You are on page 1of 10

Cadernos d

PARA

UMA

VISO CRTICA

DA

CULTURA

NAS

SOCIEDADES MULTICULTURAIS

REVISO BIBLIOGRFICA DO CONCEITO DE CULTURA NA ANTROPOLOGIA CONTEMPORNEA

De que se fala quando se diz multiculturalismo? Que significados se atribui ao multicultural? E quais as suas implicaes? Independentemente deste conceito ser abordado de um ponto de vista meramente emprico ou como estrat gia poltica! trata"se sempre de um recurso discursivo que se refere # presena simult$nea de v%rias culturas e&ou # rela'o entre elas( )as ent'o impem"se uma nova quest'o* o que s'o as culturas? Do domnio por e+cel,ncia da -ntropologia! a cultura! ou a ideia dela! passou actualmente! e com uma enorme fluidez! para as ret.ricas polticas do Estados" /a'o e das organizaes internacionais! para os planos dos sistemas e pro0ectos educativos e sociais! para os argumentos dos movimentos sociais e para a pr.pria linguagem do senso comum( 1orqu,? 2omo? 2om que significados? 2om que intenes? Desde os anos 34 do s c( 55 estas t,m sido as questes centrais de uma antropologia 6p.s"moderna! p.s"colonial! crtica78 que se auto"questiona! que assume responsabilidades e que compreende que! no mundo contempor$neo globalizado! o seu conceito favorito necessita de novas abordagens( 9erena :tolc;e 6<==>8! num artigo em que e+plorar as ret.ricas de e+clus'o na Europa contempor$nea! refere que a no'o de cultura! e o seu derivado mais actual! a identidade cultural! foram apropriados pelas ret.ricas polticas dos Estado europeus a fim de legitimar estrat gias de e+clus'o de determinados grupos sociais dentro das suas fronteiras( )as que no'o de cultura esta? :tolc;e revela que se trata de uma vis'o de cultura como algo ?omog neo! natural! ?erdado de gera'o em gera'o e associada a territ.rios especficos e delimitados! muito # imagem das culturas nacionais produzidas pelos Estados" /a'o europeus a partir do s c( 5I5(

Filipe Martins Fevereiro 2006

Cadernos d

Esta ideia de cultura a que se refere :tolc;e! localizada! ?omog nea e est%tica! designada frequentemente de essencialista 6ou culturalista8 e as suas origens podem ser encontradas na pr.pria -ntropologia cl%ssica 6principalmente americana da primeira metade do s c( 558! que tendencialmente analisava as culturas como unidades aut.nomas e isoladas! sistemas estruturados de significados e smbolos relativamente independentes dos processos materiais! sociais e polticos que os conte+tualizavam 6@urner! <==A* B<>8( 1or m! na segunda metade do s c( 55! muitos acontecimentos em todo o mundo vieram pCr em causa este modelo de cultura e ?ouve a necessidade de encontrar novos paradigmas analticos( D surgimento de mEltiplos movimentos sociais! independentistas! revolucion%rios! cvicos! religiosos! nacionalistas! tnicos! ecologistas! feministas! indgenas! localizados ou transnacionais! associados # crescente mobilidade de pessoas! informaes! capitais e bens de consumo! lanaram para a arena global a problem%tica das identidades culturais! e com ela novas formas de conceptualizar e manipular a ideia de cultura( 2omo aponta :tuart Fall [a globalizao] tem um efeito pluralizante sobre as identidades, produzindo uma variedade de possibilidades e novas posies de identificao, e tornando as identidades mais posicionais, mais polticas, mais plurais e diversas; menos fixas, unificadas ou trans-hist ricas 6<==G* =>8( 2om efeito! parece que! no actual conte+to globalizado! culture ! the "ord itself, or some local e#uivalent, is on ever$one%s lips 6:a?lins! <==A* A8( E e+actamente esta cultura que se diz! que se defende ou se reclama em forma de identidade! que apela um novo enfoque! partindo da rela'o comple+a mas criativa entre cultura e identidade( Hm dos primeiros e principais contributos para este novo enfoque partiu do antrop.logo Iredri; Jart?! que em <=K=! na introdu'o # obra por si editada &thnic 'roups and (oudaries) *he +ocial ,rganization of -ulture .ifference ! lana as bases para uma an%lise construtivista das identidades alteram a sua identidade tnicas( 1ara Jart?! uma an%lise etnogr%fica particularmente atenta #queles indivduos que tnica ao longo das suas vidas! revela que essa identidade n'o surge de uma ?erana ?ist.rica e imut%vel! mas antes de

Filipe Martins Fevereiro 2006

Cadernos d

processos sociais de interac'o que envolvem auto e ?etero adscries identit%rias e que respondem aos constrangimentos s.cio"?ist.ricos em que os indivduos interagem( -ssim entendida! a etnicidade n'o ser% tanto uma quest'o de diferencia'o cultural emprica mas antes um processo de organiza'o social da diferena cultural! mobilizando elementos culturais especficos para marcar as identificaes e as diferenciaes entre indivduos e grupos L as fronteiras tnicas( Desta forma Jart? desloca o enfoque antropol.gico dos elementos culturais em si mesmos para a forma como eles s'o mobilizados pelos actores sociais na constru'o das suas identidades( /esta proposta te.rica s'o ent'o lanadas as bases de novo paradigma analtico* as noes de conte+to! interac'o! actores sociais! processo! diferencia'o! fronteiras! mudana e constru'o s'o as novas c?aves interpretativas para a problem%tica das identidades culturais e! consequentemente! para rever a no'o de cultura que elas implicam( D antrop.logo franc,s )ic?el -gier! inspirado na perspectiva situacional de 2lMde )itc?ell! em muitos aspectos bastante pr.+ima da de Iredri; Jart?! resume assim esta nova abordagem! /a cultura seria um 0vasto celeiro de significaes1 construdo pelas pessoas ao longo do tempo e do #ual se utilizam de acordo com as seleces situacionais, o #ue pode tornar os componentes do celeiro cultural diversos e mesmo contradit rios2 , caminho #ue vai da cultura 3 identidade, e vice-versa, no 4 5nico, nem transparente e to pouco natural2 &le 4 social, complexo e contextual2 6N44<* <A8( @amb m o antrop.logo -r0un -ppadurai inicia uma obra recente sobre as dimenses culturais da globaliza'o afirmando que a caracterstica mais valiosa do conceito de cultura 4 o conceito de diferena/ 6N44B* NK8( D autor fundamenta toda a sua an%lise! n'o numa vis'o da cultura como algo inerente aos grupos sociais! mas antes numa vis'o conte+tual! ?eurstica e comparativa de cultura( /esta abordagem s'o centrais os processos de selec'o e naturaliza'o de determinados subcon0untos de diferenas a fim de criar e

Filipe Martins Fevereiro 2006

Cadernos d

mobilizar identidades de grupo que se0am significativas num dado conte+to ou situa'o( - cultura assim colocada num plano dial ctico e discursivo! como algo que se constr.i e se e+pressa e n'o como algo que se tem naturalmente( Oerd Jaumann! numa an%lise recente do que considera o 6ulticultural 7iddle 6<===8! coloca tamb m a t.nica neste dimens'o discursiva das identidades culturais( Pepensando as identidades nacionais! tnicas e religiosas! seus fundamentos e limitaes! Jaumann apresenta uma concep'o de cultura na dualidade entre algo que se tem e algo que se constr.i( - sua an%lise parte do princpio emprico de que n'o e+istem culturas ?omog neas e de que todos os indivduos! em qualquer conte+to social! partil?am e mobilizam refer,ncias culturais muito diversas! por vezes at contradit.rias! sem que isso se0a problem%tico( Jaseado nesta constata'o! o autor tece uma crtica # no'o essencialista de cultura! que nega a ?eterogeneidade cultural e estabelece fronteiras entre grupos sociais de forma absoluta e artificial( 1ara ele a pr.pria compet,ncia dos su0eitos para gerir diferentes c.digos culturais e identificaes que est% na base da comple+idade da vida urbana moderna* 8f it "ere right to regard some reified culture as the limit of an$one else%s horizons and as the determining force behind ever$one%s actions, the urban life as "e 9no" it "ould be sociologicall$ unthin9able and behaviourall$ impossible 6<===* 3K8( @udo aponta ent'o para uma concep'o processual da cultura! situada! relacional! dependente do conte+to social! econ.mico e poltico em que recriada(

1or m! para Jaumann! n'o se trata de uma op'o entre a teoria certa e a teoria errada( )esmo compreendendo que uma no'o essencialista da cultura analiticamente incorrecta! a an%lise social n'o pode ignorar que esta e+ist,ncia fruto das con0unturas sociais! econ.micas e a no'o polticas de cultura mais popular e recorrente nas sociedades actuais! e que a sua pr.pria contempor$neas( -s noes reificadas de cultura apresentam cada vez mais claramente o seu car%cter poltico! pois s'o mobilizadas pelos actores sociais como um argumento verdadeiro e ob0ectivo que legitima as suas buscas por recon?ecimento! visibilidade! privil gios ou segurana( Est'o muitas vezes

Filipe Martins Fevereiro 2006

Cadernos d

associadas a mecanismos ?egem.nicos de domina'o! mas tamb m aparecem cada vez mais frequentemente como essencialismos estrat4gicos 69ale de -lmeida* N44N8! formas de reac'o e de negocia'o empreendidas por grupo minorit%rios e&ou e+cludos dos sistemas dominantes( Esta a dualidade a que se refere Jaumann* todos os indivduos mane0am

c.digos culturais diversos! por m as concepes e as reivindicaes de culturas reificadas s'o elas pr.prias elementos culturais incontorn%veis na actualidade( )as! por serem claramente construdos e estrat gicos! esses essencialismos revelam e+actamente o car%cter processual da cultura( Esta constata'o leva Jaumann a defender uma concep'o discursiva de cultura! que a ve0a simultaneamente como ret.rica e como pr%tica social! permitindo compreender as aparentes ambiguidades entre o que dizem e o que fazem os su0eitos* -ulture is t"o things at once, that is, a dual discursive construction2 8t is the conservative 0re1-construction of a reified essence at one moment, and the pathfinding ne" construction of a processual agenc$ at the next moment :/; <ll the culture to be had is culture in the ma9ing, all cultural differences are acts of differentiation, and all cultural identities are acts of cultural identification 6<===* =>8( -bordagem construtivista! situacional! relacional! processual! discursiva7

qualquer que se0a a sua designa'o! a proposta

radical! quer do ponto de vista

te.rico! quer do ponto de vista poltico! pois coloca a t.nica na ag,ncia dos su0eitos e na sua capacidade de criar diferenciaes e identificaes! dessa forma recriando a cultura( Esta rela'o dial ctica entre cultura e identidade! em que a produ'o da segunda a partir de selec'o situacional de elementos da primeira 0% por si um acto de inova'o cultural L das identidades culturais #s culturas identit=rias 6-gier* N44<* NA8 L mostra definitivamente que as pessoas n'o s'o detentoras passivas de uma cultura e de uma identidade dentro das quais vivem! mas sim actores sociais que 0ogam no 0ogo da cultura! de forma competitiva e estrat gica! e por isso poltica( )uitos s'o os autores que recentemente t,m reflectido sobre esta rela'o entre cultura e poltica! entre cria'o cultural e relaes de poder( 9erena :tolc;e

Filipe Martins Fevereiro 2006

Cadernos d

revela que nos recentes Estados"/a'o europeus! o discurso racista cl%ssico tem sido substitudo por uma nova ret.rica de e+clus'o 6principalmente dos imigrantes8 a que ela c?ama de fundamentalismo cultural 6<==>8( Q% n'o se trata de uma ?ierarquiza'o entre grupos sociais com base em supostos argumentos biol.gicos de maior ou menor evolu'o( D argumento agora a cultura! vista como monoltica e estanque! fundamentando a e+clus'o devido # suposta incompatibilidade entre diferentes culturas( 1ara :tolc;e! tudo se passa como se as fronteiras da segrega'o nos Estados"/a'o p.s"industriais! em perodo de crise econ.mica e social! fossem agora legitimadas por discursos +enof.bicos que reificam fronteiras culturais naturalmente intransponveis( 2onfirmando esta perspectiva! tamb m )ic?el Rievior;a 6N44N8! reflectindo sobre a diferena e sua correla'o com o novo racismo! aponta para o facto de que /no h= diferena sem interiorizao e dominao :/; [sendo estas] ainda mais eficazes e temveis pelo facto de encerrarem os indivduos em categorias mais susceptveis #ue outras de serem subordinadas ou inferiorizadas 6N44N* >>8( E continua! afirmando que face ao crescente desemprego nas sociedades ocidentais! essas categorias /assentam sobre l gicas de discriminao ou de segregao #ue definem os mais fr=geis e os mais vulner=veis em termos culturais geralmente f=ceis de naturalizar2 , racismo desempenha a#ui um papel particularmente importante ao dar forma a estas l gicas em funo do estado s cio-econ mico e poltico das sociedades em #ue interv4m :/; *orna-se diferencialista e insiste ento sobre os atributos culturais imputados aos #ue visa, supondo-os irredutivelmente imperme=veis aos valores da cultura dominante 6N44N* >>">K8( D que estes autores tornam claro a utiliza'o da cultura como 0ustifica'o de

l.gicas de domina'o e e+clus'o( 1or m! outros autores t,m c?amado a aten'o para o inverso! ou mel?or! para o complementar disto* >hat distinguishes the current 0culturalism1 :as it might de called; is the claim to one%s o"n mode of existence as a superior value and a political right, precisel$ in opposition to a foreign-imperial presence 6:a?lins! <==A* B8( )uitos estudos sobre colonialismo e conte+tos p.s"coloniais! ou estudos dedicados aos novos movimentos

Filipe Martins Fevereiro 2006

Cadernos d

nacionalistas!

tnicos e religiosos! di%sporas e movimentos migrat.rios! t,m

revelado um con0unto e+tremamente vasto e diversificado de movimentos colectivos de desafio cultural que procuram controlar as suas relaes com a sociedade dominante! utilizando para isso os mesmos meios t cnicos e polticos que s'o utilizados para os subordinar! sem no entanto l?es conferir obrigatoriamente os mesmos significados culturais 6:a?lins! <==A8( D antrop.logo @erence @urner 6<==A8! ao reflectir sobre os possveis contributos da -ntropologia para uma poltica multicultural verdadeiramente emancipadora! comea por c?amar a aten'o para o facto de uma reclama'o culturalista da cultura ter frequentemente uma import$ncia estrat gica! 0% que permite revelar a diversidade dos actuais Estados"/a'o e legitimar reivindicaes de direitos sociais e culturais por parte de grupos minorit%rios e&ou e+cludos( 1or m! para o autor! esta concep'o de cultura n'o emancipadora! 0% que! suficiente para cumprir uma fun'o apenas poder% alimentar um naturalizando"a!

multiculturalismo diferencialista! de separa'o das culturas e de respeito e gest'o da diversidade cultural! retirando"a do seu conte+to s.cio"econ.mico e despolitizando"a( - proposta de @urner 6<==A8 vai antes no sentido de um multiculturalismo crtico! assente numa vis'o de cultura tamb m ela crtica e comple+a( D seu ei+o principal seria promover uma compreens'o da cultura como forma colectiva de consci,ncia social e produ'o da diferena com origem em processos s.cio" ?ist.ricos concretos de relaes desiguais 6<==A* B<G8( -ssim! as formas essencialistas e eruditas de cultura n'o devem ser vistas em si como cultura! mas sim como formas culturais especficas que! num determinado conte+to s.cio"?ist.rico! se apresentam como aut,nticas e ?omog neas e selectivamente ocultam os processos polticos que l?es deram origem 6<==A* BNN8( Desta forma! @urner propem uma apro+ima'o entre cultura e poder que conceba a cultura como capacidade colectiva! ?istoricamente contingente e emergente da interac'o social! de produzir formas de vida com uma plasticidade quase infinita* cultura como empo"erment colectivo 6<==A* BNG8( Esta vis'o crtica da cultura! partil?ada tamb m pelo antrop.logo 1eter Rade 6<==>8!

Filipe Martins Fevereiro 2006

Cadernos d

permitiria desconstruir a cria'o da diferena cultural e questionar as suas fronteiras! revelando a agenda poltica na sua base e as suas consequ,nciasS por outras palavras! permitiria responder #s questes* por#u? e como surge Ta diferena culturalU; #uem 0empodera1 e #uem exclui 6<==>* A>N8( V precisamente neste ponto que v%rios autores convergem! avanando propostas mais ou menos e+plcitas para uma poltica multicultural crtica( Essa poltica dever% promover nos actores sociais* <8 o descentramento cultural! o ,nfase nas relaes sociais como relaes de poder e a auto"consci,ncia dos valores partil?ados! por forma a gerar uma capacidade colectiva criadora e emancipadora que tome a diversidade cultural como um meio e n'o como um fim 6@urner <==A8S N8 a capacidade de questionar! relativizar e conte+tualizar a diversidade cultural presente em determinado conte+to por forma a permitir a cria'o de identidades colectivas mais conscientes das suas diversas refer,ncias e componentes e orientar a sua ac'o poltica mais pelo que querem do que pelo lugar de onde v,m 6Rade <==>8S A8 uma vis'o mais ampla das identidades culturais! em que as diferenas n'o se0am apenas diversidade! mas recursos para o questionamento sobre o tipo de sociedade que dese0am e para a constru'o de bases comuns que permitam o antagonismo! a incerteza! a discuss'o e a negocia'o entre interesses mEltiplos 6Julmer e :olomons! <==38S B8 a tomada de consci,ncia das suas opes e limitaes culturais e da sua capacidade de as manipular! questionando fronteiras culturais reificadas e relativizando as diferenas! por forma a sarem do paradigma culturalista e passarem a um paradigma multi"relacional que incorpore os outros e gere processos de converg,ncia 6Jaumann! <===8S >8 o contacto! a comunica'o e a aten'o aos diferentes pontos de vista! recon?ecendo as diferenas culturais mas tamb m as suas transformaes! associada # preocupa'o de contrariar as desigualdades e a in0ustia social 6Rievior;a! N44N8(

Filipe Martins Fevereiro 2006

Cadernos d

Bibliografia -OIEP! )ic?el! N44<! DistErbios Identit%rios em @empos de Olobaliza'o in 6ana G 6N8* G"AA( -11-DHP-I! -r0un! N44B 6<==K8! .imenses -ulturais da 'lobalizao! Wisboa* @eorema( J-P@F! Iredri;! <==3 6<=K=8! Introduction! in Iredri; Jart? 6ed(8 &thnic 'roups and (oundaries2 *he +ocial ,rganization of -ulture .ifference! 1rospect Feig?ts! Illinois* Raveland 1ress( J-H)-//! Oerd! <===! 6ulticultural 7iddle2 7ethin9ing @ational, &thnic and 7eligious 8dentities! Wondos* Poutledge( JHW)EP! )artin e :DWD)D:! Qo?n! <==3! Introduction* Pe"t?in;ing Et?nic and Pacial :tudies in &thnic and 7acial +tudies! N< 6>8* 3<="3AG( F-WW! :tuart! <==G 6<==N8! < 8dentidade -ultural na A s-6odernidade! Pio de Qaneiro* D1X- Editora( :-FWI/:! )ars?all! <==A! OoodbMe to *ristes *ropes* Et?nograp?M in t?e 2onte+t of )odern Rorld FistorM! in Bournal of 6odern Cistor$ K>* <"N>( :@DW2YE! 9erena! <==>! @al;ing 2ulture* /eZ Joundaries! /eZ P?etorics of E+clusion in Europe in -urrent <nthropolog$ AK 6<8* <"<A( @HP/EP! @erence! <==A! -nt?opologM and )ulticulturalism* R?at is

-nt?ropologM t?at )ulticulturalists s?ould be mindful of it? in -ultural <nthropolog$ 3 6B8* B<<"N=( 9-WE DE -W)EID-! )iguel! N44N! Estado /a'o e )ulticulturalismo in 6anifesto! <* KA"GA( R-DE! 1eter! <==>! @?e cultural politics of blac;ness in 2olombia in <merican &thnologist NN 6N8* AB<"A>G(

Filipe Martins Fevereiro 2006

Cadernos d

RIE9IDPY-! )ic?el! N44N! < .iferena, Wisboa* Ienda(

Filipe Martins Fevereiro 2006

You might also like