1876 ANAYASASI VEYA MONARK MODERNLEME DNEM (1876-1908)1

Do. Dr. H. Tahsin Fendolu2 Ey oul, unu unutma! nsan yaat ki, Devlet yaasn. eyh Edebali.

I. GENEL OLARAK: Dounun kltr ve uygarln, kendi uygarl ile karlatrp youran Bat, Douyu anlam, alglam ve zmseme yaparak, Rnesans (Renaissance) ve Reform denilen Ortaa ile Yenia arasndaki gei dnemini yaamtr. Oysa Dou, aydnlanma sonrasnda ticari-endstriel ve dier devrimleri yapan Baty plansz ve sistemsiz bir ekilde alglam ama iyice anladn sanmtr. Dounun en nemli kalesi saylan Osmanlnn moderniteyi tam anlamyla kavrad sylenebilir mi? Dou, Baty anlama, alglama, tanma ve sindirme srelerini yaamak yerine ya yzeysel bir taklit veya gemie nostalji srecini yaam, sarka, bu iki nokta arasnda gidip gelmitir. Osmanl mparatorluu dneminde modernite, dneme ayrlabilir; lk devir serbest modernite dnemidir ki, Lale devrinin balang tarihi olan 1718 ile Tanzimatn ilan edildii 1789 yl arasndaki 71 yllk zaman dilimidir. kinci devir 19 yllk gei dnemi olup, 1789-1808 arasn kapsar. nc devir, zorunlu modernite dnemidir ki, II. Mahmutun (1784-1839/11981255. Yn. 1808-1839) tahta kt 1808 ile Cumhuriyetin ilan edildii 1920 senesi arasndaki 112 yllk dnemdir. Bu blm, 112 yllk nc dnem ierisinde sadece 34 yl kapsamaktadr. 1876 Anayasasn sivil ve askeri brokratlar can ve mal gvenlikleri iin; eraf, ayan ve beyler, zellikle mlkiyetlerinin merulatrlmas iin; gayrimslim tccarlar ve Bat ise kendi yararlar iin tam liberalizmi gerekletirmek amacyla istiyorlard. Halkn bu konuda yeri yoktu, ma izliyen seyirci gibiydi. Bu nedenle 1876 Parlamentosu, iretidir, ithaldir, nk kaynanda halk egemenlii yoktur, toplumsal gelime de yeterli deildir.

1876 ylnda Osmanlda knty nlemek iin bakanlarn (vzera) Meclise sorumlu olacaklar bir sistem kurulmak istendi; aznlklar ve d destekileri ancak byle

Bu makale yaymlanmtr; Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Editrler: H. Celal Gzel, Kemal iek, Salim Koca, Ankara, 2002, C. XIV, ss. 739-750. 2 Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi.
1

durdurulabilirdi3. Yrrle giren 1876 Anayasas gereince 19 Mart 1877 de ilk Osmanl Parlamentosu (Heyet-i Mebusan olan 120 milletvekili, Heyet-i Ayan (Senator) denilen, 25 kii ile) bu nedenle topland.

II. BATIDA ANAYASACILIK HAREKETLER VE OSMANLI ANAYASACILII: 1876 tarihli Kanuni Esasinin hazrlanmas ve ilan, bir rastlant deildir. Monariden Anayasal dzene gei nemli bir dnm olup, ok uluslu ve zor durumdaki Osmanl mparatorluu iin bir almdr. Her lkede devrimleri dar bir grubun baard gibi, Osmanlda da Cumhuriyette de bu byle olmutur. Kukusuz ki Anayasa her eyi zmez ama yine de 1876 Anayasas bir umut olarak karlanmt.

Belirli bir alt yapnn sonucu olarak Bat, XIX. Yzyl ierisinde geliiminin alt yapsn tamamlam olarak dnya sahnesinde bulunuyordu. nce kodifikasyon ardndan Anayasa yapm, birey haklarnn gvence altna alnmasn hedefliyordu. Kukusuz ki, anayasal devlet ile anayasal devlet biribirinden farkldr. Anayasal devlet, haklar gvence altna almakla dierinden ayrlr. Anayasaclk, ksaca snrl hkmet veya snrl devlet demektir. Anayasada iki tr snr olabilir; birincisi, devlet iktidar snrlanmaldr; dieri, devlet politikas Anayasada gsterilmelidir.Bu nedenle Anayasalar, gerek (garantiste, normatif)ve nominal (semantik, sahte) diye ikiye ayrlrlar. Sahte anayasalar, halka dayanmayan ve siyasal iktidar snrlamayan anayasalardr. Anayasa mhendisliinin z, yasama ile yrtme arasndaki ilikilerin iyi dzenlenmesidir. Anayasaclk, gubernaculum (hkmetin etkinlii) ile juristictio (iktidarn denetlenmesi)dir. Kuvvetler ayrlnn amac da iktidarn snrlanmasdr4.

Bat tipi Anayasacln iki temel ilkesi vardr; devletin atsn belirlemek ve bireyin zgrln ve temel haklarn korumaktr. Gnmz anayasa hukukunun en az konusu olduu sylenebilir veya Anayasa hukukunda dnemden szedilebilir; lk dnem, anayasann hukuku (normatif anayasa hukuku; normlar sistemini inceler, droit constitutionnel normatif). kinci dnem siyaset biliminin de katksnn olduu dnemdir (kurumsal anayasal hukuku; kurumlardan bahseder, droit constitutionnel institutionnel). nc dnem ise anayasa yargsnn (Anayasa Mahkemelerinin) kurulduu 1960 sonrasdr (zgrlkler anayasa hukuku; maddi anayasa hukuku veya hak ve zgrlklerin anayasa hukuku; temel

Ycekk, Parlamentonun Evrimi s. 75. Turhan, Anayasal Devlet, s. 7-9, 20.

hak ve zgrlklerin tannmas ve korunmasn konu alr, droit constitutionnel substantiel).5 Yeni demokrasi anlaynda yasa, sadece seilenlerin iradesinde deil, yorumu ve empozesi ile anayasa mahkemelerinde bulunduu gibi bireyler bir sonraki seime kadar anayasa mahkemesine (Trkiyede dolayl) bavurarak anayasal zorlama aralarn kullanabilmektedirler. te bu yeni anlaya srekli demokrasi (geniletilmi demokrasi veya anayasal demokrasi) denilmektedir. Anayasal demokrasi kavramna gre, hukuk devleti kavramnn daha geni olduu belirtilebilir6. XIX. yzyln ikinci yarsnda Avrupada anayasal bir gelime vard; koyu mutlakiyeti Prusya 1850 ylnda anayasa kabul etmek zorunda kalmt. Hollanda, svire ve Danimarka bu yllarda liberal anayasalar benimsediler. ngiltere ise, seim ve ii haklar konusunda yeni gelimeler salad.

Osmanlnn reform asr olan XIX. yzyl ierisinde 1876 Anayasas, Osmanlnn deiimi hatta devrimi saylabilmektedir. Bu deiimle lkeye, Merutiyet rejimi gelmi olup, Merutiyet, Padiaha kar deil Babalinin despotizmine kar domutur. Abdlmecit ve Abdl aziz dnemlerinin zellii, hkmdarn kiisel diktatrlnden ok, sadrazam ve ekibinin aydn dikta dnemi olmasdr7. I. Merutiyete ihtilalle deil, bir grubun hareketi ile geildi. I. Merutiyet, haris brokrasinin darbesi olarak nitelendirilemez; I. Merutiyet, Devletin devlet ierisinde gerekletirdii bir dnmdr.

Parlamento bir siyasi st yap kurumudur. Parlamenter bir demokrasinin olabilmesi iin koul aranr; birincisi, mutlakiyeti monarinin snrdrlmas gerekir. kincisi, toprak soylularnn ticari tarma dnm olmalar kouludur. ncs, tarm burjuvazisinin, kentlerdeki burjuva ile ilikiye girmi olmalar aranr8. Siyaset atmann ortaya kt anda balar, atma yoksa siyaset te yoktur. Osmanlda burjuvazi snf var olmad gibi, atmac snflar da olumad iin Parlamenter demokrasinin gerekletii sylenemez.

alar, Bakr, Anayasann Hukuku ve Anayasann Yargc Yenilenen Anayasa Kavram zerine Dnceler, Anayasa Yargs, C. 8, Ank. 1991, ss. 13 -62, s. 13, dn. 1. zgrlkler ve Anayasa ilikisi iin bk. Fendolu, H. Tahsin, zgrlk Anayasa zerine, Prof. Dr. Faruk Erem Armaan, Yaynlayan: Trkiye Barolar Birlii, Trkiye Barolar Birlii Yayn No. 8, Ankara 1999, ss. 245 -275. 6 Detay iin bk. Bakr alar, Hukukla Kavranan Demokrasi Ya Da Anayasal Demokrasi, Anayasa Yargs, 31. Yl, Ank. 1993, ss. 233 249; Giovanni Sartori: The Theory of Democracy Revisited, s. 16-23; Kabolu, Kelsen Modeli Snrlarnda Demokratikleme Srecinde Anayasa Yarglar, Anayasa Yargs, 31. Yl, Ank. 1993, C. 10, ss.- 395-404; Kelsenin grleri iin bk. ktem, Niyazi, Anayasa Yargs ve Hukuk Felsefesi, Anayasa Yargs, 29. Yl, Ank. 1991, C. 8, ss. 265- 275. Felsefede devletilik-demokrasi deerlendirmeleri iin bk. Russell, Bertrand: The History of Western Philosophy (and its Connection with Political and Social Crcumstances from the Earliest Times to the Present Day), Thrd Edition, London, 1948. s. 607 ; Ritchie, A. D., British Philosophers, Longman Publisher, 1950, s. 15. 7 Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 238. 8 Ycekk, Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiyede Parlamentonun Evrimi, s. 14.
5

Belirtildii gibi, parlamentonun alt yaps da hazr deildi. Osmanl, endstri devrimini gerekletiremedii iin, geri kalm hantal ekonomik ve ynetim yapsn srdryordu. 1859 tarihinde Kuleli Vakas, 1875 de Balkan Slavlar isyan etmi, 1876 da Softalar Kyam olmutu; mparatorluk zor gnler geiriyordu. Abdulaziz (1861-1876), ABDnin dayatmalar karsnda, Bulgar Kilisesinin kurulmasna izin vermiti. ABD Protestan Misyonerleri, Bulgarlar ayr bir Kilise ve devlet olmak zere eitiyorlard9. Abdlaziz lnce tahta kan V. Murat akl hastas olduu iin ABD Temsilcisi eli Horace Maynard, 23 Haziran 1876 ylnda, Dileri Bakan Hamilton Fishe, Yeni Sultan kark grnyor; Osmanl Devletinin banda kimse yok; her ey srklenerek gidiyor diye yazmt10. Osmanl hukukunda anayasal almalarn kronolojisi yle belirtilebilir; 1829 ylnda Msrda, ylda birka kez toplanan "danma m eclisi" kurulmu; 1845'de Abdulmecit, tara erafndan kurulu bir "meclis" teebbsnde bulunmu; 1861'de Tunus beyi Anayasasn ilan etmi; 1866'da Msrda ilk defa seilmi bir Meclis denemesinde bulunulmu; 19 Mart 1877'de de ilk Osmanl parlamentosu toplanmtr. Tanzimat ve Merutiyet devirlerinde meveret ve zgrlk isteyenler, bunlar eski hukuk adna istiyorlard. Tahttan zorunlu nedenlerle indirilen V. Muratn yerine, monariyi ilan edeceine sz veren II. Abdlhamit 1876 ylnda getirildi; II. Abdlhamit aslnda beklenmeyen taht aday idi. Liberal darbeci gruba, anayasay ilan edecei szn verdi. Bir yl sonra 1876 nn Aralk aynda Anayasa ilan edilmekle her sorun zlecek zannedildi; Osmanl 1876 da anayasal monariye gemi ama bir sene sonra (1877 de), Osmanl-Rus sava (93 Harbi) kmt.

1876 Anayasas, Avrupa reetesinin deil, Osmanlnn eseridir. Avrupa ve Rusya yani Bat, Osmanl mparatorluunun Anayasaya kavumasn istemiyordu 11. 93 Sava belki de bunun bir kantyd. 1876 Anayasasn yapan Komisyon, sadece Belika Anayasasndan deil, tm dnya anayasalarndan yararlanmtr12. rnein Sait Paa, Fransz Anayasasn evirmiti, ama nl 113. madde bize zg olup, Padiaha srgn yetkisi verilmiti. Mithat Paa, Ziya Paa ve Namk Kemaln itirazlarna ramen Padiah, 113. maddeyi Anayasaya ald.

lk Osmanl parlamentosu 19 Mart 1877 de topland; Avrupada grlmeyen kozmopolitlie ve renklilie sahipti. Osmanl Devleti merutiyeti Rusyadan renmi

Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p. 39. 10 Correspondence of Hamilton Fish, Library of Congress, Washington D.C., p. 115den Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p. 42. 11 andar, Osmanlnn Yar Smrge Oluu,53-61. 12 Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 245.
9

saylamazd nk Rusya, merutiyete daha sonra gemiti. Bu ilk Anayasa, XI. yy dan beri Bat ile mcadele eden Trklerin XIX. yy da Bat karsnda direniidir.

III. 1876 ANAYASASINI DOURAN NEDENLER: A. TANZMAT DNEMNDE MUHALEFET HAREKETLER: Tanzimat dnemi, muhalefetin olutuu bir dnemdir. Dnemin tipik muhalefeti, d gler tarafndan zel olarak desteklenen ve ayr bir devlet kurmak isteyen gayrimslim aznlklardr. Bunun dndaki muhalefet aamaya ayrlabilir; lk aama, 1865-1876 arasnda kurulan ve serpilen Gen Osmanllar hareketidir. kinci aama, Gen Osmanllarn devam niteliinde olan Jn Trk hareketi olup, 1876-1908 yllar arasnda muhalefette bulunmulardr. nc aama, iki ksmda incelenmelidir; 1908-1912 yllar arasndaki (drt yl) sren muhalefet; ve 1912-1920 arasnda devam eden (sekiz yl), iktidar olan ve Jn Trklerin devam olarak nitelenen ttihat Terakki hareketidir.

(i) lk aama, 1865-1876 arasnda kurulan ve serpilen Gen Osmanllar hareketidir. Yeni Osmanllar veya Gen Osmanllar (Young Ottomans) 1865de kurulmutu 13. Yeni Osmanllar Cemiyeti; Islahat Ferman ile verilen tavizlere kar kurulmu olup, yabanclar karsnda dlen acizlie kar bir tepki hareketiydi;14 bunlar, anayasa istiyorlard. Bazlar da, Fransz ihtilali kaynakl Cumhuriyet ile Anglosakson kaynakl demokrasi kavram ikilemini yayorlard. Bu Cemiyet yeleri, 1860-1876 yllar arasnda etkin olup, tekilat ve gizlilik esasna dikkat etmezlerdi. Yeni Osmanllar, anayasal monari isteyen, mutlakiyetten merutiyete gemek istiyen brokrasinin hrsl memurlaryd15. Avrupay tanmayan Yeni Osmanllarn, kendi aralarnda, kiisel ekime ve entrika vard. Bu gr savunanlar arasnda modern, slamc, Trk ve sosyalist kiiler vard. 1850 lerdeki Osmanl aydn daha demokratik bir lke istiyordu. Ali Suavi, daha ok z Trke, tek evlilik, ve olaylar karsnda uluscu bir yaklam ierisindeydi. Abdullah Cevdet, laik, radikal ve total Batcyd.

Avrupaya giden renciler muhalefete balamlardr. Yklmakta olan devleti kurtarmak gerekir diye dnyorlard. 1865 de Gen Osmanllar Cemiyeti gizlice kurulduunda, amac Merutiyeti kurmakt. Bu Cemiyet, Tanzimat gz boyama olarak gryordu. Gen Osmanllar, Osmanlc idiler; bunlara gre, temel hak ve zgrlkler

Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p.71. 14 Mardin, erif, The Genesis of Young Ottoman Thought, A Study in the Modernisation of Turkish Political deas, Princeton, 1962, p. 354. 15 Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 241; Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 54.
13

artrlmalyd. Cemiyet, 1865-1876 arasnda gizlice faaliyette bulunmakla birlikte Abdlazizin despotluu karsnda yurt dna kaarak Yeni Osmanllar Cemiyeti adn almlard, amalar merutiyeti ilan etmekti16. Padiahlarn mutlakiyetilii ve para harcanmasndaki keyfilik gibi nedenlerle, 10 Mays 1876 da Fatih, Beyazt ve Sleymaniye medrese rencileri Babaliye doru yrdler. Osmanlda siyasal modernleme balamt. Khneyen monariye kar direnen muhalifler, laik-ulusalclar deil, Gen Osmanllard. Artk basn-yaynda her ey sorgulanyordu. 1871 de Diktatr Sadrazam Ali Paa ld ama Mahmut Nedim Paann sadrazaml da boucuydu.

(ii) kinci aama, Gen Osmanllarn devam niteliinde olan Jn Trk hareketi olup, 1876-1908 yllar arasnda muhalefette bulunmulardr. Gen Osmanllar, II. Abdlhamit (1842-1918/1258-1336. Yn. 1876-1909/1293-1325) dneminde Jn Trkler adn ald. II. Abdlhamitin, Anayasann nl 113. maddesine gre srgn ettii aydnlar yurt dnda Jn Trk hareketini dourdular. 1876- 1908 arasnda faaliyet gsteren Jn Trklerin ise iki amac vardr; birincisi merutiyeti ilan etmek, dieri II. Abdlhamiti devirmektir. Bu hareket, sivil ve asker brokratlardan oluuyordu ki bu gruplar henz tam olarak incelenmemitir. Bu gruplarda, her grten insanlar bulunmakta olup, bunlar Osmanl kurumlarn sorgulamlardr.

Jn Trklerin iki kanad vard, ttihatlar ve Prens Sabahattinciler. Bunlarn hangisi daha batcdr; bilinemez. Abdlazize kadar Yeni Osmanllar denilen Avrupada okumu grup, Abdlazizden sonra Jn Trkler olarak anlacaktr. Batda Jn Trkler denilen gruba, Osmanllar, Ahrar- Osmaniye derlerdi. 1295/1878 de Pariste Hayal, 1296/1879 da Londrada Hayal, 1296/1879 da Napolide stiklal, Pariste1311/1895 de Meveret (Ahmet Rza Bey), 1311/1895 de Msrda Mizan (Murat Bey) tarafndan karlan gazeteler, II. Abdlhamiti rktyordu17. Bunlar Batl anlamda bir snf deildir, brokrat sekinci kiilerdir. Jn Trkler, Fransaya srgne gnderilen merutiyetilerdir; orada ttihat Terakki Cemiyetini kurmular ve Meveret dergisini karmlardr. Bu dnemde kan ntikam isimli derginin 50 kadar says kmt18. Hareketin lideri Ahmet Rza radikal bir

elik, Hseyin, Yeni Osmanllar Cemiyeti ve Trkiyede Parlamenter Sistem Tartmalarnn Balamas, ss. 199-210; Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), s. 77. 17 Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), s. 234. 18 Duman, htilalci Bir Jn Trk Gazetesi: ntikam, Trk Dnyas Tarih Dergisi, ubat, 1992, Say 62, ss. 22 -33, s. 22 vd.
16

pozitivist ve laiktir19. Jn Trkler, 1876-1908 aras (32 yl) etkin olan bir muhalefet grubudur. Bunlarda Yeni Osmanllardan farkl olarak tekilat ve gizlilik vardr. Gizli rgtlenmelerin beii Sultan Abdlaziz dneminde Askeri Tbbiye idi.

(iii) nc aama, 1908-1912 yllar arasnda muhalefet, 1912-1920 arasnda iktidarda olan ve Jn Trklerin devam olarak nitelenen ttihat Terakki hareketidir. 1908 ncesinde Jn Trkler ikiye ayrlmt; Adem-i Merkeziyetciler ve Merkeziyetiler diye20. Adem-i merkeziyetilerin lideri Prens Sabahattin olup muhalefeti oluturuyordu. Merkeziyetilerin lideri (bir ara Meclis-i Mebusan bakan da olan) Ahmet Rza olup, iktidar tekil ediyordu ki ttihat Terakki Frkas ad altnda Cumhuriyetin ilan edildii 1923e kadar devam etti. ttihat Terakki frkasnn davranlar despotik idi. Bu dnemde iktidar oluturan ttihat Terakki ile buna kar muhalefeti oluturan Prens Sabahattinin Hrriyet ve tilaf Frkas iyi rnekler verebilmeliydi. Osmanl mparatorluunda ilk byk muhalefet partisi saylan21 Hrriyet ve tilaf Frkas, ttihat Terakki aleyhine diye Arnavutlar isyana tevik ediyordu22. Bu iki parti savata bile muhalefet yapyordu. Gen subaylar (ttihat Terakki), yal komutanlar (tilaf) saymyorlard. Subay apkalar partilerini belli ediyordu 23. Hrriyet ve tilaf Frkasn Rumlar da destekliyordu. Ordunun yenilmesini istiyen muhalefet vard. Sen arpma asker, sana ne diyen ttihat Terakki mensubu muhalefet vard. Balkan Savanda dman svarisi geliyor, kanz muhalefeti tutmu gibiydi. Babali Baskn ile (muhalefetsiz) ttihat Terakki, iktidar olmutu (1912-1920). Hseyin Cahit Yalna gre ttihat Terakkinin gizli rgtne girebilmek iin bir mason locasna ye olmak gerekiyordu.24

Jn Trkler ve ttihat Terakki25 nin ileri gelenleri, Pozitivizmi kabul etmiti; Ahmet Rza ve Abdullah Cevdet, ttihat Terakkinin nemli kiilerindendi. Osmanlnn laiklie

Gle, Trkiyede Laiklik ve slamiyet: Elitlerin ve Kart Elitlerin Oluumu, s. 1602, dn. 6. 20 kmen, Mustafa, Osmanldan Cumhuriyete Trkiyede Merkeziyetilik-Adem-i Merkeziyetilik Pratii zerine Notlar, ss. 305-319; Konu hakknda bk. Erkul, Ali, hmale Uram Bir Osmanl Aydn ve Sosyologu Prens Sabahattin, ss. 282-304; a. mlf. Osmanlda Sosyolojinin Dou Koullar ve sim: Ahmet Rza, Prens Sabahattin ve Ziya Gkalp, ss. 607-615. 21 Birinci, Hrriyet ve tilaf Partisi, DA, C. XVIII, ss. 507-511. 22 Nur, Rza, Hayat ve Hatratm, Altnda Yaynlar, C. II, Ankara, 1962, s. 378 den Kocaba, Sleyman, II. Merutiyette Kt Muhalefet rnekleri, TDT Dergisi, Nisan 1992, s. 41. 23 Kocaba, Sleyman, II. Merutiyette Kt Muhalefet rnekleri, TDT Dergisi, Nisan 1992, s. 44. 24 andar, Osmanlnn Yar Smrge Oluu, s.64-65. 25 Jn Trkler ve ttihat Terakki iin bk. erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, 1895-1908; Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme , ev. Fatmagl Berktay, st. Kaynak Yaynlar, 1985.
19

ulamasnda Pozitivist ierikli ttihat Terakkinin katksndan sz etmek gerekir.26 Ernest Gellnere gre Trk laiklii, modern yaam tarzn dayatmakla, didaktik bir laikliktir 27. Ahmet Rzann Meclis bakan iken yemin etmedii28 bilinmektedir. Namk Kemal ise, dini, vatan, yurt sevgisini, gelenei ve saltanat savunuyordu.29

Osmanl modernlemesi, Jn Trkler ve ttihat Terakki ile otokrat -elitist tek yanl modernlemeye dnmtr30. Bunun zellikleri, Pozitivist aklclk, merutiyet ve halklktr. Osmanl modernlemesi, devleti kurtarmak iin31 iken Jn Trklerin halkl, halka iyiyi gstermek iindi. Devlete ncelik vermesi asndan modernleme, Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerinde benzerlik gstermektedir. Devlet, her iki dnemde de hukuksal, ekonomik ve toplumsal deiimlerin itici gcdr. Trkiyede, modernlemeyi, dn de bugn de, bir siyasal elit kadro yapmtr. Ama Trkiyenin modernlemesi Osmanlya gre daha radikaldir. Muhalefet genelde istenmez. 32 Cumhuriyetin esasen ierisinde var olduuna inanlan veya Cumhuriyeti tamamlayan geler denilen, hukuk devleti, laiklik, insan haklar ve demokrasidir33. Bununla birlikte Jn Trkler ve ttihat Terakki dneminde baz otokratik ynler vardr.34.

B. BU DNEMDE AZINLIKLAR VE MODERNTE: Tanzimat dnemine kadar sadece belirli yerlerde an alnrd; Tanzimatla birlikte aznlklarn bulunduu her yerde an almaya baland ki, bu da Mslman halkta tepki uyandrd. Gayrimslimler, biz Mslman deiliz diye askere gitmek istemediler35. XIX. yzyln ilk eyreinde ABCEM (American Board of Commissioners for Foreign Missions), Anadoluya ayak bast, zellikle gayrimslimlerle ilgilendiler, onlar

Haniolu, M kr, The Young Turks In Opposition, New York, Oxford University Press, 1996, s. 3. 27 Ernest Gellner, Muslim Society, Cambridge University Press, 1981, s. 68. 28 Dede, Modernleme, Cumhuriyet Ve Demokrasi Sacaya zerinde Trk Modernlemesinin Cumhuriyete Kazandrd Yeni Kompozisyon Ve Gnmz Trkiyesinden Baz Problemler, ss. 1735-1742, s. 1738. 29 erif Mardin: Yeni Osmanl Dncesinin Douu, st. 1966, ss. 315-373. 30 L. Kker, s. 125-128 den Alkan, Modernliin Bunalmlar Perspektifinden Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Modernlemesi, s.1709. 31 kr Haniolu, ttihat ve Terakki Cemiyeti Ve Jn Trklk, st. letiim, 1986, s. 70. 32 Alkan, Modernliin Bunalmlar Perspektifinden Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Modernlemesi, s. 1710. 33 lsever, 75. Ylnda Cumhuriyetin En Byk Zaaf: Bilimsel Dnce Fukaral, s. 1717. 34 arpk veya halksz modernleme kavram iin bk. Elgin, Cumhuriyet ve Modernleme, ss. 1724-1729, s.17. 35 Tanzimattan sonra gayrimslimlerin yeni stats iin bk. Sonyel, Tanzimat And Its Effects On The Non-Muslim Subjects Of The Ottoman Empire, Grek Ortodokslar iin bk. s. 372-374, Ermeni Milleti iin bk. s. 374-376, Yahudi Milleti iin bk. s. 376-378.
26

Trklerden kurtarmak istiyorlard. Bu nedenle Robert College, ABD lehine istihbarat salamasn da amalayarak 1863 de kuruldu36. Osmanl Devletinde, Yunanllar zaten her eyiyle Batlyd, Fenerli Rum aristokrasisi moderndi. Aznlklar biribirini sevmezlerdi; Rum-Ortodokslar glenen Protestan ve Yahudilere karydlar. Rumlar hkmete dileke vererek Meryem Anann bir kadn ve ocua ryada grndn ve Yahudilere ticaret yaplmamasn tenbih etmi olduunu yazyorlard 37. Bulgarlar ve Lbnan Maruni hanedanlar da glenen Protestan ve Yahudilere karydlar. Osmanl devleti ise nce askeri sonra dnce asndan Batya yanat. Osmanl Batllamaya pramatik yaklamlarla girdi. Ama tarih, felsefe ve edebiyatta gelime ok yava oldu. Askeri, ynetimsel ve siyasi konularda kurum ithalatna giriildi ama parlamentarizm iin ge kalnd. Osmanl hayran olduundan deil zorunlu olduu iin Baty benimsiyordu. XIX. yzylda Osmanlda Rumlar ve dier gayrimslimler askere alnmadklar iin hemen her ekonomik sektrde zellikle bankaclk, denizcilik, imalat, ticaret ve sanatla urayorlar, nfuslar da hzla artyordu. Mslmanlar ise giderek azalyor, birok ehirde ehrin semtleri Mslmandan gayrimslimlere geiyordu. Amasyadaki Rumlar da Trklerden daha zengin ve silahlyd.

Trabzonda Tanzimat Ferman sonrasndaki 40 ylda 1000e yakn yeni Ortodoks Kilisesi yaplmt. Baz Yunanllar ise kendi devletleri olan Yunanistan brakp Osmanl devletini seiyorlard.38 Ama Tanzimat, genelde Rum Ortodokslarna olduu gibi Ermenilere de ok yaramt. 1841 ve 1847 tarihli Padiah Fermanlar ile Ermeniler kendi ynetimlerini kendileri seiyordu. Tanzimat, gayrimslimleri Mslmanlara gre daha bir st konuma geirmiti. Ermeniler de Tanzimat dneminde -Rumlar gibi- Trklerden toprak satn alyorlard.

Tanzimatla birlikte tm Osmanl lkesindeki gayrimslimler eskiye oranla ok daha iyi bir duruma gelmilerdi. stanbulda oturan Avrupa devletlerinin bykelileri lkelerine gnderdikleri raporlarnda, gayrimslimlerin 1839 ncesine gre ok daha iyi bir durumda olduklarn anlatyordu. Vergi toplayan mltezimlerin byk ounluu Hristiyan olup ok suiistimal yapyorlard. Edirne, Filibe, Mara, Antep, ve Kiliste 1839 sonrasnda epey sayda

Uygur Kocabaolu, XIX. Yzylda Osmanl mparatorluunun Avrupa TopraklarndaAmerikan Misyoner Faaliyetleri, Tanzimatn 150.Yldnm Uluslararas Sempozyumu, s. 539. 37 Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 82. 38 Salahi, Tanzimat ve Osmanl, s. 346.
36

yeni Kiliseler yapld.39 Rum aydnlarnn ou, gizli Etniki Eterya yesiydi. Esasen Osmanly ykan nedenlerden biri de, Tanzimat srecinde gayrimslimlere verilen dnler ve Bat devletlerinin dini gruplar, kiiler ve aznlklar bahanesiyle Osmanlnn iilerine mdahale etmesidir. Ulusal-blgesel isyanlarn arkasnda d gler vard. Balkanlarda yeni kurulan devletler, iyice yetimeleri iin Avrupal devletlerin egemenlik alanna (adeta mandasna) veriliyordu. Avrupann mdahalesi olmasayd, Balkanlardaki sorunlar herhalde olmazd.

Uzun bir sredir, zengin Yunan tccarlar, Avrupann byk merkezlerine kendi tezlerini anlatyorlard. Mora htilali, Patrastaki Metropolit Pol Germanosun ve rahiplerinin nderliinde balamt40 Ortodoks hiyerarisi halk adeta rgtlemiti. Rum armatrlerinin 600 akn ticari gemisindeki be bini akn top, Osmanl yurtta olan Yunanllarn gcn gsteriyordu. stanbul Patrii Patrik Gregorios ihtilali gizlice destekledii iddiasyla Patrikhanede idam edildi ki Avrupa bunu zaman zaman ktye kullanacaktr.

1850 de Babali Protestan Kilisesini de tand ve millet statsn kazand. Protestanlk yaylmaya balad. Protestanl ABD misyonerlii yayyordu. 1820 de Beyrutta ABD misyonerleri okul at. Srekli okul ve yetimhane atlar41. Protestanln hamisi ngiliz diplomasisi ve ABD misyonerleriydi. Yahudilerin XIX. yzylda Rusyadan gelmeleri kabul edildi. Ruhani lider olan Hahamba da resmen tannmt. Btn bu davranlar nedeniyle Bat, Balkan ulusularna gre, kurtarc, Trklere gre ise smrgen idi. Osmanlclk ve slamclk Batnn davranlarna kar bir tepki olarak domutu. Ulusalc akmlar Osmanlda modernlemeyi ve bununla birlikte k de hzlandrd. Ulusculuk, sadece Fransa htilalinin sonucu deildir. Rnesanstan sonra ulusalc akmlar 1683 sonrasnda ivme kazand. Her dini cemaatn okulu ve hayr kurumu vard. Balkan ulusculuunda XIV. Yzyldan sonra irsi aristokrasi gelitirilmemitir. Osmanl mparatorluu, kozmopolit bir imparatorluktu. Balkanlarda bulunan Osmanl eyaletleri, gemite bamsz birer devlet ve uygarlk kurmulard; kendilerine zg dinleri ve kiliseleri vard; XVIII. yzylda zenginleri de oldu. zellikle Yunanllar denizciydi. Osmanl XIV-XVI. yzyl aras bir Balkan imparatorluuydu. Esasen Osmanlnn Ortadoudan ok, Balkan ve Akdeniz karekteri ar basmaktadr. O dnemde dnyada Ordodoks uluslarn yaad iki lke vard, Osmanl ve Rusya imparatorluklar.

Salahi, Tanzimat ve Osmanl, s. 349. 40 Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 42. 41 Ortayl, Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar, Amme daresi Dergisi, s. 87-96.
39

Devirme dzeni XVII. yzylda terkedilmi, Anadolu Trkl ne gemiti. Osmanllk XVIII. yzyldan sonra hilafet ve resmi slamn besledii bir ideoloji olmutur. XVIII. yzyldan sonra Osmanl idaresi Trk kkenlilerin eline geti. Babalinin reformcu brokratlar, Tanzimat dneminde ulusalcl yeterince ve doru anlamamlard42.

1774 tarihli Kk Kaynarca Anlamasyla, Rusya Ortokoslarn hamisi olduunu resmen kabul ettirmiti. Fener Patrikhanesi, 1839 sonras kurulan Bulgar Ulusal Kilisesi kurulmas isteine kar kmtr43. Bulgarlar da Fener Patrikhanesinden memnun deillerdi. 1870 de Babali Bulgar Kilisesini tand. Bulgar ve Arnavutlar da Fenere baland. Osmanlda Rumlar saygn karlanyordu; Rumca, yar resmi bir dil saylyordu.

Osmanl tarihine bakldnda, gayrimslimlere hukuki ve yargsal zerkliin batan beri verildii sylenebilir. Bu zerkliin snrlar slmn ilk dnemlerinde daha geniti; baz ceza davalar da dahildi; sonrakiler ceza hukukunu hari tuttular.44 slm hukukunda din, hukuku da kapsad iin, gayrimslimlere zel hukukta zerklik tannm olmakla birlikte, kamu dzeni asndan, ceza hukuku alannda slm hukuku ve slm mahkemeleri yetkili klnmt.45 Fatih Sultan Mehmetin din ve vicdan zgrl konusunda Galata zimmilerine verdii ahidname46. mevcut olmakla birlikte, ilk anlama metni elimizde yoktur. Bir gayrimslimle mslman arasndaki davalar, er'i mahkemede grlr ve slm hukuku uygulanrd.47

IV. 1876 ANAYASASININ HAZIRLANMASI VE PARLAMENTONUN AILMASI:

A. 1876 ANAYASASININ HAZIRLANMASI: Mithat Paa, Sultan Abdlhamitle daha ehzade iken grerek Anayasa ilan szn almt. Abdlhamit baa geince, anayasa hazrlamak iin uray- Devlette bir komisyon kuruldu. Komisyonun ou uray- Devlet yesiydi. Server Paa bakanlnda, Hristiyan olmak zere onalt mlkiye memuru, ulemadan on kii ve iki de ferik olmak zere toplam 28 kiiden oluan komisyon, anayasa taslaklarn incelemeye ald. Komisyonda taslak grlmeye baland; Mithat Paann, Kk Said Paann ve Meclis-i Vkelann taslaklar. Server Paa bakanlnda, 16 mlkiye mensubu 10 ulema ve 2 general (ferik) ki

Ortayl, , mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 76. 43 Patrikhane ise, ancak, II. Dnya Sava sonunda, 74 yl sonra (1870-1944) Bulgar Kilisesini tanmt. 44Kr. Aznlklara, "slm devleti hi bir zaman cezai sahada muhtariyet vermemitir. nk cezai muhtariyet devletin asayii ve emniyetini sarst gibi siyasi bakmdan da tehlike arzeder"; Atar, slm Adliye Tekilat, s. 225. 45Aydn, "Gayri Mslimler", DA, C. IX, (ss. 325-327), s. 327. 46 Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p. 25. 47 Bk. 4/Nisa, 141. Zimmiler ve Osmanl'da yarg konusunda bk. Aydn, "Osmanl'da Hukuk", s. 419-428.
42

toplam 28 kiilik bir komisyon (Cemiyet-i Mahsusa) tarafndan, Avusturya-Macaristan monarisinin anayasa rnei de dikkate alnarak hazrlanmtr48. Mithat Paa, Kanun- Cedit adnda 57 maddelik bir Anayasa tasla hazrlamt. Belika Anayasasndan yararlanan Mithat Paa, Meclisin 120 milletvekilinden olumasn bunun 40 tanesinin devletin milletvekili, 80 inini ise milletin milletvekili olmasn istiyordu 49. Mithat Paa tasarsna gre, vezirleri Bavekil tayin etmeli, hkmetin ban ise Padiah atamal, vekiller hem padiaha hem de Meclis-i Mebusana kar sorumlu olmal diyordu ki bu modern kabine sistemiydi. Mithat Paann bu nerileri reddedildi50.

Sait Paa, yeni bir Anayasa yaplmasna yardmc olabilmek iin, 1814, 1830, 1875 tarihli Fransz Anayasalarn tercme etmiti. Sait Paa, Meclisin 750 kii olmasn isterken, Meclis-i Vkela her elli bin kiiye bir milletvekili olmasn istiyordu. Sadrazam M. Rt Paa, aslnda anayasaya kar olduu halde, d ilikiler nedeniyle zorunlu gryordu. 51 Sonuta Kanun- Esasi, Server Paa bakanlnda 16 mlkiye mensubu, ulemadan 10 kii, 2 general (ferik) ki toplam 28 kiilik bir Komisyon (Cemiyet-i Mahsusa) tarafndan dier taslaklar ve rnek anayasalar dikkate alnarak hazrlanmtr.

Anayasa hazrlanrken iki siyasal odak vard; birincisi, siyasal muhalefetti ki, ilk siyasal muhalefet hareketi Jn Trklerdir (Jeune Turcs). Bu hareket 1860 sonrasnda biimlenmitir. kinci odaklama ise Balkan ulusculuuydu. 1876 Anayasas hazrlanrken, Rusya, Fransa ve 1831 tarihli Belika52 Anayasalarndan istifade edilmitir53. Okandana gre, Fransa ve Belika anayasalarndan yararlanlmtr. Tanre gre, Belika, Polonya ve Rus anayasalarndan yararlanlmtr.54 oka gre ise, 1876 Anayasamz, sadece Prusya Anayasas ile uyum gstermektedir.55 1876 Anayasas, 1831 tarihli Belika ve 1851 tarihli Prusya anayasalarndan yararlanlarak yaplmtr ama Belika anayasas kadar liberal deildir, Prusya Anayasasna bu adan daha yakndr. 1831 tarihli Belika anayasas, sadece st tabakann oy verme hakkn kabul etmekle burjuva anayasalar grubuna girer. 1851 tarihli Prusya anayasas ise esinlendii 1831 tarihli Belika Anayasasndan farkl olarak

Kanun-i Esasinin hazrlan konusunda geni bilgi iin bk. Kl, Selda Kaya, 1876 Kanuni Esasinin Hazrlanmas ve Meclis-i Mebusann Toplanmas, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1991, ss. 94-186. 49 Kanunu Esasi tasarlar (Mithat Paa Tasars, Said Paa Tasars, Sleyman Paa Tasars) hakknda geni bilgi iin bk. Kl, 1876 Kanuni Esasinin Hazrlanmas ve Meclis-i Mebusann Toplanmas, ss. 240-256. 50 Akyldz, Hkmet, Tanzimat Dnemi ve Sonras, DA, C. XVIII, s. 472. 51 Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 63. 52 Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p. 49; Ycekk, Parlamentonun Evrimi s.77. 53 Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, st. 1973, s. 156. 54 Tanr, Anayasal Gelimeler, s. 111. 55 Cokun ok, 1876 Anayasasnn Kaynaklar, Kanuni Esasinin 100. Yl Sempozyumu, Ankara 9-11 Nisan 1976, Siyasi limler Dernei, s. 4.
48

liberal nitelikli deildir. Yrtme stn, ilahi kaynakl egemenlik, hanedan meru ve etkili, halk egemenlii yoktur.56 Bakanlar Kurulu 6 Aralk 1876 gn yapt toplantda, Komisyonun hazrlad tasary onaylad. 19 Aralk 1876 da Mithat Paann sadrazam olarak atanmas ngiliz Elisi Elliotu olduka mutlu etti. Mithat Paa, anayasann kabul ile byk devletlerin reform isteklerini temelsiz brakmak niyetindeydi. Byk devletlerin hasta adamkonusu zerinde 23 Aralk 1876 (7 Zilhicce 1293) tarihinde konferans yaptklar gn, ilk Osmanl anayasas ilan edildi Devlet anayasal monariye dnt ama bu stanbul Konferans yelerini etkilemedi. stanbul Konferans tarafndan alnan iki karar tasars, henz Meclisler toplanmadndan 60 Hristiyan 140 Mslmandan oluan Meclis-i Meveret tarafndan red edildi.57

B. PARLAMENTONUN AILMASI: 1876 nn Mart aynda Parlamento ald, aradan bir ay gemeden 24 Nisanda Rusya Osmanlya kar sava at58. Bu savata Amerikallar Sultan II. Abdlhamite destek verdi; yaral Trk askerlerine yardm iin New Yorklu hanmlar Hilal ve Ha Derneini kurdular59.

19 Mart 1877 de Osmanl tarihinde, ilk kez olarak bir Parlamento, Dolmabahe Saraynda, Padiah tarafndan ald. 141 yeden oluan Meclisin 115i Mebus, 26 s ise Ayan idi. 115 Mebustan 69u Mslman, 46 si ise gayrimslim idi.60

V. 1876 ANAYASASINA VE ERKLERE GENEL BAKI: Aslnda gler bir btndr; Atatrkn dedii gibi, Gerekte kuvvetlerin blnmesi diye bir ey yoktur. Ama baz yararlar ve iblm gerei nedeniyle erklerin blnmesi kabul edilmitir.

23 Aralk 1876 (7 Zilhicce 1293) tarihinde yrrle giren Anayasann mr fazla olmam, Sultan II. Abdlhamit tarafndan 93 Sava neden gsterilerek, 50 birleimden sonra 28. 6. 1877 gn, Kanuni Esasinin 7. maddesi uyarnca Meclis tatil edilmi, Anayasa askya alnmtr.

Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 68-69. 57 Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 65-76. 58 Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p. 49. 59 Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p. 50. 60 Okandan, R. Galip, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), s. 176.
56

Meclisin ald ilk gn olan 20 Mart 1877den on gn sonra Londra Protokoln imzalayan byk devletler, Osmanl devletindeki aznlklar iin gerektii zamanda mdahele edecekleri kararn aldlar; Meclis bunu reddetti61. 1909 deiiklii ile parlamentoya sorumlu hkmet sistemi kurulmutu ama bu bugnk anlamda ada parlamenterizm saylmaz. 23 Ocak 1913 de Babali Baskn ile ttihat Terakki diktatrl kuruldu. I. Dnya Savana kabinenin bile haberi olmadan girilmiti.

A. 1876 ANAYASASINA GENEL BAKI: Hukuk devleti hareketinin Osmanl mparatorluundaki grnmnde Kanun-i Esasi nemli bir adm saylr. Bu da, padiah tarafndan tek tarafl bir hukusal tasarruf mahiyetindeki fermanla olmu, II. Abdlhamit, bir hatt- hmayunla Anayasay ilan etmitir. Bu anayasay hazrlayan etmenlerin derinliine inildike, imparatorluk kurumunun kmesinde, saray etrafnda toplanan bir oligarinin keyfi basksndan bkm olanlarn bir hukuk devleti hareketi dncesinin bulunduu belirtilebilir. Bunun yannda d glerin devletler hukukuna aykr olarak aznlklar himaye uruna yaptklar mdaheleler, yeni bie anayasay zorunlu klyordu. Tanzimat dneminin bu bulank ortamnda azledilen Sultan Abdlazizin yerine getirilen V. Murat dneminde Meclis -i Vkela (Bakanlar Kurulu), yeni bir sistemin (hukuk dzeninin) kurulmasn oybirliiyle kabul etmekle birlikte, yerine konulacak sistem konusunda ihtilafa dmlerdi. Sadrazam Rt Paa ve A.Cevdet Paa merutiyet yanls deillerdi; Onara gre, bu kiilerin grleri etraflca tahlil edilmemitir.62

1876/1293 Anayasasyla balayan Birinci Merutiyet rejimi, parlamenter bir sistem saylmaz; nk 1876 Anayasasnn 30. maddesi Bakanlar Kurulunun, Meclise kar deil de, Padiaha kar sorumlu olduunu belirtmektedir. 1876 Anayasasnn 113. maddesine gre polis raporuyla vatandan srgn edilebilmesi mmkndr ki bu, devletin snrlanmas ve bireyin zgrl ilkesiyle badamamaktadr. Polis soruturmas sonucunda Padiahn istediini srdrebilmesi, Tanzimat Fermannn getirdikleriyle de badamazd. Nitekim,

Meclis-i Mebusann faaliyetleri iin bk. Kaya, Erol, Son Osmanl Meclis-i Mebusan, ss. 231-475; Hakimoullar, Erdal, 1876 Tarihli Kanun-i Esaside Hkmet Sistemi ve Yasama Yrtme likileri, Yksek Lisans Tezi, D. . SBE, 1995, ss. 49-61. 62 Onar, dare Hukukunun Umumi Esaslar, C.I, s. 152. Onar, 1876 Anayasasnn ve 1909 deiikliinin sosyal bnyeye uymadndan yaknr. 1876 Anayasas gl bir zemin ve ortama dayanmyor, dinamik kurumlar tarafndan desteklenmiyor, aznlklar zerinden devlete mdahele eden d glerin basksn frenlemiyordu; s. 152 -153. Onara gre, Btn bu olaylar, 1877nin zenti ve taklit anayasasnn hibir tatbik kabiliyeti ve fiili deerinin olmadn, hazr mal alm gibi alnan anayasalarla hukuk devletinin ve hukuk dzeninin kurulamyacan gsteren ictimai ve tarihi birer misal ve tecrbe saylabilir; ibid, s. 158.
61

Mithat Paa, 5 ubat 1877 de 113. madde gerei talyaya srgne gnderildi. Ziya Paa ve Namk Kemal, bu haliyle 1876 tarihli metine Anayasa denilemiyeceini belirtiyorlard 63. 1876 Anayasasna gre, Devletin dini slam, resmi dili ise Trkedir. Temel hak ve zgrlkler taahht edilmitir64. Ama baz Batl yazarlara gre, lkede yaama zgrl yoktur; ban omuzunun zerinde tutabilirsen, eine ve ocuklarna bir ey olmayacana inanrsan bu koullarla 1876 Anayasas iyi bir anayasa saylabilir.65. Modern hukuk tekniine gre yaplan 1876 tarihli Anayasa, hakim bamszl konusunda baz ileri hkmler getirdi. Bunlar yle sralanabilir: (i) er'i davalar (kiinin hukuku, aile hukuku ve miras hukuku), eriye mahkemelerinde, nizami davalar nizamiye mahkemelerinde grlr. (ii) Her ne isim altnda olursa olsun belirli mahkemeler dnda olaanst mahkeme kurulamaz. (iii) Herkes mahkemede hakkn savunmak iin gerekli grd meru aralar kullanr. (iv) Hakimler azledilemezler. (v) Meslekte ilerlemeleri, meslek deiimleri ve bir crm sonucunda azlolunmalar zel yasa ile dzenlenir. (vi) Anayasann 86. maddesine gre de, mahkemelere hibir kii veya kurum mdahele edemez. (vii) Byk devlet memurlarnn sular iin Divan- Ali (Yce Divan) Mahkemesi kurulacaktr.

1876 Kanun- Esasisi, Sultan II.Abdulhamid tarafndan, hukukularn ra Meclisinin zaruri olduunu belirtmeleri zerine zel bir kurul tarafndan hazrlanmtr. Anayasann 11. maddesine gre resmi dinin oluu Tanzimat Ferman ile getirilen gelimelere uygun deildir 66. 1876 Kanunu Esassi, Avrupa modelinde, Osmanl hukukuna uygun ama eksik olarak hazrlanmtr; nk kaynanda halk yoktur; yasama ve yrtme yetkileri padiahtadr; hkmet, meclise kar sorumsuzdur; gven oyu sistemi yoktur. Bununla birlikte bu Anayasa 1776 tarihli "Virginia Bill of Rights" ile 1789 Fransz nsan Ve Yurtta Haklar Bildirisinin at modern Bat anayasa hukukunun gelimesine, Osmanlnn katlmnn ilk vesikasdr. Bu Anayasada gler dengesi yoktur; temel haklarn teminat da ksrdr.67

Kanun- Esasi, ulusal bir devrimin sonucu, bir doktrin veya ideoloji sonucu domu deildir. ekil ve ierik asndan Anayasa deil, berat veya ferman niteliindedir. nk yetkiler padiahta olup, yaptrm yoktur68.

Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 71. 64 Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p.49. 65 Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p. 49. 66 Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 71-73. 67 Abadan, Osmanl, s.20; Kili, Suna, 1876 Anayasasnn adalama Sorunlar Asndan Deerlendirilmesi, Trkiyenin Siyasal Gelimeleri, st.1986 s.100. 68 Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), s.151.
63

Anayasann 9-26. maddeleri arasnda temel hak ve zgrlkler dzenlenmi, tannm btn dinler, kamu dzenine ve adaba aykr olmamak art ile serbest braklmtr. 1876 Anayasasnn getirdii haklar, kiileri ilgilendiren yargsal gvenceler bakmndan hi de azmsanacak gibi deildir69, ama teminat yoktur, platoniktir. Bu Anayasay Meclis yapmam olduu i in "berat" niteliindedir. nk Anayasa rejimi (constitutialisation), iktidar snrlama tekniine dayanr. Kanuni Esasi ile tek seilmi meclis olan Mebusan Meclisi, Ayan Meclisi ve Padiah gibi organlarca engellenebilmektedir. Anayasada zgrlkler asndan iki konu nem tar: Kuvvetler aras iliki ve zgrlkler sistemi. Demokratlama iin ak, diyalogcu, plralist bir siyasal yaam gerekir ki 1876 Anayasasnda bu yoktur. Toplanma ve dernek kurma hakk da tannmamtr. Dnce, seyahat, toplanma, sz, alma ve benzeri. zgrlkler de bulunmamaktadr70. Anayasa halkn iradesiyle deil, Padiah iradesiyle kmtr. Anayasa Mithat Paa ve evresinin srar ile deil, Tanzimat sonrasnda gelien tarihi, sosyal ve stanbul Konferansnn tehdidiyle younlaan siyasal artlar sonucu kabul edilmitir.71

1876 Anayasas toplam 12 Blm, 119 maddeden oluur. Yasama 42-80. maddeler arasnda dzenlenmitir. 1876 Anayasas, 1909, 1914, 1915, 1916 ve 1918de olmak zere 6 kez deitirilmitir. Bunlardan 1909 deiiklii ile 22 madde deitirilerek parlamenterizme gei yaplmtr.72 1876 Anayasas sihirli denek grevini yerine getiremedi. Siyasal ve sosyal ortam, Padiah ve evresinin mutlakiyet eilimi, demokrat geleneklerin olmamas nedeniyle gereken deiim salanamad. Bununla birlikte Kanun- Esasinin kinci Merutiyeti hazrlad belirtilebilir. Kanun- Esasi ile, uygar uluslar dzeyine ykselme zlemi vurgulanmtr.

B. 1876 ANAYASASINDA ERKLERE GENEL BAKI: 1. Yasama Erki: Tanzimat dneminde anayasal rejime gei dncesi varsa da bunu hayata geiren Mithat Paadr. Liberal bir kii olan Mithat Paa, padiah, vezirler ve vali gibi st yneticilerin denetlenmesinde byk eksiklerin olduunu aka belirtiyordu73. Sultan II. Abdulhamit (18421918; yn. 1876-1909) zamannda ilan edilen 1876 tarihli Kanun-i Esasiye gre, yasama, Meclis-i Umumi'ye verilmitir. Bu da iki ayr Meclis'ten olumutur: (i)

Tanr, Blent, Osmanl mparatorluunda Anayasal Gelimeler, stanbul 1982, s.94; Kapani, s.82. 70 Abadan, Osmanl, s.23. 71 Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s.73. 72 Detay iin bk. Saadettin Kalkan, 1909 Anayasa Deiiklii ile Trk Anayasa Hukukuna Giren Parlamenterizm Olgusu ve Geliimi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Diyarbakr, 1997. 73 Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 55.
69

Meclis-i Ayan: Ayanlar (Senatorlar) Padiah seer, bunlarn ayanlkta kalmas sresizdir. Ayan Meclisi, Meclis-i Mebusann kararlarn veto edebilir. Veto yetkisi olan Ayan Meclisi yeleri, yerlerini padiaha borludurlar74. Meclis-i Ayann 26 yesi olup, bunlarn 21i Mslman olup, Meclisin bakan Server Paa idi. (ii) Meclis-i Meb'usan ise 130 yeden oluuyordu (m. 42) ve bakan Ahmet Vefik Paa idi. Kanun nerisini Bakanlar Kurulu ve kendi grevleriyle ilgili ola rak da Meclisler yapar. Kanun nerisi nce Meclis-i Mebusanda sonra da Heyet-i Ayanda kabul edilir, padiah tasdikiyle yrrle girerdi. Hkmet ile Meclis arasnda niza karsa, padiah hkmet veya meclisi feshedebilirdi75. Yasama Meclisinin tasarruflar zerinde Padiah'n mutlak vetosu vardr76. 1876 tarihli Ferman Anayasasnda Hkmet (Heyet-i Vkela) Parlamentoya deil Padiaha kar sorumludur; bu durum, 1909 tadili ile deitirilmitir. 23 Nisan 1920 tarihli Parlamento, son Osmanl Mebusan Meclisi ve yeni seilenlerden olumutu77.

Meclis-i Umumi 14 ubat 1878e kadar 29 toplant yapmtr78. 2. Yrtme Erki: a. Padiah: 1876 Kanun-i Esasisine gre Yrtme, ekber evlat esasna gre getirilen ve hilafeti de kapsamak zere Padiah'a aittir (m. 3, 4, 5). Sadrazam ve vezirleri Padiah seer. Hkmeti O bozar, O tayin eder. Gvenoyu sistemi yoktur. Vezirler padiaha kar bireysel olarak sorumludurlar. Vezirler padiah araclyla parlamenter denetimden kurtulabilir. Meclis tatilde iken Padiah kanun-u muvakkat (kanun hkmnde kararname) karabilir. Yasa tasarsn hkmet hazrlar, Meclis -i Mebusana sunar. Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan ise sadece kendi grevleriyle ilgili yasa nerisi hazrlayabilir. Yasama ve yrtme erki konusunda 1876 ncesi ve sonras arasnda fark yoktur. 79. Padiah sorumsuzdur. Daha nce, Bakanlk sisteminde grld gibi, ABD modelinde de, durum budur. Ancak ABD'de Bakan tarafndan tayin edilen Sekreter'in (Bakann) greve balamas iin, Senato'nun onay aranr. Osmanl'da ise, Padiah'n iradesi yeterli grlmtr. 1876 Anayasasnda egemenliin kime ait olduu konusunda herhangi bir madde bulunmamaktadr.

nceki dnemden farkl olarak eyhulislm, belirtildii gibi, Tanzimat devrinde, Avrupa usul Kabine benimsendii dnemde kabine yesi olarak Hey'et-i Vkela ierisinde
Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), s.159. 75 Akyldz, Hkmet, Tanzimat Dnemi ve Sonras, DA, C. XVIII, s. 472. 76 Bk. Mehmet Tevfik, Tarih-i Osmani, Makrky-stanbul, 1327, ss. 415-448. 77 Ylmaz, mparatorluktan Cumhuriyete, s. 1655. 78 Meclis-i Mebusann kuruluu ve yetkileri iin bk. Kaya, Erol, Son Osmanl Meclis-i Mebusan, Yaynlanmam Doktora Tezi, 19 Mays niversitesi, SBE, Samsun, 1997, ss. 21 -40. 79 Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 70.
74

arasnda yer almtr (m. 28).80 XIX. yzylda, sadrazam yerine, kabinenin bana bavekil denilmektedir.81 Tanzimattan sonra ehl-i rf- ehl-i er' ayrm ortadan kalkm, bu iki zmrenin mensuplar genellikle devlet memuru statsnde birletirilmitir82.

b. II. Abdlhamit: 1876 Anayasasn yrrle koyan II. Abdlhamit (1842-1918; (yn. 1876-1909)), 21.09.1842 tarihinde dnyaya gelmi, 31.08. 1876 da tahta clus etmi, Meruti ynetimi benimsedii iin, Padiah yaplm, zeki ve kurnaz bir kiidir.83 Sultanlarn sultan, krallarn kral, Tanrnn yeryzndeki glgesi sfatlarn kullanm; 84 toplam 25 sadrazamla alm, bunlarn 21ini azletmitir.85 ngilizler, Halife, Kurey kabilesinden olur hadisini yanl yorumlayarak, Osmanl devletine kar Araplar kkrttklar iin, II. Abdlhamit, Akaid-i Nesefi adl kitaptan hilafet konusunu kartmt86. ehzadeliinde Batllarn Prince Hamit dedikleri Hamit Efendi, Franszca ve Arapa bilen, Batl kadnlarla birlikte yemek yiyen, Bat mziini, opera ve tiyatroyu seven87, kle ticaretini 1877 de yasaklayan88 bir sultan olarak da bilinir.89 D politikada denge faktrn ustalkla kullanan90 Sultan Hamit dneminde, Almanya ile ilikiler artyordu ama ABD ile de ikili ilikiler scak tutuluyordu.91. Bu dnemde hilafet ve Panislamizm kavramlar, Padiah tarafndan ilk kez yksek boyutta kullanlmt 92.

80pirli, Osmanl Devlet Tekilat, s. 270. 81Kuran, Ercment, " Bavekil" maddesi, DA, C. V, st. 1992, s. 136 137. 82 Bk. Mumcu, Ahmet, Osmanl Devletinde 1876 Anayasasna Dein Temel Hak ve zgrlkler ile 1876 Anayasasnn Temel Yaps, Trk Parlamentoculuunun lk Yzyl, 1876-1976, Ankara 1976, s. 37; pirli,"Ehl-i rf" , DA, C.X, s. 520; nal, Mustafa, 1876 ve 1982 Anayasalarnn YrtmeYetkisi Asndan Mukayesesi, Yksek Lisans Tezi, Diyarbakr, 1997. 83 Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p. 60 vd. 84 Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p. 60. 85 Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), s.193. 86 Kk, II. Abdlhamit, s. 220. 87 Kk, II. Abdlhamit, DA, C. I, s. 223. 88 Stanley L. Engerman and Eugene D. Genovese (Edit), Race and Slavery in the Western Hemisphere, Quantitative Studies, Princeton University Press, Princeton, 1975, p. 187. Tanzimat (pp. 94-112) ve II. Abdlhamit devrinde (19761909) klelik (pp. 125-147) iin bk. Y. Hakan Erdem, Slavery in the Ottoman Empire and its Demise, St. Antonys College, Oxford. 89 Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p. 79. 90 Kk, II. Abdlhamit, DA, C. I, s. 219. 91 Gordon, American Relations with Turkey 1830-1930, p. 12. 92 Moore, America Looks At Turkey, 18761909, p. 44, 72-87). Panislamizm iin bk Moore, America Looks At Turkey, 1876-1909, p. 72.

II. Abdlhamit, Yldz stihbarat Tekilat denilen rgt bizzat ynetirdi. Bu tekilat 1908 de datlm ama Tekilat Mahsusa ad altnda 17 Kasm 1913 de Enver Paa tarafndan yeniden kurulmutur93. II. Abdlhamit, Mithat Paay 1876 Anayasasnn 114. maddesi gereince srgne gndermiti. 94 II. Abdlhamit dnemi banda (ubat 1879da) Sicilli Ahval Komisyonlar kurularak memurlarn biyorafileri yazlm ve sicilleri tutulmutur. Yz doksan alt adet deftere, ksa srede, doksan iki bin yz otuz yedi devlet memurunun biyorafisi yazlmt. 95 II. Abdlhamitin hali fetvasnda istibdat sulamas gememektedir 96. 3. Yarg Erki: XVII.-XVIII. yzyllarda dier btn kurumlarda balayan k, medreseleri de gittike hzl bir biimde etkisi altna alarak, bu kurumun fonksiyonunu tamamen yitirmesine yol amt. Kadlarn ynetim ilerine karmamalar, hediye, bahi ve rvet almamalar konusu nda zaman zaman uyarldklar, en son olarak 25 Ramazan 1254/12 Aralk 1838 tarihli "Tarik-i lmiye'ye Dair Ceza Kanunnamesi"nin karld grlmektedir.97

Yarg kuvveti, Kanun-i Esasi'nin "Mehakim" blmnde gemektedir. Tanzimattan, zellikle 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi'nden sonra yaplan dzenlemelerde Anadolu yarg tekilat yap ve ekil bakmndan eitli deiikliklere uram,98 Tanzimatla, kadnn idari grevleri, yneticilere devredilmitir. Belirtildii gibi, tanzimat dneminde ilk Osmanl temyiz mahkemesi, 1868 ylnda Divan- Ahkam- Adliye ad ile kurulmutu.

1293/1876 tarihli Kanun-i Esasiye gre, hakimler geerli bir neden olmadan azledilemez. Bu konuda detay, kanuna havale edilmi, iki sene sonra (Hakimler rgt Yasas (=Tekila t- Mehakim Kanunu) karlmtr. Bu yasa, hakimlere ceza tayininde Padiah, vezir gibi st dzey yneticileri devreden karm; Temyiz mahkemesi yetkili klnmtr. Bu yasa, yarg olmann koullarn, terfi esaslarn, istinaf mahkemelerinin olu tarzn da dzenlemi; stanbul'da bir temyiz mahkemesi kurulmutur. Bu mahkeme hiyerarik bir st idi. Bu kanun savcl da tesisi etti. 1330/1914'de "Usul- Muhakemat- er'iyye

Balcolu, Mustafa, Kendi Belgeleriyle Tekilat- Mahsusa yahut Umur-u arkiye Dairesi, ss. 24-28, Temmuz 1992, TDAV, s. 24. 94 Ycekk, Parlamentonun Evrimi s.76. 95 etin, Sicill-i Ahval Defterleri ve Dosyalar, Trk Dnyas Tarih Dergisi, TDAV Yayn, Haziran 1992, Say 66, ss. 34 -42, s. 34 vd. 96 II. Abdlhamitin hali fetvas iin bk. Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), s. 283, dn. 95, 96, 97 ve s. 284. 97adrc, Musa, "Tanzimat'n lan Sralarnda Osmanl mparatorluunda Kadlk Kurumu ve 1838 Tarihli "Tarik-i lmiyye'ye Dair Ceza Kanunnamesi", Tarih Aratrmalar Dergisi, 1981-1982, ADTCF. Tarih Aratrmalar Enstits Yayn, C. XIV, S. 25, (ss. 139 -161), s. 139-143. 98pirli," Anadolu" maddesi, DA, C. III, st. 1991, s. 124.
93

Kararnamesi", bu konuyu yeniden dzenledi.99 Bu Anayasaya gre, "Yce Divan" da kuruldu (1876 Anayasas, m. 92).

VI. 1876 ANAYASASININ 1909 DEKL VE PARLAMENTERZMN KABUL: 31 Mart kar devrimi zerine 1908 senesinde iktidar deiikliini Hareket Ordusu yapmt. Ordunun siyasal yaama mdahelesi, Klasik dnemde olduu gibi Tanzimat dneminde de srmtr. I. Merutiyet sonrasnda Trklk, Osmanlclk ve slamclk akmlar varken, II. Merutiyetle birlikte Osmanlclk yerine Batclk akm almtr100. II. Merutiyet, snfsal bask olmayp, askeri ve sivil brokrasinin getirdii bir aydn hareketidir. Belirtildii gibi Tanzimat dnemiyle birlikte ilmiye (ulema) ve seyfiye (asker) yannda nc g olarak brokrasi domutur. uray devlet ibtidai bir Meclis-i Mebusan olarak kabul edilebilir.101 1908 htilali sonrasnda Kanuni Esasi yeniden yrrle konuldu; 1 Austos 1908 de Parlamento (Meclis-i Mebusan) ve Siyasal Partiler ald. Parlamento ve siyasal parti kurumlar, Merutiyetten Cumhuriyete intikal etmi kurumlardr. 1909 deiiklii ile Meclis, yrtmede n daha etkin bir konuma getirilmitir.

Parlamenterizm, hkmet sistemlerinden biridir. ABDinde en gzel uygulamasn bulan bakanlk sistemi ile gler ayrln reddeden Meclis Hkmeti yannda parlamenter sistemin, yrtme ile yasama arasndaki dengeye dayand belirtilebilir. Fransa, rlanda ve Portekiz gibi lkelerde yar bakanlk rejimi uygulanrken, ngilterede parlamenterizmin Westminister tr uygulanmaktadr.102.

1909 deiiklii ile Meclisin yetkileri artrld; 113. madde kaldrld. Toplant ve dernek kurma zgrl ve haberlemenin gizlilii Anayasaya konuldu. Parlamenter hkmet sistemi kuruldu ama hzla geriye dn balad, demokratik bir sistem kurulamad.103 1909 deiiklii ile, iki meclis sistemi korundu. 1876 Anayasasnn 27. maddesi deitirilerek Sadrazamn eyhulislam dlndaki vekilleri atama yetkisi verildi. Hkmetin greve getirilmesi iin padiah onay gerekli klnd. Bakanlar Kuruluna kollektif sorumluluk getirildi, Bakanlar Kurulu, Padiah'a deil, yasama Meclisine kar sorumlu hale getirildi (m. 30). Bakanlar iin hem bireysel sorumluluk, hem de kollektif olarak Meclis-i Mebusana kar

99 Belgesay, "Tanzimat ve Adliye Tekilat", s. 216-218. 100 Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), s. 223-224, 447. 101 Aldkat, ibid, s. 52. 102 Turhan, Anayasal Devlet, s. 35. 103 Bozkurt, Tanzimat and Law, p. 281-282.

sorumluluk getirildi. Kanun-u Muvakkat, (bugnk KHK) yetkisi hkmete verildi104. Bakanlar Kurulu-Meclis anlamazlnda, Meclise stnlk verildi. 1909 deiiklii ile Aldkat gibi baz hukukulara gre adeta yeni bir anayasa yapld belirtilirken, Onar gibi baz hukukulara gre ise bunun Kanuni Esasiden pek farkl bir yn yoktur105. 1909 deiiklii ile Yarg'nn dzenleniinde, nceye gre bir deiiklik yoktur. 1909 sonrasnda Padiah'n mutlak vetosu, "taliki veto" haline dnm, Bakanlar bir Kabine tekil etmi, yrtme'de son sz, Padiah'a ait deil, Meclis'e ait olmutur.106

Padiah, 14 Kasm 1909 tarihli "Osmanl parlamentosunu" a nutkunda, "er'in ngrd hkmet ekli"ne atfta bulunuyordu.107 1909 ylnda Osmanl devleti "Demokrasi"ye -kat zerinde- gei yapt. Bu tadil ile klasik parlamenter sistem, yani Meclis -Kabine dengesi oluturuldu. 1909 deiikliiyle daha ileri haklar getirildi ama bu hak ve zgrlkler, zgrlkleri boan zgrlkler olmutur.108

1908 devrimiyle birlikte adaletten bahriyeye (denizcilie) tm devlet kurumlar yabanc uzmanlarca adeta istila edilmiti; Kara Ordusu Almanlara , Donanma ngilizlere, Jandarma ise Franszlara emanet edilmitir.109 1908 de Osmanl tarihinde ilk kez taban hareketiyle ilan edilen bir Anayasa ile gerek parlamenter sisteme gei yaplamam, hukuk devletine geilememi, tersine ttihat Terakki oligarisine dntrlmtr. Ne Kanunu Esasi, ne de bunun 1909 deiiklii lkeyi demokrasiye gtrememitir; bununla birlikte kinci Merutiyet sonrasnda laiklik ve kadn haklar gibi deiimler gndeme gelmitir.110 1917 tarihli Hukuk- Aile Kararnamesi ile, Osmanl devletinde batan beri var olan, aznlklarn ahval - ahsiye hukukunda (ahsn hukuku, aile hukuku ve miras hukuku), kendi hukuklarna tabi olmalar anlay devam ettirilmitir.

Akyldz, Hkmet, Tanzimat Dnemi ve Sonras, DA, C. XVIII, s. 472. 105 Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 93, dn. 197. 10620 Ocak 1921 tarih ve 85 sayl Tekilat Esasiye Kanunu, 1924 Anayasasna kadar yrrlkte olmakla birlikte, 1909 Anayasasnn 1921 Anayasas ile atmayan hkmleri yrrlktedir. (1924 Anayasasna bir kritik yaklam iin bk. Sonyel, Salahi, The 1924 Constitution of Turkey a Critical Survey, M. A. Thesis, Queene University, Belfast, October 1962). 1921Anayasasna gre, yargnn, yasama organnda birlemi olduu sylenebilir. stiklal mahkemelerini TBMM kurdurmutur; bk. Soysal, Anayasaya Giri, s. 160-161. Sonraki Anayasalarmz, yargy bir kuvvet olarak tanmlardr. Bk. 1924 A. m. 8; 1961 A. m. 7 ve 132; 1982 A. m. 6,7,8, 9, 75,101, 109, 138, 139, 140, 141-159. 107 Lewis, s.144. 108 Kubal, Kanun- Esasi, .A., C.VI, s.170171; Dstur, I.Tertip, C.I, s.639 vd. Tunaya, Siyasi Messeseler, s.424; Kapani, s.52 109 andar, Osmanlnn Yar Smrge oluu,s.72. 110 Bozkurt, Resepsiyon Sreci, s. 95; bk. zkorkut, Nevin nal, Osmanl Siyasi Belgelerinin Temel Hak ve zgrlkler Ynnden Getirdii Yenilikler, 1839 -1909, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1994, ss. 55 -61; Korkut, Hseyin, Osmanl Dnemi Anayasaclk Hareketlerinde slamclarn Grleri, ss. 35-42.
104

VII. DEERLENDRME: Bir hukuk dalnn btnn iine alan bir kanunlatrma veya bir araya getirme (tedvin) ura na ilk kez Tanzimatta rastlanmaktadr. Bu, rfi hukukun, padiaha, sosyal artlara gre deimesi, klasik dnemde byle bir yasalatrmaya acil ihtiyacn olmamas ve XV. yzyl sonras byk hukuku yokluu gibi nedenlerle aklanabilir. Tanzimatta medreseler fonksiyonlarn yitirdii iin,111 "medrese"den, "mekteb"e gemekle birlikte, kendisine hedef ald Avrupa eitimini yakalayamamtr.112 550 sene istikrar iinde gelien yarg, Tanzimatla birlikte, ihtiyatan ok yabanc lkelerin basks, Bat kurumlaryla hazrlksz tanma, bamsz yargnn zedelenmesi ve karkln olduu bir gei dnemi olarak deerlendirilebilir. Tanzimat ferman Msr sorunu nedeniyle Batnn etkisi altnda; Islahat Ferman Rus sorunu nedeniyle Batnn da etkisiyle ilan edilmi olup her ikisi de halk tepkisi deildir113. Tanzimatla devletin teokratik yaps deimemi, temsililik ve parlamento getirilememi, halk sevinmemitir. ngiliz etkisi olunca M. Reit Paa, ya Sadrazam114 veya D leri Bakan oluyordu.

Bu dnemde teori ve esas itibariyle de uygulamada bata Padiah olmak zere, Sadrazam ve Adalet Bakan (Adliye nazr) mahkemelerin bamszl prensibini kabul ettiklerini ilan etmiler115se de, uygulama, teoriden farkl olmutur. eyhulislamlk (Meihat) dairesi, zaten bamszln kaybetmiti. Mahkemeler, Vilayet Kanununa gre, vali ve mutasarrf gibi mlki memurlarn denetim ve nfuzu altna konulmutu. Dava amak ancak bu idare memurlarnn dava dilekesini mahkemeye havale etmeleriyle mmknd. Yine bu memurlarn keyif ve arzusu veya konsoloslar tarafndan yaplan bir bask ile bir davann durdurulmas mmknd. Fakat bundan daha nemlisi, mahkeme kararlarnn yrtlmesinin mlki amirler tarafndan nlenebilmesiydi. 116 Bu dnemde hakim yetitirmek iin modern hukuk faklteleri henz almamtr. eri ve Nizamiye mahkeme hakimleri, ilmiye snfndan tedarik edilmekteydi ama ilmiye, bu dnemde itibarn kaybetmiti. Buna ramen tarihilere gre, II. Abdulhamit, kendisine muhalefet eden hakimlere, davaya ve mahkemenin kararlarna kar hi bir hareket ve teebbste bulunmamtr "117.

111Yaltkaya,

M. erafettin: "Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler", Tanzimat, 100. Yldnm Mnasebetiyle, stanbul, 1940, s. 466-467. 112Antel, Sadrettin Celal, Tanzimat Maarifi, Tanzimat, 100. Yldnm Mnasebetiyle, stanbul, 1940, s. 461. 113 Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi), s.112. 114 M. Reit Paa, alt kez Sadrazam olmutur. 115Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 343. 116Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 343; rnekler iin buraya bk.

117ztuna,

Byk Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 159 (Celal Bayar, Ben de Yazdm, V, 1.502 -3'den naklen). Bk. ztuna, Byk Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 160 (F.A. Tansel, N. Kemal'in Mektuplar, III, 270 den naklen).

1907 sonunda Adliye Nezareti Merkez Tekilt (mahkeme isimleri, mahkemelerde alanlarn isimleri) iin bk. ztuna, Byk Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 168-170. Sultan II. Abdulhamit iin bk. Kk, Cevdet: "Abdulhamit II" maddesi, DA, C.I, s. 216-224.

118 Hukuk

fakltelerinin temeli olan bu messeselerin kuruluunda, (nceleri Faziletl Ahmed Cevdet Efendi), Devletl Ahmed Cevdet Paa'nn (1822-1895) byk etkinlii vardr; Bk. Ergin: Trk Maarif Tarihi, C. III-IV, s. 1088; Byk Ansiklopedi, C. I, st. 1990, s. 94.

119Uzunarl,

lmiye Tekilat, s. 268-270; Ergin, Trk Maarif Tarihi, C. I-II, st. 1977, Eser Matbaas, s. 157; burada geen kad ve naib kelimeleri ayn anlamda kullanlmtr; s. 157.

"Kuvvet", bir organn bamsz davranmas durumunda sz konusu olur. ayet organ, bamsz bir irade ile davranabiliyorsa, o zaman, bu, bir kuvvet saylr. 1876 Anayasas organ ayrm yapm ama lkenin koullar gerei, yrtmeyi yasama karsnda gl klmtr. Padiah, yrtmenin de, bir anlamda yasamann da badr. Bu Anayasaya gre, bu anlamda Kuvvetler Ayrm kabul edilmitir, denilebilir. Ama kurumlarn ve kurallarn bozuk olduu bir lkede, kat zerindeki baz abalarn, sistemi dzeltebilmesi mmkn deildir.

Tanzimatta meydana gelen bu deiiklikler karsnda Hukuk Fakltesi, 1270/1854 senesinde "Muallimhane-i Nvvab" ismiyle almtr. 1296/1880 tarihinde "Mekteb-i Hukuk (Hukuk Fakltesi)" almas iin Ahmet Cevdet Paa, Sultan II. Abdulhamit'i ikna etmitir.118 1296/1880 tarihinde "Mekteb-i Hukuk-i ahane" adyla retime alan bu okulda ilk dersi anlatan Adalet Bakan (Nazr) Ahmed Cevdet Paadr. 1893 senesinde genel kltr dersleri proramdan karlarak, hukuk derslerine arlk verilen okul, 1302/1885 de stanbulda Mekteb-i Nvvab" (Hakimler Fakltesi), 1326/1908'de "Mekteb-i Kudat (Hakimler Fakltesi)", 1327/1909'da stanbulda Medreset'l-Kudat (Hakimler Fakltesi)" adn ald119. Hukuk mektebi, stanbuldan sonra, Selanik, Badat, Konya (1323/1907) ve Beyrutta da (1329/1913) ald.120

Alnt (iktibas) Konusunda Aklamalar: Bu almadan yaplacak alntlarda (iktibaslarda) 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 35inci maddesinde ngrle n u artlara uyulmaldr: (1) ktibas, bir eserin baz cmle ve fkralarnn bir baka esere alnmasyla snrl olmaldr (m.35/1). (2) ktibas, maksadn hakl gsterecei bir nispet dhilinde ve mnderecatn aydnlatmak maksadyla yaplmaldr (m.35/ 3). (3) ktibas, belli olacak ekilde yaplmaldr (m.35/5) *Bilimsel yazma kurallarna gre, aynen iktibaslarn trnak iinde verilmesi ve iktibasn satrdan uzun olmas durumunda iktibas edilen satrlarn girintili paragraf olarak dizilmesi gerekmektedir]. (4) ktibas ister aynen, ister mealen olsun, eserin ve eser sahibinin ad belirtilerek iktibasn kayna gsterilmelidir (m.35/5). (5) ktibas edilen ksmn alnd yer belirtilmelidir (m.35/5). Ayrca Yargtay tihad Birletirme Genel Kurulunun 18 ubat 1981 tarih ve E.1980/1, K.1981/2 sayl tihad Birletirme Kararna gre kararna gre, iktibas hususunda kullanlan eser sahibinin ve eserinin ad belirtilse bile eser sahibi, haksz rekabet hkmlerine dayanarak Borlar Kanununun 49. maddesindeki koullarn gereklemesi halinde manevi tazminat isteyebilir. Bu sayfaya izin almadan link verilebilir. Ancak, bu web sayfas, nceden izin alnmakszn ne suretle olursa olsun, kopyalanamaz,oaltlamaz,tekrar yaynlanamaz,datlamaz,baka internet sitelerine metin olarak konulamaz. Yukardaki artlara uygun olarak alnt yaplrken bu almaya u ekilde atf yaplmas nerilir: Fendolu, Hasan Tahsin, 1876 ANAYASASI VEYA MONARK MODERNLEME DNEM (1876-1908) (2002)http://www.hasantahsinfendoglu.com

Trk Maarif Tarihi, C. III-IV, s. 1116. 1287/1870 senesinde kurs mahiyetinde olduu anlalan "Adliye Dersanesi" ile, sadece iki devre talebe yetitirip kapanan 1290/1874'de Galatasaray'da alan "Darlfnun-i Sultani Hukuk Mektebi" iin bk. Ergin, s. 1088, 1090.
120Ergin,