You are on page 1of 20

Arquitectura, esplio e rituais de dois monumentos megalticos da Beira Interior: estudo comparado

JOO LUS CARDOSO1 JOO CARLOS CANINAS2 FRANCISCO HENRIQUES3

RESUMO Apresenta-se estudo comparado de

ABSTRACT This is a comparative study of

dois monumentos megalticos situados no Couto da Espanhola, na rea do Tejo internacional. Tratam-se de estruturas distintas do ponto de vista arquitectnico e artefactual. Ambas evidenciam reutilizaes, chegando num dos casos at Idade do Bronze. As pesquisas realizadas pela Associao de Estudos do Alto Tejo, desde 1980, conduziram identificao nesta regio de um importante complexo megaltico, constitudo por cerca de 80 sepulturas, menires, recintos e rochas gravadas com covinhas, que constituir futuro objecto de estudo.

wo megalithic monuments situated in Couto da Espanhola, in the area of the international Tejo. These are two distinct structures from an architectonic and artifactual point of view. Both have evidence for reuse, in one case, until the Bronze Age. Research conducted by the Associacao de Estudos de Alto Tejo, since 1980, was carried out to identify in this region an important megalithic complex, composed of around 80 burials, menhirs, sanctuaries, and engraved rocks with cup-marks, and will constitute a future object of study.

1. Introduo
O Sul da Beira Interior permaneceu, at poca muito recente, quase desconhecido no que concerne ao seu patrimnio arqueolgico megaltico. As exploraes efectuadas no incio do sculo por F. Tavares de Proena Jnior na Anta da Urgueira, em Vila Velha de Rdo (Proena, 1910), bem como em outros monumentos que no veio a publicar, seguida da efectuada por F. Alves Pereira na Anta Grande de Medelim, em Idanha-a-Nova (Pereira, 1934), apenas na segunda metade do sculo tiveram continuidade, ainda que espordica. Referimo-nos s exploraes efectuadas por O. da Veiga Ferreira e F. de Almeida em diversos monumentos do concelho de Idanha-a-Nova, com destaque para a escavao da Anta da Granja de S. Pedro (Almeida e Ferreira, 1958, 1959, 1971). Devem tambm referir-se os inventrios realizados por G. e V. Leisner, especialmente na regio de Proena-a-Nova, onde registaram cerca de 90 monumentos funerrios megalticos (Kalb, 1990). Em 1973, foi identificado o primeiro recinto megaltico, em Fonte Fundeira, Castelo Branco (Henriques, 1974). Os trabalhos referidos no interessaram, porm, o canto sudeste da Beira Interior, correspondente a sector da margem direita do Tejo Internacional, tal o objecto do Projecto de Investigao no qual se integram as escavaes at ao presente realizadas. Trata-se de regio naturalmente delimitada pelos rios Tejo, a Sul, Erges, a Leste, e Ponsul, a Oeste, correspondente a territrio de geometria sub-rectangular com uma rea aproximada de 40 x 20 km2. Em tal regio, o fenmeno megaltico permaneceu quase desconhecido at finais da dcada de 1970, altura em que se iniciaram trabalhos de reconhecimento na regio de Rosmaninhal, os quais vieram revelar, no decurso dos anos subsequentes, um nmero crescente de monumentos megalticos (Henriques et al., 1993, 1995).

ARQUITECTURA, ESPLIO E RITUAIS DE DOIS MONUMENTOS MEGALTICOS DA BEIRA INTERIOR: ESTUDO COMPARADO

195

Nos incios da dcada de 1990, estavam referenciados cerca de 60 monumentos megalticos na regio do Rosmaninhal e 25 na regio de Malpica do Tejo-Monforte da Beira, revelando, na maioria dos casos, bom estado de conservao. Tal facto deveu-se, em parte, a baixa densidade populacional desta regio, bem como s prticas agrcolas ou florestais. Com efeito, domina o montado de sobreiros ou azinheiras, pontuando a paisagem, e alternando a ocupao do solo, at poca recente, com exploraes cerealferas extensivas. Apenas nos domnios atingidos pelas exploraes de eucaliptos, especialmente na rea de Malpica-Monforte, as destruies se revelaram significativas (Caninas e Henriques, 1995). Deste modo, impunha-se a implementao de estudo, metdico e programado, deste notvel conjunto megaltico, o qual veio a ser superiormente aprovado pelo Instituto Portugus do Patrimnio Arquitectnico e Arqueolgico em 1993; Ocupao Pr-Histrica do Alto Tejo Portugus. No mbito deste projecto, e no que ao megalitismo diz respeito, investigaram-se, at ao presente, quatro monumentos: o menir de Cegonhas, em 1993 (Cardoso et al., 1995a); a anta 6 do Couto da Espanhola, em 1995 (Cardoso et al., 1995b); o recinto megaltico do Couto da Espanhola, em 1995 (Cardoso et al., 1996a); a anta 2 do Couto da Espanhola, em 1996, (Cardoso et al., 1997). Neste estudo apresentar-se- um primeiro ensaio versando a comparao entre a arquitectura e os esplios exumados nos dois monumentos funerrios at ao presente escavados: as antas 6 e 2 do Couto da Espanhola.

2. Aspectos geo-ambientais
A rea onde se implantam os dois monumentos megalticos em apreo, corresponde a afloramentos de xistos e grauvaques do complexo xisto-grauvquico ante-Ordovcico, ali representados por unidade, essencialmente, turbidtico-conglomertica: a Formao do Rosmaninhal (Oliveira, 1992). Os terrenos paleozicos encontram-se sobrepostos por coberturas detrticas essencialmente areno-conglomerticas de aspecto arcsico, onde predominam grosseiros gros de quartzo mal rolados, de colorao esbranquiada a avermelhada, consoante a menor ou maior oxidao dos depsitos. A sua idade foi situada no Eocnico ou Oligocnico (Oliveira, 1992). Estes depsitos ocupam, em geral, a parte superior dos pequenos cabeos que caracterizam o relevo da regio como se verifica no local da anta 2 do Couto da Espanhola com a altitude de 305 m ou ocupam reas planlticas, mais extensas, muito marcadas pela eroso, como se observa na zona do outro monumento em apreo, distanciado do primeiro cerca de 1000 m para NE e altitude de 340-350 m.

3. Aspectos arquitectnicos, rituais e esplios recolhidos 3.1. A anta 6 do Couto da Espanhola


A anta 6 do Couto da Espanhola um pequeno monumento desprovido de corredor cuja evoluo arquitectnica conheceu trs momentos principais (Cardoso et al., 1995b).

MUITAS ANTAS, POUCA GENTE? ACTAS DO I COLQUIO INTERNACIONAL SOBRE MEGALITISMO

196

A primeira fase corresponde edificao de uma cmara de pequena altura, constituda por esteios de xisto e de grauvaque, definindo recinto de planta ovalada, com os comprimentos mximos e mnimo de 280 cm e 220 cm. Na segunda fase, o espao interior foi segmentado, atravs da construo de um septo longitudinal, dando origem a duas cmaras, usadas em simultneo. Por ltimo, no decurso da ltima fase, a cmara meridional foi entulhada, enquanto o septo anteriormente construdo foi prolongado, transformando a cmara setentrional do monumento em sepultura sub-rectangular cistide. O conjunto descrito, constituindo o ncleo do monumento, era coberto por montculo artificial, obtido por acumulao de blocos de xisto, de grauvaque e de quartzo, estes ltimos dominantes na parte superior do cairn assim construdo. Esta uma das caractersticas dos monumentos megalticos da regio, os quais, generalizadamente, evidenciam cobertura das respectivas mamoas por blocos de quartzo leitoso, conferindo-lhes uma visibilidade no terreno que de outro modo no teriam. Trata-se pois de meglito de caractersticas arcaicas, as quais so reforadas pelo esplio recolhido. Neste, encontra-se documentada apenas as segunda e terceira fases de ocupao do monumento; as suas caractersticas so, no entanto, distintas: assim, enquanto no conjunto mais antigo se encontra representado o machado de talo picotado, associado a um crescente e um trapzio, alm de uma lamela (materiais de slex ou de calcednia), o conjunto mais recente onde igualmente ocorria um machado de talo picotado diferenciava-se do anterior pela presena de uma pequena enx e de fragmentos de, pelo menos, trs recipientes cermicos, totalmente ausentes do anterior conjunto.

3.2. A anta 2 do Couto da Espanhola


A anta 2 do Couto da Espanhola apresenta uma estrutura funerria composta por cmara e corredor, envolvida por um tumulus de simetria circular (Cardoso et al., 1997). A cmara, de contorno subcircular, de pequena altura, conserva cinco esteios de grauvaque, embora pudesse conter, originalmente, nove esteios. A pequena altura desta cmara pode explicar-se por limitaes inerentes matria-prima disponvel, de natureza xisto-grauvquica, sendo de admitir a possibilidade de a cobertura da cmara ter sido assegurada por estrutura perecvel. O corredor estreito e alongado (7,5 m), alargando progressivamente para a entrada, situada na interseco com a coroa exterior de blocos que limitam a mamoa. definido por esteios de xisto, do lado Sudeste e de grauvaque, do lado Nordeste, dispostos ao baixo, o que contribui para a ainda menor altura (altura mxima de 0,5 m) deste sector do monumento em relao da cmara. Por isso, pouco provvel a sua utilizao para aceder cmara; ter sido, no entanto, utilizado como espao funerrio secundrio. Finalmente, a mamoa, que teria inicialmente um dimetro prximo de 15 metros, constituda por blocos angulosos de xisto, grauvaque e quartzo engrenados uns nos outros e formando montculo melhor conservado nos dois quadrantes meridionais, sendo, ainda, limitada por anel de conteno definido por blocos de quartzo e de xisto. A exemplo de outros monumentos da regio a concentrao de quartzo leitoso na superfcie da mamoa conferia-lhe visibilidade. Na cmara, a deposio funerria parece estar marcada por delgada laje de ardsia, com cerca de um metro de comprimento, colocada no cho da cmara. Sobre esta superfcie ter sido depositado um cadver e diversos artefactos. O esplio a recolhido constitudo por duas pontas de seta de base e bordos convexos e outra de base pedunculada

ARQUITECTURA, ESPLIO E RITUAIS DE DOIS MONUMENTOS MEGALTICOS DA BEIRA INTERIOR: ESTUDO COMPARADO

197

espessa e de bordos convexos, geomtrico de base plana e truncatura cncava alongada, grande lmina de bordos no retocados, em slex, e machado estreito e alongado polido apenas no gume e de seco aproximadamente rectangular, em anfiboloxisto. Na vizinhana desta laje recolheram-se quatro pontas de seta de base convexa, bicncava e cncava (duas), em slex, um machado de seco quase circular, de anfiboloxisto, um percutor esferidal de quartzo, com sinais de utilizao e um polidor-brunidor em seixo de quartzito. Neste conjunto, marcado pela heterogeneidade tipolgica das pontas de seta, a cermica encontrava-se ausente. O esplio recolhido no resto da cmara integra pontas de seta (base convexa, triangular e bicncava), lamela e grande lmina no retocada, pequeno trapzio muito irregular, de base cncava, pequeno ncleo de lamelas, pequena enx de seco rectangular, conta toneliforme com perfurao bicncava, grande conta discide com perfurao descentrada e seco bicnica, pequeno disco com perfurao central, grande disco de bordos abruptos e pequenos fragmentos de cermica incaractersticos. Na camada superficial, da cmara, recolheram-se fragmentos de duas taas da Idade do Bronze. No corredor parecem evidenciar-se trs conjuntos de artefactos: o primeiro constitudo por quatro pontas de seta (bases convexa, triangular, bicncava e cncava) e diversos fragmentos de cermica incaractersticos; parece constituir depsito votivo colocado entrada do monumento; o segundo, situado na parte mdia do corredor, integrava seis pontas de seta (bases convexa, bicncava, triangular, recta e cncava), fragmento de placa de xisto com decorao geomtrica muito irregular de aspecto esgrafitado e diversos fragmentos de cermica entre os quais pequena taa lisa em calote; o terceiro conjunto, localizado junto passagem para a cmara, integrava trs pontas de seta (bases convexa, recta e cncava), dois machados, afeioados por polimento apenas nos gumes, de seco aproximadamente rectangular e sem sinais de uso e diversos fragmentos de cermica com destaque para fragmento de taa carenada. O segundo e terceiro conjuntos podero integrar um segundo enterramento efectuado no corredor cujo esplio foi possivelmente disperso devido s perturbaes induzidas pelo arranque de alguns esteios do corredor. Outra hiptese seria a de considerarmos o conjunto intermdio como representando uma tumulao independente, muito afectada por violao naquela zona do corredor. Assim se explicaria a ausncia de peas de maiores dimenses como os machados, naturalmente mais fceis de identificar e de recolher pelos violadores. Tal como se observa no esplio da cmara, a diversidade tipolgica das pontas de seta evidencia a ausncia de significado cronolgico de tais diferenas (Uerpmann, 1995). A ocorrncia na mamoa de provvel braal de arqueiro incompleto, em xisto, parece documentar a reutilizao do monumento em poca campaniforme, realidade cultural j detectada em Cabeo do Trigo, povoado calcoltico da regio (Vilaa, 1995; Vilaa e Cristvo, 1995).

MUITAS ANTAS, POUCA GENTE? ACTAS DO I COLQUIO INTERNACIONAL SOBRE MEGALITISMO

198

4. Integrao cronolgico-cultural 4.1. Anta 6 do Couto da Espanhola


O esplio apresenta distribuio diferenciada em funo da evoluo da arquitectura do monumento. Enquanto que no pequeno recinto ocidental pontificava a indstria ltica de carcter microltico, da rea cistide, correspondente terceira fase de utilizao, proveio toda a cermica recuperada no monumento. Quanto indstria ltica, refira-se que a associao de pequenos micrlitos, especialmente o pequeno crescente com retoque abrupto, a lmina e lamela no retocadas, ou com retoque apenas marginal e descontnuo, foi assinalada por M. Heleno em pequenas cmaras fechadas, pouco altas, construdas de lages e blocos toscos, do limite ocidental da peneplancie alentejana (Leisner, 1983, p. 9-10). Um dos sepulcros, considerado representativo desta fase primitiva do megalitismo do Centro e Sul de Portugal corresponde ao pequeno monumento 3 do Azinhal, situado perto do Ciborro. Continha alguns micrlitos trapezoidais de forma evoluda, dois raspadores semicirculares, duas pequenas lminas finas e um pequeno machado cilndrico grosseiro. (Leisner, 1983, p. 11). A planta e dimenses deste sepulcro, bem como o esplio nele encontrado aproximam-no singularmente da primeira fase de ocupao da anta 6 do Couto da Espanhola. Por outro lado, o monumento 10 das Areias (Reguengos de Monsaraz), constitudo por uma pequena cmara de planta rectangular aberta muito semelhante da ltima fase do monumento em estudo (Leisner e Leisner, 1951), apresenta grande analogia do ponto de vista arquitectnico com a anta 6, sendo porm, o esplio que ofereceu, exclusivamente cermico. J no litoral alentejano, o pequeno monumento megaltico do Marco Branco, atribudo fase mais antiga do megalitismo na regio (Silva e Soares, 1983, 1992; Silva, 1985), caracterizado igualmente por uma cmara fechada de planta ovalada e onde se ter efectuado um nmero reduzido de deposies (3). Do esplio recolhido na cmara encontra-se igualmente ausente a cermica (embora esta ocorra no tumulus) e pontificavam igualmente as indstrias microlticas sem pontas de seta. A anta 6 tipologicamente equiparvel ao momento considerado mais antigo do megalitismo da serra da Aboboreira representado por dlmen simples, de cmara poligonal, provavelmente fechado com tumulus em terra de dimenses medianas (Cruz, 1992, p. 97). A analogia da situao descrita com a daquele monumento acentuada pelo esplio assinalado por Cruz (1992) para aquela fase do megalitismo caracterizada por peas, de tipologia arcaizante, destacando-se os micrlitos, trapezoidais e crescentes, lminas e lamelas de slex, artefactos de pedra polida - machado e enxs ... (Cruz, 1992, p. 97), que exactamente a situao identificada no monumento em apreo, que cronologicamente poder ser situado no mbito do esquema proposto entre 4500-3700 cal BC. Pelo exposto cremos estar em presena de um monumento que corporiza a fase mais recuada do megalitismo na regio com paralelos conhecidos bem datados tanto no Norte como no Sul do Pas. Esta interpretao prefervel, quanto a ns, alternativa de considerar este monumento no quadro de um polimorfismo sincrnico, em que coexistiriam simultaneamente diversos tipos arquitectnicos, como o defendido por Bueno Ramrez (1994). Acresce que no razovel defender-se o sincronismo de esplios to diferenciados tipologicamente: nuns pontificam as indstrias microlticas, e entre estas artefactos arcaicos; noutros, predominam pontas de seta e lminas, associadas placa de xisto.

ARQUITECTURA, ESPLIO E RITUAIS DE DOIS MONUMENTOS MEGALTICOS DA BEIRA INTERIOR: ESTUDO COMPARADO

199

Em concluso, o monumento 6 do Couto da Espanhola ter conhecido trs fases de utilizao distintas embora separadas por curto intervalo de tempo. A fase mais antiga, correspondente ocupao integral da cmara, no se encontra representada no esplio: o interior do monumento ter sido totalmente limpo aquando da sua remodelao, consubstanciada pela construo do septo longitudinal. A fase intermdia, em que ambos os espaos separados por aquela construo foram reutilizados, encontra-se documentada pelos materiais exumados no recinto meridional, cuja tipologia arcaizante. Enfim, a fase mais recente est representada por uma deposio individual sendo o morto acompanhado de um machado e de uma enx, alm de diversos recipientes cermicos, ausentes do conjunto mais antigo. Esta associao tem sido por vrias vezes valorizada no quadro de uma economia agro-pastoril nascente. Leisner (1983, p. 11) assinala no Alentejo central pequenas cmaras sem corredor, nas quais, ao lado do cadver sepultado, seguramente ao comprido, estava, no cho, uma enx e um machado cilndrico. No deixa de ser curioso notar que no quadro de uma tal economia de produo, ainda muito incipiente, as enxs no fazem parte dos esplios funerrios dos monumentos megalticos ou protomegalticos mais antigos, como se verifica na primeira fase de utilizao do monumento 6 do Couto da Espanhola. A enx exumada no contexto mais tardio deste monumento serve apenas de contraprova plausibilidade de tal observao.

4.2. Anta 2 do Couto da Espanhola


Este monumento conservou vestgios de ter albergado dois (ou trs) cadveres, o primeiro depositado na cmara, o segundo (e o terceiro) na parte do corredor mais prximo daquela, cada um deles acompanhado de artefactos de uso comum e de peas de adorno. interessante salientar algumas diferenas nos respectivos esplios. Na cmara recolheram-se indstrias microlticas e objectos de adorno que no ocorrem no corredor, onde apenas se identificaram pontas de seta entre o material de pedra lascada. Por outro lado, do corredor que provm os dois nicos fragmentos cermicos tipologicamente definidos uma taa em calote e uma taa carenada contrastando com a situao observada na cmara onde, apenas se recolheram pequenssimos fragmentos cermicos, alguns deles fortemente erodidos. Tal facto sugere a existncia de prtica ritual, segundo a qual terras das reas habitacionais eram intencionalmente transportadas para o recinto funerrio, semelhana do verificado, em monumentos megalticos de outras regies do pas. o caso, para s citar dois monumentos geograficamente distantes, da Mamoa 2 de Pena do Mocho monumento do planalto mirands onde para alm de fragmentos de cermica se recolheram outros artefactos de ndole domstica oriundos seguramente da rea habitacional (Sanches, 1996, p. 40) e do monumento protomegaltico do Marco Branco em cujo tumulus tambm se identificaram cermicas e outros artefactos atribudos a terras ali depositadas provenientes da rea habitacional (Silva e Soares, 1983). No estado actual dos nossos conhecimentos, tais fragmentos cermicos seriam reflexo de povoamento pouco concentrado corporizado por pequenos ncleos habitacionais dificilmente localizveis no terreno dada a escassez de vestgios. Esta situao contrastaria com a deliberada visibilidade atribuda aos monumentos funerrios, com equivalncia no Alto Alentejo (Gonalves e Sousa, 1997). Pelo que se disse anteriormente, pode admitir-se que as duas (ou trs) provveis tumulaes efectuadas na Anta 2 do Couto da Espanhola se teriam realizado em dois momentos

MUITAS ANTAS, POUCA GENTE? ACTAS DO I COLQUIO INTERNACIONAL SOBRE MEGALITISMO

200

culturalmente distintos embora provavelmente integrados no Neoltico Final-Calcoltico Inicial da regio. O momento mais antigo encontra-se representado pelo esplio da cmara onde, na tradio anteriormente verificada na regio (Cardoso et al, 1995b), no ocorrem recipientes cermicos. Com efeito, estes apenas surgem no corredor, ainda que em nmero muito escasso, estando presente a taa carenada, uma das formas caractersticas do Neoltico Final da Estremadura, embora nos povoados e monumentos megalticos do Alto Alentejo se tenha prolongado aparentemente pelo Calcoltico. A exuberante variedade das pontas de seta deixa transparecer a existncia de comrcio transregional destes objectos. Assim sendo, as cinco pontas de seta de base cncava, com acabamento mais perfeito que a globalidade das restantes, teriam origem diferente. Sob este aspecto fcil entrever entre a regio estremenha e a Beira Interior a existncia de trocas comerciais, veiculadas pela importante via de comunicao constituda pelo Tejo e seus afluentes; por ali se faria a permuta do slex, particularmente abundante na primeira daquelas regies, por anfibolitos, frequentes nesta ltima. Com efeito, o conjunto das vinte e cinco pontas de seta recuperadas neste monumento afigura-se em tudo semelhante a um qualquer conjunto proveniente de sepulcro estremenho. Veja-se como exemplo o recentemente publicado das Grutas da Senhora da Luz (Cardoso et al., 1996b). Em contrapartida, os machados de ambas regies so claramente diferentes. Enquanto na Beira Interior dominam machados cuneiformes, volumosos, de seco quadrangular e mal polidos, na Estremadura, os machados de anfibolito apresentam-se mais achatados, de gumes mais desenvolvidos e em geral com melhor acabamento. Tais factos reforam, assim, a hiptese de na Beira interior as pontas de seta poderem corresponder a verdadeiras importaes, ao contrrio dos machados que, ao revelarem formas especficas regio em apreo, traduzem o aproveitamento de matria-prima localmente disponvel. Esta seria objecto de exportao em bruto para a Estremadura, por permuta com o slex ali abundante. Trata-se, afinal, de processo econmico idntico ao que, na mesma poca, teria caracterizado as relaes mantidas entre a Estremadura e o Alto Alentejo, outra rea geogrfica susceptvel de fornecer rochas duras de tipo anfiboltico em troca de slex, manufacturado ou em bruto. Enfim, as duas fases mais tardias representadas no monumento, sugerem a provvel manuteno do seu estatuto funerrio: trata-se de fragmento de pea atribuvel a braal de arqueiro de poca campaniforme e de dois fragmentos de cermica da Idade do Bronze; corresponderiam a inumaes individuais efectuadas na cmara ou na mamoa do monumento, que, deste modo, ainda conservaria, ao menos em parte, a carga simblica inerente sua primitiva utilizao.

5. Concluses 5.1.
de salientar que as diferenas arquitectnicas entre os dois monumentos so corroboradas pelas diferenas verificadas entre os respectivos esplios. O monumento de planta circular fechada (anta 6), atribuvel aos primrdios do megalitismo regional encontra paralelos evidentes em vrios monumentos, tanto do Norte como do Sul de Portugal. Do ponto de vista cultural estaramos pois nos alvores do Neoltico Mdio ou ainda nos ltimos momentos do Neoltico Evolucionado. Significa isto que o megalitismo tanto quanto

ARQUITECTURA, ESPLIO E RITUAIS DE DOIS MONUMENTOS MEGALTICOS DA BEIRA INTERIOR: ESTUDO COMPARADO

201

se poder afirmar no estdio actual dos nossos conhecimentos teve origem sincrnica no actual territrio portugus. Estaramos pois na situao descrita por Gonalves (1992, p. 173) segundo a qual o megalitismo seria a expresso prpria de grupos humanos em estdio idntico de desenvolvimento. Nessa poca o territrio portugus encontrar-se-ia pois ocupado tanto no litoral como no interior, no Sul e no Norte, por grupos humanos culturalmente semelhantes.

5.2.
Com dois monumentos no vivel estabelecer uma evoluo regional do megalitismo nos seus aspectos arquitectnico e artefactual, porm os dados apresentados so corroborados em ambos os nveis referidos em outros regies do pas e mesmo na Galiza. Lembremo-nos que j em 1953 Lpez Cuevillas (1953) admitia uma primeira fase do megalitismo galego representada por dlmens fechados ou com corredor pouco desenvolvido a qual veio a ser plenamente corroborada ulteriormente (Casal, 1979, p. 109). Tal evoluo no sentido de cmaras de forma poligonal e corredor crescentemente diferenciado foi depois assinalada por Silva e Soares (1983) para a regio litoral baixo-alentejana ainda que baseados apenas num monumento para cada um das trs fases identificadas. Tal perspectiva monofiltica no foi porm a que Jorge defendeu para o megalitismo da Serra da Aboboreira (Jorge, 1984, 1986, 1988) ao valorizar o polimorfismo arquitectnico, ainda que aceitando menor antiguidade dos monumentos de maiores dimenses e mais complexos. Foi tambm o que admitiu Oliveira (1997) no que respeita ao megalitismo da bacia do Sever. O autor defende a contemporaneidade entre as pequenas cmaras de xisto da Foz do Sever e os grandes monumentos, com cmara e corredor, construdos em granito, da orla da serra de So Mamede. Porm, a perspectiva que vingou no concernente ao megalitismo da Aboboreira encontra-se consubstanciada pelo trabalho de Cruz (1992) ao fasear, com base na arquitectura e respectivos esplios, os monumentos megalticos daquela rea arqueolgica. Foi esse modelo que adoptmos, no pressuposto que esplios to diferenciados, como os que foram recolhidos nos dois monumentos escavados, no podero significar seno momentos cronolgico-culturais distintos. Claro que tal no significa a impossibilidade de utilizao simultnea de monumentos de tipologias diferentes. sabida a longevidade de reutilizaes sucessivas dos monumentos megalticos. O carcter peculiar destes monumentos constituindo verdadeiros marcos na paisagem explica a recorrncia da sua utilizao funerria bem evidenciada no caso da anta 2 do couto da Espanhola com reutilizaes comprovadas na Idade do Bronze (Cardoso et al., 1997).

5.3.
Em ambos os monumentos encontra-se documentado, indirectamente, com base no esplio recolhido, reduzido nmero de deposies. Assim, na anta 6, pequeno monumento fechado, admite-se uma deposio na fase 1, duas deposies na fase 2 e de novo uma deposio na terceira e ltima fase de utilizao do monumento. Na anta 2, monumento de longo corredor e cmara poligonal, esta ter recebido uma deposio, enquanto se admite terem

MUITAS ANTAS, POUCA GENTE? ACTAS DO I COLQUIO INTERNACIONAL SOBRE MEGALITISMO

202

ocorrido duas deposies no corredor. Trata-se seguramente de monumento que se inscreve em fase evoluda do megalitismo regional (Neoltico Final/Calcoltico Inicial).

5.4.
A diversificao artefactual, expressiva na anta 2, evidencia actividades econmicas crescentemente diferenciadas. A associao de pontas de seta de tipologia variada corresponde a uma realidade desprovida de significado crono-cultural, alis documentada noutros monumentos, indicando estreitas afinidades com conjuntos estremenhos. Com efeito, a abundncia de peas de slex, grandes lminas obtidas a partir de ncleos volumosos, indica comrcio transregional de tais artefactos, j acabados, oriundos daquela regio atravs do vale do Tejo. Estes artefactos seriam permutados por lingotes pr-formatados de anfiboloxisto, matria-prima abundante na regio da Beira interior.

5.5.
Outro aspecto de realce respeita ocorrncia de pequenos fragmentos cermicos, na anta 2, alguns dos quais rolados, que podero ter sido levados juntamente com terra da zona de habitat aquando da construo da mamoa. Esses materiais poderiam ter tombado para o interior da cmara ou ali colocados intencionalmente.

5.6.
A cermica na fase mais antiga da ocupao da anta 6 do Couto da Espanhola tendo significado cultural no deixar, neste caso, de revestir tambm conotao cronolgica. Com efeito est presente na fase mais tardia daquela utilizao bem como na anta 2 do Couto da Espanhola. Nesta ltima aparentemente estaria tambm presente situao com carcter cronolgico, visto os materiais cermicos ocorrerem apenas no corredor cuja ocupao se teria sucedido da cmara.

ARQUITECTURA, ESPLIO E RITUAIS DE DOIS MONUMENTOS MEGALTICOS DA BEIRA INTERIOR: ESTUDO COMPARADO

203

FIG. 1 A regio do Tejo internacional com implantao dos monumentos e stios atribuveis Pr-Histria recente (circulo: antas e mamoas; quadrado: habitat e achados dispersos; tringulo: recintos megalticos, menires e rochas com covinhas). Localizao dos monumentos referidos neste trabalho: anta 2 do Couto da Espanhola (1); anta 6 do Couto da Espanhola (2).

FIG. 2 Localizao dos monumentos referidos neste trabalho em extracto da Carta Militar de Portugal, folha 294, na escala 1: 25 000: anta 2 do Couto da Espanhola (1); anta 6 do Couto da Espanhola (2).

MUITAS ANTAS, POUCA GENTE? ACTAS DO I COLQUIO INTERNACIONAL SOBRE MEGALITISMO

204

FIG. 3

Anta 6 do Couto da Espanhola. Planta geral do monumento (reduo do levantamento original efectuado escala 1:20).

Anta 6 do Couto da Espanhola. Corte do cairn, mostrando a sua estrutura interna, alado meridional do recinto primitivo (em cima) e alado meridional do recinto correspondente terceira fase de utilizao (em baixo).
FIG. 4

ARQUITECTURA, ESPLIO E RITUAIS DE DOIS MONUMENTOS MEGALTICOS DA BEIRA INTERIOR: ESTUDO COMPARADO

205

Anta 6 do Couto da Espanhola. Esplio arqueolgico exumado na cmara meridional, correspondente 2.a fase de utilizao (A), e na sepultura cistide, correspondente 3.a fase de ocupao do monumento (B).
FIG. 5

MUITAS ANTAS, POUCA GENTE? ACTAS DO I COLQUIO INTERNACIONAL SOBRE MEGALITISMO

206

FIG. 6

Anta 6 do Couto da Espanhola. Vista da cmara meridional depois de totalmente escavada.

Anta 6 do Couto da Espanhola. Vista geral da cmara do monumento correspondente primeira fase, evidenciando contorno oval e fechado, no final da escavao.
FIG. 7

ARQUITECTURA, ESPLIO E RITUAIS DE DOIS MONUMENTOS MEGALTICOS DA BEIRA INTERIOR: ESTUDO COMPARADO

207

Anta 2 do Couto da Espanhola. Planta do monumento no final da escavao, com localizao do esplio recolhido (ver Cardoso et al, 1997, para a compreenso da sequncia numrica indicada).
FIG. 8

Anta 2 do Couto da Espanhola.Corte longitudinal no final da escavao e respectivos alados, observados de sudoeste (AB) e de nordeste (BA).
FIG. 9

MUITAS ANTAS, POUCA GENTE? ACTAS DO I COLQUIO INTERNACIONAL SOBRE MEGALITISMO

208

FIG. 10

Anta 2 do Couto da Espanhola. Algum esplio recolhido na cmara.

ARQUITECTURA, ESPLIO E RITUAIS DE DOIS MONUMENTOS MEGALTICOS DA BEIRA INTERIOR: ESTUDO COMPARADO

209

FIG. 11

Anta 2 do Couto da Espanhola. Algum esplio recolhido no corredor.

MUITAS ANTAS, POUCA GENTE? ACTAS DO I COLQUIO INTERNACIONAL SOBRE MEGALITISMO

210

FIG. 12

Anta 2 do Couto da Espanhola. Vista geral do monumento no final da escavao.

Anta 2 do Couto da Espanhola. Aspecto da cmara e incio do corredor no final da escavao.


FIG. 13

ARQUITECTURA, ESPLIO E RITUAIS DE DOIS MONUMENTOS MEGALTICOS DA BEIRA INTERIOR: ESTUDO COMPARADO

211

FIG. 14

Anta 2 do Couto da Espanhola. Sector do corredor na passagem para a cmara.

Anta 2 do Couto da Espanhola. Vista de conjunto do corredor no final da escavao, evidenciando-se a destruio sofrida no seu sector mediano.
FIG. 15

MUITAS ANTAS, POUCA GENTE? ACTAS DO I COLQUIO INTERNACIONAL SOBRE MEGALITISMO

212

1 2 3

Universidade Aberta. Associao de Estudos do Alto Tejo, Ncleo regional. Associao de Estudos do Alto Tejo, Ncleo regional.

BIBLIOGRAFIA

ALMEIDA, F.; FERREIRA, O. da V. (1958) - Duas sepulturas megalticas dos arredores de Idanha-a-Velha. Revista de Guimares. Guimares, 68, 3-4, p. 317-322. ALMEIDA, F.; FERREIRA, O. da V. (1959) - Sepulturas megalticas dos arredores de Idanha-a-Velha. In Actas do 1.0 Congresso Nacional de Arqueologia (Lisboa, 1958). Lisboa, 1, p. 225-230. ALMEIDA, F.; FERREIRA, O. da V. (1971) - Um Monumento Pr-Histrico na Granja de So Pedro (Idanha-a-Velha). In Actas do 2.0 Congresso Nacional de Arqueologia (Coimbra, 1970). Coimbra, 1, p. 163-168. BUENO RAMREZ, P. (1994) - La necropolis de Santiago de Alcntara (Caceres): Una hipotesis de interpretacion para los sepulcros de pequeno tamao del megalitismo occidental, Boletn del Seminario de Estudios de Arte y Arqueologa . Valladolid. 60, p. 25-100. CANINAS, J. C.; HENRIQUES, F. (1995) - Exemplos de destruio do patrimnio arqueolgico no Sul da Beira Interior. Al-madan. Almada. 4, p. 115-211. CARDOSO, J. L.; CANINAS, J.C.; HENRIQUES, F. (1995) - A Anta 6 do Couto da Espanhola (Rosmaninhal, Idanha-aNova). Estudos Pr-Histricos. Viseu. 3, p. 19-37. CARDOSO, J. L.; CANINAS, J. C.; HENRIQUES, F. (1996a) - Contributos para o conhecimento do Megalitismo na Beira Interior (Portugal): a regio do Tejo Internacional. In II Congreso de Arqueologa Peninsular. Zamora: Fundacin Afonso Henriques. CARDOSO, J. L.; CANINAS, J. C., HENRIQUES, F. (1997) - A Anta 2 do Couto da Espanhola (Rosmaninhal, Idanha-a-Nova). Estudos Pr-Histricos. Viseu. 5, p. 9-28. CARDOSO, J. L.; FERREIRA, O. da V.; CARREIRA, J.R. (1996b) - O esplio arqueolgico da grutas naturais da Senhora da Luz (Rio Maior). Estudos Arqueolgicos de Oeiras. Oeiras. 6, p. 195-256. CARDOSO, J. L., GOMES, M.V., CANINAS, J.C., HENRIQUES, F. (1995a) - O Menir de Cegonhas (Idanha-a-Nova). Estudos Pr-Histricos. Viseu. 3, p. 5-17. CASAL, A. R. (1979) - O Megalitismo na Galiza. A sua problemtica e o estado actual da investigacin, Porto, 1978). In Actas da 1.a Mesa Redonda O Neoltico e o Calcoltico em Portugal , (Trabalhos do Grupo de Estudos Arqueolgicos do Porto. Porto; 3), p. 103-115. CRUZ, D. (1992) - A Mamoa 1 de Ch de Carvalhal (Serra da Aboboreira). Coimbra: Instituto de Arqueologia. GOMES, M. V. (1994) - A necrpole da Alfarrobeira (S. Bartolomeu de Messines) e a Idade do Bronze no concelho de Silves. Xelb. Silves. 2, 162 p. GONALVES, V. S.; SOUSA, A. C. (1997) - A propsito do grupo megaltico de Reguengos de Monsaraz e das origens do megalitismo no Ocidente peninsular. In Colquio Internacional O Neoltico Atlntico e as Orixes do Megalitismo (A. Rodriguez Casal, ed.). Santiago de Compostela: Unin International de Sciences Prehistoriques. p. 609-634. GONALVES, V. S. (1992) - Revendo as antas de Reguengos se Monsaraz Lisboa: Instituto Nacional de Investigao Cientfica, 288 p. HENRIQUES, F. (1974) - O recinto megaltico de Fonte Fundeira (Castelo Branco) . Beira Baixa, n.0 1919, 29 de Junho, Castelo Branco. HENRIQUES, F.; CANINAS, J. C.; CHAMBINO, M. (1993) - Carta Arqueolgica do Tejo Internacional, 3, Vila Velha de Rdo. HENRIQUES, F.; CANINAS, J. C.; CHAMBINO, M. (1995) - Carta Arqueolgica do Tejo Internacional. 2, Vila Velha e Rdo. JORGE, V. O. (1984) - Escavao da Mamoa da Mina do Simo (Serra da Aboboreira-Amarante). Arqueologia. Porto, 9, p. 3-21. JORGE, V. O. (1986) - Escavao da Mamoa 3 de Meninas do Crasto. Serra da Aboboreira (Baio). Trabalhos de Antropologia e Etnologia. Porto. 26:1-4, p. 75-93.

ARQUITECTURA, ESPLIO E RITUAIS DE DOIS MONUMENTOS MEGALTICOS DA BEIRA INTERIOR: ESTUDO COMPARADO

213

JORGE, V. O. (1988) - Datas de Carbono 14 para a Mamoa de Ch de Parada 4 (Baio). Arqueologia. Porto. 17, p. 121-123. KALB, P. (1990) - Megalithgrber zwischen Tejo und Douro , Madrider Forschungen, Band 16, p. 19-33, Berlin. LEISNER, G.; LEISNER, V. (1951) - Antas do Concelho de Reguengos de Monsaraz. Lisboa: Instituto para a Alta Cultura. LEISNER, V. (1970) - Micrlitos de tipo tardenoisense em dlmenes portugueses. In Actas das I Jornadas Arqueolgicas . Lisboa, 2, p. 195-199. LEISNER, V. (1983) - As diferentes fases do Neoltico em Portugal. Arqueologia. Porto. 7, p. 7-15. LPEZ CUEVILLAS, F. (1953) - Caracteres de la cultura megaltica del Noroeste. In II Congreso Nacional de Arqueologa, p. 271-272. OLIVEIRA, J. T., ed. (1992) - Carta Geolgica de Portugal na escala 1/500 000 . Lisboa: Servios Geolgicos de Portugal. OLIVEIRA, J. M. F. (1997) - Monumentos megalticos da Bacia Hidrogrfica do Rio Sever. Ibn Marun. edio especial, tomo 1, Lisboa. PEREIRA, F. A. (1934) - A Pedra dAnte ou um monumento megaltico na Beira Baixa. O Archeologo Portugus. Lisboa. 29, p. 49-73. PROENA JNIOR, F. T. (1910) - Archeologia do districto de Castello Branco. Contribuio para o seu estudo . Leiria: Typ. Leiriense. SANCHES, M. J. (1996) - Ocupao pr-histrica do Nordeste de Portugal . Zamora: Fundacin Rei Afonso Henriques. SILVA, C. T.; SOARES, J. (1983) - Contribuio para o estudo do megalitismo do Alentejo Litoral: A sepultura do Marco Branco (Santiago do Cacm). O Arquelogo Portugus. Lisboa, s. 4, 1, p. 63-87. SILVA, F. A. P. (1994) - Tmulos do Centro-Norte litoral. Prolegmenos a uma periodizao. Trabalhos de Arqueologia da EAM. Lisboa, 2, p. 9-33. SOARES, J.; SILVA, C. T. (1992) - Para o conhecimento dos povoados do megalitismo de Reguengos. Setbal Arqueolgica. Setbal. 9-10, p. 37-88. UERPMANN, M. (1995) - A indstria de pedra lascada do Zambujal: Alguns resultados. In KUNST, M., ed. - Origens, estruturas e relaes das culturas calcolticas da Pennsula Ibrica . Lisboa: IPPAR. (Trabalhos de Arqueologia; 7). VILAA, R.; CRISTOVO, E. (1995) - Povoado pr-histrico de Monte do Trigo (Idanha-a-Nova). Estudos Pr-Histricos. Viseu. 3, p. 201-211. VILAA, R. (1995) - A ocupao neocalcoltica do Monte do Frade (Penamacor). In Actas da 3.a Reunio do Quaternrio Ibrico (Coimbra 1993), p. 499-511.

MUITAS ANTAS, POUCA GENTE? ACTAS DO I COLQUIO INTERNACIONAL SOBRE MEGALITISMO

214

You might also like