Professional Documents
Culture Documents
PARA
UMA
VISO CRTICA
DA
CULTURA
NAS
SOCIEDADES MULTICULTURAIS
De que se fala quando se diz multiculturalismo? Que significados se atribui ao multicultural? E quais as suas implicaes? Independentemente deste conceito ser abordado de um ponto de vista meramente emprico ou como estrat gia poltica! trata"se sempre de um recurso discursivo que se refere # presena simult$nea de v%rias culturas e&ou # rela'o entre elas( )as ent'o impem"se uma nova quest'o* o que s'o as culturas? Do domnio por e+cel,ncia da -ntropologia! a cultura! ou a ideia dela! passou actualmente! e com uma enorme fluidez! para as ret.ricas polticas do Estados" /a'o e das organizaes internacionais! para os planos dos sistemas e pro0ectos educativos e sociais! para os argumentos dos movimentos sociais e para a pr.pria linguagem do senso comum( 1orqu,? 2omo? 2om que significados? 2om que intenes? Desde os anos 34 do s c( 55 estas t,m sido as questes centrais de uma antropologia 6p.s"moderna! p.s"colonial! crtica78 que se auto"questiona! que assume responsabilidades e que compreende que! no mundo contempor$neo globalizado! o seu conceito favorito necessita de novas abordagens( 9erena :tolc;e 6<==>8! num artigo em que e+plorar as ret.ricas de e+clus'o na Europa contempor$nea! refere que a no'o de cultura! e o seu derivado mais actual! a identidade cultural! foram apropriados pelas ret.ricas polticas dos Estado europeus a fim de legitimar estrat gias de e+clus'o de determinados grupos sociais dentro das suas fronteiras( )as que no'o de cultura esta? :tolc;e revela que se trata de uma vis'o de cultura como algo ?omog neo! natural! ?erdado de gera'o em gera'o e associada a territ.rios especficos e delimitados! muito # imagem das culturas nacionais produzidas pelos Estados" /a'o europeus a partir do s c( 5I5(
Cadernos d
Esta ideia de cultura a que se refere :tolc;e! localizada! ?omog nea e est%tica! designada frequentemente de essencialista 6ou culturalista8 e as suas origens podem ser encontradas na pr.pria -ntropologia cl%ssica 6principalmente americana da primeira metade do s c( 558! que tendencialmente analisava as culturas como unidades aut.nomas e isoladas! sistemas estruturados de significados e smbolos relativamente independentes dos processos materiais! sociais e polticos que os conte+tualizavam 6@urner! <==A* B<>8( 1or m! na segunda metade do s c( 55! muitos acontecimentos em todo o mundo vieram pCr em causa este modelo de cultura e ?ouve a necessidade de encontrar novos paradigmas analticos( D surgimento de mEltiplos movimentos sociais! independentistas! revolucion%rios! cvicos! religiosos! nacionalistas! tnicos! ecologistas! feministas! indgenas! localizados ou transnacionais! associados # crescente mobilidade de pessoas! informaes! capitais e bens de consumo! lanaram para a arena global a problem%tica das identidades culturais! e com ela novas formas de conceptualizar e manipular a ideia de cultura( 2omo aponta :tuart Fall [a globalizao] tem um efeito pluralizante sobre as identidades, produzindo uma variedade de possibilidades e novas posies de identificao, e tornando as identidades mais posicionais, mais polticas, mais plurais e diversas; menos fixas, unificadas ou trans-hist ricas 6<==G* =>8( 2om efeito! parece que! no actual conte+to globalizado! culture ! the "ord itself, or some local e#uivalent, is on ever$one%s lips 6:a?lins! <==A* A8( E e+actamente esta cultura que se diz! que se defende ou se reclama em forma de identidade! que apela um novo enfoque! partindo da rela'o comple+a mas criativa entre cultura e identidade( Hm dos primeiros e principais contributos para este novo enfoque partiu do antrop.logo Iredri; Jart?! que em <=K=! na introdu'o # obra por si editada &thnic 'roups and (oudaries) *he +ocial ,rganization of -ulture .ifference ! lana as bases para uma an%lise construtivista das identidades alteram a sua identidade tnicas( 1ara Jart?! uma an%lise etnogr%fica particularmente atenta #queles indivduos que tnica ao longo das suas vidas! revela que essa identidade n'o surge de uma ?erana ?ist.rica e imut%vel! mas antes de
Cadernos d
processos sociais de interac'o que envolvem auto e ?etero adscries identit%rias e que respondem aos constrangimentos s.cio"?ist.ricos em que os indivduos interagem( -ssim entendida! a etnicidade n'o ser% tanto uma quest'o de diferencia'o cultural emprica mas antes um processo de organiza'o social da diferena cultural! mobilizando elementos culturais especficos para marcar as identificaes e as diferenciaes entre indivduos e grupos L as fronteiras tnicas( Desta forma Jart? desloca o enfoque antropol.gico dos elementos culturais em si mesmos para a forma como eles s'o mobilizados pelos actores sociais na constru'o das suas identidades( /esta proposta te.rica s'o ent'o lanadas as bases de novo paradigma analtico* as noes de conte+to! interac'o! actores sociais! processo! diferencia'o! fronteiras! mudana e constru'o s'o as novas c?aves interpretativas para a problem%tica das identidades culturais e! consequentemente! para rever a no'o de cultura que elas implicam( D antrop.logo franc,s )ic?el -gier! inspirado na perspectiva situacional de 2lMde )itc?ell! em muitos aspectos bastante pr.+ima da de Iredri; Jart?! resume assim esta nova abordagem! /a cultura seria um 0vasto celeiro de significaes1 construdo pelas pessoas ao longo do tempo e do #ual se utilizam de acordo com as seleces situacionais, o #ue pode tornar os componentes do celeiro cultural diversos e mesmo contradit rios2 , caminho #ue vai da cultura 3 identidade, e vice-versa, no 4 5nico, nem transparente e to pouco natural2 &le 4 social, complexo e contextual2 6N44<* <A8( @amb m o antrop.logo -r0un -ppadurai inicia uma obra recente sobre as dimenses culturais da globaliza'o afirmando que a caracterstica mais valiosa do conceito de cultura 4 o conceito de diferena/ 6N44B* NK8( D autor fundamenta toda a sua an%lise! n'o numa vis'o da cultura como algo inerente aos grupos sociais! mas antes numa vis'o conte+tual! ?eurstica e comparativa de cultura( /esta abordagem s'o centrais os processos de selec'o e naturaliza'o de determinados subcon0untos de diferenas a fim de criar e
Cadernos d
mobilizar identidades de grupo que se0am significativas num dado conte+to ou situa'o( - cultura assim colocada num plano dial ctico e discursivo! como algo que se constr.i e se e+pressa e n'o como algo que se tem naturalmente( Oerd Jaumann! numa an%lise recente do que considera o 6ulticultural 7iddle 6<===8! coloca tamb m a t.nica neste dimens'o discursiva das identidades culturais( Pepensando as identidades nacionais! tnicas e religiosas! seus fundamentos e limitaes! Jaumann apresenta uma concep'o de cultura na dualidade entre algo que se tem e algo que se constr.i( - sua an%lise parte do princpio emprico de que n'o e+istem culturas ?omog neas e de que todos os indivduos! em qualquer conte+to social! partil?am e mobilizam refer,ncias culturais muito diversas! por vezes at contradit.rias! sem que isso se0a problem%tico( Jaseado nesta constata'o! o autor tece uma crtica # no'o essencialista de cultura! que nega a ?eterogeneidade cultural e estabelece fronteiras entre grupos sociais de forma absoluta e artificial( 1ara ele a pr.pria compet,ncia dos su0eitos para gerir diferentes c.digos culturais e identificaes que est% na base da comple+idade da vida urbana moderna* 8f it "ere right to regard some reified culture as the limit of an$one else%s horizons and as the determining force behind ever$one%s actions, the urban life as "e 9no" it "ould be sociologicall$ unthin9able and behaviourall$ impossible 6<===* 3K8( @udo aponta ent'o para uma concep'o processual da cultura! situada! relacional! dependente do conte+to social! econ.mico e poltico em que recriada(
1or m! para Jaumann! n'o se trata de uma op'o entre a teoria certa e a teoria errada( )esmo compreendendo que uma no'o essencialista da cultura analiticamente incorrecta! a an%lise social n'o pode ignorar que esta e+ist,ncia fruto das con0unturas sociais! econ.micas e a no'o polticas de cultura mais popular e recorrente nas sociedades actuais! e que a sua pr.pria contempor$neas( -s noes reificadas de cultura apresentam cada vez mais claramente o seu car%cter poltico! pois s'o mobilizadas pelos actores sociais como um argumento verdadeiro e ob0ectivo que legitima as suas buscas por recon?ecimento! visibilidade! privil gios ou segurana( Est'o muitas vezes
Cadernos d
associadas a mecanismos ?egem.nicos de domina'o! mas tamb m aparecem cada vez mais frequentemente como essencialismos estrat4gicos 69ale de -lmeida* N44N8! formas de reac'o e de negocia'o empreendidas por grupo minorit%rios e&ou e+cludos dos sistemas dominantes( Esta a dualidade a que se refere Jaumann* todos os indivduos mane0am
c.digos culturais diversos! por m as concepes e as reivindicaes de culturas reificadas s'o elas pr.prias elementos culturais incontorn%veis na actualidade( )as! por serem claramente construdos e estrat gicos! esses essencialismos revelam e+actamente o car%cter processual da cultura( Esta constata'o leva Jaumann a defender uma concep'o discursiva de cultura! que a ve0a simultaneamente como ret.rica e como pr%tica social! permitindo compreender as aparentes ambiguidades entre o que dizem e o que fazem os su0eitos* -ulture is t"o things at once, that is, a dual discursive construction2 8t is the conservative 0re1-construction of a reified essence at one moment, and the pathfinding ne" construction of a processual agenc$ at the next moment :/; <ll the culture to be had is culture in the ma9ing, all cultural differences are acts of differentiation, and all cultural identities are acts of cultural identification 6<===* =>8( -bordagem construtivista! situacional! relacional! processual! discursiva7
te.rico! quer do ponto de vista poltico! pois coloca a t.nica na ag,ncia dos su0eitos e na sua capacidade de criar diferenciaes e identificaes! dessa forma recriando a cultura( Esta rela'o dial ctica entre cultura e identidade! em que a produ'o da segunda a partir de selec'o situacional de elementos da primeira 0% por si um acto de inova'o cultural L das identidades culturais #s culturas identit=rias 6-gier* N44<* NA8 L mostra definitivamente que as pessoas n'o s'o detentoras passivas de uma cultura e de uma identidade dentro das quais vivem! mas sim actores sociais que 0ogam no 0ogo da cultura! de forma competitiva e estrat gica! e por isso poltica( )uitos s'o os autores que recentemente t,m reflectido sobre esta rela'o entre cultura e poltica! entre cria'o cultural e relaes de poder( 9erena :tolc;e
Cadernos d
revela que nos recentes Estados"/a'o europeus! o discurso racista cl%ssico tem sido substitudo por uma nova ret.rica de e+clus'o 6principalmente dos imigrantes8 a que ela c?ama de fundamentalismo cultural 6<==>8( Q% n'o se trata de uma ?ierarquiza'o entre grupos sociais com base em supostos argumentos biol.gicos de maior ou menor evolu'o( D argumento agora a cultura! vista como monoltica e estanque! fundamentando a e+clus'o devido # suposta incompatibilidade entre diferentes culturas( 1ara :tolc;e! tudo se passa como se as fronteiras da segrega'o nos Estados"/a'o p.s"industriais! em perodo de crise econ.mica e social! fossem agora legitimadas por discursos +enof.bicos que reificam fronteiras culturais naturalmente intransponveis( 2onfirmando esta perspectiva! tamb m )ic?el Rievior;a 6N44N8! reflectindo sobre a diferena e sua correla'o com o novo racismo! aponta para o facto de que /no h= diferena sem interiorizao e dominao :/; [sendo estas] ainda mais eficazes e temveis pelo facto de encerrarem os indivduos em categorias mais susceptveis #ue outras de serem subordinadas ou inferiorizadas 6N44N* >>8( E continua! afirmando que face ao crescente desemprego nas sociedades ocidentais! essas categorias /assentam sobre l gicas de discriminao ou de segregao #ue definem os mais fr=geis e os mais vulner=veis em termos culturais geralmente f=ceis de naturalizar2 , racismo desempenha a#ui um papel particularmente importante ao dar forma a estas l gicas em funo do estado s cio-econ mico e poltico das sociedades em #ue interv4m :/; *orna-se diferencialista e insiste ento sobre os atributos culturais imputados aos #ue visa, supondo-os irredutivelmente imperme=veis aos valores da cultura dominante 6N44N* >>">K8( D que estes autores tornam claro a utiliza'o da cultura como 0ustifica'o de
l.gicas de domina'o e e+clus'o( 1or m! outros autores t,m c?amado a aten'o para o inverso! ou mel?or! para o complementar disto* >hat distinguishes the current 0culturalism1 :as it might de called; is the claim to one%s o"n mode of existence as a superior value and a political right, precisel$ in opposition to a foreign-imperial presence 6:a?lins! <==A* B8( )uitos estudos sobre colonialismo e conte+tos p.s"coloniais! ou estudos dedicados aos novos movimentos
Cadernos d
nacionalistas!
revelado um con0unto e+tremamente vasto e diversificado de movimentos colectivos de desafio cultural que procuram controlar as suas relaes com a sociedade dominante! utilizando para isso os mesmos meios t cnicos e polticos que s'o utilizados para os subordinar! sem no entanto l?es conferir obrigatoriamente os mesmos significados culturais 6:a?lins! <==A8( D antrop.logo @erence @urner 6<==A8! ao reflectir sobre os possveis contributos da -ntropologia para uma poltica multicultural verdadeiramente emancipadora! comea por c?amar a aten'o para o facto de uma reclama'o culturalista da cultura ter frequentemente uma import$ncia estrat gica! 0% que permite revelar a diversidade dos actuais Estados"/a'o e legitimar reivindicaes de direitos sociais e culturais por parte de grupos minorit%rios e&ou e+cludos( 1or m! para o autor! esta concep'o de cultura n'o emancipadora! 0% que! suficiente para cumprir uma fun'o apenas poder% alimentar um naturalizando"a!
multiculturalismo diferencialista! de separa'o das culturas e de respeito e gest'o da diversidade cultural! retirando"a do seu conte+to s.cio"econ.mico e despolitizando"a( - proposta de @urner 6<==A8 vai antes no sentido de um multiculturalismo crtico! assente numa vis'o de cultura tamb m ela crtica e comple+a( D seu ei+o principal seria promover uma compreens'o da cultura como forma colectiva de consci,ncia social e produ'o da diferena com origem em processos s.cio" ?ist.ricos concretos de relaes desiguais 6<==A* B<G8( -ssim! as formas essencialistas e eruditas de cultura n'o devem ser vistas em si como cultura! mas sim como formas culturais especficas que! num determinado conte+to s.cio"?ist.rico! se apresentam como aut,nticas e ?omog neas e selectivamente ocultam os processos polticos que l?es deram origem 6<==A* BNN8( Desta forma! @urner propem uma apro+ima'o entre cultura e poder que conceba a cultura como capacidade colectiva! ?istoricamente contingente e emergente da interac'o social! de produzir formas de vida com uma plasticidade quase infinita* cultura como empo"erment colectivo 6<==A* BNG8( Esta vis'o crtica da cultura! partil?ada tamb m pelo antrop.logo 1eter Rade 6<==>8!
Cadernos d
permitiria desconstruir a cria'o da diferena cultural e questionar as suas fronteiras! revelando a agenda poltica na sua base e as suas consequ,nciasS por outras palavras! permitiria responder #s questes* por#u? e como surge Ta diferena culturalU; #uem 0empodera1 e #uem exclui 6<==>* A>N8( V precisamente neste ponto que v%rios autores convergem! avanando propostas mais ou menos e+plcitas para uma poltica multicultural crtica( Essa poltica dever% promover nos actores sociais* <8 o descentramento cultural! o ,nfase nas relaes sociais como relaes de poder e a auto"consci,ncia dos valores partil?ados! por forma a gerar uma capacidade colectiva criadora e emancipadora que tome a diversidade cultural como um meio e n'o como um fim 6@urner <==A8S N8 a capacidade de questionar! relativizar e conte+tualizar a diversidade cultural presente em determinado conte+to por forma a permitir a cria'o de identidades colectivas mais conscientes das suas diversas refer,ncias e componentes e orientar a sua ac'o poltica mais pelo que querem do que pelo lugar de onde v,m 6Rade <==>8S A8 uma vis'o mais ampla das identidades culturais! em que as diferenas n'o se0am apenas diversidade! mas recursos para o questionamento sobre o tipo de sociedade que dese0am e para a constru'o de bases comuns que permitam o antagonismo! a incerteza! a discuss'o e a negocia'o entre interesses mEltiplos 6Julmer e :olomons! <==38S B8 a tomada de consci,ncia das suas opes e limitaes culturais e da sua capacidade de as manipular! questionando fronteiras culturais reificadas e relativizando as diferenas! por forma a sarem do paradigma culturalista e passarem a um paradigma multi"relacional que incorpore os outros e gere processos de converg,ncia 6Jaumann! <===8S >8 o contacto! a comunica'o e a aten'o aos diferentes pontos de vista! recon?ecendo as diferenas culturais mas tamb m as suas transformaes! associada # preocupa'o de contrariar as desigualdades e a in0ustia social 6Rievior;a! N44N8(
Cadernos d
Bibliografia -OIEP! )ic?el! N44<! DistErbios Identit%rios em @empos de Olobaliza'o in 6ana G 6N8* G"AA( -11-DHP-I! -r0un! N44B 6<==K8! .imenses -ulturais da 'lobalizao! Wisboa* @eorema( J-P@F! Iredri;! <==3 6<=K=8! Introduction! in Iredri; Jart? 6ed(8 &thnic 'roups and (oundaries2 *he +ocial ,rganization of -ulture .ifference! 1rospect Feig?ts! Illinois* Raveland 1ress( J-H)-//! Oerd! <===! 6ulticultural 7iddle2 7ethin9ing @ational, &thnic and 7eligious 8dentities! Wondos* Poutledge( JHW)EP! )artin e :DWD)D:! Qo?n! <==3! Introduction* Pe"t?in;ing Et?nic and Pacial :tudies in &thnic and 7acial +tudies! N< 6>8* 3<="3AG( F-WW! :tuart! <==G 6<==N8! < 8dentidade -ultural na A s-6odernidade! Pio de Qaneiro* D1X- Editora( :-FWI/:! )ars?all! <==A! OoodbMe to *ristes *ropes* Et?nograp?M in t?e 2onte+t of )odern Rorld FistorM! in Bournal of 6odern Cistor$ K>* <"N>( :@DW2YE! 9erena! <==>! @al;ing 2ulture* /eZ Joundaries! /eZ P?etorics of E+clusion in Europe in -urrent <nthropolog$ AK 6<8* <"<A( @HP/EP! @erence! <==A! -nt?opologM and )ulticulturalism* R?at is
-nt?ropologM t?at )ulticulturalists s?ould be mindful of it? in -ultural <nthropolog$ 3 6B8* B<<"N=( 9-WE DE -W)EID-! )iguel! N44N! Estado /a'o e )ulticulturalismo in 6anifesto! <* KA"GA( R-DE! 1eter! <==>! @?e cultural politics of blac;ness in 2olombia in <merican &thnologist NN 6N8* AB<"A>G(
Cadernos d