You are on page 1of 153

1 Achalirinaka. Jani Wanirikana II.

Flix Layme Pairumani 2013












Payiri Panka
Vida, pasin y muerte del Achalari

Por Flix Layme Pairumani

2013

Achalirinaka
N 22

2 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013











Aymara markasataki. Taqi
qamasampi.







3 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013







Achali naka. Jani Wanirika II
El ttulo de esta obra fue tomado y convertido de RAYMI 2/ 10 Cuentos del Tiwula y Vida, pasin y
Muerte de del Achalari de Flix Layme Pairumani, publicado en 1989 por el Centro Cultural
JAYMA.

Ukatsa aka pankaxa Ian|Wam|r|naka ukana ch'u||apawa.

Derechos reservados:
Flix Layme Pairumani flpjayma@yahoo.com www.aymara.ucb.educ.bo

Nmero de ediciones:
1ra. Edicin electrnica 2013
Diseo y digramaci
Franz G. Laime P.

Fotografa Tapa Salustiano Ayma Morales



Estilizacin realizada por Flix Layme en base a motivos tiwanakotas.


4 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Utjirinaka
Qalltaataki .......................................................................................................... 5
1 Tiwulaxa warmiruwa ikintatayna ........................................................................ 7
2 Tiwulaxa apilla aptxatayna ............................................................................... 10
II. TIWULANA JAKATAPA TAQHISITAPA JIWATAPA 2 ....................................... 13
3 Tiwulaxa apilla thaqhkmiwa qaritayna ............................................................ 13
III. TIWULANA JAKATAPA TAQHISITAPA JIWATAPA 3 ...................................... 17
4 Apilla chuqkatas sasawa jiwxatayna ............................................................... 17
II. Yatiriwa qamaqiptxatayna .............................................................................. 22
III. M warmiwa waynapampi sarxatayna............................................................ 31
IV. Jani jaqichaa munasa alisnukutanaka ........................................................ 38
V. Iwxiriwa m iwxaakxatayna ......................................................................... 42
VI. Awichuna uywata wajcha wayna ................................................................... 46
VII. M jiska warmixa ynaka alantayatayna .....................................................50
VIII. Panqarata panqararu sariri wayrunqu .......................................................56
IX. Chirachuxa pirwa puturuwa piquta churtirtayna ......................................... 61
X. Salumitaxa chacharu arknaqaa qaritayna ....................................................65
XI. Pacha Mamaxa ujaskisttuwa ...................................................................... 72
XII. kullakajarusa sapatuma churaskaythxa .................................................. 79
XIII. Tawaqu chuphiru apsusaxa awtu altarapitayna .........................................85
XIV. Mirsikawa walja awtunsa qala tukusxatayna ............................................ 90
XV. Qara qara tukuri, qullqini qurini apusnaqiri ................................................ 94
XVI. Chuqi Nayra tawaquwa Jilataru katjayatayna ....................................... 99
XVII. Warmiparu waynaqasawa karsiltsitayna ............................................... 105
XVIII. Tirisaxa Wakununa murinu thuqhtaski .................................................... 108
XIX. Kapulinaxa lunthatasia yatintxatayna 1 ...................................................... 112
XX. Kapulinaxa Urtimalata sarnaqxatayna 2 .......................................................118
XXI. Kapulinaxa 40 qipirimpi uta qipsuyasxatayna 3 ........................................ 123
XXII. Mama Sarjintana sarnaqatapa 1 ................................................................ 128
XXIII. Mama Sarjintaxa jaqichasxataynawa 2..................................................... 132
XXIV. Tarukana sarnaqawipa ............................................................................. 137
XXV. TUKUYAATAKI ........................................................................................... 148






5 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013

Qalltaataki


Jiwasa liyia qillqaaru jichunuqtaataki
qillqata pankawa. Inasa akxata qillqatampi
markasanxa liyiaru qillqaaru jichunqtxsna.
!anl markasana qlllqL'aslnarusa llyL'aslnarusa
jichunuqtkanixa, inasa laqa markasana
arupaxa chhaqhtawayxchini. Ukata akhama
panka qillqatampicha aymara aru jaktayxiristha
sasa, akhama pankanaka qlllqL'anLha.

LlyL'aslrl qlllqL'aslrinaLaklxa, unxaLasa
qlllqL'asaklwa ukaru [lchunuqLsna. !anl
yankanixa, inawa jani yatiqksnati. Yanasa
yanasakiwa jichunuqtaa. Ukata aka pankaxa
ukhama yanasa yanasa liyia qillqaa
munxaatakiwa qillqata. Taqpacha m amtaki
sartaatakixa, amtanakasawa qlllqL'xana,
jichhaxa ukaruwa llyL'ana yaLlnLanasa. !anl
ukhamkanixa, m qawqhanina amtapaki,
walpasa janisa walpa, arkaskani. Janiwa
taqpacha amuyunakasa yatitaxa utjkaniti.

Jani wanirinaka pankasa, aka
Achalirinaka pankasa, uka amtampi aliqata

6 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
qlllqL'aLawa. Ch'arana, ch'uxna L'ularu nlna
nakhLayana ch'amawa, ukhamarakiwa m jani
llyL'aslrl [anl qlllqana yaLlrl ukanaka
yatintayaaxa. Aka taqi phusphursa sixkmi
tukjasxtha sajamawa. Chiqasa markasanxa
arumayakl aruslnana ch'amanl markaLaynawa,
ukatsa, jichhaxa qillqaa liyiampi ukaru
yatintsnaxa, [uk'ampl laqawa kunanaksa,
markasana sumana jakaapataki, jikipxsnasa.
Ukatsa markasaxa janiwa jichhjama
sallqjatkxaspati. Ukatakiwa arusana liyia
qillqaaxa wali laqa yatintaa wakiskiri, ukatsa
markasa jani chhaqhtapatakiwa ukaxa wali
qulla.

umasa ch'aqkaml qala p'ly[l, ukatti
ch'uxna tunti L'ula lawaxa phusphuru sixkmi
jani nakhkatkanixa? Kunjamata ch'uxna L'ula
lawa nakhkatayaasa yatiasawa.
Chutillanakaru, wirluchanakaru, musunakaru
aymara parlayaasa yatintaasawa.









7 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013


I. TIWULANA JAKATAPA TAQHISITAPA
JIWATAPA 2





1 Tiwulaxa warmiruwa
ikintatayna

Nayra pachaxa utanakaxa jaya
jayritaynawa. M utanxa m jichha jaqichasita
chacha warmiwa utjasitayna. M uruxa
chachaxa alakipt'asiriwa qhirwa, warmi
uywampi utaru jaytt'awsina, sarawayatayna.

Tiwulaxa jaqina warmipxa wali
munirtayna. Chacha ch'usasiri ujasaxa, jaqiru
tukt'asawa m jayp'uxa, warmiru turiyirixa
saratayna, wisitt'irjamakiwa utaru sart'atayna.


8 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
- Wisitt'anmaya mama-, sasawa
warmiru arch'ukitayna, warmixa kawki
jayatxaya qarita jutchi, sasa khuyapL'ayasaxa,
ukatsa jayp'xpanxa, wisita utaru
katuqataynawa.

- Wisitt'anitasaya,... uksarucha
qunt'askta? -, sasawa uta patillaru wisitxa
qunt'ayatayna. Jaqiru tukt'ata Tiwulaxa
qurpachsilaykuxa aliqata arumt'ayasitayna.

Ukata chhapthapiruxa Tiwulaxa
qurpachxita, sasawa, warmiru achikxatayna.

- Qurpachawayitaya quli mama-,
sasawa, Tiwulaxa warmiru achikt'asitayna.
warmixa ch'amakthapxpanxa, jaqi masiparu
khuyapt'ayasia yatisaxa iyawa sataynawa.

Warmixa wisitxa utaruwa irpantatayna.
Jaqiru tukt'ata Tiwulaxa jank'akiwa uta
manqharu jalantatayna.

Ukata suti arumaruxa, thayawa, sasawa
Tiwulaxa ayqxatayna.
- Thayawa mama, thayjituwa.
- Ukhamaxa qhiri k'uchsaya ikt'awayma.
- Janiw... jaqiwa "qhiri k'uchu qhiri
k'uchu" sitaspa.

9 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
- Ukhamaxa uta pampsaya ikt'awayma.
- Janiwa, jaqiwa "uta pampa uta pampa"
sitaspa.
- Ukhamaxa pata lakatsaya wat'antanma.
- Janiwa jaqiwa "pata laka pata laka"

sitaspa. Sasawa Achalarixa jani kawkhsa utana
ikia munkataynati. Ukata warmixa satayna:

- Ukhamaxa kawkhsa ikt'awsmaxa,
kawkhpinraki ikirtasti?
- Taykna puraka patapakpi ikt'askirthxa.
- Ukhamaxa aka jak'atsaya ikkatanma.

Sasawa wisitana ancha arxayataxa warmixa
thiyaparu ikkatayasxatayna. Wisitaru tukt'ata
Tiwulaxa m ch'ipxtakiwa kusisita warmina
thiyaparu ikkatatayna.










10 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
2 1|wu|axa ap|||a apt'xatayna


Tiwulaxa ikkatxasa, jani kunjamatsa
warmiru llamkhajampanxa,
jiskt'aanakamplwa llawq'ana qallLaLayna.
- Akaxa kunasa?- sasawa Tiwulaxa
warmiru kururuta llankht'atayna.
- Akaxa kurur.
- Akaxa kunasa?
- Akaxa u.
- Akaxa kunasa?
- Akaxa t'ull.
- Akaxa kunasa?
- Akaxa thixn.
- Akaxa kunasa?

Sasawa, Tiwulaxa siskht'asa, llamkht'asa
llamkht'asa qunqurita warmiru
llamkharxatayna.

- Akaxa qunqur.
- Akaxa kunasa?
- Akaxa chachna ququpawa- sasawa,
warmlna p'lnqapaLa llamkhL'aLaxa, saLayna.


11 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
- Aka quqxa janiti nayaxa
quqt
'
kiristhxa?- sasawa, Tiwulaxa kusisita
Ilamkhatayna.

- Quqt'aa munasaxa quqt'askamsaya-
sasawa satayna, ukata Warmixa juk'ampjaruxa
Tiwularu jisxatayna.

- Kunatsa ninkharatpacha jani jutkta,
kunatsa ninkharatpacha jani jutkxta?

Ukhamawa ikjawayxapxatayna.

Willjtaruxa warmina chachapaxa paqara
jutkmixa purinxataynawa.

Chacha puriri amuyasaxa warmixa inakiwa
sartx, sartx, thuqthapx, thuqthapx, sasa
yanatayna.

- Tata, Tata, sartma sartma, chachajawa,
chachajawa purinki, mkiya sartma...

Jaqiru tukuta Tiwulaxa janiwa ikiwitxa
unxtkataynasa, ukata warmixa nukhurpay,
sasina amuyasxatayna, wali muspasawa sustuki
arsutayna.


12 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
- Chinuntata, chinuntata, anjama
chinuntata- sasawa kuchillu aytasisa
chinuntata apilla khariqasiwsina, mullasa
phallapini, utata jalsuwtayna. Wali kusisita
tukusawa chachaparuxa katuqatayna,
khumuqasa yanapt'atayna.

Uta manqhinxa khariqata ukjakiwa
Tiwulaxa thuqhthapitayna. Samkanjama
sustukiwa anuru tukuwayxasa uta punku
akapini llusksuwtayna. Uka ujasawa
Chachaxa Warmiru sisxatayna.

- Wa!, kunasa ukaxa utata mistuwayi
anuti kunacha?- warmixa jank'akiwa jani
katjayasilaykuxa satayna:
- Lunthata anpachawa Kunaraknisti?












13 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
II. TIWULANA JAKATAPA TAQHISITAPA
JIWATAPA 2









3 Tiwulaxa apilla thaqhkmiwa
qaritayna


Warmixa uma phuch
'
u [ak'aruwa,
Tiwulana apillapxa, chhuxurpayanxatayna.

Ukruxa m jisk'a yuqallaru tukt'asakiwa
Tiwulaxa warmina utaparu jalch'ukitayna.

- Apilla chuxita, apilla churxita-, sasawa,
warmiru chachapa jak'ata satayna. Chachapaxa
wali t'iitawa warmiru satayna:

- Uka yuqallaxa kuna apilla sisa!

14 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
- Wasayp'urakisa m juk'a apilla
apasinknxa, uka churxita sispach.

- Churxamaya!...
Sawsina chachaxa uta anqata
mistuwayxatayna. Ukkakamawa warmixa
Tiwularu satayna.

- Apillamxa uma phuch'u thakhiruwa
chhuxurpayanxthxa.
Uka ist'awsaxa laqapiniwa Tiwulaxa apilla
thaqhasiri jalsuwtayna. Ukjanxa Tiwulaxa
inapiniwa uksa aksa apilla thaqhatayna, taqi
thakhi saririnaka jaqinaka jiskhitayna.

Warmina utapa jalkakamaxa, m k'umu
taykaliwa uma phuch'u sarkasa, Tiwulana
apillapxa irtasiwayxatayna.

- Ay! akasti? ... aychjarakis!.... Ay!
Tata!, akhampi aka qamirinakaxa aychxa
willipxixa!

Sasawa, taykalixa apilla pichart'asa
aptasiwayatayna.

- Aka suma aychxa, asta phayasipuniwa-
sasawa q'aya Tiwulana apillapxa
apasiwayxatayna.

15 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013

Utaru purisaxa jank'akiwa nina
phaykatatayna. Taykalixa jayawa jani aycha
manq'askxataynati, ukata niya qhatiti sasa ni-
yata niyata phukhu uantatayna, ukhama niyata
niyata phukhu qhuphirkmixa, Tiwulana
apillapaxa, janiwa qhathkxataynati,
pachpakxataynawa. Ukhama
ankpachakiskpanxa wali thithitawa taykalixa
piqaaru apilIa liq'jaataki chukxatatayna.
Apillaxa liq'jataxa maysata maysa thuqhtatayna.
Chukt'ata liq'kiri taykaliruwa apillaxa chara
k'uchu Lhuqhkatxatayna.

- Ay! akasti janicha aychki?,
ankjamakirakisa- sasawa taykalixa sumpacha
nayraru apilla irkatasisa uxatatayna.

- Wa!, akaxa phichiljamarakisa... anu
phichiljarakisa... Ay! watch! -sasawa
Tiwulana apillapxa uta qhiphxaru
liwikipxatayna.

Ukata m juk'ampjaruxa Twulaxa wali
qarjata ukhama awichana utaparu
jalnuqakitaynawa, wali llakitawa taykaliruxa
jiskht'asitayna.


16 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
- Awicha, quli Awicha, apillcha irtasiskta,
apilla chhaqhayasthxa.
- Janiwa kuna apillsa ujkthti,... !
Jumanknch?, nayaxa aychach, sasawa
irtasiskaythxa, khaysxaruwa liwtxthxa!...

Tiwulaxa janira suma arsusa tukuykpana
m ch'ipxtakiwa apilla thaqhtasiri jalsuwtayna,
ukhamata Tiwulaxa apillapxa katusxatayna.


















17 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
III. TIWULANA JAKATAPA TAQHISITAPA
JIWATAPA 3









4 Ap|||a ch'uqkatas sasawa
jiwxatayna


Tiwulaxa apilla katusiwayxasaxa janiwa
kunampisa ch'uqkatasia yatkxataynati.

Ukata jaqiru tukt'asawa m sawuri
Taykaliru jikxatatayna. Aruntt'asaxa wali
achikt'asitayna.

- Awicha, layiamacha utjasktma,
layt'arapiskma, janiwa kuna luraankthsa.


18 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Taykalixa jani uka wayna ut'atpanxa wali
pchasitayna.

- Janjamakiwa utjkitixay!, kuna
tumaykskstaya, ut'smat?

Waynaru tukt'ata Tiwulaxa layia
chursilaykuxa wali achikt'asitayna.

- Thaqhtakmaya awicha, inakiwa
layt'arapiskma.

Inakiwa layt'arapiskma, siri ist'asaxa
taykalixa mkiwa qipa layia ch'ankha qapumpi
ukhama waynaru apxarayatayna.

Ukata m juk'ampjaruxa waynaxa, taykalita
jayachaqaru jithiqaatakixa, sarakitaynawa.

- Awicha, kh qamaata layt'asink,
janiwa jaqi jak'atxa jusachirkthti.

Taykalixa jani ut'atpanxa sarakitaynawa.

- Janip jayaru sartatixa, ut'irisma
ukaxaya...
- Janiwa jayaru sarkti, kh
qamaanakxaya layt'anchxa- sasawa Tiwulaxa
wali q'aphaki qamaa wikucht'asa taykaliru

19 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
uacht'ayatayna, ukhama sataxa taykalixa iyawa
sataynawa.

- Ukhamaxa apamsay!...mirintasia
urasaxa jawsanmawa, laqawa jutta, ampi
wawa.

Tiwulaxa -iyawa- sasa q'aphapiniwa
jalsuwayatayna.
Uka qamaanxa Tiwulaxa apilla
ch'uqkatasiatakiwa ch'ankha t'aqararakkitayna
t'aqararakkitayna ukhamkmixa ch'ankhxa q'ala
L'aqanuqaLayna. Akch'a akch'a ch'ankha
muruq'xa tukjatayna.

Kunjampachasa ch'uqkatasia
jikipunitaynawa. Ukatxa wali kusisitawa ikiraskiri
wakanaka taypiru jalasina, akhama kantt'asisa,
thuqht'atayna:

-Wali walikthway!
kusa kusaktway
nasa qhiri Mallku!
waxra tarqa Mallk!

Ukhama thuqht'kasaxa wastata Tiwulaxa
apilla jalaqtayasxatayna. M qala ch'iyjata
k'ullk'u p'iyaruwa apilla jalantayasxatayna.
Tiwulaxa inapiniwa uka qala p'iyata apilla irsx

20 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
sasa luqatayna, jurqhitayna. Asta mulla phallata
anuptxataynawa.

Wakaxa anu jurqhiri ujasaxa mukhitayna,
waxr sasa yanatayna, ukata Tiwulaxa wakaru
thathatayna.

- Qa qa, qa qa!...
kunsa uch'ukista,
nasa qhiri Mallku,
waxra tarqa Mallku,
Qa qa qa!...

Ukata uksawa wakaxa maya waxrantasina
Tiwulxa q'ala phathankasa allsuta, jiwata
jaqtxatayna.

Taykalixa inapiniwa mirintasini!,
manq'asxani!, sasa mirintasia urasaxa
layiri waynaru arnaqatayna.

Jani jaysanxpanxa awichaxa laqawa
qamaa ujiri k'umsuwtayna.

Qamaanxa ch'ankhakiwa akch'a akch'a
t'aqanuqata ukhamskatayna.
Ukata wakanaka taypinxa qamaqikiwa
nayrasa llijkiriki, phatankasa qullsuta, apilla

21 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
ch'uqkatas, sasa yanata ukjana
jiwataskatayna.

- Kuna supayaruraki ch'ankha
churaspachthsti- sasa jacht'asisawa Taylakixa
m juk'a ch'ankha pallthapisiniwasa
taniwayxatayna, siwa.


(Por Flix Layme Pairumani, en base a las versiones de: Bartola Pairumani,
Gregorio Ajacopa, Apolinar Ajacopa, Marcelino Prez y .. A[acopa).



















22 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
II. Yatiriwa qamaqiptxatayna


Qullasuyunkiri jaqixa, kunjamatsa niya
yatiri chuymaniwa. Ukata markapasa qulla suyu
sattayna. Uka markapana sutipa arusa qulla y
saa muni. Taqisa, kunasa qullaa uka aruxa,
uka arxa yattanwa. Ukaxa usutaru qullaawa.
usuLaru k'umarapLayanawa. ukasa
ukhamchixa, Qulla suyu markanxa,
chiqpachasa janiwa khitisa qullkakispati. Khitisa
qullirni, khitisa yatirni, jani ukaxa, khitisa
janiraki yatirkani, ukaxa thakhini thakhiniwa.
Ukaxa pachpa wak'a achachilanakana
chimputawa.

Jichha pachaxa, aka ispaulanaka
markasaru ch'ama ch'lrwsuwaykaLayna, ukjatsa
aka qhiphanakkamasa, markasanxa jaqinakaxa
jani kunansa irnaqaani, jani qullqini ukhamawa
L'aqhlslskapxaLayna. ukaLsa yaLlchana
utanakasa aymara arupa axtasiyasa kastillanu
[awq'kaml yaLlchasaxa, aymara markana
chuymapaxa may[L'awayxaLaynawa. Aymara
arupaLa arsuna p'lnqaslrl, [anq'ulla a[anunl
tukua muniri, Mamani, Qhispi, Kunturi, Chuqi
Wanka, [uk'ampl ukhama suLlnakapsa yaqha

23 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
kastillanu aruru utata sutinakampi turkantasiri
ukhama markaruwa tukxapxatayna.

Ukhama chuymani jaqixa, [ach'a
markanakanxa, janiwa kuna irnaqasa
jikipxkataynati. Ukatxa muna jani munawa
achilanakana sarnaqatapa, luratanakapa
amtasipxatayna. Ukata nayraqataxa kuka
uirita, jani kuka uirkasa, sarnaqxapxatayna.
ukaLxa qullana yanL'apxaLayna, ukhamaLa
ukhamaLa k'arlskamlsa [anl yaLlrlLa
chimputkasaxa, yatirita kunjampachasa
sarnaqasa yatintxapxatayna. Yaqhipaxa
layqaruwa tukxapxatayna. Yaqhipaxa ina aliqa
sallqa qamaq[ama Lukusaxa k'ari yatirikiwa
tukxapxatayna. Ukatsa ukhampachaxa kunampi
[akansa, kunaLa manq'ansa yaLintxapxataynawa.
Akatjamata yatiri mistuta yatirinakaxa qamaqi
chuymaniwa tukxapxatayna. !upanakaxa: ma
wali kusa yatirixa, [anlwa qamlrikaspaLl", uka
arutxa armasxapxataynawa, ukhamarusa janiwa
suma yaLkapxaLaynaLl: ma askl chuymanl, [aql
maslp[ama L'aqhlnana sarnaqiri yatirirukiwa,
yatiaxa jusiri", siwa. Uka sawinaka armasaxa,
jupanakaxa qullqilaykuxa kunjsa luqtanaka
lurjapxakitaynawa.

!aqlxa aka L'aqhlslna markanxa, qullirsa
yatirsa wali thaqhapxatayna. Janira

24 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
uspitalanakaru sarkasaxa yatiri ukpini [lskhL'aslrl
sariri yatitataxa, kuna luraatakisa yatirpuni
[lskhL'aslpxlriLayna. ukaLsa uka [anq'u lslnl,
uspitalanaka qullirinakaxa, kuna jani yni
usuLanakarusa: akaxa janiwa walkiti,
kharsunawa" sasaklwa, qullqilaykuxa,
kharsuataki sarxatxapxirtayna. Markasaxa
ancha [anl walL'ananakankiwa. Mtuqitxa
yaLlrlnakasa waliklLl [anq'u lslna lluch'unLaLa
qullirinakasa walkarakiti, kamachaapuni
wakisxchispa. Ukatsa ukaxa janiwa taqkiti,
chiqpacha qullirisa ukhamaraki yatirisa, ukatsa
ukaxa wall [uk'aklchisa utjarakiwa. Sallqa yatirisa
k'arl qulllrlsa, kun[ama lsLhaplLakpasa, qhanawa
qullqiki munaskapxl, ak[anlwa, uk[anl, saskapxi.
Ukatsa yaqhipaxa, [uk'ampl qullql apsuna
munirinakaxa: klmsa kuLl [uLanamawa",
sirinakasa utjarakiwa. Chiqpacha yatirixa wali
L'aqhinana jakasiriwa, jani kunaki qamasiski
ukawa.

Jichhaxa m yatiriwa qamaqi chuymaniru
tukxatayna.
M yatirixa uka jani yatiritaki chimputkasa
yatiriptataynawa. Jupaxa walpuni yatirita
sarnaqatayna, nayraqata larama naylunampi
p'ampxaLaslLa karpana lrnaqana qallLaLayna.
Aka pachanxa, pachpa jaqina parlatapatsa
amuyL'asa chlqL'anakichlxaya, [upaxa ukhama

25 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
amuyasaxa yaqhlpanakxa chlqL'aklLaynawa.
Ukhamata ukhamata larama karpapa
willtawayasa utaparuwa sarawayxatayna,
utapana jaqiru qullaa katuqaataki
wakL'ayaslLayna. Warmlpxa markaparuwa
khithanukxatayna.

Ukaruxa waljawa jaqixa, jachaaru
purisaxa, [lskhL'aslrl sarapxlriLayna. Markasanxa
ancha L'aqhlslrlxa [anlwa chachanakkiti, jani
ukaxa warminakawa. Ukata uka yatirina ukaruxa
warminakawa wali sarirtayna. Ukaxa sunsunsa
amuykayasklwa. !aqlxa kunaymanl L'aqhlslnana
utjapxi, yaqhipaxa qullqsa chhaqhayapxi,
awLuLsa k'amphlslpxl, wawanakasa usurxl,
imillasa jani jaqichasita wawaniptxi, yaqhipaxa
uraqsa apL'xapxl, yaqhlpaxa warmimpisa
ch'axwapxi, [llpachanlxa chacha apL'xapxl.
Ukhama kuna jani aytkaya, jaqipura lurjasita,
anqhachjasita, [anl walL'ananakawa uL[l.

M lunqhu tawaqu warmiwa kuka
unxaLL'ayaslrl, uka sallqa tiwula yatirina ukaru
sarL'aLayna.

- Tata yatiri, kukata unxaL'ayaslrlwa
juttha- sasawa, warmixa yatirina ukaru
purintatayna.


26 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
- Ay! Kunasa kamachxi.
- Chachajawa yaqha tawaqumpi
irpasxatayna, ukata kawkirusa sarpacha?,
sasa, uka yatia muntha-, sataynawa.

- Awira, kuka apasintati?
- Saya, akaxa kukaxa.
- Nayrachasti?-, sasawa yatiri kuka
tarillana kuka thawtatayna.
- Akaxa nayrachaxa- sasawa warmixa p
waranqa qhuyala qullqi kukaru irxaratayna.
- Chhuy! Phisqhawa mama sasa, laqawa
uka p waranqa liwxarayatayna. Ukakata uka
mamaxa mkiwa phisqha qhuyala qullqi
churatayna. Laqakiwa yatiriruxa kuka
uxattayna.
-, akaxa wali jayankis, janjamakiwa
kutinkaniti.
- Ay!-, sasawa warmixa jachantxatayna.
- Akaxa, ukhampiniwa kukana mistu,
jichhruxa kuna urusa? , qharayp'u
jutasmasti?
-Charayp'u? - sasawa, warmixa jacha
pichaqasisa satayna.
-!lsa, qharayp'uwa, kuLL'anlnapaLakl
lurL'ananl, lslpa apaniLa. ukanaka akanaka
apaniLa.
- Iyaw!- sasawa warmixa sarawayxatayna.


27 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Warmixa aliqapuniwa, yatirina arunakapa
yqasaxa, kunanaksa althapitayna, chacha
isinakapsa pallthapitayna, ukata m
manqhancha isipa, yatirina ukaru iqaataki
wakL'ayaslLayna. ?asLa yaLlrlna ukaru sarana
pachaxa purlnxaLaynawa. Wall q'aphaplnlwa
jalxaruwtayna.

-Tata yatiri, nayawa wasitata jutasktha.
-, wali ki juttaxa, kawkisa apantati.
- Saya, akaxa - sasawa, mayitanakapxa
churatayna. Ukata yatirixa wakintayatayna,
risaratayna, isipampi jawsasiri jawsiri tukutayna,
lnslnsu [lq'Layasa asLayna, ukhama .

- Yasta akata kimsa uruta chachamaxa
kuLL'anxanlwa.
- Ay! Walikpini, tata-, sataynawa, uka
warmina , kusisiatxa, wali jiwakiwa
qhanartxatayna.

- Ukjawa, akjawa- sasa, yatirixa
aliqapuniwa uka warmiru qullqi sakarawtayna.

M uru, p uru, kimsa uru, warmitakixa
ukaxa simana simankaspasa ukhamawa
jayxatayna. Ukatsa uka urunakaxa jalaki
jalaskatayna, kimsri uruxa laqawa purinxatayna.
Warmixa aliqapuniwa chachaparu

28 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
suyantxaLayna. Wawanakasa manq'ayanarakl,
lslyanarakl, qullqlLsa q'alarakl. Chachana jaytjata
warmixa walpuni, chacha kuttaapxa,
suyantxatayna. Janiwa kunasa chachapaxa
kuLL'ankataynati, m kimsa urumpi
suyantatayna. Janipuniwa kunasa
purinkataynati, warmixa wasitata yatirina uka
jalatayna.

- Tata yatiri, janiwa kunasa purinkiti-
sataynawa, yatirina ukaru jalnuqasaxa.
- Jichhaxa kamachsnasa?- sasakiwa, wali
lup'lrl lup'lrl LukuLayna. ukaLa [lsxaLayna.
- Ukhamaxa chachamxa kutinxaa
munapintati?
- Saya!
-Ukhamaxa kutiyaniniwa, akaxa janiwa
pantjtkaniti -, sasawa uta pamparu m ikia
[anL'akL'aLayna, ukaru mayampl, ukxaru
mayampl, ukxaru ma [anq'u sawana
[anxaLL'aLayna, uka lklna wakL'ayaL[amaru wall
ch'allaLayna, klmsa kuLl muyLaLayna,
lnslnsumplsa kupalamplsa q'uphlchaLayna.
ukata warmiru sisxatayna:

- }!lchhaxa [lnq'lllsL'aslsa akaru wlnkL'am!-,
sasawa warmiru [lnq'lllsuslyaLayna. Warmlxa
iyawa, laqakiwa isi apsusitayna.


29 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
-C'alpunlLl lslnaka apsusixa?
- Jisa, kunjamti taykama purakapata
mlsLkaLaLaxa [alla ukhamakl wlnkL'aLaxa-
saLaynawa. Warmlxa p'lnqaslspacha
p'lnqaslspacha lssuslLaynawa, wlnkL'aLaynawa.
Yatirixa ukhamaraki isirasitayna, ukata warmiru
winkkatxatayna, ukjawa warmixa sustuki
thuqhtapxatayna.

- Wa! Kamachisa?- sasawa wali mulla
phalljata luqhiptatayna. Laqakiwa yatirixa
satayna.
- Jumampi ikintani ukawa walnixa,-
sataynawa.
- Kamisa ukaxa walnixa.
- Ukawa walnixa, uka puntutchixaya-,
saLaynawa, yaLlrlxa wall amuyL'ayana
yanaLayna. warml laqawa chika
isthapisiakkasa luqhjama jalsuniwayxatayna.

Warminakaxa jani ampkitixa, ukata uka
warmlxa ma [aya pacha unL'aLa maslparuwa
ukxa parlL'aLayna. Uka warmi masipaxa wali
musparatayna.

-Nayaruxa ukhamaraki luraa munt'itu -
sataynawa.
-M yatirixa, niya kikpaki luraa munxitu.

30 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
- Nayana chachajawa yaqha warmimpi
sarnaqi, uka jaljtatakiwa, yatirina uka sartha.
- Ukatsti?
-Akhama situwa: jumampl slksu lurL'ananl,
nayana [umana q'lLaxa [lklskanlxa uka ma
kunarusa apaamawa, uka m qiruru winumpi
wakL'ayasa qullawa sasa" chachamaru
umL'ayanama, uk[aklwa chachamaxa [anl
mayampisa uka yaqha warmimpi jani
sarnaqxaniti-, sataynawa.

-Ayyy! Kunskchi akaxa.
.














31 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
III. M warmiwa waynapampi
sarxatayna


M istansyanxa m waynampi m
Lawaqumplwa unL'aslsa laqa kasarL'asipxatayna.
Warmixa lltunka jilanakani p kullaka
ukhamtaynawa. Waynaraki kimsa jila kimsa
kullakaniraki, ukhamawa qamapxatayna.
Ukhamsaxa wali kusawa, jaqitakisa
muspkaawa, jaqichasipxatayna. Ukata
jaqichaskpanxa: [anlplnl wall lwxL'lrlnakaxa
utjkxchiti, jani ukaxa iwxirina jilakipatxchi, jani
ukaxa maynri uka jaqicha iwxanaka jani
suma kaLuqxchlLl, lnasa uka suma amuyL'aya
arunakaxa: maysa jinchuta maysa jinchu
atipsuwayxchi.

Risima jaqichatatakixa wali kusjamkiwa
urunakasa arumanakasa [alL'askaLayna. kunasa
kunch, jichhaxa akata jutiri wawanakana jani
panL[aslsa sarLapxanapaLakl wall amuyL'aslsa
jaqpxapataki qillqt'aLawa.

Uka jaqichasita chacha warmixa [ach'a
markaruwa, taqi jaqinakjama, inacha ukana
kuna qullqsa walpacha jikxatassna, khiti jaqisa

32 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
mlnlwusunlsa uka markaLa kuLL'anxapxlxa, sasa,
sarxapxatayna.

Chiqasa kampu jaqinakaxa, [ach'a markana,
m qawqha maranaka irnaqasa, jani
manq'anLasa qullqsa lmaslsa, wall q'apha
lrnaqL'asa, awLunlklwa kampuru kuLL'xapxlrl.
!ach'a markanxa uka jaqinakaxa uruya aruma,
kunanaka lurL'asa awtu jikikamawa
lrnaqL'apxlriLayna. Phlrlyusa wayk'anl al[L'asa,
jani ukaxa arusa kaltu jaqiru juchharayasa,
kunasa kunch, ukhampachasa yaqhipaxa awtu
jikikamawa, [ump'isa juqhuta, atsa
q'araraslpxaLayna.

Uka suni markankiri warmimpi
chachampixa janiwa kuna awtsa jikia
yatkapxataynati, paqallqu wawanakaki
jikxapxatayna. Chachaxa inamayawa uruya
aruma lrnaqL'askaLayna. Warminxa janiwa
chuymapaxa chuymapkataynati, ina kunasa
akata jutirinxa juparu wali kusasa suykaspa
ukhamaki amuyasiskatayna. Ukaruwa supayaxa
amuyL'ayxaLayna, supayaxa [anlpunl lkklLlxa
janicha?

ukhamarusa aka [ach'a markanakanxa
anqha chuymani jaqinakaxa waljaxaya utjchixa.
Janiwa mayakkisa, waljaniwa utjxi, antisasa

33 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
alluxanlwa, supayana mlnk'aL[ama aywnaqxapxi.
Markchixaya, markanxa anqha amuyuwa
jaqinakaruxa awatl. Wall kusL'aLa, wali ajayuru
ch'amanchaslLa [aqasawa, jani uka anqha
chuymani sartaaxa atipistaniwa. Ukana m
anqha chuymani jaqiwa uka chuyma jalthapita
warmiru, chacha irnaqiri sarkaapkamaxa,
may[L'ayxaLayna. upaya amuyumpl uka nanqha
[aqlmplxa uka warmlruwa p'lql muyuyxaLayna.
Uka anqha jaqixa wali sumanaka uka warmiru
parlxayxatayna:
-Isinaka maya maya alarapma, sumirunaka
paya paya alarapma, awtunaka alarapma, uta
alarapma, janiwa qullqita jalstatasa
sarnaqktati, chachamampi jaljtxma,
nayampiwa kusisita sarnaqasxani, uka sunsu,
ch'iyara ajanuni chachamaru liwtxma- sasawa,
uka supaya amuyuni jaqixa parlxayatayna.

Ipi warmixa chiqaya sasa, laqawa ukhama
lurana amLxaLayna. !ayp'uxa, uLana, lna [llaklwa
chachapa katuqaataki suyjxatayna. Ukhamata
ukhamata yasta yasta janiwa suma qamaaxa
utjkxataynati. Tuqisia, runkasia, jaychasia,
p'lLaslna, nuwasiakiwa qalltawayxatayna.
Chachaxa wali silusu mantayasxatayna,
yatikamawa warmiru arknaqxatayna, warmixa
jaljtaxaya munchixa, ukatakjamawa
sarnaqarakitayna. Warmixa supaya amuyuni

34 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
waynapampi, antisasa chuphiru waynapampi,
chacha jaljtaa munapatakixa, kantinanakana
umiri machiriwa tukupxatayna. Chachaxa
L'aqhlnawa ukanakana, [achlr[ama warmlru
achlkL'asa achlkL'asa arknaqaLayna. arxma
sataxa antisawa jani sarxaa munkataynati.
Warmixa aliqata jani arskayanaka
tuqjanxatayna, ajanutsa thuskatatayna,
chachaxa chuymasa ancha usL'aLa ukhamawa
[achL'aslsa uLaru sarawayxaLayna.

Warmixa machatakiwa pusi alwa, awisaxa
phisqha alwa, urasanakaxa suxta alwa, utaru
purxirtayna. Ukhama qawqha kutiwa warmixa
chacharu luratayna. Chachaxa ukhampachasa
wawalayku janiwa jaljtaa munkataynati,
warmlxa [uk'ampl Luq[aLayna, [llanakapamplwa
chacharuxa nuwjayatayna. Tata Kristusa kipka,
kimsaru jiyatasawa churL'apxlriLayna,
Laykch'lpaxa phlch'lmplwa a[ansa
rayanuqirtayna, uka chachana ajanupxa ina
wilarara antutapxirtayna.

Warmixa jani chachampi utjxaatakixa,
utatsa yaqhachaqaruwa waynapampi
sarxatayna. Uka munaani amuyuni, chuyma
chhaqhata, juchampi ch'allqhunLaLa taypinsa,
janiwa khiti taripirisa utjkxataynati.


35 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Uka warmixa waynapana saxra amuyumpi
jikintataxa janiwa kunsa yatia munkxataynati,
phlsqha wawa chacharu anL'awayasa, pa wawa
lrpxarL'aslsa, waynapamplwa sarxaLayna.
Chachaxa ukhamakiwa phisqha wawapampi,
[achL'aslsa, qhlpharxaLayna. ukaLa pachaxa
ukhamarukiwa qullxatayna. Chachaxa, jaljtxaa
warmina mayitaxa, chiqaya ukhamasa walchini
sasaxa, amukiwa wawanakpataki
lrnaqL'asxatayna, wawanaka iskuylarusa jani
phalta khithaskatayna, jani umasa, jani
llakisxasa, uka warmiru armxataynawa.

Warmisa ukhamarakiwa p wawapampi
waynapampl wall kusa purapaLa lrnaqL'asa,
walja ynaka alkatapxatayna, ukhamaraki
ch'uxna walklrl supaya qullqlnaksa ch'l[manaru
imkatapxatayna. Ukata supayaxa jani ikkitixa
janicha? Jichhaxa supayaxa anqha jaqiruwa
amtayarakitayna:

-Chhuy! Sunsu! Jumaxa warminskstaxaya,
kamachtasa jichhaxa?-, saLaynawa, p'lql
manqhapana. Ukata uka anqha jaqixa
amuyL'aslLayna, uka warmlmplxa nlya
qarsuschixaya, ukatsa yaqha warminxchixaya.
Uka phlsqha phaxsl wallq'kaLasa, ma uruxa, uka
jaqlxa warml kampuru ch'uql llamayurl khlLhana
amtatayna. Tatapa mamapatakixa wali taqi

36 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
manq'ana yanaka alLhapL'anlLayna, ukhama
alaLanaka apL'aLawa awLuLa khlLhanukuLayna.
khlLhanukL'asaxa laqawa utaru jalawayxatayna.

uLanxa q'ala, uLa yanaka apLhapL'aLayna,
apxaruataki wakiyatayna, ukhamarakl ch'uxna
supaya qullqsa q'lplparu apxarL'asxaLayna. uLxa
ch'usakl uLa plchsL'awayxaLayna, [anlpunlwa
kunsa jaytawaykataynati, niyapuniwa utanina
lusa phukhupamppachsa q'lwlqL'awayxaLayna.
ukaLa awLuru apxarL'aslwsa wali jayaru, jani
katkayaru, yaqha tawaqupampi
sarawayxatayna.

Uka warmixa, utaru simnata
kuLL'anxasaxa, q'ala mull[aLa luqh[amawa wall
jalnaqatayna. Ukata p phaxsita sullsx sasa
inapini yanatayna, qullirinakana uka saratayna,
layqa awichanakana uka [alaLayna, [anq'uLa
lsLhaplLa qullqlrlnakana uka L'l[uLayna, pa
phaxsixa p simanjamakiwa mkipawayxatayna.
Ukjakiwa uka warmixa chuymay! sasa,
wawjama wararitayna.

Kamisaraki juparu ukataqi paqallqu
wawachsuta, ukaLa paya wawasa lrpL'aLa
warmiruxa waynasa, jaljtata chachasa, ijma
chacha, kuna achachisa juparu wiayataki
munxaspaxa. Ay! uka sunsa warmi Janikiti

37 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
samkansa samkL'aspacha? !anlklLl wall kusa
kuka uirimpisa yatiataki kuka
unxaLL'ayaspacha? !anlklLl: Laql kunasa
aynikiwa, kunti lurktaxa ukxa lurapxaraktamwa,
ukhama siri sawinaksa yatirkpacha?

Janiwa wali kusa chachaxa nayrri chachata
spanxa utjkiti, utjchisa sapa waranqata
mayakiwa utjpacha, nayrri chachjama katuaxa
ancha ch'amawa, siwa. Ukasa chiqpacha suma
amtani, suma chuymani jaqitakikiwa utji. Supaya
amtanitakixa sallqjiri jaqinakakiwa chimpurL'aLa.
Qullqini jaqixa supaya amtanikipuniwa, uka
qullqini jaqinaka taypina suma jaqisa utjchixa
ma yawrl qallsa ch'l[l ch'l[lna Lhaqhksnaxa
ukhamspawa. Ay aka sunsu jaqinaka! Xa! Xa!
Xa! Xa! Xa!










38 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
IV. Jani jaqichaa munasa
alisnukutanaka


P wawqi waynawa jikisipxatayna. Uka
waynanakaxa sapa maynisa muniri tawaquni
ukhampxataynawa. Maynrixa Rumanu
sattaynawa, mayniraki Ramiru. Tawaqunakaxa:
maynixa Marina mayniraki Mariya. Jupanakaxa
janiwa jilapurkisa, tawaqunakasa
kullakpurkiti, siwa. Nayrri wayna ukaxa wajcha
waynaLaynawa. ukhama L'aqhl [anl kunanl
waynpanxa tawaquna tatapasa mamapasa
janiwa tullqatakixa katuqaa munapxkataynati,
alisppxataynawa. Marina tawaquxa
ukhampacha munataparu munaskakitaynawa.
Uka waynampi chikawa sarxaa amtxatayna.

Mayni Ramiru waynaxa ukhama jani kuna
L'aqhl waynarakklLaynawa. !uparuxa
janirakkiwa, jani kunanpana, tullqataki
katuqaa munkapxataynati. Ukhamaraki tatapa
pachpasa munkarakitaynati. Mariya tawquxa
jupampi janiwa jaljtaa munkataynati. Ukatsa
Marina tawaqumpixa Mariyaxa
wawqpxataynawa.


39 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Ukhama purapata wawqilanaksaxa,
[upanakaxa, ma uruwa parlL'asxapxaLayna.

-Jichhaxa kamachanisa?- sasawa,
[upanakpura [lskhL'aslpxaLayna.
-lskapL'awayxananl!,.
-arxapxananl!,.
-!lsa, [amasaLa sarxananl,.
-M ikiampi m qawqha isinakaki
apaslnlpxaLa,.
-!urpl [ayp'uwa 8lyusiu plasana
jikisxapxani- sasawa, maynisa maynisa, taqisa
m amtaki arsupxatayna. Jupanakanxa janiwa
akch'a pachasiasa utjkataynati. Jupanakaxa
chuymaru wall ch'amanchaslLa, a[ayurusa ma
amtakiwa, pusinpacha sumana jakaa,
amLapxaLayna,.

-ukaLa lskapxasaxa wall L'aqhlslpxaLayna,
uka aruma anqa ikipxatayna, qhipha uruxa m
uLa alkllaslna LhaqhapxaLayna. Ma ch'usa uLa
wali jayana, marka thiyana, jikipxatayna. Ukana
pusinpacha wali sumana sarnaqaa
amtapxatayna.

- Taqisa maynitaki, maynisa taqitaki-
sapxaLaynawa. uka q'axu waynanaka
tawaqunakaxa janiwa kunana irnaqasa
yatkapxataynati. Qhipha urpachawa irnaqaa

40 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
thaqhiri sarantapxatayna. Maynikiwa akasa m
irnaqaa, wall [uk'akl pa[lrl, [lklnlLayna. Ukata
kuna irnaqaansa, jani qalltanpacha
irnaqaanxa pajkitixa, ukata uka simanaxa wali
manq'aLa L'aqhlslpxaLayna, kuna [uk'a
qullqinaka apasipxchisa ukaxa uta alkilira
nayrachatakiwa imxapxatayna. Uka qhipha
urunakaxa ma [uk'lLa manq'anaLakl
jikxatasipxatayna. Ancha pisina utjasipxatayna.
Ukatsa jila sullkjama kullakpurjamawa wali
munasiana qamapxatayna.

Purapata yanapasisa, pusinpacha mayanaki
sumana qamasaxa, [uk'aLa [uk'aLa wall
sartapxataynawa. Ukatsa ukhampacha, taqisa
maynitaki, maynisa taqitaki irnaqaa amtaxa,
[upanakaru wall ch'amanchaLayna. kuna
[uk'akchlsa, qawqha wal[a urunakana L'aqhlslsa
jikxatanitkchisa, ukxa walina taqisa
katuqapxatayna. !anlwa unch'uklslasa,
[lsk'achaslnasa [upanakpura uL[kaLaynaLl.

Ukhamata ukhamata, urutjama urutjama,
simnatjama, phaxsinakatjama, maratjama wali
sartawpxatayna. Walja qullqiniwa
qamxapxatayna. Ukata m uruxa uka p
panlnlxa wawanakanixasaxa qullql [al[L'aslwasa
maynisa thakhipa ukhamaraki maynisa
saraparuwa sarawayxapxatayna.

41 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013

Maynisa maynisa, [ach'a markana, wali
kusachaqana uLanakapa alL'asxapxaLayna.
Jichhaxa utani awtuni wali qamiriwa, uka p
phamillaxa, qamasxapxaLayna.

Kuna janixa, taqisa mayaki sartaa
amtanixa, kunasa ina jasakjamakiwa luratxani,
kuna amLasa lna ch'usaL[amakl phuqhasxani.
Jiwasaxa taqini taqinitaki, ukhamaraki maynisa
taqitaki irnaqiri amtani marktanwa. Yaqhipaxa
uksa janiwa sarnaqaa yatkapxiti, jichhaxa
ukawa uraqpachana wali munatxi. Jiwasaxa
ukhama amtani sarnaqaa yatittanwa, ukata
uka wawanakasa ukhama sarnaqasa nayraru
wali kusa mistsupxpacha.
Ukatsa jiwasaxa, nayraqataxa, suma
markasana sarnaqatapa yatxatapxaasa. Jani
ukaxa kunsa ina khallu khalluki yatichapxani,
ukaxa janiwa walkaspati, suma arsuatakisa,
wali yatichaatakisa [ank'aklwa yaLxaLapxaasa.
Thayawa achilanaka amuyupxa laqa apasxiri,
yaqhipa janjamakiwa aymara marka amtani
sartaa munkapxiti, janjamarakiwa aymara
arssa arsua munkxapxiti. Ukhamni ukaxa,
janiwa kunaLsa ma pachanxa yaLkxapxsnaLl.



42 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
V. Iwxiriwa m iwxaakxatayna

M jaqi yaqha warmimpi sarnaqpanxa
walpunl k'umlriLayna. Kuna jaqichasiri ukanaka
sarasasa walpuni uka jaqina sutipa aytasa
iwxirtayna. Janl kun[amaLsa k'umln[amapanxa
aliqata iwxaa thaqhirtayna. Jupaxa wali
kusL'aLa jaqtapa, jani pantjasiri, jupatxa
amuyasirtayna. Janlpunlwa akch'asa, yaqha
warmimpi sartaaxa, chuymapanxa
utjirkataynati. Kunapuniwa juparuxa jani
pantjasiyiri utjkataynati. Wali qamasani, wali
jaqa amtani jaqtaynawa. Ukhamsaxa jupaxa
walpuni jaqi masiparu k'umlriLayna, ukhamaraki
[lsk'achlriLayna.

-Ukataraki, ukataraki, chuymaya
saskasma, yaqha warmixa janiwa walkiti,
yaqhampiwa sarxiri-, sasa, jupaxa taqina wali
yqkaawa, jani pantjasiana sarnaqaataki
iwxirtayna. Jupaxa, walpuni chuymaparu, jani
wachuqana sarnaqaa amtxa, phuqhaa
amtatayna. Chiqasa ukhama amtaxa askiwa,
taqisa ukhama amtankamakspaxa, jaqataki
wali kusspawa? Ukatsa ukhama amtani
jaqinakaxa waranqatsa mayasa utjchi jani
utjkxchiti.

43 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Jupaxa janiwa ukhama munasia
kamachina anatjata jachkaspnti. Jupaxa
jupskataynawa. Jupaxa uka quri amta
phuqhaskataynawa, warmipawa jani wali
sarnaqxkataynati. Warmipawa waynanxatayna.
Yaqhampiwa irpasxanaLakl wakL'ayasxaLayna.
Phuchhapawa ukxa katjxatayna, ukata uka
jaqixa wali thithita wawanakapampi
mayachL'aslsa uka waynanl warml
allsnukxapxaLayna,.

Ch'ullaxa ch'ullapunlwa, panlnlpunlwa
maypachaxa, jaqixa panipuniwa. Jupaxa
qawqhasa chiqapa sarnaqaskpa, chikatapa jani
ukhamkchi ukjaxa jupaxa janiwa
maypachkxataynati. Ukjatxa janiwa mayampsa
iwxirkxataynati. Ch'lnqhaLaxa ch'lnqaLapunlya,
janicha?

Janipuniwa lunthatasirimpiru, jaqi
jiwayirimpiru, machirimpiru ukhamaraki
wachuqlrlmplruxa k'umlnaklsa [lsk'achanaklsa,
slrlwa achllaxa, ukaxa suma lsL'asa, kuna
awkinakana Laykanaka arsuLapasa amuyL'asa,
sarnaqaawa wakisi.

Yamasa jaqina chijiru puritapata
laruslnasa kuslpayanasa [ach'a aynlpuniwa,
siwa. Laqawa kunasa jiwasa pachparu

44 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
kutxatirtayna. Jani jiwasa pachparu
wakL'klsLuxa, wawasaru, munata jaqisaruwa uka
larxasita aynixa kutxatirtayna. Kusipayaa
aynixa, kunskamsa, khitskamsa, kunjamatsa,
[ak'aLsa [ayaLsa uka aynlxa, amtamaya
armL'amaya phuqhasipuniriwa, siwa. Kunasa
ukhama jaqi masisa chijiru purita yatisasa
amuklwa wall llakL'aslna, [lwasarusa ukaxa
wakL'klsLaspa ukhamawa llakL'aslraplna, siwa.

Jichhaxa jani pantjasiatakixa uka
achilanakana awichanakana swinakapawa
jiskhxatasa amuyL'ana. Jani ukhama
amuykipkanixa, ina luqhjama
pantjasiskaksnawa.

Chiqawa akaxa, markasanxa
mayninakampixa jiwasaxa mayakstanxaya,
jupankampi jiwasampixa mayaktanwa.
Ukhamaxa jupanaka jachaankaski uka
jiwasataki walchixa, jiwasaxa kusistanaya
janicha? Ukaxa jiwasataki walirakiya, ukata
aynixa, ukhamata jiwasaru jachaaxa
wakL'arakistuxa. Jupanaka kusisiankapxani
ukatwa jiwasaxa kusisinixa, jiwasaxa ukhama
kusisiaruxa purirakiniwa. Yaqhanaka, jani
ukaxa jupanaka walina sartapxani, ukjakiwa
jiwasaxa kusisini, ukjakiwa jiwasatakixa
kusisiaxa utjarakini. Parlaatakisa luraatakisa

45 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
muyasiwa. Ukata aymara markansa qhichhwa
markansa jupanakampi jiwasanakampi
mayanaki utjaaxa, wali kusa askina,
ujatayna. Jupanakaru uisiaxa
jiwaspacharu usuchjasiawa. Masisaruxa,
jupanakaruxa, qawqhasa awqaskpana wali
munasiampi ujaasawa, ukhamataki jiwasaxa
waliru walinsa sartapxani.

Markasanxa, acha Mamasa, wak'a
achachilanakasa nayraqata jiwaskama, kuna
tuqisitanaksa usuchjasitanaksa,
p'ampachasxananl, sumachL'asxanl, ukjakiwa
suma maranakasa utjani. Jani ukhama jiwasa
jaqipura munaskanixa, ina aliqapuni
uisisiskani nuwasisknixa, ukjawa mach'a
marasa utjixa, jani jallusa jallxiti. Tawaqunakasa
sullurppxi, ukatxaya chhijchhisa jutaa
yatchixa. Yapunakasa wali suma achuntaski,
ukjaxa janipuniwa tuqisiasa nuwasiasa, wilasa
warasikiti, ratukipuniwa chhijchhisa, istansya
ukch'arukl, q'upsuwayxlriLayna.







46 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
VI. Awichuna uywata wajcha
wayna


M wajcha waynawa Yanariku aylluna
utjatayna. Uka aylluxa 1lLl Caqa quLa [ak'anklwa.
Uka yuqallaruxa awichuwa uywasitayna,
awichumpikiwa jakasirtayna. Yuqallaxa
wa[chaLaynawa. achaxa sarkasa sarkasa q'ala
armL'a maya muyukl muyL'xaLayna, maranakasa
waljawa mkipawayxatayna.

Yuqallaxa waynxataynawa. Taqi waynjama
tawaqu warmitaki thaqhtasitayna. Kunasa
payapunchixaya, ukata jupaxa taqi waynjama
janiwa sapaka, munkataynati. Kawkitaraki
awichuna uywata waynxa tawaqunakaxa
munxanixa. Kawkitaraki tawaqunakaxa wajcha
waynxa chachataki laqaki munxanixa.

Waljanina awichana uywataxa, munaanita
unL'aLawa, wa[cha waynaxa [ani kunani jayra
waynaLa unL'aLawa, ukata inasa chiqapini
ukhamchi. Ukhampana wajchanaka, awichana
uywatanaka tawaqunaksa waynanaksa jani
munapxirkchiti. Ukatsa ukaxa janiwa
taqpachanitaki ukhamapunkiti. Wali suma

47 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
chuymanixa sapa patakatsa mayasa
utjapunirakiwa. Awichana uywata waynanakaxa
ukhamaraki wajcha waynanakasa wali kusa
q'apha, wall [aqina amLanl, askl chuymanl,
waynanakaxa utjarakiwa.

ukaLa p'lqlmpl suma amuyL'asa, chuyma
wall luqL'aslsa, akata qhiphanxa kunjamnisa
jaqichasirina suyrtipaxa, ukxa yatipxaspa.
Kunasa kunpa, jaqaxa slnLl ch'amawa, ukaLa
kamacharaksnaxa, ukhampacha sarnaqaa
ukch'awa, [akkasaxa kun[ampachasa [aqlpura
sumana sarnaqawayana ukch'awa, [anl ukaxa
kamachapxsnacha?

Tawaqunakasa janiwa uka wajcha,
awichuna uywata waynaru, munkapxataynati.
Taqisa jupana, kasarasxani sataxa,
larusipxataynawa. Jilpachaxa awki
taykanakapawa imillanakaru, awichuna uywata
waynampi jani jaqichasiapxa jani
munkapxirtaynati, ancha ch'lqachapxlriLayna.

Tiyunakasa, m pachana qamiri tiyunakasa,
janiwa ukhamaki m pachanxa
qamapxkataynati, jupanakawa chullpa
awichunakampi chika, allchhipa
L'aqhlslskipanxa, yanapapxirtayna. M jani

48 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
ujkaya pachana utjasirinakawa, jiwasxa
awatiskirsttu.

Ma uruxa L'aqhlplnlwa waynaxa, awicha
jiwxatata qhiphatxa, uLana manq'a
phayasiskatayna. Uka qhirita uta punku uka
chikjana, ma [lsk'a nlnaxa nakhaskaLayna,
waynaxa kuyntunakana parliri amtasisaxa
laqakiwa ukachaqaru kuchlllumpl [unL'aLayna,
ukaLa alkulampl ch'allasa ch'allasa allsuLayna,
ukjata m quri wakaki, wali jathipini ukhama,
itsutayna.

Uka quri aljatampiwa wakanaka
alantatayna, iwijanaka walja alsusitayna,
khuchhinaka, asnunaka, wallpanaka, ukhama
taqi kuna alarasitayna. Utapsa wali kusa, jaqinsa
munkana, uLachL'ayaslLayna.

Juparu uisiri tawaqunakasa ukjawa
musparapxatayna, pantjasitanakapatsa
amtasipxatayna. Yaqhipa tawaqunakasa kulirata
usunLapxaLayna. Awkch'l Laykch'l apL'aLanakasa,
phuchhanakapa yaqhampi kasaririnakasa
walpuni ukhama lurjasitapatxa p'lql
llq'lslpxaLayna. ?aqhlpaxa uraqlruwa p'lqsa
[ayq'apxaLayna.


49 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Ukana, jupjama L'aqhlslrl, [anl kunanl
tawaquxa utjarakitaynawa, uka jani kunani
L'aqhl Lawaqumplwa waynaxa [aqlchasxaLayna.
ukhama L'aqhl maslpamplwa jani pchasisa
kasarasitayna. Ukata qhiphatxa uka
lsLansyapanxa [ach'aLa kunsa qhana
arsL'asxaLayna.

Qhipha maraxa murinu mayursa
pasantataynawa. Jilaqatsa sarxatasa, tiyunakaru
acha Mamaru luqLL'asaxa, kawki kusa uksa
lurL'arakitayna. Ukkakamaxa, uka awichuna
uywaLa waynaru [lsk'achlrlna phuchhanakapasa
chachanakapampl nuwaslkl [lq'lskaLayna, [anlwa
kunsa jikxapxkataynati, inakiwa qamirpxthxa
sasa, ch'ama LukuskapxaLayna. ?aqhlpaxa
nuwaskamlxa, [aqlLaklsa p'lnqawa,
jaljtxapxataynawa.

Janiwa jaqi masisaru kunkpansa
[lsk'achanaklLl, slwa. Aka pachanxa taqiniwa
munatpxtanxa. Uisitasawa kutxatasiri, siwa.
Janiwa jaqiruxa yatxapayaasa, anqhaarakisa,
uka anqhatasa jiwasa pachparukiwa
kutxatxirtayna. ukaLsa L'aqhinana
sarnaqlrlLaklxa, [achlrlLaklxa, L'aqhlslrlLaklxa,
wichhusa, qalasa, kunasa arsurapiriwa, siwa.



50 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
VII. M [|sk'a warm|xa ynaka
alantayatayna


Nayra pachaya inasa ina ukhamaki
sarnaqaaxa utjchna. Jichhaxa janiwa
ukhamkxiti. Janiwa khitisa ina ukhamaki
sarnaqkxapxiti. Kunasa qullqilayku
sarnaqaakxiwa. Yaqhataki aru arsurapiasa
jichhaxa qullqxiwa. Maynitaki kuna
unLaraplnasa qullqixl. kuna lsL'anasa yatiasa
jichha pachaxa qullqxiwa. Ukatsa janirakiwa
kunana irnaqaasa, aliqata iskuylana yatichsuta
tawaqunaka waynanakatakixa, utjkarakiti.
Yaqhipanakaxa wali jaya markanaka irnaqaa
thaqhasisa sarawayxapxi, uka yaja markana
[lchhaxa, qullql [lkxaLL'asisa, murinu
LhuqhL'askapxl.

Chachapinixaya kuna supaya amuyunsa
nayrankchixa. Ukata m chachaxa m wali
jiwitaki tawaqjama warmiruwa ujatayna,
[upaxa uka warml lrnaqkl uka [ak'anakana
irnaqarakitayna. Uka tawaquru parlxayatayna,
tawaquxa janiwa yqkataynasa. Qhipha arumirja
parlxaychi janipini, jurparumirja arxaychi
janipini, inamayawa uka jaqixa arxayatayna.

51 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Asta qhipha simana ukhamakipuni arxayaskchi
janipini.

Aka pachanxa jani ancha kunasa ch'ullaklxa
utjkiti. Uka tawaquxa chachantaynawa. Jupaxa
chachaparuwa awisasxatayna. Ukata chachaxa
amukiwa muspatayna. Arumaxa amuki
lup'lsaklwa lklnLawatayna. Chachaxa
samkL'aslLaynawa, kunxaya samkchi. Ikiwita,
wallpawa arusa sartayatayna, thuqhthapitayna.
Warmipa sartayatayna.

-Chhuy! Sartma- warmixa ikiwita sartasa
much'araslLayna.
-Kuna sistasa?
-}Chhuy! uka waynaru lyawa sama!"
-J! Kamsista?
-arlL'aklnanlya. !anlya LhlLhkxamLlxa.
!lchha uruxa [umaxa lyawa sanaLakl parlL'lrl
parlL'lrlwa LukuLa, ukaLa [lskhL'aLa: suLlpa,
kunansa irnaqi, kawkinkirisa, waynati
warminicha, ukata isinaka alarapitasmati?
Stawa.

-Ukatsti?
-ukakl [lskhL'aLa, amuyL'asiwa sasakiwa
sanlwayxaLa.
-Jumawa saskista, ukataraki nayaruki
juchanchaskitta.

52 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
-Janiwa, janiwa ukhamkaniti. Jumampi
nayampixa jaqichasittanwa. Janipuniwa
jaljtkaniti!

-ukhamaxa [lskhL'anlwayawa.
-Wallkl, ukaLa amuyL'ananl.

Qhipha uruxa warmixa irnaqiri
sararakkitaynawa, uka jaqixa suyjkaspasa
ukhama jalxatasa arxrakkitaynawa.

- Kunaraki sutimasti?
- Ramiru Chachawayna- satawa.
- Kunansa irnaqtasti?
-Utanaka lurayirthwa.
- Kawkinkirtasa?
-Urrunkirthwa.
- Wayntati jani ukaxa warmintacha?
-Jaljtatthwa.
-Isinaka alarapitasmati?
- Saya! Kuna janixa, kunampsa munLaxa.
-AmuyL'asiwa.- sasakiwa, tawaquxa
sarawayxatayna.

!ayp'uxa uka warmlxa chachaparu q'ala
yatiyatayna.
-Kamsarakisti?

53 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
-Chacha Waynthwa, Urrunkirthwa,
utanaka utachayirthwa, ukatxa jaljtatthwa,
siwa.

- Uka qhipha arsutapaxa k'arlwa.
- Chiqa warminpachaya.

-aya. !lchhaxa suma lsL'lLa: Uka jaqiru
iyawa sasaxa, nayraqata, janira kunkipana
taqi kuna alarapita stawa. M utaru
althapirapita stawa, aka alkilata utasaru uka
alata ynaka phuqhantayta. Makinanaka,
kusina, thayacha makina, qunuanaka,
lslnakama, planchanaka, Laql kuna [uk'aLa
[uk'aLa, uLa phuqhL'ankama. ukata mayaki
markasaru sarawayxani.

-Janiw! Janiw! Janiw! Antisasa uka jaqiru
nuwjanma! Chachstaxay!- sasawa, warmixa
jachantxatayna.
-}Chhuy! AmuyL'ananlya!
AmuyL'anasachlxay!
-Katjxistani, ukasti?- sasa, warmixa wali
axsarsitayna.
-Janixaya nayaxa ustkchtixa, ustsa
jilajawa st.

Warmlxa wall lup'lLayna. ukhamaLa, [uk'aLa
[uk'aLa, supaya waxranakasa p'lqlpana

54 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
[llarL'kaspa ukhama amuyaslLayna. kunaymana
lup'lLayna. kunaLsa chacha[axa ukhama
alarayaa amtayaskpachtu? Yaqha
warminxpachacha, ukatcha ukhama
sarnaqayaa munpachtu? Uka jaqimpikiti
sarnaqxlrlsLha? Warmlxa wall lup'lLayna, samksa
samkL'aslrakchi, ukansa walikiwa
sarnaqaskaLayna. ukaLxa chachapana aru
lsL'xasa iyawa sisxatayna. Qhipha uruxa uka
jaqixa jalxatarakch. Ukata sisxatayna.

-Akawa amtajaxa: M utaruwa ynaka
alantta, isinakaja, ch'ukua makina, kusina,
thayachaa makina, ikianaka, ut ynaka, taqi
kuna... Ukata jumampi chikxani Ukhama
luraa muntati?

-}kuna [anlxa! Chara [ayp'pacha alana
qalltani.
-Walikiwa, akjanaki suyma.

ukxa q'ala warmlxa chachaparu
yatiyatayna. Uka alkilata utapa maysaru
ch'usachsupxaLayna, [lsk'a kuna [anl walklrl
yanakanlkl uLxa wakL'ayapxaLayna. Chlpha
[ayp'uxa lklnanaka purlnLanlpxaLayna, [urpl
[ayp'uxa maklnanaka, ukhama nlyawa pa
simananxa phuqhantapxatayna, phaxsi

55 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
LukuLaklxa manq'anamppacha utaru
phuqhanttayna. Ukata warmixa satayna:

-Jichhaxa, mamaja irptasiriwa, markaja
sar. Mamajaru unL'anamawa-. Chachaxa,
mamaparu ustaxa, janiwa axsarkataynati,
antisa wali kusisitayna.

-Walikiwa, ukhamaxa m jichhru
jayp'uwa jikisxani.
-Saya-. ukhama parlL'aslwasawa maynisa
saraparu maynisa utaparu sarawayxapxatayna.

Chacha warmixa qhipha jayp'pachawa
awturu khumuntasiwsa markaparu
sarawayxapxatayna. Ukata simanatxa uka jaqixa
wali kusisitapuniwa uka alatanaka phuqhantata
utaru jalatayna. Ukata llawirasisa mantatayna,
ch'usakl, [anlwa kunasa uL[kxaLaynaLi. Utani
[lskhL'lrl [alaLayna, sarxiwa, akaxa niyawa
simanxani sataynawa. Ukjakiwa uka jaqixa
nlk'uLapsa ancha thithita supayjama
mitharasiskatayna.
.




56 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
VIII. Panqarata panqararu sariri
wayrunqu


M phunchhawina p awki p
Laykanakaxa wall umL'aslpxaLayna. Maynlsa
maynlsa uLanakapa [ak'a [ak'apanxa, maynlsa
sapa [lsk'a yuqanlkl, maynlsa sapa [lsk'a
phuchhanlkl ukhamasaxa wall mlsk'l chuwawa
umL'aslpxaLayna. ukhamaLa phuchhapa yuqapa
jaqichaa amtxapxatayna. Sapa phunchawinwa
ukhama wawanakapa jilsuapkama
umL'aslpxlriLayna. urusa phaxslsa marasa jani
khitirusa suykitixa, ukaxa qullu jawira
umjamaxaya jalaskchixa. Jaqichaa uruxa
purinxataynawa. Yuqaxa ukjakiwa khitimpi
jaqichasiapsa yatiskatayna, jupaxa janiwa, jani
jupana thaqhasitapxa, munkataynati. Ukatsa
waynaxa m panqarata panqarata jaliri
wayrunquLaynawa. !ach'a Lansa, wall Lhuru
[anchlnl, ukaLsa kusL'aLa unLanl waynaLaynawa.
Wali tatapasa mamapasa waynaru
amuyL'ayaLayna. Uka tawaquxa wali
kusachaqana utanakaniwa, ukhamarusa
karanawlru sarlrl [ach'a awLunakanlwa. Janisa
ukkaspaxa nnakaxa, akaxa janira phisqha
markipana parlxapxtha. Janiki wawa, janiwa

57 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
sapxistati. Jani uka tawaqumpi jaqichasia
munktaxa, nanakaxaya [anl walL'anaru
mantapxchxa. Uka qamiri tawaqumpi
jaqichasLaxa, [umaxa [anlwa ch'amsa LukkaLaLl,
wlnkL'aslskaLawa!, sapxataynawa. Ukata
waynaxa iyawa sisxatayna.

Ukhamaraki tawaquruxa, utapanxa wali
amuyL'ayaataki achikapxatayna. Tawaquxa
sapana uywataxa, kawki munaantaynawa.
Walja wawankaspasa ukhama, ijma awiljama,
sapa muqurusa chlmpunl. Manq'asa umasa
luqtaa, supayjama thuqhua chuymani
ukhamtaynawa. Jupaxa lunqhu ajanuni, uusa
p'lLlkl, jani ancha [ach'a Lansa, [anlraklwa
muqakaLaynasa, kawkl walL'aLa Lawaqtaynawa.
Janiwa kuna jiwncha chanka tawaqkataynasa.
Ukhampachasa uka waynaxa wali
qamirchixaya sasaxa iyawa
sayapxataynawa.

Uka p qamiri jaqinakaxa supayjamawa
kimsa uru jaqichaa phunchawinxa
thuqhupxatayna. Jawillata jaqinakapasa
thanqha waljapunitaynawa, taqinsa ujkaya
ukhamaraki muspkayapuniwa jaqichapxatayna.

Janiwa ninampiru umampiru anatasaxa
atipjksnati, siriwa, achilanakaxa. Janira m

58 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
marasa tukuskpana, uka risima
jaqichatanakaxa, ch'axwana qallLxapxaLayna.
Chachanxa nayra tawaqunakapaxa
ustxarakitaynawa. Warmlsa [anlraklwa [unL'u
umaksa chacharu askataa munkxataynati.
Maynisa irnaqaa amtkataynati, maynisa
urukamawa lkL'aslsklriLayna. ?asta
ukhampuraxa ch'ama chikasaxa janipuniwa
kamachasa yatkxapxataynati. Sapa uru,
anunakjama, nuwaki nuwasiskapxatayna. Inawa
awkinakapasa taykanakapasa, jaqichiri
awkinakpasa taykanakpasa, jani
nuwasipxapataki achikaskapxatayna. Inawa
qhuru arumpisa suma arumpisa
parlxayaskapxatayna. Ch'uqlxa ch'uqlrlxa,
ch'uqlrapunlwa, [anlwa qhaLhxkaspaLl.
Jaljtxapxataynawa.

Uka jaljtata chachaxa waynkasaxa
wayrunqchinxaya, ukata pusiwa juparu
jaqichasiataki arknaqirinakaxa ustanxatayna.
Maynrimpixa jithintasisawa qamapxatayna.
Maynri tawaqunakaxa jaljtayakamawa ukaru
pitupxatayna. Waynaxa m qhuyala alliri
markaruwa sarawayxatayna.

Ukata m p marata kutL'anxaLayna. Maynl
tawaqunakaxa ukja maranakana kunjampachasa
yaqhampi jaqichasxapxchisa, maynrixa

59 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
kuLL'anlnapkama suyjaskakitaynawa.
kuLL'anxpanxa wali kusisitayna, ukata uka
jaljtata chacharu ustatayna. Jiththapisa
qamantapxataynawa. Ukaruxa m yaqha
tawaquxa ustxarakkitaynawa. Ukawa uka
jiththapitanakaru jaljtasiyxatayna. Jaljtasiyiri
tawaqurakiwa warmita makatatayna, chachaxa
m panqarata panqararu sariri wayrunqu
yaLsuLachlnxaya . ukaLa aynlsa phuqhanapunl,
kunasa aka jakawinxa aynikchixaya, juparuxa
jaljtasiyiri janiwa wiaya imantaskataynati.

!uparuxa ma wall kusL'aLaLa unLanl, wall
jiwaki, kimsa wawani ijma warmiwa uka jaljtata
chachapa irparxatayna. Maynixa wali
jachatayna, inamaya, aka chacha jikiataki
sarnaqtsti sasa ancha jachatayna.
Ukkakamaxa awkipasa taykapasa m
pacharuwa wiayataki sarawayxatayna. Uka
jaljtata chachaxa sapakiwa aka pachana
warminakampi anataskatayna.

I[ma warmlxa, unkaLaLaxa kawkl kusL'aLa
wali jiwaki warmkchisa, ukatsa sapa muqurusa
maaniya, wawa uywaraataki qullqilaykukiwa
jupaxa uka wayrunquruxa makatatayna. Wali
amuyL'asisawa uka jaljtata qamiri chachampi
mitintasitayna. Uka chachaxa ijma warmitjama
ancha [lwL'aLapunlwa sarnaqxaLayna, [upaLxa

60 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
niya luqhiptirjamawa arxatasirtayna. Ijma
warmixa kusi kusjamawa ch'amsL'awayasa
chacha liwtawayxatayna. Ijmaxa utanaka
al[arL'ayaLayna, ukaLa uka q'lplqL'awayasawa
chhaqhL'awayxaLayna. ukawa uk[a warmlnakaru
jachayatapatxa, chuymay! sasa, p'lqsa uraqlru
[awq'askaLayna.

Jichhaxa uka chachaxa m L'aqhl
taykalimpikiwa Santa Cruz markana qamasiski,
siwa.














61 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
IX. Chirachuxa pirwa puturuwa
p|quta churt'|rtayna


Titri istansyana, !lsk'a Machaqa markana,
ma q'axu waynawa wall kuslslLa
[alnaqL'asklriLayna. !upana mamapaxa,
Tiwanaku kasikina jak'a wlla masiptaynawa.
1aLa haxsl haL'lna allchhlpaLaynawa.
Tataparaki, Machaqa kasikina wilapata
jutirtaynawa.Tata Axata Qamaqina allchhiparaki
ukhamtaynawa. AkusLlnu Axaqupa haL'l
sattaynawa. Ukatsa, piquta anataa
masinakapaxa, juparuxa Chirachu sasawa
sutichxapxatayna.

Jupaxa Machaqansa utani ukhamaraki
Tiwanaku [ak'a uksa apachitansa utani,
ukhamtaynawa. Ukana qarwa, iwija
awaLL'asklriLayna. C'axu waynkasaxa jupaxa
piquta anataa, iskuylata yatiqanisa, wali ujkaki
sapa urusa anaLL'asklriLayna. lquLa LakL'aslna
arkuru apantaa wali munirtayna. Ukata
uLaparu purlsaxa, L'lxlLa plquLa wakL'ayaslsa,
achllana plrwa punkupa aLlrL'asaxa, ukaruwa
jayata takintasina apantaataki iqtirtayna.
Mayana churL'aLayna panL[aLayna, mayana

62 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
lqLaLayna apanLaLayna, mayana churL'aLayna
wlxrumuchuLayna, yasLa mayana churL'aLayna
apantatayna, ukhamkmixa piquta iskinata
apanLana, [uk'aLa [uk'a chlqakl lqLana,
qalltataynawa.

ukhama sapa [ayp'uwa uLapana plrwa
punkuru, pirwa puturu piquta chiqaki
apanLanaLakl churL'asklriLayna. lsluylanxa wall
arknaqata, tawaqunakansa ancha munata,
anatiri masinakapansa wali thaqhata
ukhamrtaynawa. Jupaxa laruki laruskiriki wali
laru ajanuni ukhamtaynawa. Janipuni kuna
luratasa jachjiri ukhama jaqtaynawa. Jupaxa
[anlrakl ancha [ach'a Lansa, [anlrakl [lsk'a Lana
jaqi, janiraki ancha thuru jaqi, janira tuxu jaqi
ukhamtaynawa.

Uka istansyapanxa m piquta anataa
tamawa utjirtayna, ukaxa Atltico Ballivan sata,
ukana m masipaxa utjarakitaynawa, Anjichu
saLa, [upaxa kancha arkuru [anl [ak'ayklrl
anaLL'lLaynawa, [upaxa [anlpunl arkuru [ak'aylrl
ukhamtaynawa. Uka paninimpixa, uka anataa
tamaxa, piquta anataxa, taqirusa jani
jakhkayaki atipjapxirtayna. Taqi piquta anataa
tamanakaruwa, anataanxa, jachayapxirtayna.
Jupanakakiwa, uka piquta anataanxa, sapa
marasa kampyuna mistuskapxirtayna.

63 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Jupaxa chika kanchata pasasaxa yasta arku
lsklnaruwa plquLa churL'lrlLayna, lnamayawa
arkiruxa ampara luqhjama luqnaqaskirtayna.
Anataanxa mayni anataa tama waynanakaxa
-jani kunsa kamachapataki- Chirachuru
chhuchhL'aLaklwa kanchana
chhukhnaqapxlriLayna. !anlpunlwa ma [lsk'a
pachsa antutaxa munkapxirtaynati. Jupaxa
kun[amaLa sunsL'ayansa yaLlqxataynawa. Ukata
lsklnaru plquLa LakL'asa apantxatayna,
apanLxaLayna. anaLanana ancha kusL'aLa anatiri
waynxataynawa. Taqi jaqinakana wall unL'aLa,
ukhamaraki yaqha jaya istansyanakansa
markanakansa unL'aLarakl ukhamaxaLaynawa.

Ukhama kawki wall unL'aLa waynxasaxa,
tawaqunakasa juparu wali arknaqapxirtayna.
Mayaxa Simunita, mayaraki Wisinta, mayaraki
Mansanllla,. uka tawaqunakaxa maynisa
maynlsa wall [lwakl, ancha kusL'aLa Lawaqunaka
ukhamtaynawa. Maynimpixa istansyana Wiqu
qulluna sapuru lwl[a awaLL'askirtayna.
Maynimpiraki qhathunakana jani jaljtiri. Uka
panlnlxa wall q'ayawa, qhanaLsa [amasaLsa,
chacha warm[amawa sarnaqL'aslpxkaLayna.
Wawaki jani wawanpxkataynati. Ukatxa
maynimpirakiwa apachita utapana, chacha
warmjama, arumaya uru qamL'askapxirtayna.
Wisintampixa sapruwa qarwa

64 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
awaLL'apxlriLayna. !upamplsa wawxa janiwa
jikipxkataynati. Ukri tawaqunxa achachi
jilapawa layqtayna.

Chirachuxa Mansanillampiwa
jaqichasxatayna, ukata qhipha maranakatxa
waynpachawa jiwawayxatayna. Kimsa wawani
Mansanillaruxa jaytjawtayna. P imilla m
yuqalla wawani jaytarpwtayna. Janiwa
kunjamata jiwatapasa yatiskxiti, yaqha istansya
piquta anatirinaka layqjaychi, jani ukaxa
jaytarpayata tawaqupa layq[ayxchl.
kunjampunxchixa.

Piquta anataa atipjataxa, anatiri
tamanakanxa waljaniwa awqanakapaxa, pachpa
istansyansa ukhamaraki yaqha istansyanakansa,
utjarakitayna. Ukatxa tawaqunakampisa jani
anatakiti, munasiampixa jani anatasikiti,
munaaxa jani amuykaya munaaniwa,
[amasaru ch'amanlwa. !anlwa warmlru
munsmawa sasaxa k'arxayanaklLl. ?aqhipa
warmixa janiwa inaki jachsa jachirkiti.
Jachayataxa jachjsa jachjaniriwa. Warmixa
jachayataxa layqampisa layqjayiriwa.



65 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
X. Salumitaxa chacharu
arknaqaa qaritayna


Jupaxa Lawaqukasaxa kawkl kusL'aLa
[ach'a warmiLaynawa. Niya jayra warmjama,
urukama lkL'aslskiri, tawaqtaynawa. Mnxa,
kullakanakapaxa, ikkirpacha katri anqaru -jani
unxtayasaki- kallsupxatayna, ukatsa janiwa
sartkataynasa. Mayanraki, pachpa
kullakanakapaxa, urukama ikiskakpanxa, uta
wlnLana, uLa punku p'lyanakata lupi
qhanantanirxa nlq'lmpl lluch'sL'awayasa, niya
inti jalantkamawa ikiyapxatayna.Kullawaki
LhuqhL'asklrl, ukaLsa phunchhawinakaki
sarL'asklrl tawaqtaynawa. Jupaxa wali
waynanakampi LhuqhL'ana tamanakansa
sarnaqL'awatayna. Jichhakamasa -paqallqu
tunka marankamasa- janiwa thuqhuxa
tukuqkataynati.

Ukata kunasa pachanikchixaya, m awtu
q'lwlrlmplwa unL'asxaLayna, ypa jani ypa
lurjasaxa, ukampiwa jaqichasxatayna.

Uka waynaxa m aymara awkina taykana
q'aya uywaLa [aqiLaynawa. 1aLapa uLanipanxa,

66 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
juparuxa janiwa jupa pachpa uta alaqasiasa,
yaqhachaqaru jithiqxasa jaqjama utjasa
amtxirkataynati. Jupaxa awkina taykana
waL'anapana qamaslri waynaktaynawa. Awkina
taykana qullql waxL'aLaklwa sarnaqaskirtayna,
ukhamaklwa awLu q'lwlrlLsa sarnaqlriLayna.

Chachapaxa maymaya awtunaksa
apnaqlriLayna, ukaLa uksa q'ala tukuntxatayna,
janiwa machaqampi turkantkataynati,
janirakiwa machaqa awtsa alkataynati.
Qhiphatxa p phuchhani ukhamawa
qamxapxatayna, phuchhanakapaxa awkipa
Laykap[ama [aqlru [lsk'achlrl ukhamawa
jilsxapxaraktayna. achaxa [anl lnakL'klLl,
muychixaya, janicha. Chachaxa mayjakipuniwa
sarnaqxatayna. Taqi kunasa aka pachanxa
pantjtirikchixaya, ukata m uruxa ukhama
kusjamaki sarnaqataxa pantjtawayxataynawa.
?amasa q'lwlrichl ukaxa, ukaLsa ma yaqha
amLampl may[L'ayaLa [ach'a markanxa kunasa
janiwa aymara marka saraparjama
sarirkataynati.

Chachaxa yaqha warminxataynawa. Ukata
ukxa janiwa warmipaxa yatkataynati. Mama
Salumitaxa juta sarasaxa, alakipasiampixa,
[anlwa akch'asa amuyaskataynati.


67 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Ukata m sariri warmi masipampi
qunthapita jutxapxatayna. Ukhama
qunLhapL'aLa [uLkasaxa, parlt'asisawa
jutxapxatayna. Uka warmixa sataynawa:

-Chachajaxa nayata armasiwayasa
yaqhampiwa sarawayxi.
-Nna chachajaxa mayjjamakiraki sarnaqi.
-Ukata suma amuyataxa warminakawa
juchanixa. Nna m wawqi masijawa utji, jupaxa
warmini jaqimpiwa sarnaqi. Ukatsa uka
chachaxa warmipsa jayata q'ala uka tawaquparu
unachL'ayaLayna, khayawa phuchha[asa, sasa.

-Ay tta!
-ukaLxa uLa [ak'apanakxaya qamchlxa, ma
iskina muytaankakchi. Jichhaxa uka jaqixa
papaya phawrikana irnaqchixa, naya
unL'sLhxaya. WalLu Marka saLawa-, .
Ukjawa mama Salumitaxa sustjasxatayna,
ukjakiwa chachapata parlaskatapxa
amuyasxatayna. Ukata mama Salumitaxa suma
[lskhL'xaLayna.

-Kawkhanaraki qamisti?
-Altu Limata khurichaqana, m phisqha
kalll L'aqa makaLanaxa uk[ankchi- ukata mama
Salumitaxa sustusa atipjata laqaki arsxatayna:


68 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
-Chachajawa uka jaqixa- sataynawa, uka
warmixa, saskakitaynawa.
-uka warmxa, nayaxa unL'aylrlsmawa,
warmixa waka patanaka qhathuna, uka riluju
ukatasi ukjana alji.

-Sutipa yattati?
-Saya, sutipaxa Kasilta satawa, qharru
phlsqha [ayp'u urasawa rilujuna jikisini, ukata
unachL'ayama.

Qhipha uruxa mama Salumitaxa inakiwa
suyatayna, uka warmixa janiwa
unsLankxaLaynaLl. pachpaLa jani uka warmi
ustanpanxa, mama Salumitaxa uka warmina
sutipa yatlsaxa [lskhL'asa [lskhL'asa Lhaqhasaxa
katutaynawa.

-Mama, jumati Kasiltta? ukhama
[lkxaLaLaxa, suLlpaLa [lskhL'aLaxa, maynlxa
inusintiwa saskatayna:

-Saya ukthwa, sasa.
-Chhuy! Jumaxa jiwaki chachajampi
sarnaqxattaxa, qachu anu!... - sasa, jaqitakisa
p'lnqa Luq[asaxa, pachpa waka chhuchhulll
ayLaslsawa ukampl [awq'[anlwayaLayna.


69 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Mama Salumitaxa uka sariri warmina m
[uk'anaka yaLlyaLaxa chachaparuwa arkLaLayna.
Chachapaxa m awtu imaa tuxu punku
takintasa liwintasakiwa ukaru awtu
apanLawayasawa punku [lsL'kaLasiniwsa
chhaqhantL'awayxaLayna. Warmlxa ukhama
ujaniwsaxa laqawa kuttaniwayasa utana
waklchaslLayna, ukaLa lawasa ayL'aLawa
sarawayatayna. Punku takintasa liwintatayna,
uka ikia uta amuyasa takintasa liwintasaxa,
chachapaxa uka warmimpi ikintata katjatayna,
.

-Akaruti irnaqiriwa sartha sasa
jutaskirta?- sasa lawampiwa chacha
[awq'anLaLayna, chachaxa [alsuwayxaLaynawa.
Ukatxa warmlruraklwa lawampl [awq'kaml
manqhanchani mayaki alisnaqatayna, warmixa
kalliruwa jalsuwayxatayna. Ukatxa awkipa
Laykapa [awq'[anaLakl chhukhnaqtayna. Utanxa
wintana qhlsplllu L'unakl lawampl
[awq'sunlwtayna, warmixa q'ala
luqhiptatjamawa jalnaqatayna.

Chachaxa iskapxasaxa kimsa uruta
ustanitayna. Jupaxa ukhama sumaki
warmipana katuqasxataxa, janiwa
wanichaskataynasa. Qhiphatxa, uka chacha
warmlnakampl sarnaqlrl yaLL'aLaxaLaynawa.

70 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Mama Salumitaxa wasitata chacharu
arknaqaskatayna. Awtupa unaqasawa
sarnaqirtayna. M ch'amaka arumaxa m
kallina awtupa ujatayna. Laqawa awtupa
ujasaxa jalatayna, awtupaxa unuqiki
unuqL'askaLayna, awtu punku liwintasa
mantatayna, ukana chachapakiwa m warmi
paLana unuqL'askaLayna. ukana warml
tawaquparu nuwjatayna, pulisiyaruwa
apayasipxatayna. Pulisiyanxa uka pulisiyanakaxa
sapa ch'akuLa phlsqha Lunka qullql mulLa, mama
Salumitaru, nuwatapa juchapata lluch'sutayna,
taqpacharuxa p pataka qullqi pulisiyanakaxa
jakhuyatayna. Mama Salumitaxa akapuniwa
mamapaLa qullql mayL'aslsa mulLa pa[aLayna.
Ukata kulirata satayna:

-Ukhamaxa nayakiti juchanthxa?-, ukata
pulisiyanakaxa sapxatayna:
-Janiwa, aka chachamampi sarnaqiri
warmimpixa, jichha arumawa, taqini
pulisiyanakaxa, juchapatxa iksupxxa, ukawa
mulLapanl.

Ukatxa uka chachaxa m Laja markankiri
warmimpiwa mitisxatayna. Uka jiwxpanxa
yaqhampirakiwa sarnaqxatayna, mama
alumlLaxa [anlpunlwa chachxa pakL'ana
yatkxataynati, chachapaxa chiqpacha

71 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
warminakaru achaliripiniwa yatintxatayna.
Ukata: sullkajati jiwxanixa, nayaxa
[lwayasxawa. saLaynawa.

Mama Salumitaxa janipuni chachaparu
kuttayania yatxasaxa, jupaxa Chakaltaya
murinu tamana, murinu sapa mara thuqhkmixa
wantanakana warmipxataynawa.















72 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XI. Pacha Mamaxa
ujaskisttuwa


Tara Quta pampana m aylluwa
ut[aLayna, ukaxa 1lLl Caqa quLa [ak'anklwa.
Ukana m ijma warmiwa wawanakpataki uraqi
qhulllyaLayna. uka uraqlnakaxa wall kusL'aLa
[uyra laq'aLaynawa, Tiwanaku pachana aliqata
wiayataki wanunchattaynawa. Aliqata sapa
mara ch'uql achuqayiri uraqtaynawa. Ukaruwa
uka mamaxa wawanakaparu, ch'uql
satasiataki, jawsthapitayna. Mamapana
jawsataxa, maynri Martincha phuchhapaxa,
aLa markaLa [aLha ch'uql alL'aslwasa,
sataqsiataki saratayna.

Ukhamawa m alwaxa, [lsk'a mlnlwusuru
sarxatawsa, impiupini Tiwanaktuqiru
sarawtayna. Ukata niya m urasa chikanitxa
mamapana uLaparu, [aLhasa q'lpL'aLa,
puritaynawa.

Mayni satirinakaxa, sataataki
waklchL'ayasita, niyawa suykapxatayna. Ukanxa
Tayka, Putina sata sullka kullakapa, ukatxa
Ninaya sata chana kullakapa, ukxaruxa Juysupita

73 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
kullakapa ukhama Markincha kullakapa
ukhamawa ukaru puripxatayna. Sata
qalltaataki q'uwachL'asaxa, wakampi sataa
qalltapxataynawa. Taykawa sataanxa
nayraqaLa ch'uql llunLayaLayna, [upa
tukuyxpanxa, Ninaya sullka phuchhaparuwa
saLanaxa wakL'aLayna, [upxaruxa !uysuplLaruwa
ch'uqlpa iluntaaxa wakitayna, ukatxa
Putinaruwa saLaqapa llunaxa wakL'aLayna,
jupaxa uka uruxa, usutsaxa, [anl [aLha ch'uql
iluntkataynati, yaqhawa iluntarapitayna.
Ukxaruxa Marklncharuwa ch'uql saLaqa
llunLanaxa wakL'aLayna. Jupaxa uka Pata
Markana alata, kawki jayata apanlLa ch'uql
iluntatayna. Ukata khitimpisa, llamayu urasaxa,
jani pantjasiatakixa, m qawqha siwara yarana,
chlmpL'anaLakl, ukjaru ichunLL'awtayna.

Urunakasa phaxsinakasa thayjamawa jalaki
jalaskatayna. !anl un[aLaxa ch'uql allxa wall
alintxatayna. M uruxa, anata phaxsinwa,
taykampi Putina phuchhapampixa, yapu
uxatiriwa sarapxatayna, Markinchana
sataqapaxa wali suma [ach'a alinakasa taqitsa
aystatta ukhamtaynawa, ukaru m p siwara
allna chlmp[L'aLa ukhama, ukaLa uLlnaxa
mamaparu [lskhL'atayna:


74 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
- kawkirlsa nayana ch'uql saLaqa[axa- sasa,
ukata mamapaxa:
- Siwarata akski ukawa sukanakamaxa-
saLaynawa, [upanxa [lsk'a allnakanl ukhamakl
ujxatayna.

- Ukata khuysa ukasti?- sasawa
[lskhL'aLayna.
- Ukaxa Markincha imillankiwa-,
sataynawa. Ukata laqapuniwa ancha kulirasita
uka slwara allnaka [lk'surasa wlllLawtayna.

Markincha mamaxa Pata Markata jatha
ch'uql, saLaqaslnaLakl, alL'aslwaLayna. uka
markaruxa kawkl [aya markanakaLa uka ch'uql
aljaataki apanipxpachaxa, uka jayata sataataki
apanlLa ch'uqlnakaxa yuxch'a" saLawa, uka
ch'uqlnakaxa ukhamplnl wall [anl aLlpayasklrl
aliskirtayna. Ukata jayata irpanita
yuxch'anakasa [anl aLlpkaya wawanakanri, siwa.

Arumanakasa urunakasa mkiwa
maklpawayxaLayna, ma pa phaxslLxa ch'uql
llamayuxa purlnxaLaynawa. Ch'uql
llamayuatakixa, taykaxa, taqinirurakiwa
jawsthapitayna. Uka uruxa taqisa wali
kusapuniwa kanastasa q'lpL'aLkama, liwkhanasa
ayL'aLkama, ch'uql yapuru purlnLapxaLayna.
Yaqhipaxa [ach'a markatpacha, yaqhipaxa

75 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
pachpa aylluta ukhamawa wali kusisita
purlnLapxaLayna. ukaLa ch'uql llamayunaLakl
sapa maynisa sukanakparu sarxatapxatayna,
kachxatapxatayna, ukjakiwa Putina warmixa:

- Nayankiwa uka sukanakaxa, nnakawa
ukjaru satasiskapxthxa, jumanxa akanakawa-
sasa, jupana sukanakapa kullakaparu
unachL'ayxaLayna, MarLlnchaxa:

-Janiwa, nayanxaya qhiphankiwa, nayanxa
slwarampl chlmpL'aLanwa, khlLlsa slwara
[lk'suraqlLu?, sasa lnaklwa slwara all
thaqhasitayna. Taykasa:

-Martinchana qhiphankaskapuniwa-
saskarakitaynawa. Putinaxa, janiwa uka
kullakapana sukanakpata saraqaa
munkataynati. MarLlnchaxa wall chuyma alL'aLa
warmchixaya, ukata amukiwa,
ukhampasaya sasjama, Putinana sataqapaki
llamayxatayna.

uLlnaxa, wall q'ayplnl uka [ach'a ch'uql
alinakaru qunxaLL'asa, may[a allqa ch'uqlnaka
q'ayachL'asa munarL'asa, [anl ukhama ch'uql
jathankasa, llamayt'atayna. Martinchaxa
amukiwa, mayja [lsk'a chira ch'uqlnakakl
llamayL'aLayna. ukana phaL'anlwasa laqawa

76 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
utaru ukjpacha ch'uql apkataniwsa, [ach'a
marka sarawayxatayna. Urunakasa
arumanakasa jalaki saririnakjama [alL'askaLayna.

Yaqhipaxa luratanakasxa, janiya khitisa
ujchistuti, saskirtanwa. Sarnaqatanakasxa,
kuna ajayunakasa ukhamaraki Pacha Mamasa
wali ujaskirtayna. Pacha Mamaxa ukhama
kullakaparu sallqxiri ujasaxa, wali
samkachxataynawa. MarLlnchana [lsk'a
phuchhaparu unLaLa, ma mlmllllLaru LukL'asawa
Putina warmiru samkana maya ustasa
parlxatayna:

-Mama Putina, jumaxa janiwa wali
[aqikLaLl, mama[aru ch'uql aparxtaxa-
saLaynawa, ukhama samkL'aslslnxa, mama
Putinaxa, janiwa yqkataynati. Qhipha simanaxa
wasitata samkachxatayna:

-Mama Putina, jumaxa janiwa kullakatakisa
walikLaLl, mama[ana ch'uqlpa llamaysxtaxa-
sarakikitaynawa, ukjawa mama Putinaxa
sustjasxaLayna, wall lup'lLayna. Martinchaya
phuchhaparu ch'uql apaqlLu sasa awlsaschl,
sasakiwa chuyma manqhapana satayna. M
simanatxa wasitatwa samkachxarakkitayna:


77 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
-Mama Putina, jumaxa janiwa mamajana
kullakpakpachaLaLl, [umaxa mama[aruwa ch'uql
lunthatjxtaxa- sataynawa. Ukjawa mama
Putinaxa [uk'ampl sustjasxatayna:

Martinchaya imillaparu -ch'uql
lunthatjitu-, sasa awisaschi, sasawa uka [ach'a
allqa ch'uql khumxaruwtayna, mamapa
ukaruwa jaytaniwtayna. Ukata, Martinchana
llamayuta ch'lyara ch'uql khumtasiniwtayna.
!ach'a marka jalawtayna, kullaparuwa
jikxatatayna:

-Ch'uql saLaqa aparxitu sasati,
phuchhamaru awisasta?, ukaxa mamita ukaru
khumnuqaniwayxthwa, nayankirl ch'uqsa
apasxarkthwa- sataynawa. Ukata mama
Martinchaxa sataynawa.
- Janiwa imillajaxa kunsa yatkiti, janipiniwa
kunsa awiskthti. Wirjinpachaya! Pacha
Mamawa ukhama samkch'uklrl, slwa.

Pacha Mamaxa taykasawa, jiwasaxa
jarphipanktanwa, jiwasaxa wawanakaptanwa.
Ukana jani uisisisawa qamapxaasa. Jiwaskama
uisiskani, lunthatjasiskani,
nuwarasiskani, jiwarayasiskani ukaxa,
Pacha Mamaxa L'aqhlslrakiwa. Jumasa
jumkasma, wawanakama mayasa maya

78 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
nuwarasiskanixa kulirata jachasmawa,
kuliraatsa jiwasmawa Janicha?

Aka pachanxa Pacha Mamaxa sapruwa
ujaskapxistu, uywarjamawa awatiskapxistu,
ukata suma qamaaxa, wali kusa, jiwaskama
jani uisisisa sarnaqaa wali wakiskiri.



















79 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XII. kullakajarusa sapatuma
churaskaythxa


Tawaqumpi waynampi jikisisa
munasiaxa, wall mlsk'lna llusL'Lasa
sarnaqaawa. Maynisa maynisa purapata alaxa
pachana wara waranaka thuqhuyasiawa.
Samkanakana purapata qinaya taypina
klllLhapL'aLa yupaychaslnawa. Wall k'achachaLa
arunakana, chuyma manqha munasixata,
arunaka purapaLa [alanaqL'ayanawa.

Jaqichasiatakixa kuna jani phuqhkaya
arunakasa saaktaynawa. Janira jaqichaskasaxa
waynasa tawaqusa wali amuyampi, wali
kusapini purapata ujasitaynawa. Chiqa ukapi
juykhuna mlsk'l plaLupaxa.

Alwasa urusa, [ayp'usa arumasa,
munaLapawa p'lqlpana -kunjamapasa
ukhama- LhuqhL'askl, sarnaqL'askl, [alnaqL'askl.
Kuna jani wali luratapasa utjchixa, ukaxa janiwa
amuyaskiti, antisa kunjasa jupaxa, kunja
sartanisa, kunja wali kusa unnaqL'anlsa ukawa
nayraqataxa. Janlsa q'aphakpa, munlrpaLaklxa
q'aphawa, [anlsa wall [lwlLakl unLanikpa

80 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
munirpatakixa wali kusa jani khitimpisa tupkaya
[lwlLaklwa, lla[llaskpasa [upaLaklxa wall kusL'aLa
jani axsartkiri wali qamasani jaqiwa.
Munatapana luratanakapaxa janisa wali
luratkpanxa, munirpatakixa wali kusa luratawa.
Munatapanxa, kuna [lsk'a wallkha askl
luratanakpasa, jayata wali llijuski. Jani wali
luratanakasa pachpa jaqina imantasxiwa.
Munasiaxa muniriru juykhuchjiwa. Munasiaxa
munatarusa munirirusa pachpa lupipjamawa
qhansusa juykhL'ayxi.

Uka munasia purapana pachpaki wiaya
uywaawa, niya taqitakisa ukawa ancha ch'ama.
Ukhama munasia chuyma sisata,
awkiptakama taykaptakama, sarnaqaawa
ancha ch'ama. Kunasa saririktaynawa. Kuna
juyrasa saLL'aLaxa alsu, ch'uxnaLaLl, allxa kawki
thuqhtl, amuchxaLl, ukaLaxa panqarL'l,
panqarL'asaxa mak'unkuru Lukuchl, ukaLxa
jiwawayxi, ukawa kamachtayna. Kunjamataksa
wlnaya panqarL'lrl [akana [lklpxsna? Ukaxa
ancha aliqata uywaawa, luraawa. Ukatsa
ukaxa -mayasa patakana, jani ukaxa mayasa
waranqana- utjarakpachawa, janiwa
janipinitixa. Ukata inasa chiqa wiaya
munasirinakaxa, kusL'aLa wiaya munasia
uywirinakaxa: munasia wiaypatakixa,
warmitakixa jani ancha wali jiwitaki warmi

81 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
katupxirkchiti, chiqasa ancha wali jiwitaki
warmixa taqina m ratu warmisiataki
thaqhatawa. Yaqhipha warmisa, inasa ukata m
[ach'a, axLana unLanl [aql chachaLakl
thaqhasipxirchi, chiqa uka chacharuxa yaqha
warmixa jani phasilaki munkaniti,.

Kunasa kunchi munasiaxa, niyaki
[aqlchaslLaLxa, [anlwa qallLan[ama wall mlsk'l
chuwaki wiaya munasiaxa utjkxataynati.
Urutjama urutjama irnaqaata qarita purkmi,
wawanakasa uL[xarakl, ukaru q'ayachkamlxa
jupanakpura munasiaxa armasxapxataynawa.
Janiwa munasia panqaranakaru umampisa
qarpxapxkataynati, ukjata munasiana
sarnaqaaxa [uk'aLa [uk'aLa alinakjama
suwantawayxatayna. Ina utjaaki utjxapxatayna,
ina irnaqaaki irnaqxapxatayna, ina jakaaki
jakxapxatayna. Awisaxa, jani qullqi utjkxpana,
jani ukaxa kunatsa tuqisiasa utjapuni, ina
luqhikiwa p munasirixa tuqisxapxatayna.

!uk'aLa [uk'aLa qhlpharuxa kunasa
pantjtxakitaynawa, yamasa wawanaka
jilarkxapxl uk[aLxa, wawasa L'aqhlslnana, pisina
sarnaqaampisa, ukanakawa purapa munasixa
thayjama apasiwayxatayna, janisa ancha
ukhamkchixa, ukhamjama amuyasipxatayna.


82 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Ma ch'uxna palla pallawa, wali kusa
warmipataki, lrnaqL'araplLayna. Warmiparu
sumana ujaa, munasia pachanjama
q'ayachana armasxaLayna. Ch'uxna palla palla
kuwartila juta sarkmixa, taqi kunansa
qarxaLaynawa. ukhampachasa warmlLakl: [ak'u,
arusa, kuna manq'ananaksa [anl armasa
puriyaskataynawa. Warmixa utana ukanaka wali
tantkatxatayna, ukhamaraki niya p tunka
waranqa LunLl ch'uxna qullqlnaksa ch'l[manaru
imkatapxatayna.

Jani aka pachanxa kunasa inakkiti, kunasa
sapakkarakiti. Kunasa payapuniwa. Mayaxa aski
mayaraki anqha. Uka paya amuyu jani atipasisa
purapana sarLayanaxa ancha ch'amawa. Ancha
askikipinisa walkarakiti, ukhamaraki ancha
anqha amuyusa walkarakiti. Uka paya amuyu,
jani atipasiyasa, sumankayaawa wali aski.
Chacha wall askl sarnaqL'asklxa warmlwa [anl
wali sarnaqxirkiti. Jani ukaxa warmi wali kusa,
wali ypa sarnaqaskpanxa, chachawa anqha
amtani sarnaqxirtayna. Ukata munasianxa
purapata wali tumpasisa sarnaqaa wali
waranqtayna. Janiwa warmiruxa nuwjakiti,
janirakiwa chacharusa kunxatsa tuqxaakkiti.
Chuymaxa ch'lsL'aslrlwa, ukhamaraki jachjiriwa,
janiwa arsurkiti amukiwa yaqha amtani
imantasxiri. Tawaqkasa waynkasa,

83 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
jaqichasiataki, munasia amtaxa wiaya
qarpaawa wali wakisi. Sumata parlasa,
sumaru mantaawa wali kusa: ukaxa ancha
ch'amawa. Purapa amuyuru, [anl ch'axwanaLakl
kunasa wakisiyaawa, ancha ch'ama.
Ukhamatakiraki wiaya munasia chuymasa
uywatspa. Askinkaasa anqhankaasa
phasilakiwa, purapa taypinkayasa tukuchaawa
ancha L'aqhlsxana ukhamaraki ancha
kusisitayna. Amuylrlxa amuyL'pana.

Yaqhawa warmiparu, tawaqurjama m
chachaxa, q'ayachxaLayna. uka jaqimpiwa,
warmixa qullqi tantkatasa ukhamaraki
manq'ana apxaraslsa, wawanaka uLaru
anarpwasa, sarawayxatayna. Chachaxa
luqhiptirjamawa jachatayna, phamillapaxa
kunaymanpini lup'lpxaLayna.

Uka chachana kullapaxa, wali jilapata
llaklsxaLayna. ukaLa [llaparu [lskhL'aLayna:

-Kunanaksa uka warmixa apasxatayna?
-C'alplnl uLaLa apasxaLayna!
-Janipiniti, kunsa jaytawaykatayna?
-M parisa thatha sapatupakiwa utana
iqnuqatski- sasawa, chachaxa jachatayna.


84 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Kullakapaxa uka, m parisa thantha
sapatupa mayiwsawa, yatirina uka saratayna.
Yatirimpiwa, uka ympi, kullakapaxa warmina
ajayupa khiwL'ayaLayna.

Warmixa, uka simana tukpachawa, utaru
kuLL'anxaLayna. AwLuru uka manq'ananakasa
khumL'aLa, ukhamawa laqa kutL'anxaLayna.
Qullqitxa m waranqa qullqiki waynapampi
LukunLL'anlwaLayna.

-kuLL'anxana[aLakl kunsa
kamachayanista? Janipiniwa khayanxa
qamajamkxiti-, sataynawa, chachapaxa ukata
satayna:

-Sapatumaraksa kullakajaru
churasiwaykaytxa, jupaya kuna
kamachasinktma-, sataynawa. Ukata uka
warmixa uka chachana kullakapampi tuqjasiri
jalawtayna.

Ay! uka sunsu, [anlLl amunakpacha,.

Akxaruxa jumaki tukuyxama, kunaya
amuyumaru purchl ukhamar[ama.




85 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XIII. Tawaqu chuphiru apsusaxa
awtu a|t'arap|tayna


Aka pachanxa [aqlxa [anlwa lnakL'klLl,
kunsa lurapiniwa, jani maynixa lurkchixa juparu
yaqhanakaxa kunsa lurjapxi. Jaqi saraparu
irpxaruaxa ancha ch'amawa. 'lqlpana paya
amuyuwa wiaya nuwasiski, mayniraki, patanki
mayaraki manqhanki, ukhamakiwa ukana
wiaya nuwasiskapxi. Mayaxa anqha amta
mayaraki aski amta ukhamawa. Jayankiri, wali
yatiani amuyasiri, ukatsa wali munaani
markanakaxa, mayri amta apsusxaa, jani ukaxa
mayri armanukxaa amtasaxa p waranqa
maranaka inakiwa yanapxatayna.

Aymara markanxa uka paya amtaxa
utjapuniwa. Jani kunjamatsa ukxa apsuta
yatisaxa, uka payana purapana sumana utjaa
yatiqapxatayna. Uka p awqachasita
amuyunakaxa purapayaawa, chikjana
sarnaqaa, taypina sumana, jani maynirusa
kawkirusa uisjasa sarnaqaa yatintapxatayna.
Ukata aymarana sapxirtayna: !anl p'lql amuyu
armasa, chuymana thakhipa sarani.


86 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Ma chuphlruxa warmlpa [ayL[L'awayasaxa,
yaqhana warmipa utatawa sarnaqxatayna. Uka
warmixa, tawaqa pachapanxa, wall kusL'aLa
[ach'a Lansa lunqhu, ma [lsk'a phuchhani,
ukhamtaynawa. Uka warmixa chachanskasasa
uka [ach'a Lansa, [amp'aLuLa a[anunl [aqlmpl,
qullqiplaykuki jupampiwa sarawayxatayna.

Uka warmiruxa wali kusa qullqini ukhama
uywatayna. Pachaxa thayjama laqawa mara
mara muyL'askaLayna. lmlllaxa q'axuxaLaynawa,
ukjaxa uka achachi chuphiruxa q'ala qullqlmpl
chlllkaml p'lql muyuyxaLayna, ukhamaLxa q'axu
tawaquxa, uka jaqina wullsillupankkaspasa
ukhamxataynawa.

PhuchhapaLsa [uk'ampl q'aya
irpnaqasxasaxa, imillana chuymapaxa
achachimpi sumxataynawa. Achachixa
q'axuruxa awLu apnaqana yaLlchxaLayna,
tawaqxa chuphiru apsxatayna, tawaquxa wali
kusisita, jupataki wawachL'aLaynawa.

ukaLa ma uruxa uka q'axu tawaquru
achachlxa lrpaslwayxaLayna, uraql alL'aslsaxa
uLa lurL'aslpxaLayna, ukaru LlnLa
uskL'araplLayna, ma suxLa Lunka klnLala apLklrl
awLu alL'araplLayna, ukhamaLa qhaLhunakana
LlnL[ama manq'ana yanaka alaklpaslnapaLakl.

87 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Ukaru m yanapaku yuqalla jikirapitayna.
Achachixa [ach'a pachaxchu awLupampl [aya
markanaka sarxirtayna. Simanata, p simanata,
kimsa simanata, awisaxa phaxsita
kuLL'aslnklriLayna. ukhamawa: tawaquxa
qhathunakana yanapaku yuqallampi, mayniraki
jaya markanaka sarkmi, qamapxatayna.

Achachi jaya anqxa markanaka
sarkanapkamaxa awLu q'iwiri tawaquxa
yanapakupampi suni, qhirwa, yunkasa
qhathunaka aljirixa sarapxirtayna. Janiyaxa
supayaxa ikkchitixa, warmixa arumaxa chacha
munxatayna, ukata yuqallampiwa ikintxatayna,
ukhamata ukhamata yuqallaxa warmiru luriri
wall yaLL'aLaxaLaynawa. LuqhlpLlr[amawa
munasxapxatayna.

Yanapakutaki tawaquxa wawanxataynawa,
ukata uka wawxa, achachixa, jupana
wawapkaspasa ukhamaki amuyasiskatayna,
ukhama wall kus[amaklwa, LaqlLsa [uk'ampl
suma qamaaxa sarantaskatayna.

Achachi purinpanxa wali kusakisa
lrnaqL'apxkaspa ukhamaklwa LukL'apxaLayna.
Kunasa wali kusjamaki sarantixa, janipini
walrkitixa, ukata achachixa, achachchixaya,
uka amuyasisawa m uruxa wali jaya

88 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
sarasktha sasa sarawayxatayna. Uka arumaxa
utaruwa kuLL'aLayna, uk[awa achachlxa yuqalla
tawaqupa patata wayuqatayna. Pachparuwa
yuqallxa churL'aLayna, Lawaqu arxaLasipanxa
Lawaqumppacha q'ala LaksuLayna, q'ala
usuchnuqatayna, pulisiyaruwa puriyasipxatayna.

Ukanxa kawkipuniwa achachixa
yanapakuru ch'aLaLayna.
-Aka yuqallaxa warmijampiwa
qamantxatayna-, sasa.
-Chiqati ukaxa?
-Janiwa, ukhamkiti. Nayana
warmijskiwa, ukatsa nayana wawanijskiwa-,
sataynawa. Pulisiyaxa, tawaqururakiwa
[lskhL'aLayna.

-Kunjamasa, jumaraki arsma? - sataxa,
tawaquxa ukataqi achachina nuwjxataxa,
chiqpacha arsxatayna.

-Aka achachixa mamajana chachapawa,
nayana patrastujawa, aka wawasa
munatajankaskiwa-, sataynawa. Ukata
pulisiyanxa, qhiphrkama, mamapa
irptaniapkamawa, suyL'ayaLayna. Chlphuruxa
taykarurakiwa pullslyanxa [lskhL'aLayna.


89 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
-Kumjamasa, jumaraki arsma? - sasawa
uka achachlna [ach'a warmlparu
arsuyxapxatayna.

-Jupaxa chachajawa, juparaki
phuchhajawa- sasawa, warmixa arsxatayna.
Ukjawa pulisiyanxa m akta, jani mmpi
parlaataki qillqantayatayna.

-Jumaxa warmimampiwa sarxta, uka m
wawama irpxarL'aslwayasa, kuna [anl
tawaquru apaqawayktati.
-Jumaxa chachjamawa aka tawaqumpiwa,
nnakana ujkata, jaqchasita, ukata uka wawa
uywapxta. Janiti phuqhapxktaxa San Pedro
waLana uLaruwa Laqpachanlru anL'apxma -
sasawa, munkiri jani munkirpacha pulisiyanxa
phirmarayatayna.

ukaLa qhullch'unklrl q'anu umaxa
[usLupaklwa sayL'awayxaLayna, ukaLa
ch'uwarL'awayxaLayna.





90 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XIV. Mirsikawa walja awtunsa
q'a|a tukusxatayna


Jaqasa, qamirasa apusnaqataxa, jani
wali amuyumpi sarnaqataxa, thayampi
chikjamawa sarxirtayna. Ukata achilanakasa
awichunakasa sapxirtayna: p'lql luqL'aslsa
chuyma kaLL'aslsawa sarnaqana. Tinkuasa
wali kusa sarLanasa ma akch'lLankaklwa, siwa.
Wlnaya [aqinaxa ma [uk'a [aqlnakankaklwa,
ukaLa ukasa wall amuyL'ampl k'achaLa, [anl
ancha parlasa, amuyumpi luriri
jaqinakankakiwa.

Awkipasa taykapasa, kawki suyuta
purinitapasa, janiwa yatiskiti. Mirsikaxa
Munaypatana, wali munaani ukhama,
utjaLayna. !upaxa [lsk'a Lana kawkl p'uLhlkl, ypa
utani tawaqu warmtaynawa. Kimsa wawani
ukhamawa chachapampi qamatayna.

MunaypaLaru [ach'a uLanl, klmsa [ach'a
kuliktiwu awtunakani, ukampiwa Uma Llamaya
juti sarirtayna. Kawkipuniwa jutasa sarasasa
pasa[lnaka, wlk'una manLanl, qurl phlch'lna

91 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
L'lrL'aLa, arlLisa warkkatata, ukhama pasajinaka
saririnakata apthapirtayna.

Janiwa kunasa, aka jakaa pachanxa,
inrkataynati. Taqi kunasa tuputa, chimputa,
ukhamrtaynawa. Jaqituqi arsuasa, jaqita
armasiasa, aynikirtaynawa. Janiwa ancha
amukasa walkiti, jaqita ancha parlaasa
askikaraklLl. !anlwa [aqlru kuna k'umlnasa
askkiti. Yamasa wachuqa sarnaqirimpiru,
lunthatasirimpiru, machirimpiruxa janipuniwa
k'umlnakaLaynati. Ukaxa laqa utata
thusataynawa.

Mama Mirsikaxa Uma Llamaya juta sarasa,
m wayna chuphirumplwa unL'asxaLayna,
ukampiwa chuyma lunthatayasisa niya
luqhiptakama munasxatayna.

Chachapaxa uka yatisaxa niyarakiwa
luqhiptxatayna. Jaqinakapa, amuyL'ayanaLakl,
anthapitayna. Jupanakaxa inapuniwa, Mirsikaru
amuyasiyataki, pirqarjama parlapxatayna.
Iwxasa tukuqapxatayna, inamayawa sumatsa
qhurutsa achikapxatayna.Inamayawa
chachapaxa nayrasa jacha quta quta
jacharapiskatayna. Inamayawa iwanjilistanaka
q'uchurlnaksa anLaslnlsasa, jachsa
ch'lrmlyapxaLayna, [ach'aLsa

92 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
q'asayaskapxaLayna, janipuniwa warmixa
iyawa siskataynati.

-Uka kimsa wawanaklaykusa chachamampi
kutthapxma- sasa, janipuniwa munkataynati.

-Janiwa, janiwa, janipuniwa- sasa, p'lqsa
uraqiruwa [awq'aLayna. Uka waynampi
inkantata warmixa, uka waynampi
sarxapunitaynawa.

Uka waynaxa yaqha tawaquni
ukhamskataynawa, Mirsikaru chachapampi
[al[Laslyasaxa, wallq'kaLawasawa, uka chachaxa
tawaqupampi sarawayxatayna.

Mirsikaxa wali jachatayna, ukhampachasa,
wali jiwaksaxa m qawqha marata yaqha
chacha jikxatasisa wali sarnaqaa
amtarakkitaynawa. Uka jaqixa, warmina
sarnaqawipa yatisaxa nayampi ukhamarakiki
sarnaqpachaxa sasaxa wali nuwjirtayna.

Janiwa qullqsa warmiruxa churirkataynati.
Mlrslkaxa q'ala qullqlLa quritsa tukusxatayna.
Thantha isita jani mistuta ukhama, Uma
Llamayata ma [uk'a wayk'a apasinisa, uka
ch'unu qala [anL'akuLa kalllna al[asxaLayna.


93 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Uka qhipha chachapaxa ancha
nuwaskakitaynawa, m simanaxa kupi nayraru
mansanampl lrkaLaLa, qhlpha slmanaxa ch'lqa
nayraxa kikparaki ukhama sarnaqxatayna.
!lchhaxa q'ala Laykall, [anl khlLlnsa yqata
ukhamaki, wayk'akpunl al[aslskaLayna.
Juchachasisa sarnaqiriruxa, pachawa kusa
taripaskirtayna. Janiwa jaqixa inaki
jachirkataynati, [achaylrlpaxa [uk'ampl
jachirtayna.

!lchhaxa [umarakl kuynLL'lLa.

















94 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XV. Q'ara q'ara tukuri, qullqini
qurini apusnaqiri


Taraqutata m waynaxa [ach'a markaru
sarxatayna, ukatxa qhuyalanaka jakthapiyaa
yatiqatayna. Ukana m tawaqumpiwa
jikisxaLayna, uka Lawaquxa WaL'axaLaLa [ach'a
markaru sarxasaxa, uka markana m [ach'a
utana phayasa luqtirita irnaqatayna. Qhiphatxa
[aqlchL'asxaa amtxapxatayna. Chachaxa wanta
lata phusanaka askichaskirtayna. Warmixa
pilanaka, makina ynaka, phusaa ynaka
qhathuna aljasirtayna.

Jupanakaxa wali jaqi jaqi
tukurpxataynawa. Chachaxa kurwatani
ukhamakipuniwa sarnaqirtayna, sakuni,
tirnunikipuniwa kachnaqirtayna, uka utapa
[ak'ana utjiri jaqinakasa juparuxa wiraxuchata
unL'apxatayna. Sutinakpaxa Mamani Tarkinu
sattaynawa, ukaLa [upaxa kawkl [ach'a
[aqikaLaynasa, [upaxa allqa ch'lspllu
jaqiktaynawa. Jupana amuyupatxa wali
wiraxuchapuniwa amuyasirtayna.
Warmlxa ma [ach'a chhasa warmiLaynawa,
ukana lna sayL'u a[anu warkaLaLL[ama

95 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
ukhamtaynawa, janipuniwa jani manta quri
L'lrlnanlxa, ukhamarakl [anl arlLlsa jinchuru
warkkatataxa sartirkataynati. Jupasa
chachapasa walL'aLa [aql [aql [lq'lrlnakapunl
ukhamawa wall [ach'a markana qamapxaLayna.

Ukatxa chachana jilapana utapanaki, uka
[ach'a markanxa, utjapxatayna. Uka jilapana
yuqapampixa m utnqanaki qamapxatayna.

Aka jaqa pachanxa, paninixa janipuni
ukhama paniniki qhiphartapxkiti, ukata pachasa
inapiniki sarkarakiti. Jupanakaxa phisqha
wawanakani ukhamawa qamasxapxatayna.
Kunjamatxaya phisqha wawa jikipxchi, .
Kunasa aka pachana jani yatisirixa? Taqi kunasa
yatisirikiwa. ukkankamaxa, unxaLL'askaklnanl.
Ukatsa jupanakaxa m sirwinta tawaquni
ukhamawa qamapxatayna.

Jupanakaxa, wawa apnaqaa
yanapiritakixa, ma [lsk'a lmllla jikxatasipxatayna.
uka [lsk'a lmlllxa Laykaparu ma [uk'a asukara
waxL'asaklwa lrpaqanlpxatayna. Uka imilla
wawaruxa [awq'kaml ancha L'aqhlna awilaxa
alisnaqirtayna. Uka phisqha wawanaka kuna
[anl wall lurxipansa uka [lsk'a lmlllaruwa
[awq'[lriLayna.


96 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
uka [ach'a chhasa warml al[lrl
sarkanapkamaxa, uka ch'lspllu chachapaxa uka
sirwinta tawaqumpiwa urusa urpacha ikiana
qurumL'asklriLayna. ukhama sarnaqiri
jichxapxaLaynawa. Warmlxa, ch'lspllu
chachapa jamasata, uka utani waynampiwa
ikintasirtayna, ukampiwa m yuqalla wawa
jikitayna, ukaxa uka waynasa kikparakirakiwa
jalstxatayna. Ch'lspllu chachapaxa, jupaxa
sirwinta tawaqunsaxa, janiwa warmipa
yaqhampi sarnaqatapsa amuykataynati.
Maynisa maynisa ukhama wachuqasitanakxa
janiwa yatiskapxataynati. Pachaxa janipini inaki
sarkiti, maranakasa inamayaki jalkaspati, kunasa
marata maratjamaxa mayjt'awayxapuni. Jlsk'a
lmlllaxa q'axu LawaquxaLaynawa.

Uka chhasa warmina ch'lspllu chachapaxa
[lsk'a q'axu lmlllaruwa waynaqana amtxatayna,
wall kaL[anaLakl arkLaLayna, [lsk'a lmlllaxa, uka
arumaxa lskapL'awayxasa, anu putu ikitayna.
Mayanxa uka q'axu lmlllaru awlla chhasaxa
kaphlya [unL'u uma, uka ch'lspllu chachapataki,
ikiarpacha askatiriwa khithatayna. Ukanxa
[lsk'a Lawaquru m amparata waythapisaxa
ikiaru wayuntaatakiwa jiyL'aLayna, ukaLa
q'axu Lawaquxa uka [unL'u umampi
charanakparu warxataniwsawa L'l[Lxatayna.
Achachixa wali imillaru [awq'[anataki

97 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
alisnaqatayna. UkhamaLa q'axu Lawaquxa
achachiru ch'aLxaLayna, warmipaxa q'ala
lsL'aLayna: . sirwinta tawaqumpiwa
ikintasiskiri sasawa arL'xaLayna, uk[awa awllaxa
chachampi nuwantasitayna. Achachixa
rlwulwlrasa ayL'aLawa [lsk'a Lawaquru
arknaqaLayna. C'axu Lawaquxa jani katkayawa
jaltawayxatayna. ukaLa [uk'a pachaLa slrwlnLa
Lawaquxa usurlklwa unsLxaLayna. !ach'a chhasa
warmlna ch'lspllu chachapaxa, slrwlnLa
tawaquruwa wallq'iptayxatayna. Ukhamata
phisqha wawani ukhama qamasxapxatayna.

Awki tayka jiwatatxa, q'alawa LuksxaLayna.
M yuqapaxa alkula umiriruwa tukuwayxatayna,
mayniraki maliyanti. Phuchhanakasa q'alawa
tukusxatayna, jichhaxa maynikiwa L'aqhl
thantharnuktata ukhama wayk'a kalllna
aljasiskatayna.

Janipuni pachaxa wayrjama inapuniki jalaki
jalkaniti. Pachawa kuna walinaksa jani walinaksa
taripaskirtayna. Pachawa kuna kawki kusa,
kuslslnasa phuqhanLL'aLanaksa, [achL'aslsa
L'aqhlslLa sarnaqL'atanaksa taripaskirtayna.
Askina sarnaqaatakixa, wali kusa jaqatakixa:
amtanaka, yatichawinakakiwa qhipharxirtayna.
Ukhama yatichaa ujaykatasa, jaqixa jani
yatiqiri ukhamaraki jani waniri ukhamawa.

98 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Inawa qawqhasa parlatski, luratski,
sarnaqatanakasa utjaski, janipunjamakiwa
wanlpxkaspaLl. Wall ma qawqha ch'lkhl, wall
amuyasiri jaqinakakiwa, uka wali sarnaqatatsa,
jani walinaka sarnaqatatsa amuyasipxaspa.
Janiwa qamlrl qamlrl [lq'lsa, qullqlnl qurini
thujsasa, kawki kusL'aLa amuyaslsa
apusnaqaaxa walkataynati, ukxa pachampi
thayampiwa qhilljama phustawayxirtayna.














99 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XVI. Ch'uq| Nayra tawaquwa
Jilataru katjayatayna


M tawaquwa laqakl q'axukasa jamasata
chachantasitayna. Tipuwaniruwa sarxapxatayna.
Ukana m tirsuwa jiththapita qamapxatayna.
Janl walL'asxasaxa chachampi jaljtaniwayasaxa,
markaparu kuLL'awayxaLayna. !upaxa Ch'uql
nayra [ak'anklriLaynawa.

Markapana janisa chachampi jaljtatkaspa
ukhamaklwa sarnaqL'aLayna. 1aLa kurana
jawsayataxa kursillunakaru laqapiniwa
yatiqiriwa sarasktha, sasa, sarantirtayna.
Wiyachana m alakipiri warmiruwa
arkxarutayna. Uka warmina chachaparu
unL'xasaxa, ukana chachapampi
umantasinisawa, pusl slrwlsasa wayL'aLa,
ukhama chika aruma puripxatayna. Mama
alakipirixa wayna jilanakantapa yatxasaxa, uka
[llanakapa unL'ankamawa arknaqxatayna,
arknaqkmixa jilapampi mna unL'asxaLaynawa.
Uka warmisa kullakapasa uka tawaquna
sarnaqawipa yatxasaxa, janiwa jilapana
warmipataki munkxapxataynati. Jupanakaxa uka
tawaquru, mayja supaya chuymantapa,

100 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
amuyxapxataynawa. Uka jilapasa m munaani
tutira waynaraktaynawa. Uka tawaqu niyaki
unL'xasaxa, urqu asn[amawa qachu asnuna
qhiphapjama jalawayxatayna. Ukatxa
jaqichasikamawa sarnaqapxatayna.

Uka tawaquxa, niyaki jaqichasxasaxa,
Mama alakipirixa Uma Llamaya alakipasiri
sariritapa yatisaxa, jupaxa alakipasiri alakipasiri
Lukusa ukxa sarana yanL'araklLayna.

Umatakiwa utaru purirtayna. Chachana
kullakapaxa tuqinuqxataynawa. Ukata uka
warmixa jisxatayna: Janiwa jilamataki kuna
lmL'lrikLsa, janlwa [llamaLakl kuna lmL'lrikLsa .
UkhamaLa [uk'ampl uma LlamayaLa
sarnaqatanakapa yatxatxapxatayna.

Warmlxa ma [uk'a sumlru yanaka ch'ukuta
aliriwa sapa wirnisa Uma Llamaya sarirtayna,
ukata chachasa amtmaxa, ukana
irnaqaskthwa, sasaxa Punu markkama, Juliyaka
markkamawa simana simana sarirtayna, ukanxa
umantata ukhama chachanakampiwa
sarnaqt'irtayna. Pata Markanxa pasarila
patanakana waynapa suyL'asklriLayna.
Waynapampi Urru sarantaskirtayna.


101 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Ukhamata chachapana kullakanakpaxa uka
tawaqu warmlna nayra sarnaqawlpa [uk'ampl
yatxatxasaxa, m tata kura q'ulluLa, Jilata
satana sarnaqawipa yatxatxapxatayna. Uka
jaqixa Ispaata jutirtaynawa.

Nayra pachaxa ispaulanakawa aka
Awiyla uraqiru purintanipxatayna. Jupanakaxa
jani warminikiwa purintanipxatayna. Akanxa
inka jiwayasaxa axlla utanaka
katuntasipxatayna, ukatxa mistikunaxa
walipuniwa aqtxatayna.

Ispaulanakaxa ancha jaqi jisk'achlrl
jaqinaktaynawa. Yamasa warmiru
[lsk'achanaLaklxa wall nayrL'aLapxataynawa.
Arawinakana paqallqu pataka mara jithintata
ukhamawa qamapxatayna. Ukkakamawa
ukhama warmiru jaqlru [lsk'achana
yatintxapxatapa. Ukhama jaqinakawa aka
Awiyla uraqiru purintanipxatayna.

Akankiri jaqinakaruxa anurjamawa
ujapxirtayna. Ispaulampi m jiwasa
warmimpi wawansasa, [lsk'ach[asa [lsk'ach[asa
awkipkasa ancha uisirtayna.

Ispaatpacha irpanita warmimpi
wawansasa, aka Awiyla uraqina, yuritapatxa,

102 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
[lsk'achjasa [lsk'ach[asa ukhamarakiki
awkipkasa uisjirtayna. Uka pachaxa,
patrunasa tata kuranakasa, akanxa kayu
[unL'uchani ukhamawa ikipxirtayna. Kayu
[unL'ucha sasaxa lnya Lawaqunaka waL'anaLa
ikintsirtayna. Ukhamatxa walja walja
mistilunakapuniwa ustawayxatayna.

Ukaxa kuna pacha kutchiya, sakismawa.
Janiwa, ukaxa jichhasa pachpkiskataynawa.

M tata kura q'ulluLaxa, Ispaata aka
markasaruwa purintanitayna. Jupaxa ancha
warml ch'lna arkapuniwa, siwa. Inasa ukata
tata kuratsa jalaqtaskchi.

M raryu apnuqasitayna, aymara
markaruwa yanapL'askLha sasaxa, aymara
warminaka katuraatakiwa, tiwuljama, wali
sarnaqt'atayna. M qawqhachaqaruwa
warmlnakaru yaLlchayanaLaklxa [ach'a uLanaka
lurarayasitayna. Mayaxa upu C'achlna, mayaxa
Pata Markana, mayaxa Ch'uqi Nayrana, mayaxa
Curl aLana, mayaxa, . ukhama taqichaqaru
yatichaa uta lurarayasitayna, ukanxa sapa
mayana ikia uta wakichayasitayna.

Phamillapawa Ispaana qullqi jikinisaxa,
Yusana arupa yatichaski, sasa walja

103 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
apnipxirtayna. Uka qullqimpiwa kuna
amtanaksa wakiyirtayna, jilpachxa warminaka,
wall kusL'aLa warmlnaka lrnaqlrlnakaLakl
kaLuqaslriLayna, uka warmlnakxa q'ala mayaLa
mayata ikiaru irpxirtayna. Janipuniwa mayasa
qhispirkataynati, qhispirisa utjchixa laqawa
irnaqawita alisnukxirtayna.

Ukxa tata Jalanuqasa yatiskataynawa,
jupasa pachpa tata kurana paylltsaxa, ukata
janiwa kamachasa yatirkataynati. Aka kutuxa
ma ch'ankha muruq'uLa sipansa ma
[lsk'achaqaklwa. Uka Jilatana sarnaqatapaxa
wal[awa uL[l.

!uslplLaLaklxa uLa LukL'ayaraplLayna
ukhamaraki chachapampisa, pachpa chachaparu
jani yatiyasaki, kamachtuqi jaljtayatayna.
AnriyaLaklxa awLu alaqL'araplLayna.
Anjichatakixa [lsk'a awLu sullumpi uraqimpi
alarapitayna. Martaruxa kunxaya munirchi
ukatakiwa qullqi churirtayna. Alinatakixa uta
ukhamaraki awtu alarapitayna. Alijawa, taqita
spansa wali nunattayna. Juparu Ispakamsa
irpasitaynawa. Ukatxa utsa kimsachaqaruwa
jikiyatayna. Machaqa awtu alaqarapitayna.
Chachapamppacha irnaqiritsa katuqasitayna.
Ukhamaraki uka warmixa, awLu alL'arapitaxa,
kupakawana awLu ch'alllrl saranaLaklxa,

104 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
chachapxaJilata achachimpi aliqata
parlayasa jaytanukuwsaxa, chuphiru
waynapamplwa awLu ch'alllrlxa sarirtayna.
Panikiwa chuttayna: Jusipitampi
Marthampikiwa. Mayninakaxa pullirani
warmkamaktaynawa. Akaxa yatita ukakiwa,
kunanakamplwa [anl lmL'aLaxa uL[askpacha.

Ukhama lurkmixa, Jilatana p'lqlpana
nlk'uLasa q'alawa qaqantxatayna, utjiri nlk'uLasa
q'alawa willirtxatayna. Lakasa
jallmukxataynawa. Maranakasa niyawa
patakaru purxatayna ukhamaraki aparatupasa
nayraqatawa jiwawayxatayna. Jichhaxa
yusaparuwa Jank'akl, Tatay! Tapamaru
irpasxita . sasawa maylsiski, siwa. Chiqa
!anlwa kunakLasa, laq'akLawa, laq'aruwa
tukta saraklsa. Chlqa ukhampachaw!












105 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XVII. Warmiparu waynaqasawa
kars||t'sitayna


M chuphiruwa m ijma warmimpi
jaqichasitayna. Uka warmimpixa wali kusa
sarnaqkatayna. Uka ijma warmixa
phuchhanakani yuqanakani ukatsa p awtuni
ukhamtaynawa. Chachaxa, chuphirsaxa sapa
iskinarusa tawaqunchixaya, yaqhachaqana m
munata uywasitayna. Warmipaxa, uka
katjasaxa, laqawa jani kunani alisnukutayna,
awtupsa aparasxataynawa:

- Kuna! Uka munatamaxa
jikxatskchitamxaya-, sasa. Ukata uka
chachaxa munatapampiwa sarawayxatayna.

M qawqha phaxsinaka qhiphatxa, m
arumakiwa jani suma uta jlsL'katapxkataynati,
uka chachaxa jamasata utaru mantasa m
k'uchuruwa lmanLL'aslLayna. ukhamaruwa
warmlxa uLaLa mlsLuLayna, uka k'uchuLa
jalaqanisawa chachaxa warmlparu ch'amamplkl
lurjawayxatayna, ukhamata uka arumaxa
sumaruwa mantawayxapxatayna. Qhipha
uruxa uka chuphiruxa munatampiwa, jikisisa

106 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
wasitata qamasiri, sarxatayna. Ukaruwa
warmlxa arkL'aLayna, Lawaqupaxa mulla
phallawa jaltxatayna.

Ukana warmixa chachapampi
nuwjasitayna. Laqawa m arxatiri katusaxa
ch'amampl lur[aLapaLxa karsilaru
apantayaLayna, ukana q'ala akLanaka
lurjayxatayna, wawanakarusa juparusa
ukhamaraki sapa phaxsi pinsyuna qullqi churaa
ukhama phirmjayatayna. Ukata uka chachaxa
karsilata phiyansa pajantasawa mistxatayna.

Warmixa alakipa sarnaqiri Riwiralta
sarawayxatayna. Ukana jayawa irnaqatayna.
klmsa Lunka waranqa ch'uxna qullql [lklnitayna,
ukata uksa lunthatarakiwa aparxatayna. Pata
Marka utapana, tatapa jiwxatapa yatisaxa
laqawa utapa sarawayxatayna. Utaru puritayna
ukana chachapaklwa kawklpunl, wall q'aphaplnl,
tatapa chhaqhayxaataki wakichaskatayna.
Atawu ukhamaraki panqaranaka ispilmanaka
Laql kuna alLhaplnlLayna .

Ukata warmixa janiwa kamsasa alispayasa
yatkxataynati. Ukhamata sumakiwa
parlxapxatayna. Ukata chachaxa,
sumachL'anaLaklxa, saLayna:


107 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
-Uka tawaqujxa, lunthata
LawaquLaynawa, .

ukhama sumachL'aslsasa warmlna
chuymaparuxa janiwa chiqpacha sumachasiaxa
mantkataynati, chuyma manqhapana: akaxa
kuna lurasa jichhaxa amtpachtu?
sakitaynawa. Chuymapaxa yaqhakipuniwa
pchasitayna. Ukatsa maynisa ukhamaraki:

-Khitimpipinisa Riwiralta sartaxa?- sasa,
sapa phistana jiskhisiskirtayna. Chiqa, m jani
wali jaqixa, yaqha warminakampi sarnaqirixa,
silasakiwa sarnaqxirtayna. Ukhampachasa,
warmixa sumaki tukusaxa, ma [ach'a uLa lurana
amtatayna. Chacharu Wankuta qullqi
mayL'aslyasa ma [ach'a pusi pisuni uta
lurantayatayna. Jichhaxa warmixa wasitata
lskapsuyana suyanLaskl, slwa.








108 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XVIII. Tirisaxa Wakununa murinu
thuqht'ask|


Mama Tirisaxa m wali kawki simpatika
chulaLaynawa. !ach'a Lansa, lunqhu ukaLsa
chukulati qhana ajanuni ukhamaraki wali aski
chuymani ukhamtaynawa. Jupaxa Waqi
markankirtaynawa, ukata m uruxa imillkipana
m axtaa Taraqu achachimpiwa
phamillanakapaxa kasarkatapxatayna.

Ukhampachaxa kunjamasa jaqjama
sarnaqataynawa. Chachampi warmimpi
jaqichasiaxa, wawanaka jikiakipuniwa.
Ukhamawa mama Tirisaxa m qawqha
maranakatxa kimsa wawanxatayna: m imilla
p yuqalla wawani ukhamawa utjasxatayna.

Uka axtaa silusu chachampixa sumirunaka
luraa utaru apnuqasipxatayna, ukana jupaxa
utata jani mistutawa irnaqaskirtayna. Uka
irnaqaampiwa wawanaksa uywarapxatayna,
ukampirakiwa utsa alasipxatayna. Ukata uka
qamaasa janiwa ina jasakkataynati. Uka
achachl chachaxa anchL'aLa sllusu

109 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
jaqipintaynawa. Silusu kutupampikiwa sapa
phistansa warmi nuwaskirtayna.

Pachaxa janiwa inapini jalaki jalkaspati.
Ukja maranakanxa kunasa utjawpiniwa, jani
wali lurjatasa utjawayi, jani ukaxa wali askinaka
lurjatasa ustawayi. Janipini ukkchisa, wali
[achkaya kuslsL'aLasa lurjatasa utjapuniwa.
Ukatsa uka qhiphri lurjawayatawa wali aski
lurjataxa. Chachapa juparu nuwirtapxatxa,
taLapasa mamapasa [anlwa [upaLa slnLL'aslsaxa
arxatkapxataynati. Mayanxa, utanimpi
LhuqhL'ipanakl, niya chachaxa juparu
jiwayxatayna.

Wawanakasa [llarL'aLa [aqlchrL'aLa. !upaxa
kawki amuyani awila warmxataynawa. Ukjawa
juparu anqha luratatxa taripasia amtxatayna.
Uka sumirunaka luraraa utana yanapiritaki m
yuqalla katuqasipxatayna. Uka yuqallasa, m
qawqha maraLxa wall kusL'aLa waynaruwa
tukxatayna. Waynasa mama Tirisata
inamurasxatayna, jupasa ukhamaraki.

Jupampiwa sarnaqxatayna, achachiru
apanukxaLaynawa. Achachlxa [uk'ampl achachl
jani kamachkiri ukhamxataynawa. Wali kusa
uka waynampl sarnaqL'aslLayna. ukatsa paninixa
wali kusL'aLa kaLL'aLaklwa sarnaqL'aslpxaLayna.

110 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Wali kusisitawa jaqina nayraqatanakpana
sarnaqL'aslpxaLayna. umlru al[ananakana wall,
uka waynampl, lrnaqL'apxaLayna.

Wall qullqlnixasaxa uLa lurL'ayaslpxaLayna.
Utxa qalltata tukuykamaxa jiksxapxataynawa.
Utaxa wali kusa, manqhatsa anqatsa kusa
LukL'ayaLa, ukaLa uka uLana qamaa
qalltaatakiwa m phistataki wawanakaparu
jawillasitayna. Yuqanakapaxa ukhamaraki
phuchhapasa taykaru sallqjaa amtapxatayna.

Ukata uka phistana mama Tirisana
yuqanakapaxa wayna chachapxa,
alisnukukama, nuwjapxatayna. Uka nayra
axtaa chachapa jamasata irpxaruwayasaxa
ukampiwa m utaru akanakaxa muna jani
muna sumthapipxpana sasa [lsL'anLapxaLayna.
Taykaruxa m phaxsiwa ukhama
[lsL'xaslpxaLayna, taykaxa kunjampachasa
iskapsutaynawa. Taykaxa ukjata Arjintinaruwa
sarawayxatayna. Ukana wali sarnaqawpata
jachatayna.

Laruasa janiwa ina laruakkiti
ukhamaraki jachaasa janiwa ina
jachaakkitixa, kunasa sapa mayataki
utjapuniwa. Arjintinanxa yaqha chacha
[lkxaLL'asltayna. M lunqhu wiraxucha

111 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
chachampxataynawa. Ukata m phisqha
maraLxa kuL'anxaLaynawa. Kuna janixa, aymara
warmiki aymara warmixa, kawkitsa kawksatsa
kun[ampachasa markaparu kuLL'anxapuniriwa.
Janiwa ukhamkiti siskitasa, wali munata aka
panka unxaLL'lrl, nayaLaklxa ukhamplnlwa.
Urriusa, putusiusa kawkinkirisa wali aymara
warmiruxa warmitaki munapxi, aymara
warmimpi jaqichasipxchisa, yasta m qawqha
marata warmixa markaparu jutawayxapuniwa,
janisa chacha jaytjaniwaykchixa chachamppacha
irpasinxapuniwa. Markapana thuqhunakapawa
ukhama jawsasxi, murinumpl ch'uLamplxa,
aymara warmxa kawksatsa purjayanipuniwa.
Waqi markanxa m putusiu tullqawa murinu
mayura pasantaski, Sika Sika markanxa m
urriuwa murinu mayura pasantaski, ukatsa
[anlwa ukakiklLl.

Ay! Jalanukusktanwa. Antisa mama Tirisana
kutupa tukuyxani. Jichhaxa uka mamaxa
Wakunu Murinu tamana, Pata Markana wali
kuslslLa sapa mara murlnu LhuqhL'askl. Jichha
juma kunjamarusa tulkuyxma.






112 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XIX. Kapulinaxa lunthatasia
yatintxatayna 1

Tiwanakuna yuriri sapa yuqalla
wawaktaynawa, wali munaani ukhama.
Ukatxa ukhama munaani uywataxa kawksa
sarakirtaynawa. M uru niya wayna
qallxataynawa. M primupawa utjatayna,
jupampixa m tuminkuwa waka qhathu
sarapxatayna. Ukana m jaqiruwa ujapxatayna,
ukaLa allqaLa unch'uklpxaLayna. apakl,
ukhamarusa umantata, waka aljata qullqisa
q'lpL'ata ukhawa uka jaqixa liwnaqtaskatayna.
Uka jaqi aliqata unch'uklpxaLayna, kawksarusa
sarani, sasa. Uka jaqixa pamparuwa
saraqawayxatayna. Jupanakaxa ukatxa, siwara,
slwara Layplruwa lmanLL'aslpxaLayna. nlyawa
ukjaxa paskatayna, ukjaruwa siwara, siwara
taypita chhukhsusina, uka jaqiru
katuntapxatayna, pachpa chalapampiwa
jaychkatapxatayna. Janiwa jiwaykapxataynati,
aliqakiwa samkarpxatayna. Laqawa qullqi
apsuwayasa chhuktxapxatayna. Uka
qullqimpixa, taqina kuna jilapampixa,
alsusipxatayna. Tawaqunakaruwa
manq'ayapxaLayna, [ach'a marksa mistu

113 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
mantapxatayna. Ukaruwa lunthatasia
yaLL'apxaLayna.

Jichhaxa jayxataynawa, walja
phaxsinakawa pasxatayna. Uka qullqi tukuntasa
ukhamakiwa sarnaqxapxatayna. Ukata wasitata
waka qhathu sarapxatayna. Waka qhathunxa
janiwa, waka aljirinakaxa sapaki, utjkxataynati.
Taqisa kumpaani kumpaankamakiwa
sarnaqxapxatayna. Uka qhipha tuminkuxa,
may[a amuyL'xapxaLayna, waka [lkhkaLankl
uk[aruwa, waka al[lrxa suyL'xapxaLayna.
Ukjaruwa waka jikharxapxatayna. M [ach'a
turu jaqiru jikharxapxatayna. Janiwa uka waka
jikhtaa yatkxapxataynati, wakaxa
L'l[LawayxaLaynawa. uka wakana [aqlpaxa
qhlphapa L'l[urakiLaynawa. Uka jaqixa
awsillunaka mayxatayna. Ukhamaruwa awsilliri
jaqinakaxa ustarakitayna, uka waynanakaxa
Tiwanakuna markanxa, khittapsa
unL'xapxataynawa, ukata ratuwa khitina
yuqanakapasa ukxa yatxapxatayna. Uka
jaqinakaxa khayawa utapaxa, ukaxa Churana
yuqapawa sasa, awisxapxatayna.

Uka ratpachawa wakana jaqipaxa uka
awsilliri jaqinakampi, waynanakana tatapana
utaparu, chhukht'apxaLayna. 1aLapaxa kawkl
unrani jaqsaxa, janiwa ukhamkaspati, sasaxa

114 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
yuqallxa utaru sumpini llawintasitayna,
janipuniwa wawajaxa lunthatkaspati,
sataynawa. Yuqalla utaru llawintawayasa,
tatapxa pulisiyaruwa uka jaqinakampi
sarantawpxatayna. Pulisiyanxa tatapaxa, kawki
unrani jaqsinxa, kunjampachasa antutsinisa
jutxataynawa.

kuLL'anlnapkamaxa yuqallaxa uLa Ll[lraLa
p'lysusawa sarawayxaLayna. ukaLa ukhamawa
chhaqhawayxatayna. Ukhamarakiwa uka
primupampi chhaqhatxatayna. Uka arumaxa
pantiymanwa ikipxatayna, jupanakaruxa
taqichaqpini thaqhapxatayna, pantiymaki jani
thaqhapxkataynati.

anLlymaruxa, uka [ayp'uxa, pa lrpaslrl
tawaqumpi waynampiwa puritayna. Uka
waynaxa Lawaquru, panLaluna apsL'aslsawa
sarxatatayna, ukxa jupanakaxa, almjama
awullisawa L'l[urayapxaLayna, [upanakaklwa
tawaqxa katusxapxatayna. Tawaquxa, ukhama
kaLuLaxa, q'asaslsawa L'l[LxarakiLayna. uka
tawaquwa, pantiymana lunthatanakaxa
sarnaqaskapxi, sasa yatiyxatayna.

Jupanakaxa uka arumaxa paqarawa [ach'a
marka kayuki sarxapxatayna. Ukjaxa uka
yuqallaxa niya tunka pusini maraniktaynawa.

115 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013

Ukata jichhaxa [ach'a markaruwa
puripxatayna. Ukana amuyL'aslpxaLayna:
jumaxa thakhima sarxma, nayasa thakhija
sarx, jumasa sapaki nayasa sapaki. Janiwa
khitisa paniniruxa munkistaspati, ukhamaraki
arusitassa ukhampachawa jiskistaspati.

Ukata maynixa ujatayna. M sapatiru
awkiwa Tarapaka kallina sapatunaka
llq'lslskaLayna. ukaruwa achlkL'asltayna,
nayaxa sapa wajcha wawakthwa, sataynawa.
Awichajampikiwa qamtha, ukata awichajaxa
ancha qhuruwa, alisnukunxituwa, sataynawa.
Jichhaxa irnaqaa munthxa, sataynawa, sasa
wall achlkL'aslLayna.

uka [aqlxa wall khuyapL'ayaLayna. Ay
wawa! Kamisa ukhama sarnaqataxa,
mantanimaya, sasawa uka kiyuskituparu
mantayatayna.

ukana lrnaqL'askaLayna, [anipuniwa kunsa
aptskataynati. Uka jaqixa wawaparjama
walpinwa munasxatayna.

Uka kiyuskitunaki qamxatayna, ukanaki
ikirakirtayna. Qurpachasaxa, irnaqatapata,
janiwa phuqhatsa pajkataynati. M uruxa m

116 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
quchalawa sapatiriyaru saratayna, ukata
sapatiruruxa satayna. uka [lsk'a yuqallama
churaskita, sataynawa. Sapatiruxa iyawa
sasawa uka quchalaruxa uka q'axu yuqalla
irpxarayxatayna. Quchala ukana musuta
irnaqaskatayna. Ukansa janirakikiwa wali
pajkataynati. Yuqallaxa, quchala wali
jiwitakpanxa, jupata inamurasxatayna.
Ukhamata quchalaruwa, m uruxa
qhumanLaslna, [amp'aLL'xatayna. Quchalaxa
yuqallaruxa nuwjxataynawa. Ukaratpachawa
quchalaxa alisnukxatayna.

apaLlru ukaruwa kuLL'xaLayna. Cuchalaxa
sapatiruna ukaru tuqisiri jalataynawa. Kuna
kasta yuqallsa irpanaqasirta, ukhamawa nayaru
rispitu phaltanuqitu sasawa tuqinuqatayna.
Sapatiruxa yuqallatxa arxatasitaynawa.
Yuqallaxa wawajatsa inampi munatawa, janiwa
ukhamkaspati, jani pajaa munasawa ukhama
k'arlnLaraqlsLaxa, sasawa tuqinuqasa quchala
alisnukutayna.

Sapatiruruxa jayawa yanapxatayna.
Waynxataynawa, ukhamaraki
warminxataynawa. Sapatiruxa, uka [lsk'a
kiyuskitu, waynaruwa churawayxatayna.
Warmina phamillapaxa khittasa, sasa,
phamlllapa unL'ana munxapxaLayna.

117 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Tiwanakuruwa, tatapana ukaruwa, warmisa
lrpL'aLa, kuLL'xaLayna. 1aLapaxa ukch'a
maranaka thaqhasa, jachasisa thaqhasa,
[uchapsa armL'asxaLaynawa. Wall muxsplnl,
jiwatata jaktayasawa katuqasxatayna.
Tatapampiwa [ach'a marka kuLL'xatayna.
Tatapaxa wiskhu khartaynawa, ukata wali
qullqintaynawa. Yuqallatakixa uta
alarapxatayna. Ukana qamxapxatayna. Warmipa
tataparu jaytawayasa kuwartilaruwa
sarawayxatayna.

















118 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XX. Kapulinaxa Urtimalata
sarnaqxatayna 2


Kapulinaxa wasitata waynaru tukusawa,
qamaqiru utata, sarnaqxatayna. M wali kusa
qamlrl Lawaquruwa unL'aLayna, uka Lawaquxa
khaya Pata markana qamatayna, uka tawaquna
phamillaparuwa satayna:

-Nayaxa sapitakthwa, janiwa
phamillanikthti, ukhamarusa machaqa
risirwistathwa- sasawa liwritapa
uachayatayna. Uka jaqinakaxa chiqaya
ukhamchi sasa, wali munasisawa
katuqapxatayna. Ukana simanawa, uka
tawaqumpi utapana qamatayna. Wali sumanaka
manq'ayapxaLayna, lwl[a kharlnlsawa
manq'ayapxaLayna, ma chhlyanl L'arwa
llp'lchlnakaruwa Lawaqumpl lklnLayapxaLayna.
Ukata sisxapxatayna:

-Kuna [ak'a [anl ukaxa [aya phamillamasa
utjapunpachawa, uka sarani- sapxataynawa.
-Ma sapa Llyu[aklwa, wall [ach'a uLanl,
Kancha Tijarana utji.


119 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
-Ukhamaxa sarapxaaniya-, sasawa wali
alwata, uka tawaquna jaqinakapaxa Aynacha
markaru saraqLapxaLayna. !ach'a kuliktiwuruwa
mantawpxatayna. Ukaruxa tawaqusa
taykapasa awkipasa tiyupasa tiyapasa ukatsa
jilatanakapampi ukhamawa kuliktiwuru
mantawpxatayna.

-Qhiphxaru qhiphxaru mantani-
sasawa jupaxa aliqata tiwuljama manqharu
anantatayna. Niya Pata marka mantania uka
quqa quqa warankjamaxa, jichhaxa Uatatasia
satakxisa, ukjata jalkiri awtuta thuqhuqL'awsa
uka aynacha jalantawayxatayna. Ukjakiwa uka
jaqinakaxa warariskapxatayna:

-MaysLru, maysLru sayL'amaya
sayL'amay!- sasa arnaqaskapxatayna.
Ukhamata Kapulinaxa uka phamillata
qhispiwtayna.

Ukhama qhispiwsaxa warmipana ukaruwa
kuLL'xatayna. Jupampixa janiwa
wawanpxkataynati. Ukata qhiphatxa wasitata
yaqha tawaqumpiwa sarnaqxatayna, ukaru
ukhamarakiki sallqjatayna. M uruxa ma [ach'a
kalli sarantaskapxatayna. Ukaruwa warmipaxa
kaL[xaLayna. kapullnana warmlpaxa ma [lsk'a
panu Lhlyaruwa qala chlnL'aLayna,

120 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
ukampkamawa uka Lawaquru [awq'anuqaLayna,
tawaquxa wararisawa L'l[Lxatayna. Chachxa
ukampi [awq'kaml uLaruwa purlyaLayna. Utana
walpuni chacha warmixa nuwjasxapxatayna.
WuLlllamplwa [aqL'asxapxaLayna, q'ala
wuLlllanaka purapaLa [aqL'aslsa L'unL'apxaLayna.
Qhispilluxa uta anaqana walja
muntunxataynawa. Janiwa m wutillasa
utjkxataynati. Uka wuLllla p'aklraLanaka
uxatasaxa waslLaLa nuwL'aslna qallLapxaLayna.
Chachaxa warmiru maya takintasina
L'ukuyxaLaynawa. Chachaxa warml L'ukupanxa,
umampiwa warxatatayna, ukhamata warmiru
thuqhthapiyatayna. Warmixa martillu aytasisa
lakaLa churL'xaLayna, lakaxa sunquruLa
junstxatayna. Kapulinaxa ancha wararitayna:

-Lakjawa chhaqhti! Lakjawa chhaqhti!-
sasa mayja arsusawa wararitayna, lakaxa
pachpa manqhana llq'lnLaLa
ukhamaskaLaynawa. !anq'u lslnl qulllrlna
ukaruwa, laka llq'lnLaLa [aqxa, qullayanaLakl
apxapxatayna.

!upaxa [anl lnakL'lrl, ancha llsu
jaqipuntaynawa. Nayranakapxa, chiqpacha
Kapulinana nayrapjamwa iranaqtayirtayna.


121 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
M uruxa m yuqalla uywasitayna,
ukarukiwa sawkasiskirtayna. Qhathu sarasaxa
ma kayu LakL'asa pichasia, wali jiwitaki
alasinitayna. Uka yuqallaxa uka jupataki walpini
munxatayna.

-ik'uLa mururl parlnumax ukjawa ukxa
lnakl, uka kayu plchaslna [anL'aku churxama-,
sataynawa. Ukxa yuqalla iyawa sataynawa.

-ukhamaxa L'una apLanampl Ll[lrampl
aptanma- sataynawa, yuqallaxa ukxa
churataynawa. Para patata tijirampi ayxatasaxa,
chika parata qhlphaxkama, q'arata ina rayaki
khuchhuratayna. Maysa jinchuta maysa
jinchukamaraki ina rayakirakiki khuchhuratayna.
'lqlnxa ma chakan[amawa uL[xaLayna. ukaLa
laqa uka [anL'aku churxaLayna. ?uqallaxa laqawa
ispijuta ukatasinitayna, walpuni chiqa jacha
jachatayna. Yuqallaxa janiwa utata mistusa
munkxataynati, janirakiwa iskuylarusa saraa
munkxataynati. Pilukiruruwa irpxaruwtayna,
pilukiruxa wali larutayna, niyawa larusina
chhuxxasitayna.

-Khitisa akhama khuchhurtamxa! xa!
xa! xa! xa!


122 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
-Nayawa khuchhurthxa, nayawa
prinupthxa-, sataynawa.

lluklruxa q'ala, muru p'lqlkl mururxaLayna,
[lsk'a q'aspampl llwxaLL'aLa ukhamaklwa
purinxatayna, ukhama uka Kapulinaxa
urtimaljama taqimpisa anatasirtayna.

M uruxa m pani munasirixa markapa
sarapxatayna. Chachaxa uta manqharu,
kamisitanaka, kalsuna qallu ukhama ynaka
wanachL'aslwaLayna. kapullnaxa uka panl jaqina
uLanlpaLaynawa. uka uLaru manLL'asaxa, sapaLu
llijtayaa wila qhusqhumpiwa uka isinaka,
wllararakaspasa ukhama, samlllsL'awaLayna.
Uka ynakana jaqipaxa purinxapxataynawa.
Jupanakaxa sustu sustukiwa uka isinakapa
apLhaplsxaLayna. umaruwa [uq'uchL'aLayna.
Uka umaxa janiwa chulltaykataynasa,
Kapulinaxa larusina niya chhuxxasitayna.
Kapulinaxa janl lnakL'lrl lisu
jaqipunitaynawa, ukhamakpini jaqimpixa
chansasiskirtayna.





123 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XXI. kapu||naxa 40 q'|p|r|mp| uta
q'|psuyasxatayna 3


Kapulinaxa, jani waniri, ninarusa
mantirjama, qala wawchixaya, qhiphatxa awtu
alaqasisa ukampiwa irnaqxatayna.
Arumanakakiwa irnaqirixa sarirtayna. Primu
jilapampiwa awtu apnaqaxa mlL'asipxirtayna.
Maynlxa [ayp'uLa chlka arumkama, mayniraki
chika arumata qhantatkama, ukhama
irnaqapxirtayna.

Kapulinaxa wasitata tawaqu
jikirakktaynawa. Irnaqiriwa sartha sasaxa uka
Lawaqumplwa [ayp'uLa chlka arumkamaxa
ikiskirtayna, ukatxa primu jilaparu awtu churxiri
utaru sarirtayna. Ukhamkmixa primu jilapasa
tawaquntapa yatxraktaynawa. Ukata jupaxa
[ayp'uLa chlka arumkamaxa kapullnana
warmipampiwa ikiskarakirtayna. Kapulinaxa
primu jilajchi, sasaxa janiwa kuna jani walsa
amuyirkataynati.

Uka primupampixa awtumpi irnaqaansa
mlL'aslpxataynawa, warmimpi ikiansa
mlL'aslpxataynawa, ukata uka qhiphaxa

124 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Kapulinana jani amuykayakiwa warmipampi
ikipxatayna. Ukata janixaya kunasa
wiaykchitixa, uka primupaxa ukhama yaqha
warmimpi Kapulinaxa ikiskatapa warmiparuwa
yatiyxatayna. Primupaxa arumawa uka
Lawaquna uLaparu warmlpampl lrpL'asa
Kapulina waysuyanxatayna.

Uka primupaxa, Kapulinana warmipata
inamurasxatayna. Jaljtasiyalaykuwa ukhama
warmimpi katjayxatayna. Nuwjasiyataynawa,
ukatsa jaljtaysiyxataynawa. Ukata Kapulinaruxa
warmipaxa satayna:

-Sumaki sarnaqasini, jani
nuwaskxananlLl,. aka uLasa al[awayasa, aLa
Markaru yaqha [ach'a uta alL'aslnxani. Ukana
ma wall kusa [ach'awa uLaxa uL[l, awLu lmananl,
ukatsa waratukirakiwa, sarani, ujanini-,
sasawa, chachaparu sumaLa achlkaLayna.

-Chiqa Ampi!-, sasa, Kapulinaxa iyawa
sataynawa.
-Ukata khitiraki jichhaxa utasa ratuki
alasistaspasti?- sataynawa.
-Jilajana phuchhapawa uta alasiataki
qullqlsa apL'aLa uta thaqaski, siwa. Jupaxa
qharrpachawa uta alasistaspa.
-Ya! Ukhamaxa juparusaya aljxani- .

125 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013

Alasirixa jutataynawa, ukhamata utsa
aljantxapxatayna. Uta aljantxasaxa, San
Francisco aynacha, Pata Marka uta alaataki,
irpaqtawpxatayna. Ukjana warmixa jisxatayna:
-Kapulina, jumampi nayampixa,
jichhurkamaklwa. 1aql kunasa LukL'ayatawa-,
ukjakiwa Kapulinaxa sustjasiskatayna,
nayranakapsa [anq'ukl lranaqLayaLayna.

kapullnaxa maya amuyL'aslLayna: Nayaxa
kunkl LukL'aLaska, ampl. nayaxa qullql uLaLa
apsusiwaya, jayaru sarawayx, sasawa utaru
L'l[kaLaLayna. Utaruwa puritayna, utaru mantasa
uksaxa qullql LhaqhLaLayna, qullql [lsk'a ka[una
ituntawayirxa ujaskataynawa, ukaru chiqaki
jalkatatayna. Ukana qullqixa janiwa
uL[kxaLaynaLl, q'alapunlwa lna Lha ch'uch'ukl
thayjtawayxatayna. Sustukiwa Kapulinaxa,
tawaqupa ukaru, sarxatayna. Uka arumaxa,
warmlpaxa, pusl Lunka q'lplrlmplwa, uka alkllaLa
uLaparu manLaLayna, ukaLxa q'ala uLa yanaka
pusl Lunka q'lplrlnakampl q'lpsuslwayxaLayna.
Kuna jisk'a jani sirwiri, chachana sultiru
ynakapaki suk'L'asa uta pamparu
apnuqL'awayxaLayna. kapullnaxa uka qhipha
tawaqupampiwa juntasxatayna, ukaxa
waynarara ukhamaraki ancha umiri
tawaqtapsa qhiphataki yatxatayna. Ukjakiwa,

126 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
jani wali luratanakapata chuymaya
sisxatayna. Lunthatasiasa ayniktayna,
tawaqunakaru k'arxayanasa aynlkiLaynawa.
Ancha walpuni supay[ama larL'anasa askiLaynati.
Taqi kunasa ayniktapxa sumpuni
[allq'arL'aslnkama mallL'aLayna.

Kapulinaxa kunjampacha, qawqha kuti
chuymaya sasasa jaqxa munaskakitaynawa.
Ukata Kapulinaxa alkilata utanaki ancha llakita
qamasxatayna. Qhiphqhipanxa Kapulinaxa
yaqha warml [lkxaLL'asxatayna, wali jiwitaki,
juparu wali munkirjamaki. Jupaxa alwata wali
q'apha awLumpl lrnaqL'lrl sarawaLayna. Ma [uk'a
qullql [lkxaL'anlsaxa, qhaLhuLa lwl[a p'lqlnaka
alt'awayaLayna, laqa utaru purisaxa uka tawaqu
warmiparuwa churatayna.

-hayL'kaLawa, nayaxa nlya chlka pasa
uk[aruwa purL'anxa- sasa. Laqakl lrnaqL'asa
lasLusl ma [uk'a pasawa alkllaLa uLaparu
kuLL'xaLayna. uLaparuwa manLaskaLayna, ukaLa
m jaqikiwa uta anqa uyu pata
liwstawayaskatayna, utaru mantatayna, ukatxa
m palaLuxa lwl[a p'lqlxa q'ala manq'arL'aLa
ch'akhakl ch'usa palaLuru asnuqL'aLa ukhamakl
ujxatayna. Kapulinaxa, ukxa ratukiwa warmiru
[lskhL'atayna, warmixa sataynawa:


127 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
-Janiwa, ukaxa primujawa, jumaru
axsarasawa uyu patnama mistuwayxi-,
sataynawa. Ukatxa chiqaya sasa sumakiwa
sarnaqxapxatayna. Ukata qhiphatxa, m pensin
[lsL'araslpxaLayna, ukana lrnaqkasa lrnaqkasa
mnxa paninimpi ikintataki warmxa
katjasxatayna. Kapulinaxa Jess Maria sasa
jachL'aslsawa sarawayxaLayna, [lchhaxa q'ala,
[anq'u plqlwa, ukhamarakl awkllnuktata
ukhamawa sarnaqaski, jumaxa kunrsasa
jikxatasmaxa jupaxa wali kutL'lrlstma. Taqi
kunasa aynikiwa, ukhamaraki saririkiwa. Ukatsa
wall khuyapL'ayasiri jaqawa wakisi .











128 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XXII. Mama Sarjintana
sarnaqatapa 1

Tikina markata m warmiwa Pata
Markaru qamiri jutxatayna. Uka utjk, uka
sunanxa, juparuxa taqiniwa wali
axsarapxatayna. Taqina Sarjintata
unL'aLaLaynawa. Uka sunankirinakaxa chacharu
chika urpacha kalliru nuwkmi ynakapa
qullqL'lrl, phlchhL'lrl un[apxaLayna. ukaLa
ukhama wali axsaratawa sarnaqatayna. Ukjatxa
janipuniwa warmitakisa tawaqutakisa juparuxa
munkxapxataynati. Wawanakapansa ancha
axsaratawa sarnaqxatayna.

Mama Markintawa, uka warmina
sarnaqatapa yatxatanxatayna. Mama Sarjintaxa,
[lsk'a lmlllakasaxa wall L'aqhlslriLayna, LaLapawa
mamaparu ancha sapa kuti nuwirtayna. Jupaxa
[lsk'asaxa [achakl [achasklriLayna, [anlwa
kamachL'ansa yaLlrikaLaynaLl. apa phlsLana,
sapa umawlna mamaparuxa, [lsk'a lmlllana
ujkata, tatapaxa nuwasa nuwasa mamapa
killiyirtayna. uk[awa [upaxa [achL'aslsa, m
uruxa [ach'apLasa LaLaja nuwjapuniwa, sasa
chuymaparu amxasxatayna, uka amtampiwa
ikintawtayna, uka amtampirakiwa sartatayna.

129 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Kunsa amtaaxa, luraakchixaya, uka
phuqhaatakiwa [ank'akl [llsxana munlriLayna.

Ma uruxa, [lsk'a lmlllana mamapaxa,
jiwyxataynawa. Ukata achachi tatapaxa yaqha
warmi irptasitayna. M kawki tawaqu qhipha
warmlLakl kaLL'aslLayna, uka Lawaqumplwa
tatapaxa jaqichasxatayna. Ukaruxa
ukhamarakiki achachi tatapaxa nuwjaa
qallantatayna. Kikpaki sapa umawina sapa
phlsLana warmlru achachlxa ch'axlsklriLayna.

Janiwa maranakaxa inaki pasirkataynati,
ukaLa ma uruxa uka [achklrl [lsk'a lmlllaxa,
raLuklwa q'axu LawaquxaLayna, uk[aLa yasLa
kawki lunqhu, tawaqxataynawa.

M uruxa tatapaxa machaa thathantata
utaru jutarakkitaynawa. Matrasta mamapampi
ch'axwlrkamaklwa purlLayna, ukaLa yasLa
warmiru nuwjarakkitaynawa. Mna
ukhamarakiki warmi nuwirkamaki utaru
jalnuqatayna. Anchapunwa warmiru
nuwxatayna. Tawaquxa ancha thithita, warmiru
arxaLasa, awkxa ch'aku Lakkamlwa nuw[xaLayna:

-Chhuy! Achachi, ukhama nuwkmiwa
taykajsa jiwaystaxa. Jumatakixa jiwakiti, sapa
kuti machantasisa warmiru nuwaaxa?- Sasa,

130 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
ch'aku Lakl sarayxaLayna, q'alplnl kllliyakama
tataparu nuwjxatayna. Ukana tataparuxa, jani
mmpsa matrasta mamaparu nuwkiri,
achikasiyatayna. Chiqpachasa ukjata uka jaqixa
jani mayampsa warmimpi nuwaskiri
wanichjxatayna. Yasta ukhamata jupaxa m
warmi sarjintaru tukuwayxatayna.
Chachanakaru saraparu sarnaqaykiri,
warminakata arxatiri chuymani, ukhama
sarjintaruwa tukxatayna.

Uka qhiphatxa jupaxa chachanxataynawa.
Chachapaxa m wawaniwa Sarjintampi
chlkanLaslLayna. Chachapaxa [anlwa kuna [lsk'a
ch'lsllpllu [aqikaLaynasa, wall kusL'aLa [ach'a
jaqtaynawa. Ukhamaxa walikiwa
qamkapxatayna. Ukata chachapaxa, m uruxa,
yaqha warmini ukhamaraki wawani utjatapawa
yatisxatayna, uksa suma mama Sarjintaxa
yatxatayna, ukjawa sinti kulirapaxa qhathitayna.

Chachapa puriri suyantatayna, chachapaxa
uka arumaxa janiwa ikirisa purkataynati. Qhipha
arumirjakiwa, janisa kunasa paskaspa ukhama,
uLaru [alnuqL'aLayna. uk[awa ar[lnLaxa
chachaparu katuntatayna:

-Chhuy! Sunsumtti? Kawkinsa
sarnaqantaxa? Arsma janiti arskta? - sasaxa,

131 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
ukch'a [aqlruxa, phasllakl llwnuqL'aLayna.
Chachaxa janiwa arsua munkataynati, juk'ampl
ch'aku Lakl churL'aLayna. Chachaxa janipuniwa
arsuna munkaLaynaLl, ukaLa [uk'ampl L'aqhlnplnl
churLL'xaLayna, q'ala kllllyxaLayna. ukatsa
janipuniwa arsusa munkataynati, Sarjintaxa
lawamplwa [awq'[anaLakl sarxaLaLayna, ukjawa
chachaxa q'ala arsusxaLayna.

Ukata utatxa, nuwjata chachxa, anqaruwa
alissutayna, ukaruwa isinakapa pallthapisa
anqaru munLunL'aLayna, uka lslnakxa
ninampiwa phichhkatatayna, chachaxa ukjata
isinakapa apthapisisa jani mayampi
kutiniatakiwa sarawayxatayna.












132 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XXIII. Mama Sarjintaxa
jaqichasxataynawa 2

Mama Sarjintaxa Tikinata jutirtaynawa.
Jupaxa tatapa mamaparu ancha nuwirpata
chachanaka nuwaa yatintxatayna. Nayrri
chachpsa nuwasawa sallqjataxa alisxatayna.
Utjawipanxa janiwa khitisa juparuxa, chacha
nuwirpatxa warmitaki munkxapxataynati.
Jayawa ukhama m p wawaniraki ukhama
L'aqhlsisa sarnaqxatayna, ukhampachasa
wawanakapa jilarayataynawa.
Wawanakapatakixa jupawa awki juparakiwa
tayka ukhamtaynawa, janiwa juparu khiti
yanapL'lrlsa utjkxataynati. Taqi kunana
irnaqatayna, punku ujiritsa ukhamaraki
khuchhi awatirisa kampurusa sarirtayna. Taqi
kunasa payapuniwa utjchi, jupaxa sapakiwa aka
pachana uL[anampl q'lwLaslLayna.

Maysanxa m chacharakiwa kawki wali
munaani ukhama sarnaqatayna, janiwa ancha
[ach'a [aqikaLaynasa, ukaLsa ancha
qhurtaynawa. Jupaxa wali wiraxuchjama
unLanisaxa, wall kusL'aLa warmlrakl
kaLL'aslLayna, ukamplwa [aqlchaslLayna. uka
Lawaquxa wall kusL'aLa [lwlLakl, wall k'acha

133 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
utani warmtaynawa. Janiwa muqkataynati,
wall yapa sayanl warmiLaynawa, [anq'ulla, kusa
kawki larkiri utani, taqinsa arknaqkaya
warmtaynawa. Tawaqumpi waynampi nayrrina
[lklsL'asa munsmawa munsmawa
sanakichlxaya, ukaLa ukhamaLa unL'aslnxa
qalltapxatayna. Wawanxasaxa janiwa uka
munsmawa munsmawa saa aruxa
utjkxataynati. Taqi kunasa sarxirtaynawa.
Umata purisinxa warmiru nuwasawa
ikintayirtayna, nuwasarakiwa sartayirtayna,
wawanakapaxa wall L'aqhlslpxaLayna. lnawa
jachaskapxatayna, tatapaxa mamapaki
nuwaskirtayna, inawa yuritanakapatsa
nanqhaskapxlriLayna. ukhamkamlxa uka k'acha
warmixa jiwawayxataynawa. Ukhama warmi
ch'axlri jaqtapatxa, umataki sarnaqiri ujasaxa,
uka sunapanxa utjki uka warminakasa, khiti
tawaqusa, janiwa juparuxa chachataki
munkxapxkataynati. Ukhama sapakiwa ijma
chachaxa, umanta sarnaqasiskatayna. Uka
warmiparu nuwatapsa amtasisaxa jachkmiwa
q'ala chuymay! chuymay! slsxaLayna.
Yuqanakapasa phuchhanakapasa mamitaru
nuwirchinxaya yatpana, sapxataynawa.

Ukhampachasa, amuyiri jaqinakana
iwxataxa, janiwa ancha umkxataynati. Ukata
chiqpachapuni warmi thaqhtaaru uskusitayna.

134 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Ukatsa [aql maslparu khuyapL'ayirisa laqa
ustakitaynawa. Uka l[ma chacha lsl L'axslrl
munaskpana, mama sarjintampi
khlLhL'apxaLayna. ?asta ukjawa taqi kunasa
lurasitayna.

Uka chachaxa m warmi, warmisiataki
wali munatayna. Maynipi chacha
kunjampachasa, jamasa amuyupatxa,
munarakitaynawa. Warmixa qullqiki
qullqinpanxa, manq'aylLpana, anchawa
L'aqhlskLhxa, saLaynawa. Maynixa,
amuyupanxa, kunasa kunpana,
wawanpasaya, warmijaki warmijxpanxa,
walikniwa, sataynawa. Maynixa kuna
wawanakanpasa, achachpasa, mantiniki
mantinitpaxa, walikskaniwa sataynawa,
chuyma manqhapanxa. Kunasa kunchiya yasta
jikisiapaxa purinxataynawa.

Yatsa, kunjampachasa panini jikisiapa
wakL'ayapxaLaynawa.

Maynisa mauru maynisa sapa muquru
ch'amanl ukhamapxataynawa. Ukata aka jakaa
pachana anataa qallantapxatayna. Maynixa
wall kusa lrnaqL'rl jalnaqL'irtaynawa.
ukhamarakl [uwllasyuna pa[u lrsL'asirisa Wanksa
sarL'lriLaynawa. Maynisa ukhamaraki wali kusa

135 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
taqi kunsa utana apLhapL'lrl, manq'sa phayL'lrl
warmtaynawa. Ukhamawa wali
uL'asxapxatayna. Jitthapitawa
qamasxapxatayna.
Ukata supayaxa jaqiru apthapiataki
arknaqapunchixaya, ukatsa yatiraktanwa:
phisiruxa janipuni achaku katua armasiyksnati,
ukhamaraki m siwararu yaLL'aLa lwl[sa
janipuniwa armasiyksnati, ukhamawa m uruxa
achachixa umantata utaru purinxatayna.
Maynlsa warmlru nuwlrl yaLL'aLa, maynlsa
chacharu nuw[lrl yaLL'aLa, ukhama puraxa
qampu kusi kusinakjama wali katuntasita utana
nuwjasxapxatayna. Warmiru nuwiri jichuxa,
niyapuniwa Mama Sarjintaru atipjaskatayna,
uk[awa kawkhaLsa ch'ama apsusa uka mamaxa
wali thuqhtasisa achachiru atipjatayna. Jichhaxa
Mama Sarjintawa utana wali munaanxatayna.

Ukjakamaxa, achachina wawanakapaxa
wawanxasasa sapa kutiwa qullqi apsuri
tatapana uka sarapxirtayna, jupanakakiwa
awklllruxa qullqsa q'ala aparxapxlriLayna, sapa
kuLlwa ukhamaskaLayna. ukaLa mayanxa,.
chiqasa janipuni m jaqiruxa amijusa phaltkiti,
uka maslnakapaxa achachlru q'ala
umantayxapxatayna. ukhama q'ala umanLaLa
masinakapaxa, awtuta apasa, utaparu achachi
llwL'awapxaLayna. ukjawa Mama Sarjintaxa,

136 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
ancha thithita, utaru achachi qatatrantatayna.
Laqawa phuchhanakaparu yuqanakaparu chika
aruma paspacha tiliphunta jawsaratayna.
Wawanakapaxa kunxicha sasa laqawa uka
warmina utaparu purintapxatayna.

-Chhuy! Akaxa, tatamaxa akhamawa puri
sapa kuti, ukata nayaxa akhama sapa kuti
pichasktxa!- sasa, achachlxa q'ala [anl
amtaskiri umantata, ukatsa q'ala [anl sarLklrl
ikita, ukatsa pachparu yanjasitaraki ukhama
uachayatayna.

Ukata uka arumpacha pichapxatayna,
jaripxatayna. Arumirjaxa wali tuqsupxatayna,
jani mmpsa sapaki umiri sarkiri, achachxa
antatupxatayna. Ukjata wawanakapaxa janiwa
mayampsa achachita qullqi aparirisa
sarkxapxataynati.

Jichhaxa, Mama Sarjintaxa, kawki chulata
lsLhapL'aLa, ukhamawa achachimpi kuna
jawillata phistanakarusa sarapxirtayna.

Jichhaxa jumawa akxaruxa aka kutu
LukuyxaLa.



137 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XXIV. Tarukana sarnaqawipa


Ma chuLa lslnl q'axu Lawaquwa ma
qamiri utasiri piji waynampi munasxatayna.
Uka jaqixa warminskataynawa. Uka yatisaxa
q'axu Lawaquxa, uraql [aL'lskama jachasaxa
niyawa luqhiptxatayna.

Ukata chachanakaru uisiawa
chuymapana wali puqxatayna. Amuyupanxa
aka chachanaka tukjakiristha, sataynawa.
Ukata jani suma kastilla aru parlaa yatisaxa,
jaqi taypina suma parlaa yatichapxkixa
ukaruwa kastilla aru suma parlaa yatintaataki
mantatayna. Ukana suma parlaa yatintxatayna,
tatapaxa phuchhapa ukhama suma parlaa
yatintxpanxa wali kusisitayna. Ukatxa
chachanakampi anataataki, wali
amuykipL'aLayna. ukxaruxa, chuLa lslpa
willtxasaxa, pullira isi uskuntasitayna, ukasa,
[anlraklwa kaLL'kaLaynaLl. lnLuraru, wall
LhlxnlninaLaklxa, manLanaka suk'L'aLamplwa
karunL'aslrtayna. Ukhamata wali
taqichaqanakansa sarnaqt'apxatayna.


138 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
M uruxa Villarroel plasaruwa saratayna.
Ukana m tawaqunaka atipa atipa ukawa
utjatayna, tawaquxa ukanxa wali jiwaki
parlL'aLayna. Ukanxa m akata qhiphana
tarukata sarnaqiri waynawa paynaqaskatayna.
ukhama wall kusa parlL'lrl q'axu Lawaquruwa
ujatayna. Ukata waynaxa jupampi
parlaatakiwa arkanaqatayna. Aliqata iyawa
sayaataki qhamiyxatayna. Waynatakixa wali
kusL'aLa Lawaqupunlwa LukxaLayna. !anl kunasa
k'umkaya, wall [lwlLaklpunlwa Lawaquxa uka
waynatakixa tukxatayna. Jichhaki jachaata
mistuta tawaqutakixa, uka waynaxa wali
kusjamarakiwa jupatakixa amuyasitayna. Wali
pl[l wayna, [anlrakl muqu [anlrakl [ach'aLansa,
tantiyuki, ukatxa ajanupaxa chukulatjama
ch'lyarpacha, wall nlk'uLa paLlllanl
ukhamaLaynawa. Chlqa munaslnaxa
[uykhuwa", sapxlrlsa, chiqtapawa.

Uka waynaxa m sunita puriri
wayntaynawa. Waynaxa uka tawaqu [ach'a
markana yurirpanxa, jupalaykuxa janiwa iksa
ikthapxkataynati. Tawaquxa, jachaata mistuta
chuymanisaxa, waynaru q'ala kuynL'asxaLayna,
ukjata uka waynaxa, ukhama yatisaxa, wali
juparuxa amuyL'ayxaLayna.


139 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
-Kunrsasa ukhama uka jaqixa lurtma-
sataynawa.
-Jichhakiwa ukhama wurlasitu.
-Ukhamaxa: jumaxa laqa yaqhampi
[aqlchaslsaklwa uka [aqlru kusL'ayasma-
sataynawa.
-Chiqa ampi.

Ukata tiwularu utata waynaxa, llakita
tawaquru, satayna:

-Nayampi jaqichasxani, nayaxa
sapakskthwa, janiwa warminkthti-
sataynawa.

-Ukhamaxa parlxanisaya- sataynawa,
q'ala [achkamlru chuymasa chhaqhaLa,
p'lnqach[aLa ukhamasnaxa. uka q'axu Lawaquxa
laqa jaqichasxaa amtasxatayna. Ukarusa
tatapasa, ijmsaxa, imillaru laqa jaqichxaa
munarakitayna.

Tawaquxa ukhama jaqichasisaxa uka
sallqjiri jaqiparu chuymaya saychxaya sasaxa
wali kusisitawa wakiyasitayna. Ukhamaraki
jaqichasiri patillani waynasa wali kusisitawa
tatapa mamaparu jaqichasiata wayL'aLayna.
Ukhamata jaqichasxapxatayna.


140 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Jallunpasa thaya pachanpasa
kun[ampachasa [upanakaxa kawkl kusL'aLpunl,
jaqa taypiru mantxaatakixa,
jaqichasipxatayna. Ukhama jaqichasita
sartawina qamantxasaxa, tawaquxa janiwa
ratuki wawana munkataynati. Ukata niyaki
katusitxasaxa laqakiwa wawa apsuyasiri
sarirtayna. Qawqhawa ukhama luraskatayna.
Mayanxa, [anq'uLa lsLhaplslLa qulllrlxa, jani
mayampi wawanapatakiwa tawaquru
kapsuwayxatayna.

Maranakaxa umjama jalaskakchixaya, jani
suykitixa, urusa arumasa, simanasa,
phaxsinakasa, maranakasa laqawa
sarawayxatayna. Janiwa kuna luratasa utana
utjkataynati. Paninikiwa wali kusakjamaki
sarnaqL'aslsa uL[aslskapxaLayna. Kunasa jani
utjki, ukjaxa kunasa mayjapunchixaya,
manq'asa [anl [ayunlxa ch'aphaqaya. ukhamawa
phaltachasxapxatayna. Urutjama urutjama
chuymaxa may[aklwa ch'aphaqaxaLayna.

M jaqichasiriti, m marata jani
wawankixa, jaqixa mayja amukiwa jamasata
parlaa yatipxi. Jupanakatakixa, jaqichasiwixa
janisa phuqhaskaspa, ukhamawa. Chachampi
warmimpixa janisa ikthapipxkaspa ukhamnwa.
P maratti jani wawaxa ukjkixa, jamasatsa,

141 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
maysatsa jani ukaxa qhanatsa, kuna umwinsa
jani ukaxa kuna irnaqwinsa, jaqixa ajanuparu,
sawkasa sanq'asa[ama [anl ukaxa Lurlyasls[ama,
anatasjama kunsa chiqaki saa yatxapxi. jilaku
yanapL'xamacha, jila, kunrsaraki aw! aw!
sayxtasti, kuna kamachlcha, q'ulluxLacha,
[anl aLxasaxa yaqhamplsa yanapL'ayaslsmaxa.
Tarukaruxa Urmri saratapa yatxapxatayna,
ukhamawa jaqixa parlxapxatayna:
Achakachiaxa Urmirina chachana k'awnapa
phuthiranxatayna, ukata jani wawankita, siwa.

Ukjaxa chachasa warmisa janiwa
ajanunakapa kawkharu imantasa
yatkapxataynati, chuyma manqhapanxa anchata
p'lnqachatawa amuyasipxatayna. Chachaxa
janisa wawqilankaspa ukhamwa
parlxapxatayna. Warmisa, pharkaspasa
ukhama amuyxapxatayna. Kuna m alisa jani
achuqki, ukjaxa janipuni yqatkiti. Ukjakiwa
wawanxa wali munxapxatayna. Maynisa
maynlsa wall wawaninxa lup'lpxaLayna,
kunjamatsa wawana wali thaqhapxatayna.
Wawanaxa pachaniktaynawa, wawanaxa
wiayatakiwa sarxatayna.

Warmixa wali llakisxatayna. Kunjamatsa
wawanwa thaqhxapxatayna. Yaqha
chachamplwa yanL'aLayna, [anlpunl. ayamplwa

142 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
yanL'aLayna janipini, inapuniwa kimsampisa
yanL'aLayna, [anlpunlwa wawanikaLaynaLl.
Maranakasa saraki saraskatayna, maynimpi
yanLL'chl [anlpunl, mayampl inamayaki,
ukhamkmixa chachanakampi sarnaqaa
yaLL'xaLayna. ukaLsa uka lnamaya chachapasa
yaqhampi sarnaqiri niya amuyxataynawa. Jani
tarukatakixa warmiru jamasata arknaqaa
amtxatayna. Ukhama arkanaqkasaxa m
chuyma usuchjata chacharuwa kuttxatayna, uka
ina kunsa parlaskaki, jupaki kunsa yatiri tukuri,
ukata wali jaqina ypa muniri, jaqiruxa: janiwa
kawkharu jiwaamasa utjkiti sakiri ukhama
jaqiruwa tukxatayna.

Warmixa ukkakamaxa amtapa
thaqhaskakitaynawa. Warmixa qawqha kuti
yaqha chuphlru [lkxaLL'aslsaxa, ukampl chacha
[amasaLa wall kuslslLawa sarnaqL'aslLayna.
Ukata niya tarukaptiri jaqixa ukxa
katjxataynawa. Ukhama suma yatisaxa, walpuni
machantasinitayna. Wali jani axsariri, khitimpisa
lna kunxaLsa nuwL'asiskakiri ukhama jaqiru
tukuwasaxa, kawki chachapuniwa utapa
sarantawayatayna. Warmiru nuwirkamakiwa
utaru purintatayna, warmxa L'aqhlna
nuwjatayna.


143 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Warmixa [ach'a markana yurirchixaya,
tatapaxa kawki pachatpacha nayraqata patata
markaru purinirchixaya, qullqlru ch'amanl
ukhamchixaya, ukatsa wila sakuta jutirchixaya.
Ukhamatxa wali munaanjama jaqtaynaya.
Tarukaruxa niya nuwjasaxa sisxatayna:

-Chhuy uxu! Warmi manqhanchana
utjiri! Jumaxa khittasa phuchhajaru nuwiri!?-
sasawa, wali thithita tullqaru thathantatayna.
Tarukaxa akapuniwa arsutayna:

-Warmlxa yaqhamplwa sarnaqxaLayna.
-Karaju! Sarnaqpachap, ukata
nuwjasati ukxa askichta?!-, Tarukaxa uraqi
uxatata amukiwa khuchhjama lsch'uk[aLayna.

-Wawajaxa ukhamawa! Munstaxa
ukhampachampiwa sarnaqta, jani munkstaxa
sarxam!

Ukata Tarukaxa wali chuyma manqhapana
amuyL'aslLayna: sarxxa, janiwa kunkxiristhsa,
aka warmimptha ukatxaya jaqinakansa
jaqirjama ujatskthxa, ukatsa akhama warmxa
janipuniwa kawkinsa jikkiristhti. Ukhamata
Tarukaxa wiaya jakaapkama Taruka,
amtasiwayxatayna.


144 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Wawa janipuni utjkixa, janipuniwa kunasa
walkiti. Wawawa m utanxa warmimpi
chachampxa, sumankayi. Jani wawanixa misimpi
anumpjamakpuni chacha warmixa
nuwasirtayna. Wawaninaxa p'lql usuyirchisa,
ukatsa wawakipuniwa m utanxa, jayusa jani
ukaxa asukarasa. Ukhampachasa kunjasa
qamkapxakitaynawa.

uL[awlpana, uka [ach'a Lhakhxanxa, ma
tintanpxataynawa, ukana jani lunthatampi
ynaka apsuyasiatakixa ikipxirtayna. Ukata
mayanxa chachaparu warmixa satayna:

-Aka [ach'a Lhakhxana ancha ch'axmlwa.
Janiwa ikijamkisa, m utaki, khuri manqharu
alkilasinini.

-Ukhamaxa alkilasiniya- sasa
sarapxaLayna, warmlxa yasLa q'ala nayraqaLawa
yaLxaLL'anxaLayna, ukhamarusa parlL'anxaLayna.

-Jichhasti? Khitiraki tinta jani lunthata
mantaapataki sapa aruma ikxasinisti?-
chachaxa amukiwa sunsjama sayatayna.

-Jumawa tintana ikta, nayawa alkilata
utaruxa ikiri sarxa!


145 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
Ukhamawa chachaxa sapa aruma tintana
lkL'asklriLayna. ukaLa mayana chacha LlnLa suma
apLhapL'awayasa, lunthata katjaa sipitanaksa
uskL'awayasa warmlpana ukaru, m chika
arumaxa, akatjamata sarxatayna. Warmipaxa
yaqha chachampl lklnLL'aLa, ukhama kaL[aLayna.
Warmlxa ukhama kaL[aLaxa wall [ach'a
ch'axwplnl uka [ach'a Lhakhlru mlsLunlsa
luratayna. 110 ukaru jawsatayna, wachuqiri
warmina tatapasa jutataynawa, jupaxa: niya
nayaxa, tarukaru sisxthwa nayaxa sisxthwa
sakitaynawa.

Janiwa kunsa askichapxkataynati. Chiqa
kuna yasa q'ala L'uxLhaplLaxlxa, [anlpunl
askichaasa utjkxitixa. Tarukaxa sarxaapa
ukch'axaLaynawa. Jupaxa janipuniwa uka
warmiru antutaa munkataynati. Jaqixa
kamsarakitaspaxa sasakiwa saskatayna.

ukaLa ma usukaspasa ukhama p'lqlparu
uka silusu amuyuru atipjaaxa uka amuyuxa
atipjaawa saa amuyuwa p'lqlpana
jutxatayna. Janiwa kuna jaltaa chuymasa
utjawaykxataynati, wasitata uka jaljtaa
amuyuru atipjxatayna. Ukhamkmixa
jupatakixa warmipana yaqhampi
sarnaqL'askaapaxa kuskiskataynawa, warmixa
yaqhampl lkL'aslnkl ukasa wallkiskaLaynawa,

146 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
taqi kunasa jupatakixa walikskataynawa. Jupaxa
chiqpacha Tarukxataynawa.

Jupanaka pachpakiwa jani wawansaxa
juchachasxapxatayna. M pachana jani
wawana munirixa, wawana munxatayna.
Ukatsa jupaxa, wawana munxasaxa,
chachanakaki wali thaqhiri yatitxataynawa.
Tarukaxa mayana ikiapana warmixa
waynapampl lklnLL'aLa, kusL'ayaslsklrl,
katxatayna. Chachaxa ancha jamasana
jachatayna, ukana aka amuyuxa atipjaawa
sasaxa, [anl sllaslsa sarnaqana yanL'xaLayna, uka
amuyuna sartaa jikxataynawa. Warmixa
wawanxa, sasa sarnaqkmixa, janiwa
wawansa thaqhkxataynati, yaqha
chachanakampi sarnaqaa yatsutxataynawa.
Warmina atipjatanaka utasa muspirixa,
jupakiwa warmina atipjatxatayna.

Maynlsa maynlsa, kuna lurkamlsa q'ala
qarsusxapxaLaynawa. ukaLsa ma ch'lwlxa
chuyma manqhana, m jani amuykaya
k'uchuna, ma [uk'asa, [anl wall
luraskapxatapaxa, panpachanina,
utjaskakitaynawa. Chachaxa wali tuqjatasa
janipuniwa uka warmita
jikiqtkataynati.Chachaxa uruna kuna
[lkxaLL'anlLa qullqlnaksa, q'ala sapuruwa,

147 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
warmiru churxirtayna. Qullqi imatatxa
chacharuxa janiwa m qawqhitsa qullqi
waxL'lrikaLaynaLl.

Ukatsa panpachaniwa, ukhama jani wali
sarnaqaa qalltatapxa yatisipxatayna. Wawa
apsuyasirsawa ukhamaru puripxatayna. Uka
amuyxa chuymanakapa [uk'aLa [uk'aLa, [anl
amuykaya, usuchjkakitaynawa. Ukata
paninpacha, m wawa uywasia
amuyL'xapxaLayna. Warmlna [llapawa ma
sirwinta imillaru sallqjasa wawachayatayna, uka
aparayasawa uywasxapxatayna. Uka
wawamplwa wawanina ch'usachaslLxa armaa
qalltapxatayna. Imillaruxa purapata
[amp'aL[apxatayna, munarapxatayna, ancha
q'ayachapxatayna. Yamasa Tarukaxa, anchpuni
uka imillaruxa munasxatayna, miniwusu
q'lwkasasa, mun[ama [upa paLaru warkaLLawa
sarantirtayna. !amp'aLlsa, q'ayachasa, wall
suma arunaka imillaru arxayasawa kawksa
saranLlriLayna. WaslLaLa [upanakaxa
pantjasxapxatayna, imillaxa m munaani
imillawa jilsxatayna.

Aka kuynLxa [anlrawa supayaxa LukuyklLl.




148 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
XXV. TUKUYAATAKI


Aka pankaxa aymara llyL'aslna
qlllqL'aslna [lchunuqLxanLaklwa.

Chanakichl aruxa" yaqhipanakaxa
janjamakiwa aymara arsa arsua munkxapxiti
ukhamaraki janjamarakiwa aymara qillqasa
yatintasa munkasamachapxiti, ukhamaxa aka
llyL'aslna qlllqL'aslna pachanxa kunarusa
purxpachani? Jiwasaxa chiqasa arumaya
parlasiri yatiani ukhamakiwa jaya pacha
maranaka sarnaqapxattanxa, ukaxa ch'ulla
kayutsa sarnaqsna ukhamawa. Jiwasana aymara
arusa, kuna yaqha wakiskiri arunaksa liyia
qillqaa yatintsnaxa, wali laqa, L'l[u L'l[[amawa
L'lskLawayxsna. Yaqhipanakasa jumanakasa
jachjaskapxma, nayaxa ukhama amuyapxsma.
Arusa yatiqanaLaklxa lna ch'ama laq'aklwa
sarnaqapxtaxa, aruxa janisa -wall ch'amampl
markaslayku- sartayaataki wakiskaspa,
ukhamjamaki amuyapxtaxa. Akanakxatxa janira
aymara arusa chhaqhtkpana amuyasxasawa.

Akaxa kuna, akataqi maranakawa
aymarlayku parlxayxapxsma, nayaxa p tunka

149 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
marankayata uk[aLpacha aymara aruLa
qillqasia yatintxani, aymara aru jani
chhaqhaykananlLl" sasa akataqi parltha
ukhamaraki qillqthsa, yaqhipaxa janiwa
yqapxkiti, m qawqhanikiwa amuyasiskapxi.
Ukataraki! Ukataraki! Ukhamakipuniskani ukaxa:
aymara [lwanapaxa [ak'ankxiwa. Aymara arunxa
jiwaa [allk'apasa utjarakiwa. Jichhaxa janiwa
ukxa yatichkaLl, ch'lkhiklrlxa amuypana.
Akaxa pankaxa, liyipxamsa, qillqapxamsa
kunsa lurapxma, aymara markjama
chhaqhtapxamsa. Taykana awkina arupa
chhaqhayasaxa, mayL'aLa arunaksa kunaru
utata, kastillanu parltha sasa thawthipxma.
!anl ukaxa: marLlsa ch'allawa, chakana
phunchawlwa, pacha mamaru amLanawa", sasa
kastillanu aruna akaki parlasakisaya
sarnaqxapxma, ukaxa jumanakatawa. Nayaxa
pachapana arsuwaytha: Akataqi parlawaytha,
akataqi qillqawaytha, yatisa jani yatisa aymara
marklayku saLL'awayLhwa. ukaLsa
ujawrakthwa: yaqhipa ch'lkhl
jaqinakapxthwa, sirinakaxa: ma yaLL'aLa
iwijanakjamawa arupa armamaya kastillanuru
chhukhuntaskapxi. AmawL'anakapaxa
inamayawa anaqx anaqx sasa jawq'askapxi.
Ukhama masipana [awq'aLasa awqanakapana
uisxatasa [lsk'ach[atasa, chhuy! Arupa arsua
p'lnqaslskapxaklwa. Kastilla aru suma parlaa

150 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013
yatiqaatakixa, nayraqata aymara aruwa suma
yatiasa, ukawa kastillanu aruna punkupata
mantaa llawipaxa. Amuyani: Jiwasaxa
[lsk'aLpacha aymara aruslriLanwa, ukaLxa
aymara aruwa p'lqlsansa chuymasansa [lklnLaLa,
ukhamaru jilsuttanwa, ukatxa janiwa aymara
aru p'lqlsana chuymasana amul[asa, armL'aslsa
yaqha arxa yatiqksnati, arusa suma yatisakiwa
yaqha arxa suma saraparjama parlaa yatiqsna.
Kunjamasa arunsanxa? Kunjamarakisa yaqha
arunxa? ukhama LupL'as[amaklwa yaqha aruna
amuyupsa chuymapsa suma katjani,
ukhamataki sumsa parlarakini.









151 Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Flix Layme Pairumani 2013

Flix Layme Pairumani

Doctor Honoris Causa, UCB/2005
Premio Mundial: Hiroshima
Foundation for peace and culture,
Stockolm, January 1998. Por su
labor en pro de la equidad
lingstica, rescate de la lengua
aymara, por sus esfuerzos pioneros
para transformar los postulados del
plurilingsmo en una realidad
cotidiana y por apoyar a la
conservacin de su legado cultural.

Catedrtico de Lengua y Cultura
Aymara de la Universidad Catlica
Boliviana (1984 al presente).

Ex-Docente de la Lengua Aymara
de la UMSA, La Paz, 1983 1988.

Investigador del Instituto Nacional
de Estudios Lingsticos (INEL) del
entonces IBC, 1983 -1989.

Fundador y Director del
Suplemento Trilinge "Kimsa
Pacha" del peridico "La Prensa".

Encargado del suplemento de
lenguas indgenas Jayma en el
Matutino Catlico "Presencia",
(2000- 2001).

Tcnico del Proyecto de Educacin
Intercultural y Bilinge (EIB)
Convenio MECUNICEF, 1989-
1992.

Autor de ms de una treintena de
libros en lengua aymara y castellano,
entre ellos de literatura e
instrumentos lingsticos, publicados
por el Ministerio de Educacin y el
Unicef.
Asisti a varios eventos
internacionales: EstocolmoSuecia
(1998). BerlnAlemania (1992).
Amsterdam Holanda (1988). Pars
Francia (1984).

Profesor: Egresado de Warisata
1971. Secundaria en Colegio
Nacional Gualberto Villarroel y
Tiwanaku.

Formacin autodidacta. Nacido en
1949, en Titri del cantn Jess de
Machaca, Provincia IngaviLa Paz.

www.aymara.ucb.edu.bo
flpjayma@yahoo.com

You might also like