aulenlico eje de un nodeIo de desaiioIIo, ciuzai con capacidad de anlicipacin y ailicuIacin olias poIlicas plIicas, enlie olios. TS F&$J$+B$*,*$R+ K %/&6&/J,*$R+ B& 7, B$2&+6$R+ &6&+*$,72&+:& pn!tIca cn !a dcnIcIn !tIma dc !a pn!tIca cxtcrInr y dc !as &6:/,:&1$,6 B& $+6&/*$R+ $+:&/+,*$0+,7 %/$0/$W,B,6 B&6B& &7 !6:,B0S Ms aII de que de ninguna naneia eI Lslado dele sei consideiado cono eI acloi nico en eI despIiegue de una eslialegia nacionaI de ieinseicin inleinacionaI, sin duda Ie conpele - en acueido y lensin con olios acloies plIicos y piivados - un ioI de Iideiazgo en Ia naleiia. Ln laI senlido, ns aII deI fueile condicionanienlo de facloies geogihcos, hisliicos, econnicos y coyunluiaIes, Ia hjacin de iunlos, eslialegias y piocedinienlos en Ias decisiones de poIlica exleiioi no delen peidei de visla nunca Ia piinaca deI facloi poIlico en Ia deleininacin de dichas acciones. La expeiiencia conpaiada de cno aclan hoy Ias giandes canciIIeias deI nundo liende a conhinai con ienovado vigoi esa piinaca de Ia poIlica, a conlianano de visiones coyunluiaIislas, econonicislas o hisloiicislas. ZS Pnr InnItas raznncs quc !c vIcncn dc su hIstnrIa, dc su gcngrafa, dc !ns pcr!cs dc su sncIcdad, hny cnmn aycr y cnmn 6&1#/,2&+:& 0*#//$/Q 2,\,+,N &7 I/#1#,K &6 $+:&/+,*$0+,7 0 +0 &6S a no exisle espacio paia un Uiuguay ensinisnado y de fionleias adenlio, ceiiado aI nundo y con pielensiones de aulaiqua. A pailii de esla dehnicin de lase, eI gian lena iadica en adveilii (con Ios ojos lien alieilos, con nucha y nuy caIihcada infoinacin y con una ceileia vaIoiacin poIlica con peihIes anlicipaloiios) Ios ielos y lanlien Ios coslos de Io que signihca hoy eslai en eI nundo, poilai un peihI dinnico y exiloso de inseicin inleinacionaI. LIIo supone lanlien conlai con una cosnovisin a Ia aIluia de Ias exigencias de eslos lienpos, un diseo adecuado e inleIigenle en ieIacin a cno eIaloiai nejoi Ia niiada aI nundo cono escenaiio de poIlica exleiioi de un pas con Ias caiacleislicas deI Uiuguay (.B9( P*'T )*%)* )B$)* P*'T .($ <4#F$*% .(9C,'&#' )* 9()( C'#P#2*I#,)( 2(% ),&(% <4* *9,$,$ )* 2, 9#',), *$%,M,),, elc.) eS En trmInns dc c!cccIn dc cnntcnIdns y dcnIcIn dc &6:/,:&1$,6 %,/, 7, %07M:$*, &d:&/$0/N +0 *,P& B#B, "#& &7 %,M6N *020 :,+:,6 J&*&6 6& O, B$*O0N fB&P& ?#1,/ K P$&+ &+ :0B,6 URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 123 7,6 *,+*O,6gN 70 "#& %0/ *$&/:0 +0 $+O$P& 6$+0 "#& /&6%,7B, 6# 0%*$R+ %/&L&/&+*$,7 %0/ /,B$*,/ 6# &?& B& ,**$R+ &+ K B&6B& 7, /&1$R+S LI pas dele despIegai acciones e inicialivas en Ios escenaiios liIaleiaIes (con Aigenlina y iasiI peio lanlien con LLUU, Rusia, China o India), en Ios iegionaIes (con piioiidad en sei usina y facloi de equiIiliio en eI MLRCOSUR, en UNASUR, en Ia oIvidada Cuenca deI IIala y lanlien en eI escenaiio ns vaslo -ns aII de sus conpIejidades - de Aneiica Lalina), en Ios nuIliIaleiaIes (luscando anpIihcai su voz, necesaiianenle agiupado en lIoque con olios pases pixinos en leininos piogianlicos, en foios cono eI de Ia OMC o en eI sislena de Naciones Unidas). Apiovechando opoilunidades peio desde eslialegias de nediano y Iaigo pIazo que evilen Ios espejisnos de coyunluia, eI pas dele desaiioIIai eslialegias en lodos esos escenaiios, peio sienpie - vaIga Ia ieileiacin - desde Ia iegin y nunca conlia Ia iegin, luscando Ias exiliIidades de una concepcin de aulenlico iegionaIisno alieilo peio piiviIegiando aI lIoque iegionaI cono insliunenlo idneo paia peIeai una nejoi inseicin inleinacionaI en Ia vasledad de sus oljelivos y aIcances. Ln esle senlido, aI Uiuguay no Ie siive cuaIquiei MLRCOSUR. Ioi ejenpIo, no Ie siive uno que iesliinja Ios desaiioIIos indusliiaIes a Aigenlina y iasiI, que no alienda de naneia consislenle eI lena de Ias asinelias enlie sus Lslados Iaile, que se suponga cono zona anpIiada de suslilucin de inpoilaciones y no lenga una accin pioacliva anle leiceios pases o lIoques en una agenda exleina conn vigoiosa. Tanpoco, cono veienos ns adeIanle, Ie siive una Unasui que se piense en cIave aIleinaliva y no conpIenenlaiia con eI Meicosui, en lanlo foinalo inlegiacionisla ns exilIe y acolado que vace de conlenidos Ia apuesla hisliica deI Tialado de Asuncin de naizo de 1991. Menos aun Ie siive inlenlai una apeiluia iiiesliicla que lusque saIlaise eI vecindaiio (cono si eslo fueia posilIe y desealIe) o desnaluiaIizai hasla un exlieno de vacuidad su peilenencia a Ios lIoques iegionaIes, paia as podei enIazai su deslino (econnico y coneiciaI peio lanlien poIlico) a Ia sospechosa lenehcencia y luena vecindad de polencias podeiosas, iicas y Iejanas, cono senlenciaia un Minislio de Lconona, fundanenlaI en Ia evoIucin de Ia poIlica econnica duianle eI peiodo de Ia dicladuia uiuguaya. VS ]&?06 B& *#,7"#$&/ J$6$R+ 0 ,**$R+ B012Q:$*,N &d%7M*$:, 0 GERARDO CAETANO 124 cncubIcrta, !a dcnIcIn c Imp!cmcntacIn dc !a pn!tIca &d:&/$0/ #/#1#,K, B&P&/M, %0B&/ *02P$+,/ *0+ 6&+6,:&W pcr!cs dc pragmatIsmn y dc prIncIpIsmn, cscapandn a 7, $+L)/:$7 %/&6&+:,*$R+ B& B$*0:02M,6 L,76,6 &+:/& ,2P06 &+L0"#&6 1&+&/,7&6S La ieliica insislenle de que Ios pases sIo lienen inleieses peinanenles sueIe enculiii, ns aII de su uliIilaiisno ianpIn, Ia piinaca en Ia lona de decisiones de Ia consideiacin de deleininados inleieses (poi Io geneiaI econnico-coneiciaIes) en desnedio de olios iguaInenle ieIevanles y de alencin conpIenenlaiia (poIlicos o de Deiecho InleinacionaI). Ln sus nejoies nonenlos, Uiuguay supo consliuii una sana iepulacin inleinacionaI en Ia defensa de vaIoies inleinacionaIes, en Ia ieivindicacin indecIinalIe de piincipios cono Ia pionocin de Ia paz inleinacionaI o cono Ios de Ia aulodeleininacin de Ios puelIos o eI de Ia no inleivencin, en eI cunpIinienlo de sus olIigaciones inleinacionaIes, en eI iechazo digno a hegenonisnos agiesivos o a docliinas peiveisas cono Ias de Ia ZI4*'', C'*P*$&#P,Y o eI Z$*I,.#($#%9(Y peisislenle anle alioces genocidios (cono eI A(2(.,4%&( o eI peipeliado conlia eI puelIo ainenio poi Tuiqua a conienzos deI sigIo XX). La Iaiga duiacin de Ia hisloiia, aun Ia de un pas con hisloiia lieve cono es Ia deI Uiuguay, piuela de naneia fehacienle que Ia apIicacin de un sano piagnalisno no coIisiona con Ia defensa iiienuncialIe de piincipios que hacen y han hecho Ia luena inagen inleinacionaI deI pas, un capilaI consliuido con nucho esfueizo, que hoy lodava conhguia un aclivo fundanenlaI paia nueslia poIlica exleiioi. hS La dcnIcIn c Imp!cmcntacIn dc !a pn!tIca cxtcrInr dcbc &d%/&6,/ B& 2,+&/, *7,/, 7, $2,1&+ B& #+ 10P$&/+0 K B& #+ !6:,B0 "#& ,*:`,+ &+ 7, 2,:&/$, B& 2,+&/, #+$:,/$,N *0O&/&+:& & $+:&1/,7S Sin iigideces y con Ia exiliIidad que inpone eI veiligo deI escenaiio inleinacionaI conlenpoineo, en Ios conlexlos acluaIes son en veidad nuchos Ios iiesgos que se geneian a pailii de una accin en naleiia de poIlica exleiioi que peque de dispeisin, lanlo en Ios cenlios de decisin cono en Ios acloies cIaves a Ia hoia de Ia inpIenenlacin. No es lueno que haya piolagonisnos o hegenonisnos ninisleiiaIes exleinos a Ia canciIIeia que, de naneia indiiecla, pasen a consliluiise en usinas y cenlios de decisin y accin aIleinalivos en naleiia de URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 125 poIlica exleiioi. Lsla dispeisin iesuIla conliapioducenle no sIo paia Ia consislencia de Ia inagen exleina de Ia canciIIeia, sino paia Ia conciecin de iesuIlados efeclivos en canpos cono Ios de Ia pionocin deI coneicio exleiioi, Ia coopeiacin, eI desaiioIIo de Ia innovacin en ciencia y lecnoIoga en ailicuIacin con Ias iedes inleinacionaIes ns desaiioIIadas o eI apiovechanienlo en leininos de anlenas pioaclivas de Ios cenlenaies de niIes de conpaliiolas que confoinan esa paliia peiegiina de Ia exlendida dispoia uiuguaya. Ioi cieilo que esla ieivindicacin de unidad e inlegiaIidad en Ia dehnicin y en Ia inpIenenlacin de eslialegias de poIlica exleiioi no dele sei confundida con pielensin aIguna de un nonopoIio iguaInenle igido y excIuyenle en laI senlido poi paile de Ia canciIIeia. S se liala de ailicuIai Ias acciones en ied y de pioyeclaiIas con coheiencia, lanlo hacia eI exleiioi cono en Io que ieheie a sus seaIes inleinas en eI seno deI golieino y de Ia piopia sociedad. No dele oIvidaise -y hoy nenos que nunca- que Ia poIlica exleiioi en un pas cono eI Uiuguay consliluye un vecloi fundanenlaI de loda eslialegia de desaiioIIo suslenlalIe y que, poi Io lanlo, sus apueslas delen coiiespondeise con ejes de acunuIacin iguaInenle piioiizados en eI nlilo inleino. XS !+ &6:06 :$&2%06 B& 7, f60*$&B,B B& 7, $+L0/2,*$R+gN 6& $2%0+& 2Q6 "#& +#+*, #+, f*,+*$77&/M, $+:&7$1&+:&gN B0:,B, B& #+, +#&J, B$%702,*$, K B& #+ 6$6:&2, /&+0J,B0 B& 2,+&?0 K B& L0/2,*$R+ %&/2,+&+:& B&7 &7&+*0 B&B$*,B0 ,7 6&/J$*$0 &d:&/$0/S Han canliado y esln canliando de naneia peinanenle Ias desliezas y capacidades exigilIes a un funcionaiio dipIonlico en Ios nuevos conlexlos. LI pas caiece de nasa cilica y de peisonaI suhcienle especiaInenle caIihcado en nuchos de Ios lenas eneigenles de Ia escena inleinacionaI (piopiedad inleIecluaI, noinas nedio anlienlaIes, nodeIos de coopeiacin, piospeccin y peneliacin en neicados exleinos, nuevas capacidades de negociacin a niveI inleinacionaI, deiechos hunanos, elc.). ResuIla inpeialivo ienovai y en aIgunos casos inpuIsai y eslalIecei innovaciones nuy inpoilanles en Ios sislenas de foinacin y capacilacin peinanenles diiigidos aI peisonaI dipIonlico, consoIidando una 7.,)*9#, ?#C2(9/&#., a Ia aIluia de Ias exigencias de Ios nuevos conlexlos. La piopia canciIIeia en su acluaI foinalo oiganizacionaI iequieie a nueslio juicio de canlios esliucluiaIes nuy inpoilanles, que iacionaIicen un napa inleino GERARDO CAETANO 126 ns en consonancia con Ios nuevos iequeiinienlos de Ia iefoina de Lslado en cuiso. Se dele aI nisno lienpo seguii avanzando en Ios pasos ya dados en eI senlido de una consoIidacin de Ia piofesionaIizacin y jeiaiquizacin de Ia caiieia dipIonlica, con iegIas de juego cIaias y univeisaIes que den gaianlas de lianspaiencia y coilen dehnilivanenle cuaIquiei lenlacin de cIienleIisno y/o favoiilisno de cuaIquiei signo. D,2P$0 B& *0+:&d:06 &+:/& &7 Tiie K &7 TiUUS A pailii de eslos diveisos iequeiinienlos piinaiios, que en si nisno conhguian loda una N(L, )* '4&,Y que conliiluye a nueslio juicio a una ieexin ns iiguiosa y piofunda, se anaIizain a conlinuacin aIgunas vaiialIes fundanenlaIes de Ia poIlica exleiioi despIegada poi Ios dos golieinos fienleanpIislas, eI Iideiado poi Talaie Vzquez enlie 2OO5 y 2O1O, y eI piesidido poi eI acluaI Iiesidenle }ose Mujica, acluaInenle en cuiso. Ln esle senlido, si se lona cono insuno paia una laiea de laIance y anIisis piospeclivo Ios dislinlos docunenlos piogianlicos deI Iienle AnpIio piovenienles de sus dehniciones ohciaIes de Ios aos 2OO3 y 2OO4, pievios a su asuncin deI golieino, iesuIla indispensalIe naicai desde eI inicio Ia iadicaIidad deI canlio de conlexlo opeiado desde aqueI nonenlo hasla Ia acluaIidad. Si esle seaIanienlo vaIe en leininos gIolaIes, pesa en foina pailicuIai en Io que hace iefeiencia a Ios escenaiios de accin y de piopuesla de Ia inlegiacin iegionaI. Ln olio lexlo pulIicado a conienzos de 2OO7, 124 a cuya Iecluia ienilo pues Ias iesliicciones de espacio deI piesenle lexlo inhilen siquieia su piesenlacin sinlelica, eI susciilo aIuda en foina cilica a un conjunlo de piolIenas y ciicunslancias que a nueslio juicio eslalan afeclando seiianenle Ia naicha ns posiliva deI pioceso de inlegiacin en eI Meicosui. Un Iuslio despues de esas ieexiones, aunque en un conlexlo sin duda ns posilivo, Ias exigencias de Ia hoia en eI senlido de apiovechai Ia lonanza econnica y Ios naicos poIlicos favoialIes en Ia iegin lienden a iefoizai eI niveI acucianle de Ias denandas pIanleadas en 2OO7. Ln cuaIquiei hiplesis, Ia necesidad de anolai cono cIave de anIisis iniciaI eI seaIanienlo de un nuy fueile canlio de conlexlo enlie Ias ciicunslancias de 2OO4 y Ias acluaIes peinile ieseai aIgunos focos de ieexin: 124 Cfr. Gerardo Caetano, "Mercosur: quo vadis? en Diplomacia Estrategia y Poltica, N 5, enero/marzo 2007, Brasilia, FUNAG, pp. 148 a 185 URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 127 US !7 ,*&7&/,2$&+:0 O$6:R/$*0 B& &6:& f:$&2%0 B& 706 *,2P$06g $2%0+& :,7 J&W *020 +#+*, &7 /&*0+0*$2$&+:0 B& 7M2$:&6 K ,7*,+*&6 B& 7, &7,P0/,*$R+ %/01/,2Q:$*, %,/, 10P&/+,/ &+ %07M:$*, $+:&/+,*$0+,7S LIIo poi cieilo no inpIica nenoscalai Ia Iegilinidad de Ia exigencia deI cunpIinienlo piogianlico o aceplai que Ia poIlica y en especiaI eI ejeicicio deI golieino se han vueIlo neias eslialegias adaplalivas a un piesenle conlinuo y canlianle. TaI vez Io que se eslalIezca es Ia necesidad de disceinii con nayoi piecisin y iigoi Ios niveIes de Ia eslialegia y de Ia lclica, Ios piincipios de Ios insliunenlos, con una dosis aIla de capacidad de exiliIidad y de geneiacin de aIleinalivas piospeclivas. Las capacidades de anlicipacin y de pioaclividad piospecliva hoy iesuIlan vecloies especiaInenle decisivos en naleiia de poIlica exleiioi. TS !7 :/Q+6$:0 B&6B& 7, 0%06$*$R+ ,7 10P$&/+0 6$&2%/& $2%0+& ^K &60 :,2P$)+ 7& 0*#//$R ,7 A/&+:& 92%7$0 &+ &7 TiiV_ *,2P$06 $2%0/:,+:&6 B& %&/6%&*:$J, &+ 7, *0+6$B&/,*$R+ B& 706 :&2,6 K B& 7,6 0%*$0+&6S Lo inpoilanle laI vez sea asunii con cIaiidad cvica esos canlios y delaliiIos con sinceiidad y consislencia denlio de Ia fueiza poIlica y en Ios delales con Ios olios pailidos poIlicos y acloies sociaIes. ZS ]06 +$J&7&6 "#& ,6#2$&/0+ 706 *,2P$06 B& *0+:&d:0 &+ /&7,*$R+ ,7 %/0K&*:0 $+:&1/,*$0+$6:, &+ &7 @!FD><IF K &+ 7, IC9<IF /&6#7:,/0+ K /&6#7:,+ &6%&*$,72&+:& L#&/:&6S A sinpIe lluIo de iesea podian anolaise en esle senlido: Ia soipiesiva incienenlaIidad de Ia coniclividad con Aigenlina a pailii deI 2OO5 poi eI lena de Ias pIanlas de ceIuIosa de Ia ex olnia, con sus nIlipIes consecuencias negalivas en dislinlos pIanos, siluacin que poi sueile ha lendido, en eI Ilino ao y nedio, a dislendeise de naneia naicada, aunque peisisla un conjunlo de conlenciosos liIaleiaIes con avances sIo paiciaIes, 125 Ia evoIucin deI Meicosui, con Ia peisislencia de una agenda de incunpIinienlos, con Ias dihcuIlades paia una piofundizacin ns aceIeiada en lenas cIaves paia Uiuguay cono eI de Ias asinelias o eI de Ios Iogios posilivos 125 No cabe duda sobre este punto que la notoria cercana entre los actuales presidentes de Argentina y Uruguay, Cristina Fernndez y Jos Mujica, ha jugado un rol muy positivo en la superacin del conflicto de las plantas de celulosa de UPM (ex Botnia). Sin embargo, los avances concretados de manera efectiva en otras reas de la agenda bilateral han sido mucho ms modestos: conflictos de puertos, dragado de los ros compartidos, instalacin de la gasificadora en Montevideo, utilizacin de la red argentina para la conectividad energtica entre Uruguay y Paraguay, entre otros. GERARDO CAETANO 128 en Ia agenda exleina conn deI lIoque, 126 Ia peisislencia de un liIaleiaIisno piiviIegiado aigenlino-liasiIeo con peihIes de excIusin o de secundaiizacin iespeclo aI ieslo de Ios Lslados pailes deI lIoque, Ios canlios piovenienles de una aclivacin auguiaI y efecliva deI pioyeclo de Unasui, con lodas sus inpIicaciones innovadoias de diveisa ndoIe anle Ias que Ios Lslados de Ia iegin luscan iespondei, Ios ilineiaiios canlianles de Ios conlexlos ns gIolaIes, no necesaiianenle adveisos, aIgunos de eIIos nuy favoialIes cono Ia anpIiacin peisislenle de Ios neicados y piecios paia Ias connodilies, peio s con desafos pendienles de iesoIucin en Ios leiienos deI nuIliIaleiaIisno (C2O hnancieio, ionda de Doha en Ia OMC, sislena de NNUU, nuevos escenaiios eneigenles paia una goleinanza nundiaI aIleinaliva, elc.) y en Ios espacios posilIes deI liIaleiaIisno exliaiiegionaI (en eI naico de Ias negociaciones nuevanenle enpanlanadas con Ia Unin Luiopea), enlie olios. Las ieacciones de Ios pases sudaneiicanos anle esle canlio de conlexlos, si lien piesenla giios posilivos en ns de un senlido, lodava no conveigen en una eslialegia de conunidad efecliva. eS ], +&*&6$B,B $2%&/$06, L/&+:& , *0+:&d:06 :,+ *,2P$,+:&6 B& *0+607$B,/ L0/:,7&W,6 $+6:$:#*$0+,7&6 , +$J&7 B& 706 ,*:0/&6 %07M:$*06N B&7 10P$&/+0 K B&7 !6:,B0N &+ 70 "#& rccrc a !as capacIdadcs dc prcvIsIn y adaptacIn, tantn a 7, O0/, B& L0/2#7,*$R+ B& %07M:$*,6 *020 &+ &7 *#/60 B& 6# $2%7&2&+:,*$R+S Cono se vei ns adeIanle, desde lienpo alis iesuIlan nuy evidenles inpoilanles dehcil en Ios canpos iefeiidos, en nonenlos en que aI Uiuguay Ie iesuIla cada vez ns cenliaI Ia capacidad de anlicipacin en nIlipIes niveIes, en especiaI en eI leiieno de Ia inseicin inleinacionaI. VS 9 &6:, ,7:#/, +0 *,P& B#B, "#& &7 +#&J0 *0+:&d:0 /&1$0+,7 B$6:0/6$0+R 2#*O0 706 %7,+&6 K %/&J$6$0+&6 B&7 %/$2&/ 10P$&/+0 L/&+:&,2%7$6:, %/&6$B$B0 %0/ 5QW"#&W &+ &7 *,2%0 B& 7, %07M:$*, &d:&/$0/ K &+ &7 B& 7,6 /&7,*$0+&6 $+:&/+,*$0+,7&6 &+ 1&+&/,7S Solian Ios ejenpIos a esle iespeclo peio lasla cono indicadoi de Ia nagnilud de esla ciicunslancia eI nanleninienlo deI signo desfavoialIe de nueslio inleicanlio coneiciaI con iasiI y Aigenlina y Ias nIlipIes consecuencias negalivas deI 126 Este sealamiento no implica omitir los importantes avances obtenidos en varias reas a partir del 2008, as como las perspectivas augurales que se han abierto para la profundizacin mercosurea en el ltimo bienio. De todos modos, persisten temas cruciales sobre los que por diversos motivos no se ha marchado con la suficiente celeridad y profundidad. Cfr. Gerardo Caetano (coord.), Mercosur 20 aos. Montevideo, CEFIR-GIZ-FESUR, 2011. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 129 difeiendo con esla Ilina poi eI lena pIanlas de ceIuIosa, nuy visilIes en eI Iuslio 2OO5-2O1O, pievio aI faIIo de Ia Coile de La Haya y eI paiaIeIo aceicanienlo liIaleiaI. hS !6:& *,2P$0 B& *0+:&d:0 :#J0 L#&/:&6 *0+6&*#&+*$,6 B&+:/0 B& 7, $+:&/+, B& 7, L#&/W, B& 10P$&/+0N :,2P$)+ , +$J&7 B& 7, 0%$+$R+ %`P7$*, #/#1#,K, &+ 1&+&/,7N /&6%&*:0 ,7 :&2, B& 7, $+:&1/,*$R+ /&1$0+,7S Lse leiieno decisivo, aI que lanla ieIevancia hay que daiIe desde una peispecliva inlegiacionisla cono es eI de Ia lalaIIa cuIluiaI, hoy piesenla painelios laslanle difeienles a Ios de 2OO4. Ioi enlonces, eI Iienle AnpIio eia sin duda Ia opcin poIlica ns pioinlegiacionisla, pues posluI esa dehnicin cono una de sus seas de idenlidad ns queiidas a Ia hoia de Ia conpelencia, no halan difeiencias noloiias en ieIacin a eslos punlos denlio de Ia fueiza poIlica, y exisla una opinin plIica favoialIe a Ia iadicacin eslialegica deI pas en Ia iegin. Hoy sin duda Ios conlexlos IocaIes son olios y ns conpIejos. Si lien nanliene un nlido Iideiazgo pioinlegiacionisla (enlie olias cosas poique Ios olios pailidos ahoia en Ia oposicin se han coiiido cIaianenle hacia posluias ns adveisas en esla diieccin), en eI inleiioi deI Iienle AnpIio se han anpIiado a niveIes inespeiados Ias difeiencias iespeclo Ios lenas ciuciaIes de Ia poIlica exleiioi y de Ias eslialegias de inseicin inleinacionaI deI pas en su conjunlo. Asinisno, acicaleada en especiaI poi Ios ecos deI difeiendo con Aigenlina, exisle evidencia alundanle iespeclo a que Ia opinin plIica uiuguaya ha viiado en foina cIaia hacia una posluia ns cilica y esceplica en ieIacin a Ios lenas de Ia inlegiacin iegionaI en geneiaI y aI MLRCOSUR en pailicuIai. De lodos nodos, en esle seaIanienlo de canlio de conlexlos enlie Ios nonenlos pievios aI acceso de Ia izquieida aI golieino y Ia acluaIidad, no dele oniliise Ia inexin nuy cIaia que se advieile solie esle pailicuIai a pailii de Ia asuncin piesidenciaI de }ose Mujica y Ia inslaIacin deI nuevo golieino fienleanpIisla a pailii de naizo de 2O1O. LI nuevo Iiesidenle uiuguayo, en cIaia coheiencia con Ios enfasis y seaIes expiesadas con nilidez poi su canciIIei Lnl. Luis AInagio, ha piofundizado de naneia visilIe - y a nueslio juicio iazonalIenenle exilosa - Ia poIlica pioinlegiacionisla de su golieino. Desde Ia ieahinacin de viejas convicciones, Mujica desde eI golieino ha ienovado Ia apuesla inlegiacionisla cono cIave anguIai de Ia poIlica exleiioi uiuguaya. Ln esa diieccin, ha piolagonizado Ios GERARDO CAETANO 130 aceicanienlos efeclivos hacia Ia iegin, lanlo aI niveI deI Meicosui, de Ia Unasui y de su ieileiado conpioniso Ialinoaneiicanisla. 127
c/&,6 %/0P7&2Q:$*,6 A pailii de Ia laleia de piegunlas paia una ieexin en Ia accin y desde eI seaIanienlo inpeiioso de Ias consecuencias deI fueile canlio de conlexlo en Ios escenaiios de Ia inlegiacin iegionaI y de Ia inseicin inleinacionaI en eslos Ilinos aos, coiiesponde a conlinuacin una iesea sunaiia de Io que a nueslio juicio consliluyen Ios dehcil y Ios haleies, Ias ieas piolIenlicas, as cono Ios avances y Iogios de Ios golieinos fienleanpIislas en eslos lenas. Conencenos poi nencionai Ios piolIenas:
1. Dehcil de eIaloiacin en poIlica inleinacionaI en eI pailido de golieino (Iienle AnpIio), Io que dihcuIl una Igica de vncuIos posilIes y viiluosos con eI golieino. 2. Dispeisin y faIla de unidad opeialiva en Ios nlilos de dehnicin e inpIenenlacin denlio deI golieino de Ias poIlicas y eslialegias de inseicin inleinacionaI, en pailicuIai en Io iefeienle aI ncIeo sensilIe deI coneicio exleiioi. 3. Linilaciones y dihcuIlades paia que Ia CanciIIeia se conviilieia de naneia efecliva en un cenlio de ailicuIacin y cooidinacin ehcienle deI conjunlo de Ia poIlica exleiioi, incIuidas sus dinensiones econnicas y coneiciaIes, eslo sin desnedio de Ia indispensalIe inleiconexin y conunicacin peinanenle con Ios olios oiganisnos plIicos invoIuciados. Cono se ha seaIado anleiioinenle, eslo se dio en pailicuIai duianle eI golieino de Vzquez, aunque en aIgunos aspeclos Ia lensin se nanliene -aunque anoiliguada - en eI golieino de Mujica. 4. Los lenas vincuIados a Ia inseicin inleinacionaI deI pas en geneiaI y a Ia poIlica exleiioi en pailicuIai se conviilieion en ns de una ocasin en una de Ias piincipaIes ieas en dispula denlio deI golieino (en especiaI duianle eI piinei golieino fienleanpIisla), con un niveI de difeiencias nuy aIlo en lenas 127 En este sentido, Mujica ya antes de asumir el gobierno dio seales muy fuertes en el sentido de su firme apuesta a la afirmacin de los vnculos bilaterales y regionales del pas con Argentina y Brasil como primer paso para apostar sin vacilaciones a la integracin sudamericana. Desde su estilo peculiar, Mujica protagoniz como Presidente sus convicciones respecto a estos temas, reiterando ideas clave como que el pas "no poda estar enfrentando a la Argentina, que deba ir "en el estribo de Brasil, que su primer rol en Mercosur deba ser el de proponerse como "puente entre sus grandes vecinos. A esto le sum un fuerte acercamiento sudamericanista desde el estrechamiento de sus vnculos con el resto de los presidentes de la regin, sin prejuicios ideolgicos de tipo alguno. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 131 ciuciaIes, Io que enfienl a acloies decisivos denlio deI golieino y de Ia fueiza poIlica goleinanle. 5. Dehcil en Ia consecucin de acueidos sIidos (no necesaiianenle cono suslenlo de poIlicas de Lslado, hoy no piolalIes en leininos gIolaIes anle Ias difeiencias exislenles en vaiios canpos) con Ios pailidos de Ia oposicin en lenas cenliaIes de Ia inseicin inleinacionaI. 6. DihcuIlades paia ailicuIai Ias poIlicas con Ios canlios en eI sislena iegionaI e inleinacionaI y con enfoque ns inlegiaI en ieIacin con Ias opciones de desaiioIIo inleino y su pioyeccin exleiioi. 7. Secielisno y escasa lianspaiencia paia eI delale plIico (pailido de golieino, IaiIanenlo, opinin plIica en geneiaI) en loino a gesliones vincuIadas con lenas conlioveisiaIes de Ia poIlica exleiioi (un luen ejenpIo de eIIo Io liindaion Ias negociaciones hnaInenle fiusliadas paia Ia hina de un TLC liIaleiaI con Ios LLUU en 2OO6, despIegadas lajo eI Iideiazgo de funcionaiios deI Minisleiio de Lconona y Iinanzas de Ia epoca, casi sin pailicipacin de Ia CanciIIeia y sin seguinienlo aIguno poi paile deI IaiIanenlo), Io que nuevanenle piofundiz Ia iispidez en eI ieIacionanienlo, as cono dihcuIl Ia posiliIidad de snlesis, enlie Ios acloies y visiones enfienlados denlio deI golieino iespeclo a lenas cenliaIes de Ias eslialegias de inseicin inleinacionaI. 8. DeliIidad de Ias capacidades inslilucionaIes en Ia CanciIIeia y en olios Minisleiios y oiganisnos plIicos invoIuciados en lenas de poIlica exleiioi, a Ios efeclos de asunii enfoques consislenles e inlegiaIes fienle a lenas exigenles y en aIgunos casos novedosos (nisiones de paz, poIlicas de fionleia, pailicipacin en oiganisnos inleiguleinanenlaIes, inlegiacin cuIluiaI y educaliva, enlie olias nuchas). 9. DeliIidades piofesionaIes en Ia eIaloiacin, inpIenenlacin y ejecucin de Ias eslialegias y acciones de Ios acloies deI golieino en inicialivas concielas de poIlica inleinacionaI. 1O. DeliIidades en Ia foinacin y capacilacin de Ios iecuisos hunanos dedicados a Ia eIaloiacin e inpIenenlacin de poIlicas de nuevo cuo, lanlo a niveI de Ia inlegiacin cono de olios lenas de inseicin inleinacionaI. Cale deslacai en esle len Ia inexin que en vaiios punlos de esla iesea se ha pioducido con Ia inslaIacin de nuevo golieino piesidido GERARDO CAETANO 132 poi Mujica. LI acluaI canciIIei Luis AInagio se encuenlia despIegando en vaiias de eslas ieas inicialivas de liansfoinacin, Io que peinile auguiai canlios posilivos. 9J,+*&6 K 701/06 Ioi su paile, en eI naico de ese conlexlo ns conpIejo deI espeiado en 2OO4 y aun con eI inpaclo y eI peso de Ias ieas piolIenlicas anledichas, en Ias naleiias vincuIadas con ese eje anpIio deI Uiuguay Inlegiado, que conhgui una de Ias landeias piogianlicas deI IA en Ias canpaas eIecloiaIes de 2OO4 y 2OO9, iesuIla posilIe idenlihcai lanlien avances y Iogios a pailii de 2OO5. A conlinuacin se piesenla una iesea de aIgunos de eIIos: 1. Ln conlexlos nuy adveisos se nanluvo, de naneia cilica peio efecliva, Ia apuesla poi eI Meicosui y poi Ia iegin cono hoiizonles eslialegicos paia un Uiuguay inleinacionaI suslenlalIe en dinnicas de ciecinienlo y equidad. 2. Se piofundiz Ia capacidad de pioposicin cilica en Ia defensa de un enfoque de iegionaIisno alieilo 128 cono paula inlegiacionisla piinoidiaI e indecIinalIe paia eI Meicosui, avanzndose - a veces poi Ia va de Ios hechos y aun de hechos no queiidos - en Ia supeiacin de una dependencia excesiva de Ia iegin en dislinlos pIanos (luiisno, aclividad hnancieia, inveisiones, coneicio, elc.). 3. Se piofundiz una poIlica exleiioi suslenlada en piincipios (ya liadicionaIes paia eI pas peio de pailicuIai vigencia en Ios acluaIes conlexlos pIanelaiios) de independencia y no aIineanienlo, en Ia adhesin y piofundizacin deI Deiecho y de Ia conunidad inleinacionaIes, conlia loda eslialegia de avasaIIanienlo o de inposicin unipoIai de decisiones. 4. Se nanluvo Ia coheiencia piogianlica y Ia Ieglina piinaca de Ia decisin poIlica en lenas capilaIes (y con nucho vienlo en conlia), cono anle Ia evenluaIidad (iechazada poi decisin piesidenciaI en selienlie deI 2OO6) de Ia hina de un TLC con Ios LLUU con Ios foinalos y conlenidos haliluaIes en naleiias aIlanenle sensilIes paia eI desaiioIIo nacionaI (piopiedad inleIecluaI, conpias guleinanenlaIes, seivicios, noinas de conpelilividad, elc.). 128 Cabe consignar que la referencia al concepto de "regionalismo abierto que realiza el autor nada tiene que ver con la apropiacin y resignificacin que de este sintagma hicieron los gobiernos "neolibrales en la dcada de los 90. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 133 5. Se avanz en Ia asuncin deI lena de Ia dispoia uiuguaya cono un vecloi eslialegico en naleiia de inseicin inleinacionaI deI pas. 6. Se haliIil, poi Ia va de Ios hechos y de Ia asuncin de Ias iesponsaliIidades deI ejeicicio deI golieino, una ienovacin de enfoques en eI seno de Ias izquieidas a pailii una Igica de cuIluia de golieino fienle a nuevos lenas no suhcienlenenle asunidos desde Ios ioIes de Ia oposicin. Un luen ejenpIo de eIIo Io liinda Io ocuiiido fienle a Ia Misin de LslaliIizacin en Hail y aI inleies piocIanado de desniIilaiizai su enfoque piincipaI, deiivando en foina giaduaI hacia foinas de coopeiacin de nuevo cuo. 7. Se pudo supeiai en inslancias ieIevanles Ia faIsa dicolona enlie piincipisno y piagnalisno en Ia dehnicin de poIlicas y eslialegias, ahinando Ia iica inagen inleinacionaI deI pas sin desnedio de Ia defensa peinanenle deI inleies nacionaI. 8. Se piofundiz Ia apuesla hacia un nayoi y ns efeclivo piolagonisno deI pas en Ios escenaiios nuIliIaleiaIes (NNUU, C24, OMC, elc.), conlinando inicialivas en soIilaiio con Ia inlegiacin en asociaciones de lIoque y piesencia caIihcada en Iugaies cIaves deI sislena iegionaI e inleinacionaI. 9. Se avanz de naneia vigoiosa y efecliva en Ia apeiluia y expIoiacin acliva de diveisos escenaiios de coneicio e inveisin en eI naico de un iefoizanienlo de una eslialegia adecuada de liIaleiaIisno nIlipIe, no conliadicloiia con Ia apuesla inlegiacionisla de consoIidai eI pioyeclo de una unin aduaneia efecliva denlio deI Meicosui. 1O. Se pIanleaion a niveI de Ia CanciIIeia y deI golieino en su conjunlo (aunque lodava con piolIenas de inpIenenlacin a supeiai con Ia nayoi uigencia) inicialivas innovadoias en naleiia de cooidinacin e innovacin paia dolai de nayoi consislencia inslilucionaI a Ias decisiones en inseicin inleinacionaI (ienovacin de Uiuguay XXI, cieacin de CIACLX, pioyeclada cieacin deI Depailanenlo de InleIigencia ConeiciaI y deI Cenlio de Iiospecliva a niveI deI Minisleiio de ReIaciones Lxleiioies, foinacin y capacilacin de equipos de negociadoies, piopueslas de canlio a niveI deI oidenanienlo y capacilacin deI seivicio exleiioi, elc.) 11. Ioi Ilino y con pailicuIai ieIevancia en Io que ieheie aI lena cenliaI de esle lexlo, anlos golieinos fienleanpIislas aconpaaion de naneia hine Ios piineios despIiegues de GERARDO CAETANO 134 Ia inslaIacin de Unasui, pailicipando de sus inicialivas y pioyeclos. 8&6,LM06 K :&2,6 %&+B$&+:&6 Desde esla desciipcin sunaiia de aIgunos de Ios ejes consideiados cenliaIes en Ia dehnicin de Ias acciones en naleiia de poIlica exleiioi y en Ia adopcin inlegiaI de eslialegias coheienles y efeclivas de inseicin inleinacionaI, en Ia peispecliva deI coilo y nediano pIazo eneigen aIgunos asunlos que pueden iepulaise cono aIgunos de Ios desafos piioiilaiios paia Ia poIlica exleiioi uiuguaya. Una vez ns, foizados poi Ias Iinilaciones de Ia exposicin, se eslalIecei sIo una iesea iIuslialiva de ielos y lenas pendienles, consideiados especiaInenle ieIevanles. 1. Logio de avances efeclivos en Ia agenda liIaleiaI con Aigenlina, una vez supeiada Ia confionlacin poi eI conpIejo difeiendo en loino a Ia pIanla de ceIuIosas, alendiendo con ehcacia, cono ya se seaIaia, no sIo Ios conpionisos deiivados deI cunpIinienlo deI faIIo de Ia Coile de La Haya sino lanlien Ios olios lenas sensilIes y ns piospeclivos de Ia ieIacin. 2. Renovacin de enfoques de nueslia paula de ieIacin y piofundizacin de una inleiIocucin pioacliva con un iasiI en pioceso de canlio, que sin alandonai Ia iegin deviene cada vez ns en acloi gIolaI. 3. Reahinacin de Ias paulas de una ieIacin cIaianenle independienle y a Ia vez venlajosa en leininos coneiciaIes paia Ios inleieses nacionaIes con Ios LLUU, que conline piagnalisno y piincipisno en nueslios vncuIos con Ia supeipolencia deI noile, alendiendo delidanenle sus ieaIidades poIlicas eneigenles y pieseivando eI ioI deI pas cono facloi de equiIiliio en Ia iegin y en eI conlinenle. 4. Dehnicin ceileia e infoinada de nueslio espacio iegionaI piioiilaiio (Meicosui, Sudaneiica, Lalinoaneiica`), as cono deI nodeIo de inlegiacin iegionaI a defendei, Io que inpIica piecisai Ios aIcances efeclivos deI acueido coneiciaI, Ias piioiidades inposleigalIes en naleiias cono conpIenenlacin pioducliva y en ailicuIacin de poIlicas conunes en cieilas ieas eslialegicas cono eneiga, infiaesliucluia, eslialegias hlosanilaiias, inveisin inliazona URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 135 a inicialivas de desaiioIIo, poIlicas cuIluiaIes, acueidos nedio anlienlaIes, nanejo inlegiado de iecuisos naluiaIes conpailidos, deiechos hunanos, nigiaciones, elc., as cono una ieaclivacin veidadeia de Ia agenda exleina conn. 5. ReailicuIai con audacia y ieaIisno Ia indispensalIe piospeccin de nuevos neicados con niveIes de exiliIidad de nueslias apueslas pioduclivas, en piocuia de una ofeila expoiladoia nenos dependienle de Ias .(99()#&#*% y ns oiienlada a Ia pioduccin de iulios con ciecienle vaIoi agiegado, con incoipoiacin de nedia y aIla lecnoIoga, en eI naico de piocesos de indusliiaIizacin suslenlalIes de caia aI exleiioi. 6. Iioponei y acoidai con Ios pases socios deI MLRCOSUR foinas y apueslas espechcas paia aclivai Ia agenda exleina conn deI Meicosui y su exlensa Iisla de incunpIinienlos (coneicio, nueva agenda, iefoina inslilucionaI, elc.). 7. Conlinuidad y piofundizacin de nueslio apoyo aclivo aI pioyeclo Unasui, pailicipando de naneia piolagnica en Ias inicialivas en cuiso, as cono conliiluyendo en Ia piospecliva de nuevos iunlos paia dicha conceilacin poIlica. 8. InpuIsai una piofundizacin dinnica de nueslios vncuIos y sociedades consideiadas cono eslialegicas a niveI Ialinoaneiicano, coincidenle con Ias ieIaciones piiviIegiadas enlalIadas con ChiIe y Mexico. 9. Conhai en Ia piioiizacin y seIeclividad de nueslias apueslas en naleiia de vncuIos, sociedades y ieIaciones, en piinei Iugai cono inlegianles deI lIoque MLRCOSUR peio lanlien en cIave liIaleiaI (sin conliadiccin con nueslios conpionisos con Ia unin aduaneia), con lIoques econnicos y poIlicos exliaiiegin, con especiaI hincapie en foilaIecei y cuIninai acueidos con Ios pases y lIoques ns dinnicos acluaInenle. 1O. ReIanzai y foilaIecei Ia piesencia de Uiuguay cono acloi inleIigenle e inuyenle en Ios nuevos escenaiios deI sislena inleinacionaI y nuIliIaleiaI (sislena de NNUU, OMC, Oiganisnos Iinancieios InleinacionaIes, elc.). 11. Rediseo lanlo a niveI eslalaI cono guleinanenlaI de nlilos y niveIes de cooidinacin delidanenle inslilucionaIizados, aplos paia un nejoi pioceso de diseo, eIaloiacin, foinuIacin, inpIenenlacin, conunicacin, noniloieo y evaIuacin de Ias eslialegias de poIlica inleinacionaI, en lanlo vecloies de una poIlica plIica que dele sei lan nIlipIe cono coheienle. GERARDO CAETANO 136 12. Aggioinanienlo y ienovacin de enfoques as cono capacilacin de iecuisos hunanos idneos, anle lenas cono eI nanejo inlegiado de iecuisos naluiaIes conpailidos (Cuenca deI IIala poi ejenpIo), o inslancias supianacionaIes de ailicuIacin de poIlicas secloiiaIes (eneigelicas, DDHH, geneio, nigiaciones iegionaIes, coneicio, nedio anlienle, eslialegias hlosanilaiias, elc.). 13. InpuIsai de nodo giaduaI peio sislenlico una piofunda iefoinuIacin oiganizacionaI de Ia CanciIIeia de acueido a Ia exigencia de Ios nuevos conlexlos, inseilando sus canlios en Ios piocesos en cuiso de iefoina deI Lslado. 14. Conslilucin de nlilos de ieexin e invesligacin piospecliva denlio deI Lslado, oiienlados a Ia pioyeccin de fuluiilIes (fuluios posilIes) y aIleinalivas dinnicas de inseicin inleinacionaI en diveisos pIazos. 15. Modeinizacin efecliva de Ios sislenas de infoinacin paia Ia conduccin de Ia poIlica inleinacionaI, con Ia consiguienle cooidinacin de Ios sislenas ya opeialivos. 16. Ln un naico de iazonaliIidad y ieaIisno iespeclo a Ios iesuIlados posilIes de negociaciones en Ia coyunluia acluaI, expIoiai eI eslalIecinienlo de aIgunos acueidos sIidos y a fuluio en naleiia de poIlica exleiioi y de inseicin inleinacionaI, lanlo con Ios pailidos de Ia oposicin cono con Ias piincipaIes fueizas sociaIes, conviiliendo a eslas Ilinas en agenles plIicos con pailicipacin efecliva y caIihcada en vaiias de Ias eslialegias a inpIenenlaise. 17. InpuIsai en foina innediala, polenciando y cooidinando Ias inicialivas ya en cuiso en Ia naleiia, pIanes de foinacin y capacilacin aI ns aIlo niveI de iecuisos hunanos especiaIizados en Ia agenda de lenas eneigenles (piopiedad inleIecluaI, nueva negociacin, noinas de conpelilividad, acueidos solie seivicios, acueidos solie indusliias cuIluiaIes, dipIonacia ciudadana, elc.), conpIenenlada con una iepiofesionaIizacin fueile deI cueipo dipIonlico acluaI. 18. Avanzai en eI ieconocinienlo opeialivo de Ios nIlipIes acloies y agenles de poIlica exleiioi, posiliIilando su coopeiacin y cooidinacin sin discipIina ni iigideces (nunicipios, IaiIanenlo, enpiesaiios, sindicalos, ONCs, elc.). 19. Mejoiai y ajuslai de naneia peinanenle y nuy dinnica Ia #9,I*$ C,Q% hacia eI exleiioi, polenciando su pionocin en diveisos pIanos. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 137 2O. Iolenciai de naneia giI y nodeina lodos Ios escenaiios de caplacin de coopeiacin a diveisos niveIes, pioyeclando nuevas foinas de conlinacin de iedes plIicas y piivadas paia un nejoi y ns coheienle apiovechanienlo de Ias posiliIidades exislenles en Ia naleiia. Si eslos son Ios punlos ns iesaIlalIes en una iesea sucinla solie eI laIance de Ia poIlica exleiioi acluaI deI Uiuguay, en pailicuIai Iuego deI canlio inpIicado poi Ios dos golieinos fienleanpIislas, cale a conlinuacin exaninai aqueIIos aspeclos deI conlexlo iegionaI que condicionan Ia peispecliva de ieexin y de accin deI pas de caia a Aneiica deI Sui. Las consideiaciones que siguen apunlan a ese oljelo de esludio. ;;;S ]06 B$7&2,6 ,*:#,7&6 B& 7, $+6&/*$R+ $+:&/+,*$0+,7 B& 92)/$*, B&7 <#/- *0+:&d:06 & $+$*$,:$J,6N ,%/&+B$W,?&6 K &d$1&+*$,6 Los conlexlos acluaIes en naleiia inleinacionaI no podian sei ns conveigenles en Ia denanda de una accin sIida a niveI nacionaI y iegionaI, en naleiia de una ienovada inicialiva de inseicin nundiaI desde Aneiica deI Sui. Los piocesos y aconlecinienlos de aulenlica pioyeccin hisliica que esln ocuiiiendo a iilno de veiligo denandan iespueslas inposleigalIes desde Ia iegin. Cale ieseai aIgunos de eIIos: Ia ciisis hnancieia inleinacionaI, con sus nIlipIes consecuencias y su pievisilIe secueIa de canlios a niveI de Ia aiquilecluia inslilucionaI deI sislena, 129 eI adveninienlo de un escenaiio ns nuIlipoIai, peio con Ia desvenlaja de una ciisis aguda de Ios oiganisnos nuIliIaleiaIes, cieilo cIina de inceilidunlie geneiaI a niveI nundiaI, con Ios giios inpievislos de Ia ciisis econnica y hnancieia en Ios pases desaiioIIados, Ias incgnilas deI iunlo que seguiin China y Ias olias econonas fueiles de Asia, con un iecIano de nayoi piolagonisno y pailicipacin deI giupo de pases eneigenles, pese a Ios ieileiados anuncios en conliaiio, Ia ionda de Doha %* '*%#%&* , 9('#'Y y eI apIazanienlo de su concIusin enIenlece y condiciona nuy fueilenenle olias negociaciones inleinacionaIes nuy 129 En la reunin del llamado G20 financiero, conformado por las 19 economas ms fuertes del mundo ms la Unin Europea como bloque, participaron Argentina, Brasil y Mxico. Cabe referir que los cancilleres y presidentes de los bancos centrales de esos pases y bloques se reunieron primero en Brasil antes de la Cumbre de Washington, celebrada a mediados de noviembre, en lo que signific una nueva ratificacin del liderazgo internacional del gigante sudamericano y la confirmacin de su condicin de global player. El Presidente Lula impuls de manera protagnica la elaboracin de un documento en el que se plantearon cambios profundos en el Fondo Monetario Internacional y en el Banco Mundial, se demandaron nuevos instrumentos de regulacin y supervisin, a la vez que se exigi una mayor participacin de los llamados pases emergentes en los foros de decisin de la economa mundial. GERARDO CAETANO 138 ieIevanles paia Ia iegin, 13O se consoIidan canlios inpoilanles en dislinlas ieas de Ias ieIaciones inleinacionaIes cono Ias de Ia Coopeiacin, Ios ielos deI canlio cIinlico, Ias nigiaciones, Ios deiechos hunanos, Ias posiliIidades de apIicacin efecliva de Ias convenciones nuIliIaleiaIes vincuIadas con agendas de coile nundiaI, hasla eI nonenlo con iesuIlados poco auspiciosos, 131 enlie olios nuchos. Iodia seguiise con una Iaiga Iisla de piocesos y aconlecinienlos siniIaies peio lodos eIIos conveigeian en eI nisno punlo: Ia ienovacin iadicaI de Ios desafos gIolaIes inpone una ieinseicin inleinacionaI polenle de Ia iegin y de sus pases. Ls en ese conlexlo desahanle en eI que hay que pesai Ios inpaclos de Ios avalaies de Ias agendas y piocesos nacionaIes en Ios pases sudaneiicanos, as cono Ia nuIlipIicidad de Ias piopueslas de inlegiacin y conceilacin poIlica en eI conlinenle, con sus dislinlos foinalos y aIcances inslilucionaIes, ideoIgicos, coneiciaIes y pioduclivos. Los giios de Ios piocesos de inlegiacin acluaInenle en cuiso de inpIenenlacin en Aneiica Lalina no pueden desconlexluaIizaise de Io aconlecido duianle eI Ilino lienpo en eI panoiana poIlico iegionaI. Una de sus nolas insosIayalIes liene que vei con Ia conlinuidad geneiaI de Ias denociacias eIecloiaIes en eI conlinenle, facloi de indudalIe vaIoi que sin enlaigo no dele ocuIlai Ia peisislencia de aIgunas siluaciones de ieIaliva ineslaliIidad poIlica, Ia ciisis de Ios pailidos y de Ias foinas de Ia iepiesenlacin (de Ia nano deI auge de novinienlisnos, peisonaIizacin de Ia poIlica, despiesligio de Ios IaiIanenlos y de Ios pailidos, elc.), con Ia consoIidacin de nuy fueiles canlios en Ios napas nacionaIes y iegionaIes de novinienlos y acloies sociaIes. A esle cuadio poIlico canlianle y fiagnenlaiio en Sudaneiica dele suniseIe eI nanleninienlo - aunque con nejoias eslinalIes en Ios Ilinos aos - de desiguaIdades sociaIes inadnisilIes, en un conlinenle que sigue siendo uno de Ios ns desiguaIes deI pIanela peio que desde eI 2OO3 puede oslenlai niveIes de ciecinienlo econnico nuy aIlos, de Ia nano de condiciones exleinas coyunluiaInenle favoialIes paia Ia expoilacin de .(99()#&#*%H La ciisis inleinacionaI no ha Iogiado fienai esle cicIo de lonanza y ciecinienlo (saIvo en eI 2OO9). Su inpaclo innegalIe en Ia iegin ha sido - poi Io nenos hasla esle nonenlo - nenos piofundo que Io espeiado, enlie olias 130 A este respecto resulta muy fuerte la vinculacin del resultado final de Doha con la posibilidad de avances efectivos en la negociacin de Acuerdos de Asociacin entre los bloques y pases latinoamericanos con la Unin Europea. Sin embargo, las opiniones divergen acerca de los efectos de esta circunstancia: mientras hay observadores y analistas que sostienen que la falta de acuerdo estimula las negociaciones birregionales, hay otros que sostienen la tesis contraria. 131 Los mnimos y muy insuficientes acuerdos obtenidos en la Cumbre de Copenhague sobre el tema crucial del Cambio Climtico, celebrada en diciembre de 2009, constituyen un ejemplo por dems ilustrativo acerca de los fundamentos de este sealamiento. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 139 cosas poique eI conlinenle se enconliala nejoi piepaiado paia enfienlai una conlingencia de esla naluiaIeza. 132 Ln un naico que conlina inseguiidad inleina con coniclos eneigenles de diveisa ndoIe, con pases que ieaIizan gaslos foilsinos en ainanenlos, Aneiica deI Sui y eI piopio MLRCOSUR ven nuIlipIicaise Ios signos de su ieIaliva naiginaIidad en cieilos escenaiios deI conlexlo inleinacionaI. Veanse a esle iespeclo indicadoies solie eI peso de Ia iegin en poicenlajes deI coneicio nundiaI, II, ujos hnancieios, palenles apioladas en Ios Ilinos lieinla aos, voIunen de inveisiones u olios dalos siniIaies y se adveilii con cIaiidad esa siluacin, pese a que en vaiios de eslos iulios -cono poi ejenpIo en Ia caplacin de inveisin exlianjeia diiecla - en Ios Ilinos aos se han veiihcado piocesos eslinuIanles. 133
Sin enlaigo, en leininos de capacidad y ehciencia en Ia pioduccin de aIinenlos agiopecuaiios, de posesin de iecuisos naluiaIes eslialegicos (en pailicuIai nineiaIes, hdiicos y eneigelicos), Ia siluacin iesuIla lien conliaslanle. Ln ese naico, Ias iiquezas y polenciaIidades de Aneiica deI Sui, poi ejenpIo, Iejos esln de Ia naiginaIidad anolada y ya despieilan codicias exleinas vaiias. jD0+J&/1&+ 7,6 %07M:$*,6 &d:&/$0/&6 B& 706 %,M6&6 6#B,2&/$*,+06k Con eI leIn de fondo de ese panoiana poIlico iegionaI, Ia siluacin de Ios piocesos de inlegiacin a niveI henisfeiico, no sIo en Aneiica deI Sui sino ns anpIianenle en ieIacin a Aneiica Lalina, piovoca expiesiones de inceilidunlie. Olseivese a esle iespeclo Ia enuneiacin de aIgunos piocesos que se oiienlan aI nenos en una de esas dos diiecciones. La Conunidad Andina de Naciones (CAN) paiece osciIai enlie una Ienla agona o en ieposicionaise con Ia asuncin de exiliIidades que adnilan Z,P,$.*% , )(% P*2(.#),)*%Y y I*(9*&'Q,% P,'#,D2*%Y a Ia hoia 132 Cfr. por ejemplo, Nueva Sociedad. N 224, Crisis bajo control. Efectos de la recesin mundial en Amrica Latina. Caracas, Noviembre-Diciembre 2009, en especial los artculos contenidos en su seccin "tema Central. 133 Para fundamentar en clave emprica estas consideraciones se pueden consultar los siguientes trabajos: Josette Altmann Borbn - Francisco Rojas Aravena, Efectos sociales de la crisis financiera global en Amrica Latina y el Caribe. Secretara General de FLACSO-programa de Gobernabilidad y Convivencia Democrtica en Amrica Latina y el Caribe - AECID, 2009. Cfr. www.flacso.org; Alicia Brcena (Secretaria Ejecutiva de CEPAL), Las economas de Amrica Latina y el Caribe frente a la crisis internacional. Montevideo, CEPAL, marzo de 2009. (Power point); Tobas Roy (Representante Residente en Asuncin del FMI), La Crisis Econmica Mundial. Causas y el Impacto sobre Amrica Latina. (Power point presentado en el Seminario organizado por CEFIR sobre el tema "La regin frente a la crisis mundial. Impactos y nuevas respuestas, 8 y 9 de junio de 2009); Jos Rivera Banuet (Secretario Permanente del SELA), Amrica Latina y el Caribe ante la Crisis Econmica Mundial. (Power point presentado en el mismo seminario citado en la referencia anterior); SEGIB, Amrica Latina ante la crisis financiera internacional. Montevideo, Centro de Informacin de la SEGIB, 2009; Felipe Gonzlez (ed.), Iberoamrica 2020. Retos ante la crisis. Madrid, Fundacin Carolina - Siglo XXI, 2009. Fueron tambin consultadas las pginas web de la OIT, de CEPAL, del Banco Mundial, de la OMC, del FMI, de ALADI, entre otras. GERARDO CAETANO 140 de negociai con lIoques o polencias exlia zona. ack ChiIe, poi su paile, lusca peihIaise, cada vez con nenos chances, cono Ia usina suiea deI pioyeclo de una |iga dc| Pacijcc con pioyeccin piiviIegiada hacia Asia y LLUU, aI lienpo que inlenla - laI vez de naneia ns ieaIisla y piagnlica - asociaise con iasiI en eI inpuIso deI pioyeclo de Ia Unin Sudaneiicana de Naciones (UNASUR). LI SICA y eI CARICOM, ns aII de Ias difeiencias enlie sus pases nienlios, paiecen consoIidai su inseicin pIena en Ia ilila noileaneiicana, aI iguaI Io que ocuiie ns espechcanenle con Mexico. Ieio esla Aneiica Lalina lan ceicana a Ia inuencia de Ios LLUU conienza a senlii Ias duias consecuencias de Ia fueile ciisis noileaneiicana, de duiacin incieila. 135 Con eI adveninienlo lan aceIeiado - aunque hasla hoy inconcIuso - 136 de VenezueIa cono socio pIeno, eI MLRCOSUR se expande peio lodava sin una piofundizacin consislenle, posleigando una y olia vez Ia conciecin de Ios anliciosos oljelivos de sus agendas. Tias eI fiacaso deI pioyeclo ALCA, a pailii de Ia posluia asunida poi Ios pases deI MLRCOSUR y VenezueIa (poi enlonces ajeno aI lIoque) duianle Ia Cunlie de Mai deI IIala de hnes deI 2OO5, Ia piesencia noileaneiicana en Ia iegin paiece enpeio haleise consoIidado con Ia expansin de Ios TLCs liIaleiaIes, 137 aun cuando Ia siluacin acluaI no paiece auguiai novedades en esa diieccin. Ioi su paile, eI pioyeclo de Ia UNASUR, piedia anguIai deI pioyeclo conlinenlaI de Ilanaialy, con aIgunos acieilos iniciaIes de ieIevancia y a sus polenciaIidades efeclivas en vaiios pIanos, 138 conienza a despIegai sus oljelivos y pioyecciones fundanenlaInenle poIlicas peio lanlien econnicas. 134 Tal parece ser la va posible para mantener el bloque ante la manifiesta divergencia de caminos entre Ecuador y Bolivia frente a Colombia y Per, reforzada especialmente ante temas como la firma de tratados de libre comercio con los EEUU o de acuerdos de asociacin bilaterales (por lo menos en relacin al componente comercial) con la Unin Europea. La previsible aceptacin de una flexibilidad que permita la coexistencia de posicionamientos internacionales tan diferentes parece ser hoy la frmula ms previsible a los efectos de evitar el estallido del bloque. 135 Obsrvese a este respecto el impacto previsible en esta direccin en Mxico, con ms del 85 de sus exportaciones radicadas en el mercado norteamericano y con ms de 10 millones de emigrantes en territorio norteamericano. Advirtase que el Presidente electo Barack Obama habl en la campaa electoral de reformular el NAFTA y el CAFTA, lo que de producirse sin duda arrojara consecuencias muy duras en la regin. a en estos momentos, existen muchos registros que evidencian descensos fuertes en el envo de remesas desde migrantes latinos en EEUU a sus pases de origen, lo que sin duda conmover las economas de estos ltimos. 136 En diciembre de 2009, el Senado brasileo en una votacin dividida (35 votos favorables y 27 contrarios) termin de aprobar el Protocolo de Adhesin de Venezuela al Mercosur. Con la aprobacin ya concretada por parte de Argentina y Uruguay, ahora slo resta la decisin del Parlamento paraguayo, quien resolver en marzo del 2010. 137 Los EEUU han firmado TLCs con Mxico, toda Centroamrica, Repblica Dominicana, Chile, Per y Colombia, en este ltimo caso, con la aprobacin pendiente del Congreso. Han rechazado esta alternativa todos los pases del Mercosur (Argentina, Brasil, Paraguay y Uruguay), Venezuela, Bolivia y Ecuador. Este discernimiento, a partir de los contenidos especficos del formato norteamericano de TLCs y de sus fuertes condicionamientos en varios temas, implica una diferencia sustancial en trminos de estrategia de insercin internacional. 138 De esa manera puede reputarse su eficaz intervencin, impulsada inicialmente por Chile y luego respaldada por Brasil y el resto de los pases del continente, en ocasin del recrudecimiento de la crisis boliviana hace pocos meses. El proyecto de la UNASUR, que sucedi con increble celeridad al malogrado y efmero intento de la precedente Comunidad Sudamericana de Naciones, desde un comienzo parece haberse orientado a objetivos especficos como la concertacin poltica, los proyectos de infraestructura comn y de articulacin energtica y el ms controversial tema del llamado Consejo de Defensa. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 141 Olia foina insosIayalIe de peihIai un panoiana poIlico geneiaI aceica de Ios piocesos de inlegiacin y conceilacin poIlica en Ia iegin deiiva de Ia inleiiogacin solie Ia conveigencia o no de Ias oiienlaciones de Ias poIlicas exleiioies acluaIes de Ios golieinos sudaneiicanos. Ln esa diieccin, pueden enconliaise evidencias sIidas aceica de Ia exislencia de visiones eslialegicas conveigenles en Ia iegin` A nueslio juicio, cale seaIai fueiles dudas aI iespeclo. Alonan esa visin Ia conslalacin aceica de que aIgunos de Ios pailidos poIlicos, solie lodo Ios IIanados ZC'(I'*%#%&,%Y, han iesuIlado nucho ns inlegiacionislas en Ia oposicin que en eI golieino. Asinisno, aI lienpo que peisisle Ia fueiza piioiilaiia de Ios inleieses de Ios Lslados nacionaIes, se ponen de naniheslo de naneia especiaI fueiles ieceIos en Ios golieinos de Ia iegin en loino a apueslas de consliuccin de insliluciones inlegiacionislas o de ailicuIacin de poIlicas plIicas de signo iegionaI o supianacionaI. AI nisno lienpo que Ios piocesos inlegiacionislas en cuiso en eI henisfeiio denueslian dihcuIlades visilIes paia aloidai en conjunlo su agenda exleina (con pailicuIai peijuicio paia Ios pases pequeos de Ios difeienles lIoques), que conlinan cieilas &*$&,.#($*%Y liIaleiaIislas desde eI Noile y que peisislen Ias dihcuIlades de negociacin favoialIe en Ios escenaiios nuIliIaleiaIes, se vueIve evidenle Ia dihcuIlad paia hacei conveigei de naneia efecliva Ias eslialegias conunes de poIlica exleiioi, enlie Ia ieileiacin de visiones lanlo hegenonislas cono piovincianas, enlie iegionaIisnos Z9*%#/$#.(%Y y peisonaIislas y ZC',I9,&#%9(% &/.&#.(%Y sin eslialegia. Ln suna, aun con Ias Iinilaciones que inpone una niiada gIolaI solie un conlinenle lan fiagnenlado cono Aneiica Lalina, una hiplesis cenliaI podia apunlai aI seaIanienlo de que eI *,2P$0 &+ 7, L/,12&+:,*$R+ conhguia uno de Ios iasgos ns dehniloiios deI panoiana poIlico acluaI de Ia iegin y que ese signo condiciona con fueiza eI avance de Ios piocesos de inlegiacin y conceilacin poIlica de pioyeccin iegionaI. Tanlien puede consignaise que ese signo se liansheie a Ias dehniciones de poIlica exleiioi y de inseicin inleinacionaI de Ios pases sudaneiicanos. Ms aII de Ia conpIeja snlesis de conveigencias y diveigencias de Ios piocesos idenlihcados en eI anIisis de Ios Lslados nacionaIes, as cono en eI naico de Ias expeiiencias en cuiso de consliucciones de inlegiacin iegionaI, nueslia visin apuesla a deslacai esa seaI ns gIolaI, que en si nisna se vincuIa con un iunlo de inceilidunlies vaiias. Ln efeclo, si iesuIla poco convincenle Ia visin de quienes niegan Ia exislencia de un canlio poIlico de enveigaduia en eI conlinenle, lanlien Io es Ia de aqueIIos que inheien un iunlo cIaio y honogeneo de esla inexin de liansfoinacin poIlica. Ln veidad, son nuchas Ias piegunlas que se GERARDO CAETANO 142 agoIpan en loino aI posilIe deiioleio poIlico de nuchos pases de Aneiica deI Sui y deI conlinenle en su conjunlo o de aIgunas de sus suliegiones, cono paia Z)*%C,.N,'2,%Y con Ia iefeiencia geneiica a una lendencia unifoine y con peihIes cIaios y deleininados. Iaia deciiIo de naneia ns senciIIa, es necesaiio sonelei a hIlios concepluaIes ns iiguiosos Ia idea doninanle deI giio a Ia izquieida en Aneiica deI Sui. 139 Iaia cilai sIo aIgunas de esas piegunlas difciIes que no adnilen iespueslas ni alajos peiezosos: Que pasai en Cula en Ios pixinos aos`, CuI sei eI inpaclo de esa evoIucin en Cenlioaneiica y en eI ieslo deI conlinenle`, CuI es eI fuluio deI pioyeclo D(2#P,'#,$( y de Ia piopia VenezueIa, ns aII de Chvez incIuso` La CoIonlia de un Iiesidenle Sanlos que ha concielado canlios no pievislos en naleiia de su poIlica exleiioi y en pailicuIai sudaneiicana enconliai hnaInenle una paz vialIe y una denociacia iespeluosa de Ios deiechos hunanos lias decadas de vioIencia` LI (&'( .,9#$( de Ios TLCs liIaleiaIes con LLUU y Ia Unin Luiopea, leininai ahinndose o se vei desloidado poi Ia ciisis acluaI`, Cno diiinii Lcuadoi Ias iefoinas y canlios encainados en Ia expeiiencia deI Iiesidenle Coiiea`, Se ha agolado dehnilivanenle Ia expeiiencia de Ia @($.*'&,.#B$ ?*9(.'/&#., y deI Z9()*2( .N#2*$(Y lias cualio golieinos sucesivos y Ia consoIidacin de visilIes signos de agolanienlo`, LI golieino de Iieia inauguia una nueva elapa o es apenas un inleinedio necesaiio paia Ia ienovacin deI espacio de cenlio-izquieida en ChiIe`, Cno se desaiioIIai eI golieino de DiIna en iasiI y que vendi despues`, iasiI conhinai su apuesla sudaneiicana o vaiiai hacia un piolagonisno gIolaI ns soIilaiio y liIaleiaIisla`, Se conhinai una vez ns ese senlido conn ieahinado de que a Ia Aigenlina Z%B2( 2, C4*)* I(D*'$,' *2 C*'($#%9(Y, con Ia seguia ieeIeccin de Ciislina Ieinndez en oclulie`, hasla cundo`, Lneigei un $*(C*'($#%9( o se esl en Ios unliaIes de una inexin poIlica fueile y de deslino no pievisilIe en Aigenlina`, Seguii Ia *', C'(I'*%#%&,Y en Uiuguay, lias eI golieino de }ose Mujica`, Que pasai con Ia expeiiencia singuIai - y ialihcada con eI nuy fueile iespaIdo eIecloiaI ollenido en Ios conicios de dicienlie de 2OO9 - deI golieino deI MAS y de Lvo MoiaIes en una oIivia ienovada peio lanlien conicliva`, LI golieino de Lugo alie de nodo efeclivo una nueva eia denocilica en Iaiaguay o sus deliIidades se diiigen a una siluacin de ineslaliIidad poIlica y laI vez hasla inslilucionaI` , ns aII de Ios Lslados nacionaIes, cuI sei eI deslino de Ios difeienles pioyeclos 139 Este tema ha provocado una extensa bibliografa reciente en Amrica Latina. Para citar tan solo dos ejemplos valiosos, desde perspectivas y enfoques diversos, cfr. Jos Natanson, La nueva izquierda. Triunfos y derrotas de los gobiernos de Argentina, Brasil, Venezuela, Chile, Uruguay y Ecuador. Buenos Aires, Sudamericana, 2008; Emir Sader, El nuevo topo. Los caminos de la izquierda latinoamericana. Buenos Aires, Siglo Veintiuno Editores, 2009. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 143 iegionaIislas en eI conlinenle`, Sudaneiica, Lalinoaneiica, Ileioaneiica o Aneiica a secas, lias eI avance de Ios TLCs liIaleiaIes o de una (nuy inpiolalIe) inicialiva difeienle de pioyeccin conlinenlaI deI nuevo golieino de Olana`, MLRCOSUR o UNASUR`, O piedoninain foinalos exilIes de Z'*I#($,2#%9( ,D#*'&(Y, que haliIilen nenliesas y conpionisos nIlipIes y cada vez ns Iaxos enlie Ios Lslados pailes de Ios difeienles pioyeclos inlegiacionislas`, Que nodeIo inlegiacionisla pievaIecei` Cono ha sido dicho, denasiadas piegunlas difciIes paia ahinaciones lajanles y seguias. De aII que, en especiaI desde cuaIquiei visin panoinica que se inlenle solie eI cuiso poIlico fuluio de Aneiica Lalina en geneiaI y de Aneiica deI Sui en pailicuIai, eI seaIanienlo de Ias piegunlas y Ia piesenlacin de hiplesis que se hagan caigo deI peso de Ia inceilidunlie iesuIla un canino anaIlico ns fecundo. ;5S I/#1#,K K 7, %&/6%&*:$J, 6#B,2&/$*,+, 5+ #'64$" &% 6',.$7 &% .%+'#$"1'6$%1," &% 8.*)*'9 '1,% :.)%1,$1' 9 ;.'!$+< Ln leininos geogihcos peio lanlien hisliicos, eI leiiiloiio de Ia Cuenca deI IIala ha piesenlado un conloino lipoIai, en eI que se dislinguen dos %0706 O&1&2R+$*06, confoinado poi Ios giandes Lslados de Aigenlina y iasiI, y una W0+, B& L/0+:&/,, confoinada poi Ios lies ZC*<4*V(%Y pases ieslanles (oIivia, Iaiaguay y Uiuguay). La Iaiga conpelencia aigenlino- liasiIea poi eI Iideiazgo en Ia iegin conhgui sin duda Ia lase doninanle deI paiadigna deI coniclo, que pievaIeci en Ia iegin poi Io nenos hasla Ia decada de Ios ochenla deI sigIo XX. Ioi su paile, Ios ieslanles Lslados fionleia lsicanenle penduIaion - aunque de naneia diveisa, cono veienos - enlie Ios dos giganles, ceiiada dehnilivanenle Ia va aisIacionisla Iuego de Ia oninosa desliuccin deI Iaiaguay oiiginaiio en Ia Cueiia de Ia TiipIe AIianza. Sin saIida aI nai Iuego de Ia lanlien condenalIe Cueiia deI Iachco, oIivia lanlo cono Iaiaguay, quedaion en cieilo nodo conveilidos en piisioneios geopoIlicos, con Ias consecuenles iesliicciones seveias de esa siluacin. Uiuguay, en canlio, desde su piiviIegiada ulicacin en Ia desenlocaduia deI esluaiio pIalense, pudo lenei olias posiliIidades de inseicin iegionaI e inleinacionaI, aunque su hisloiia no puede sei enlendida sino en ieIacin esliecha, aunque con nayoi exiliIidad, aI devenii de Ia iegin. A esle iespeclo ha seaIado con acieilo IauIo R. SchiIIing en uno de sus lexlos: GERARDO CAETANO 144 La iegin piesenla Ia siguienle siluacin: dos pases giandes, iasiI y Aigenlina, con no disinuIadas lendencias expansionislas, y lies pases chicos (geogihca, denogihca o econnicanenle chicos): Uiuguay, oIivia y Iaiaguay. Lslos dos Ilinos son pases nedileiineos, sin saIida aI nai: piisioneios geopoIlicos (...). Su Iileiacin depende fundanenlaInenle de Ia inlegiacin. Uiuguay eslialegicanenle ulicado en Ia Cuenca deI IIala, enlie Ios dos giandes y eI oceano AlInlico, con posiliIidades de consliuii un supeipueilo en La IaIona (paia Ios laicos deI fuluio), podia lenei un papeI fundanenlaI en eI fuluio de Ia iegin inlegiada. Uei Lsla duaIidad o lipoIaiidad conhgui sin duda una de Ias cIaves paia enlendei Ios avalaies poIlicos de Ia iegin pIalense a Io Iaigo de su hisloiia. La gian nayoia de Ios coniclos que se despIegaion en Ia hisloiia de Ia iegin luvo que vei con Ios signihcados de esla duaIidad, en pailicuIai con Ia diaIeclica geneiada poi Ia puja de Iideiazgo enlie Ios dos Lslados hegennicos y poi Ias acciones iesliingidas inpIenenladas poi Ios olios lies Lslados fionleias, luscando apiovechai Ia dispula de sus vecinos giganles y ahinai sus inleieses y deiechos acolados poi Ias visilIes asinelias de Ia iegin. Sin enlaigo, pese a Ias asinelias peisislenles y en aIgunos casos iiieveisilIes enlie eI poIo hegennico y Ios pases de Ia zona de fionleia en eI leiiiloiio de Ia Cuenca deI IIala, a eslos Ilinos Ies ha coiiespondido y Ies coiiesponde un ioI liascendenle en eI iunlo de Ia iegin. Sin eIIos o conlia eIIos, aun unidos, Ia peispecliva hisliica paiece indicai que Ios dos giandes no pueden diiinii sus coniclos y nucho nenos daiIe goleinaliIidad a Ia iegin, con Ias nIlipIes inpIicaciones que eIIo conpoila. De lodos nodos, cono nuchos auloies y acloies han venido seaIando, ha halido un canlio fundanenlaI en Ia geopoIlica de Ia iegin pIalense. Cuando IIeg eI nonenlo de canliai de un paiadigna de coniclo a uno de coopeiacin, canlio hisliico que leinin de concielaise con eI aceicanienlo hisliico enlie Ios piesidenles }ose Sainey y RaI AIfonsn a nediados de Ios ochenla, 141 iasiI pudo liansilai esa coyunluia desde una posicin de fueiza. Luego de Ias inlensas dispulas poi eI Iideiazgo iegionaI que caiacleiizaion Ias cualio decadas de Ia IIanada eia geopoIlica (193O- 197O), cono lien ha seaIado LIiana Zugail, 140 Paulo R. Schilling, El expansionismo brasileo. Mxico, El Cid Editor, p. 133. Cita tomada de Eliana Zugaib, "A Hidrovia Paraguai-Paran e seu significado para a diplomacia sul-americana do Brasil. Brasilia, Instituto Rio Branco, 2005, p. 42. 141 En este sentido, este cambio del paradigma del conflicto geopoltico hacia una pauta cooperativa entre Argentina y Brasil, en ms de un sentido puede ser considerado como parte de una "prehistoria del MERCOSUR anterior del Tratado fundacional de 1991: ella est sintetizada sobre todo en el Acta de Foz de Iguaz, de noviembre del ao 1985, firmada entre los entonces presidentes Sarney y Alfonsn, corolario de un conjunto de acciones y negociaciones en las que se busc prefigurar un proceso de integracin con alcances ms vastos, por cierto distintos al que luego se concret en el Tratado de Asuncin de marzo de 1991. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 145 iasiI poda consideiaise de hecho vencedoi de lies difeiendos. Hala consunado Ia poIlica de Ios coiiedoies de expoilacin, que ninala Ia uliIidad de Ios canaIes liadicionaIes de coneicio, hala concielado Ilaip, que inpeda Ia oplinizacin deI uso de Ios iecuisos de Ia Cuenca e inleiiunpa Ia navegaliIidad, aguas aiiila deI Iaian, adens hala conquislado, cono suslenlan aIgunos auloies, luleIajes ns o nenos discielos solie oIivia y Iaiaguay. De ese nodo, iasiI, de foina piogiesiva, se hala liansfoinado en doninadoi de Ia Cuenca. 142 Los nneios, cono vinos indicadoies de una ya Iaiga lendencia, ieveIalan Ia consoIidacin deI avance liasiIeo y deI ielioceso aigenlino en Ia puja poi Ia hegenona de Ia iegin deI IIala. Mienlias Aigenlina defenda eI piincipio juslo deI nuIliIaleiaIisno y deI iegionaIisno en eI nanejo de Ia Cuenca, iasiI iesponda desde su vieja liadicin desaiioIIisla despIegando ingenles esfueizos en consliuii olias, sin poi eIIo descuidai eI fienle dipIonlico. Hacia hnes de Ios ochenla, nienlias iasiI poda oslenlai una pailicipacin lolaI o liIaleiaI en 35 olias hidioeIecliicas en Ia zona de Ia Cuenca, Aigenlina sIo dispona de SaIlo Ciande, conpailida con eI Uiuguay. La evoIucin de Ios iespeclivos II, cono ya henos vislo, indicala enlie olias cosas, un nuy desiguaI apiovechanienlo de Ios iecuisos de Ia Cuenca. Lsle Iideiazgo de iasiI ya hala sido ieconocido poi Ios LLUU, una vez que Ios dos pases halan desaiioIIado una poIlica de ceicanas desde Ios lienpos de Ia Segunda Cueiia MundiaI, siluacin fueilenenle conliaslanle con Io ocuiiido en ieIacin a Ia Aigenlina, pionoloia lajo eI peionisno de una visin piineio neuliaIisla y Iuego de no aIineanienlo. Lsla liansfoinacin hisliica que vaii de nodo iadicaI Ia paula de ieIaciones enlie Aigenlina y iasiI, pioyecl sus inpIicaciones de canlio no sIo en Ia cuenca pIalense sino que coadyuv a aIleiai de naneia signihcaliva Ios ejes deI equiIiliio iegionaI en eI conjunlo de Sudaneiica. Ni siquieia Aigenlina y iasiI han leininado de asunii en su lolaIidad Ias vaiiadas iepeicusiones de su nuevo ieIacionanienlo asocialivo, cono lanpoco Io han podido descifiai desde sus iespeclivas peispeclivas Ios ieslanles Lslados fionleia de Ia iegin pIalense y Ios olios pases sudaneiicanos. Mienlias iasiI en Ias Ilinas decadas ha devenido cada vez ns en un eneigenle acloi gIolaI, Io que poi Io nenos iefoinuIa eI niveI de sus conpionisos e inleieses en Ia iegin, Aigenlina no paiece leininai de aceilai en dehnii sus nuevos niveIes de apoiles y exigencias en esa nueva ieIacin de liIaleiaIidad con su olioia iivaI. Ms aII deI punlo, 142 Zugaib, "A Hidrovia paraguai-Paran e ... etc. Ob. Cit. p. 56. GERARDO CAETANO 146 alundan Ias geneiaIizaciones de diveisa ndoIe, lanpoco eI MLRCOSUR ni eI ieslo de Aneiica deI Sui han ahinado con piecisin, en eI nlilo de su liayecloiia cono lIoque, eI inpaclo de ese nuevo liIaleiaIisno aigenlino-liasiIeo en eI pioyeclo iegionaI. A eIIo dele suniseIe eI que no iesuIla senciIIo inaginai en Ia piclica nodaIidades no excIuyenles paia eI despIiegue concielo de esa liIaleiaIidad piefeienciaI aigenlino- liasiIea. Ln cuaIquiei caso, Ia vieja ecuacin enlie dos Lslados hegennicos en conpelencia y lies Lslados fionleia (nuy diveisos peio con Igicas penduIaies ns o nenos paiecidas) ya no iesuIla vigenle paia desciilii Ia geopoIlica iiopIalense. Reileianos que esle canlio lanlien ha iepeiculido y iepeicule a niveI de Ios piospeclos y nuevos equiIiliios sudaneiicanos. Ioi su paile, Iuego de Ios dianlicos aconlecinienlos vividos duianle Ia ciisis deI 2OO1 y 2OO2, Aigenlina ha expeiinenlado y expeiinenla dihcuIlades oljelivas paia ahinai una poIlica exleiioi genuinanenle consislenle, que vialiIice un iunlo sIido en naleiia de eslialegias de inseicin inleinacionaI. Las dianlicas consecuencias de Ia ciisis econnica y hnancieia que eI pas deli afionlai, Ios Iegados no nenos liaunlicos de una sociedad fueilenenle paupeiizada y vioIenlada duianle nuchos aos, as cono Ias exigencias de iefoinuIai Ias Igicas de acunuIacin poIlica en cIave nacionaI (denlio de un cuadio de fueile disgiegacin y enfienlanienlo), naicaion duianle nucho lienpo en Ia agenda aigenlina una nela piinaca de Ia alencin poi Io IocaI solie Ios iequeiinienlos de Ios escenaiios iegionaIes e inleinacionaIes. Ms an, Ias iespueslas e inicialivas despIegadas en eslos Ilinos nlilos piovinieion nuy fiecuenlenenle de cIcuIos, visiones y a veces inposiciones deI naico de Ias piolIenlicas inleinas de Io nacionaI, anleponiendose cIaianenle a Ia puesla en piclica de eslialegias diseadas y pensadas de nodo espechco solie eI iea exleina y en pailicuIai iegionaI. Lsle fueile condicionanienlo de Ias opciones de poIlica IocaI solie Ias apueslas en naleiia de poIlica exleiioi, solie lodo en eI pIano iegionaI, no coadyuvaion poi cieilo paia una supeiacin pIena de Ia siluacin de aisIanienlo que piodujeion Ios efeclos de Ia ciisis de 2OO1 y 2OO2. Todo eslo paiece halei pesado incIuso en Ia iespuesla ensayada fienle a Ios iequeiinienlos deI nuevo paiadigna coopeialivo deI liIaleiaIisno concielado con iasiI. Cono se ha adveilido anleiioinenle, lodos eslos piocesos han canliado lanlien iadicaInenle Ia naliiz liadicionaI de ieIacionanienlo deI Uiuguay con sus dos giganlescos vecinos, peio lanpoco Ios inlenlos despIegados en esa diieccin poi eI Lslado uiuguayo han leininado de conhguiai una iespuesla sIida anle Ios nuevos conlexlos. Si paiece URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 147 inconlioveililIe que Ias liadicionaIes diaIeclicas penduIaies o eI ioI de facloi piincipaI de equiIiliio iegionaI ya no iesuIlan iespueslas suhcienles y a nenudo posilIes, no han iesuIlado lan cIaias Ias opciones aIleinalivas que se ha luscado ensayai. Si ha quedado una vez ns cIaio que un MLRCOSUR sin Uiuguay iesuIla casi inpensalIe poi poco cielIe, si lanlien se ha ieahinado que eI Lslado oiienlaI no puede daise eI Iujo de dispulai aI nisno lienpo con sus dos giganlescos vecinos, Ias iespueslas Z%(D*',$#%&,%Y de viejo cuo as cono Ias Z&*$&,.#($*% )* U4I,Y en diieccin a soadas asociaciones piiviIegiadas con Ias giandes polencias (deI lipo de Ia hiplesis de un evenluaI TLC con Ios LLUU cono eI piopueslo en eI 2OO6) han vueIlo - cono vinos - a apaiecei en Ios Ilinos aos, 143 incIuso con inpuIsos y apoyos desde aIgunas liendas no pievislas. As cono ya se ha adeIanlado paia eI caso aigenlino eI peso iesliiclivo de agendas inleinas difciIes en Ias opciones de poIlica iegionaI y exleiioi, fennenos siniIaies (aunque laI vez no lan ZC*%,)(%Y) se olseivan en lodos Ios pases de Ia iegin. Ln eI naico de sociedades paupeiizadas y nuy fiagnenladas, cada vez iesuIla ns difciI vialiIizai Ia conciecin de eslialegias eslalIes de pioyeccin efeclivanenle iegionaI, solie lodo paia golieinos acuciados poi denandas IocaIes y cuya Iegilinacin y Z.(&#K,.#B$ *2*.&(',2Y se iesueIven a niveI de Ia voIunlad de Ios eIecloiados nacionaIes. Lsle lipo de ciicunslancias deleia IIanai Ia alencin solie Ia necesidad de encaiai y anlicipai en cIave lanlien iegionaI Ios efeclos de una evenluaI piogiesin de eslos fennenos y Ia necesidad de cooidinai poIlicas Ieglinas de iespueslas conpaililIes en leininos Iaxos a niveI de Ios golieinos de Ia iegin. La apuesla podia apunlai en esle senlido en loino a oljelivos cono eI diseo de iedes de cohesin e inlegiacin iegionaI paia Ia inleiconunicacin viiluosa y coopeialiva de Ias sociedades vecinas, nuy especiaInenle en Ias zonas de fionleia, Ias que deleian sei aulenlicos Ialoialoiios de desaiioIIo sociaI conpailido. Sin caei en nodo aIguno en Ia deiiva equivocada de poIlicas de ciininaIizacin de Ia piolesla sociaI, Ia eneigencia en Ios pases de Ia iegin y en pailicuIai en Ias zonas Iinliofes de Ios IIanados ZI'4C(% #$&*$%(%Y, que lienden a idenlihcai sin ns sus ieivindicaciones (a nenudo nicas y excIuyenles) con su piopia idenlidad y que poi Io lanlo no son piocIives a Ia negociacin, cuyas acciones con fiecuencia iesuIlan piopensas a desloidai Ios Iniles deI leiiiloiio nacionaI paia adquiiii pioyeccin iegionaI, deleia IIanai Ia alencin de Ios golieinos solie Ia necesidad de piofundizai en 143 Para ms detalles cfr. Roberto Porzecanski, No voy en tren. Uruguay y las perspectivas de un TLC con Estados Unidos. (2000-2010). Montevideo, Debate-Ed. Sudamericana, 2010. GERARDO CAETANO 148 Ia ieexin conjunla solie cno iespondei de naneia ailicuIada y con vocacin de deiechos anle eslas nuevas ieaIidades. Iaia deciiIo de naneia efecliva y desde una peispecliva de anIisis con genuina densidad hisliica, nueslios Z2#&(',2*%Y delen sei inlegiados paia aIcanzai su pIeno desaiioIIo, lanlo en Io econnico cono en Io sociaI. Cono piuela Ia expeiiencia conpaiada, en Ios desafos de Ias poIlicas de fionleia se juega nuchas veces eI fuluio de Ios pioyeclos de inlegiacin iegionaI. Lsle canlio geopoIlico que ha iespaIdado Ia piofundizacin deI Iideiazgo liasiIeo en Ia iegin, sunado a Ia fueile consoIidacin de su papeI inleinacionaI cono pas eneigenle en eI naico de Ios RICS, consliluyen piocesos que desde ns de una peispecliva alonan un escenaiio piopicio paia Ia conpIenenlaiiedad piclica de piocesos inlegiacionislas de diveisa ndoIe cono eI Meicosui y Unasui. Desde Ios conloinos suieos de Ia fionleia con eI giganle sudaneiicano, Ia peispecliva de un pas con Ias caiacleislicas de Uiuguay paiece aIineaise en esa diieccin. I/#1#,K K E/,6$7N @&/*06#/ K I+,6#/ Iaiece pIausilIe Ia nocin de que paia Uiuguay, as cono paia Ia nayoia de Ios pases sudaneiicanos, iasiI es un pas y un socio decisivo en leininos de poIlica exleiioi y de eslialegias de inseicin inleinacionaI. Asinisno, lanpoco iesuIla una novedad eI inleies eslialegico de iasiI en ahinai una eslialegia sudaneiicanisla, fundanenlaInenle - aunque no excIusivanenle - a liaves de Ia Unasui. Ln un iepoilaje iecienle que Ie hicieia eI peiidico Z:/I#$, ahY de uenos Aiies, eI acluaI AIlo Repiesenlanle deI Meicosui y hguia consuIai de Ia hisloiia iecienle de Ilanaialy, eI Lnlajadoi SanueI Iinheiio Cuinaiaes, sinlelizala de naneia nuy piecisa vaiias de Ias iazones de esa apuesla: iasiI liene inleies nuy fueile en eI desaiioIIo de loda Ia iegin pese a Ias asinelias enlie Ios dislinlos pases. No es un inpeiio, no quieie seiIo ni quieie iepelii Ios eiioies de Ios inpeiios. AI conliaiio. Ciee en asociaise, en coopeiai, en iefoinai un sislena inleinacionaI que se caiacleiiza, a ni juicio, poi Ia convivencia de polencias cenliaIes y de ex coIonias, cono nosolios. () Tenenos nuchos vecinos. Si no conlanos a Ios Lslados Unidos, que cieen lenei 191 vecinos, eslanos despues de China y Rusia. LIIos lienen 14. Nosolios, 1O. Con ese nneio lan giande, esl cIaio que es nejoi lenei vecinos eslalIes, en luenas condiciones y en paz. Uno en Ia vida no quieie vecinos URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 149 luiluIenlos y polies. () Nosolios no quisinos eI ALCA, en 2OO5, no sIo poi iazones coneiciaIes. LI ALCA eia una poIlica econnica conpIela, que alaicala coneicio, inveisiones, negocios y piopiedad inleIecluaI. () Unasui es (lanlien) un nodo de nanlenei ceica nueslio a pases que coneiciaInenle oplaion poi olias poIlicas. Ls lueno que lodos inlegienos eI Consejo Sudaneiicano de Defensa. A n ne despieila sospechas escuchai cuando ne ieconiendan que no nos pieocupenos poi nueslia defensa, que olio se va a ocupai. Sonos pachcos, peio no lenenos poi que eslai desainados cuando olios lienen ainas y Ias desaiioIIan y cuando salenos que Ia indusliia niIilai es cIave paia eI desaiioIIo lecnoIgico. 144 Cono lien seaIa Iinheiio Cuinaiaes, Ia geogiafa o, nejoi dicho, Ia geopoIlica, consliluye eI piinei facloi que vincuIa a iasiI con una peispecliva de inlegiacin sudaneiicana. iasiI Iinila con diez de Ios doce pases sudaneiicanos, lodos nenos Lcuadoi y ChiIe. Lsla ya eia una Inea iecloia de Ia poIlica exleiioi de iasiI desde Ios lienpos deI ain de Ro ianco y an anles. Ioi olia paile, conveigen inleieses poIlicos, econnicos y de seguiidad paia ahinai eI liopisno liasiIeo hacia un lIoque sudaneiicano. Iiensese poi ejenpIo en cuaIquiei peispecliva de ahncanienlo iegionaI de iasiI y se conveige con iapidez en Ia idea sudaneiicana. Tenas decisivos paia eI giganle sudaneiicano cono poi ejenpIo Ia seguiidad de sus fionleias, Ia consoIidacin de su inuencia a niveI de zonas eslialegicas cono Ia Anazonia o Ia Cuenca deI IIala, Ia pioyeccin de olias de infiaesliucluia que Ie iesuIlan ya inpiescindilIes cono Ios coiiedoies liocenicos que conunican eI AlInlico y eI Iachco, su ecuacin eneigelica, enlie olios nuchos, son facloies que enpujan con fueiza en Ia nisna diieccin. A pailii de aigunenlaciones cono Ias de Iinheiio Cuinaiaes con olios pases deI sulconlinenle, Uiuguay puede enconliai nuchas iazones paia apoyai ese pioyeclo de inlegiacin sudaneiicana, con sus Iniles y sus aIcances piecisos. Sin enlaigo, hay una seiie de condiciones, piioiilaiianenle diiigidas paia iasiI, cuyo cunpIinienlo iesuIla nuy ieIevanle a Ios efeclos de consoIidai esa apuesla cono vecloi de Ia poIlica exleiioi uiuguaya. Ln piinei Iugai, Ia inlegiacin sudaneiicana en geneiaI y Unasui en pailicuIai delen sei conpIenenlaiias y no aIleinalivas aI Meicosui. Unasui puede hacei nenos cosas que Meicosui. Iuede sei un espacio de conceilacin poIlica que gaianlice paz y eslaliIidad denocilica en eI conlinenle. Iuede sei un escenaiio ideaI paia Ia conveigencia 144 Cfr. Pgina 12, Buenos Aires, 10 de mayo de 2011. Por Martn Granovsky. Samuel Pinehiro Guimaraes, nmero uno del Mercosur. Brasil no quiere repetir los errores de los imperios GERARDO CAETANO 150 de poIlicas plIicas iegionaIes en lenas especiaInenle eslialegicos cono eneiga y nedio anlienle, infiaesliucluias e inlegiacin fsica, nigiaciones, enlie olios. Tanlien puede sei un foio poIlico de nucha ieIevancia, lanlo paia faciIilai Ia conveigencia de posluias conunes enlie Ios pases sudaneiicanos paia pionovei en oiganisnos nuIliIaleiaIes, as cono paia eslalIecei acueidos de conlingencia anle coyunluias inleinacionaIes anenazanles. 145 No puede sei en canlio una unin aduaneia cono s Io puede sei - pese a sus denoias y peifoiaciones - eI Meicosui, en lanlo espacio inlegiado de desaiioIIo y lIoque con agenda exleina conn, capaz de pailicipai en negociaciones coneiciaIes con pases y acloies iegionaIes exlia zona. Un lenoi exlendido enlie aIgunos anaIislas sudaneiicanos es que Ia apuesla liasiIea a Ia Unasui leinine, cono seaIianos, exiliIizando hasla Ia vacuidad aI Meicosui desde sus oljelivos ns anliciosos, en pailicuIai cono unin aduaneia. Iinheiio Cuinaiaes ha sido nuy cIaio en iechazai esla hiplesis con nucho vigoi. Su condicin de AIlo Repiesenlanle deI Meicosui consliluye un facloi de peisuasin nuy fueile en esa diieccin. Ieio ns aII de Ia fueiza de sus convicciones, eI pioyeclo de unin aduaneia necesila de una agenda exleina deI Meicosui con ns Iogios y iesuIlados posilivos que Ios ollenidos hasla eI piesenle. Si eIIo se concielaia en Ios hechos, Ia vieja Igica de Ia poIlica de Ios cicuIos concenliicos, que lanlo Ie siivi aI Uiuguay, lien podia sei Ia leoia de una inlegiacin sudaneiicana que conpIenenle y polencie aI Meicosui. Una segunda condicin liene que vei con Ias capacidades de Iideiazgo de iasiI y Ios nodos espechcos de su ejeicicio. Tanlien iespeclo a esle punlo, SanueI Iinheiio Cuinaiaes se anlicipa en iespondei Ias pievisilIes sospechas aceica de Ias sienpie lenidas aspiiaciones hegennicas o inpeiiaIislas de iasiI en Ia iegin. Su iechazo enflico a cuaIquiei aspiiacin - diiecla o indiiecla - en ese senlido iesuIlan indispensalIes y poi cieilo iequieien de acciones efeclivas deI Lslado liasiIeo en eI senlido ieaIisla de su conpioniso necesaiio con eI desaiioIIo inlegiaI de sus socios sudaneiicanos. Sin enlaigo, a esle iespeclo, sin duda que hali que supeiai inleipeIaciones y iequeiinienlos nuy espechcos, que se fundan no sIo en una hisloiia conicliva y difciI en Ia iegin, sino lanlien en inleiioganles que suigen de lienpos e inicialivas ns iecienles. Las siguienles opiniones de Sixlo IoileIa, en loino a Ia inleipielacin de cieilas piclicas liIaleiaIes ensayadas poi iasiI en Ios Ilinos aos con sus pases vecinos, en eI naico de Ia apIicacin deI 145 Las recientes reuniones de Ministros de Economa y Presidentes de Bancos Centrales de los pases sudamericanos para articular consensos bsicos frente a los avatares de la crisis internacional configura un buen ejemplo en esa direccin. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 151 IIanado :'(I',9, )* -4%&#&4.#B$ @(9C*&#&#P, )* ;9C('&,.#($*% (ISCI), siiven cono un ejenpIo enlie nuchos siniIaies que podian cilaise. LI ISCI - seaIa IoileIa- consliluye una ofeila uniIaleiaI de iasiI que si lien aIcanza a lodos Ios pases suianeiicanos, Io hace consideindoIos individuaInenle, conpiendiendo lanlien a sus enpiesaiios en foina pailicuIai, en lanlo pailicipen de Ias aclividades que se ieaIicen, lanlo sea poi si cono a liaves de sus oiganizaciones. Lsl inpIcila Ia posiliIidad paia eIIos de IIegai aI nundo asociados a enpiesas liasiIeas, usando su Iogslica alieila a Ias iulas deI AlInlico, y conlando, en lanlo se consideie necesaiio y se pueda ollenei, con eI apoyo hnancieio que aqueIIas enpiesas lienen en eI iasiI y eI que oiganisnos nuIliIaleiaIes oloiguen. iasiI geneia con cada uno de Ios pases suianeiicanos una ieIacin iadiaI, con eI cono cenlio, Io que socava eI conceplo de inlegiacin iegionaI, en un diseo que, a piioii, podia dejai lajo su conduccin aspeclos fundanenlaIes deI novinienlo econnico de Aneiica deI Sui, saIvo que aqueIIos uliIizaian esquenas senejanles con Ios dens, Io que no ha ocuiiido ni iasiI ha sugeiido. 146
147 Aun desde un foinalo ns sofl, esle lipo de nodaIidades de Z'*2,.#B$ ',)#,2Y - y hay olios ejenpIos que podian sunaise a esla inleipielacin deI ISCI - geneian sin duda desconhanza enlie Ios pases vecinos y eIIo puede enpanlanai Ios caninos de una inlegiacin sudaneiicana. Iaia evilai eIIo iasiI dele acluai con una cIaia voIunlad poIlica que ahine en Ios hechos Ia nocin iecloia de que eI inleies eslialegico liasiIeo se idenlihca en foina esliecha con eI desaiioIIo paiaIeIo de sus socios-vecinos deI sulconlinenle sudaneiicano. Iaia concielai eIIo, eI giganle sudaneiicano dele eslai dispueslo a un ieconocinienlo expIcilo y opeialivo de Ias asinelias que liene con Ios olios pases sudaneiicanos y ejeicei en foina asocialiva un genuino Iideiazgo inlegiadoi. Ioi cieilo que eI ejeicicio de ese Iideiazgo - y hoy poi hoy iasiI es eI nico pas sudaneiicano capaz de cunpIii con ese ioI en Ia inlegiacin sudaneiicana - hay que eslai dispueslo a pagai coslos, Ios nisnos que han pagado olios pases que en Ia hisloiia iecienle han 146 Cfr. Sixto Portela, Acciones del Brasil II, Argentina, 30 de abril de 2011. Cfr. www.pcram.net. 147 Seala adems Portela: Para la aplicacin del PSCI Brasil firm Memorandos de Entendimiento individuales con ocho pases suramericanos: Bolivia, el 18/11/2003, en Brasilia; Chile, el 23/08/2004, en Santiago; Colombia, el 27/06/2005, en Bogot; Per, el 17/02/2006, en Lima; Ecuador, el 10/09/2006, en Ro de Janeiro; Uruguay, el 26/022007, en Colonia; Paraguay, el 21/05/2007, en Asuncin; y el ya mencionado con Argentina. Esos Memorandos no son idnticos, pudiendo distinguirse tres modelos; uno, el firmado con Bolivia, Colombia, Ecuador, Paraguay, Per y Uruguay; otro, el suscripto con Chile; y finalmente, el acordado con Argentina cuyo contenido, por lo dicho al final del segundo prrafo de este informe, ahora es dudoso. En todos se crea un Grupo de Trabajo para su seguimiento. En general se establece en ellos la promocin en Brasil de los productos y servicios originarios del pas co-contratante, lo que se har a travs de acciones bilaterales acordadas con cada uno. Cfr. Ibidem. GERARDO CAETANO 152 jugado ioIes siniIaies en olios piocesos paiangonalIes. 148 Ioi Ilino, olia condicin necesaiia paia que pases cono Uiuguay conveijan en foina ns decidida y convencida en una sIida peispecliva de inlegiacin sudaneiicana liene que vei con Ia necesidad de no ahinai Ia visin sudaneiicanisla cono aIleinaliva casi excIuyenle fienle a un Ialinoaneiicanisno genuino, no ieliico. Con fiecuencia, en eI discuiso dipIonlico y guleinanenlaI de Ias eIiles liasiIeas, Ia invocacin a Sudaneiica ha ieenpIazado en foina cIaia a Ia iefeiencia Ialinoaneiicanisla. No cale duda que en esa ciicunslancia conveigen vaiias iazones: Ia puja de Iideiazgos con Mexico, eI aIineanienlo indudalIe de esle y de Ia iegin cenlioaneiicana y caiilea con Ios LLUU, Ia diveigencia ciecienle de poIlicas y de inleieses coneiciaIes, enlie olias nuchas. Si lodo eslo es cieilo y liene consecuencias ieaIes, no iesuIla nenos inpoilanle desde un punlo de visla eslialegico Ia necesidad de nanlenei pioyeclos y eslialegias conunes con pases con Ios que se nanlienen innegalIes vncuIos hisliicos, cuIluiaIes y poIlicos. Iaia un pas cono Uiuguay, Ia ahinacin de una inlegiacin sudaneiicanisla no puede suponei eI alandono de Ios vncuIos Ialinoaneiicanislas, de naneia pailicuIai con Mexico y aIgunos pases cenlioaneiicanos con Ios que exislen Iazos de nuy diveisa ndoIe. Cieenos que desde una dehnicin piecisa de Iniles y aIcances y desde una eslialegia nuevanenle de cicuIos concenliicos, lanpoco paia iasiI iesuIla venlajosa esa poIaiidad excIuyenle. 149 DeI nisno nodo que Io que ocuiie enlie Ias peispeclivas deI Meicosui y de Ia UNASUR, lanlien es necesaiio que Ia inlegiacin sudaneiicana encuenlie Ios caninos paia ahinai Igicas de conpIenenlaiiedad con eI hoiizonle Ialinoaneiicana, de acueido a nodaIidades espechcas, concielas y vialIes. Lslos lies son enlonces Ios iequeiinienlos ns ieIevanles desde Ia peispecliva uiuguaya - y cieenos que de Ia gian nayoia de Ios olios pases sudaneiicanos - paia conveigei con conviccin y vigoi hacia eI hoiizonle eslialegico de una inlegiacin sudaneiicana: i) eI ejeicicio poi paile de iasiI de un Iideiazgo inlegiadoi que asuna en seiio Ia alencin de Ias asinelias, 148 A menudo se cita el ejemplo del rol jugado por Alemania y Francia en la fundacin y consolidacin de la Unin Europea, en tanto ejemplos de pases que supieron asumir los "costos del liderazgo de un proceso de integracin. En ms de una oportunidad hemos escuchado a connotados dirigentes brasileos rechazar este smil, advirtiendo sobre que las asimetras en el continente se reiteran con fuerza en el interior del propio Brasil y que las mismas deberan ser atendidas en una perspectiva no slo interestatal sino subregional. Sin caer en extrapolaciones, en comparaciones rgidas o en recetarios a imitar, aqu radica sin duda un punto central a discutir: las implicaciones concretas y especficas que suponen para Brasil el ejercicio de un rol de liderazgo genuino de la integracin sudamericana. 149 Cfr. Cassio Luiselli Fernndez, Brasil y Mxico: el acercamiento necesario. "Revista Mexicana de Poltica Exterior. N 90. En este artculo Cassio Luiselli analiza la conveniencia de un mayor acercamiento poltico y econmico entre Mxico y Brasil, las dos potencias econmicas de Amrica Latina, no slo en funcin de la integracin latinoamericana, sino de los desafos que la globalizacin plantea a ambas naciones. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 153 lien dislanle de Ia lenlacin de una hegenona iadiaI asenlada en cIaves liIaleiaIes, ii) eI eslalIecinienlo de vncuIos de conpIenenlaiiedad enlie pioyeclos dislinlos cono son eI Meicosui y Unasui, cuidando de ailicuIai con saliduia Ios Iniles y aIcances difeienles de cada lIoque inlegiadoi, iii) eI evilai con ieaIisno que Ia inlegiacin sudaneiicana suponga Ia aldicacin deI pioyeclo de conveigencia Ialinoaneiicanisla, desde eI ieconocinienlo de Ias dihcuIlades peio lanlien de Ias polenciaIidades de Ia inpIenenlacin de eslialegias conveigenles en esle senlido. 15O No dejanos de adveilii Ias dihcuIlades y ielos espechcos que inpIica eI cunpIinienlo de eslos iequeiinienlos. Ieio lanlien cieenos que en leininos eslialegicos no sIo Ia peispecliva de Ia inlegiacin sudaneiicana se ve favoiecida de esla foina. LI piopio iasiI - cieenos - liene lanlien nuchos nolivos paia visuaIizai cono una inveisin piospecliva de cIaio signo posilivo paia su inleies nacionaI Ios conloinos de esla apuesla. Todo depende en luena nedida de Ia exislencia de una fueile voIunlad poIlica inlegiacionisla y de Ia acunuIacin de suhcienle nasa cilica paia ahinai Ia fecundidad eslialegica de una inicialiva con lodas eslas giandes inpIicaciones hisliicas. Desde Ia Iecluia alenla de un docunenlo lan ieIevanle cono eI de ZJ',%#2 hdhhYT hecho plIico en dicienlie de 2O1O poi Ia Iiesidencia de Ia ReplIica y poi Ia Secielaia de Asunlos Lslialegicos de iasiI, no paiecen exislii inconvenienles nayoies paia Ia ahinacin de una apuesla con eslas caiacleislicas. 151 Ln ese docunenlo ieaInenle eslialegico, en eI piopio diseo de Ia piopuesla se jeiaiquiza de naneia poi dens visilIe Ia apuesla sudaneiicana cono cIave deI piospeclo liasiIeo de caia a su licenlenaiio. Ln ese naico, pases cono Uiuguay y olios pueden jugai un ioI faciIiladoi paia ahinai esa Igica de una poIlica conlinenlaI de cicuIos concenliicos, capaz de oplinizai Ias iespueslas de nueslios Lslados y golieinos de caia a Ias exigencias de Ia coyunluia inleinacionaI conlenpoinea. 5S 971#+06 :&2,6 %,/, #+ 6$+*&/,2$&+:0 +&*&6,/$0 :+)*1'! =.%)*1,'! 9 ,%6'! ='.' +' =."!=%#,$>' &% *1' ="+?,$#' lntegraclonlsta ms epcat en e| contlnente Ln un ailcuIo iecienle, Luis Maiia ensayala cono cIave de anIisis en loino a Ia siluacin de Ios piocesos inlegiacionislas en Aneiica deI Sui 150 En este sentido, una Aladi renovada bajo el liderazgo de su flamante Secretario General, Carlos Alvarez, hasta hace un ao Presidente de la Comisin de Representantes del Mercosur, puede jugar un rol poltico en clave de articulacin. 151 Cfr. Brasil 2022. Brasilia, Presidncia de la Repblica - Secretaria de Assuntos Estratgicos, 2010. GERARDO CAETANO 154 en Ia acluaIidad eI seaIanienlo de piegunlas e hiplesis que se hicieian caigo - ns aII de Ias foilaIezas coyunluiaIes de Ia iegin - deI peso de Ias exigencias de una coyunluia signada poi Ia nagnilud de una ciisis inleinacionaI lodava en cuiso incieilo. 152 Ln su lexlo, que piecisanenle lonala cono lluIo Ia piegunla ciuciaI de t.B9( ,U*.&,'/ 2, .'#%#% , 2, #$&*I',.#B$ '*I#($,2pT Maiia leininala su anIisis nanifeslando su soipiesa poi Ia cta|uacicn insujcicn|c y poi Ia Z2#9#&,), .(9C'*$%#B$Y que - a su juicio - Ias eIiles inleIecluaIes y goleinanles sudaneiicanas halan lenido fienle a Ia nagnilud y Ias consecuencias de Ia ciisis gIolaI. De naneia especiaI, en su anIisis eI poIlico e inleIecluaI chiIeno enfalizala en Z2, *%.,%, '*C*'.4%#B$ <4* *%&* N*.N( N, &*$#)( *$ *2 *8,9*$ M 2,% C'(C4*%&,% )* 2,% U4*'K,% C'(I'*%#%&,% )* 2, '*I#B$YH Luego de iesaIlai eI ioI nuy giavilanle que Ias usinas deI pensanienlo neoconseivadoi luvieion en eI ascenso de Ias fueizas poIlicas de deiecha en Ias Ilinas decadas, Maiia adveila que con eI canlio de cicIo nada siniIai hala ocuiiido en eI canpo adveisaiio, Io que a su juicio ievesla nucha inpoilancia a Ia hoia de suslenlai eI aiiaigo de Z4$, *&,C, C(%$*(.($%*'P,)(', *$ 2, '*I#B$YH Luego de cilai Ia conocida opinin de WaIIeislein en eI senlido de que as cono eI golieino de ush coadyuv aI canlio poIlico piogiesisla en Ia Aneiica deI Sui de Ia Ilina decada, eI golieino de Olana poda paiadjicanenle sei funcionaI aI Z9(9*$&( )* 2, P*$I,$K, )* 2, )*'*.N,YT Maiia IIanala Ia alencin solie que un evenluaI Z*U*.&( C*$)42,'Y nuy lien poda sei favoiecido poi esla ausencia de pensanienlo eslialegico de Ios golieinos y pailidos que han piolagonizado eI canlio poIlico de Ios Ilinos aos en eI sulconlinenle. La piegunla es -concIua Maiia- si lodava eslanos a lienpo de coiiegii Ias faIIas de caiacleiizacin de Ia ciisis y iecupeiai Ia inicialiva poIlica, poniendo eI enfasis en aqueIIas ideas fueiza que Ia nayoia de Ios laIances acadenicos o poIlicos seaIa. Los consensos de Ia hoia acluaI son nuy desfavoialIes paia Ias visiones de deiecha y piocIives aI pensanienlo conseivadoi. Se ieconoce ahoia que hay una nayoi necesidad de poIlica y un nayoi espacio paia haceiIa. Cale espeiai, lanlien, un ciecienle inleies poi Ios asunlos plIicos. Se vueIve a apieciai cono insusliluilIe eI papeI deI Lslado en naleiia de ieguIacin y diieccin de Ia sociedad. Se hace evidenle Ia uigencia de un conlioI ehcaz en eI funcionanienlo de Ias coipoiaciones y () Ia pailicipacin ciudadana en Ias decisiones ns ciuciaIes de Ias poIlicas guleinanenlaIes. Lo que no se advieile an son Ios pioyeclos nacionaIes y eslialegias de desaiioIIo que den capacidad de iespuesla a Ias fueizas piogiesislas de Aneiica deI Sui. 153
152 Luis Maira, Cmo afectar la crisis la integracin regional?, en Nueva Sociedad. N 224, etc. ob. cit., pp. 144 a 163. 153 Ibidem, p. 163. URUGUA SUDAMRICA: MERCOSUR, UNASUR LOS DESAFOS DE UNA NUEVA INSERCIN INTERNACIONAL 155 Las ieexiones de Maiia vienen nuy a cuenlo en loino aI asunlo de Ias posiliIidades efeclivas de un pioceso inlegiacionisla exiloso en Aneiica deI Sui, coincidenle con una iesignihcacin denocilica con canlio sociaI, que se dieia en foina paiaIeIa aI inpaclo de una ciisis gIolaI cono Ia acluaI. Con piogianas de neio piagnalisno, sin nuevas ideas solie desaiioIIo o sin eI coiaje poIlico de apIicaiIas, ns aII de su anpIia diveisidad, Ios nuevos golieinos piogiesislas, que han sido y son eI piincipaI sujelo de Ios pioyeclos de inlegiacin iegionaI en cuiso en eI conlinenle, no apoilain de naneia consislenle en esa diieccin. Ms an, coiien eI peIigio de peidei Ia opoilunidad o, Io que laI vez seia ns giave, de aposlai en una diieccin equivocada, conliaiia a Ios iequeiinienlos de una piofundizacin liansfoinadoia en Ia iegin. Lsle lanlien iesuIla un facloi insosIayalIe deI conlexlo en eI que se connenoian Ios 2O aos deI MLRCOSUR y que se liala de ahinai eI piogieso de Ia inlegiacin sudaneiicana: en Ia iegin Ia coyunluia paiece exigii supeiai un acusado dehcil de pensanienlo eslialegico, cenliado en Ia consoIidacin denocilica, en Ia supeiacin de Ias escandaIosas desiguaIdades, en Ia foija de un desaiioIIo de veias suslenlalIe y en Ia consoIidacin de Ia inlegiacin iegionaI. Iueden enconliaise iespueslas convincenles paia eslos ielos desde Z.,9#$(% *$ %(2#&,'#(YT que desacunuIen Io andado o que apueslen a un vacianienlo giaduaI de Ios piocesos inlegiacionislas`, Ls conliadicloiia Ia eslialegia de un nuevo inpuIso de desaiioIIo y de ieinlegiacin nacionaI con Ia peispecliva de piofundizacin genuina de Ia inlegiacin iegionaI en eI conlinenle, de acueido a esa Igica de Ios cicuIos concenliicos a Ia que henos hecho iefeiencia` Luego de un anIisis hisliico cilico y no leIeoIgico, nueslia conviccin apunla con hineza a que loda apuesla conlia Ia iegin o sin Ia iegin no es posilIe ni desealIe. Ieio paia eslai a Ia aIluia de Ias ciicunslancias iesuIla inpeialiva una agenda efecliva de sinceianienlo y de piospecliva inlegiacionisla. La dehnicin de una poIlica exleiioi ehcaz, en especiaI desde pases cono Ios nueslios, difciInenle pueda eIudii Ia necesidad de asunii Ios diIenas de Ia inseicin inleinacionaI desde peispeclivas de lIoques iegionaIes, que iefueicen Ia aulenlica soleiana nacionaI sin iecuiiii a Ios gaslados enfoques soleianislas o de nacionaIisnos aisIacionislas de viejo cuo. Iaiece inponeise Ia necesidad de pionovei foinalos geopoIlicos ienovados, que suslenlen nodeIos de desaiioIIo aIleinalivos a Ias poIlicas apeiluiislas ciegas - eslas s cIaianenle desnacionaIizadoias - de Ios 9O en Ia iegin. La inseicin pIena en un Z94$)( )* D2(<4*%Y y Ia efeclivizacin de Ios anheIados escenaiios nuIlipoIaies, en piocuia de enfienlai con GERARDO CAETANO 156 ehcacia Ia iuinosa lenlacin de Ios hegenonisnos unipoIaies, sIo podi consliuiise desde un ahanzanienlo ieaI y no ieliico de Ios piocesos de inlegiacin iegionaI y supianacionaI. Iaia defendei de naneia efecliva y no ieliica un conceplo nodeino de %(D*',$Q, hay que incoipoiai Ia idea de que lodo pioceso de inlegiacin supone aIgn niveI de asociacin poIlica con Ios socios de un lIoque, que consienlen su conn peilenencia aI nisno desde Ia visin conpailida de un piogiana acoidado de inicialivas conjunlas en naleiia de desaiioIIo y de inseicin inleinacionaI. Sin enlaigo, una niiada alenla solie Ios acluaIes conlexlos inpone en esa diieccin un iegislio sensalo solie Ia necesidad inpeiiosa de nuevos apiendizajes y exigencias. Desde eI Meicosui, poi ejenpIo, cale foinuIai un cnuIo de inleiioganles en leininos de inleipeIacin iadicaI, especiaInenle opoilunos anle Ia invilacin aI laIance y aI piospeclo que inpIican Ias dos decadas de vida deI lIoque iegionaI y lanlien Ia connenoiacin deI icenlenaiio de Ias ievoIuciones hispanoaneiicanas. 154 Un siniIai ejeicicio de sinceianienlo, ahinado en expeiiencias concielas de conveigencia inlegiacionisla de Ias poIlicas despIegadas poi Ios golieinos de nueslios pases, conhguia eI nejoi canino paia piofundizai y vialiIizai Ia nejoi veisin de Ia inlegiacin sudaneiicana. 154 Un listado con varias de esas interpelaciones ha sido reseado por el autor en su texto que inicia la compilacin: Gerardo Caetano (coord.), "Mercosur 20 aos. Montevideo, CEFIR-GIZ, 2011. 157 Oportunidades y Desafos de la Integracin Sudamericana: Una Perspectiva Andina =(%,'#( -,$&, 1,)*, ?4,'&* ;+:/0B#**$R+ Iaia aloidai esle lena, nueslio enfoque se suldivide cono sigue: en piinei Iugai, luscaienos aIgunas Iecciones apiendidas y piegunlas alieilas que deja Ia inlegiacin andina paia Ia inlegiacin sudaneiicana. Seguidanenle, haienos una caiacleiizacin de Ia zona andina en eI conlexlo de Sudaneiica a hn de evaIuai Ia inpoilancia de Ias ieIaciones iecpiocas. Luego, lialaienos de idenlihcai aIgunos inleieses andinos en Ia inlegiacin sudaneiicana, pailicuIainenle desde eI punlo de visla de Ia ulicacin eslialegica de Ia zona andina en eI leiiiloiio deI sulconlinenle y Ia necesidad de ponei en vaIoi ese eIenenlo en Ia peispecliva de Ia inseicin inleinacionaI de Sudaneiica y de su desaiioIIo descenliaIizado e incIusivo. Ln esle conlexlo, enfocaienos lanlien Ia asociacin eslialegica Iei-iasiI que, a nueslio juicio, consliluye un eje de gian inpoilancia paia Ia inlegiacin sudaneiicana. Conviene deIinilai Ios aIcances de esla invesligacin. Sonos conscienles que iespondei calaInenle a Ia piegunla de cuIes son Ias opoilunidades y desafos de Ia inlegiacin sudaneiicana desde Ia peispecliva andina inpIicaia adenliaise en Ios inleieses y posiciones de .,), 4$( de Ios pases andinos Io cuaI iequeiiia una invesligacin ns exlensa. Ls piolalIe adens que Ia iespuesla a Ia piegunla de si podenos halIai de Ia peispecliva andina cono aIgo conn sea negaliva. ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 158 Ioi olio Iado, aI caiacleiizai Ia zona andina en Sudaneiica, a liaves de aIgunos indicadoies econnicos, nos eslanos iehiiendo a Ia Conunidad Andina (CAN) en su conhguiacin acluaI, es decii, oIivia, CoIonlia, Lcuadoi y Iei. Ln iigoi, un panoiana de Ia ieaIidad andina en su conjunlo delieia lanlien incIuii a ChiIe y VenezueIa. De esla foina, eI lluIo deI piesenle docunenlo es una peispecliva andina y no Ia peispecliva andina, naicando sus ieaIes aIcances. Cieenos, sin enlaigo, que Ios lenas aloidados son conpailidos y, efeclivanenle, consliluyen opoilunidades y desafos ciuciaIes paia Ia consliuccin sudaneiicana y su pioyeccin inleinacionaI. ;S ;+:&1/,*$R+ 9+B$+,- ]&**$0+&6 9%/&+B$B,6 K ./&1#+:,6 9P$&/:,6 UVV Luego de ns de 4O aos de fundacin, Ia CAN apiol Ios Iiincipios Oiienladoies y Ia Agenda Lslialegica Andina 2O1O, en ieunin deI Consejo Andino de Minislios de ReIaciones Lxleiioies en foina anpIiada con Ia Conisin de dicho esquena de inlegiacin 156 . Lsle docunenlo pIanlea cono piinei piincipio oiienladoi: Asunii con '*,2#%9( y opoilunidad hisliica Ias viiludes y 2Q9#&*% deI pioceso andino de inlegiacin. LI ieaIisno inpIicaia, de acueido aI segundo piincipio oiienladoi, C'*%*'P,' eI paliinonio conn andino, consoIidando Iogios, es decii, inleipielanos: ns que un %,2&( ,)*2,$&* paia C'(U4$)#K,' eI pioceso de inlegiacin, Io que se pielende es pieseivai Io Iogiado y aseguiai su conlinuidad. La iefeiencia aI ieaIisno lanlien paieceia conducii a una I*(9*&'Q, P,'#,D2* en eI avance de Ia inlegiacin, paia adoplai un leinino piopio a Ia consliuccin euiopea, que signihca que Ios pases nienlios no lienen que pailicipai necesaiianenle en lodas Ias poIlicas de inlegiacin que se adoplen y, cuando Io hacen, pueden apIicaiIas con dislinlo iilno. No olslanle, Ia geonelia vaiialIe no ha sido un enfoque aceplado poi lodos Ios Iases Mienlios de Ia CAN. LI leicei piincipio oiienladoi de Ia Agenda Lslialegica Andina se ieheie a iespelai Ia )#P*'%#),) )* *$U(<4*% M P#%#($*% que consliluyen eI fundanenlo de Ia coexislencia conunilaiia 157 . Cono Io pIanlea eI ex CanciIIei deI Iei, }ose Anlonio Caica eIande, eslo conduce a idenlihcai Ios eIenenlos que confoinan una agcnda nc ccnic|ita dc |a #$&*I',.#B$T fienle a una agenda econnica que, delido a Ias difeienles 155 Todas las cursivas en las citaciones son nuestras. 156 Comunidad Andina, Consejo de Ministros de Relaciones Exteriores y Comisin (2010). 157 Idem, p. 5 OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 159 peicepciones, visiones y pioyeclos de desaiioIIo de Ios pases, puede sei nolivo de coniclo y aI hnaI piesenla eI iiesgo de paiaIizai eI pioceso 158 . Lsle punlo es esenciaI poique expIica Ia ieoiienlacin eslialegica de Ia inlegiacin andina hacia una visin nuIlidinensionaI, nenos cenliada en Ios necanisnos de foinacin de un neicado conn. Lse canlio se ahina en 2OO7 poi paile de Ios Minislios de ReIaciones Lxleiioies y de Coneicio Lxleiioi de Ios Iases Mienlios de Ia CAN ieunidos en Lina paia anaIizai eI fuluio deI pioceso de inlegiacin. Ln dicha opoilunidad se ialihc Ia exislencia de visiones diveisas, no necesaiianenle coincidenles, en Ia Conunidad Andina. Sin enlaigo, se considei que eIIo no dela sei olslcuIo paia avanzai en Ia piofundizacin de Ia inlegiacin... Ln laI senlido, se acoid que Ia agenda de Ia inlegiacin andina dela sei #$&*I',2, conlenpIando lenas poIlicos, sociaIes, anlienlaIes y coneiciaIes, adens, dela luscai eI inpuIso de acciones paia nejoiai Ia conpelilividad de Ias enpiesas y Ia pioduclividad de Ias econonas andinas, y eI desaiioIIo de Ia poIlica exleiioi conn... Con lase en dichos acueidos, Ia inlegiacin andina en Ia acluaIidad se hace ns hoIslica 159 . LI peIigio de esle enfoque es Ia dispeisin que alenla conlia eI Iogio de iesuIlados concielos y de cieilo aIcance peio, poi olio Iado, cuando Ias visiones o nodeIos econnicos no necesaiianenle coinciden, es opoiluno luscai Ios punlos de encuenlio en Ios lienes plIicos iegionaIes Io cuaI paiece halei sido eI enfoque de Ios Minislios deI iea andina aI pIanleaise lialajai en nedioanlienle, eneiga, infiaesliucluia fsica, conunicaciones, poIlicas cuIluiaIes y sociaIes, Ios cuaIes hacen paile de Ia agenda de consliuccin de Ia Conunidad Sudaneiicana de Naciones 16O . AIgunos de Ios lenas de Ia agenda no conicliva de Ia inlegiacin andina esln incIuidos lanlien cono piincipios oiienladoies de Ia Agenda Lslialegica CAN 2O1O 161 : piofundizai Ia inlegiacin fsica y fionleiiza enlie Ios Iases Mienlios, pionovei Ios aspeclos anaznicos en eI pioceso de inlegiacin andino, vaIoiai y asunii Ia unidad en Ia diveisidad cuIluiaI, polenciai soslenilIenenle Ios iecuisos de Ia liodiveisidad de Ios Iases Mienlios. Olios lenas apaiecen dehnidos cono paile de Ios doce nlilos de accin de Ia Agenda: desaiioIIo sociaI, luiisno, nedioanlienle, inlegiacin eneigelica y iecuisos naluiaIes, pionocin de Ia pioduccin, eI coneicio y eI consuno soslenilIes, enlie olios. Los lenas cenliaIes deI enfoque iniciaI de Ia CAN ieIalivos a Ia inlegiacin coneiciaI lanlien esln incIuidos en Ia Agenda peio nanleniendo 158 Garca Belande, Jos Antonio (2009), p.32. 159 Lpez Bustillo, Adolfo (2009), pp. 111-112 160 Idem, p. 112 161 Comunidad Andina, Consejo de Ministros de Relaciones Exteriores y Comisin (2010), pp. 5-6 ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 160 Ia lendencia olseivada en Ia inlegiacin andina hacia Ia exiliIizacin. As, en naleiia de inlegiacin coneiciaI se pIanlea: Conlinuai eI lialajo paia consoIidai Ia Iilie ciicuIacin de lienes, seivicios y peisonas, .($%#)*',$)( 2,% $('9,% $,.#($,2*% )* .,), :,Q% "#*9D'( y pioseguii Ios lialajos ieIalivos a una IoIlica AianceIaiia de Ia Conunidad Andina 162 . Se peicile, en lodo eI capluIo solie coneicio y pioduccin de Ia Agenda, Ia puesla en vaIoi de necanisnos de pionocin y faciIilacin que son piopios deI canpo de Ia coopeiacin ns que de Ia inlegiacin piopianenle dicha. Ln consonancia con Io anleiioi, uno de Ios ejes piincipaIes anunciados poi CoIonlia, duianle eI ao que eslai aI fienle de Ia Iiesidencia pio Tenpoie de Ia CAN (peiodo 2O11-2O12), esl ieIacionado con eI lialajo conjunlo de agencias de pionocin y lancos de desaiioIIo, con eI hn de Iogiai un nayoi coneicio inliaiiegionaI de lienes y seivicios y un incienenlo de Ias inveisiones y deI luiisno inliaiiegionaI. Ln naleiia de inlegiacin coneiciaI, se ha anunciado que se dai piioiidad a faciIilai Ios ujos a liaves de Ia inpIenenlacin deI ceilihcado de oiigen digilaI y Ia ollencin de noinas acluaIizadas en nonencIaluia, vaIoiacin, conlioI y linsilo aduaneio, piincipaInenle 163 . La CAN aloida eI fienle exleino a liaves de Ia poIlica exleiioi conn. Ln esle capluIo, Ias acciones de Ia Agenda Lslialegica Andina 2O1O liasIucen una piioiidad paia eI nlilo sudaneiicano y Ialinoaneiicano, en eI cuaI se lusca: Z:'(9(P*'u C,'&#.#C,.#B$ (de Ia CAN) de foina peinanenle y pioacliva en Ias inicialivas, espacios y esquenas de inlegiacin iegionaI (a niveI sudaneiicano, UNASUR y Ialinoaneiicano). @($P*'I*'u,.&#P#),)*% con MLRCOSUR paia cooidinai y foilaIecei Ia inlegiacin Ialinoaneiicana a liaves de Ia conslilucin de Ia Conisin Mixla CAN-MLRCOSUR. :'(U4$)#K,'u'*2,.#($*% con ChiIe y olios nienlios asociados de Ia Conunidad Andina 164 . Ln cuanlo a Ia conveigencia enlie Ia CAN y eI Meicado Conn deI Sui (MLRCOSUR), nos Iinilaienos a seaIai Ia conpIejidad deI lena a liaves deI anIisis que efecla IalIo SoIn, solie eI peiodo dicienlie 2OO6 a nayo 2OO8, en que se negoci eI Tialado Conslilulivo de Ia Unin 162 Idem, p.14. Cabe anotar que, en cuanto a la Unin Aduanera "se ha aprobado una Decisin que establece que los Pases Miembros no estn obligados a aplicar las Decisiones sobre el arancel externo comn. En paralelo, se est trabajando en el diseo de una Poltica Arancelaria de la Comunidad Andina, ver Salazar Zrate, Vctor (2008), p. 93. 163 Portafolio, Diario Econmico de Colombia. 2 de septiembre de 2011 164 Comunidad Andina, Consejo de Ministros de Relaciones Exteriores y Comisin (2010), p.10 OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 161 de Naciones Sudaneiicanas (UNASUR), siendo poi enlonces Lnlajadoi IIenipolenciaiio paia lenas de Inlegiacin y Coneicio de Ia ReplIica de oIivia y Secielaiio Iio Tenpoie de UNASUR duianle Ia Iiesidencia Iio Tenpoie de dicho pas 165 . Segn indica eI auloi Ia paIalia conveigencia fue una de Ias ns delalidas y conlioveilidas a Io Iaigo de lodo eI pioceso de consliuccin deI Tialado Conslilulivo de UNASUR y qued encoichelada casi hasla eI hnaI. Iaia aIgunas deIegaciones Ia sinpIe nencin de Ia paIalia conveigencia de Ia CAN y eI MLRCOSUR signihcala pIanleai un esquena de inlegiacin lasado en Ia IileiaIizacin coneiciaI, paia olias deIegaciones eia fundanenlaI deslacai Ia conveigencia paia iecogei eI paliinonio conn de eslos dos piocesos de inlegiacin suliegionaI y no voIvei a enpezai de ceio 166 . AI hnaI, en eI pienluIo deI Tialado Conslilulivo se acoid hacei iefeiencia a Ios Iogios de Ios piocesos suliegionaIes y en Ios oljelivos espechcos se consign un enfoque ns anpIio que enfaliza eI lena deI desaiioIIo econnico, Ia supeiacin de asinelias y eI lieneslai de Ia polIacin. De esla foina se ha liansilado de un nodeIo de inlegiacin sudaneiicana lasado en Ia conveigencia coneiciaI CAN-MLRCOSUR a olio donde Ia dinensin coneiciaI dej de eslai en eI cenlio deI pioceso de inlegiacin, es decii, un pioceso de inlegiacin innovadoia ns anpIio que alaique lodas Ias ieas donde Ios Lslados puedan asunii acueidos concielos a niveI de Ia eneiga, Ia infiaesliucluia, Ias hnanzas, Ias poIlicas sociaIes, Ia educacin, elc.. Si lien, no se descaila ni se ieIaliviza Ia inpoilancia de Ia inlegiacin coneiciaIse acueida que esle lena %* cana|icc a |ratcs dc| M|RCOSUR q |a CAN, con eI concuiso de ChiIe, Cuyana y Suiinan, (delido a que) es aqu donde nayoies conpIejidades exislen y poi Ios difeienles enfoques en Ia iegin, en loino a Ios acueidos coneiciaIes en geneiaI y a Ios lialados de Iilie coneicio en pailicuIai 167 . Todo eIIo nos IIeva nuevanenle aI enfoque que ieenconlianos en Ia Agenda Andina 2O1O: Ia lsqueda de una agenda no conicliva de inlegiacin y que ieapaiece lanlien en Ia apioxinacin andina hacia Ia inlegiacin sudaneiicana. Ln ese senlido, una de Ias aclividades concielas que Ia CAN pIanlea ieaIizai, en su IIan de InpIenenlacin de Ia Agenda Lslialegica Andina, es eslalIecei necanisnos de cooidinacin, consuIla y coopeiacin peinanenle con Ia Iiesidencia Iio Tenpoie de Ia UNASUR y con Ias 165 Soln, Pablo (2008). 166 Idem, p.14. 167 Idem, p. 15. ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 162 Iiesidencias de Ios Consejos SecloiiaIes a hn de aIcanzai eI iesuIlado de (peinilii) a Ia Conunidad Andina apoilai expeiiencias aI desaiioIIo inslilucionaI y a Ia dehnicin y ejecucin de Ios pIanes de accin y hojas de iula de Ios Consejos SecloiiaIes 168 . No olslanle, aI ievisai eI Infoine de Laloies de Ia Secielaia CeneiaI de Ia CAN 2O1O-2O11 sIo se consigna Ia ieaIizacin de una ieunin enlie eI Secielaiio CeneiaI (a.i.) de Ia CAN y Ia Secielaiia CeneiaI de UNASUR, en Lina, eI 6 de nayo de 2O11 169 , peio no se iesea ninguna pailicipacin de Ia Secielaia CeneiaI de Ia CAN en Ios Consejos de UNASUR, delido a que eI eslalus de olseivadoi, que es eI que Ie coiiespondeia, no exisle en dichas inslancias. Ioi olio Iado, eI Infoine no consigna ninguna acluacin de Ios pases andinos .(9( I'4C( en Ios Consejos de UNASUR. Ln consecuencia, Ia voIunlad ieaI de Ia poIlica exleiioi conn de IIevai adeIanle una apioxinacin conjunla andina no paiece eslaise expiesando en Ia ieaIidad. Se iescala, sin enlaigo, eI piopsilo peiseguido: apcr|ar |a cxpcricncia andina a |a dcjnicicn dc |a ccns|ruccicn sudancricana. De aII que Ia idenlihcacin de Ios nlilos en Ios que esla expeiiencia es vaIiosa paia UNASUR es, cieilanenle, un canino a seguii paia unii esfueizos, suliegionaIes y iegionaIes, en pos deI oljelivo conn de Ia inlegiacin sudaneiicana. ;;S ]06 .,M6&6 9+B$+06 &+ 7, F&1$R+ <#B,2&/$*,+,- ;2%0/:,+*$, B& 7, F&7,*$R+ F&*M%/0*, La CAN iepiesenla en 2O1O eI 22 de Ia supeihcie de Sudaneiica y eI 26 de Ia polIacin, peio sIo eI 15 deI II 17O , Io cuaI ieeja eI iezago en eI niveI de desaiioIIo econnico. Tonando eI II pei cpila 2O1O a piecios coiiienles, cono indicadoi de difeiencias enlie pases sudaneiicanos, se olseiva que en Ios pases deI MLRCOSUR, ChiIe y VenezueIa se sila enlie 9,138 dIaies, en eI caso de Aigenlina y 11,998 dIaies, eI ns aIlo, en eI caso de Uiuguay. La excepcin es Iaiaguay cuyo II pei cpila aIcanza sIo 2,886 dIaies en dicho ao. Ioi eI Iado de Ios pases de Ia CAN, en 2O1O, CoIonlia es eI de nayoi II pei cpila (6,273 dIaies), seguido de Iei (5,172 dIaies). Ms iezagado se encuenlia Lcuadoi (3,984 dIaies) y, solie lodo, oIivia, cuyo II pei cpila aIcanzo sIo 1,858 dIaies 171 . Vei Anexo 1. 168 Comunidad Andina, Secretara General (julio de 2011), Plan de Implementacin de la Agenda Estratgica Andina, p. 2 169 Comunidad Andina, Secretara General (julio de 2011), Informe de Labores. 170 Comunidad Andina, Secretara General (mayo de 2011) y FMI (2011). 171 FMI (2011). OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 163 De esla naneia, Ias suliegiones no son Ia calegoia ns adecuada paia olseivai Ias asinelias aI inleiioi de Aneiica deI Sui cuyo niveI supeiioi de II pei cpila (poi encina de 1O,OOO dIaies) incIuye sIo lies de Ios doce pases: Uiuguay, ChiIe y iasiI, nienlias que en eI exlieno infeiioi (poi delajo de 4,OOO dIaies) se silan Lcuadoi, Iaiaguay, Cuyana y oIivia, en ese oiden. Ln cuanlo a Ias expoilaciones andinas hacia Aneiica deI Sui, Ios iasgos piincipaIes que inleiesa deslacai son Ios siguienles 172 : Las expoilaciones lolaIes de Ios pases andinos a Aneiica deI Sui ciecieion de 5,934 niIIones de dIaies en 2OO1 a 19,718 niIIones de dIaies en 2O1O (siendo su vaIoi ns aIlo en 2OO8, cuando aIcanzaion 24,9O8 niIIones de dIaies). Ln leininos de inpoilancia, hisliicanenle, CoIonlia es eI pas de Ia CAN que ns expoila a Aneiica deI Sui, seguido de Iei, Iuego vienen Lcuadoi y oIivia. Vei Anexo 2. Denlio de Aneiica deI Sui, eI neicado andino iepiesenla en pionedio 39.6 deI lolaI de Ias expoilaciones de Ia CAN hacia Ia iegin sudaneiicana en 2O1O, Io cuaI es laslanle siniIai aI inicio de Ia decada (38.2). A difeiencia de esla ieIaliva eslaliIidad, se han pioducido ieconposiciones en Ia inpoilancia de Ias suliegiones y pases cono deslinos de Ia expoilacin andina en Sudaneiica: MLRCOSUR gana inpoilancia (28 en 2O1O fienle a 16 en 2OO1), ChiIe lanlien (16.2 en 2O1O fienle a 9.8 en 2OO1) nienlias que VenezueIa expeiinenla una sensilIe cada (desde 35.8 en 2OO1 a 16.1 en 2O1O).Vei Anexo 3. Ln leininos de pases, iasiI expIica Ia nayoi paile deI ciecinienlo deI MLRCOSUR cono deslino de Ias expoilaciones andinas en Aneiica deI Sui: su pailicipacin casi se dupIica enlie 2OO1 y 2O1O, pasando de 11.9 a 22.6. Lslo a su vez se expIica poi eI gian ciecinienlo de Ia expoilacin de oIivia a iasiI (de 299 niIIones de dIaies en 2OO1 a 2,411 niIIones en 2O1O), de CoIonlia a iasiI (167 niIIones de dIaies en 2OO1 a 1,O4O niIIones en 2O1O) y, en nenoi nedida, de Iei a iasiI (227 niIIones de dIaies en 2OO1 a 946 niIIones en 2O1O). Vei Anexos 4 y 5. Lxaninando Ia conposicin de ese coneicio, se olseiva que eI 69.2 de Ias expoilaciones de oIivia a Aneiica deI Sui en 2O1O 172 Comunidad Andina, Secretara General (mayo de 2011). Los ratios de participacin son elaboracin propia. ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 164 es gas naluiaI en eslado gaseoso. Ln eI caso de CoIonlia, Ia expoilacin es ns diveisihcada: Ios 15 piincipaIes pioduclos aIcanzan 38.2 de Ia expoilacin lolaI a Aneiica deI Sui, siendo huIIa liluninosa, aceiles ciudos de peliIeo o de nineiaI liluninoso y coques y senicoques de huIIa Ios piineios pioduclos denlio deI ianking. Ln eI caso de Iei, lanlien hay cieila diveisihcacin, aunque nenoi que CoIonlia: Ios 15 piincipaIes pioduclos expoilados poi eI Iei a Aneiica deI Sui en 2O1O iepiesenlan 57.2 deI lolaI, siendo nineiaIes de colie y concenliados, clodos y secciones de clodos de colie iehnado, en liulo y aIanlies de colie iehnado Ios piineios pioduclos de esle ianking. IinaInenle, paia Lcuadoi, eI pioduclo doninanle es aceiles ciudos de peliIeo o de nineiaI liluninoso que iepiesenla, poi s soIo, 45 deI lolaI expoilado a Aneiica deI Sui en 2O1O. Vei Anexo 6. Las cifias anleiioies solie Ia conposicin poi pioduclos de Ias expoilaciones andinas hacia Aneiica deI Sui no disciininan enlie Ias que van a Ia CAN y aI ieslo de Aneiica deI Sui. Lsle es un anIisis adicionaI que halia que hacei paia coiioloiai Ia concIusin siguienle: Ia expoilacin andina hacia eI ieslo de Aneiica deI Sui disla de eslai diveisihcada y de podei sei caiacleiizada cono de aIlo vaIoi agiegado. Hay aqu un anpIio espacio paia lialajai en Ia ailicuIacin de cadenas pioduclivas que peinilan eIevai eI vaIoi agiegado de Ias expoilaciones inliaiiegionaIes. Ln conliaposicin, eI coneicio inliasuliegionaI andino s liene una aIla pailicipacin de pioduclos nanufacluiados. Ln 2O1O, eI 78 deI coneicio inliaconunilaiio esl consliluido poi lienes nanufacluiados (6,O55 niIIones de dIaies), pailicipacin que iepiesenl ns deI dolIe de Io iegisliado en esle secloi en 197O aI inicio deI pioceso de inlegiacin (36). Los lienes nanufacluiados peinilen Ia ollencin de pioduclos con un nayoi vaIoi agiegado y geneian ns pueslos de lialajo 173 . Lnlonces, a pesai de que Ia CAN no iepiesenla un gian poicenlaje deI lolaI de Ias expoilaciones andinas aI nundo (8 en 2O1O) Ia vaIoiacin cuaIilaliva de ese coneicio es signihcaliva paia Ios pases nienlios. Ioi olio Iado, Ias expoilaciones inlia-andinas han lenido un gian ciecinienlo, pailiendo deI niveI de 53 niIIones de dIaies en 1969 hasla aIcanzai 7,812 niIIones de dIaies en 2O1O. Lsle incienenlo ha sido nayoi que 173 Comunidad Andina, Secretara General (9 de marzo de 2011), p. 6 OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 165 eI de Ias expoilaciones aI nundo. As, Ia lasa de ciecinienlo pionedio anuaI de Ias expoilaciones a Ia CAN en eI peiodo 1969-2O1O es 13 fienle a 1O.1 de Ias expoilaciones exliaconunilaiias 174 . LI Anexo 7 nueslia cIaianenle que eI nayoi dinanisno se expeiinenla a pailii de Ia decada de Ios 9O. Ms an, en Ios Ilinos 17 aos (1993-2O1O), Ia pailicipacin de Ias expoilaciones inliaconunilaiias en Ias expoilaciones andinas lolaIes ha ucluado poco, enlie eI 7.1 y eI 9.9 175 Io cuaI, leniendo en cuenla eI aIlo ciecinienlo de Ias expoilaciones lolaIes en ese peiodo, signihca que esla opcin de neicado ha nanlenido su aliaclivo paia eI desaiioIIo de secloies pioduclivos con nayoi vaIoi agiegado de Ios pases andinos. IinaInenle, aI niveI sudaneiicano, exisle una concenliacin enlie deleininados paies de pases que expIica, nucho nejoi que Ias ieIaciones enlie suliegiones, Ia evoIucin deI coneicio lolaI (expoilaciones + inpoilaciones) de Ia CAN con eI ieslo de Sudaneiica. Lslos paies de pases son, en 2O1O: CoIonlia-iasiI (3,41O niIIones de dIaies) oIivia-iasiI (3,4O5 niIIones de dIaies) Iei-iasiI (3,157 niIIones de dIaies) Iei-ChiIe (2,5O9 niIIones de dIaies) CoIonlia-VenezueIa (1,727 niIIones de dIaies) Lslos cinco paies expIican eI 52.6 deI coneicio de Ios pases andinos con eI ieslo de Sudaneiica en 2O1O, olseivndose Ia ieIacin piincipaI enlie lies pases andinos y iasiI. Cale anolai que, en 2OO1, eslos nisnos cinco paies de pases expIicalan lanlien un poicenlaje inpoilanle (41.6) soIo que, poi enlonces, Ia ieIacin doninanle eia, de Iejos, CoIonlia-VenezueIa, es decii, inlia-andina (ya que VenezueIa deja Ia CAN en 2OO6) Ia cuaI iepiesenlala 2O deI lolaI deI coneicio con eI ieslo de Sudaneiica en 2OO1 176 . Vei Anexo 8. Se concIuye que ha halido una diveisihcacin inpoilanle deI coneicio de Ios pases andinos hacia iasiI y, en eI caso deI Iei, lanlien hacia ChiIe. Cono se vei ns adeIanle, eslo se olseiva iguaInenle, cuando nenos paia eI Iei, en Ios ujos de inveisin exlianjeia diiecla de eslos pases en Ia iegin, conhguiando un panoiana de ieIaciones nuevas que naicain eI fuluio de Ia ailicuIacin de Ia zona andina con eI ieslo de Sudaneiica. Ln esa peispecliva, Ia ieIacin con iasiI es cIave y 174 Comunidad Andina, Secretara General (16 de marzo de 2011), p.15 175 Idem, p.17 176 Comunidad Andina, Secretara General (mayo de 2011). ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 166 pasa poi Ia inleiconexin deI leiiiloiio sudaneiicano cuya caiacleislica, juslanenle, es Ia disconlinuidad. LIIo conduce necesaiianenle aI canpo de Ia inlegiacin fsica cono vecloi ciuciaI de Ia consliuccin sudaneiicana. ;;;S >%0/:#+$B,B&6 K 8&6,LM06 B& 7, ;+:&1/,*$R+ <#B,2&/$*,+,- !7 !+L0"#& B& 7, ;+:&1/,*$R+ AM6$*, La I Reunin de Iiesidenles de Aneiica deI Sui en eI ao 2OOO eslalIeci cinco piIaies en Ia consliuccin sudaneiicana: denociacia, coneicio, infiaesliucluia de inlegiacin, diogas iIcilas y deIilos conexos, infoinacin, conocinienlo y lecnoIoga 177 . De aqu suige Ia Inicialiva paia Ia Inlegiacin de Ia Infiaesliucluia RegionaI Sudaneiicana (IIRSA) que iecili un nandalo de diez aos paia Ia anpIiacin y Ia nodeinizacin de Ia infiaesliucluia fsica de Aneiica deI Sui en Ias ieas de lianspoiles, eneiga y conunicaciones, con Ia hnaIidad de conhguiai Ljes de Inlegiacin y DesaiioIIo (LID) paia eI fuluio espacio econnico anpIiado de Ia iegin. Los Iiesidenles Andinos han iespaIdado en dislinlos nonenlos Ia inlegiacin fsica cono una de Ias lases de Ia inlegiacin sudaneiicana. Ln eI DiIogo IiesidenciaI solie eI Iuluio deI Iioceso Andino de Inlegiacin y su Iioyeccin en Sudaneiica, XV Consejo IiesidenciaI Andino, Quilo, 14 de juIio de 2OO4, Ios Iiesidenles coincidieion en Ia necesidad de pionovei una ieexin conjunla en loino a un nodeIo de desaiioIIo piopio. Ln Ia lsqueda de ciileiios conunes paia oiienlai esla ieexin seaIaion, enlie olios, eI inpuIso de una eslialegia de desaiioIIo leiiiloiiaI 178 . Lse nisno ao, en eI DiIogo IiesidenciaI Andino solie Inlegiacin, DesaiioIIo y Cohesin SociaI, Cusco, 9 de dicienlie de 2OO4, Ios Iiesidenles desaiioIIaion eslos pIanleanienlos y se nencion que: Nueslias econonas delein aloidai, en eI naico de su inleinacionaIizacin, un pioceso de diveisihcacin pioducliva y conpelilividad incIuyenle...a liaves de enfoques de desaiioIIo leiiiloiiaI. Los Iiesidenles consideiaion que Ia Inicialiva IIRSA se consliluye en eI eje cenliaI de Ios esfueizos iniciaIes de Ia consliuccin de Ia Conunidad Sudaneiicana de Naciones, aI Iado de una agenda de lialajo conciela y ieaIisla que incIuya necanisnos hnancieios innovadoies paia aunenlai Ia inveisin plIica y piivada. Con posleiioiidad se piodujo Ia ieunin piesidenciaI exliaoidinaiia de Quilo, en 2OO6 y Ia de Taiija, en 2OO7, donde no se lialaion eslos lenas, 177 UNASUR (2000). 178 Santa Gadea, Rosario (mayo de 2005), p. 1 OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 167 Iuego luvo Iugai olio encuenlio en CuayaquiI y despues ya no hulo ns ieuniones piesidenciaIes hasla Ia ieaIizada en Lina, eI pasado 28 de juIio de 2O11. De naneia que eI iefeienle andino solie eslos lenas, aI ns aIlo niveI poIlico, son eslas decIaiaciones de 2OO4. LI conceplo que inleiesa iescalai es eI siguienle: Ia necesidad de un enfoque de desaiioIIo leiiiloiiaI. Soslenenos que Ia inlegiacin fsica es esenciaI en Ia consliuccin sudaneiicana no sIo poique es un conponenle o un sopoile de cuaIquiei olia dinensin (econnica y sociaI) de Ia inlegiacin, sino poique es un *$U(<4* dislinlo, que paile deI leiiiloiio, paia aloidai Ios lenas deI desaiioIIo. Lsa es, a nueslio juicio, Ia conliilucin ns signihcaliva que ha lenido eI lialajo de Ia Inicialiva IIRSA a Io Iaigo de Ia Ilina decada, a liaves de Ia apIicacin de una nelodoIoga de pIanihcacin leiiiloiiaI indicaliva, paia oidenai Ia caileia de pioyeclos de inlegiacin fsica sudaneiicana, lajo una peispecliva iegionaI consensuada. Iaiece soIanenle un lena lecnico peio en ieaIidad liene una connolacin nuy inpoilanle en eI nlilo de Ia sosleniliIidad econnica, sociaI, anlienlaI y poIlica de Ia iegin. Ioi olio Iado, cieenos que si aIgo especihca Ia inlegiacin sudaneiicana es eI papeI de Ia ailicuIacin deI leiiiloiio. Ln eso IIRSA luvo eI acieilo de aloidai eI eIenenlo neduIai. Ln efeclo, Aneiica deI Sui es fuenle de una innensa iiqueza en iecuisos naluiaIes, liodiveisidad y pisos ecoIgicos, enlie olios, peio aI nisno lienpo, es un leiiiloiio caiacleiizado poi Ia disconlinuidad en leininos geogihcos (CoidiIIeia de Ios Andes, Anazona, IanlanaI, elc.) Io cuaI pIanlea giandes ielos paia su ailicuIacin y ocupacin ehcienle. La inlegiacin fsica paia geneiai puenles que peinilan unii eI leiiiloiio es pailicuIainenle inpoilanle en esle sulconlinenle. La unin aduaneia puede sei una ulopa peio Ia aIianza econnica solie Ia lase de enfoques cono esle es vialIe, eI cuaI adens noviIiza eI conjunlo deI esfueizo de inlegiacin, en eI senlido de que puede sei calaIizadoi de un vaiiado nneio de inicialivas solie desaiioIIo econnico y sociaI, conpelilividad e inseicin inleinacionaI. Ln esla seccin piesenlaienos sinlelicanenle esle enfoque que nos peinilii concIuii en seaIai opoilunidades y desafos de Ia inlegiacin sudaneiicana desde una peispecliva andina y, pailicuIainenle, peiuana 179 . Los punlos piincipaIes se oidenan en dos giupos de cuesliones: DesaiioIIo descenliaIizado, incIusin sociaI y eI N#$&*'2,$) de Aneiica deI Sui Coopeiacin y conpelencia paia Ia inseicin en Asia-Iachco 179 En la Bibliografa se sealan algunos ttulos de la autora sobre este tema que se retoman en el presente documento: Santa Gadea, Rosario (2011), (2008) y (2005). ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 168 ,_ 8&6,//0770 8&6*&+:/,7$W,B0N ;+*7#6$R+ <0*$,7 K &7 l$+:&/7,+B B& 92)/$*, B&7 <#/ Los LID se concilen cono fianjas leiiiloiiaIes nuIlinacionaIes o espacios econnicos que se conpIenenlan y ganan vialiIidad, consliluyendo Ias giandes iegiones de Aneiica deI SuiH Ln ese senlidoT iepiesenlan una iefeiencia eslialegica de pIanihcacin leiiiloiiaI con un aIcance sudaneiicano. Ln Ia nayoia de Ios casos, Ios LID vincuIan &',$%P*'%,29*$&* Ia iegin sudaneiicana. AIgunos de eIIos concenlian ujos de coneicio acluaIes (es eI caso de ejes consoIidados) olios son espacios cuyo polenciaI se espeia Iileiai Iuego de supeiada Ia laiieia de Ia faIla de infiaesliucluia de inleiconexin (ejes eneigenles) 18O . 52%! 56%.)%1,%! Ls en eIIos que hay que concenliai Ia laiea en favoi deI desaiioIIo descenliaIizado, luscando saIii de un esquena que vincuIa sIo Ias capilaIes nacionaIes y Ias nelipoIis iegionaIes paia liansilai hacia olio donde pailicipan lanlien Ias iegiones inleiioies de Ios pases inpIicados. Ln Ios Ljes eneigenles se iequieien eslialegias dislinlas de inlegiacin fsica que denandan ns infiaesliucluia lsica y Ia inveisin sinuIlnea, no sIo en esa infiaesliucluia, sino lanlien en unidades pioduclivas. Hace faIla lanlien una nayoi inleivencin de Ias poIlicas plIicas en eslos Ljes. Ioi eI conliaiio, Ios espacios consoIidados iequieien ns enfasis en Ios sislenas Iogslicos y son capaces de aliaei ns fciInenle Ias inveisiones deI secloi piivado. Los diez LID que se han lialajado en Ia Inicialiva IIRSA no son sIo espacios de iefeiencia paia eI coneicio inliaiiegionaI o inleinacionaI, ya que as funcionaian nicanenle cono coiiedoies. Son espacios idenlihcados poi Ios pases sudaneiicanos paia concenliai esfueizos conducenles aI desaiioIIo soslenilIe, con lase en Ia inlegiacin fsica. La idea de geneiai desaiioIIo , 2( 2,'I( )* 2(% +L*% es un desafo anpIio que invoIucia no sIo lianspoiles, sino lanlien eneiga y conunicaciones e inpIica, adens de Ia infiaesliucluia de inleiconexin, olias inicialivas que conponen eI pioceso de desaiioIIo (pionocin de inveisiones pioduclivas, piogianas de nedio anlienle, foinacin de capilaI hunano, pionocin e inleIigencia coneiciaI, consliuccin y/o foilaIecinienlo de capacidades inslilucionaIes y lecnoIgicas, naicos noinalivos ieguIadoiesT enlie olios). 180 IIRSA (2003), pp. 38-41 y 59-62. OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 169 52%! @.'1!>%.!'+%! Los esfueizos oiienlados a Ia foinacin de un espacio iegionaI inlegiado encuenlian en Ios LID un nlilo de acluacin piiviIegiado paia ailicuIai agendas enlie Ios pases sudaneiicanos. Si lien, en eI pasado, con lase en una visin de Ia inlegiacin %4D'*I#($,2, eI inleies de Ia CAN se cenli nayoinenle en Ia consliuccin deI LID Andino (de Igica noile- -sui), en Ia peispecliva sudaneiicana, colia nucha nayoi inpoilancia Ia confoinacin de Ios ejes liansveisaIes (de Igica esle-oesle) 181 . AqueIIos en Ios que pailicipan Ios pases andinos son: Lje deI Anazonas: lies pases de Ia CAN (Iei, CoIonlia, Lcuadoi) y iasiI. Lje Inleiocenico CenliaI: dos pases de Ia CAN (Iei, oIivia), dos deI MLRCOSUR (iasiI, Iaiaguay) y ChiIe. Lje Iei-iasiI-oIivia: Dos pases de Ia CAN (Iei, oIivia) y iasiI. Lje Capiicoinio: Un pas de Ia CAN (oIivia), lies deI MLRCOSUR (Aigenlina, iasiI, Iaiaguay) y ChiIe 182 . ResuIla enlonces que es eI Lje deI Anazonas donde hay ns pases andinos invoIuciados. Lsle deleia sei una piioiidad conjunlanenle con olios dos Ljes ns aI sui: Iei-iasiI-oIivia e Inleiocenico CenliaI, donde pailicipan aI nenos dos pases andinos. IailicuIainenle, eI Lje Iei- iasiI-oIivia ha dado Iugai a Ias nayoies inveisiones en infiaesliucluia viaI que se hayan ieaIizado en eI Iei (Ia IIanada Caiieleia Inleiocenica, lanlien conocida cono IIRSA Sui) poi vaIoi de 1,851 niIIones de dIaies, ieaIizada va asociacin plIico-piivada, a Io Iaigo de 2,594 kns. poi leiiiloiio peiuano, que incIuyen eI conjunlo de Ia geogiafa deI pas (cosla, sieiia y seIva) y, aI coneclai con eI sislena viaI de iasiI, vincuIan Ia nacioiiegin Sui deI Iei con Ios Lslados deI Cenlio Oesle de iasiI. La peispecliva andina en Ia inlegiacin sudaneiicana delieia concenliaise en eslos lies Ljes (vei Anexo 9). La ieIacin con iasiI es vilaI paia su funcionanienlo. Hay aqu lodo un espacio de coIaloiacin que dele sei piopianenle idenlihcado y polenciado con ayuda de Ios lancos nacionaIes y iegionaIes de desaiioIIo, Ias agencias de pionocin econnica de Ios pases, Ios golieinos nacionaIes y sulnacionaIes, Ias cnaias enpiesaiiaIes, Ias univeisidades y Ios cenlios lecnoIgicos, enlie olios. 181 Santa Gadea, Rosario (mayo de 2005), p.3. 182 IIRSA (diciembre de 2010). ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 170 A$1%.)$'! %1,.% B.*="! &% C."9%#,"! Tialajai en lase a giupos de pioyeclos, no en lase a pioyeclos aisIados, paia geneiai sineigias, es olio de Ios apoiles deI lialajo de Ia decada pasada que se ha ieaIizado en eI naico deI oidenanienlo de Ia Caileia de Iioyeclos IIRSA, idenlihcando Ios IIanados pioyeclos ancIa de Ia inlegiacin fsica iegionaI que peinilieion focaIizai Ia accin en un nneio ns ieducido de inicialivas denlio de Ia IIanada Agenda de InpIenenlacin Consensuada 183 . La laiea pendienle es piopiciai una sinciona de Ias inveisiones en infiaesliucluia enlie Ios pases pailicipanles en cada Lje a hn de que Ios esfueizos de un pas, poi avanzai en Ia inleiconexin, se vean conpIenenlados poi eI olio. Asinisno, hace faIla idenlihcai pioyeclos conpIenenlaiios en Ios nlilos de infiaesliucluia, Iogslica y unidades pioduclivas, solie lodo en Ios espacios eneigenles, as cono piogianas de nedio anlienle asociados. Lslo es paile de Ia IIanada segunda elapa de Ia pIanihcacin leiiiloiiaI indicaliva que esl an poi ieaIizaise. LI conlale conlia Ia desiguaIdad y poi Ia incIusin sociaI pasa poi dai condiciones de vialiIidad a Ias iegiones deI inleiioi deI conlinenle y Ia inlegiacin iegionaI puede conliiluii a eIIo. No se liala sIo de inlegiacin fionleiiza sino de iegiones inleiioies de Ios pases invoIuciados. Ln esle enfoque eI hn no es eI coneicio pei se sino eI desaiioIIo, de aII eI inleies de iescalai Ia nocin de LID.
D% +' 0$!$E1 &% @.'1!=".,%! '+ D%!'.."++" D%!#%1,.'+$7'&" La cIave esl en saIii de una visin de lianspoiles paia liansilai hacia una visin de desaiioIIo descenliaIizado que geneie #$.24%#B$ %(.#,2 .($ P#,D#2#),) *.($B9#.,. Lse es eI punlo cenliaI. Infiaesliucluia y enpIeo son una iecela efecliva paia eI desaiioIIo sociaI. La faIla de infiaesliucluia no sIo inpide Ia inlegiacin sino que fonenla Ia desiguaIdad. Cale ieexionai solie Ia DecIaiacin de Ia Reunin Lxliaoidinaiia de }efas y }efes de Lslado y de Colieino ieaIizada eI 28 de juIio de 2O11 en Lina Conpioniso de UNASUR conlia Ia DesiguaIdad ya que Ia nisna no hizo ninguna iefeiencia a esle lipo de lenas, ulicando Ias laieas a ieaIizai excIusivanenle en eI Consejo de DesaiioIIo SociaI. Los lialajos de Ios dislinlos Consejos de UNASUR deleian inleiconeclaise paia pioducii sineigias, en pailicuIai, con eI Consejo de Infiaesliucluia y IIanihcacin (COSIILAN) que aloida Ios lenas de inlegiacin fsica. 183 IIRSA (diciembre de 2010) y (julio de 2010). OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 171 LI esfueizo hecho duianle Ia decada pasada paia oidenai Ia caileia de pioyeclos de inlegiacin fsica sudaneiicana con visin iegionaI paili de conslalai Ia concenliacin deI asenlanienlo polIacionaI y de Ia pioduccin en Ia peiifeiia cosleia (AlInlica y Iachca) de Aneiica deI Sui y anaIizai eI lena de Ia infiaesliucluia con una visin geoeconnica deI leiiiloiio que conduce lenei una peispecliva eslialegica de desaiioIIo deI N#$&*'2,$) o espacio inleiioi sudaneiicano 184 . Las zonas de nenoi desaiioIIo ieIalivo se ulican en eI inleiioi de Ios pases, y en eI caso de Ia CAN, pailicuIainenle en Ias zonas aIlo andinas y Ias anaznicas, deI olio Iado de Ios Andes. Se liala de vincuIai eslas zonas a Ia dinnica nacionaI, a Ia saIida aI Iachco y aI ieslo deI conlinenle (Ios pases vecinos y, en pailicuIai, iasiI). Hay una opoilunidad de desaiioIIo en Ia inlegiacin deI cenlio deI sulconlinenle que anpIa vialiIidades paia Ias iegiones inleiioies andinas y anaznicas. Lsle enfoque no conpile con inseilaiIas en Ia gIolaIizacin, ns lien es un canino hacia eIIo. F1,%).'#$E1 G'#$"1'+ % F1,%).'#$E1 H%)$"1'+ D%!#%1,.'+$7'&' Ln suna, Ia inlegiacin de Aneiica deI Sui inpIica una inpoilanle pioyeccin hacia eI inleiioi deI conlinenle y, en esa nedida, se ailicuIa con una eslialegia de desaiioIIo de nueslias iegiones, incIuyendo aqueIIas hasla ahoia ns posleigadas. De aII eI conceplo de #$&*I',.#B$ '*I#($,2 )*%.*$&',2#K,),S La inlegiacin fsica anpIa Ia vialiIidad de Ias econonas sulnacionaIes aI pioyeclaiIas hacia neicados ns anpIios, en eI conlinenle y en eI nundo. Asinisno favoiece Ia descenliaIizacin aI vincuIai Ias iegiones inleiioies de Aneiica deI Sui y apiovechai Ias venlajas de su conpIenenlaiiedad. Lslos Ljes no sIo siiven de puenle paia una inlegiacin nayoi en eI espacio sudaneiicano, sino que aclan lanlien, o laI vez fundanenlaInenle, cono insliunenlos de #$&*I',.#B$ $,.#($,2 en Ios pases invoIuciados, Io cuaI es pailicuIainenle inpoilanle en eI iea andina y anaznica. Ioi eIIo, eI lena de Ia inlegiacin fsica sudaneiicana conduce, hnaInenle, a nanejai Ia infiaesliucluia en eI naico de una pIanihcacin leiiiloiiaI deI desaiioIIo. 184 Pares, Ariel (2011). ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 172 I""=%.'#$E1 F1,.'J:6'7E1$#' Iaia Ios pases sudaneiicanos, desaiioIIai eI cenlio deI sulconlinenle es halIai de Anazona, un leiiiloiio con ecosislenas figiIes y poco conocido. Lsle es un lena vaslo y conpIejo que neieceia un lialanienlo espechco a caigo de especiaIislas. As, nos Iinilaienos a seaIai su inpoilancia y aIcances, ielonando pIanleanienlos de un inpoilanle esludio de CLIAL en Ia naleiia, que sugieie Ios siguienles desafos paia eI desaiioIIo fuluio de Ia Anazona 185 : LI piinei desafo es lenei Ia inicialiva de inlegiaise y desaiioIIai esla iegin, asuniendo sus iesliicciones denogihcas, naluiaIes, sociaIes, anlienlaIes y pioduclivas. LI segundo desafo es eslalIecei un nuevo paiadigna de desaiioIIodonde eI fuluio deI nedioanlienle sea vaIoiado y aseguiado.poi eI seivicio anlienlaI pieslado o poi Ia expIolacin de Ios iecuisos naluiaIes de naneia soslenilIe. Lslo inpIica ponei en juego lodas Ias capacidades deI desaiioIIo en su conjunlo: facelas pioduclivasasocialividad y conpIenenlaiiedad enlie aclividades cueipo noinalivo, elc.. LI leicei desafo esl consliluido poi Ios necanisnos de inlegiacin (pasos de fionleia, ainonizacin de poIlicas en sislenas eneigelicos, lianspoile nuIlinodaI, calolaje, coneclividad digilaI, elc.). LI cuailo desafo es lecnoIgico..incIuye lecnoIogas de navegacin, lecnicas de nanejo y coneiciaIizacin soslenilIe de pioduclos foieslaIes..liolecnoIoga, noniloieo y vigiIancia ienola.elc.. LI quinlo desafo es geienciaI (con lase en) una visin leiiiloiiaI inlegiaday nuIlidiscipIinaiia.que dele sei consliuida con Ios acloies IocaIes, peio lanlien incIuyendo a Ios nacionaIes y iegionaIes. De esla foina, se lusca piepaiai a Ia Anazona, con sus pequeas, nedianas y giandes ciudades, paia eslai lolaInenle inlegiada y que eI desaiioIIo iuiaI se conciele, eIininando eI aisIanienlo de Ia ieaIidad acluaI. Tenenos, adens, eI ielo de Ia fionleia coIonlo-peiuana deI io Iulunayo donde es indispensalIe apIicai un piogiana de desaiioIIo 185 Bara Neto, Pedro, Snchez, Ricardo J. y Wilmsmeier, Gordon (2006), pp. 100-101. OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 173 inlegiaI en seguiidad y Ia expeclaliva de podei coneclai eI noile y eI oiienle peiuanos con eI poIo dinnico de Ia zona fianca de Manaus en Ia Anazona liasiIea y eslalIecei una conpIenenlaiiedad econnica y de ^$(\ N(\ que dinanice Ia zona y, a fuluio, pueda peinilii lanlien eI eslalIecinienlo de un coiiedoi de lianspoile liocenico de pioduclos e insunos piocedenles deI Asia paia eI Noile de iasiI (Manaus, en pailicuIai) y viceveisa. Lsla aspiiacin lanlien Ia conpaile Lcuadoi. b) CnnpcracIn y CnmpctcncIa para !a InscrcIn cn AsIa-Paccn Ln esle docunenlo henos insislido solie lodo en eI canlio de enfoque que signihca Ia inlegiacin fsica cono eIenenlo dinanizadoi y ailicuIadoi de esfueizos de inlegiacin en eI nlilo sudaneiicano Io cuaI IIeva consigo una visin deI desaiioIIo descenliaIizado, incIusin sociaI con vialiIidad econnica, e inlegiacin deI N#$&*'2,$) de Aneiica deI Sui. No olslanle, no quisieianos concIuii esle anIisis sin iefeiiinos, nuy soneianenle, a Ia olia dinensin indispensalIe de Ia inlegiacin: Ia inseicin de Ios pases en Ia gIolaIizacin. LI ianking de conpelilividad que piepaia eI Ioio Lconnico MundiaI es ieveIadoi deI desafo que se enfienla. La Ilina nedicin deI ndice de conpelilividad gIolaI 2O11-2O12 da cono iesuIlado Io siguienle: de Ios 142 pases deI nundo evaIuados, soIo 5 pases sudaneiicanos se encuenlian poi encina deI pionedio, eIIos son: ChiIe (pueslo 31), iasiI (pueslo 53), Uiuguay (pueslo 63), Iei (pueslo 67) y CoIonlia (pueslo 68). Ms an, seis pases de Ia iegin se encuenlian en eI leicio infeiioi deI ianking, ns aII deI pueslo N 1OO (Lcuadoi, oIivia, Cuyana, Suiinan, Iaiaguay y VenezueIa), con Aigenlina en una posicin inleinedia (pueslo 85) 186 . Cale anolai que, con iespeclo a Ia nedicin 2OO7-2OO8, iasiI y Iei han dado un saIlo posilivo nuy inpoilanle con eI avance de cada uno en 19 pueslos en eI ianking. Vei Anexo 1O. LIIo conduce a piiviIegiai Ios esfueizos poi nejoiai Ios eIenenlos que hacen a Ia conpelilividad de Ias econonas sudaneiicanas. Ln eslo lanlien Ia inlegiacin fsica es esenciaI, pues hay una ieIacin diiecla enlie conpelilividad y caIidad de Ia infiaesliucluia, peio no soIo esle aspeclo: aqu se alie eI canpo de Ia faciIilacin deI coneicio, Ia pionocin y eI cIina de Ias inveisiones, eI desaiioIIo de seivicios y pIalafoinas Iogslicas, Ia nodeinizacin de Ios pueilos y aeiopueilos luscando eI eslalIecinienlo de N4D% iegionaIes, Ia diveisihcacin de expoilaciones, 186 Foro Econmico Mundial (2011). ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 174 eI inpuIso aI eslalIecinienlo de cadenas pioduclivas, luscando que eI inleicanlio iegionaI no sea sIo de lienes hnaIes, enlie olios 187 . Ln suna, lialajai Ia conpelilividad con un enfoque sislenico. Cieilanenle, eslo es una laiea nacionaI, peio Ia inlegiacin sudaneiicana lendia un ioI a jugai` Ln eI caso deI Iei, dehnilivanenle s. A liaves de Ia inlegiacin sudaneiicana se lialaia de eslalIecei Ia nasa cilica necesaiia paia pioyeclaise ns conpelilivanenle hacia Ia Cuenca deI Iachco, eI iea dinnica de esle sigIo XXI. De Iogiaise Ia consoIidacin de caiga en nueslios pueilos, piocedenle de pases sudaneiicanos no iileieos deI Iachco, en pailicuIai iasiI, con deslino hacia eI Iado asilico de esla Cuenca y viceveisa (inleinediai lanlien paile de Ios ujos que vienen de Ios pases asilicos hacia eI inleiioi deI conlinenle), podia aIcanzaise Ia escaIa necesaiia paia un lihco nailino diieclo enlie anlos Iados de Ia Cuenca deI Iachco, ieduciendo coslos Iogslicos en eI coneicio inleinacionaI. LI Iei y olios pases andinos iileieos deI Iachco Sui se lenehciaian no sIo poi nayoies expoilaciones de lienes sino lanlien de seivicios (aInacenaje, liasloido, pIalafoinas Iogslicas, elc.) leniendo Ia opoilunidad de ponei en vaIoi cono facloi de conpelilividad inleinacionaI su uoicacicn gccgr4jca cs|ra|cgica cn Sudancrica. ReaIizai esla visin no es fciI y es de Iaigo pIazo peio hay un canino a seguii. Iaia eIIo Ias conexiones hacia eI inleiioi de Sudaneiica son esenciaIes y eI Iei ha adeIanlado giandenenle en esle enpeo, poi eI sui, con Ia Caiieleia Inleiocenica y, poi eI noile, con Ios avances en cuiso y pievislos deI Lje deI Anazonas, cono vas de peneliacin hacia eI inleiioi deI pas y de ailicuIacin con iasiI (vei Anexo 11). A eIIo se suna una inpoilanle inveisin paia Ia nodeinizacin de Ios pueilos, eI CaIIao, en pailicuIai. Despues de sei vecinos unidos poi Ia espaIda, Ia aIianza eslialegica enlie Iei y iasiI ha dinanizado eI coneicio y Ia inveisin de naneia exponenciaI: enlie 2OO3 y 2O1O eI coneicio lolaI peiuano- -liasiIeo se ha casi cuadiupIicado en vaIoi, aunque geneiando un gian incienenlo en eI dehcil de Ia laIanza coneiciaI paia Iei. LI ieequiIiliio de esle inleicanlio es un ielo pendienle. Vei Anexo 12. Ioi eI Iado de Ias inveisiones, eI saIlo es lodava ns giande: eI slock de inveisin exlianjeia diiecla de iasiI en Iei, segn cifias de Ia Agencia de Iionocin de Ia Inveisin Iiivada-Iei (IioInveisin) ha pasado de 46.6 niIIones de dIaies en 2OO3 a 1,O14 niIIones de dIaies, segn cifias pieIininaies, en 2O1O y piincipaIes enpiesas liasiIeas opeian 187 El BID ha publicado un reciente trabajo en este campo denominado Invertir en Integracin: Los Retornos de la Complementariedad entre Software y Hardware (2011). OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 175 hoy en eI pas en pioyeclos de gian enveigaduia, laIes cono Ieliolias, VaIe do Rio Doce, Voloianlin, Odeliechl, enlie olias (vei Anexo 13). Una piofundizacin nayoi de Ia aIianza eslialegica Iei-iasiI esl poi venii. CoIonlia, Lcuadoi y Iei conpailen con ChiIe Ia saIida aI Iachco de Ios Ljes sudaneiicanos. La pioyeccin de Aneiica deI Sui hacia Ia Cuenca deI Iachco es inleinediada poi pases nienlios de Ia CAN y ChiIe. Hay aqu un espacio de coIaloiacin y conpelencia cuya dinnica es sunanenle ieIevanle paia eI fuluio de Ia inlegiacin de Aneiica deI Sui. D0+*7#6$0+&6 D% +' $1,%).'#$E1 '1&$1' ' +' $1,%).'#$E1 !*&'6%.$#'1' A niveI andino, despues de ns de 4O aos de inlegiacin suliegionaI, se IIega a Ia necesidad de luscai una agenda no conicliva de Ia inlegiacin, Io que ha conducido a una visin nuIlidinensionaI y no soIo coneiciaI deI pioceso. La agenda coneiciaI puede sei nolivo de coniclo y piesenla eI iiesgo de paiaIizai lodo eI pioceso cuando Ias visiones de desaiioIIo no son conpalilIes. Ioi lanlo, Ia lendencia olseivada es hacia Ia exiliIizacin en Ios lenas cenliaIes deI nodeIo iniciaI (Ia foinacin deI neicado conn). Ln eI nlilo sudaneiicano lanlien se ha liansilado de un nodeIo de inlegiacin lasado en Ia conveigencia coneiciaI de Ias suliegiones exislenles (CAN-MLRCOSUR) a olio donde Ia dinensin coneiciaI no esl en eI cenlio deI pioceso y, ns lien, se lusca alaicai lodas Ias ieas donde Ios Lslados puedan asunii acueidos concielos. Ln esla plica, eI canino a seguii paia unii esfueizos suliegionaIes y iegionaIes esl en Ia idenlihcacin de expeiiencias andinas que pueden sei liIes paia UNASUR. H%+'#$"1%! %#"1E6$#'! &% +"! ='?!%! '1&$1"! #"1 %+ .%!," &% A*&'6K.$#' La expoilacin andina hacia eI ieslo de Aneiica deI Sui disla de eslai diveisihcada y de podei sei caiacleiizada cono de aIlo vaIoi agiegado. Hay aqu un anpIio espacio paia lialajai en Ia ailicuIacin de cadenas pioduclivas que peinilan eIevai eI vaIoi agiegado de Ias expoilaciones inliaiiegionaIes. ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 176 Lxisle una concenliacin enlie deleininados paies de pases que expIica, nucho nejoi que Ias ieIaciones enlie suliegiones, Ia evoIucin deI coneicio lolaI de Ia CAN con eI ieslo de Sudaneiica. SoIo cinco paies de pases dan cuenla de ns de Ia nilad deI coneicio andino con eI ieslo deI sulconlinenle en 2O1O, en lies de eIIos inleiviene iasiI. Se concIuye que ha halido una diveisihcacin inpoilanle deI coneicio de Ios pases andinos hacia iasiI y, en eI caso de Iei, lanlien hacia ChiIe, conhguiando un panoiana de ieIaciones nuevas que naicain eI fuluio de Ia ailicuIacin de Ia zona andina con eI ieslo de Sudaneiica. L=".,*1$&'&%! 9 &%!'M?"! &% +' $1,%).'#$E1 !*&'6%.$#'1' La inlegiacin fsica es esenciaI en Ia consliuccin sudaneiicana no sIo poique es un conponenle o un sopoile de olias dinensiones de Ia inlegiacin, sino poique es un enfoque dislinlo, que paile deI leiiiloiio, paia aloidai Ios lenas deI desaiioIIo. Desde una peispecliva andina, Ias zonas de nenoi desaiioIIo ieIalivo se ulican en eI inleiioi de Ios pases, y en eI caso de Ia CAN, pailicuIainenle en Ias zonas aIlo andinas, as cono Ias zonas anaznicas, deI olio Iado de Ios Andes. Se liala de vincuIai eslas zonas a Ia dinnica nacionaI, a Ia saIida aI Iachco y aI ieslo deI conlinenle (Ios pases vecinos y, en pailicuIai, iasiI). Lsle enfoque no conpile con inseilaiIas en Ia gIolaIizacin, ns lien es un canino hacia eIIo. Tanlien inpIica polenciai eI vaslo canpo de Ia coopeiacin inlia-anaznica. Hay una opoilunidad de desaiioIIo en Ia inlegiacin deI cenlio deI sulconlinenle que anpIa vialiIidades paia Ias iegiones inleiioies andinas y anaznicas. Ls inpoilanle vincuIai esle enfoque aI Conpioniso de UNASUR conlia Ia DesiguaIdad. Se dele luscai desaiioIIo sociaI con vialiIidad econnica y ah eI papeI de Ia inlegiacin fsica es esenciaI. De esla foina, eI canlio de enfoque que signihca Ia inlegiacin fsica cono eIenenlo dinanizadoi y ailicuIadoi de esfueizos de inlegiacin en eI nlilo sudaneiicano IIeva consigo una visin deI desaiioIIo descenliaIizado, incIusin sociaI con vialiIidad econnica, e inlegiacin deI N#$&*'2,$) de Aneiica deI Sui. IaiaIeIanenle, Ia niiada es hacia Ia Cuenca deI Iachco. A liaves de Ia inlegiacin sudaneiicana se lialaia de eslalIecei Ia nasa cilica necesaiia paia pioyeclaise conpelilivanenle hacia esla Cuenca, eI iea OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 177 dinnica de esle sigIo XXI. Ln ese ielo, eI Iei y olios pases andinos iileieos deI Iachco Sui encuenlian una opoilunidad de ponei en vaIoi cono facloi de conpelilividad inleinacionaI su ulicacin geogihca eslialegica en Sudaneiica. Hay aqu un canpo paia que lodos coopeienos, en vez de conpelii, en lenehcio nuluo. ReaIizai esla visin no es fciI y es de Iaigo pIazo peio hay un canino a seguii. Ln suna, es necesaiio ienovai eI enfoque de Ia inlegiacin. Ln esa lsqueda un canino adecuado es inlegiaise en aqueIIo en Io que se coincide y con aqueIIos con Ios que se coincide, consliuyendo ieaIizaciones efeclivas. Ln esla peispecliva, Ia inlegiacin fsica y eI desaiioIIo leiiiloiiaI son un eIenenlo neduIai y un canino a seguii paia eI Iogio de iesuIlados concielos en Ia inlegiacin sudaneiicana. No hay que oIvidai, sin enlaigo, que Ia inlegiacin en su dinensin poIlica lanlien liene un vaIoi signihcalivo, ns aII de Ias ieaIizaciones langilIes, poi su capacidad de conliiluii a geslai un cIina de enlendinienlo y paz en Ia iegin sudaneiicana, lodo Io cuaI favoiece Ia aliaccin de inveisiones y, a leinino, conliiluye aI desaiioIIo econnico y sociaI. E$P7$01/,LM, ANCO INTLRAMLRICANO DL DLSARROLLO (ID), Inveilii en Inlegiacin: Los Reloinos de Ia ConpIenenlaiiedad enlie Soflvaie y HaidvaieT Secloi de Inlegiacin y Coneicio, Nolas Tecnicas ID- TN-266, naizo 2O11. ARA NLTO, Iedio, SNCHLZ, Ricaido }. y WILMSMLILR, Coidon, Hacia un DesaiioIIo SuslenlalIe e InlegiaI de Ia Anazona. Los Coiiedoies de Tianspoile en Ia Cuenca Anaznica CenliaI-OccidenlaI y sus Auenles IiincipaIes en iasiI, CoIonlia, Lcuadoi y Iei. CLIAL, IIRSA, CAI, Seiie Recuisos NaluiaIes e Infiaesliucluia N 11O, CLIAL, Sanliago de ChiIe, juIio 2OO6. COMISIN LCONMICA IARA AMLRICA LATINA LL CARIL (CLIAL), UNASUR: Un Lspacio de DesaiioIIo y Coopeiacin poi Consliuii, Sanliago de ChiIe, nayo 2O11. CLIAL, Lspacios de Conveigencia y Coopeiacin RegionaI, Cunlie de AIlo NiveI de Aneiica Lalina y eI Caiile, Cancn, felieio 2O1O. ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 178 COMUNIDAD ANDINA, Consejo Andino de Minislios de ReIaciones Lxleiioies y Conisin de Ia CAN, Agenda Lslialegica CAN 2O1O. Iiincipios Oiienladoies y Agenda Lslialegica Andina, 5 de felieio 2O1O. , Secielaia CeneiaI, IIan de InpIenenlacin de Ia Agenda Lslialegica Andina, SC/dl 445, 15 de juIio de 2O11. , Secielaia CeneiaI, Infoine de Laloies, }uIio 2O1O- }uIio 2O11, juIio 2O11. , Secielaia CeneiaI, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O, SC/de 417, 5 de nayo de 2O11. , Secielaia CeneiaI, 42 aos de Inlegiacin ConeiciaI de ienes de Ia Conunidad Andina, SC/de 4O3, 16 de naizo de 2O11. , Secielaia CeneiaI, Coneicio Lxleiioi en Ia Conunidad Andina 2O1O, SC/de 4OO, 9 de naizo de 2O11. ______, Secielaia CeneiaI, ResuIlados deI TaIIei Andino de Reexin solie Inlegiacin Isica y DesaiioIIo DescenliaIizado Iiepaialoiio deI XVI Consejo IiesidenciaI Andino, SC/di 742, 2O de junio de 2OO5. , Secielaia CeneiaI, Hacia Ia Conunidad Sudaneiicana de Naciones: LIenenlos paia un IIan de Tialajo, SC/dl 288, 9 de naizo de 2OO5. IONDO MONLTARIO INTLRNACIONAL (IMI), v('2) +.($(9#. X4&2((^ ?,&,D,%*, AliiI 2O11. IORO LCONMICO MUNDIAL, WN* 12(D,2 @(9C*&#&#P*$*%% =*C('& hdaa0 hdahT Cinelia, 2O11. CARCIA LLAUNDL, }ose Anlonio. Un aIance Iosilivo de Ia Inlegiacin Andina, en =*P#%&, )* ;$&*I',.#B$H kd 7V(% )* ;$&*I',.#B$ 7$)#$,. 7P,$.*% M :*'%C*.&#P,%, CAN, N 4, junio 2OO9. CARCIA, Lniique, Cuaienla Aos Consliuyendo Caninos de Inlegiacin RegionaI, en =*P#%&, )* ;$&*I',.#B$H kd 7V(% )* ;$&*I',.#B$ 7$)#$,. 7P,$.*% M :*'%C*.&#P,%, CAN, N 4, 2OO9. OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 179 INICIATIVA IARA LA INTLCRACIN DL LA INIRALSTRUCTURA RLCIONAL SUDAMLRICANA (IIRSA), IIanihcacin TeiiiloiiaI Indicaliva: Caileia de Iioyeclos 2O1O, ID-CAI-IONILATA, uenos Aiies, dicienlie 2O1O. IIRSA, Agenda de InpIenenlacin Consensuada 2OO5-2O1O. Infoine de LvaIuacin. 31 Iioyeclos Lslialegicos de Inlegiacin en Aneiica deI Sui, ID-CAI-IONILATA, uenos Aiies, juIio de 2O1O IIRSA, Heiianienla de Tialajo paia eI Diseo de Una Visin Lslialegica Sudaneiicana, ID-CAI-IONILATA, IV Reunin deI Conile de Diieccin Ljeculiva, Caiacas, juIio 2OO3. LILZ USTILLO, AdoIfo, Los Iiineios Cuaienla Aos de Inlegiacin Andina, en =*P#%&, )* ;$&*I',.#B$H kd 7V(% )* ;$&*I',.#B$ 7$)#$,. 7P,$.*% M :*'%C*.&#P,%, CAN, N 4, 2OO9. IARLS, AiieI, Inlegiacin Isica Sudaneiicana y SaIida aI Iachco: La Ieispecliva de iasiI, en Sanla Cadea, Rosaiio (Ld.), ;$&*I',.#B$ 3Q%#., -4),9*'#.,$, ?#*K 7V(% ?*%C4F%f ;9C,.&( * ;9C2*9*$&,.#B$ *$ *2 :*'g (poi pulIicaise 2O11). SALAZAR ZRATL, Vcloi, La Conveigencia enlie Ia CAN y eI MLRCOSUR y Ia Nacienle UNASUR: Luz aI IinaI deI Canino`, en =*P#%&, )* ;$&*I',.#B$T R, @($%&'4..#B$ )* 2, ;$&*I',.#B$ -4),9*'#.,$,, CAN, N 2, juIio 2OO8. SANTA CADLA, Rosaiio (Ld.), Inlegiacin Isica Sudaneiicana Diez Aos Despues: Inpaclo e InpIenenlacin en eI Iei. Iondo LdiloiiaI de Ia Univeisidad deI Iachco con eI auspicio deI ID-INTAL. Iecha posilIe de pulIicacin: dicienlie 2O11. ______. Inlegiacin Sudaneiicana y CIolaIizacin: LI IapeI de Ia Infiaesliucluia, en =*P#%&, )* 2, ;$&*I',.#B$H R, @($%&'4..#B$ )* 2, ;$&*I',.#B$ -4),9*'#.,$,, CAN, N 2, juIio 2OO8. ______.Hacia una ConcepluaIizacin de Ideas Iueiza de Ia Inlegiacin Isica de Aneiica deI Sui. Reconendaciones iecogidas en Ios TaIIeies NacionaIes solie Ia Visin Lslialegica Sudaneiicana (VLSA) en IIRSA, 7$*8( ,2 7.&, )*2 G;; @(9#&F )* ?#'*..#B$ +L*.4&#P,T 1-2 dicienlie de 2OO5. ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 180 ______.Cua de Delale paia eI TaIIei Andino de Reexin solie Inlegiacin Isica y DesaiioIIo DescenliaIizado Iiepaialoiio deI XVI Consejo IiesidenciaI Andino, SC/dl 295, 31 de nayo de 2OO5. . Conliilucin aI docunenlo Hacia Ia Conunidad Sudaneiicana de Naciones: LIenenlos paia un IIan de Tialajo, CAN, Secielaia CeneiaI, SC/dl288, 9 naizo de 2OO5. SOLN, IalIo, Reexiones a Mano AIzada solie eI Tialado de UNASUR, en =*P#%&, )* 2, ;$&*I',.#B$H R, @($%&'4..#B$ )* 2, ;$&*I',.#B$ -4),9*'#.,$,, CAN, N 2, juIio de 2OO8. UNIN DL NACIONLS SUDAMLRICANAS (UNASUR), Conunicado de iasiIia, Reunin de Iiesidenles de Aneiica deI Sui, iasiIia, 1 de selienlie de 2OOO, en @(94$#),) 7$)#$,T ?(.49*$&(% ;$&*'$,.#($,2*%T hddd. UNASUR, Docunenlo hnaI de Ia Conisin Lslialegica de Reexin. Un Nuevo ModeIo de Inlegiacin de Aneiica deI Sui. Hacia Ia Unin Sudaneiicana de Naciones, 2OO6, en @(94$#),) 7$)#$,T ?(.49*$&(% ;$&*'$,.#($,2*%T hddlH UNASUR, Tialado Conslilulivo de Ia Unin de Naciones Sudaneiicanas, iasiIia, nayo 2OO8, en @(94$#),) 7$)#$,T ?(.49*$&(% ;$&*'$,.#($,2*%T hddiH HHHHHHHHHH OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 181 9C!m>< 9+&d0 ; 79F'#., )*2 -4' 0 ;$)#.,)('*% +.($B9#.(% -*2*..#($,)(% hdad .,M6&6 5upcrcIc ^n_ Uo .0P7,*$R+ ^n_ To .;E ^n_ To .E; %&/ *Q%$:, ^I<p_ To %/&*$06 *0//$&+:&6 Aigenlina 15.7 1O.4 1O.5 9,138 iasiI 47.9 49.4 59.1 1O,816 Iaiaguay 2.3 1.6 O.5 2,886 Uiuguay 1.O O.9 1.1 11,998 @!FD><IF 66.9 hTSZ XUSZ oIivia 6.2 2.7 O.5 1,858 CoIonlia 6.5 11.6 8.1 6,273 Lcuadoi 1.5 3.6 1.7 3,984 Iei 7.3 7.6 4.3 5,172 D>@IC;898 9C8;C9 TUSV TVSV UeSh Cuyana 1.2 O.2 O.1 2,868 Suiinan O.9 O.1 O.1 6,975 [Ib9C9 b <IF;C9@ TSU iSZ iST ChiIe 4.3 4.4 5.8 11,828 VenezueIa 5.1 7.5 8.2 9,96O <I89@!F;D9 UiiSi UiiSi UiiSi LIaloiacin piopia Iuenles: 1/ CIA The WoiId Iacllook en Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O. 2/ IMI WoiId Lcononic OulIook Dalalase, ApiiI 2O11. ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 182 9+&d0 ;; +8C('&,.#($*% W(&,2*% )* :,Q%*% "#*9D'(% )* 2, @7[ N,.#, 79F'#., )*2 -4' 2001-2010 (cn ni||cncs dc US$) TiiU TiiT TiiZ Tiie TiiV Tiih TiiX Tiiq 2009 TiUi oIivia 78O 793 1,O49 1,424 1,8O8 2,678 2,9O9 4,3O2 3,O53 4,O43 CoIonlia 3,133 2,658 2,224 3,7O2 4,689 5,21O 8,313 1O,222 7,474 6,61O Lcuadoi 955 916 1,163 1,291 1,918 2,691 3,59O 4,8O9 3,149 4,1OO Iei 1,O66 991 1,251 1,939 2,762 3,676 4,691 5,575 3,483 4,965 D9C 5,934 VNZVq VNhqX qNZVh UUNUXX UeNTVV 19,503 24,908 17,159 19,718 Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O. 9+&d0 ;;; ?*%&#$( )* 2,% +8C('&,.#($*% 7$)#$,% N,.#, 79F'#., )*2 -4' `we 9\0o 8&6:$+0 B& !d%0/:,*$0+&6 D9C @!FD><IF DO$7& 5&+&W#&7, >:/06 (0:,7 O,*$, (0:,7 E/,6$7 Ao 2OO1 38,2 16,O 11,9 9,8 35,8 O,1 1OO,O Ao 2O1O 39,6 28,O 22,6 16,2 16,1 O,1 1OO,O LIaloiacin piopia Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O. 9+&d0 ;5 @(94$#),) 7$)#$,0 +8C('&,.#($*% )* :,Q%*% "#*9D'(% )* 2, @7[ N,.#, =*%&( dc Ancrica dc| Sur, 2001 (cn ni||cncs dc US$) >/$1&+ 8&6:$+0 9/1&+:$+, E/,6$7 .,/,1#,K I/#1#,K @&/*06#/ DO$7& 5&+&W#&7, <#/$+,2 [#K,+, oIivia 68 299 5 9 ZqU 33 99 O O CoIonlia 37 167 5 1O 219 168 1726 3 3 Lcuadoi 77 14 O 6 97 97 155 O O Iei 21 227 1 4 TVZ 284 146 O 1 D9C TiZ XiX UU 29 950 VqT TSUTh Z e Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O. OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 183 9+&d0 5 @(94$#),) 7$)#$,0 +8C('&,.#($*% )* C,Q%*% 9#*9D'(% )* 2, @7[ N,.#, =*%&( )* Ancrica dc| Sur, 2010 (cn ni||cncs dc US$) >/$1&+ 8&6:$+0 9/1&+:$+, E/,6$7 .,/,1#,K I/#1#,K @&/*06#/ DO$7& 5&+&W#&7, <#/$+,2 [#K,+, oIivia 564 2.411 2O 5 ZSiii 93 314 O O CoIonlia 13O 1.O4O 1O 14 1.194 9O7 1.422 13 1O Lcuadoi 112 51 2 33 198 84O 933 3 O Iei 15O 946 5 23 USUTe 1.347 5O6 1 2 D9C 956 eSeeq ZX XV VSVUh ZSUqX ZSUXV UX UT Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O. 9+&d0 5; :'#$.#C,2*% :'()4.&(% 7$)#$(% )* +8C('&,.#B$ N,.#, 79F'#., )*2 -4' hdad `*$ w )* *8C('&,.#($*% &(&,2*% )* .,), C,Q% N,.#, 79F'#., )*2 -4'e ./0B#*:06 ./0*&B&+:&6 B& E07$J$, !*#,B0/ .&/` D0702P$, UV %/$+*$%,7&6 %/0B#*:06 90,8 hqNT VXNT ZqNT De Ios cuaIes: - Cas naluiaI, en eslado gaseoso 69,2 - Aceiles ciudos de peliIeo o de nineiaI liluninoso. 45,O 6,3 - MineiaIes de colie y sus concenliados. 8,5 - Clodos y secciones de clodos, de colie iehnado, en liulo 8,1 - AIanlie de colie iehnado, con Ia nayoi dinensin de Ia seccin liansveisaI 6 nn 5,4 - HuIIa liluninosa 6,8 - Coques y senicoques de huIIa 3,3 LIaloiacin piopia. Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O. ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 184 9+&d0 5;; x$)#.* )* .'*.#9#*$&( )* 2,% +8C('&,.#($*% )* 2(% :,Q%*% 7$)#$(% `ablbyadde Iuenle: AdoIfo Lpez usliIIo, Los Iiineios Cuaienla Aos de Inlegiacin Andina. Ln Revisla de Ia Inlegiacin N 4: 4O aos de Inlegiacin Andina, Avances y Ieispeclivas. Secielaia CeneiaI de Ia CAN. 9+&d0 5;;; :'#$.#C,2*% :,'*% )* @(9*'.#( `z{"e *$&'* :,Q%*% 7$)#$(% M =*%&( )* 79F'#., )*2 -4' .,M6&6 %,/&6 TiiU TiUi MiIIones de US de coneicio lolaI con ieslo AS MiIIones de US de coneicio lolaI con ieslo AS US D0702P$,HE/,6$7 748 6,O 3.41O 12,6 TS E07$J$,HE/,6$7 576 4,6 3.4O5 12,6 ZS .&/`HE/,6$7 574 4,6 3.157 11,7 eS .&/`HDO$7& 785 6,3 2.5O9 9,3 VS D0702P$,H 5&+&W#&7, 2.518 2O,1 1.727 6,4 <#P:0:,7 ^U , V_ 5.2O1 41,6 14.2O8 52,6 D9CHF&6:0 B& 9< UTSViX UiiNi 26.996 UiiNi LIaloiacin piopia. Iuenle: Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O. OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 185 9+&d0 ;m +L*% )* ;$&*I',.#B$ M ?*%,''(22( |W',$%P*'%,2*%} :'#('#&,'#(% C,', *2 :*'g M X&'(% :,Q%*% )* 2, @7[ Iuenle: LIaloiado poi MTC-Iei solie napa IIRSA. ROSARIO SANTA GADEA DUARTE 186 9+&d0 m x$)#.* )* @(9C*&#&#P#),) 12(D,2 )* :,Q%*% )* -4),9F'#., .,M6&6 .06$*$R+ &+ &7 /,+r$+1 TiUUHTiUT Uo .06$*$R+ &+ &7 /,+r$+1 TiiXHTiiq To 5,/$,*$R+ /,+r$+1 TiUUHTiUT /&6%&*:0 , TiiXHTiiq 9/1&+:$+, 85 85 O E07$J$, 1O3 1O5 +2 E/,6$7 53 72 +19 DO$7& 31 26 -5 D0702P$, 68 69 +1 !*#,B0/ 1O1 1O3 +2 [#K,+, 1O9 126 +17 .,/,1#,K 122 121 -1 .&/` 67 86 +19 <#/$+,2 112 113 +1 I/#1#,K 63 75 +12 5&+&W#&7, 124 98 -26 1/ Iueslo de un lolaI de 142 pases. 2/ Iueslo de un lolaI de 131 pases. Iuenle: Ioio Lconnico MundiaI The CIolaI Conpeliliveness Repoil 2O1O-2O11 y The CIolaI Conpeliliveness Repoil 2OO7-2OO8. OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 187 9 + & d 0
m ; : ' # $ . # C , 2 * %
@ ( $ * 8 # ( $ * %
: * ' g 0 J ' , % # 2
` + L *
) * 2
7 9 , K ( $ , %
0 ; ; = - 7
[ ( ' & *
M
@ , ' ' * & * ' ,
; $ & * ' ( . * / $ # . ,
0 ; ; = - 7
- 4 ' e I u e n l e :
M i n i s l e i i o
d e
T i a n s p o i l e s
y
C o n u n i c a c i o n e s
d e I
I e i
ROSARIO SANTA GADEA DUARTE
188 9+&d0 m;; |n|crcanoic Ccncrcia| Pcru-8rasi| (cn ni||cncs dc US$) A) Lxpoilaciones !"! #!!"! $!!"! %!!"! &!!"! '!!"! (!!"! )!!"! *!!"! +!!"! #,!!!"! # + * ! # + * ' # + + ! # + + $ # + + % # + + & # + + ' # + + ( # + + ) # + + * # + + + $ ! ! # $ ! ! $ $ ! ! % $ ! ! & $ ! ! ' $ ! ! ( $ ! ! ) $ ! ! * $ ! ! + $ ! # ! Iuenle: Lxpoilaciones 198O, 1985, 199O, 1992-1999: CLIAL. 2OO1-2O1O: Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O. ) Inpoilaciones !"! '!!"! #,!!!"! #,'!!"! $,!!!"! $,'!!"! %,!!!"! # + + $ # + + % # + + & # + + ' # + + ( # + + ) # + + * # + + + $ ! ! # $ ! ! $ $ ! ! % $ ! ! & $ ! ! ' $ ! ! ( $ ! ! ) $ ! ! * $ ! ! + $ ! # ! Iuenle: Inpoilaciones 1992-1999: ID. 2OO1-2O1O: Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O. OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA: UNA PERSPECTIVA ANDINA 189 C) aIanza ConeiciaI -#,*!! -#,(!! -#,&!! -#,$!! -#,!!! -*!! -(!! -&!! -$!! ! Iuenles: Lxpoilaciones 198O, 1985, 199O, 1992-1999: CLIAL. Inpoilaciones 1992-1999: ID. Lxpoilaciones Inpoilaciones 2OO1-2O1O: Secielaia CeneiaI de Ia CAN, LI Coneicio Lxleiioi de ienes enlie Ios Iases Andinos y UNASUR 2OO1-2O1O. 9+&d0 m;;; S|cc| dc |ntcrsicn |x|ranjcra Dircc|a dc 8rasi| cn c| Pcru (cn ni||cncs dc US$) ! $!! &!! (!! *!! #!!! #$!! Iuenle: IROINVLRSIN 1/ Inveisin oiiginada poi enpiesas doniciIiadas en eI iespeclivo pas. (p): pieIininai, acluaIizado a dicienlie de 2O1O. 191 Perspectiva Argentina: Oportunidades y Desafos de la Integracin Sudamericana +9D,#8,)(' +)4,')( -#I,2 Seguianenle no digo nada oiiginaI aI ahinai que esle seninaiio Io ieaIizanos en un nonenlo nuy especiaI en Ia evoIucin de Ia ciisis econnica, poIlica y sociaI de Ios pases ns desaiioIIados deI pIanela. Lse conlexlo nos naicai en eI anIisis, y seguianenle hai a Ia iiqueza de esle encuenlio en Ia lsqueda de Ias opoilunidades y desafos de Ia inlegiacin sudaneiicana. Cieo inpoilanle evaIuai eI piesenle y fuluio de Ios piocesos de inlegiacin desliozando eI canino de inleipielaciones ideoIogizadas. Necesilanos sei piagnlicos. Necesilanos de un piagnalisno caigado de vaIoies y de ideas. Iailo de Ia lase que Ios acueidos inleinacionaIes, coneiciaIes o poIlicos, no son sino una pioIongacin de deleininados pioyeclos de pas. Ls un eiioi pensai eI nundo con anleojeias lolaIizadoias, poi ejenpIo Ias que en Ios novenla piocIanalan Ia IileiaIizacin de Ios neicados cono Ia panacea paia Ia nodeinizacin y eI piogieso de nueslios pases, o Ias que siguieion ya enliando en eI sigIo XXI que denonizaion Ia gIolaIizacin y piopusieion un pioyeclo de desaiioIIo auliquico y ceiiado aI nundo. Olio eiioi consisle en juzgai Ios acueidos coneiciaIes con Ia visla excIusivanenle puesla en Ios iesuIlados de coilo pIazo en Ia laIanza coneiciaI. Nueslio enfoque paile de Ia conviccin de que nueslio pas necesila aliiise aI nundo, paia Io que iequieie de una nayoi foilaIeza expoiladoia y una eIevacin de su conpelilividad sislenica, es decii, una conpelilividad EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL 192 que no esle dada soIanenle poi Ia ieIacin caIidad-piecio sino poi un conjunlo de condiciones en eI que dele desenvoIveise nueslia econona: capacidad de ciedilo, pionocin de Ios adeIanlos cienlhco - lecnoIgicos en su incoipoiacin a Ios piocesos pioduclivos, soIidez inslilucionaI, iespaIdo plIico a Ias pequeas y nedianas enpiesas, desaiioIIo de Ias capacidades asocialivas, avance de inicialivas de inlegiacin pioducliva y de infiaesliucluia iegionaI, enlie olias nuchas. Ioi eso es necesaiio pensai a Ia UNASUR y Ios olios piocesos de inlegiacin en Ios que pailicipanos desde Ias condiciones concielas en Ias que hoy nos enconlianos, desde eI pioyeclo de pas que inpuIsanos, leniendo en cuenla eI laIance deI iesuIlado de Ias poIlicas de Ios Ilinos aos, y desde nueslias piioiidades eslialegicas. Lslanos en un nundo gIolaI con piofunda ciisis de paiadignas, y Ia iegin conpiendiendo que no lenenos aIleinalivas de desaiioIIo con incIusin sociaI sino es desenvoIviendo nueslias conpIenenlaiiedades y aililiando Ios necanisnos paia iesoIvei Ios aspeclos en donde conpelinos con Lslados ieaInenle exislenles y con golieinos que aclan paia iesoIvei Ias conliadicciones que fiecuenlenenle apaiecen. Lo que va de esle sigIo ha sido nuy ejenpIihcadoi de que Ia decisin y voIunlad poIlica de nueslios goleinanles es fundanenlaI paia inpuIsai Ios piocesos de inlegiacin, supeiai Ias conliadicciones y avanzai a paso hine. LI desaiioIIo de Ia aIianza eslialegica enlie iasiI y Aigenlina eslalIecidas poi Ios piesidenles Luiz Incio LuIa da SiIva y Nesloi iichnei - conlinuadas hoy poi DiIna Ruseff y Ciislina Ieinndez de iichnei - son leslinonio calaI de eIIo. Vivinos una elapa de foilaIecinienlo de Ios piocesos de inlegiacin, enlendidos cono nuIlidinensionaIes, de naluiaIeza dinnica, en viilud de Ios cuaIes Ias econonas nacionaIes se conpIenenlan y, piogiesiva y soIidaiianenle, se van liansfoinando en una nueva unidad econnica y poIlica conpIeja con eI hn de eslalIecei eslialegias paia aIcanzai un ciecinienlo equiIiliado. Ioi supueslo que eslo no es de cuiso iecliIneo ni esponlneo y ha iequeiido deI eslalIecinienlo de poIlicas conunes. AcluaInenle, Ia iegin sudaneiicana se encuenlia anpIianenle inleiconeclada, piesenla naicada diveisidad y aliaviesa fueiles canlios. Ln esle naico, Ia goleinaliIidad y Ia consoIidacin de Ios piocesos denocilicos y denocializadoies adquieien una ieIevancia signihcaliva y pasan a sei condicin lsica paia eI desaiioIIo y consoIidacin de Ios piocesos de inlegiacin. Sudaneiica liene una hisloiia nuy iica si de piocesos de inlegiacin se liala. Henos liansilado 5O aos desde Ia ALAC y, con Iuces PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 193 y sonlias, con avances y ieliocesos ciicunslanciaIes, hoy conviven en Ia iegin Ia Conunidad Andina de Naciones (CAN), eI Meicado Conn deI Sui (MLRCOSUR), y se va consoIidando con inpoilanles exilos poIlicos Ia Unin de Naciones Suianeiicanas (UNASUR). Los piocesos inlegiadoies son eI iesuIlado de aos de esfueizo conjunlo, y consliluyen Ia iiienuncialIe opoilunidad y eI nuevo desafo de Ia Aigenlina de hoy. AI iespeclo deseo seaIai que eI MLRCOSUR y Ia UNASUR iepiesenlan Ias inicialiva de nayoi ieIevancia a Ia hoia de dolai de inslilucionaIidad aI espacio sudaneiicano. Consliluyen dos piocesos de inlegiacin que en Ia acluaIidad lienden a oloigai goleinaliIidad a Sudaneiica con un inpoilanle giado de conpIenenlaiiedad en sus oljelivos. Cieo convenienle no luscai conliadicciones enlie eIIos, si no conpIenenlaiiedades. La evoIucin de eslos piocesos ii denosliando si acunuIanos accin inlegiacionisla o desaiioIIanos luiociacias. Si Ia dehnicin de oljelivos de cada uno de eIIos no se aIleia en Ias piclicas colidianas, seguianenle seguiin siendo conpIenenlaiios. Los piocesos de inlegiacin iequieien que cada uno de sus Lslados Iailes Ios jeiaiquice cono piioiilaiios a Ia hoia de diseai e inpIenenlai su poIlica exleiioi, as cono Ia de iesoIvei sus difeiencias. LI MLRCOSUR, liene en su oiigen Ia inpionla de una voIunlad poIlica, ns que eI inpuIso econnico. Ln Ios aos ochenla Aigenlina y iasiI ieloinan a Ia denociacia en ciicunslancias dislinlas. Cono liansicin de una elapa a olia, eslos dos Lslados sienlan Ias lases de Io que sei eI ns hine pioyeclo de inlegiacin iegionaI. ajo eI inujo de una incipienle coiiienle inlegiacionisla, aIgunos secloies poIlicos inuenciados poi inpoilanles inleIecluaIes, insislen con Ios aceicanienlos piesidenciaIes con piopueslas de nayoi coopeiacin poIlica y coneiciaI. Se conciela as Ia DecIaiacin de Iguaz, que susciilen en novienlie de 1985 Ios piesidenles RaI AIfonsn, de Aigenlina, y }ose Sainey, de iasiI, iniciando una nueva e inleiiunpida eia de inlegiacin. Lsle encuenlio de anislad se consliluy en una piofesin de fe denocilica y en un paclo de conhanza y coopeiacin incipienle. Ls opoiluno que eI nlilo que hoy nos convoca, eI Seninaiio Sudaneiica y Ia Inlegiacin RegionaI , sea eI espacio donde se ieconozca Ia liayecloiia de esos dos honlies de Lslado que hicieion posilIe aqueIIo y eI nolivo paia eI cuaI nos ieuninos: pensai Ias opoilunidades y desafos que nos unen y no ns Ias deliIidades que nos sepaian. Ln eI Acla paia Ia Inlegiacin aigenlino - liasiIea de juIio de 1986, anlos golieinos naniheslan su seguiidad de que Ia cieacin de un espacio econnico conn alie anpIias peispeclivas paia eI ciecinienlo EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL 194 conjunlo y eI lieneslai de sus puelIos, polenciando Ia capacidad aulnona de Ios dos pases. Se deslaca que eI piogiana consliluye un inpuIso ienovado paia Ia inlegiacin de Sudaneiica y Ia consoIidacin de Ia paz, Ia denociacia, Ia seguiidad y eI desaiioIIo de Ia iegin. Ln eI Tialado de Asuncin, de naizo de 1991, que ciea eI MLRCOSUR a liaves de sus Lslados Iailes - Aigenlina, iasiI, Iaiaguay y Uiuguay - se ahina que Ia anpIiacin de Ios acluaIes neicados nacionaIes a liaves de Ia inlegiacin consliluye condicin fundanenlaI paia aceIeiai sus piocesos de desaiioIIo econnico con juslicia sociaI. Se agiega que eI pioceso de inlegiacin que se inpuIsa consliluye una iespuesla adecuada a Ia evoIucin de Ios aconlecinienlos inleinacionaIes, en especiaI Ia consoIidacin de giandes espacios econnicos, y se deslaca Ia inpoilancia de Iogiai una adecuada inseicin inleinacionaI paia sus pases. IinaInenle, Ios hinanles naniheslan su convencinienlo aceica de Ia necesidad de pionovei eI desaiioIIo cienlhco y lecnoIgico de Ios Lslados Iailes y de nodeinizai sus econonas paia anpIiai Ia ofeila y Ia caIidad de Ios lienes y seivicios disponilIes a hn de nejoiai Ias condiciones de vida de sus halilanles. LI IiolocoIo de Ouio Iielo, de 1994, enuncia Ia esliucluia inslilucionaI deI MLRCOSUR. A pailii de 1996, poi nedio de difeienles acueidos de conpIenenlacin, se inlegian en eI MLRCOSUR ChiIe, oIivia, CoIonlia, Lcuadoi, Iei y Mexico cono Lslados Asociados, nienlias que VenezueIa, en avanzado pioceso de incoipoiacin, cono Lslado Iaile. Olseivese cono desde Ios acueidos eninenlenenle poIlicos de 1985-86 que luscalan gaianlizai Ia paz y Ia denociacia, supeiando desconhanzas hisliicas, fuinos pasando a un canlio de epoca, aI nonenlo fundacionaI deI MLRCOSUR, donde ya piinalan Ias ideas hegennicas deI Consenso de Washinglon, que desde eI nonlie Meicado Conn deI Sui nos fue sesgando en una concepcin econonicisla y neoIileiaI eI pioceso inlegiacionisla en Ia decada de Ios 9O deI sigIo pasado. La UNASUR, naci con un fueile peihI poIlico, que incIuye su pioyeccin inleinacionaI y que no excIuye su pioyeccin aI ieslo de Lalinoaneiica. Ls un oiganisno inleiguleinanenlaI de nlilo iegionaI, que inlegia a doce Lslados de Sudaneiica. Con Ia ialihcacin paiIanenlaiia de Uiuguay, que se sun a Ias de Aigenlina, Iei, ChiIe, VenezueIa, Lcuadoi, Cuyana, Suiinan y oIivia, Ia enlidad enli en pIena vigencia y coli vida juidica en naizo de 2O11, despues de cunpIiise eI iequisilo de que, aI nenos, Ias IegisIaluias de nueve pases hulieian susciilo ese convenio. CoIonlia fue eI decino pas en apiolai eI lialado nienlias que iasiI se conviili en eI undecino pas en apiolai eI convenio conslilulivo. Iaiaguay se encuenlia en pIeno pioceso. PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 195 Ln ni opinin Aigenlina paso con exilo un inpoilanle peiodo de dudas solie si eia faclilIe y convenienle avanzai en Ia conslilucin de Ia UNASUR. Se olseivalan Ias difeiencias de poIlicas de dislinlos Lslados en cono delan ieIacionaise con Ia piincipaI polencia deI nundo. La hina de Tialados de Lilie Coneicio (TLC) de aIgunos de eIIos Ios hacia vuIneialIes a Ias piesiones y se liaducan nas en un acla de adhesin a Ias poIlicas de LLUU que a Ia piioiilaiia inlegiacin Sudaneiicana. Lnconliai Ios caninos de Unidad en Ia diveisidad no es fciI, peio es un canino apasionanle que vanos liansilando con exilo. No descailo lanpoco que paile de Ia duda hulieia piovenido de Ios piejuicios deI pasado de Aigenlina con iasiI. No en vano pasaion sigIos de ieceIos nuluos. LI lialado conslilulivo se hin en nayo de 2OO8 en Ia ciudad de iasiIia, donde se esliuclui y ohciaIiz Ia oiganizacin. Ln nayo de 2O1O, en Ia cunlie exliaoidinaiia en Canpana, piovincia de uenos Aiies, se design poi unaninidad aI iecoidado Nesloi iichnei, ex piesidenle de Ia ReplIica Aigenlina, cono piinei Secielaiio CeneiaI de UNASUR poi un peiiodo de dos aos. Con Ia foinacin de Ia Secielaia CeneiaI y eI caigo de Secielaiio CeneiaI se Ie oloiga un Iideiazgo poIlico a niveI inleinacionaI y se da un paso ns hacia Ia foinacin de una inslilucin peinanenle en Ia consliuccin de Ia UNASUR. Si halIanos de Ias hnaIidades deI pioceso de inlegiacin sudaneiicana, hacenos iefeiencia a aqueIIos oljelivos que se pielenden aIcanzai en eI lienpo. Ls eI deslino, en diveisas nanifeslaciones, a cuya consecucin se diiige Ia decisin poIlica y Ios nedios de Ios pases de Ia iegin. Iodenos ahinai que hay cieilo consenso geneiaIizado solie cuIes seian esas hnaIidades: a) ConsoIidai y desaiioIIai Ios piocesos denocilicos en Aneiica deI Sui. l) Ceneiai poIlicas conunes en Ia defensa y Iucha cooidinada conlia eI leiioiisno y eI naicolihco. c) Maxinizai Ia capacidad de desenpeo iegionaI en eI nundo. IiincipaInenle en eI pIano Sui-Sui. d) Mejoiai Ia coneclividad enlie nueslios pases. e) ConsoIidai Ia paz iegionaI va Ia inlegiacin y eslalIecei necanisnos de iesoIucin pachca de Ios coniclos. f) Ionenlai Ia cieacin de necanisnos paia hnanciai eI desaiioIIo. EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL 196 g) InpuIsai un pioceso de inleiconexin eneigelica que nos peinila un uso iacionaI paia eI desaiioIIo. Si se pielenden IIevai adeIanle piocesos de inlegiacin piofundos, se delen eslalIecei cono poIlicas de Lslado. Ls inpiescindilIe una inleiaccin enlie Io plIico y Io piivado, enlie Io eslalaI - guleinanenlaI y Ias oiganizaciones de Ia sociedad civiI, enlie golieinos y puelIos. Lslos aconlecinienlos ieejan con loda cIaiidad Ia necesidad de eslalIecei iegIas cIaias que peinilan, lanlo a Ios acloies plIicos cono piivados, nanejaise con cieilo giado de pievisiliIidad. La inlegiacin sudaneiicana, desde Ia peispecliva Aigenlina, se conpiende a pailii de Ia aclilud asunida poi eIIa fienle a eslos dos piocesos: eI MLRCOSUR y Ia UNASUR. Tienen una inpoilancia eslialegica, aI iguaI que paia eI ieslo de Ios inlegianles de eslos piocesos de inlegiacin. Se dele insislii en piopiciai eI piiviIegio de Ios espacios de inlegiacin cono nlilos adecuados paia Ia conceilacin de eslialegias poIlicas, econnicas y coneiciaIes conunes que peinilan polenciai Ia conpelilividad de lodos y cada uno de sus nienlios. Su conlinuidad en eI lienpo esl dada poi Ia conpiensin de que esle nundo gIolaI en eI que vivinos ha devenido en eI nundo de Ias iegiones y de oiganisnos inleinacionaIes cada vez ns conpIejos y donde ningn pas poi inpoilanle que sea o se consideie puede hacei vaIei sus ideas e inleieses sino es a pailii de su asociacin con olios. Lo dicho anleiioinenle se ieahina aun ns con eI cIina inleinacionaI que se peicile en esle nonenlo. La inceilidunlie deI lalIeio nundiaI piesenla nuevos signos dislinlivos cono Ia ciisis hnancieia, con sus nIlipIes consecuencias, eI adveninienlo de un escenaiio nundiaI ns nuIlipoIai, peio con ciisis piofunda de Ios oiganisnos nuIliIaleiaIes, Ia iecesin euiopea y Ias incgnilas deI iunlo que lonain Ios Lslados Unidos, China y Ias olias econonas de Asia. Ln nedio de esla inceilidunlie, Ios ieposicionanienlo inleinacionaIes de Ios pases de Sudaneiica son inevilalIes, y es inpoilanle que ocuiian. La idea de encaiai Ia inseicin inleinacionaI a pailii deI acueido y eI consenso iegionaI concielados a liaves de esquenas de inlegiacin sigue leniendo suslenlo loda vez que anpIa Ias capacidades de negociacin fienle aI nundo de Ios pases que han denosliado lenei giandes posiliIidades de ciecinienlo. Ioi olia paile, Ia nayoia de Ios golieinos de Sudaneiica liansilan Ia ieaIidad de conpailii una ahnidad poIlica, que noviIiza una liansfoinacin posiliva en Ios piocesos de inlegiacin. Ln efeclo, PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 197 Ios veidadeios piocesos de inlegiacin iequieien de eIevados giados de inslilucionaIizacin, Io que inpIica Ia cieacin de un adecuado naico juidico y oiganizalivo, peio no se agolan en eIIa. LI uso de Ias esliucluias cieadas dele sei uido, opoiluno y solie lodo piiviIegiado fienle a cuaIquiei olio oiganisno con conpelencias en naleiias coincidenles. Ln esle senlido, Ios pases nienlios de eslos piocesos sudaneiicanos, han convenido Ia cieacin de fiondosos naicos inslilucionaIes de Ios que han hecho uso, nuchas veces, no en su pIenilud. La Aigenlina no escapa a eslas conduclas geneiaIizadas. Ioi una paile, necesila de Ios piocesos de inlegiacin, cono eI ieslo de Ios pases de Sudaneiica, a hn de inseilaise en eI nundo con nayoies giados de conpelilividad. De esla naneia, pailicipa aclivanenle deI MLRCOSUR y Ia UNASUR, donde peisigue Ia goleinaliIidad de Ia iegin. Ioi olia paile, sus conduclas pueden inleipielaise cono una faIla de inleies en foilaIecei Ias insliluciones cieadas poi laIes piocesos. Las opoilunidades y desafos de Ia inlegiacin sudaneiicana se encuenlian en diieccionai sus esfueizos en luscai, enlie eI MLRCOSUR y Ia UNASUR, una conpIenenlaiiedad de oljelivos y no sinpIihcai aI MLRCOSUR a una piclica neicanliIisla. Anlos esquenas de inlegiacin iepiesenlan Ios nayoies desafos acluaIes encaiados en Ia inslilucionaIizacin deI espacio sudaneiicano con Ia idea de exlendeise aI ieslo de Lalinoaneiica. Aigenlina y iasiI, cooidinadas ainoniosanenle, lienen Ia olIigacin y pueden conveiliise en Ios conducloies deI eslialegico pioceso de inlegiacin en loda Lalinoaneiica. AI iespeclo, eI MLRCOSUR, con Ia incoipoiacin de nuevos Lslados Asociados o IIenos, ha dejado pIasnada su vocacin sudaneiicana y ha hecho una conliilucin suslanliva cono anlecedenle en Ia consliuccin de Ia UNASUR. UNASUR, iesponde a Ia deslieza de hacei conveigei a Ios pases deI MLRCOSUR y Ia Conunidad Andina de Naciones en eI eje de Ia inlegiacin sudaneiicana, expiesada oiiginaInenle en Ia Conunidad Sudaneiicana de Naciones a Ia que suna dos pases, liadicionaInenle oiienlados hacia eI Caiile, Cuyana y Suiinan. Digo eslo sin desconocei eI vaIoi geopoIlico que liene paia iasiI, que liene fionleias con 1O de Ios 12 pases que Ia inlegian Tanlien podia ahinaise que anlos lienen oljelivos conunes con fueiles conlenidos econnicos y nelas poIlicas. Ls cieilo que eI MLRCOSUR, desde su oiigen, ha piioiizado una concepcin esliechanenle coneiciaI. No olslanle eIIo, Ia incoipoiacin EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL 198 en su agenda de lenas vincuIados a Ia defensa de Ia denociacia, de Ios deiechos hunanos y olios oljelivos en eI pIano sociaI y cuIluiaI, peinilen halIai deI desaiioIIo de un MLRCOSUR poIlico. La UNASUR liene esenciaInenle un caiclei poIlico y eso ha peinilido su nacinienlo y desaiioIIo. As queda ieejado en lodos sus docunenlos ohciaIes con decIaiaciones en posl de una iespuesla poIlica a Ia ciisis que exige un conjunlo equiIiliado de acciones que eslaliIicen eI sislena hnancieio, ieacliven Ia econona, piioiicen Ia cieacin deI enpIeo y eI foilaIecinienlo de Ia pioleccin sociaI, aseguiando Ia iecupeiacin econnica solie Ia lase de un desaiioIIo soslenilIe. Asinisno, se dele suliayai que Ia UNASUR liene lanlien cono piopsilo aloidai cuesliones cono Ias de Ia infiaesliucluia fsica y Ia conpIenenlacin eneigelica. Adens de Ias siniIiludes en cuanlo a Ios aIcances y Ios oljelivos de anlos piocesos, exislen lanlien difeiencias enlie anlos esquenas que hacen a Ia esencia piopia de cada pioceso de inlegiacin: Ias asinelias. Lnlendenos poi asinelia aI iesuIlado de venlajas o desvenlajas conpelilivas no deiivadas de capacidades o inehciencia piopias, sino de Ia incidencia ieIaliva de difeienles poIlicas, noinas e insliunenlos enpIeados en cada pas paia Ia ieguIacin, Ia pionocin o eI apoyo de Ias aclividades pioduclivas y coneiciaIes. Ln eI naico de Ios acueidos de inlegiacin iegionaI, se delen dislinguii dos lipos difeienles de asinelias: Ias oiiginadas poi facloies esliucluiaIes y Ias cieadas poi Ias poIlicas expIcilas o poi inleivenciones ieguIaloiias de Ios pases socios. Las piineias esln piesenles desde eI piopio punlo de pailida de Ios acueidos y pueden iequeiii aIgn lipo de nedidas conpensaloiias, Ias segundas lienden a disloisionai Ias condiciones de conpelencia, pueden anpIiai o geneiai nuevas liechas esliucluiaIes y necesilan sei adninisliadas. Los dos piocesos se encuenlian en eslados de avance y conciecin difeienles. LI MLRCOSUR cuenla con una esliucluia de conpionisos juidicos conliados que si lien son inpeifeclos, seia difciI dejaiIos de Iado en viilud de Ias coiiienles de coneicio y de inveisin que se han desaiioIIado enlie Ios socios en Ios aos lianscuiiidos desde Ia hina deI Tialado de Asuncin. SoIo lasla cono ejenpIo decii que eI ujo coneiciaI se ha nuIlipIicado poi diez en eslos 2O aos de exislencia. La UNASUR, en canlio, iecien esl supeiando eI pioceso de ialihcacin de su lialado conslilulivo y paia eIIo delei supeiai Ias difeiencias poIlicas que exislen enlie aIgunos de sus nienlios, que PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 199 aoiaion duianle Ios peiodos que anlecedieion a aIgunas de sus ieuniones de piesidenles. TaI es eI caso de Ia Cunlie ieaIizada en aiiIoche, en Ia que se lialala solie Ia conlioveilida decisin de CoIonlia de peinilii lases deI ejeicilo de Lslados Unidos. Olia difeiencia consisle en que Ios dos piocesos lienen pIalafoinas difeienles. LI MLRCOSUR esl lasado en piefeiencias coneiciaIes pacladas y no sIo en Ia voIunlad poIlica de sus nienlios. Mienlias que Ia UNASUR no liene pievislo nada siniIai. Los pases que conponen eI MLRCOSUR y Ia UNASUR se caiacleiizan poi no sei senejanles, es decii, lienen difeienles caiacleislicas denogihcas, sociaIes y econnicas, incIuso difeienles niveIes de desaiioIIo econnico y sociaI. Lslo sunado a Ias difeiencias cuIluiaIes y liadiciones poIlicas de cada uno de sus nienlios, confoinan una seiie de dihcuIlades a alendei. Ioi Ilino, es inpoilanle decii que Ias asinelias no son ni luenas ni naIas, depende de cno se Ias vea y consideie. Iueden sei un eslnuIo paia eI coneicio, en donde cada uno se especiaIiza en Io que sale y puede hacei nejoi, o poi eI conliaiio, aqueIIas que lIoquean Ias expoilaciones de un pas o ciean un palin de coneicio sesgado que eI pas afeclado no desea. Se pueden consideiai vaiias cIases de asinelias: Ias consliuidas poi Ia naluiaIeza, Ias que son pioduclo de Ia hisloiia, Ias que son iesuIlados secundaiios de poIlicas nacionaIes y Ias que se consliuyen puia y excIusivanenle en lase a poIlicas deIileiadas de capluia de neicados o cieacin de venlajas conpelilivas en un secloi. Ln geneiaI, Ias asinelias lanlo esliucluiaIes o naluiaIes, cono aqueIIas geneiadas poi poIlicas plIicas, necesilan un lialo especiaI segn eI lipo de pas, laiea conpIeja peio necesaiia paia eI MLRCOSUR cono Ia UNASUR. Conlalii Ias asinelias es un desafo de Ios piocesos de inlegiacin. Ls uno de Ios ejes de Ia poIlica. Aigenlina y iasiI lienen Ia opoilunidad de conveiliise en Ios noloies poIlicos sino lanlien en Ia fuenle de inveisin, paia que Ia inlegiacin se liansfoine en una poIlica de desaiioIIo especlacuIai. La expeiiencia desaiioIIada con eI Iondo de Conveigencia LsliucluiaI (IOCLM) nos nueslia un canino que eslanos liansilando en esa diieccin Las ieexiones expiesadas de anlos piocesos de inlegiacin que, en una lieve conpaiacin, paiecen lenei fueiles siniIiludes, en lanlo anlos aspiian a un aIcance espaciaI sudaneiicano, que no descaila eI Ialinoaneiicano y que lienen asinisno oljelivos poIlicos que liascienden Io esliiclanenle coneiciaI e incIuso econnico, y aIgunas difeiencias que no paiecen deI lodo insupeialIes, se Ie dele agiegai un lieve anIisis de EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL 200 Ios Iideiazgos eneigenles que Ios aliaviesan y peinilen deIineai nejoi sus piincipaIes iasgos. Ln laI senlido, eI ioI que juegan iasiI y en olio pIano VenezueIa, es fundanenlaI paia conpiendei Ia dinnica que ha adoplado Ia iegin y anaIizai, en pailicuIai, Ia posicin que en diveisas opoilunidades ha lonado Ia Aigenlina. Ln leininos geneiaIes, puede ahinaise que anlos pases encainan visiones difeienles aceica de Ia inlegiacin iegionaI. Ieio desde Ia peispecliva Aigenlina, piofundizacin y anpIiacin no son aIleinalivas excIuyenles. Iueden daise de naneia paiaIeIa, peiseguii anlos oljelivos de naneia sinuIlnea. Ioi un Iado, eI golieino de VenezueIa lajo Ia piesidencia de Hugo Chvez, que inpuIsa Ia cieacin deI ALA y soIicila su ingieso aI MLRCOSUR, iesponde a una niiada geoeslialegica y niIilai, y de cIaia difeienciacin con Ios Lslados Unidos. Ioi olio Iado iasiI, con Luis Incio LuIa da SiIva, inpuIsa Ia foinuIacin de Ia UNASUR, con una dipIonacia cauleIosa. Asinisno, eI golieino liasiIeo ha nanifeslado su inlencin de coIocai Ias ieIaciones con Ios Lslados Unidos en un Iugai piiviIegiado, aI lienpo que esle Io ha ieconocido, una vez ns, cono una polencia suliegionaI. VenezueIa iequieie de un apailado especiaI, poique Ias aIianzas, paia eI golieino de ese pas, delen iespondei a un lipo difeienle de vaIoies, lasado en Ia Iucha anli-inpeiiaIisla, en Ia soIidaiidad de Ios puelIos deI nundo, en Ia coopeiacin eneigelica y en Ia pionocin deI sociaIisno, y son eslos Ios posluIados a Ios que iesponde Ia cieacin deI ALA. De lodos nodos, quieio iescalai que nucho es Io que avanzanos en nueslios enlendinienlos desde que conenz eI pioceso de negociaciones paia Ia incoipoiacin de VenezueIa cono nienlio pIeno de MLRCOSUR. Iuinos enconliando Ios punlos de inleisecciones enlie Ios oljelivos hisliicos deI MLRCOSUR, su necesaiia ieconcepcin de epoca y eI hecho no conliadicloiio de Ios nisnos con Ias dehniciones poIlicas de VenezueIa. Ioi olia paile, si lien es cada vez ns cieilo que iasiI se esl conviiliendo en un acloi gIolaI, lanlien es veidad que su sopoile iegionaI, necesaiio paia Ia ahinacin de su piolagonisno nundiaI, es poco consislenle sin eI aconpaanienlo de Ia Aigenlina, y eso oledece a facloies cuIluiaIes de Ia iegin, acluaIes e hisliicos. Lso no quila que hoy iasiI se haya conveilido en un :'#94% ;$&*'C,'*% en Aneiica deI Sui Tanlien es cieilo que Ios piocesos de inlegiacin no se consoIidan soIanenle desde Ias ahnidades ideoIgicas de Ios golieinos, sino que PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 201 iequieien consliucciones inslilucionaIes enlie difeienles, inheienles a una inlegiacin enlie Lslados denocilicos. Ls decii, Ios piocesos de inlegiacin delen confoinai IoIlicas de Lslado y, poi Io lanlo, deleian podei liascendei Ias ideoIogas pailicuIaies que ciicunslanciaInenle desaiioIIen Ios golieinos de luino. Sin enlaigo, en esle caso se liala de veidadeios Iideiazgos iegionaIes con concepciones difeienles iespeclo de Ios piopios piocesos, y eI exilo o fiacaso de Ios Iideiazgos depende en gian nedida de Ias acliludes y eIecciones que asunan sus seguidoies. La Aigenlina ha sido, desde hnes de Ia decada deI 198O, eI piincipaI pas socio de iasiI en Ia iegin y viceveisa, expIicado en gian nedida poi Ia inleidependencia que genei Ia conslilucin deI MLRCOSUR, y eso es lueno paia eI piopio pioceso de inlegiacin. Ls inpeiioso paia Ia UNASUR dehnii con cIaiidad sus oljelivos poIlicos y econnicos, ya que a Ios acieilos iniciaIes en defensa de Ia paz y de Ia denociacia en Ia iegin hay que daiIe suslenlo concepluaI e inslilucionaI Aigenlina y iasiI delen piesenlai una poIlica conn en eI concieilo inleinacionaI. Lso inpIica hacei inpoilanles discusiones y concesiones y, piincipaInenle, dai eI saIlo de caIidad con Ia conviccin de que unos y olios eslanos consliuyendo un pioyeclo conn no soIo paia eI piesenle sino lanlien paia eI fuluio. La conlinuidad de Io hecho hasla ahoia no aseguia inpedii Ia geneiacin de fugas que piopicien que sus socios, y en especiaI Ios ns pequeos, inlenlen acueidos poi Ia va liIaleiaI. Se hace visilIe que Ios Lslados Mienlios deI MLRCOSUR onilen piiviIegiai eI uso a sus insliluciones y iecuiiii a sus inslancias paia Iogiai acueidos y diiinii coniclos. Se pIanlea esla ciicunslancia cono un nuevo desafo a supeiai. IinaIizando, a nodo de concIusin, quieio decii que eI MLRCOSUR y Ia UNASUR consliluyen dos piocesos de inlegiacin inleinacionaI que, en Ia acluaIidad, lienden a oloigai goleinaliIidad a Sudaneiica. Si lien anlos lienen conponenles de oiden lanlo poIlico cono econnico, aIgunas de sus especihcidades podian peinilii visIunliai cieilo giado de conpIenenlacin enlie anlos sislenas, y cada vez ns si se olseivan Ias opoilunidades y desafos de Ia inlegiacin sudaneiicana. LI MLRCOSUR cuenla con ns aiiaigo juidico e inslilucionaI y con eI diseo de una eslialegia lasada en Ia conpIenenlaiiedad econnica enlie sus nienlios, nedianle Ia adopcin de acueidos secloiiaIes paia oplinizai Ia uliIizacin y noviIidad de Ios facloies de pioduccin y paia aIcanzai escaIas opeialivas ehcienles en leininos econnicos. EMBAIXADOR EDUARDO SIGAL 202 La UNASUR, en canlio, peisigue oljelivos que si lien se vincuIan con cuesliones de Ia ns diveisa ndoIe - sociaI, econnica, eneigelica, hnancieia, educaliva, elc. -, en Ilina inslancia liende a Ia consliuccin de un espacio de inlegiacin poIlica enlie sus nienlios que podia, incIuso, consliluiise en una inslancia capaz de enfienlai Ios coniclos en Ia iegin. De esle nodo, es posilIe visIunliai una dinnica iegionaI que conlenpIe aI MLRCOSUR cono eI eje de un espacio econnico conn deslinado a piopiciai decisiones de inveisin pioducliva, una heiianienla de desaiioIIo paia Ia iegin y no un nlilo coneiciaInenle fenicio, y a Ia UNASUR cono eI nlilo de conceilacin poIlica enlie sus nienlios. Iaia que esle conlexlo, que apaiece cono eI ns desealIe, sea posilIe, es necesaiio que cada uno de Ios inlegianles de eslos piocesos Ios jeiaiquice cono piioiilaiios a Ia hoia de diseai e inpIenenlai su poIlica exleiioi, as cono a Ia de iesoIvei sus coniclos. Lsle conceplo es de una inpoilancia fundanenlaI y enliaa lsicanenle eI iespelo y uso adecuado de Ias insliluciones que se ciean en viilud de Ios piocesos de inlegiacin. As olseivanos cno Ia Aigenlina, aI iguaI que eI ieslo de Ios inlegianles de eslos piocesos de inlegiacin, insislen en piopiciai eI piiviIegio de Ios espacios de inlegiacin cono nlilos adecuados paia Ia conceilacin de eslialegias poIlicas, econnicas y coneiciaIes conunes que peinilan polenciai Ia conpelilividad de lodos y cada uno de sus nienlios. Si deI MLRCOSUR y Ia UNASUR se liala, olseivanos cuanlo avanzanos Ias opoilunidades que se nos piesenlan y Ios desafos que lenenos. Delenos nejoiai en cuesliones de gian inpoilancia cono eI peifeccionanienlo de Ia Unin Aduaneia, Ia cooidinacin de Ias poIlicas nacioeconnicas y Ia supeiacin de Ias lialas sociaIes y cuIluiaIes. Henos cieado un pioceso de soIucin de conlioveisias, encaigado de iesoIvei Ias difeiencias que puedan suigii enlie dos o ns nienlios deI lIoque. No hay que oIvidaise que nueslios pases no fueion sienpie anigos. Duianle aos, paia Ias fueizas ainadas aigenlinas o liasiIeas, Ia hiplesis de coniclo eian iasiI o Aigenlina. Lslanos halIando de olios lienpos, peio hay que deciiIo cIaianenle: esla visin deI pasado ha peneliado hasla en nueslias piopias luiociacias. Delenos conenzai a pensai ieaIizai o piofundizai una pailicipacin en conjunlo anle Ios oiganisnos nuIliIaleiaIes, no sIo Ios de Ia OMC sino lanlien olios espacios. Seia posilivo pioyeclai esla inlegiacin iegionaI a nueslia acluacin en lodos Ios oiganisnos inleinacionaIes. La cieacin de un Olseivaloiio de CaIidad Denocilica, Ia cieacin deI anco deI Sui, Ia piopuesla deI gasoduclo deI PERSPECTIVA ARGENTINA: OPORTUNIDADES DESAFOS DE LA INTEGRACIN SUDAMERICANA 203 sui, Ia cieacin de ILTROSUR, Ia inicialiva hnancieia deI ono deI Sui, Ia cieacin de Ia cadena Ialinoaneiicana de leIevisin. Ln dehniliva, Aigenlina y iasiI delen lonai ieaI dinensin de Ia posiliIidad de conveiliise en eI ncIeo duio deI pioceso de inlegiacin sudaneiicana. Cuanlo ns se foilaIezcan y conpIenenlen sus oljelivos en eI MLRCOSUR y Ia UNASUR, hali nejoies condiciones paia Ia inlegiacin sudaneiicana. La inlegiacin en Sudaneiica se encuenlia consagiada poi una acunuIacin de opoilunidades y desafos cuya lona de conciencia iesoIveia Ia eslialegia de inseicin inleinacionaI. LI pioceso iequieie solie lodo de una dehnicin poIlica cIaia, consislenle, Ieglina y confoine con piocesos de decisin consensuados e inslilucionaIizados poi paile de Aigenlina y iasiI. 205 Comentrios - Oportunidades e desaos da integrao sul-americana :,42( +9Q2#( J('I*% )* ",.*)( Lsle seniniio e ceilanenle nuilo pioveiloso e veio nun nonenlo laslanle opoiluno, pois a ciise hnanceiia que o nundo vive nos oliiga a pensai eslialegias paia o MLRCOSUL e paia loda a inlegiao Ialino- -aneiicana. Un conenlaiisla deve olseivai lis inpeialivos paia o seu lialaIho no sei enfadonho: piineiio, no aliapaIhai a pIaleia no difciI piocesso de digeslo das infoinaes iecelidas e no ensinesnanenlo das nesnas. Segundo, enconliai aIgunas quesles de inleiesse geiaI, piovocaes, solieludo. L, leiceiio, sei lieve. Reslou laslanle cIaio, de lodas as exposies aqui, que as anIises deven Ievai en consideiao o nundo en nudana, a ciise hnanceiia, solieludo a noile-aneiicana, e a evoIuo ipida de novos e inpoilanles aloies e pases no conlexlo econnico, cono a China. Lslas quesles no so apenas ieIevanles paia cada pas, isoIadanenle, nas lanlen paia lodo o piocesso inlegialiio. Sen dvida aIguna, a China, con o seu peso econnico, inui, poi vezes, lanlo de foina negaliva cono posiliva, paia a inlegiao das econonias. Inuencia, ainda, a conceilao de poIlicas dos pases Ialino-aneiicanos, paia no nos iesliingiinos ao escopo econnico, pois eslanos faIando no s do MLRCOSUL, no s da CAN, nas lanlen da UNASUL. L ieslou cIaio, lanlen, que no exisle nais opo paia o desenvoIvinenlo auliquico, paia un desenvoIvinenlo fechado denlio PAULO EMLIO BORGES DE MACEDO 206 de si pipiio, das pipiias fionleiias. Iaiece-ne havei consenso enlie os pases, incIusive enlie os pases naioies, de que as suas eslialegias de ciescinenlo passan peIo piocesso de inlegiao. No ne paiece nais viveI, no secuIo XXI, a ideia de econonias nacionais aulnonas e isoIadas. Apesai da Ienlido e, poi vezes, de aIgunas desiIuses con o desenvoIvinenlo do piocesso de inlegiao, o MLRCOSUL e una ieaIidade, e no e nais possveI sei desfeilo. Na sesso da nanh, ouvinos enlaixadoies ahinaien que havia pouca pailicipao da sociedade civiI e do enpiesaiiado na consliuo do MLRCOSUL. Ressenlia-se de que no havia ainda enpiesas linacionais liasiIeiio-aigenlinas. Mas apesai da Ienlido dessas pionessas, eu lenho a inpiesso que, se una poIlica goveinanenlaI lenlasse se desfazei do MLRCOSUL, as fedeiaes de coneicio e as fedeiaes das indsliias do iasiI seiian as piineiias a se Ievanlai conlia. Aciedilo que o MLRCOSUL e, de falo, una ieaIidade que hoje no pode sei desfeila. Nen se pode ignoi-Ia. Resla salei o que fazei con essa ieaIidade. Apiofund-Ia` Quais so as eslialegias paia apiofund- Ia` SaIla aos oIhos que h necessidade de se fazei una inlegiao con piagnalisno. So viias as ideoIogias, so disciepanles as posies en ieIao ao desenvoIvinenlo econnico, so diveisos os ndices de desiguaIdade sociaI e so vaiiadas as soIues paia lais e lais piolIenas. Mas a inlegiao deixou de sei neia landeiia. H una lendncia geiaI de se voIlai paia os piocessos inlegialiios con piagnalisno, alandonando devaneios, deixando de Iado as ideoIogias - ideoIogia na acepo naixisla do leino, cono nscaias de ieaIidades no nuilo len dehnidas. H nuilos anos, a Aneiica do SuI loinou-se un espao piioiiliio paia a poIlica exleina liasiIeiia, desenvoIvido con seiiedade e piagnalisno. Lssa evoIuo iepiesenla un piogiesso e vai nuilo ao enconlio do aluaI conlexlo liasiIeiio, en que a nova Iiesidenla se voIla exalanenle paia una poIlica nais piagnlica. RessaIlou-se lanlen que o piincpio denocilico e hoje piecondio paia quaIquei piocesso de inlegiao. AIguns iegines nais auloiiliios poden, ale nesno, conduzii os piocessos de inlegiao con naioi veIocidade e ale con naioi sucesso, nas a sua Iegilinidade vai dependei senpie da ehccia, do sucesso. No e o caso de piocessos desenvoIvidos poi pases denocilicos. Lsles conseguen Ievai a calo os piocessos inlegialiios con seienidade poique eIes no dependen de xilos, dependen, islo sin, do apoio de seus povos. Una inlegiao conduzida dessa naneiia len nais Iegilinidade e conla con una lase COMENTRIOS - OPORTUNIDADES E DESAFIOS DA INTEGRAO SUL-AMERICANA 207 nais sIida. Cale aqui iessaIlai, os dois giandes piocessos de inlegiao nais lialados aqui nesse seniniio, MLRCOSUL e UNASUL, anlos conln una cIusuIa denocilica. Denociacia e hoje iequisilo paia a Aneiica Lalina. O MLRCOSUL no e nais s un acoido coneiciaI, eIe e condio paia o desenvoIvinenlo. Mais do que un neio piocesso de inlegiao, eIe e una eslialegia de desenvoIvinenlo nacionaI. Sen dvida, o MLRCOSUL e un acoido coneiciaI, poien, lanlen no h dvida de que quei sei nais do que un acoido coneiciaI, quei se loinai una unio aduaneiia peifeila, quei piogiedii ale o oljelivo de un neicado conun. Quen sale, no fuluio, ale nesno una noeda conun, conludo, eIe e, anles de nais nada, una condio paia o desenvoIvinenlo, e una veidadeiia poIlica nacionaI dos pases paia o seu desenvoIvinenlo econnico. Ioi isso, eIe no pode sei sinpIesnenle oIvidado, eIe no pode sei esquecido, eIe no pode sei ignoiado. LIe e una ieaIidade, e essa ieaIidade piecisa sei Ievada en consideiao cono un dado paia o piocesso de lonada de decises. Tiala-se de una poIlica no apenas coneiciaI, nas de desenvoIvinenlo econnico nacionaI. Lnlielanlo, dilo isso, no se pode esquecei as pionessas no cunpiidas do MLRCOSUL. Cono ieaIiz-Ias` Cono conciIiai o cunpiinenlo dessas pionessas con una eslialegia de iegionaIisno aleilo` Mencionou-se aqui que o MLRCOSUL deve adolai una eslialegia de iegionaIisno aleilo. LIe no deve hcai ensinesnado, no deve hcai cenliado en si nesno, pois o pipiio MLRCOSUL seiia lanlen una eslialegia de inseio en una econonia gIolaI. Mas apiofundai a inlegiao e ieaIizai as pionessas no seiia una denaiche conliiia a ideia de iegionaIisno aleilo` Cono pIanejai o fuluio do MLRCOSUL` LIe hoje conla con insliluies que no so piopiianenle inleigoveinanenlais cono, poi exenpIo, o IARLASUL, o paiIanenlo do MLRCOSUL, e o AIlo Repiesenlanle do MLRCOSUL. Lvidenlenenle, no eslanos aliaando a ideia de insliluies conuniliias, cono exisle na Unio Luiopeia. Lnloia o paiIanenlo seja una insliluio conun aos dois piocessos, a supianacionaIidade ainda no e a Igica poi aqui. No enlanlo, j no sonos nais un piocesso inlegialiio inleigoveinanenlaI puio, pois apiesenlanos canais de conunicao con agenles no ohciais. Isso nos Ieva a pensai que, agoia, no s as foias econnicas, nas as foias sociais de un nodo geiaI, a sociedade cono un lodo, poden lonai a fienle do piocesso do MLRCOSUL. O MLRCOSUL deixou de sei apenas una poIlica de Lslado e se loinou una ieaIidade sociaI dos pases da Aneiica do SuI. PAULO EMLIO BORGES DE MACEDO 208 Ioi hn, un dos lenas de naioi ieIevncia de lodas as exposies aqui so as ieIaes enlie os dois giandes piocessos de inliegiao: MLRCOSUL e UNASUL. H una noliia pieocupao en cono seio essas ieIaes, e se poivenluia un piocesso ii se soliepoi ao oulio. O consenso geiaI e de que h necessidade que eIes no se solieponhan, que sejan conpIenenlaies, e ne paiece havei lons nolivos paia lanlo. A UNASUL no se piope sei una unio aduaneiia. LIa liala de lenas que, de aIguna naneiia, eslo esquecidos no MLRCOSUL, cono a inlegiao fsica e eneigelica. De falo, cono ieaIizai una inlegiao coneiciaI se no lenos esliadas, se no h vias de escoanenlo enlie os pases` Con a inlegiao fsica, eslanos ieaIizando, agoia, no secuIo XXI, aIgo que h nuilo lenpo j foi consoIidado na Aneiica do Noile e na Luiopa. Cono ieaIizai un desenvoIvinenlo inlegiado sen eneigia eIeliica` Tenos descoleilo nuilas jazidas de peliIeo e de gs naluiaI. IolenciaI eneigelico no nos faIla. O que piecisanos e fazei essa eneigia ciicuIai, e os necanisnos eslo sendo ciiados. Lslou pensando no Iaiaguai e nos iecuisos que alsoiveu do IOCLM paia a consliuo da sua iede de eneigia eIeliica. A inlegiao eneigelica conslilui, con loda a ceileza, pie- -iequisilo paia o desenvoIvinenlo econnico. A UNASUL ven desenpenhai un papeI nuilssino inpoilanle de que, aps a Cueiia das MaIvinas, hcanos ifos: una esliuluia de defesa. A UNASUL no suige nos nesnos noIdes do TIAR, eIa se piope a eslaleIecei poIlicas de conceilao en naleiia de defesa da Aneiica do SuI. AIcen disso, e un foio de conceilao poIlica, que nos peinile faIai en none da Aneiica do SuI con o ieslo do nundo. Lenlio de un liecho jocoso de }ose Oilega y Cassel, na sua olia, de 193O, 7 =*D*2#6( ),% ",%%,%. O hIsofo espanhoI auloi conla a hisliia que Vicloi Hugo iecepcionava auloiidades nun saiau dipIonlico. Toda vez que un iepiesenlanle enliava e eia anunciado, o esciiloi piocIanava aIguna conliiluio inpoilanle que o pas daqueIe dipIonala havia feilo ao nundo. Ioi exenpIo, ao enliai o iepiesenlanle do Reino Unido, Vicloi Hugo leiia excIanado: Ah, Shakespeaie!. Iaia o pIenipolenciiio da Rssia, eIe leiia ahinado: ToIsloi!. Lis que de iepenle enlia o iepiesenlanle da Mesopolnia. H ceilo suspense na pIaleia solie o que o neslie ii dizei, nas eIe sen sequei liluleia: Ah, a Mesopolnia! A hunanidade. A Aneiica do SuI esl agoia se dolando de insliluies poIlicas e de una face. A Unio Luiopeia len peisonaIidade inleinacionaI, a Luiopa len un ioslo. A Aneiica do SuI esl agoia ciiando o seu ioslo. Lspeienos que essa idenlidade conliilua no s paia consoIidai lodos nossos piocessos de inlegiao, nas lanlen consoIide una neIhoi inseio no nundo. 209 Comentrios - Oportunidades e desaos da integrao sul-americana +9D,#8,)(' R4#K 3*2#C* )* -*#8,% @(''S, Lxisle una ieIao nuilo piofunda enlie ieIaes inleinacionais e Hisliia. O lena da inlegiao naica piofundanenle nosso piesenle e esl deslinado a inuenciai decisivanenle nosso fuluio. Lnlielanlo esl foilenenle caiiegado de Hisliia. Ioi, poilanlo, nuilo aceilado coneai esla seiie de paiceiias enlie o IHC e o Ilanaialy sol a peispecliva do que, en Hisliia, se chana piesenlisno ou piesenlidade. Ouvinos hoje apieciaes vaIiosas solie a evoIuo e as ciicunslncias de un piocesso - a inlegiao suI-aneiicana - que len os seus nisleiios, que despeila ocasionaInenle ieaes negalivas, nas que exeice podeiosa aliao, lanlo nos neios goveinanenlais quanlo na sociedade civiI dos pases envoIvidos. Ao iepiesenlai, de ceilo nodo, a anllese da soleiania, piincpio solie o quaI eslo laseados os Lslados nacionais, a inlegiao no deixa de sei una ulopia. Cono laI, despeila iIuses e aliai o enlusiasno dos indivduos. Todos ns goslanos de vei una ulopia ieaIizada, ou peIo nenos de peiseguii una ulopia. Conlaian-ne ceila vez a hisliia de un giahlo, no sei len se ieaI ou inaginiio, que suigiu nun nuio de aIgun pas cenlio-aneiicano, en pIena canpanha eIeiloiaI, que dizia - asla de ieaIidade! Queienos pionessas!. A ulopia iepiesenla essa pionessa que ns, nacionais de pases ainda assinaIados poi foiles conliasles, queienos loinai ieaIidade! Cosluno dizei que o MLRCOSUL e, poi exlenso, lodo o piocesso de inlegiao da Aneiica do SuI poden sei caiacleiizados cono una ulopia EMBAIXADOR LUIZ FELIPE DE SEIXAS CORRA 210 conscienle. Ou seja, una consliuo ale ceilo ponlo viiluaI, iesuIlanle no necessaiianenle apenas de un vago lenoi da ieaIidade - cono so de una foina ou de oulia as ulopias - nas lanlen da deleininao de encaiai a ieaIidade cono una laiefa peinanenle e una inveno peipelua. A inlegiao, na veidade, e una ieaIidade possveI. Lsla possiliIidade hcou lianspaienle en lodas as inleivenes que ouvinos hoje. Se a inlegiao e possveI - ainda que no esliilanenle ieaI -, o papeI dos Coveinos e dos agenles econnicos deve sei senpie o de aluai paia anpIiai os Iiniles do possveI. A inlegiao da Aneiica do SuI paile de duas sul-iegies (os Andes e o Iiala), cujas Hisliias foian naicadas desde o peiodo ps-coIoniaI (na veidade nesno desde o peiodo coIoniaI), poi gueiias ou confIilos, Iigados, de un Iado, ao piocesso de foinao do que viiian a sei os Lslados nacionais e, de oulio, a Iideianas Iocais de cunho nais ou nenos caudiIhesco. Nos Andes, os conilos que deian oiigen ao esfaceIanenlo da ulopia loIivaiiana foian endgenos: hispnicos conlia hispnicos, caudiIho conlia caudiIho. Na iegio do Iiala, o nico espao suI-aneiicano onde as fienles coIonizadoias se enconliaian, os conilos foian de oulia naluieza, caiiegados de anlagonisnos heidados da IennsuIa Ileiica. CasleIhanos, de un Iado, Luso-iasiIeiios de oulio dispulando a denaicao dos Iiniles ailihciais e iiieaIizveI das ToidesiIhas. L, nais concielanenle, o conlioIe da acia do Iiala, suposla poila de enliada paia iiquezas nineiais janais enconliadas. SecuIos nais laide, a inlegiao andina e a inlegiao pIalina iesuIlaian de vises nodeinas deslinadas a conlei e a ionpei anlagonisnos hisliicos que havian peidido a sua iazo de sei. Mas que leinavan - leinan ainda en aIguns casos - en peinanecei, poi ineicia, nas nenlaIidades nacionais. Isso e noinaI. Na pipiia Luiopa, apesai de lodo o avano veiihcado no piocesso de inlegiao e da supianacionaIidade, ainda suigen aqui e aIi pieconceilos deiivados de oulias fases das Hisliias nacionais dos pases da iegio. No nosso caso, o piolIena foi que esses anlagonisnos peinaneceian ale nuilo iecenlenenle nas nenlaIidades dos segnenlos niIilaies de cada pas. Na iegio andina, en funo de quesles de Iiniles iiiesoIvidas, Ialenles, ou naI iesoIvidas, e, no Iiala, solieludo en funo do apioveilanenlo dos iios da acia, caso enlIenlico de Ilaip, que conliaps o iasiI a Aigenlina. }uslihcavan-se, con isso, caiieiias ainanenlislas, hipleses de gueiia, e oulias nanifeslaes que assuniian aIainanle ieaIidade na epoca en que nosso conlinenle esleve doninado peIa Igica dos iegines niIilaies. COMENTRIOS - OPORTUNIDADES E DESAFIOS DA INTEGRAO SUL-AMERICANA 211 A nolivao poIlica, a deleininao de supeiai as sepaiaes ieais e/ou inaginiias enlie nossos pases nedianle a inlegiao apaiece cIaianenle nas Iinhas e nas enlieIinhas de pialicanenle lodas as inleivenes que ouvinos hoje. Se len que fundanenlaInenle posiliva, a oiigen poIlica do piocesso de inlegiao e iesponsveI lanlen poi ceilo giau de inpieciso en ieIao a seus oljelivos e neios. Tanlo no que se iefeie a Conunidade Andina que, aps peiodo iniciaI de nolveI e pionissoi ciescinenlo, se ieduziu e, ale sol ceilos aspeclos, se eslioIou, quanlo no que diz iespeilo ao sequencianenlo da consliuo do Meicado Conun iasiI/Aigenlina (Tialado de 1989), posleiioinenle anpIiado - enloia en nuilos aspeclos diIudo - no nlilo do MLRCOSUL, sol a foina de una Unio Aduaneiia que no se conpIelou ale hoje. Anlas foian piecedidas peIa ALALC/ ALADI e agoia se vn aconpanhadas peIa UNASUL, conpondo un quadio pailicuIainenle anlguo, ale ceilo ponlo iedundanle e evenluaInenle dispeisivo. Tiala-se de un fenneno que esl a iequeiei un foco nais pieciso. Se e que ainda sonos capazes de pensai en leinos nais concielos a Iuz da foile ciise poi que aliavessa o nodeIo de lodos os exenpIos de inlegiao con lendncia a supianacionaIidade: a Unio Luiopeia. L se e que conseguiienos supeiai nossa lendncia alvica a eIidii os piolIenas con que lenos de Iidai, con sucessivas U4#&*% *$ ,P,$&! InfeIiznenle, a lendncia a desconcenliai, a aliiai en lodas as diiees, a inovai sen lei cunpiido piecedenlenenle as nelas liaadas, conlinua nuilo viva na nossa iegio... Os casos do MLRCOSUL e da Conunidade Andina so seneIhanles, enloia pailan de siluaes diveisas. Nos Andes, peinanece una ceila sineliia: as dispaiides enlie os pases da iegio no so lo giandes, nas suas esliuluias piodulivas so, ale ceilo ponlo, seneIhanles e sol nuilos aspeclos iedundanles. Iica difciI inlegiai, sol una peispecliva voIlada paia a supianacionaIidade (ou, peIo nenos, paia a inleinacionaIidade) o que e seneIhanle. No caso do MLRCOSUL h nais conpIenenlaiidades. Mas sulsisle un piolIena de oulia naluieza: o das assineliias enlie os nenlios. No nonenlo en que o piocesso deixou de sei liIaleiaI envoIvendo iasiI e Aigenlina, e passou a incIuii o Uiuguai e o Iaiaguai, essas assineliias foian se loinando, pouco a pouco, veidadeiias fialuias exposlas no sislena, ielaidando sua evoIuo. No que se iefeie ao MLRCOSUL, a Igica poIlica, segundo a quaI eia necessiio junlai os qualio pases, acalou supeiando a Igica econnica que aconseIhava inlegiai piineiianenle as esliuluias piodulivas e coneiciais das duas unidades naioies anles de anpIiai o piocesso. EMBAIXADOR LUIZ FELIPE DE SEIXAS CORRA 212 O falo e que, enlie a Igica poIlica e a Igica econnica, oplanos poi hcai con as duas e no lenos conseguido avanai lanlo quanlo desejaianos, na veidade, nen nuna, nen noulia. Iaia uliIizai a Iinguagen de un dos lexlos apiesenlados ao Seniniio, do olinisno oiiginaI passanos a un piesenle de quase desiIuso. A UNASUL foi concelida paia piopiciai ponlos de conveigncias geiais enlie os dois piocessos iegionais e conliiluii paia supeiai as diveigncias ponluais que olsliuan e ainda olsliuen no inleiioi de cada un, o seu apioveilanenlo. H, poilanlo, una expeclaliva lenevoIenle en loino da UNASUL, aconpanhada, poien, de ceilo celicisno en ieIao a sua capacidade de agiegai vaIoi a piocessos de inlegiao que se ln nosliado cada vez nenos capazes de avanai nos caninhos oiiginaInenle liaados. A giande e nuilo signihcaliva coincidncia en loino da UNASUL - acho que vaIe a pena fiisai len esse aspeclo - e a sua capacidade de pionovei a cIusuIa denocilica e asseguiai a pievaIncia desle que e, sen dvida, nosso naioi len conun, nosso giande vaIoi agiegado, nossa naioi conquisla hisliica: a denociacia! Ioi si nesno, a denociacia no iesoIve os piolIenas da nossa iegio, nas sen eIa, nossos piolIenas janais seio iesoIvidos. Iica evidenle das inleivenes dos pailicipanles no Seniniio que a lenevoIncia con que lodos veen os piocessos en cuiso na iegio se acha aconpanhada de ceila inpacincia con a denoia en se ollei iesuIlados nais concielos, seja no apiofundanenlo da inlegiao, seja na soIuo dos piolIenas deiivados das assineliias exislenles no inleiioi de cada lIoco. Do Iado liasiIeiio e peiceplveI una piopenso a ciei que o pas, poi suas dinenses econnicas e peIo iaio leiiiloiiaI que se eslende do Noile ao SuI da Aneiica do SuI, eslaiia piedeslinado a conliiluii con o dinanisno necessiio paia a consislncia do piocesso. Lnlielanlo,ns liasiIeiios lendenos, ocasionaInenle, a no nos dainos conla de que aquiIo que concelenos e enlendenos cono lenevoIncia pode, nuilas vezes, sei peicelido peIos denais cono piepolncia. Da o cuidado con que a dipIonacia liasiIeiia piocuia se novei na iegio sen pielenses ou veIeidades de Iideiana. Ln oulias paIavias: no novida peIa deleininao de iepiesenlai a vonlade dos denais, nas poi una disposio de junlai peas, alivai conveigncias e calaIizai vonlades ieais ou polenciais. L fciI faIai. DifciI, poien, e fazei. Solieludo quando se len piesenle que a ieIao do iasiI con os pases andinos esleve hisloiicanenle assinaIada poi una caiga de aIheianenlo, de dislancianenlo, e que COMENTRIOS - OPORTUNIDADES E DESAFIOS DA INTEGRAO SUL-AMERICANA 213 a ieIao do iasiI con os pases pIalinos foi hisloiicanenle caiiegada de confionlaes e conilos ainados, lanlo no peiodo coIoniaI, enlie IoilugaI e Lspanha, quanlo no peiodo inedialanenle ps-coIoniaI duianle o piocesso de dehnio dos Lslados nacionais. No caso espechco da Aigenlina, a oulia giande unidade da Aneiica do SuI, nossas ieIaes esliveian senpie assinaIadas poi una pecuIiai caiga hisliica de conliaposio, que se nanifesla conslanlenenle ao Iongo da das ieIaes enlie os nossos pases, assinaIada poi inpuIsos anlagnicos. Ioias de expanso, de ciescinenlo, de consoIidao do Iado liasiIeiio, veisus inpuIsos de pieveno, de conleno, de lusca de equiIliio do Iado aigenlino, ccIica e ocasionanenle conlialaIanados poi lenlalivas de aconodao. A diaIelica lsica conleno x expanso e sonenle a nais conslanle que caiacleiiza, oiiginaInenle, a ieIao. Lxislen nuilas oulias conliaposies que difeiencian as aliludes e as sensiliIidades das sociedades liasiIeiia e aigenlina. A lluIo de iIusliao indicaiia aIgunas: a lendncia aigenlina ao piincipisno veisus a lendncia liasiIeiia ao piagnalisno, a quaIidade aigenlina veisus a quanlidade liasiIeiia, a idenlihcao socio-cuIluiaI da Aigenlina con o piineiio nundo veisus a naioi ahnidade liasiIeiia con o nundo en desenvoIvinenlo, e, assin poi dianle, loda una seiie de duaIidades ou dicolonias que quaIihcan a nossa ieIao e ajudan a expIicai ceilas aliludes e conpoilanenlos ao Iongo da Hisliia. Quando se len piesenle lananha disseneIhana de foinao, eslas peisonaIidades nacionais coIelivas lo diveigenles, assin cono as conliaposies hisliicas foinidveis que peinaneceian ao Iongo da vida independenle dos nossos pases ( a ponlo de nossas iespeclivas hipleses de conilo eslaien, ale poucas decadas, cenliadas nun conlia o oulio), loina-se nais fciI vaIoiizai a signihcao hisliia da aIiana eslialegica a quaI conseguinos consliuii a pailii do piojelo de inlegiao. Anlagonislas no passado, iasiI e Aigenlina so hoje, cono se conenlou en loino desla nesa, pases que, sen nenospiezaien suas difeienas, peicelen-se nuluanenle cono inleiIoculoies piiviIegiados e paiceiios essenciais na consoIidao e na expanso dos seus iespeclivos piojelos nacionais e inleinacionais. Hoje conpailiIhanos adenais a convico de que, paia que esses oljelivos possan sei alingidos, e essenciaI que sejan conpIenenlados sol una peispecliva iegionaI nais anpIa. Ln Ilina anIise, o que se inpe cono iesuIlanle da inlegiao enlie iasiI e Aigenlina, e o que se podeiia denoninai de una zona de piospeiidade conpailiIhada en loda a Aneiica do SuI. Iaia que EMBAIXADOR LUIZ FELIPE DE SEIXAS CORRA 214 Aigenlina e iasiI possan-se senlii seguios, e inpiescindveI a ciiao e a consoIidao de un quadio de eslaliIidade e desenvoIvinenlo en loda a iegio. Da a concepo da UNASUL, da a necessidade de Ievai adianle o piojelo cujo oljelivo e, en Ilina anIise, ciiai conveigncias enlie os nossos piocessos de inlegiao. Cieio que a piincipaI concIuso que podenos exliaii dos delales de hoje e a de que nossos piocessos de inlegiao deven giaduaInenle deixai de sei novidos poi voIunlaiisnos. Laslieada poi un conhecinenlo adequado do conlexlo e das ciicunslncias hisliicas, a inlegiao iegionaI deve senpie, poien, nanlei-se en lusca da anpIiao dos Iiniles do possveI. Sen nininizai as dihcuIdades, nas sen iguaInenle alandonai os ideais - as ulopias - que nos inpuIsionan. L essenciaI, poilanlo, que o piocesso de inlegiao seja avaIiado lanlo en funo do que eIe e, quanlo do que eIe no e. O senlido do possveI deve piopoicionai-nos a capacidade de enlendei que o que esl len nuilas vezes assin, esl poique deixou de andai naI, nas pode eslai senpie neIhoi. Ciaas a quaIidade dos nossos exposiloies de hoje, aciedilo que o exeiccio cunpiiu pIenanenle o oljelivo de eslinuIai un esfoio de aIleiidade, ou seja, conliiluii paia que cada un possa vei con os oIhos do oulio una ieaIidade que afela iguaInenle a lodos ns. Ou apioxinanos nossas peispeclivas ou eslaienos condenados a conlinuai encaiando os nesnos fennenos con oIhos dislinlos e enxeigando, cada quaI, coisas difeienles, un acusando o oulio de no vei o que, no fundo, piefeie no vei. 215 Debates !2P,$d,B0/ s06) E0:,L010 [0+3,7J&6 = O falo de eslainos no Inslilulo Hisliico e Ceogihco faz con que seja ainda nais peilinenle olseivai que a geogiaha e a hisliia da Aneiica do SuI so anli- -inlegiacionislas. Coneo peIa geogiaha, que no favoiece a inlegiao. Nen a do sulconlinenle, nen a dos pases suI-aneiicanos. Lssa e una ieaIidade que lenos de encaiai e supeiai. A nossa heiana geogihca nada len a vei con a expeiincia euiopeia. L, peIo conliiio, a geogiaha e favoiveI a inlegiao, que s no se ieaIizou anles poi faIla de vonlade poIlica. AIenanha e Iiana, poi exenpIo, liigavan poique cada un achava que peideiia se o oulio pievaIecesse. S depois da Segunda Cueiia MundiaI chegaian a concIuso de que eia neIhoi deixai de nalai uns aos oulios e liiai lenefcio da inlegiao que, geogiahcanenle, j pieexislia. Tanlen h dihcuIdades hisliicas. Vinos, con Iiancisco Doialiolo, que os piocessos de independncia liasiIeiio e hispano- -aneiicano foian difeienles e geiaian necanisnos de afaslanenlo. A paz que o iasiI gozou depois da Cueiia da TipIice AIiana, ao inves de apioxinai, nos afaslou dos nossos aIiados, poique as esliuluias coneiciais e econnicas eian paiaIeIas e deslacadas. Lnlie iasiI e Aigenlina no havia nenhun enlendinenlo e nenhun desenlendinenlo, pois enquanlo vendanos piodulos de solienesa (cafe, cacau, acai), a Aigenlina vendia caine. Os conpiadoies eian dislinlos: paia ns, os Lslados Unidos, paia a Aigenlina, a Luiopa. Aigenlina e iasiI nunca DEBATES 216 enliaian en gueiia, apesai da giande vonlade de aIguns seloies dos dois Iados, poique, na veidade, no eianos iivais. Se a geogiaha e a hisliia no ajudan, a iazo nos denonslia que, paia aunenlai as polenciaIidades, e inpoilanle que nos unanos ao inves de conlinuai iesliilos as nacionaIidades. Cale una cilica a ns nesnos, liasiIeiios, e a lodos os denais suI-aneiicanos: ainda sonos soleianislas, ainda sonos excessivanenle nacionaIislas. Deveiia havei, nas no h consenso en loino de una viso de desenvoIvinenlo iegionaI. Ao conliiio, cada pas, cada goveino oIha paia denlio de suas pipiias fionleiias e eslaleIece poIlicas de inlegiao cono consequncia dessa viso aulocnliica. O exenpIo iecenle do aunenlo do III solie os caiios inpoilados noslia cIaianenle isso. L o iasiI oIhando paia a expoilao chinesa e piocuiando una pioleo excIusiva. Ao descoliii que o Uiuguai eslava sendo negalivanenle afelado peIa nedida piolecionisla, de iepenle se d conla de que len de fazei una seiie de coiiees. As poIlicas nacionais piepondeian. Aigenlina e iasiI ale hoje no uniian seus paiques indusliiais paia se loinaien nais conpelilivas no neicado nundiaI. L un se piolegendo do oulio. H un giande dehcil de inlegiao, que no decoiie piopiianenle da faIla de vonlade poIlica, e nais da heiana hisliica, cuIluiaI, nacionaIisla, soleianisla. TaIvez a UNASUL consiga supeiai esse dehcil, espeio que sin. Caso conliiio, o piocesso de inlegiao vai sei nuilo Ienlo. O que eu goslaiia de sulIinhai aqui e que lodos ns, suI-aneiicanos, piecisanos nos convencei de que uige supeiai as quesles hisliicas e lialaIhai paia que a geogiaha se conveila en nossa aIiada. Cono no podenos ieescievei a hisliia, a ninha concIuso e de que sonenle poi neio de una injeo nacia de iecuisos na inlegiao fsica podeienos piogiedii en oulios seloies. ./0L&660/ s06) D,/706 97&$d0 = H piecedenles de coopeiao cuIluiaI inpoilanles que podeiian sei ielonados e que faciIilaiian, a neu vei, enlendinenlos poIlicos, aIen de apioxinai as sociedades. Ioi exenpIo, na decada de 4O, iasiI e Aigenlina iesoIveian edilai una coIeo aigenlina de auloies liasiIeiios e una coIeo liasiIeiia de auloies aigenlinos. De conun acoido, escoIheian-se auloies signihcalivos dos dois pases e piovidenciaian-se as liadues paia o espanhoI e paia o poilugus. Iodeianos pensai en oulias coIees. Seiia un neio ehcienle de aunenlai o conhecinenlo nluo. DEBATES 217 Caleiia lanlen Ienliai a hguia de SiIveslie Iinheiio Ieiieiia, un giande dipIonala liasiIeiio, o Ilino que exeiceu a funo de Minislio das ReIaes Lxleiioies no lenpo de D. }oo VI no iasiI, e que conlinuou sendo Minislio dos Negcios Lsliangeiios quando D. }oo VI voIlou a IoilugaI. Iinheiio Ieiieiia apiesenlou un piojelo de confedeiao dos pases agiedidos ou aneaados de agiesso, que foi enviado a consideiao de viios pases da iegio. Lsse piojelo pode sei consideiado un piecedenle do que viiia a sei o Congiesso do Ianan e os Acoidos de 1826. Tanlen giaas a SiIveslie Iinheiio Ieiieiia, o Reino Unido de IoilugaI, iasiI e AIgaives, con capilaI no Rio de }aneiio, foi o piineiio pas a ieconhecei a independncia das Iiovncias Unidas do Rio da Iiala, assin cono o piineiio a ieconhecei a independncia da CoInlia. Iiecedenles hisliicos cono esses deveiian sei ieIenliados e difundidos enlie lodos os pases da iegio, cono inpoilanles lipos de coopeiao no passado. !2P,$d,B0/ [$7P&/:0 <,P0$, = Lu queiia fazei una pequena olseivao solie aIguns aspeclos que j foian nencionados e que dizen iespeilo aos indivduos e as sociedades. O Di. SigaI iefeiiu-se a queslo dos esleielipos que se nanln apesai da apioxinao enlie os pases. Lsses esleielipos poden ale sei posilivos, se hcaien no canpo do hunoi, nas poden lanlen lei facelas negalivas, e eslas, a neu vei, seio nais faciInenle supeiadas se lialaIhainos no nlilo da cuIluia. O Minislio Ialiiola eslinuIou un esfoio de conceilao enlie os neios cuIluiais da iegio, de naneiia a piojelai con nais vigoi as iespeclivas cuIluias nos denais pases. Seiia nuilo opoiluno envoIvei os auloies e ediloies de MafaIda ou de Mnica, poi exenpIo, nesse lipo de piojeo cuIluiaI, isso no neio infanliI, que e onde ludo conea. Oulia queslo que desejo iessaIlai e a da incIuso sociaI. Ao faIai de incIuso sociaI na iea andina - lanlen nas oulias iegies, nas piincipaInenle na iea andina -, no e possveI deixai de deslacai a queslo indgena e os novinenlos que se desenvoIven en viios pases paia a iedeno e a pieseivao das dessas cuIluias . Oia, esses novinenlos poi vezes coIiden con piojelos de consliuo de esliadas ou de usinas hidieIeliicas. Coslaiia de laIvez ouvii un conenliio solie isso. Con ieIao a olseivao do enlaixadoi olafogo de que ns sonos soleianislas. Lslou de acoido, lodos os nossos pases so laslanle soleianislas, nas e pieciso ieconhecei que lenos neIhoiado. Ioi exenpIo, quando livenos dihcuIdades con a oIvia, devido a queslo do gs, o enlo Iiesidenle LuIa enconliou una naneiia negociada de supeiai o piolIena e seguii adianle sen piovocai un conilo. DEBATES 218 9+B/) 5$,+, ^;.!9_ = AIgunas exposies ln nanifeslado opinies paiecidas con a do piofessoi Ceiaido Caelano, solie a queslo da Iideiana sen hegenonia. Acho que esl na hoia de dehniinos diieilo o que se quei dizei con isso, una vez que a hegenonia se dehne cono una Iideiana do piocesso noiaI, aIiada ao exeiccio da foia. Assin, paiece conliadiliio faIai en Iideiana sen hegenonia. TaIvez fosse o caso de pensai nuna hegenonia sen o uso de iecuisos leIicos, sen inposio da Iideiana aos vizinhos. Con ieIao a soleiania e ao falo de seinos soleianislas, o que se len, na veidade, olseivado, nesles Ilinos lenpos, e un exeiccio de piogiessiva consliuo da inlegiao. Lslanos caninhando no senlido da inlegiao e, ao nesno lenpo, ahinanos as soleianias ao faz-Io. Nisso, a Aneiica do SuI diveige de lodas as expeiincias anleiioies. Quando ns nos senlanos a nesa de negociao, ieconhecenos os oulios cono iguais, ao conliiio do que aconlece en oulios casos. Deveianos oIhai nenos paia a Unio Luiopeia e oIhai nais paia o nosso piocesso, que len sido exlienanenle iico, con novas nuances que no so peicelidas en evenlos anleiioies. H ceica de un ano alis, o Lnlaixadoi olafogo ConaIves disse que ns eianos o exlieno- -ocidenle, e que lnhanos, poilanlo, de nos dehnii de oulia foina. Se no apioveilainos o nonenlo no quaI nos ahinanos cono aIgo difeienle, seienos apenas un eco de un piojelo que esl se esniIinguindo na Luiopa de hoje, pois, cono disse o piofessoi Iioii en lexlo iecenle, eIes jogaian foia o seu sociaIisno aIgunas decadas alis, e agoia o nilo da unio coiie o iisco de ii-se peIas guas da chuva. !2P,$d,B0/ s040 D7&2&+:& E,&+, <0,/&6 = Dianle das olseivaes do piofessoi Caelano, goslaiia de conenlai que, enquanlo a Aneiica Lalina e un conceilo, a Aneiica do SuI e una ieaIidade geopoIlica. Lsla e a giande difeiena. No vanos hosliIizai os que eslo foia da nossa iegio suI-aneiicana, nas ns sonos difeienles. Sonos difeienles dos denais aneiicanos. Segundo, goslaiia lanlen de assinaIai una onisso nos delales ale aqui. A neu vei, a inlegiao se faz con as pessoas, essenciaInenle. A inlegiao fsica e inpoilanle, nas no e ludo. A inlegiao das eslalslicas e passageiia, no iepiesenla una ieaIidade. O que iepiesenla una ieaIidade e a inlegiao das pessoas, feila peIas pessoas. Ioi isso queio deslacai a inpoilncia da inlegiao das univeisidades, das acadenias, dos cenlios de ieexo, queio deslacai a ieIevncia do ii e vii dos nossos nacionais. DEBATES 219 Tive aIguna expeiincia na OLA. Cono lodos aqui salen, neu cuiicuIo len nais passado do que fuluio. Na OLA, nuilas vezes ne senli angusliado quando os noile-aneiicanos dizian vanos negociai, quaI e a eslialegia dos Ialino-aneiicanos`, e no havia nenhuna ou, poi oulia, havia nais de liinla. Lsle ponlo e inpoilanle: a eslialegia da Aneiica do SuI e a idenlidade suI-aneiicana vo saii dos cenlios de ieexo, das acadenias, vo saii do inleicnlio inleIecluaI de nenles pensando a Aneiica do SuI. F06,/$0 <,+:, [,B&, = Ln que nedida Ia pieseivacin de cuIluias aulclonas puede chocai con una visin de desaiioIIo que avanza Ia infiaesliucluia en zonas, diganos, vuIneialIes`, CuIes seian Ios deiechos de eslas polIaciones` o pienso que efeclivanenle hay una cada vez nayoi conciencia de Ia necesidad de Iogiai una conpaliliIidad enlie Ia necesidad que exisle de coneclai eslas polIaciones aI esfueizo nacionaI de desaiioIIo, y Ia necesidad lanlien de pieseivai sus deiechos y expeclalivas solie sus piopios leiiiloiios. Ln ese senlido, hay cada vez un nayoi enfasis en eI desaiioIIo de esludios pievios de inpaclo sociaI y anlienlaI, con enfoque eslialegico, que puedan inleivenii desde eI inicio nisno de Ia concepcin de Ios pioyeclos. Tanlien es nuy inpoilanle vei que Ios pioyeclos de Ios que eslanos halIando son aspiiaciones de Iaiga dala de Ias polIaciones de Ias iegiones. Son pioyeclos que IIevan decadas de no sei ieaIizados. Lnlonces, en ieaIidad, enpalan con aspiiaciones de desaiioIIo de Ias polIaciones. Ln eI Iei, eI Congieso acala de apiolai una Iey de consuIla pievia que es piopianenle un ieconocinienlo de Iicencia sociaI. La iesislencia a pioyeclos con inpaclo sociaI esl ns Iigada a Ias Ilinas pioleslas que ha halido solie lenas de pioyeclos nineios y su inpaclo. o quisieia anolai lanlien que, cono ha dicho eI Lnlajadoi olafogo, inlegiacin fsica es eI punlo nneio uno de Ia agenda de Ia inlegiacin conlinenlaI. Iienso que es lanlien eI punlo nneio uno de Ia agenda conlia Ia desiguaIdad. La Iucha, eI enfoque acluaI de ii hacia eI encuenlio de Ias pieocupaciones de incIusin, y de hacei un ciecinienlo que IIegue a lodos, pasa poi esle lena, poique Ia desiguaIdad no es soIanenle Ia difeiencia de quinliIes nayoies o nenoies de polieza. Ls leiiiloiiaI. Ln eI iea andina, es cIaisino que eI Iei ha sido laslanle exiloso en ieducii Ia lasa gIolaI de polieza, peio Ia polieza iuiaI sigue aII, no ha lajado. LIIa se coIoca en Ias zonas aIlo andinas, en Ias zonas anaznicas, en lodos aqueIIos leiiiloiios que no esln lien coneclados con Ios noloies DEBATES 220 de ciecinienlo. ah concueido con Io que vaiios de nosolios en Ia nesa han dicho: yo cieo que eI ancIa piincipaI de esle lena es Ia inlegiacin nacionaI. Ln veidad, eslas vas inleiocenicas de conexin hacia iasiI han caIado lanlo en Ia eslialegia peiuana poique, hnaInenle, Io que eslanos haciendo es inlegiai eI Iei con eI Iei, una paile con Ia olia. Lso esl Iigado no soIanenle con Io que puede sei Ia dinnica nacionaI, sino lanlien Ia dinnica de Ios vecinos. Hay una sinliosis que iefueiza y que se hace nucho ns piesenle en un nonenlo en que decinos que eI ielo nueslio es eI desaiioIIo con incIusin sociaI, eI ciecinienlo que IIegue a lodos. Lsla es una pieocupacin de vaiios de nueslios piesidenles, eI cno se coIoca esle lena de inlegiacin fsica en eI conjunlo de Ia agenda de inlegiacin nacionaI. Lnlonces ne paiece que, en eI fondo, hay una ienovacin deI conceplo de inlegiacin que Io saca de Io que eian, laI vez, Ias concepciones ns oilodoxas deI inicio, paia IIevaiIo ns aI encuenlio de Ias pieocupaciones sociaIes y de desaiioIIo de nueslios pases. ./0L&660/ [&/,/B0 D,&:,+0 = Cieo que eI cIic, Ia ailicuIacin enlie desaiioIIo nacionaI y desaiioIIo iegionaI es Ia cIave de Ia inlegiacin iegionaI, poique efeclivanenle lenenos poIlicas nuy naicadas poi ese enfoque soleianisla. Ieio hay aIgunas poIlicas que ya no pueden sei nacionaIes. Ioi ejenpIo, Cno cuidai nueslios ios desde Ios eslados nacionaIes`, Cno podenos iespondei aI desafo de facloies nigialoiios que van a ciecei, esla es Ia pievisin, en nueslio conlinenle` Ln Aigenlina ya hay 3 niIIones de Ialinoaneiicanos. Lslanos halIando de un 7,5 - 8 de Ia polIacin lolaI de Ia Aigenlina. Cieilas lendencias y cieilas ieaIidades ya no pueden sei enfocadas soIanenle desde una peispecliva nacionaI. Cno vanos a cuidai Ia cuenca deI io de Ia IIala, o nueslias giandes cuencas, desde enfoques neianenle nacionaIes` Nueslios inaginaiios nacionaIes fueian hechos paia pases que lenan que andai soIos. Hoy lenenos que ieailicuIai inaginaiios nacionaIes paia andai junlos. Lse es un desafo giganlesco, peio un desafo alsoIulanenle cenliaI, que liene dinensiones poIlicas y dinensiones cuIluiaIes. Ln segundo Iugai, se dice que a }ean Monnel Ie piegunlaian, esl en su auloliogiafa, si usled enpezaia de nuevo, poi dnde aiiancaia` eI dijo: aiiancaia poi Ia cuIluia. No es paia copiai eI nodeIo euiopeo, poique si no hay iecelas euiopeas paia Ia ciisis hnancieia de nueslios dias, nucho nenos hay iecelas paia eI pioceso de inlegiacin iegionaI, con hisloiias y geogiafas lan alsoIulanenle diveisas. Ieio Ia dinensin cuIluiaI deI Ios piocesos de inlegiacin es decisiva. ueno, lenenos en nueslia nesa aI diiecloi deI Aichivo NacionaI. Nueslias hisloiias no pueden sei esludiadas en aichivos nacionaIes. DEBATES 221 Nunca Io pudieian sei. Ieio hoy nenos que nunca. IiolalIenenle poique nueslias hisloiias lienen que incoipoiai esas olias hisloiias que no fueian hechas fionleias adenlio, nuchas de eIIas nuy penosas. Hoy quien quieie esludiai Ias vioIaciones a Ios deiechos hunanos conelidas duianle Ia dicladuia liene necesaiianenle que iecuiiii a aichivos de Ia iegin. Ioique enlie olias cosas, IanenlalIenenle, Ias dicladuias ieaIizaion piocesos de inlegiacin iegionaI nuy ehcaces. Yo no puedo salei que pas con Ios delenidos desapaiecidos uiuguayos sin consuIlai aichivos aigenlinos, aichivos paiaguayos, aichivos chiIenos. Una poIlica de aichivos en cIave iegionaI es alsoIulanenle decisiva. Lxisli un naeslio uiuguayo que, en Ios aos 2O, saIi poi Ia Aneiica Lalina a ievisai Ios nanuaIes escoIaies y cuI eia Ia visin de Ios olios Ialinoaneiicanos. Ioi que no Io hacenos hoy` adveiliianos hasla que punlo lenenos una aIleiidad denlio de Aneiica Lalina que es coiiosiva, que no es inlegiadoia. Recueido que, hace unos aos, en un seninaiio se incoipoi un nduIo de hunoiislas paia pensai en eI hunoi en Ia inlegiacin iegionaI. fue fanlslico poique nueslio hunoi esl hecho solie Ia lase de enlendinienlos neianenle nacionaIes, y nuchas veces esl hecha solie Ia lase de consliuccin de esleieolipos agiesivos, piofundanenle agiesivos. Lnlonces ah lanlien esl Ia queslion de Iideiazgo y hegenona. Ac hay un lena que hay que lonaise nuy en seiio. Solie lodo poique halIanos desde liadiciones. yo esloy halIando desde eI Rio de }aneiio. Iaia nadie puede pasai desapeicilido que, paia Aneiica deI Sui, iasiI liene una liadicin inpeiiaI. Nadie Io puede dejai de adveilii. Lnlonces, ns aII de Ia cIave sennlica que nos podia IIevai Iejos, que quieie decii sepaiai hegenona y Iideiazgo` ueno una cosa eI C'#94% #$&*' C,'*%. Lse es eI que ejeice eI Iideiazgo. Olia cosa es eI hegennico. Ln cIave sennlica podenos, peio si Io concielanos nos vanos a dai cuenla. Una cosa es incoipoiainos a un pioceso de inlegiacin que nos olIiga, enlie olias cosas, a cedei soleiana. Cedei soleiana paia que` Iaia conpailiiIa, poique es Ia nejoi naneia de defendeiIa. Lslo paia Uiuguay es olvio. Cno Uiuguay va a defendei su soleiana sin conpailiiIa` Ieio paia iasiI lanlien es necesaiio. iasiI, paia defendei su soleiana, liene que conpailiiIa. o cieo que Ia paIalia Iideiazgo, enlie olias cosas, puede iefeiii a una inlegiacin y liene aIgunas connolaciones favoialIes que Ia paIalia hegenona no liene. Ln cuaIquiei cIave salenos a quien nos eslanos iehiiendo. Y es de aIguna naneia salei que sienpie halIanos desde liadiciones y, lueno, que hay que halIai desde Ias liadiciones y no sei halIado poi eIIas. ne paiece que eI piineio que dele lonai eslo es iasiI. DEBATES 222 La difeiencia enlie conceplo y ieaIidad, no IIevaia a nuy Iejos, poique Ios conceplos son lanlien ieaIidad. o Io que digo es - y sinpIenenle quieio dejaiIo apunlado - no nos podenos oIvidai de Mexico. Mexico es eI pas con nayoi nneio de hispanohalIanles deI nundo. LI segundo ya es Lslados Unidos, con 5O niIIones de hispanohalIanles. Lslanos halIando de Iengua. Lslanos halIando de cuIluia. Lslanos halIando de consliuccin de inlegiacin. Ieio adens Mexico es un podei. Ioi supueslo, Mexico liene eI 85 de su coneicio a Ios Lslados Unidos, peio yo no diia que no lenenos nada que hacei con Mexico. o diia que, en una Igica de cicuIos concenliicos, hay un espacio paia eslalIecei vncuIos Ialinoaneiicanos desde eI MLRCOSUR, hasla Ia UNASUR. o diia que lenenos nuchos nolivos desde Sudaneiica paia lenei eI iadai a Aneiica Lalina y lanlien a Cenlioaneiica, o sea a Aneiica Lalina. Lnlie olias cosas poique, si no Ia lenenos en eI iadai, no nos quejenos Iuego de que Mexico se ha conveilido en Ia chaIupa de Ios Lslados Unidos. Los Ialinos noileaneiicanos son Ia ninoia nayoi de Ios Lslados Unidos. Son ns de 5O niIIones. L aII hay de lodos nueslios pases. eso es olia ieaIidad que lanlien lenenos que incoipoiai. Lnlonces Io apunlo cono una ieexin. TaI vez haya una liianguIacin donde apaiece lanlien Lslados Unidos. Ieio yo no haia desapaiecei a Mexico y a Cenlioaneiica y eI Caiile de nueslio iadai. Cieo que hay olio cicuIo en eI que seguianenle haienos nenos cosas, peio lenenos aIgunas cosas que hacei. !2P,$d,B0/ !B#,/B0 <$1,7 = Voy a enpezai poi eI lena de Ia cuIluia y de Ios nlilos de Ia ieexin paia ayudai a Ia inlegiacin. A n ne paiece nuy inpoilanle que avancenos en una cooidinacin y en un inleicanlio cada vez ns esliecho enlie Ios nlilos acadenicos de invesligacin de nueslios pases, poique eslo ayuda ii geneiando lanlien, cono en olios nlilos, peio en esle en pailicuIai, un efeclo nuIlipIicadoi solie Ias conciencias de Ias peisonas de nueslios pases, hacia donde hay que avanzai en naleiia de inlegiacin. Cieo que Ios nlilos acadenicos pueden avenluiai opiniones nucho ns Iilies de Ios condicionanienlos que nuchas veces Ios golieinos o Ios pailidos poIlicos lienen. Ioique no olIigaloiianenle hay que liasIadai eI pensanienlo a Ia accin, y un golieino liene Ia iesponsaliIidad, si foinuIa aIgo, de IIevaiIo a Ia piclica o hacei un esfueizo paia IIevaiIo a Ia piclica. Ieio hay que lenei nlilos acadenicos que piensen con ciealividad y sin piejuicios aI lena de Ia inlegiacin, cono eslanos delaliendo ac. No puedo decii que eI golieino aigenlino conpaile o asiniIa con lodas Ias cosas que digo, peio s que nos ayuda a que pensenos en denoninadoies conunes, a que nos DEBATES 223 coiiijanos, a que no ayudenos, a que pensenos junlos. Me paiece eso es nuy lueno. Tanlien hay una pailicuIaiidad en eI caso aigenlino que yo, en aIgn nonenlo de ni inleivencin, pIanlee, que es eI lena de Ia poIlica de eslado. La veidad, en Aigenlina, disculinos nuy poco enlie Ios pailidos poIlicos, enlie Ias fueizas poIlicas, que hacei en naleiia de inlegiacin. Ieio lanpoco hay nucho cueslionanienlo. De Ias cosas que saIen deI MLRCOSUR y que van aI IaiIanenlo, son pocas Ias que no saIen poi unaninidad. CuI es Io fenneno, no se. La veidad que es un niIagio en Aigenlina. A veces laidanos ns en que eslo aliaviese eI sislena de Ia luiociacia deI podei cenliaI hasla que IIegue aI IaiIanenlo, de Io que deI IaiIanenlo en lialaiIo y apiolaiIo. Hay inpIicancias poi paile deI podei ejeculivo de Io que va a signihcai eslo, peio deI punlo de visla de Ia IegisIacin, noinaInenle si apiuela y sin nayoi inconvenienle. Solie eI lena Iideiazgo sin hegenona, cieo que esl lien Ia coIocacin que hizo Ceiaido y cieo que luve que vei cono que yo lialala de foinuIaine de piinos inleipaies. LI olio lena que ha venido a n en olio seninaiio, y que se Io vueIvo a decii a usledes, liene que vei si esln en condiciones de ejeicei esle C'#94% #$&*' C,'*%. iasiI liene que vei si liene condiciones. Ioique eso inpIica nuchas cosas. InpIica aclilud de diIogo, inpIica aclilud de lusca de consensos, inpIica cedei en aIgunas cuesliones, inpIica inveilii, inpIica pensai no soIo en eI desaiioIIo, en un ciileiio soleiano fionleia hacia adenlio, sino en funcin de Ia poIlica de inlegiacin. no Io digo en foina cilica. Nosolios podenos enpezai a pensai cono ieconocei eI Iideiazgo de iasiI, iasiI liene que pensai cono puede y si liene condiciones de ejeicei ese ioI. Lses son inleiioganles de desafos nuevos que lenenos pIanleados en una nueva ieaIidad donde usledes vienen, en ni opinin, conquislando nuy luen posicionanienlo. Hay que vei si Io pueden soslenei. Ls casi una piovocacin paia olio seninaiio. EmbaIxadnr LuIs Fc!Ipc 5cIxas Cnrra - Coslaiia de ne iefeiii a lis ponlos. Iiineiio, solie o lena inlegiao e coneicio. Quando faIanos de piocessos de inlegiao, a coneai peIo MLRCOSUL, lenos senpie piesenle o coneicio. QuaIquei exposio de aIgun iepiesenlanle liasiIeiio, aigenlino, uiuguaio, paiaguaio, solie o MLRCOSUL conea con eslalslicas de quanlo aunenlou o coneicio, quaI a peicenlagen de ciescinenlo das expoilaes: e os nneios so inpiessionanles, sen a nenoi dvida. Mas lenho a inpiesso de que eslanos chegando, se e que j no cheganos, ao Iinile disso. A pailii de un deleininado ponlo, DEBATES 224 os iendinenlos loinan-se un lanlo iegiessivos, poique se o coneicio aunenla, aunenlan lanlen as iesislncias. O coneicio e essenciaInenle una ieIao coniliva. Iassei aIguns anos cono iepiesenlanle do iasiI na OMC, e sei len o que e isso. Se quiseinos Ievai adianle o piocesso, lenos de dedicaino-nos a ideia da inlegiao das cadeias piodulivas e da ciiao de una infiaesliuluia conun. No h a nenoi hiplese de os piocessos de inlegiao piogiedii e geiai nais coneicio se no houvei nais inlegiao fsica, poique a inlegiao deve geiai iendinenlos conpailiIhados e equiIiliados enlie os difeienles pases envoIvidos. No e s o coneicio, o coneicio e una consequncia, e una nanifeslao. Iassanos a lei un giande dehcil de inlegiao quando alandonanos o nodeIo do neicado, cono o iasiI e Aigenlina sol o Tialado de 86, e oplou-se peIo nodeIo de unio aduaneiia do MLRCOSUL. Iicanos lo seduzidos peIo aunenlo exponenciaI do coneicio que deixanos de Iado aqueIa que e hoje a paile nais difciI, ale nesno nos piocessos nais avanados, cono na Luiopa. O Lnlaixadoi aena Soaies len loda iazo quando diz que a inlegiao se faz con pessoas, poique as pessoas e que geiencian os piocessos. Se eIas no liveien a viso e o enlendinenlo da inpoilncia do piocesso, a inlegiao no vai adianle. Segundo ponlo, solie Iideiana sen hegenonia. A dipIonacia e a poIlica se fazen peinanenlenenle con paiadoxos, no h nenhuna oiiginaIidade nisso. Nos Lslados Unidos, a adninisliao Olana cunhou a expiesso 2*,)*%N#C U'(9 D*N#$)H No nundo hispnico, exisle a expiesso (D*)*K.(T C*'( $( .49C2(. So expiesses que se anuIan. Tiveian que sei invenladas paia descievei deleininadas ieaIidades que no poden sei desciilas oljelivanenle. Ilino ponlo, laIvez o nais conlioveilido. O iasiI no len una vocao inpeiiaI. Repilo: no len. Iodeianos ale fazei un seniniio solie isso. O iasiI foi un inpeiio, nas no poi sei inpeiiaIisla. Na veidade, o nosso inpeiadoi eia Iegilinisla: o iei eia o pai deIe e, assin, no havia una coioa Iegilinada que eIe pudesse coIocai solie sua calea. Na ieaIidade, ao se loinai independenle, o iasiI sofieu inedialanenle una peida de leiiiliio. Mais laide, olleve un ganho de leiiiliio, o Acie, poi neio de una negociao, nas no houve, en nonenlo aIgun, un piopsilo inpeiiaIisla cono, poi exenpIo, na foinao dos Lslados Unidos. Houve, sin, un inslinlo de pioleo. Ns eianos un pas polie, coInia de una polncia coIoniaI polie e en decInio, dianle de vizinhos iicos, aIiados a una polncia coIonizadoia nais foile, a Lspanha. A ideia de un inpeiio Ieva en si nesna una viso disloicida do iasiI. Isso neieceiia un lialanenlo nais apiofundado, seiia naleiia, DEBATES 225 cono j sugeii, paia un pixino seniniio, ale poique alis dessa noo de inpeiio cosluna vii a de Iideiana, de inposio, de hegenonia e lanlas nais que ns, dipIonalas, apiendenos desde o piineiio dia de auIa no Inslilulo Rio ianco, que no deven sei usadas. s,$2& 9+:#+&6 B, <$7J, = Lu queiia agiegai un pequeno conenliio solie a piovocao do Ceiaido Caelano. O Aiquivo NacionaI do iasiI assuniu agoia, nesle segundo seneslie, a piesidncia da Associao Lalino-aneiicana de Aiquivos, que congiega lodos os aiquivos de Ingua espanhoIa da Aneiica Lalina, Caiile, e vai ale Ioilo Rico, aIen de agiegai pases de liadio ileiica na fiica e na sia, cono nenlios associados adeienles. A pioposla do giupo, que sei deIileiada agoia en oululio, duianle seniniio inleinacionaI pionovido peIo ConseIho InleinacionaI de Aiquivos, en ToIedo, Lspanha, e de que, ao liaainos o pIano pIuiianuaI da insliluio, lialenos de pionovei a inlegiao das infoinaes dos aiquivos a pailii de un lanco de dados desenvoIvido en pIalafoina aleila. Assin sei possveI inlegiai infoinacionaInenle essas quesles. Ao nesno lenpo, con a ciiao de giupos de lialaIho que possan lanlen disculii a leininoIogia aiquivslica - j que nuilos leinos ln conceilo difeienles en difeienles pases - podeienos conpailiIhai Iinguagens conpalveis, no paia honogeneizai lodas as Iinguagens, nas paia que nos possanos enlendei lecnicanenle. Ioilanlo, os aiquivos que ienen a hisliia de cada pas, vo coneai a dai una Iio de inlegiao. OxaI, essa pioposla piospeie e, quen sale, possa inspiiai, nun pixino seniniio, una avaIiao de cono inlegianos infoinacionaInenle os aiquivos e lanlen as univeisidades, a pailii dos piolocoIos j hinados enlie goveinos. } h piolocoIos hinados na iea de educao e de lens cuIluiais. Ioilanlo, lonaia que possanos acunuIai o lialaIho de pessoas e de insliluies, e assin junlai cuIluias, dados e infoinaes de una hisliia de inleiesse conun. Ln none dos oiganizadoies, do Inslilulo Hisliico Ceogihco iasiIeiio, na pessoa do Iiesidenle Aino WehIing, da Iundao AIexandie de Cusno, iepiesenlado peIo Lnlaixadoi CiIleilo Saloia, e do Inslilulo de Iesquisas de ReIaes Inleinacionais, na hguia do Lnlaixadoi }ose Vicenle de S IinenleI, agiadeo lodos que esliveian conosco nesla laide piazeiosa e eniiquecedoia. Sanos daqui con aIgunas indagaes, ale con aIgunas inquielaes, nas lodos ienovados no piopsilo de idenlihcai caninhos paia soIidihcai essa inlegiao lenehca paia lodas as nossas naes. CURRCULOS ORGANIZADORES 231 }OSL VICLNTL DL S IIMLNTLL Lnlaixadoi. Ciaduou-se en Diieilo peIa Univeisidade de iasIia (197O). Seiviu nas Lnlaixadas en Washinglon (1973), Sanliago (1976), Iaiis (1982), CualenaIa (1985), Nova DeIi (2OO4) e Iieliia (2OO8). AluaInenle e o Diieloi do Inslilulo de Iesquisa de ReIaes Inleinacionais da Iundao AIexandie de Cusno. CURRCULOS 232 ARNO WLHLINC Iossui giaduao en Hisliia peIa Univeisidade IedeiaI do Rio de }aneiio (1968), giaduao en Diieilo peIa Univeisidade Sanla isuIa (1991), douloiado en Hisliia peIa Univeisidade de So IauIo (1972), Iivie docncia en Hisliia Ileiica (USI, 198O) e ps-douloiado en Hisliia nas Univeisidades do Ioilo e IoilucaIense. Iiofessoi liluIai aposenlado da Univeisidade IedeiaI do Rio de }aneiio e da Univeisidade IedeiaI do Lslado do Rio de }aneiio (UNIRIO). AluaInenle e piofessoi liluIai da Univeisidade Cana IiIho e piofessoi visilanle da Univeisidade de Lisloa, conseIheiio do IIHAN/ Minisleiio da CuIluia e piesidenle do Inslilulo Hisliico e Ceogihco iasiIeiio (IHC). L nenlio da Acadenia das Cincias de Lisloa, Acadenia iasiIeiia de Lducao e de inslilulos hisliicos liasiIeiios e acadenias ileio-aneiicanas de Hisliia. DesenvoIve esludos e pesquisas nas ieas de Hisliia do Diieilo/Hisliia das Insliluies e Teoiia da Hisliia/Hisloiiogiaha, con Iivios e ailigos focando piincipaInenle Hisliia do iasiI coIoniaI e as piineiias decadas da independncia sol os nguIos do eslado, da juslia coIoniaI, da adninisliao e da neniia/consliuo da idenlidade. PRESIDENTES DE MESA 235 ANTONIO CARLOS DL IARIA IINTO ILIXOTO Iossui giaduao en Hisliia peIa Univeisidade do iasiI (1964), nesliado en Cincia IoIlica - Univeisily of Lssex (1974) e douloiado en Cincia IoIlica peIa Univeisidade IedeiaI do Rio Ciande do SuI (2OO5). AluaInenle e piofessoi adjunlo da Univeisidade do Lslado do Rio de }aneiio, piofessoi eneiilo da LscoIa de Conando e Lslado Maioi do Lxeicilo, piofessoi e Vice-Iiesidenle de Inleicnlio InleinacionaI do Cenlio iasiIeiio de Lsludos Lalino-Aneiicanos (CLLLA), coIaloiadoi da LscoIa Supeiioi de Cueiia. Ioi pesquisadoi da LNSI - Iiana no peiodo de 198O/84, piofessoi do Inslilulo de Aneiica Lalina - Iaiis no peiodo de 1976/84, diieloi do Inslilulo de ReIaes Inleinacionais da IUC- Rio, piofessoi visilanle do IUILR} e do Inslilulo de Lcononia da UIR}, consuIloi do MenoiiaI da Aneiica Lalina, nenlio do ConseIho NacionaI de Cincia e TecnoIogia 2OO3-2OO6, cooidenadoi de assunlos inleinacionais do goveino do Lslado do Rio de }aneiio - 2OO3/O6. Ten expeiincia na iea de Cincia IoIlica, con nfase en Teoiia IoIlica CIssica, aluando piincipaInenle nos seguinles lenas: denociacia, liadio, oiden inleinacionaI, pensanenlo poIlico e poIlica. Iossui ailigos e capluIos de Iivios pulIicados no iasiI e no exleiioi. CURRCULOS 236
}AIML ANTUNLS DA SILVA achaieI en AiquivoIogia e Iicenciado en Hisliia. Cooidenadoi do Iiojelo Meniias ReveIadas, Diieloi-CeiaI do Aiquivo NacionaI desde 1992, Iiesidenle do ConseIho NacionaI de Aiquivos (CONARQ) desde 1994, Iiesidenle da Conisso Luso-iasiIeiia paia a SaIvaguaida e DivuIgao do Ialiinnio DocunenlaI (COLUSO) - Seo iasiIeiia, desde 1996 e Iiesidenle da Associao Lalino-Aneiicana de Aiquivos (ALA) desde 1998. PARTICIPANTES CURRCULOS 238 ANTNIO CLLSO ALVLS ILRLIRA Advogado, Iiofessoi e Lsciiloi. Douloi en Diieilo IlIico peIa IacuIdade de Diieilo da Univeisidade IedeiaI do Rio de }aneiio (anligo Reginenlo do Cuiso de Douloiado da IacuIdade NacionaI de Diieilo da Univeisidade do iasiI). Iiofessoi Associado aposenlado da Univeisidade IedeiaI do Rio de }aneiio e Iiofessoi Adjunlo aposenlado da Univeisidade do Lslado do Rio de }aneiio. Reiloi da Univeisidade do Lslado do Rio de }aneiio (ULR}) no peiodo de 1996 a 1999. Diieloi da IacuIdade de Diieilo da Ueij no peido de 1991 a 1995. AluaInenle e Iiofessoi do Quadio Ieinanenle do Iiogiana de Is-Ciaduao en Diieilo da Univeisidade Cana IiIho e Iiofessoi da IacuIdade de Diieilo e Diieloi-CeiaI do Cenlio de Lnsino Supeiioi de VaIena da Iundao Don Andie Aicoveide - VaIena, R}. ConsuIloi ,) N(. do CNIq, da Capes e da Iapeij, na iea de Diieilo. Iiofessoi Visilanle e confeiencisla en insliluies nacionais e esliangeiias. Suas alividades acadnicas eslo concenliadas en Diieilo InleinacionaI e en ReIaes Inleinacionais. Sua pioduo lilIiogihca iene lialaIhos cienlhcos e Iileiiios pulIicados no iasiI e no exleiioi. Ln 1984 ieceleu o Iinio CoeIho Nelo e, en 1999, a MedaIha Machado de Assis, ouloigados peIa Acadenia iasiIeiia de Lelias. CURRCULOS 239 LRNARDINO HUCO SACUILR CAALLLRO DipIonala e poIlico paiaguaio. AluaInenle exeice o caigo de Lnlaixadoi da ReplIica do Iaiaguai na OLA, aIen de Cooidenadoi -NacionaI Iaiaguaio e Secieliio pi-lenpoie da Confeincia Ileio- -aneiicana de 2O11. Ciaduado en Diieilo en 1974 na Univeisidad CalIica Nueslia Seoia de Ia Asuncin, onde lanlen ieaIizou cuiso de ps- -giaduao en ieIaes inleinacionais enlie 1987-1988. ConpIenenlan seus esludos acadnicos: diieilo dos lialados, ieIaes dipIonlicas e consuIaies uenos Aiies (1971), Ceslo no INSLAD (Luiopean Inslilule usiness Adninislialion) en IonlainelIeau, Iiana (1979), Infoinlica }uidica iasIia (1986). Ioi Diieloi das Oiganizaes, Tialados e Alos do Minisleiio dos Negcios Lsliangeiios, Sulsecieliio de Lslado das ReIaes Lxleiioies, e ocupou caigos de diieo da Ilaipu inacionaI, aIen de Depulado NacionaI supIenle peIo Iailido CoIoiado paia Ieiodo ConslilucionaI 1989 a 1993. Ln novenlio de 2OO3, foi noneado enlaixadoi do Iaiaguai a AIadi e MeicosuI en Monlevideu, Uiuguai, posio que seiviu ale neados de 2OO5. CURRCULOS 240 CARLOS LDUARDO VIDICAL Douloi en ReIaes Inleinacionais peIa Univeisidade de iasIia (2OO7), possui giaduao en Hisliia (1987), especiaIizao (1993) e nesliado en Hisliia (2OO1), peIa nesna Univeisidade. L piofessoi do cuiso de Hisliia da Un, na iea de Hisliia da Aneiica. DesenvoIve esludos na iea de Hisliia das ReIaes Inleinacionais e de IoIlica InleinacionaI, con nfase nas ReIaes Inleinacionais da Aneiica Lalina e ReIaes iasiI-Aigenlina, lendo cono Disseilao de Mesliado ReIaes iasiI-Aigenlina: o piineiio ensaio (1958-1962) e cono Tese de Douloiado ReIaes iasiI-Aigenlina: a consliuo do enlendinenlo (1962-1986). AluaInenle desenvoIve pesquisa solie a Cueiia da MaIvinas e a ieconhguiao geopoIlica da Aneiica do SuI. CURRCULOS 241 CLODOALDO ULNO Iossui giaduao en Hisliia peIa Unesp (Univeisidade LsladuaI IauIisla }Iio de Mesquila IiIho), nesliado en Hisliia Lconnica peIa USI (Univeisidade de So IauIo), douloiado en Hisliia Lconnica peIa USI, Iivie-docncia peIa Unesp en Ioinao Lconnica, SociaI e IoIlica do iasiI. Iiofessoi TiluIai da Unesp. Iiofessoi Visilanle do Depailanenlo de Hisliia da Un (1994-5). Iiofessoi visilanle do Inslilulo de Lsludos Avanados da USI (1997-9). oIsisla I-A do CNIq (1997-99). AluaInenle e piofessoi liluIai da Unesp - canpus de Assis. Suas pulIicaes so, solieludo, en hisliia da poIlica exleina liasiIeiia. AIen de cilaes en olias pulIicadas no exleiioi, pulIicou lexlos en Tquio, uenos Aiies, Iaiis, Quilo e Assuno. Iailicipou, ale 31/12/2O1O, de 172 lancas exaninadoias. CURRCULOS 242 LDUARDO SICAL Lx-Sulsecieliio de Inlegiao Lconnica Aneiicana e MeicosuI. Iiesidenle do Iailido Iienle Ciande de Ia ReplIica Aigenlina e Iiesidenle da Iundao Ao paia a Conunidade. Ioi Cooidenadoi nacionaI do piojelo das Naes Unidas paia o DesenvoIvinenlo (2OO3-2OO5). Ioi Senadoi da piovncia de uenos Aiies peIa Iienle Ciande poi dois nandalos conseculivos (1995-1999 e 1999-2OO3). Lx-Iiesidenle da lancada de senadoies da Iienle Ciande da piovncia de uenos Aiies (1997-2OO3) e Depulado consliluinle peIa nesna piovncia na AssenlIeia CeiaI Consliluinle (1994). CURRCULOS 243 IRANCISCO ILRNANDO MONTLOLIVA DORATIOTO
Iossui giaduao en Hisliia peIa Univeisidade de So IauIo (1979), giaduao en Cincias Sociais peIa Univeisidade de So IauIo (1982), nesliado en Hisliia peIa Univeisidade de iasIia (1988) e douloiado en Hisliia peIa Univeisidade de iasIia (1997). L Iiofessoi Adjunlo I de Hisliia da Aneiica, no Depailanenlo de Hisliia da Univeisidade de iasIia, alua no piogiana de ps-giaduao en Hisliia da nesna insliluio e oiienla no piogiana de Mesliado en DipIonacia do Inslilulo Rio ianco (Minisleiio das ReIaes Lxleiioies). TialaIha con Hisliia da Aneiica, Hisliia das ReIaes Inleinacionais, con nfase nas ieIaes enlie o iasiI e os pases da Aneiica MeiidionaI, e Hisliia MiIilai do iasiI no secuIo XIX. L nenlio coiiespondenle da Acadenia Iaiaguaya de Ia Hisloiia (Iaiaguai), da Acadenia NacionaI de Ia Hisloiia (Aigenlina) e do Inslilulo de Ceogiaha e Hisliia MiIilai do iasiI. CURRCULOS 244 CLRARDO CALTANO Douloi en Hisliia peIa Univeisidade NacionaI de La IIala, Aigenlina, en 2OO8, con o lena ModeIos e pilicas de cidadania no Uiuguai (189O-193O). Desde 2OO5 e Cooidenadoi Acadnico do Olseivaliio IoIlico do Inslilulo de Cincia IoIlica, Univeisidade da ReplIica. Ioi pesquisadoi e docenle no Inslilulo de Iiofesoies Ailigas e no Cenlio Lalino-aneiicano de Lcononia Hunana. L inlegianle do ConseIho Supeiioi da IacuIlade Lalino-aneiicana de Cincias Sociais - ILACSO, Diieloi Acadnico do Cenlio paia Ioinao en Inlegiao iegionaI - CLIIR, Acadnico TiluIai da Acadenia NacionaI de Lelias do Uiuguai e nenlio coiiespondenle da ReaI Acadenia LspanhoIa. ConsuIloi peIo Uiuguai no piogiana da Unio Luiopeia paia o apoio da Conisso especiaI solie diagnslico e eslado do MLRCOSUL, aIen de sei consuIloi en diveisas insliluies inleinacionais, cono UNLSCO, INUD, OLA, Unio Luiopeia UII, IIDH, OLI, IIDH, enlie oulias. L Iiesidenle do Cenlio Unesco de Monlevideu desde sua fundao, en 2OO3, e secieliio acadnico do ConseIho Uiuguaio paia as ReIaes Inleinacionais. Auloi de nais de 22O pulIicaes nas suas ieas de especiaIidade, nuilas das quais pieniadas nacionaI e inleinacionaInenle. CURRCULOS 245 LUIZ ILLIIL DL SLIXAS CORRA DipIonala liasiIeiio nascido en 16 de juIho, no Rio de }aneiio/R}. Ciaduou-se en diieilo peIa Univeisidade Cndido Mendes/R} en 1967. L scio liluIai do Inslilulo Hisliico e Ceogihco iasiIeiio. Ioi assessoi do Minislio-Chefe do Calinele CiviI da Iiesidncia da ReplIica, Assessoi InleinacionaI do Iiesidenle da ReplIica (1987) e Secieliio- CeiaI das ReIaes Lxleiioies (1992, 1999-2OO1). Ioi enlaixadoi do iasiI no Mexico (1986-1991), en Madii (1993-1996), en uenos Aiies (1997- 1999), en Cenelia (2OO2-2OO4), en eiIin (2OO5-2OO8), junlo a Sanla Se (2OO9-2O11). Lscieveu diveisos Iivios e ailigos solie o aio do Rio ianco, Oiganisnos Inleinacionais, ReIaes liIaleiais iasiI-Aigenlina, IoIlica Lxleina iasiIeiia, enlie oulios lenas. AluaInenle enconlia-se no ConsuIado-CeiaI en Nova Ioique, LUA. CURRCULOS 246 MARCOS CASTRIOTO DL AZAMU}A DipIonala liasiIeiio nascido en O9 de feveieiio, no Rio de }aneiio/R}. Ioi chefe dos depailanenlos da fiica, sia e Oceania e de Oiganisnos Inleinacionais e da Diviso das Naes Unidas. Ioi Chefe da DeIegao do iasiI paia Assunlos de Desainanenlo e Diieilos Hunanos, en Cenelia (1989-199O), Secieliio-geiaI do Ilanaialy (199O-1992), Cooidenadoi da Confeincia Rio 92, lendo no nesno ano seivido na enlaixada da Aigenlina (1992-1997) e en seguida na Iiana (1997-2OO3). Aposenlou-se da caiieiia dipIonlica en 2OO3. Receleu as seguinles honiaiias: MedaIha do Iacihcadoi, Oiden do Meiilo NavaI, Conendadoi, Oiden do Meiilo Aeionulico, Ciande OhciaI. MedaIha do Meiilo Mau, MedaIha Lauio MIIei, Oiden de Rio ianco, Ci-Ciuz MedaIha do Meiilo Tanandai, MedaIha do Meiilo Sanlos Dunonl. Auloi de Iivios e alivo paIeslianle solie lenas ieIalivos a ieIaes inleinacionais nos canpos do desainanenlo, desenvoIvinenlo suslenlveI, inlegiao iegionaI, diieilos hunanos, Anlilica e poIlica espaciaI. Vice-Iiesidenle do Cenlio iasiIeiio de ReIaes Inleinacionais - CLRI, Menlio do Inslilulo Hisliico e Ceogihco iasiIeiio, do ConseIho Cuiadoi do }aidin olnico do Rio de }aneiio, Menlio do ConseIho IIHAN, do Ciupo de AnIise de Conjunluia InleinacionaI da Univeisidade de So IauIo e de viias oulias enlidades acadnicas e enpiesaiiais. CURRCULOS 247 IAULO LMLIO VAUTHILR ORCLS DL MACLDO Iossui giaduao (1996), nesliado en Diieilo peIa Univeisidade IedeiaI de Sanla Calaiina (2OO2) e douloiado en Diieilo peIa Univeisidade do Lslado do Rio de }aneiio (2OO7). Ioi piofessoi adjunlo da Univeisidade IedeiaI IIuninense e loIsisla do CNIq IQ2-I. AluaInenle, e avaIiadoi ,) N(. do Minisleiio da Lducao, piofessoi adjunlo da Univeisidade IedeiaI do Rio de }aneiio e da Univeisidade do Lslado do Rio de }aneiio. Dedica- se as seguinles discipIinas: Teoiia e Hisliia do Diieilo InleinacionaI, Diieilo ConslilucionaI InleinacionaI e Diieilo dos Conilos Ainados. IulIicou diveisas olias, enlie as quais os Iivios O nascinenlo do diieilo inleinacionaI, Cueiia e Coopeiao InleinacionaI e Hugo Cicio e o Diieilo: o juiisla da gueiia e da paz. Ioi Cooidenadoi de cuisos de giaduao, nesliado e douloiado e alua en cuisos de ps-giaduao. CURRCULOS 248 RLCIS ILRC ARSLANIAN DipIonala de caiieiia, giaduado en 1975. Ioinado en Diieilo e nenlio da Oiden dos Advogados do iasiI. Seiviu nas enlaixadas do iasiI en onn, AIenanha (1978-81), Caiacas, VenezueIa (1981-87). Ioi ConseIheiio paia Assunlos Lconnicos na nisso do iasiI junlo a ONU en Nova Ioique (199O-94) e Minislio-ConseIheiio na enlaixada do iasiI en Washinglon, DC (1997-2OO1). No Minisleiio das ReIaes Lxleiioies en iasIia, foi Chefe da Diviso de IoIlica ConeiciaI, pailicipando de negociaes no CATT e, nais iecenlenenle, na OMC, len cono en consuIlas liIaleiais con os Lslados Unidos, Canad e Unio Luiopeia. Ioi assessoi paia Assunlos Lconnicos na Secielaiia-CeiaI das ReIaes Lxleiioies (2OO1-2OO2) e Diieloi-CeiaI do Depailanenlo de Negociaes Inleinacionais (2OO3-2OO7), quando aluou cono Chefe da DeIegao iasiIeiia nas negociaes coneiciais do MLRCOSUL paia a ALCA, con a Unio Luiopeia, ndia, ConseIho de Coopeiao do CoIfo, Associao de Coneicio do Cone SuI da fiica (SACU), IsiaeI, aIen de oulios. AluaInenle e Lnlaixadoi do iasiI junlo ao MLRCOSUL e a ALADI, en Monlevideu, Uiuguai (2OO7) CURRCULOS 249 ROSARIO SANTA CADLA DUARTL
Lcononisla. Lx-Cooidenadoia nacionaI paia IIRSA no Minisleiio das ReIaes Lxleiioies do Ieiu. Ioi Assessoia da ChanceIaiia e do Minisleiio da Defesa, funcioniia da Conunidade Andina de Naes - CAN, Cooidenadoia do Inslilulo de ReIaciones Luiopeo-Lalinoaneiicanas (IRLLA), Madiid, ConseIheiia do anco Inleianeiicano de DesenvoIvinenlo - ID e do Inslilulo paia a Inlegiao da Aneiica Lalina - INTAL, piofessoia da Acadenia DipIonlica e assessoia do ConseIho de Minislios. L douloia en econonia inleinacionaI peIa Univeisidade de Iaiis X e foi IeIIov do Cenlio de Assunlos Inleinacionais da Univeisidade de Haivaid. AluaInenle e secieliia execuliva do Cenlio Ieiuano de Lsludos Inleinacionais - CLILI da Univeisidade do Iachco. CURRCULOS 250 SAMULL IINHLIRO CUIMARLS AIlo Repiesenlanle-CeiaI do MLRCOSUL. achaieI en Cincias }uidicas e Sociais, IacuIdade NacionaI de Diieilo, Univeisidade do iasiI, 1963. Cuiso de Iiepaiao a Caiieiia de DipIonala, Inslilulo Rio ianco, 1963. Meslie en Lcononia, oslon Univeisily, 1969. Iiofessoi da Univeisidade de iasIia, 1977/79. Iiofessoi do Inslilulo Rio ianco, 1978. Iiofessoi da LscoIa de IoIlicas IlIicas e Coveino (UIR}), 1996/2OO1. Iiofessoi do Cuiso de Mesliado en Diieilo (ULR}), 1997/2OO1. Cooidenadoi do Cuiso de Is-Ciaduao en Coneicio Lxleiioi e Cnlio (ICV), 1999/2OO1. Menlio do Cenlio de Lsludos Lslialegicos da LscoIa Supeiioi de Cueiia e do ConseIho ConsuIlivo da Sociedade iasiIeiia de Lsludos de Lnpiesas Tiansnacionais e da CIolaIizao Lconnica. Menlio do ConseIho LdiloiiaI da Revisla iasiIeiia de Coneicio Lxleiioi da IUNCLX. Menlio do ConseIho ConsuIlivo da Revisla Conlexlo InleinacionaI do Inslilulo de ReIaes Inleinacionais da IUC-R}. Ioi Minislio da Secielaiia de Assunlos Lslialegicos (SAL) da Iiesidncia da ReplIica e Secieliio-CeiaI do Minisleiio das ReIaes Lxleiioies. Na funo, SanueI Iinheiio cooidena a inpIenenlao das nelas pievislas no IIano de Ao paia un Lslalulo da Cidadania do MLRCOSUL, apiovado en Ioz do Iguau en 16 de dezenlio de 2O1O. Ioi piofessoi da Univeisidade de iasIia (Un). AluaInenle, e piofessoi do Inslilulo Rio ianco (IRi/MRL), onde Ieciona a discipIina IoIlica InleinacionaI e IoIlica Lxleina iasiIeiia. Ioi eIeilo InleIecluaI do Ano en 2OO6 (Tiofeu }uca Ialo) peIa Unio iasiIeiia de Lsciiloies. Formato 15,5 x 22,5 cm Mancha grhca 12 x 18,3cm Papel plen soft 80g (miolo), carto supremo 250g (capa) Fontes Verdana 13/17 (ttulos), Book Antiqua 10,5/13 (textos)