Professional Documents
Culture Documents
fr
[ ]
[ ]
,
, \
x a b
x a b
Dirichlet-Funktion
2
1
F bezeichnet den Flcheninhalt.
2
Besitz keinen Flcheninhalt, weil nicht alle Werte zwischen a und b definiert sind.
Erstellt von:
-2-
a) Definition und Existenz des Riemannschen Integrals
Definition 1:
Seien , a b a b < .
Eine endliche Menge { } [ ]
0 1
, ,..., ,
n
Z x x x a b = heit eine Zerlegung (Partition) von [ ] , a b , falls
0 1 2
...
n
a x x x x b = < < < < =
0,...,
k
x k n = heit der k -te Teilpunkt.
[ ]
1
, 1,...,
k k
x x k n
=
1,...,
: max
k
k n
Z x
=
= heit das Feinheitsma (die Norm) von Z .
[ ] , a b Z bezeichnet die Menge aller Zerlegungen von [ ] , a b .
Definition 2:
Sei [ ] : , f a b beschrnkt.
Sei { } [ ]
0 1
: , ,..., ,
n
Z x x x a b = Z .
(I) Wir setzen: ( ) { }
1
: inf ; 1,...,
k k k
m f x x x x k n
= =
( ) { }
1
: sup ; 1,...,
k k k
M f x x x x k n
= =
( ) { }
: inf ; m f x a x b =
( ) { }
: sup ; M f x a x b =
(II) ( )
1
, :
n
k k
k
S Z f m x
=
=
Z .
Als oberes Riemann-(Darbouse-)Integral bezeichnen wir:
( ) ( ) [ ] { }
: inf , ; ,
b
a
f x dx S Z f Z a b =
Z .
Zeige:
Definition 4:
Seien [ ]
*
, , Z Z a b Z .
*
Z heit eine Verfeinerung von Z , falls
*
Z Z .
Lemma 2:
Sei f beschrnkt auf [ ] , a b .
(I) Seien [ ]
* *
, , Z Z a b Z Z Z und
*
Z p Teilpunkte mehr als Z besitzt.
( ) ( )
*
0 , , 2 S Z f S Z f Kp Z
( ) ( )
*
0 , , 2 S Z f S Z f Kp Z , wobei ( ) { }
: sup ; K f x a x b = sei.
(II) Fr [ ]
'
, , Z Z a b Z gilt: ( ) ( )
'
, , S Z f S Z f
1
Multipliziert mit und anschlieend aufsummieren.
-4-
Beweis:
(I) durch vollstndige Induktion von p
1 p = : { }
0 1
, ,...,
n
Z x x x = ,
{ }
*
0 1 1
, ,..., , , ,....,
j j n
Z x x x u x x
=
Sei ( ) { }
1 1
: sup ;
j
L f x x x u
= , ( ) { }
2
: sup ;
j
L f x u x x =
1
2
j j
L
M M K
L
`
)
( ) ( ) ( ) ( )
*
1 1 2
, ,
j j j j
S Z f S Z f M x L u x L x u
= =
1
( ) ( ) ( ) ( )
1 1 2
0 0 0 0
j j j j
M L u x M L x u
> >
= +
Da ( ) ( )
*
1
2 2
1
2 0 , , 2 2
j j j
M L M L K S Z f S Z f K x K Z +
1 p p = + :
2
(II) Seien [ ]
*
, , Z Z a b Z .
* '
: Z Z Z =
( ) ( ) ( ) ( )
* * '
, , , , S Z f S Z f S Z f S Z f
Proposition 1:
Sei f beschrnkt auf [ ] ( ) ( ) ,
b b
a a
a b f x dx f x dx
.
Beweis:
Nach Lemma 2 (II): ( ) ( ) [ ]
' '
, , , , S Z f S Z f Z Z a b Z
( ) [ ] { } ( ) [ ]
' '
sup , ; , , , S Z f Z a b S Z f Z a b Z Z
( ) ( ) [ ] { } ( ) [ ]
{ }
( )
' '
sup , ; , inf , ; ,
b b
a a
f x dx S Z f Z a b S Z f Z a b f x dx = =
Z Z
Definition 5:
Sei [ ] : , f a b beschrnkt.
Gilt ( ) ( ) :
b b
a a
f x dx f x dx I = =
, so heit f Riemann-integrierbar auf [ ] , a b .
I heit das Riemann-Integral von f ber [ ] , a b und wird mit ( )
b
a
f x dx
,
b
a
f dx
,
b
a
f
bezeichnet.
a heit die untere, b die obere Integrationsgrenze, [ ] , a b das Integrationsintervall, f der
Integral.
[ ] , a b R bezeichnet die Menger der auf [ ] , a b Riemann-integrierbaren Funktionen.
1
( ) ( ) ( )
1 1 j j j j j j j j
M u x x u M x x M x
+ = =
2
Notwendig, jedoch hier nicht aufgefhrt.
(I) Lemma 1
-5-
Beispiele:
1)
1
[ ] : , f a b , ( ) [ ] , f x c c x a b =
[ ] ( )
( )
( )
1
, : , ,
n
k
k
c b a
Z a b S Z f c x S Z f
=
= =
Z
( ) ( ) ( )
b b
a a
f x dx f x dx c b a = =
2)
2
( )
1
:
0
f x
=
fr
[ ]
[ ]
,
, \
x a b
x a b
Fr
[ ] ( )
1
0
, : , 0
n
k k
k
Z a b S Z f m x
=
=
= =
Z , ( ) 0
b
a
f x dx =
( )
( ) ( ) ( )
1
1
,
b
n
k k
k
a
S Z f M x b a f x dx b a
=
=
= = =
, [ ] , f a b R
Satz 1: (Riemannsches Integrabilittskriterium)
Fr die beschrnkte Funktion [ ] : , f a b sind quivalenent:
(I) [ ] , f a b R
(II) Zu [ ] ( ) ( ) 0 , , , Z a b S Z f S Z f > < Z
(III) Zu [ ] ( ) ( ) 0 0 , : , , Z a b Z S Z f S Z f > > < < Z
Beweis:
(I) (II): Sei 0 > .
[ ] ( ) ( )
1 1 2
, ,
b
a
Z a b S Z f f x dx
< +
Z
[ ] ( ) ( )
2 2 2
, , Z
b
a
Z a b f x dx S Z f
<
Sei
1 2
: Z Z Z = .
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1 2 2
, , , ,
b
a
S Z f S Z f f x dx S Z f S Z f
< + < + +
( ) ( ) , , S Z f S Z f <
1
Konstante Funktion
2
Dirichlet-Funktion
-6-
(II) (III): Sei 0 > .
[ ] ( ) ( )
1 1 1 2
, , , Z a b S Z f S Z f
< Z
( ) { }
: sup ; K f x a x b =
Sei 2 p + die Anzahl der Teilpunkte der Zerlegung
1
Z .
Sei
8
:
Kp
= .
Sei [ ] , Z a b Z < Z
Sei
*
1
: Z Z Z = .
*
Z besitzt hchstens p Teilpunkte mehr als Z .
(Lemma 2 (I)): 1) ( ) ( )
*
4
, , 2 2 S Z f S Z f Kp Z Kp
< =
(Lemma 2 (I)): 2)
( ) ( )
*
4
, , 2 S Z f S Z f Kp Z
<
(1) + 2)): ( ) ( ) ( ) ( )
* *
2
, , , , S Z f S Z f S Z f S Z f
< +
(1) + 2)): ( ) ( ) ( ) ( )
2
1 1 2
, , , , S Z f S Z f S Z f S Z f
<
+ <
(III) (II): trivial
(II) (I): ( ) ( ) ( ) ( ) , ,
b b
a a
S Z f f x dx f x dx S Z f
( ) ( ) ( ) ( ) 0 , ,
b b
a a
f x dx f x dx S Z f S Z f <
Gilt fr 0: ... ...
b b
a a
> =
, d.h. [ ] , f a b R
Satz 2:
Ist [ ] : , f a b stetig auf [ ] [ ] , , a b f a b R .
Beweis:
Sei 0 > . Nach Satz 13, Kapitel 4 ist f gleichmig stetig auf [ ] , a b .
Zu
[ ] ( ) ( ) 0 , , :
b a
x y a b x y f x f y
> < < .
Whle [ ] , Z a b Z < Z .
Nach Korollar zu Satz 11, 4 [ ] ( ) ( )
1
, , , 1,...,
k k k k k k k k
x x m f M f k n
= = =
Da ( ) ( )
k k k k k b a
x Z f f
< < ,
( ) ( ) [ ] ( ) ( )
1 1 1
, ,
b a
n n n
k k k k k k k b a
k k k
S Z f S Z f M m x f f x x
= = =
<
= = < = (
(Satz 1): [ ] , f a b R
Voraussetzung (II)
-7-
Satz 3:
Sei [ ] : , f a b monoton wachsend/fallend. [ ] , f a b R
1
Beweis:
[ ] ( ) ( ) ( ) ( ) , : , , Z a b S Z f S Z f Z f b f a Z
2
(Satz 1): [ ] , f a b R
Definition 6:
Sei [ ] : , f a b
3
.
(I) Sei { } [ ]
0 1
, ,..., ,
n
Z x x x a b = Z und fr { } 1,..., k n sei [ ]
1
,
k k k
x x
.
Dann heit ( )
1
: ,...,
n
= eine Zwischenpunktauswahl fr Z und
( ) ( )
1
, ,
n
k k
k
S Z f f x
=
=
=
Lemma 3:
Sei [ ] : , f a b und es existiere ( )
0
lim , , :
Z
S Z f J
= , f beschrnkt auf [ ] , a b
Beweis:
Zu [ ] 1 0 , Z a b = > Z und fr Z gilt: ( ) , , 1 Z S Z f J < <
Sei { }
0
,...,
n
Z x x Z = < . Sei { } 1,..., i n .
Fr { } { } 1,..., \ k n i whle [ ]
1
,
k k k
x x
. Dann gilt fr [ ]
1
,
i i
x x x
:
( ) ( ) ( ) ( )
1 1
1
1 1
n n
i k k k k
k k
i
k i k i
f x x f x J f x f x J
x
= =
(
(
+ < +
(
(
Das heit f ist auf [ ]
1
,
i i
x x
R existiert.
In diesem Fall ist ( ) ( )
0
lim , ,
b
Z
a
S Z f f x dx
.
Beweis:
: Fr [ ] , Z a b Z und fr Z gilt:
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
, ,
, , , ,
b
a
S Z f f x dx S Z f
S Z f S Z f S Z f
( ) ( ) ( ) ( ) , , , ,
b
a
S Z f f x dx S Z f S Z f
(Satz 1): ( ) ( )
0
lim , ,
b
Z
a
S Z f f x dx
: Es existiere ( )
0
: lim , ,
Z
J S Z f
= <
( )
1
: ,...,
n
= ist eine Zwischenpunktauswahl fr Z .
( ) ( )
4 4
1 1
, ,
n n
k k k k
k k
M x f x S Z f J
= =
< = < +
1
, d.h. ( )
2
, S Z f J
<
Analog: ( )
2
, J S Z f
<
( ) ( ) ( ) ( )
2 2
, , S Z f S Z f J J
< + =
(Satz 1): [ ] , f a b R
1
Folgt aus
( )
4
, , Z S Z f J
< <
-9-
b) Eigenschaften des Riemann-Integrals
Satz 5:
(I) Ist [ ] [ ] , , , f a b f a b R R und
( ) ( ) ( )
b b
a a
f x dx f x dx =
(Homogenitt)
(II) [ ] [ ] , , , f g a b f g a b + R R und
( )( ) ( ) ( )
b b b
a a a
f g x dx f x dx g x dx + = +
(Addivitt)
(III) [ ] , , f g a b R und gilt fr [ ] ( ) ( ) , : x a b f x g x ,
( ) ( )
b b
a a
f x dx g x dx
(Monotonie)
(IV) Sei a c b < < . Dann gilt: [ ] [ ] [ ] , , , f a b f a c f c b R R R
( ) ( ) ( )
b c b
a a c
f x dx f x dx f x dx = +
(Addition bezglich des Integrationsintervalls)
Beweis:
(II) [ ] , Z a b Z , fr Z : ( ) ( ) ( ) , , , , , , S Z f g S Z f S Z g + = +
( ) ( ) ( ) , ,
b b
a a
S Z f g f x dx g x dx +
( ) ( ) ( ) ( ) , , , ,
b b
a a
S Z f f x dx S Z g g x dx +
[ ] 0 0 , Z a b > > Z , fr Z : Z <
( ) ( ) ( ) ( )
2 2
, , , ,
b b
a a
S Z f f x dx S Z g g x dx
< <
+ <
( ) ( ) ( )
0
lim , ,
b b
Z
a a
S Z f g f x dx g x dx
+ = +
(III) Es reicht zu zeigen: [ ] [ ] ( ) ( ) , , , : 0 0
b
a
f a b x a b f x f x dx
Gilt fr [ ] ( ) , : 0 x a b f x , [ ] ( ) ( ) , : , 0 0
b
a
Z a b S Z f f x dx
Z
-10-
(IV) : Sei [ ] , f a b R und 0 > vorgegeben.
{ } [ ]
0
,..., ,
n
Z x x a b c Z = Z und ( ) ( ) , , S Z f S Z f <
Sei { } { }
1 0 2
: ,..., , : ,...,
n
Z x c Z c x = = , [ ] [ ]
1 2
, , , Z a c Z c b Z Z
1
und
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
1 2
1 2
, , ,
, , ,
S Z f S Z f S Z f
S Z f S Z f S Z f
= +
`
= +
)
( ) ( )
2
1 1
2
, , , , S Z f S Z f S Z f S Z f
| | | |
<
| |
\ \
[ ] [ ] , , , f a c f c b R R
Zur Gleichung:
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
, ,
, ,
b
a
c b
a c
S Z f f x dx S Z f
S Z f f x dx f x dx S Z f
( ) ( ) ( ) ... ... , ,
b c b
a a c
S Z f S Z f f x dx <
Gilt fr 0: ... ... ...
b c b
a a c
> = +
: als bung zum Selbermachen
D , , : f g D
{ } max , : f g D ist definiert durch { } ( )( ) ( ) ( ) { }
max , : max , f g x f x g x = ,
{ } min , : f g D ist definiert durch { } ( )( ) ( ) ( ) { }
min , : min , f g x f x g x =
{ } : , : max , f D f f O
+ +
= + positive Teil von f
{ } : , : max , f D f f O
= negative Teil von f
, , ,
2 2
f f f f
f f f f f f f f
+ + +
+
= = + = =
{ } { } max , , min ,
2 2
f g f g f g f g
f g f g
+ + +
= =
Satz 6:
(I) Sei
[ ] [ ] ( ) [ ] [ ]
, , , , , : , f a b f a b R stetig. [ ] , f a b R
(II) [ ] [ ] , , , , f a b f f f a b
+
R R und ( ) ( )
b b
a a
f x dx f x dx
(III) [ ] { } { } [ ] , , max , , min , , , f g a b f g f g f g a b R R
Ist darber hinaus ( ) 0 g x > fr [ ] , x a b , [ ] ,
f
g
a b R
1
1
Z
,
2
Z
beschrnkt auf
-11-
Beweis:
(I) Fr Intervall [ ] , I a b gilt:
( ) * : ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
,
sup inf sup 2
x I
x I x y I
f x f x f x f y K
= , wobei
[ ]
( )
,
: sup
t
K t
=
Sei 0 > . Da gleichmig stetig auf [ ] , , [ ] 0 , , : s t >
( ) ( )
( ) 2 b a
s t s t
< <
Da [ ] { } [ ] ( ) ( )
0 4
, ,..., , , , R Z
n K
f a b Z x x a b S Z f S Z f
= <
{ } ( ) ( ) { }
{ } ( ) ( ) { }
: 1,..., ;
: 1,..., ;
k k
k k
A k n M f m f
B k n M f m f
= <
`
=
)
1
Sei [ ]
1
: , ,
k k
k A x y x x
gilt: ( ) ( ) ( ) ( )
k k
f x f y M f m f < .
( ) ( ) ( ) ( )
( ) 2 b a
f x f y
<
(mit ( ) * ): ( ) ( )
[ ]
( ) ( ) ( ) ( )
( )
1
2
, ,
sup
k k
k k b a
x y x x
M f m f f x f y
=
Sei ( ) ( ) : 2
k k
k B M f m f K .
( ) ( ) ( ) ( )
4
, ,
k k k k K
k B k B
x M f m f x S Z f S Z f
< (
4 k k
k B
x
<
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
( )
( )
4
2 2 2
, ,
2
K
k k k k k k
k A k B
k k b a
k A k B
b a
M f m f x M f m f x
x
S Z f S f
x
Z
K
< <
= + ( (
+
<
+
=
=
(Satz 1): [ ] , f a b R
(II) Man nehme: ( ) t t = [ ] [ ] , , f a b f a b R R
(III) Man nehme: ( )
2
t t = [ ] [ ]
2
, , f a b f a b R R
[ ] , , f g a b R , ( ) ( ) [ ]
2 2
4 , f g f g f g f g a b = + R
Vereinbarung:
( ) 0
a
a
f x dx =
2
( ) ( ) :
a b
b a
f x dx f x dx =
, falls a b < und [ ] , f a b R
( ) ( ) ( ) , ,
b c b
a a c
f x dx f x dx f x dx a b c = +
mit { } { } min , , , max , , f a b c a b c (
R
1
Die Vereinigung dieser beiden Mengen sind die natrlichen Zahlen von 1 bis n .
2
( ) f x
muss wenigstens im Punkte a definiert sein.
-12-
c) Hauptstze der Differential- und Integralrechnung:
Satz 7:
Sei [ ] , f a b R und [ ] : , F a b sei definiert durch ( ) ( ) :
x
a
F x f t dt =
(I) F ist Lipschitz-stetig auf [ ] , a b
(II) 1. Fundamentalsatz (Fu-Sa):
Ist darber hinaus:
1) f stetig in [ ]
0
, x a b , F ist differenzierbar in
0
x und ( ) ( )
'
0 0
F x f x = .
2) f stetig auf [ ] [ ] ( ) ( )
'
, , : a b x a b F x f x =
Beweis:
(I) Sei ( ) [ ] { }
: sup ; , K f t t a b = . Fr [ ] , , : x y a b
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
y x x x
a a y y
K
f t dt f t dt f F x F t dt f t dt y
= =
( ) ( )
x
y
F x K dt F x y K y =
1
(II) Sei f stetig in
0
x . Sei 0 > .
[ ] ( ) ( )
0 0
0 , : t a b t x f t f x > < <
Sei [ ]
0
, 0 x a b x x < < .
( ) ( )
( ) ( ) ( )
( )
( ) ( )
( )
0
x
x
0
0
0
0 0 0
0 0
=
1
x
x
x x
a a
f t dt
f t dt
F x F x
f x f t dt f t dt x x f x
x x x x
=
(
(
(
(
=
(
(
( ) ( ) ( ) ( )
0 0
0
0 0
0 0 0
1 1
x x
x x
x x
f t f x dt f t f x dt
x x x x x x
= (
Da fr [ ]
0
, t x x bzw. [ ]
0
, x x gilt:
0 0
t x x x <
( ) ( )
( )
0
0
0
0
lim
x x
F x F x
f x
x x
, ( ) ( )
'
0 0
F x f x =
2
Bemerkung: f stetig auf [ ] [ ] ( ) ( ) , , : a b x a b F x f x =
3
1
K ist hier die Lipschitz-Konstante.
2
Daraus folgt 1) von (II)
3
f
ist Ableitung einer differenzierbaren Funktion
Satz 5 (IV)
Satz 5 (III)
-13-
Definition 7:
Sei I
1
ein Intervall. : f I
(I) Ist : F I eine auf I differenzierbare Funktion, sodass ( ) ( )
'
: x I F x f x = ,
so heit F eine Stammfunktion von f auf I .
Lemma 4:
Besitzt : f I eine Stammfunktion F auf I
(I) Fr c ist F c + eine Stammfunktion von f auf I .
(II) Ist : G I irgendeine Stammfunktion von f auf I ,
( ) ( ) : c x I G x F x c = +
(II) Die Menge der Stammfunktion von f auf I heit auch das unbestimmte Integral von
f auf I und wird mit ( ) f x dx
2
oder f
bezeichnet, also:
( ) { : : ; f x dx F I F =
auf I
( ) ( ) f x dx F x c = +
auf I
4
Beispiele:
1)
1
1
x
x
+
=
+
auf ( )
( )
, 0
0,
und ( ) 0, + , falls { }
{ }
0
0
\ 1
\ 1
2) ln
dx
x
x
=
auf ( ) , 0 und ( ) 0, +
3)
x x
e dx e =
auf
4) cos sin x dx x =
, sin cos x dx x =
auf
1
Nur sinnvoll, wenn nicht ausgeartet.
2
Sieht so aus als wre es integrierbar, muss es aber nicht sein. Umkehrung muss nicht gelten, also integrierbare Funktionen mssen
keine Stammfunktionen besitzen.
3
Bezeichnungsweise ist nicht ganz korrekt, hat sich aber mit der Zeit eingebrgert.
4
Aus diesen beiden folgt eben, dass F immer eine Stammfunktion von
f
ist.
-14-
Korollar zu Satz 7 (II):
(I) Sei f stetig auf [ ] , a b und F eine Stammfunktion von f auf [ ] , a b
( ) ( ) ( )
b
a
f t dt F b F a =
(II) Sei [ ] : , F a b = differenzierbar auf [ ] , a b und
'
F stetig auf [ ] , a b (d.h. F ist stetig
differenzierbar auf [ ] , a b )
( ) ( ) ( )
'
b
a
F t dt F b F a =
Beweis:
(I)
1
Sei [ ] : , G a b definiert durch ( ) ( ) :
x
a
G x f t dt =
(Satz 7 (II)): [ ] ( ) ( ) ( )
'
, : x a b G x f x F x = =
(Lemma 4): [ ] ( ) ( ) , : c x a b G x F x c = +
x a =
2
: ( ) ( ) ( ) 0 G a F a c c F a = = + =
(Satz 7 (II)): [ ] ( ) ( ) ( ) , : x a b G x F x F a =
x b = : ( ) ( ) ( )
b
a
f t dt F b F a =
Schreibweise: ( ) ( ) ( ) ( ) : | :
b
b
a
a
F x F x F b F a = = (
Bemerkung:
Satz 7 (II)
3
: f stetig auf [ ] ( ) ( ) [ ] , ,
x
a
d
a b f t dt f x x a b
dx
=
Korollar zu Satz 7 (II)
4
: F stetig differenzierbar auf [ ] , a b ,
( ) ( ) ( ) [ ] ,
x
a
d
F t dt F x F a x a b
dx
=
5
1
Nur (I), weil (II) direkt aus (I) folgt.
2
Dient zur Bestimmung von c .
3
Erst integrieren, dann differenzieren.
4
Erst differenzieren, dann integrieren.
5
Man erhlt fast
( ) F x
, nur dass man hier noch den Schnheitsfehler, die additative Konstante,
( ) F a
hat.
-15-
Satz 8: (2. Fundamentalsatz)
Sei [ ] , f a b R und f besitze eine Stammfunktion F auf [ ] , a b ( ) ( ) ( )
b
a
f t dt F b F a =
Beweis:
Fr { } [ ]
0
,..., ,
n
Z x x a b = Z gilt: ( ) ( ) ( ) ( )
1
1
n
k k
k
F b F a F x F x
=
= (
Nach Satz 6, 5: ( ) ( ) ( ) ( )
1 1
, 1,...,
k k k k k k k
x x F x F x f x k n
= =
( ) ( ) ( ) ( )
1
, ,
n
k k
k
F b F a f x S Z f
=
= =
, wobei ( )
1
: ,...,
n
=
0 Z . Dann folgt mit Satz 4: ( ) ( ) ( )
b
a
F b F a f t dt =
-16-
d) Integrationsmethoden:
, f g differenzierbar auf [ ] , a b
( ) ( )
( )( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ ]
'
' '
,
b
a
f g x f b g b f
b b b
a
a
a
a
a
g
f g x f x g x f x g x x a b dx dx dx
=
= +
Satz 9: (partielle Integration)
Seien , f g differenzierbar auf [ ] , a b , [ ]
' '
, , f g a b R .
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
' '
b b
a a
f x g x dx f b g b f a g a f x g x dx =
Beispiel:
( )
( )
2 2
'
2
3 1
2 4
1
2 2
2
3 1
1 2 2 4
1 1
ln ln | 2ln 2
x x
x
f x
g x
x dx
x x dx x dx
= =
= =
Satz 10: (Substitutionsregel)
Sei [ ] : , a b stetig differenzierbar auf [ ] , a b und
[ ] ( )
: , f a b stetig.
( ) ( ) ( ) ( )
( )
( )
'
b
b
a a
f x x dx f u du
=
Beweis:
Nach Folgerung 1 zu Satz 14, 4:
[ ] ( )
, a b ist ein abgeschlossenes beschrnktes
Intervall.
Nach Satz 7 (II) besitzt f eine Stammfunktion F auf
[ ] ( )
, a b .
Nach der Kettenregel ist F differenzierbar fr [ ] , x a b und
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
'
' ' '
F x F x x f x x = = , d.h. F ist eine Stammfunktion
von ( )
'
f auf [ ] , a b
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( )
( )
( )
( )
( )
'
| |
b
b
b
a
a a
b
a
F x F b f x x dx F u F a f u du
= = = =
Beispiel:
0 , 1 , 1
ln
b
a
dt
a b a b
t t
< < >
1
( ) ( )
'
1
ln ,
t
t t t = = , ( )
1
u
f u =
( ) ( ) ( )
ln
ln
'
ln
ln
ln ln ln ln ln
ln
b b b
b
a
a a a
dt du
f t t dt u b a
t t u
= = = =
1
Die Einschrnkungen fr a und b mssen sein, weil ln an der Stelle 0 nicht definiert ist.
( ) ( )
'
1
ln ,
x
f x x f x = = ,
( ) ( )
2
'
2
,
x
g x g x x = =
-17-
e) Mittelwertstze der Integralrechnung
1
Sei [ [ : , f a b . Fr jedes n :
( ) ( ) ( ) ( )
[ [
( ) ( ) ( )
0 1 1
, ,..., ,
n n n n n n n
n k k k
b a
Z x x x a b x x x
n
= = = Z
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( ) 1
1
...
1
:
n n
n
n n n
n k k
k
f x f x
f f x x
n b a
=
= =
2
Ist [ [ ( )
( )
1
, lim
b
n
n
a
f a b f f x dx
b a
R .
3
Satz 11: (1. Mittelwertsatz der Integralrechnung)
Sei [ [ : , f a b stetig ( )
( )
( ) ( ) ,
b
a
a b f x dx f b a =
Beweis:
Da F stetig auf [ [ , a b (Satz 7 (II)): f besitzt eine Stammfunktion [ [ : , F a b und
( )
( )
( )
b
a
f x dx F b F a =
.
Da f differenzierbar auf [ [ , a b (1. Mittelwertsatz der Differentialrechnung):
( ) ( )
( )
( )
( )
( )
'
,
f
a b F b F a F b a
=
=
die Behauptung
Satz 12: (Erweiterter 1. Mittelwertsatz der Integralrechnung)
Sei f stetig auf [ [ , a b , [ [ , g a b R und [ [
( )
, : 0 x a b g x (oder: [ [
( )
, : 0 x a b g x )
[ [ ( )
( ) ( )
( )
( )
, *
b b
a a
a b f x g x dx f g x dx =
Ist g stetig auf [ [ ( ) ( ) , , * a b a b gilt.
1
Rationale Funktionen lassen sich im geschlossenen Intervall immer integrieren durch partielle Zerlegung.
2
( )
n
f
ist das arithmetische Mittel,
1
b a
ein notwendiger Faktor,
( )
( )
( )
1
n
n n
k k
k
f x x
=
, da 0 g .
Ist
( ) ( ) ( )
0 0
b b
a a
g x dx f x g x dx = =
die Behauptung fr [ [ , a b
Ist
( )
0
b
a
g x dx
, so setze
( ) ( )
( )
:
b
a
b
a
f x g x dx
g x dx
=
(aus ( )
2
* ): ( ) ( )
1 2
f x f x
(mit Zwischenwertsatz): [ [ ( ) , a b f =
die Behauptung
Zusatz: (als bung)
[ [
( )
, , 0 0
b
a
h a b h h x dx
R bekannt!
h stetig auf [ [ [ [ ( )
( )
0 0
, , 0, , 0 0
b
a
a b h x a b h x h x dx
Beispiel:
1
39 8
0
sin x x dx
Definiere: [ [ , : 0,1 f g , ( )
8
sin f x x = , ( )
39
g x x =
, f g stetig,
( )
[ [ 0 0,1 g x x
3
(Satz 12): ( )
1
40
1 1
39 8 8 39
1
40
0 0
0,1 sin sin x x dx x x dx = <
4
1
39 8
1
40
0
0 sin x x dx < <
1
[ [ , x a b
2
Die Ungleichung gilt auch fr die Integrale.
3
( ) 0 g x
liefert ein einheitliches Vorzeichen
4
Aufgrund von:
( )
( )
1
39 1 39 1 39 1
0
1 1 1 1
1 0
1 39 1 39 1 40
n
x dx F x x
n
= = = =
-19-
Satz 13: (2. Mittelwertsatz der Integralrechnung)
Seien [ [ , : , f g a b . f sei monoton und (stetig differenzierbar
1
)
2
auf [ [ , a b ,
g sei stetig auf [ [ [ [ , , a b a b
( ) ( ) ( ) ( )
( )
( )
b b
a a
f x g x dx f a g x dx f b g x dx
=
Beweis:
Sei f mon auf [ [ , a b .
Sei [ [
( ) ( ) : , , :
x
a
G a b G x g t dt =
.
(1. Fu.-Satz): G ist stetig differenzierbar auf [ [ , a b und [ [
( ) ( )
'
, : : x a b G x g x =
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
' '
b b b
b
a
a a a
f x g x dx f x G x dx f x G x f x G x dx = =
3
Da f [ [
( )
'
mon , : 0 x a b f x .
'
, G f stetig auf [ [ , a b (Satz 12): ( ) , a b
( ) ( )
( )
( )
( ) ( )
( )
[ [
' '
b b
a a
f x G x dx G f x dx G f b f a = =
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
( )
[ [
( )
( ) ( ) ( ) ( ) [ [
( ) ( )
( )
( )
b
a
b
a a
f b G b G f b f a
f a
f x g x dx
f a g x dx f b g x G f b G b x G d
= =
=
4
1
Funktion differenzierbar, Ableitung stetig
2
Auch ohne diese Voraussetzung beweisbar, jedoch dann schwerer. (Auslassungszeichen: ) Die Funktion ist differenzierbar und die
Ableitung ist stetig.
3
b
a
bedeutet in den Grenzen
4
Dieser Ausdruck knnte lnger sein, wenn man noch
...
a
a
mit aufschreiben wrde, da diese Integrale jedoch immer null sind, wurden
sie weggelassen.
Partielle Integration
-20-
f) Uneigentliche Integrale
Bisher
1
: kompaktes Integrationsintervall,
beschrnkter Integrand
Sei [ ) ( ) : , f a a .
Fr t a sei
[ [ , a t
f Riemann-integrierbar ber [ [ , a t , kurz: [ [ , f a t R
( ) ( ) ( ) :
t
a
F t f x dx t a =
Definition 8:
Sei [ ) : , f a und [ [ , f a t R fr t a .
Ferner sei [ ) : , F a definiert durch ( ) ( )
:
t
a
F t f x dx =
(I) Besitzt F fr t einen Grenzwert, so sagt man, das uneigentliche Integral
( )
a
f x dx
(II) Besitzt F fr t keinen (eigentlichen) Grenzwert, so sagt man, das uneigentliche
Integral
( )
a
f x dx
sei divergent.
(III) Das uneigentliche Integral
( )
a
f x dx
konvergiert.
Beispiel:
( )
1
dx
x
1
1
1
1 1
=
ln
t
t
dx
x
t
'
1
1
1
1
1
1
!
1
1
1
1
1
1+
, falls
1
1
=
1
1
1
=
divergent
dx
x
'
1
1 =
1
1
1
1
!
1
1
1
1
1
1+
, falls
1
1
Anstelle des letzten Ausdrucks kann man auch folgendes schreiben:
1
1
n
n
Die harmonische Reihe: divergiert fr 1 , konvergiert fr 1
1
Auf den folgenden Seiten wird gezeigt, dass diese Voraussetzungen nicht zwingend notwendig sind.
-21-
Satz 14: (Cauchy-Konvergenzkriterium)
Sei [ ) [ [ : , , , f a f a b t a R .
Das uneigentliche Integral
( )
a
f x dx
konvergiert
[ ) [ )
0
0 , , , t a t s a mit ( )
0
:
s
t
s t t f x dx <
Beweis:
Aus Satz 17, Kaptitel 4, da
( ) ( ) ( )
s
t
F s F t f x dx =
Beispiel:
1
sinx
dx
x
Fr
( )
( )
'
1
2
cos cos
1 : sin
s s
s
x
t
g x f x
t t
x x
s t x dx dx
x x
=
, da
( ) ( )
2
'
1
cos ,
x
g x x f x
= =
1
2
sin 1 1 2
s
s s
t t
t
x dx
dx
x s t x t
=
= <
Sei 0 . Whle
0
2 2
0
:
t
s t t t
<
= <
.
(Satz 14):
1
sin
x
dx
x
konvergent.
Proposition 3:
Sei [ ) [ [ : , , f a f a t t a R .
Ist das uneigentliche Integral
( )
a
f x dx
1
Beweis:
( ) ( )
s s
t t
f x dx f x dx
1
Die Umkehrung gilt nicht, siehe Beispiel.
-22-
Beispiel:
1
sin
x
dx
x
Zeige: ( )
( )
2 n
A n
divergent. Fr 2 n ist
( )
( ) ( )
2 2
1 1
sin 1
sin
k k
n n
k k
k k
x
A n dx x dx
x k
= =
=
( ) ( )
( )
1
2 2
1
1 2
1 sin
k
n n
k
k k
k
A dx
k
n x
k
= =
= =
fr n
( )
( )
2 n
A n
ist divergent
1
sin
x
dx
x
divergent.
Satz 15: (Vergleichskriterien)
Seien [ ) ( ) , : , f g a a und [ [ , , f g a t R fr t a .
(I) Majorantenkriterium:
Ist
( ) ( )
f x g x fr
0
x x (ein
0
x a ) und ist
( )
a
g x dx
1
konvergent
( )
a
f x dx
konvergiert absolut.
(II) Minorantenkriterium:
Ist ( ) ( ) 0 g x f x fr
0
x x (ein
0
x a ) und ist
( )
a
g x dx
divergent
( )
a
f x dx
divergent.
(III) Grenzwertkriterium:
Ist ( ) 0 f x , ( ) 0 g x fr
0
x x und existiert ( )
( )
( )
0, lim
x
f x
l l
g x
=
( )
a
f x dx
und
( )
a
g x dx
= und konvergiert
( ) ( )
a a
g x dx f x dx
konvergent.
Beweis
2
:
(Vergleich zu Satz 3, Kapitel 3)
1
Uneigentliches Integral
2
Analog zu den unendlichen Reihen
-23-
Beispiel:
( )
1
1
x
e x dx
[ )
( )
1
: 1, ,
x
f f x e x
= vergleiche mit [ )
( )
2
1
: 1, ,
x
g g x =
( )
( )
1
0
lim lim 0
x
x x
f x
e x
g x
= =
1
Da
2
1
dx
x
konvergiert.
Bemerkungen:
1) ( [ ( ) [ [ : , , , f a a f t a t a R
( ) ( )
: lim
a a
t
t
f x dx f x dx
=
, falls der Grenzwert existiert.
Die Stze 14 und 15 und Proposition 3 gelten entsprechend.
2) [ [ : , , , f f t s t s R mit t s <
( ) ( ) ( )
( : lim lim c
c s
t s
t c
f x dx f x dx f x dx
=
beliebig ) , falls die
beiden Grenzwerte existieren.
2
Beispiel:
2
1
dx
x
0 2
0
arctan arctan
1 2
s
s
dx
x s
x
= =
fr s
0
0
2
arctan arctan
1 2
t
t
dx
x t
x
= =
fr t
Beachte
3
:
Existiert
( )
lim
t
t
t
f x dx
, dann braucht
4
( )
f x dx
nicht zu existieren.
Beispiel:
[ [ ( )
cos
lim sin lim cos lim cos cos 0
t
t
t
t t t
t
t
x dx x t t
1
= = =
( )
Aber:
0
sin x dx
divergent!
Existiert
( ) ( )
lim
t
x
t
f x dx f x dx
=
, so heit dieser Grenzwert der Cauchysche
Hauptwert fr das uneigentliche Integral von f ber ( ) , .
1
x
e
2
Wenn nicht beide existieren, dann folgt Divergenz.
3
Knnte verfhrerisch wirken?!
4
Kann aber existieren.
C (Nach Cauchy)
-24-
Satz 16: (Integralkriterium)
Sei m . Sei [ ) : , , mon f m f und [ )
( )
, : 0 x m f x .
Fr n m setze ( )
( )
:
n
n
n
k m
m
a f k f x dx
=
=
(I) ( )
n
n m
a
konvergiert
( )
m
f x dx
konvergent
Beweis
1
:
(II) Da mon f auf [ ) [ [ , , m f m t t m R
[ [ ( )
( )
( ) , , 1 : 1 k m x k k f k f x f k
(U1)
2
( )
( )
( )
1
1
k
k
f k f x dx f k
Sei n m :
(U2) ( ) ( )
( )
( )
1
1
1
1
n
n n n
k m k m k m
m
f k f k f x dx f k
= = =
=
3
( )
k m
f k
konvergent ( )
n
k m
n m
f k
=
1
( )
4
beschrnkt
( )
m
f x dx
konvergent.
Zu (I): Fr : 0
n
n m a (nach (U2))
( )
( )
1
1
1 0
n
n n
n
a a f x dx f n
(nach (U1))
(Monotoniekriterium): lim :
n
n
a
=
Es ist ( ) 0
m
a f m = .
1
(II) lsst sich auch aus (I) herleiten.
2
Ungleichung 1
3
Partialsummen
4
Integrand nicht negativ und
mon
Folge der Partialsummen
-25-
Beispiele:
1)
1
1
k
k
2)
( )
( )
2
1
0
ln
k
k k
[ )
( )
( )
1
: 2, ,
ln
f f x
x x
=
mon f auf [ ) 2, und ( ) 2 : 0 x f x
( )
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
1 1 1
2
2
2
1 1 1 1 1
1 1 ln ln ln2
ln
ln ln ln ln ln ln2
t
t
t
x t
dx
x x
x t
'
1 1
1
1 =
1
1
( )
1
1
1
=
!
1
1
1
1 =
1
1
1
1+
, falls
0,
1
1
=
( )
( )
1
2
1 1
1 ln2
ln
dx
x x
'
1
1
1
1
1
1
!
1
1
1
1
1
1
+
, falls
1
0 1
<
(Satz 16):
( )
2
1
ln
k
k k
konvergent 1
3) ( ) ( )
1
1
x
f x x =
1
1
ln
n
k n
k
a n
=
=
1
1
lim ln :
n
k
n
k
n C
=
1
=
( )
f unbeschrnkt auf [ ) 0,1 ,
( )
1
lim
x
f x
=
Aber: [ [ 0, f t R fr ( ) 0,1 t
1
2 0
2
0
arcsin arcsin arcsin1
1
t
t
t
dx
t
x
= = =
-26-
Definition 9:
Sei [ ) : , f a b und [ [ ( ) , , f a t t a b R .
Sei [ ) : , F a b definiert durch ( ) ( )
:
t
a
F t f x dx =
.
(I) Existiert ( ) lim
t b
F t
, so sagt man , f sei uneigentlich integrierbar ber [ ) , a b oder das
uneigentliche Integral
( )
b
a
f x dx
konvergiere (existiere).
Ist ( ) : lim
t b
J F t
= , so nennt man J den Wert des uneigentlichen Integrals oder das
uneigentliche Integral von f ber [ ) , a b und schreibt:
( )
b
a
f x dx J
.
(II) Existiert ( ) lim
t b
F t
nicht, so sagt man, das uneigentliche Integral
( )
b
a
f x dx
divergiere.
(III)
( )
b
a
f x dx
konvergiert.
Bemerkung:
Schreibweisen: Statt ...
b
a
auch ...
b
a
Ist [ [
( ) ( )
, lim
t b
t b
a a
f a b f x dx f x dx
=
R
Analog:
( ) ( ) ( ) : lim
b b b
t a
a a t
f x dx f x dx f x dx
= =
1
, falls der Grenzwert existiert
Beispiel:
1
0
dx
x
fr 0 eigentliches Integral
Sei
1
1
1
1 1
0 :
ln
t
t
dx
x
t
'
1
1
1
1
1
1
=
!
1
1
1
1
1
1+
, falls
1
1
=
1
0
1
1
divergen
0 :
t
dx
x
'
1
1 =
1
1
1
1
!
1
1
1
1
1
1+
, falls
1
1
<
Stze 14 und 15 und Proposition 3 gelten entsprechend!
z.B. Grenzwertkriterium:
1
( )
b
a
f x dx
ist Riemann-integrierbar.
Satz 7 (I)
-27-
( [ , : , f g a b mit [ [ , , f g t b R fr ( ) , t a b und ( ) ( ) 0, 0 f x g x fr
( [
0
, x a x (fr ein ( [
0
, x a b ) existiere ( )
( )
( )
0, lim
t a
f x
l l
g x
= ,
so sind ( )
b
a
f x dx
und ( )
b
a
g x dx
( [
( )
1
: 0,1 ,
x
f f x e x
= vergleichen mit ( [
( )
1
: 0,1 , g g x x
=
( )
( )
1
1
0 0
lim lim 1
x
x x
f x e x
g x x
= =
1
1
0
x
e x dx
konvergiert
1
1
0
x dx
konvergent 0
( ) [ [ : , , , f a b f t s R fr , t s mit a t s b < < <
( ) ( ) ( ) ( ) : lim lim
b b c s
t a s b
a a t c
f x dx f x dx f x dx f x dx
= =
,
wobei ( ) , c a b beliebig fest und vorausgesetzt, dass beide Grenzwert existieren.
1
1 1 1
0 0 1
:
x x x
e x dx e x dx e x dx
=
Definition 10:
Die Funktion ( ) : 0, , definiert durch
( )
1
0
:
x
e x dx
( )
'
1
0 :
t t
t
x x x
g x
f x
t e x dx e x e x dx
< < =
1
1 1
1 1
0
1 1 1
t t
t
x t x x
e e
e x dx e t e x dx e x dx
=
=
2
1 1 1
1 1
1 1
0
t
x x x
e e
e x dx e e x dx e x dx
=
=
( )
( )
1
0
1
lim lim 1
t
x x
t
e x dx e x dx
= =
(II) durch vollstndige Induktion:
0 n = :
( ) [ [
0
0 0
0 1 lim lim
t
t
x x x
t t
e dx e dx e
= = = =
( ) lim 1 1 0!
t
t
e
= = =
Annahme: Es gilt ( ) 1 ! n n =
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 2 1 1 1 1 1 ! 1 ! n n n n n n n = = = =
Sei 1 0 0 1 1 < < < < und ( ) 1 ist definiert!
Definiere: ( )
( ) 1
:
=
Fr 0 , n gilt:
( ) ( ) ( ) ( )( ) ( ) 1 1 1 2 2 ... n n n n n n = = = =
( )( )( ) ( ) 1 2 3 ... n n n =
Sei [ [ 0, , : n < =
3
, also 1 0 1 n n n < < < <
1
Im ersten Integral steht x
anstelle von
1
x
, weil : 1 = .
2
( ) ( )
'
,
x x
f x e f x e
= =
( ) ( )
' 1
, g x x g x x
= =
3
[ [ ist Gauklammer.
(I) Voraussetzung
-29-
Definition 11:
Fr 0, < , definieren wir:
( )
( )
( )( ) ( )
:
1 2 ... 1
n
n
=
, wobei
[ [
: n =
-30-
6. KAPITEL: DAS RIEMANNSCHE INTEGRAL............................................................ 1
a) Definition und Existenz des Riemannschen Integrals.................................................................. 2
Definition 1: .............................................................................................................................................. 2
Definition 2: .............................................................................................................................................. 2
Lemma 1: ................................................................................................................................................. 3
Definition 3: .............................................................................................................................................. 3
Definition 4: .............................................................................................................................................. 3
Lemma 2: ................................................................................................................................................. 3
Proposition 1: ........................................................................................................................................... 4
Definition 5: .............................................................................................................................................. 4
Satz 1: (Riemannsches Integrabilittskriterium) ...................................................................................... 5
Satz 2: ...................................................................................................................................................... 6
Satz 3: ...................................................................................................................................................... 7
Definition 6: .............................................................................................................................................. 7
Lemma 3: ................................................................................................................................................. 7
Satz 4: ...................................................................................................................................................... 8
b) Eigenschaften des Riemann-Integrals.............................................................................................. 9
Satz 5: ...................................................................................................................................................... 9
Satz 6: .................................................................................................................................................... 10
Vereinbarung: ......................................................................................................................................... 11
c) Hauptstze der Differential- und Integralrechnung:.................................................................... 12
Satz 7: .................................................................................................................................................... 12
Definition 7: ............................................................................................................................................ 13
Lemma 4: ............................................................................................................................................... 13
Korollar zu Satz 7 (II):............................................................................................................................. 14
Satz 8: (2. Fundamentalsatz) ................................................................................................................. 15
d) Integrationsmethoden:........................................................................................................................ 16
Satz 9: (partielle Integration) .................................................................................................................. 16
Satz 10: (Substitutionsregel) .................................................................................................................. 16
e) Mittelwertstze der Integralrechnung............................................................................................. 17
Satz 11: (1. Mittelwertsatz der Integralrechnung) .................................................................................. 17
Satz 12: (Erweiterter 1. Mittelwertsatz der Integralrechnung)................................................................ 17
Satz 13: (2. Mittelwertsatz der Integralrechnung) .................................................................................. 19
f) Uneigentliche Integrale....................................................................................................................... 20
Definition 8: ............................................................................................................................................ 20
Satz 14: (Cauchy-Konvergenzkriterium) ................................................................................................ 21
Proposition 3: ......................................................................................................................................... 21
Satz 15: (Vergleichskriterien) ................................................................................................................. 22
Satz 16: (Integralkriterium)..................................................................................................................... 24
Typ II uneigentlicher Integrale: unbeschrnktes Integral ....................................................................... 25
Definition 9: ............................................................................................................................................ 26
Definition 10: .......................................................................................................................................... 27
Proposition 4: ......................................................................................................................................... 28
Definition 11: .......................................................................................................................................... 29