OSMANLI TOPLUMSAL DZEN GR

lber Ortaylnn deyiiyle1 nc Roma olarak adlandrlabilecek Osmanl mparatorluunun, hkm srd geni corafyada bugn otuz , ulus devlet bulunmaktadr.2 Osmanl toplumunun yaps ite bu Pax - Ottomana3 iinde yaayan ok eitli etnik guruplar ile onlarn dil ve dinlerinin karmak bir birleiminden olumutur. Bir yap ve ileyi olarak Osmanl toplumunun temel ayak zerinde durduu sylenebilir. Bu sacayaklarndan birincisini kyllk, ikincisini millet sistemi ve ncsn ise ynetici sekinlerin yani patrimonyal devletin4 byk bir dikkatle denetleyip gzettii denge hali oluturmaktayd. On altnc yzyln ortalarnda krk milyona yaklaan nfusunun5 ok byk blm tpk dnemin dier imparatorluk ve siyasi birimlerinde olduu gibi kyllk ve dolaysyla tarm zerinden elde edilen gelire dayanmaktayd.6 Kylln temelinde ise ift - hane sistemi, devlete ait kk araziyi ileten ataerkil aile tipi yer alyordu. Tarihsel bir inceleme nesnesi olarak Osmanl toplumunun en baat zelliklerinden biri olan millet sisteminin arka plannda ise Ehl-i Kitab anlay ve onu srdren slami uygulama bulunurken, ynetici sekinlerin temel hedefi tm bu toplumsal yap ve ileyii ayakta tuttuu dnlen, ezel - ebet denge olgusunu gzetmekti. Denge, herkesin bulunduu tabaka ve millet sistemi iinde kalmasnn birincil ncelik grlmesi, toplumsal yapnn dnmnn isel geliimine braklmasyd.7

1 2

lber Ortayl (2004), Osmanl Bar, Ufuk Kitaplar, stanbul, sayfa 13-22 L.Carl Brown (2000), mparatorluk Miras-Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas, (ev. Gl aal Gven), letiim Yaynlar, stanbul, sayfa 9 -12. Burada yer alan listeye bamszlklarn yeni kazanan Kosova ve Karadada eklenmitir.(Murat Kul) 3 Ortayl, age, sayfa 11 4 Halil nalck (1999), Halil nalck ile Sylei-Osmanl Tarihi En ok Saptrlm, Tek Yanl Yorumlanm Tarihtir, Osmanl zel Says, Cogito- Aylk Dnce Dergisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul sayfa 39 5 Kemal H. Karpat (2002), Osmanl Modernlemesi-Toplum, Kuramsal Deiim ve Nfus, (ev. Akile Zorlu Durukan ve Kaan Durukan), mge Kitabevi, sayfa 42. 6 Karpat, age, 12-13. Karpatn ayrmlamas ise yledir; Osmanl toplumsal dzeninin iki temel kurumundan biri, dini ve etnik snrlar aan drt tabakal (askerler, brokratlar, zanaatkar ve tccarlar ile reaya, yani retici snflar) hiyerarik toplumsal dzen, ikincisi ise millet sistemidir. 7 Age, sayfa 13-14-15.

BRNC BLM OSMANLI TOPLUMSAL DZENNN TEMEL: KYLLK

Kuku yok ki Osmanl tabakalamasn, snflarn belirleyen en nemli etken mlkiyet ve zellikle toprak zerindeki tasarruftur. Nfusunun yzde doksan kyl olan bir tarm toplumunda8 kylln durumu incelenmeden btnlkl bir toplum incelemesi yapmakta mmkn grlmyor. Osmanl dzeninde devlet mlk olarak toprak, esas itibaryla iki ana blme ayrlmtr; miri arazi ve mukataal arazi.

1.1 ift-Hane ve Kyllk Miri toprak sistemi, yani devletin plak mlkiyet hakkn elinde tuttuu arazi, merkezi otoriteye btn tarm arazisini ve tarm, dolaysyla yerleik kyly kontrol olana salyordu.9 Ancak miri arazi zellikle hububat ziraati yaplan, yani tarla olarak kullanlan arazi iin geerliydi. Bunun arkasnda ise ehirlerin iaesi, ktlk ve aln nlenmesini dikkate alan bir idari anlay bulunmaktayd. Bu nedenle buday ve arpa tarm yaplan, hububat ekilen tarmsal arazilerin, ba ve baheye dntrlmesi Fatih dneminden itibaren yasaklanmtr.10 Kylln temelinde ise bir ift kz ile ekilen saban yoluyla miri araziyi ileyen ataerkil aile, yani koca, kadn, ocuklar ile evlenmi oullar ve torunlar bulunmaktadr. Aileye tahsis edilen bu arazi satlamaz, blnemez ve kendi bana braklamazd. Arazinin terk edilmesi durumunda aileye ift bozma resmi ad altnda ceza verilebilirdi. Aile reisinin lmesi ve erkek evladn da olmad durumlarda Devlet, arazinin iletme hakkn bakasna aktaryor ancak ailede erkek evlat varsa bive adyla dul ee iletme hakk tannyordu. Kadim tapu sistemine gre kyl, ilettii arazinin plak mlkne sahip olamyor ancak

Halil nalck (2005), Tarihilerin Kutbu-Halil nalck Kitab, (Sylei: Emine aykara), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 151. 9 Halil nalck (2009), Devlet-i Aliyye-Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar I, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 246-247 10 Halil nalck, age, sayfa 247

babadan oluna geen bir iletme dzeni iinde geimini salayabiliyordu.11 Merkezi ynetimin vergi mkellefi olarak tand temel birim ite bu yapdan, bir ift kzn srebildii hububat ekili arazi ve onu ileten aileden olumaktayd. nalck, Osmanl mparatorluunun temelinde yer alan bu sistemin ayn corafya zerinde hkm srm Roma ve Bizans imparatorluklar tarafndan da temel mali birim olarak kabul edilip kylnn korunduunu belirtir.12

te yandan mutlaka vurgulanmas gereken bir baka nemli nokta ift-hane sisteminin ardndaki siyasal zihniyete ilikindir. Karpat; iftliklerin oluumu ve gelimesinin arkasnda pazar glerinden ok, hukuki ve politik nedenler vardr.13 Derken, benzer bir deerlendirmeyi, Osmanl sosyal yaps zerine yaptm almalar, tarmsal topraklar ve kyl emei zerindeki Osmanl devlet denetiminin, imparatorluun toplumsal ve ekonomik adan deimemesinde nemli bir etken olduu kuramn destekliyor.14 ifadesiyle, Halil nalckda yapmaktadr. Ksaca vurgulamak gerekirse, Osmanl toplumu temel yap olarak kyl bir toplumdu ve merkezi ynetimi askeri bir vesayeti besleyen tarmsal fazlay kaynak haline getiren vergi sistemi zerine kurulmutu.15 Bu zihniyetin temelinde ise mparatorluun uzun sre ayakta kalmasn salayan denge istei ve aray ile Osmanl ynetici sekinlerinin piyasaya dayanmayan iktisadi kar salama ve zenginleme olgusu bulunmaktayd. Osmanl devlet arazi sisteminin ikinci ksmn mukataal araziler oluturmaktadr. Kylnn tasarrufu dnda, iletilmeyen yahut arazinin kyl tarafndan herhangi bir nedenle terk edildii durumlarda belirli bir kira karlnda nc kiilere iletilmesi amacyla bir arazinin braklmasna mukataal arazi uygulamas deniliyordu.16 Bu yapnn zerinde ise Osmanlnn klasik dnemine damgasn vuran tmar sistemi bulunmaktayd.
11 12

nalck, age, sayfa 246-248 nalck, age, sayfa 252-253 13 Kemal Karpat (2002), age, sayfa 59 14 Halil nalck (2000), Mirasn Anlam: Osmanl rnei, (Ed. L. Carl Brown), mparatorluk Miras, letiim Yaynlar, stanbul, sayfa 34 15 Taner Timur (1989), Osmanl almalar lkel Feodalizmden Yar Smrge Ekonomisine, V Yaynlar, Ankara, sayfa 29 16 Halil nalck (2003), Osmanl Uygarl, (Ed. Halil nalck ve Gnsel Renda), T.C. Kltr Bakanl, stanbul, sayfa 173

1.2. Tmar Sistemi Tmar sistemi de tpk ift-hane uygulamasnda olduu gibi Bizans geleneine dayanmaktadr. Sistem, 1. Murat, (1362 - 1389) dneminde sava beylerin, gazilerin hazine zerindeki etkilerini azaltmak amacyla balatlm ve giderek devletin kyly denetleyerek tarmsal arta el koymasnn en nemli arac haline gelmitir.17 Kurulu ve ykseli dneminin balarnda, merkezi ynetim genellikle savalarda baar ve cesaret gsteren askeri nderler arasndan, yani kl ehli iinden tmarl sipahi atard. Bu kiiler, devlet adna mlkn korunmasn, iletilmesini ve geimini salar, bunun karlnda ise tahsisli araziden elde ettii gelirle toplad asker, (cebeli) ve iae yoluyla merkezin ihtiya duyduu anda yardmc olurdu. Yllk gelirinin yksekliine gre, tmar, zeamet ve has olarak adlandrlan18 sistemin en nemli noktas, tmarn balang itibaryla bir hukuki hak olarak deil, devlete hizmet karl yalnzca hizmet edene tahsis edilmi olmasyd. Mlk, yine devletindi. Uygulamada zeamet ve has gibi yksek gelirli tmarlar, ynetici sekinler ile saray ahalisi ve padiah soyuna tahsis edilirdi. Bu durumu deer retmeyen iktisat olarak tanmlayan Trkne, pazar mekanizmasndan deil, statden kaynaklanan deerlerin hakim olduu bu anlay ve uygulamann, iktidar ile zenginlik arasnda Batdakinin aksine bir seyir izlemesine yol atn savunmaktadr. Trkneye gre Batda retim aralarnn mlkiyetine sahip olmak iktidara yaklatrc bir ara iken, Osmanlda siyasi iktidar, ekonomik iktidara yol amtr.19 Tahsisin kiiye deil greve - sfata yaplm olmas iktidarda kalmay bir zorunluluk haline getiriyor, bu durum ise bir yandan sekinler arasndaki mcadeleyi keskinletirirken, bir yandan da ynetici tabakann ikbal sonras karlaabilecekleri bir msadereye, yani edinilmi mlklerinin ellerinden alnmas olaslna kar nlem olarak evladiye vakflar kurmalar ynnde

17

Kemal H. Karpat (2006), Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama, (ev. Dilek zdemir), mge Kitabevi, Ankara, sayfa 226 18 Mbahat S. Ktkolu (1994), Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul, sayfa 543. (Yllk geliri 20 bin akeye kadar olanlar tmar, 20 ile 100 bin ake arasnda olanlar zeamet ve 100 bin akenin zerindekiler has olarak adlandrlyordu.) 19 Mmtazer Trkne (2003), Siyaset, (Ed. Mmtazer Trkne), Lotus Yaynevi, Ankara, sayfa 249

onlar tevik ediyordu.20 Ancak asl nemlisi bu durum Bat tipi bir sermaye snfnn ve sermayenin de nn kesiyordu. Osmanl ynetimi bu dzeni kayda geirmek iin son derece ayrntl tahrir defterleri tutarak sistemin ilemesini ve gelir akn teminat altna almt. Klasik dnemde niancya bal olarak grev yapan Defterhanenin en nemli ii, ite bu arazi kaytlarnn tutulduu tahrirlerdi.21 ster Mslman ister Hristiyan olsun reayann dzenli olarak vergi demesine karlk, tmar sistemine dahil olan tmarl guruplar vergi demiyordu. Bu durum, zellikle geleneksel sipahi sisteminin ortadan kalkt on yedinci yzyl balarndan itibaren merkezdeki iktidar sekinleri arasndaki mcadele ve gerilimi yeni bir boyuta tamtr.

Sistemin k toplumsal, siyasal, iktisadi, kresel ve teknolojik deiimlerin karmak bir sonucuydu. En basit ve gze arpan aklama silah teknolojisindeki Batl deiimin, atl sipahileri sava meydanlarnda arlkl bir g olmaktan karm olmasdr. zellikle Avusturya cephesinde yeni ve daha etkili tfekler kullanan dman piyadeleri karsnda Osmanl tmarl sipahileri yerine Anadoludan toplanan ve aslen reaya olan tfekli sekban birliklerinden yararlanlmaya balanmt.22

Kukusuz saylar giderek artan ve daha az eitimle, ok daha ksa sre iinde orduya yazlabilen reaya kitleleri sava d kaldklar ve cret denmediinde silahl etelere dnyor ve byk bir i gvenlik sorunu oluturuyorlard. Celali isyanlar bu erevede deerlendirilebilir. Bu tr kyl isyanlaryla ilgili en kapsaml almalardan birini yapan Mustafa Akdaa gre durum, arlkla ynetici sekinler ve bunlarn tara balantlarnn on altnc yzyl sonlarndan itibaren kk kyl ve yerel kk beylerin topraklarna el koymalar sonucu ortaya kmt.23 Karpatta, Celali isyanlarnn byk blmnn, (1596 - 1650

20 21

Taner Timur (1989), age, sayfa 30 Mehmet pirli (1994), Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul, sayfa 175 ve devam 22 nalck (2009), age, 187 23 Timur (1989), age, sayfa 48

aras), tarmsal arazilerini merkezi sekinler ve onlarn yerel ibirlikilerine kar kaybeden tmarl sipahilerce ynlendirildiini belirtmektedir.24 Yazar, isyann gerekelerini yle sralar;

Merkezi otoritenin zayflamasna paralel olarak, tarmsal retim ve gelirler der. On

yedinci yzyldaki ran ve Avusturya savalar merkezi otoriteyi daha da zayflatr ve klasik toplumsal - siyasi dzenin zlmesini hzlandrr. Bunlarn tmnn sonucu toplumdaki btn guruplarn kendini yeniden tanmlamas ve zellikle tarada merkez d glerin nem kazanmasdr. rnein Cezayirde 1671de yerel halk nem olarak Osmanl beylerbeyinin hemen ardndan gelen bir aa semi, devamnda bu ahs 25 beylerbeyinden de ne karak yrenin days olmutur.

On altnc yzyl boyunca giderek artan reaya nfusu ve devlete denen ayni vergiden, (Mslmanlar iin r, Hristiyanlar iin hara), nakdi vergiye doru kay eilimi, bu gerilimi trmandran en nemli iki neden olarak vurgulanabilir. Vergi ykmls Osmanl reayasnn, zellikle de Mslman kyllerin kaynaklarn denetimi zerindeki mcadelede edilgen zneler olmadklarn savunan, (kyller blgelerini koruyan mstahkem mevziler ina etmeye ve tahsildarlara kar koymaya balamlard) El - Haj da, nakdi vergiye kayn arkasnda, Osmanl sekinleri arasndaki nakit para kullanmnn artn kant olarak gstermektedir.26

te yandan miri arazi, tmar ve tahrir defterleri sistemi sayesinde imparatorluk brokrasisi btn bir toplumsal retimi ve dzeni denetliyor ancak daha nemlisi nalckn deyiiyle onu yaratabiliyordu. Bu etkileme ve ynlendirme gc sayesinde ift-hane sisteminin k ve dalmas ok uzun bir sre nlenebildii gibi tarmsal arazinin ama d kullanm yahut byk iftliklerin, Bat tarz, bir tr feodal mlke dnmesi de sk biimde engelleniyor ve bylece tutucu ve dengeci bir dzenin devam salanyordu.27

24 25

Karpat (2002), age, sayfa 60 Karpat, age, sayfa 60 26 Rfaat Ali Abou-El-Haj (2000), Modern Devletin Doas, (ev. Oktay zel ve Canay ahin), mge Kitabevi, Ankara, sayfa 41 27 nalck (2009), age, sayfa 253

1.3. ehirler, Ticaret ve Tccar Snf, Vakf Sistemi ve Loncalar Osmanl corafyasnda ehirlerin byk blm daha ok ba ve bahelerle evrili nispeten kk yerleim birimlerinden olumaktayd. ehirlerin nfusunun genel olarak 8 - 10 bin arasnda olduu, Bursann on altnc yzyl ortalarna doru toplam nfusunun 36 bin civarna, yzyln sonlarna doru ise yetmi bine ulat deerlendirilmektedir.28 Balkanlardaki ehirlerin byk blm Anadoluya gre daha da kkt. On altnc yzyl ortalarnda Atinann nfusu 18 bine ancak ulayordu.29 te yandan stanbul, 16. yzyl sonlar itibaryla yaklak 700 bine ulaan nfusuyla Avrupann en byk ehri unvann tamaktayd.30 mparatorluun geni corafyas iinde ehirleri birbirine balayan yollarn gvenliinin grece salanm olmas ve mal tayan kervanlara konaklama alanlar, yani kervansaraylarn ska yaplm olmas ticaretin gelimesine ve zellikle de Bursa, Halep, Kahire, am, Selanik gibi dou - bat ticaret ekseni zerinde bulunan nemli ehirlerin gelimesine ve zenginlemesine yol amt.

Ticaretin evrensel uygulamas faizle bor verme slami anlayn temel yasaklarndan biri olmasna ramen son derece yaygnd.31 Kyl ve zanaat erbabnn retimi ve geliri zerinde devlet denetimi son derece akken tccarlar sermaye sahibi olmaya en yakn snf olarak ticaret yapmaktaydlar. Tccardan anlalan ise nalckn vurgulad gibi yalnz blgeleraras ticaretle uraan veya uzak yerlerden gelen mallar satan byk iadam demekti. 32 retimini ve satn ayn ehirde yapan zanaat erbab ile kk esnaf, bu anlamda tccar kavramnn dnda tutulmutu.33 Merkezi idarenin ticaretin nemine ve tccarn getirisine ilikin tm pratik bilgi ve dikkatine, slamn ticarete ve tccara dair olumlu yorumlarna ramen geni halk kitlelerinin gznde ticarete ve tccara
28

Suraya Faroqh (2009), Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam - Ortaadan Yirminci Yzyla, (ev. Elif Kl), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, sayfa 55 29 Faroqh (2009), age, sayfa 56 30 Bahaeddin Yediyldz (1994), Osmanl Toplumu - Yerleim Durumuna Gre Osmanl Toplumu, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, IRCICA, stanbul, sayfa 471 31 Faroqh (2009), age, sayfa 73 32 nalck (2009), age, sayfa 257 33 nalck (2009), age, sayfa 257

ynelik dlama ve nefret yaygn bir tavr ve ruh haliydi. Benzer bir anlay Osmanl ynetici sekinleri iin de geerliydi. Zenginleen tccar bu gcn siyasal gce dntremiyor, ynetici sekinlerin arasna katlamyordu.34 Ayrca Devlet, ehrin iae ve ibatesinin salanmas amacyla temel tketim mallar zerinde speklasyonu yasaklyor, ancak yerel halkn ihtiyac karlandktan sonra tccarn ihracna izin veriliyor, buday gibi baz mallara ise ktlk dnemlerinde hi verilmiyordu.35

te yandan Anadoluda, Mslman nfusun arlkta olduu ehirlemenin karakteristik zellikleri arasnda merkezde bir camii ve onun etrafnda imar edilen han, hamam ve pazar yeri saylabilir. Konya ve Bursa gibi grece daha byk ehirlerde ktphanesi, imarethanesi, misafirhanesi ve sebilleriyle medrese ve klliyelerde bulunmaktayd. Kukusuz bu klliye ve medreselerin pek ou vakf idareleri altndayd ve buralara gelir elde edebilmek iin bedesten, ar ve dkkanlar da ina edilmiti.36 Temel amac Tanr adna hayr iin belirli bir deeri vakfetmek, balamak olan vakf sistemi, Osmanl toplumsal dzeninin en nemli unsurlarndan biri olarak karmza kmaktadr. Vakf, artnamesini Padiahn bile deitiremedii, dini bir kutsallk iinde mutlak bir koruma altndayd. Bu durum, slami toplumsal gelenein tercih ettii bir hayr - hizmet yntemi olarak grld gibi ayn zamanda ve daha nemlisi, devlet nezdinde gzden den sekinler iin msadereye kar bir nlem olarak kullanlmaktayd. Vakfa ait mlkn ve vakf artnamesinin sahip olduu bu mutlak dokunulmazlk hali ok sayda devlet ricali ile yerel ynetici, (ayan) ve erafn, mlklerini ve dolaysyla ailelerinin geleceklerini gvenceye almalarnda yaygn bir kullanma yol amt.37 Kurulan vakf saylarnn zellikle on yedi ve on sekizinci yzyllarda tarada giderek artm olmasnn bir sonucu da, teknolojik ilerlemeyi destekleyecek, pratik deeri yksek, akademik alanlar yerine, dini ve edebi

34

Karpat (2002), age, sayfa 31. Karpat yle devam ediyor: Btn Osmanl tarihinde Mslman bir tccar ya da zanaatkarn yksek bir greve getirildii ya da danman olarak kullanld, ancak nadir birka durumdadrYnetim tccara, onun mesleki bilgisine ve balantlarna ihtiya duyar ancak onu iktidar ve etki dairesinin dnda tutar. 35 nalck (2009), age, sayfa 259 36 Yediyldz (1994), age, sayfa 471 37 Karpat (2002), age, sayfa 62 ve devam, nalck (2009), age, sa yfa 261, El-Haj (2000), sayfa 46.

alanlarda uzmanlaan daha geleneksel bir snfn glenmesine neden olmasyd. Osmanl tarihinde Lale Devri olarak bilinen dnemi sona erdiren ve daha sonra ynetici sekinler iindeki konum ve arln arttran ulemann ardnda, yenieriler, kk eraf ve esnaf ile yakn ve youn balantlar olan ite bu snf ok nemli bir rol oynamt.38

Osmanl toplumsal dzeninde ne kan nemli guruplardan biri de kukusuz hirfet/esnaf tabakasyd. Bu tabakann iinde yer alan zanaat ve esnaf erbab, mparatorluk ynetiminin yzyllar boyunca byk bir dikkat ve zenle gzleyip, denetledii toplumsal sistemin denge halinin en nemli aralarndan birini oluturmaktayd. ehirlerin yakn blgelerinde retilen snrl hammadde ve kaynaklar kullanan hirfet yeleri, rekabeti ortadan kaldran, sermaye birikimini snrlayan, eit ve teknolojiyi denetleyen, duraan bir ileyii disiplinle izliyordu. On iki ve on nc yzyllarda ortaya kp gelien ahilik geleneini srdren bu tabaka, loncalar halinde rgtlenerek, yelie kabul, uygulamas ve yaay tarzyla benzerlii, adeta birrneklik iinde dengeli bir toplumsal dzen yaratmaktayd. Zenginlii artan yeler yalnzca hirfet sisteminden karlmakla kalmyor, gnlk hayat iinde de yani toplumsal olarak da dlanyordu. Ticari speklasyon kanun d saylyor, hammadde ve teknoloji kullanm nceden belirlenmi ve ortak kullanma alm bir biimde ok kesin kurallara balanyordu. retilen maln kalite ve eitliliinde deiiklik yaplmasna asla izin verilmeyerek olas rekabet ve deiim eiliminin teviki daha en batan nlenmi oluyordu. Merkezi ynetimde hisba ve fiyat denetimi ile ve bunu uygulayan kadya bal muhtesib yoluyla sistemin dengesini gzetmekle ykml klnmt. Byk tccara ynelik bezirgan ve ma drabaz gibi tanmlamalarn zaman iinde negatif toplumsal anlamlar kazanmalar ite bu zihniyet dnyas ile iktisadi anlay ve yaayn bir sonucuydu ve ok daha nemlisi bu durum Mslman bir orta snfn ortaya kn geciktiren ve engelleyen bir tarihsellie de yol amt.39

38 39

Karpat (2002), age, sayfa 63-68-69 nalck (2009), age, sayfa 265-266, Karpat (2006), age, sayfa 143. Karpat, Mslman orta snfn ortaya knn engellenmesi rnei olarak Patrona Halil syann, (1730) vermektedir.

KNC BLM OSMANLI MLLET SSTEM

Osmanl ynetici sekinleri, nfusunun etnik kkeni asndan son derece eitlilik gstermekteydi. Faroqh, bu eitlilii, Bunlar arasnda lkeye tutsak edilerek, ya da kendi isteiyle seyyah ya da snmac olarak gelmi spanyol, talyan, ranl gibi yabanclarda bulunuyordu. ifadesiyle belirtir. 40 Nfusun iinde, devletin ynetici sekinleri iinde olduu kadar Bosnal, Srp, Hrvat, Arap ve Rum unsurlar bulunmaktayd. Hi kuku yok ki kozmopolit bir Akdeniz imparatorluu olarak Osmanl ulus d, ulus st, ok etnili bir toplumsal yapya sahipti ve bu yap millet sistemi olarak adlandrlyordu.

2.1. Millet Sistemi Nedir? Gnmzde yaygn kullanmyla ulus kavram, Avrupa corafyasnda zellikle son be yz yl iinde, Rnesans ve reform hareketleri ile filizlenerek gelien, belirli bir corafya zerinde tarih, kltr, inan ve dil gibi baat deneyimleri paylaan ve kkensel bir ortak gemie atfta bulunan toplumsal varlklar olarak tanmlanmaktadr. Ulus - devletler ise ok daha yeni, yaklak iki yzyllk bir sre iinde bat Avrupadan balayarak dnyaya yaylmlar ve bugnn egemen siyasal birimleri haline gelmilerdir. Hi phe yok ki nihayetinde ulus denilen varlk, siyasal ve psikolojik bir kurgu olarak ancak onun yelerince znel biimde tanmlanabilir.41 Kapitalist retim ilikileri zerinde biimlenmi bir toplum ile bu toplumun siyasal oda olarak devlet kurumunu bir araya getiren ulus - devlet kavram, bir adan gnmz liberal demokratik devletin balangc ve yaylmasyla ayn dnem iinde hayat bulmutur. Liberal demokrasilerin douu ve geliimi ayn zamanda ulus devletlerin de dou ve gelimesine tanklk etmitir.42 nc Roma sfatn da
40 41

Faroqh (2009), age, sayfa 51 Mmtazer Trkne (2003), Siyaset, Lotus Yaynevi, Ankara, sayfa 632 42 Bernard Yack (2003), The Liberal Democratic State, The Nation State, (Ed. T.V.Paul, G.John kenberry ve John A.Hall), Princeton University Press, USA, sayfa 29

tayan Osmanl mparatorluunun millet sistemi ve devlet yaplanmas yukarda aklanan ulus ve ulus - devlet kavramsallatrmasndan ok byk farkllk gstermektedir.

Osmanlda millet kavram, dini - kltrel bir boyut tamaktayd. Kelimenin Arapa asl, sz anlamna geliyor, Tanrnn sz, Tanrnn sz etrafnda toplananlar ifade ediyordu.43 Arnavut kkenli bir Trk Milliyetisi olan emsettin Sami Fraerinin, yirminci yzyln banda hazrlad ilk Osmanl Trkesi szl Kamus- Trkide, din ve millet kavramlar ayn anlamda kullanlrken millet ile mmetin farkl anlamlar ierdii yer almaktayd. Szle gre millet, bir dine bal eitli rk ve dile mensup topluluklarn ortak ad, mmet ise bir dine mensup eitli topluluklarn her birisi iin kullanlmaktayd.44 Trkiyenin iki yzyl aan modernleme, batllama ve ulus - devletleme sreci bu iki kelimenin anlamlarn karlkl olarak deitirmitir. mparatorlukta etnik kkenli bir gurup hakimiyeti yerine tpk dier Akdeniz imparatorluklarnda olduu gibi, (Roma ve Bizans), dil ve kltr homojenlii zerine ykselen45 ok etnisiteli bir ynetim ve toplumsal yaplanma bulunmaktayd. Ynetici sekinlerin arasna girebilmek iin Mslman olmak ve Trke konuup, Osmanlca yazabilmek yeterliydi.46

Ksaca vurgulamak gerekirse, mparatorluun egemenlii altndaki nfusun, din ve mezhep temeline gre rgtlenerek, ynetildii sistemin ismi millet sistemi olarak adlandrlmtr.47 Dini - kltrel kimlii slam olan Osmanl Devleti, brahimi gelenein iinde yer alan Hristiyan ve Musevi topluluklar ayr bir cemaat olarak tanmlam ve bu cemaatlerin her biri, eitimden, aileye,
43

lber Ortayl (2008), Avrupa ve Biz, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 62 . Bernard Lewis millet kelimesinin kkeninin Aramca ve branice olduunu kelimenin Tevratta getiini vurgulamaktadr. Bernard Lewis (2000), Ortadounun oklu Kimlii, (ev. Mehmet Harmanc), Sabah Kitaplar, stanbul sayfa 60 - 63 44 Bilal Erylmaz (1993), Osmanllarda Millet Sistemi, (Gen.Yay.Yn. Bekir ahin), Osmanl Ansiklopedisi - Tarih, Medeniyet, Kltr, Aa Yaynclk, stanbul, sayfa 225 45 Ortayl (2008), age, sayfa 63 46 Lewis (2000), age, sayfa 67 47 Erylmaz, age, sayfa 227

verasetten dier sivil ilere kadar pek ok alanda zerk braklmlar ve kendi kendilerini ynetmilerdir. Bu ynetimin tepesinde ise her cemaatin ilgili ruhban snf bulunmaktadr. Klasik dnemde ana gayrimslim cemaat bulunmaktayd; Rum - Ortodoks, Ermeni - Gregoryen ve Museviler.48 Bu sisteme on dokuzuncu yzyl sonrasnda Protestanlar ve Katolikler de, (Katolik - Ermeniler), katlmtr.49

2.2 Millet Sisteminin Kkeni ve Geliimi Sistemin kkeni, slam hukukuna ve ortaa slam devletleri srecinde oluan zimmi geleneine dayanmaktadr. slami kurallar, slamn hkm srd topraklar zerinde yaayanlar; Mslmanlar ve gayrimslimler olarak ikiye ayrmakta, slam topranda srekli oturan ehl-i kitap tebaaya ise zimmi statsnde, yani can ve mal gvenlii salanarak ve belirli bir vergi sistemi iinde, (cizye ve hara), yaamalarna izin vermektedir. Zimmiler, yani korunanlar askere alnmazd.50 Osmanl Devletinin ilk dnemlerinde Anadoluda ve Balkanlarda ynetim altndaki Mslman olmayan nfusa ilikin uygulama yukarda ana hatlar izilen gelenek erevesinde gereklemiti. Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethetmesinin hemen sonrasnda Osmanl gerek anlamyla bir imparatorlua dnrken millet sistemi de kuruldu. Fatihin, byk bir iltifat ve trenle, Rum - Ortodoks Kilisesinin bana Katolik kart Ortodoks din adam Georgios Scholariosu, Gennadios unvanyla atamas ve ona millet ba berat vermesi Ortodoks Kilisesinin de adeta yeniden douu oldu.51 Sultann berat, kiliselerin korunmasn, bu dine mensup olanlarn evlenme, boanma, veraset ve defin ilerinin kendi dini geleneklerine gre yrtlmesini vurguluyor, Patrike tulu Osmanl paas unvanyla birlikte Patrikhaneye hem ruhani hem de idari zerklik veriyordu.52

48

Seluk Akin Somel (2003), Cemaat Mektepleri ve Yabanc Misyoner Okullar, Osmanl Uygarl Cilt 1, T.C. Kltr Bakanl, Ankara, sayfa 387 49 Erylmaz, age, sayfa 251 - 255 50 Erylmaz, age, sayfa 228 - 229 51 lber Ortayl (2008), Osmanlda Milletler ve Diplomasi Seme Eserler 3, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 3 - 25 52 Erylmaz, age, sayfa 233

Benzer bir ayrcalk yine Fatih tarafndan Ermeni - Gregoryen Kilisesine ve Musevi Hahambana verildi. Hi kukusuz, tm bu uygulamann ardnda hem siyasal hem de toplumsal gerekler yatmaktayd. Fatihin Balkanlar ve Anadoluya hakim imparatorluu iinde, nfusun nemli blm gayrimslimlerden oluuyor, te yandan yeni payitaht stanbulun azalan nfusunun canlandrlmas gerekiyordu. Karpat, fetih srasnda altm bin olan nfusun yz ylda yarm milyona ulatn ve bu say iinde Hristiyanlarn orannn te bir olduunu belirtir.53 Osmanl ynetimi bu uygulamayla pek ok gayrimslimi katip ve mltezim olarak grevlendirirken dier devlet hizmetlerinde de ska kullandlar. Fetih srasnda ibirlii yapan Rum, Srp, Bulgar ve Arnavut askeri snf yeleri Hristiyan tmar sahipleri olarak Osmanl seyfiye snfyla dahi btnleebildiler.54

Sistemin en nemli zellii, Rum - Ortodoks Kilisesinin ve Ermeni Patrikliinin etki alann neredeyse tm imparatorluk corafyasna grece istikrarl biimde yaym olmasdr.55 Yunanca yahut Ermenice konuan bir ruhban snf, Srpa, Bulgarca yahut Arapa konuan ve farkl etnik kkendeki topluluklar ayn dini cemaatin yesi sayabiliyordu. Yahut Erdel Voyvodalarnda olduu gibi kimi yerel yneticiler Fenerli Rum Beyler arasndan atanabiliyordu. On sekizinci yzylda Avrupa ile olan ticaretin ve ilikilerin gelimesi Fenerli Rum tccar guruplarnn gcn arttrm, giderek Patrikhane iinde de sz sahibi olmulard. Eflak ve Bodan gibi blgelerde Slav ve Leh nfusu Rumlatrmaya almlar, zenginleip, batl eitimle laikletike milliyeti bir sylem iinde Bizans yeniden kurmay amalamlard.56 On sekizinci yzyln sonlarna kadar mparatorluun bir i unsuru ve Devletin dikkatle gzettii toplumsal dengenin en nemli paralarndan biri olan millet sistemi zellikle 1774 tarihli, Rusya ile imzalanan Kk Kaynarca antlamasyla bir d soruna dnecek ve mparatorluun zl srecini de hzlandracakt.57

53 54

Karpat (2006), age, sayfa 343 Halil nalck (2000), age, sayfa 42 55 Karpat, age, sayfa 355 56 Karpat, age, sayfa 359 57 Karpat, age, sayfa 361

DEERLENDRME VE SONU

Osmanl toplum dzeni, iktisadi ve siyasi denetimi elinde tutan patrimonyal bir merkezi brokrasinin en tepede konumland, toplumu oluturan cemaat ve guruplarn ezel ve ebet bir denge anlay iinde yaad, kozmopolit bir imparatorluk corafyas iinde biimlenmitir. Yapnn temelinde geni kk kyl ynlar bulunmakta ve sistem, kylnn rettii tarmsal rnden elde edilen ayni ve nakdi gelire dayanmaktadr.58 Bu toplumsal dzen Osmanlya zerinde ykseldii corafyann tarihselliinden ve ortaa slam zihniyetinin59 geleneinden miras kalm grnmektedir. Fetih ve kul sistemi zerine kurulu ynetici sekinlerin, toplumsal dzende dikkatle gzettii denge hali, tpk ehirlerde ahilik geleneini izleyen lonca sisteminin iktisadi yaamda rekabet ve sermaye birikimini kstlamas gibi, herkesin bulunduu konum iinde, istikrara ve genel uyuma uygun davranmasn bir gereklilik olarak kabul ediyordu. Anadolu ve Balkanlarda gayrimslimlerin slamlamas ve Trk kltr etkisine girmesi bir zorlama ya da devlet basks ile deil, daha ok iktisadi ve siyasi hayatn sre iinde harekete geirdii dinamiklere balanyordu.60 te yandan millet sistemi de ite bu blmlere ayrlm61, adeta dikey olarak yan yana konumlanm toplumsal guruplarn varln kalc hale getiren ve mparatorluun denge haline hizmet eden pratik ve pragmatik bir anlam ifade ediyordu.

58 59

Karpat (2002), age, sayfa 38 Karpat (2002), age, sayfa 13 60 Halil nalck (1999), Halil nalck ile Sylei, (Syleiyi Yap. lber Ortayl), Cogito Osmanllar zel Says, Say 19, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, sayfa 39 61 lber Ortayl (2008), Osmanlda Milletler ve Diplomasi - Seme Eserler 3, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 4

KAYNAKA

nalck, Halil (1999), Halil nalck ile Sylei, (Syleiyi Yapan lber Ortayl), Cogito Osmanllar zel Says, Say 19, Yap Kredi Yaynlar, stanbul Ortayl, lber (2008), Osmanlda Milletler ve Diplomasi - Seme Eserler 3, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul Somel, Seluk Akin (2003), Cemaat Mektepleri ve Yabanc Misyoner Okullar, Osmanl Uygarl - Cilt 1, T.C. Kltr Bakanl, Ankara Ortayl, lber (2008), Avrupa ve Biz, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul Lewis, Bernard (2000), Ortadounun oklu Kimlii, (ev. Mehmet Harmanc), Sabah Kitaplar, stanbul Erylmaz, Bilal (1993), Osmanllarda Millet Sistemi, (Gen.Yay.Yn. Bekir ahin), Osmanl Ansiklopedisi - Tarih, Medeniyet, Kltr, Aa Yaynclk, stanbul Trkne, Mmtazer (2003), Siyaset, Lotus Yaynevi, Ankara Yack, Bernard (2003), The Liberal Democratic State, The Nation State, (Ed. T.V.Paul, G.John kenberry ve John A.Hall), Princeton University Press, USA Faroqh, Suraya (2009), Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam - Ortaadan Yirminci Yzyla, (ev. Elif Kl), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul Yediyldz, Bahaeddin (1994), Osmanl Toplumu - Yerleim Durumuna Gre Osmanl Toplumu, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, IRCICA, stanbul Abou-El-Haj, Rfaat Ali (2000), Modern Devletin Doas, (ev. Oktay zel ve Canay ahin), mge Kitabevi, Ankara pirli, Mehmet (1994), Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul Karpat, Kemal H. (2006), Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama, (ev. Dilek zdemir), mge Kitabevi, Ankara Ktkolu, Mbahat S. (1994), Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul nalck, Halil (2000), Mirasn Anlam: Osmanl rnei, (Ed. L. Carl Brown), mparatorluk Miras, letiim Yaynlar, stanbul Timur, Taner (1989), Osmanl almalar lkel Feodalizmden Yar Smrge Ekonomisine, V Yaynlar, Ankara nalck, Halil (2003), Osmanl Uygarl, (Ed. Halil nalck ve Gnsel Renda), T.C. Kltr Bakanl, stanbul

nalck, Halil (2005), Tarihilerin Kutbu-Halil nalck Kitab, (Sylei: Emine aykara), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul nalck, Halil (2009), Devlet-i Aliyye-Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar I, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul Ortayl, lber (2004), Osmanl Bar, Ufuk Kitaplar, stanbul Brown, L. Carl (2000), mparatorluk Miras-Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas, (ev. Gl aal Gven), letiim Yaynlar, stanbul nalck, Halil (1999), Halil nalck ile Sylei-Osmanl Tarihi En ok Saptrlm, Tek Yanl Yorumlanm Tarihtir, Osmanl zel Says, Cogito- Aylk Dnce Dergisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul Karpat, Kemal H. (2002), Osmanl Modernlemesi-Toplum, Kuramsal Deiim ve Nfus, (ev. Akile Zorlu Durukan ve Kaan Durukan), mge Kitabevi