T

BASES

PRA UNIFICACION
DAS

NORMAS LINGISTICAS

DO
GALEGO

I n

PRESN TACIN
Neste Nadal de 1977 tmo-lo gusto de poder agasallar a tdolos mestres galegos con estd primicia editorial. E a primeira edicin dunha obra que terd unha importancia capital nos primeiros pnsos da autonoma cultural de Galici. unha satisfaccin pra ns poder axudar s escolantes no seu labor restaurador da cultura galega. O traballo que lles cmpre facer non doado; por iso asummo-la obriga de lles ofrece-la no' sa colaboracin. Estas normas son o resultado dunha serie de seminarios filolxicos semanais promovidos polo Instituto da Lingua Galega da Universidade de Santiago, celebrados desde Nadal de 1976 a xuo de 1977. Neles participaron mestres, fillogos, es' critores e sociolingistas. O equipo e mais d Institucin agradecmoslleJa cesin dos orixinais pra esta edicin non venal. Con este agasallo mandamos a Galicia un sinxelo viva pola sa cultura, que, libre xa de atrancos, vemos con ledicia erguerse con pulo.

Edicin non venal

unha xentileza de Ediciones Anaya, S. A.

@ Universidade de Santiago de Compostela Depsito Legat: M. 42212-1977

ISBN: 84-207-1960-9 Printed in Spain lmprime: Grficas Oggi Avda. de Pedro De2,44-46 Madrid-19

Nadalde 1977 Ediciones Anaya

LIMIAR
Un equipo de lingistas, escritores, acadmicos e mestres traballaron durante varios meses na elaboracin destas normas ortogrficas e morfolxicas da lingua galega. Na sa tarefa tiveron presentes as normas que, hai anos e con carcter experimental, publicaron a Real Academia Galega e mailo Instituto da Lingua Galega, as como a tendencia lusista que nos ltimos tempos defenderon algns escritores
e lingistas.

O feito de teren procedido con delibarada atencin

tendencias existentes no proceso unificador, percura dunha integracin equilibrada das mesmas, representa unha actitude realista e construtiva que se reflexa de xeito positivo nos resultados. De certo que estas normas sern un instrumento eficaz pra esa alfabetizacin masiva na nosa lingua que a evolucin dos tempos vai tornando necesaia e urxente. Como no seu da fixeran a Academia e mailo Instituto, tamn.neste caso se procede con plena conciencia do valor fundamentalmente experimental das normas propostas. De ah a sa atinada flexibilidade, como cmpre tratndose dunhas normas que son propostas e non impostas. Por todo iso e polo que teen de camio ben fundado pr unificacin normativa da nosa lingua, son merecentes da mellor acollida por parte de tdalas persoas e entidades interesadas no logro desa unificacin. Confiamos en que a unificacin definitiva, que ter que se basar na consagracin polo uso, e

na oficializacin pola Xunta de Galicia, non tardar

chegar.

en

Domingo Garca-Sabell.
Presidente da Real Academia Galesa.

1. O

aalal b c ch d e f s h
i
I

Escrbense Chmanse

alfabeto.- O galego ten

as seguintes letras:

Soan

be ce che de e ef.e sue ache,ag

I
ele

l0l e lkl lel

lbl

ldl lpl, ltl

lQ

lql

lcl Q)

| @ero)

til
trl
tLt

il

elle
eme ene
ee

fn n

lml lnl

ll
lpl
tkt

p
q

o pe que
elTe
ese

t,t,, tql

r
J
a

Irl, ltl

te

u
v

u
uve

Itl
lul
tbl

lsl

x
7

equis, xis eela

O dgrafo nh equivale anvelar. S se usa pra escreber unha, algunha, ningunha. Aparte das mencionadas letras hai tamn o i(xota), o k (ka) o y (i grego) e o w (uve dobre), que se usan pra escreber palabras doutros idiomas.
(1) Non pode ser rexeitada a pronuncia do g como unha aspirada semellante h ingls, por ser un fenmeno de noso que comprende as provincias da Corua e Pontevedra, e a mitade da de Ourense, e un bo anaco da de Lugo.

Itl, lksl tol

(r).- O acentogrficogalegountil(,) (2).A presencia ou ausencia deste signo nunha palabra fai patente a sa slaba tnica en
2. O acento
de oblicuo

bombn, pantaln, algn; irmns, almacns, calcetns, pantalns, algns.

canto se apliquen

as regras

que seguen:
as

polislabas rematadas en vocal, en vocal I -n, envocal * -s e en vocal * -ns: irmd, caf, (el) prev, al, ab, al, bamb; irms, cafs, (ti) prevs, cadrs, abs, ferrobs; irmn, (e1) detn, (eles) prevn,
(1) Unhas regras de acentuacin teen que basarse nos tres princi-

2.l.Palabras agudas.- Levan acento grfico

En consecuencia, non se acentan: as monosfabas: bon, can, dn, fun, tres, fe, xa, etc. As acabadas en ditongo decrecente: cantei, cantou, fuxiu, animais, coroneis,etc. As acabadas en consoante distinta de -n, -s"' animal, amor, etc.

2. 2 Palabras graves.- Levan acento grfico

as

acabadas en consoante distinta de -n, -s, e as acabadas en ditongo decrecente (seguido ou non de -n, -s): Csar, Flix, dlbum, ftbol, amdbeis.

pios seguintes: a) permitir averigua-la slaba tnica dunha palabra no cen por cen dos casos; b) esixir un gasto mnimo de tildes, e c)
seren doadamente memorizables. Con estes tres requisitos inevitaas presentes se paxezan mais s do casteln cs do portugus. (2) A presencia ou ausencia desta vrgula serve pra marca-la posicin do acento na palabra. En portugus e en cataln e noutras linguas nas que se usan acentos grficos,utilzanse tamn outros tipos de vrgula ( ^ ' ) pra marca-lo timbre de e, o, de paso que se marca que son tnicos. Segn isto en galego poderase pensar tamn en diferencia-lo e de revs (aberto) do de burgus (pechado). Como

En contra das nomas anteriores, i, u tnicos

ca-

ble que

acentanse cando forman parte dunha secuencia de vocais e fan slaba en por si: haba, moa, traas,

Lufsa, la, mido, ra2, Combra, anda, sar,

da.

En consecuencia: sbese que i, u sin acento nos contextos mencionados, forman slaba coa vocal seguinte ou coa anterior, segn sexa o ditongo crecente ou decrecente:
moia, traia, puiden,labia,leria, Maiz, Fraiz, Fouz.

menos (as regras de acentuacin na nosa, como naquelas linguas, estn pensadas en funcin de que o aforro de acentos sexa mximo), as verbas que teen e, o susceptibles de levar acento grfico son sobre o 5 por cen; queremos decir que nin en cataln, nin en portugus nin en ga-

as palabras que teen que levar acento grfico son as

lego est previsto que leven acento palabras como cedo, sete, lobo,
home , e as o 95 por cen das que teen e, o tnicos. Por outa parte, ben sabido o feito de que en galego, anda sendo xeral a existencia de dous e e dous o, pode ocurrir que, na mesma palabra, a un o aberto no galego occidental corresponda un o pe-

2. 3,P alabras esdrxulas (3 ). - Acentanse todas : cdntico, bbedo, inspido, inhspito, pstula. 2.4.Casos especiais 2. 4. l. Os verbos con pronomes enclticos ou (3) Exista tamn en galego a posibidade de considerar esdrxulas p efectos ortogrficos palabras como Galicia, leria, recua, Antonio, xucias, erc. Sopesouse tamn esta posibilidade. Desde un punto de vista da economa dos acentos non ofrece ventaxas porque, se ben permite aforralos acentos en habia, habias, etc.,esixe gastalos nas palabras mencionadas: Gacin, lria, etc. Tacticamente, acentuar Galca achegaranos ortografa portuguesa, o cal, sentimentalmente unha aspiracin de todos. Na prctica, adopta-las regras da acentuacin portuguesa a redundar no aumento das complicacins pedagxicas do ensino do galego. Cmpre ademais lembra-lo que decimos na nota (1).

chado no galego oriental ou viceversa; e o mesmo co e. Isto tera como consecuencia que unha palabra sera susceptible de levar dous tipos de acento segn a procedencia do que a usase: cdrtalo,praun galego oriental, con o pechado, e crtalo, pra un galego occidental, con o abeto. Estas das razns (o escaso rendemento do acento como distintivo do timbre, e a falta,polo de agora, dunha pronuncia oficial) fan desaconsellable o uso doutros acentos cs que non sexan
pra marca-la slaba tnica.

10

1l
dds (pres. de dar) dd (Wes. imperat. de dar) d (pres. de ser)
das (de

os verbos e pronomes coa segunda forma do artigo soldada (ver 8) cntanse coma se foran unha palabra nica. Desta maneira haber que acentuar: sdbese, sdbeseche, comraa, trouxmolo, comralo, vnde-lo cabalo;pto non vende-lo cabalo, comeraa,
comerala.

da (de

* as) * a)

e (conxuncin)

/d (infusin) ns (pl. de n; nosoutros)

l,s (vosoutros) s (nada ou ningun

2. 4. 2. Por veces hai palabras que na pronuncia se distinguen por teren a vocal tnica con timbre distinto (oso I so), ou por unha palabra ser tnica e a outra tona (d I dil, e que na escrita se representen coas mesmas letras. Normalmente o significado destas palabras resulta manifesto porque a que significa A non pode aparecer nos contextos da que significa B, como o caso de (el) cose (con o aberto) frente a cose (ti) (con o pechado), e o de moitos outros presentes e imperativos de verbos da segunda. Cando o contexto non explcito hai que marcar cun acento unha das das palabras homgrafas; por va de regra, a que tea vocal aberta ou a que sexa tnica (4):
vn (pres. de

te (letra) nos (en I os me tono) uos (pronome tono)

so (debaixo de)

mais)

d (dor) pr (poer)

(aIo) c (ca * o)
cd(ca

a)

cmpre ( mester)

do (de * o) por (preposicin) o (artigo) co (con + o) ca(con * a) compre (merque)

vir)

ven (pres. de

imperativo de vir)

ver;

fra (adv.)

oso (animal) fora (plusc. de ser, ir) pla (rama) pola(galia;por * a) p (extremidade) pe (letra) n (dun fo ou da madeira) no (en -f o) rs (pres. de vir) ves (pres. de ver)

so (do esquelete)

Vs, dd, dds, e pr gardan acento en caso de levar un artigo ou un pronome encltico: Vlo ver?:Dallo; Eo. 2. 4. 3. Hai veces que unha palabra cambia de funcin gramatical sin mudar nada ou case nada a sa significacin, como o caso dos demostrativos: este libro, frente a levo este. Yi'a sendo costume acentuar estes pronomes cando facan de sustantivos. Tales acentos son superfluos, polo tanto aconsellable prescindir deles. O mesmo acontece con mais (adverbio e conxuncin) e un (artigo e numeral). Un caso especial o constitudo polas palabras

(4) Frente casteln, o e/ galego non leva acento; tampouco leva acento en galego o reflerivo si (non sabe que facer de sf nin o afirmativo si (Vs? Si).

que, cal, quen, canto, cando, como, onde, quepoden ser relativas ou interrogativas. Era costume acentualas en caso de que foran interrogativas. Tal acentuacin sempre superflua nas interrogativas directas, porque a fan redundante os signos de inte-

12

t3

ffogacin: Quen es?, Como te chamas?, Canto lle debo? Tamn superflua na maiora ds inte_ rrogativas indirectas: pregntalle como se chama; non sei que lle puido pasar. S e mester, polo tan_ to,. acentuar aqueles casos en que poida haber anfi_ boloxa: xa sabes qu hai frenti a xa sabes que hai. 2. 4. 4. Os adverbios en -mente formados so_ br.e adxectivos que esixiran acento grfico (ro*ii, hbil, cmodo) gardaban tamn o acento no deri_ vado (comnmente, hdbilmente, cmodamente). Tamn son intiles estes acentos e podemos pres_ cindir deles. 3. A direse.- sase coa letra nas secuencias ge, gi, nas que o u non mudo: linsstica. Ta_ mn se usa sobre o na primeira a ,ag*du persoas dos imperfectos dos verbos en -aer (caarnos, calu_ des), oer (moi)amos, moiacles), qr (sai'amos, saa_ des) e or (oitamos, otades). Desta maneira dest_ case que o i silbico, anda que tono, e permte_ se distingui estas formas das clo presente de sub_ xuntivo onde o i semiconsoante: moiamos. moia_
d es.

_ Por, trds,, mais, todos, todas, ambos, ambas, entrambos, entrambas, tamn esixen a segunda forma do artigo, pro non mester usar guin porque nestes mesmos

contextos non aparecen os pronomes -lo, -la etc. Exem_ plo: O teu e mailo meu, ,Tdolos das.

que as compoan. Se a palabra se sente xa coma un todo (feito que se traduce fonicamente nun acento principal nico), o guin non mester: galegoportugus; en caso de estaren pouco soldados os elementos que compoen a palabra, entn dbese de usar guin (e mesmo acentuar graficamente cada unha das palabras, se que usadas coma entidades separadas tiveran que levar acento): galego-luso-b rasile iro, dem c rata-cris t idn. 5. Acomodacin de palabras e sufixos cultos.Pra tratar de dar unhas normas oientadoras dentro deste material, tan amplo e variado, cmpre ter en conta que existen, desde o punto de vista fontico,
desfigurado o infinitivo e en comelo caldo resulta moita intimidade entre un verbo e un artiso que pertence palabra seguinte. Por esta razn, c porque sualrenie mais lexible, preferiuse a terceira solucin. Evidentemente, o problema do guin neste uso posterior problema do artigo -lo, -la. Yet 8. A efectos tipogrficos, cando se parte rengln entre o verbo (ou o pronome) e o artigo, o guin que parte a palabra non exime do guin que sepata o artigo, que figwat encabezando a segunda lnea. Exemplo: Onte a nai berroulle pcaro porque non quixo come-lo caldo.

do guin depende da solidaridade dos elementos

Nas palabras compostas a presencia ou ausencia

lo caldo queda moi

pra soldaJo artigo -lo, -la, los, Jas verbo ou pronome precedente (ver 8).. timpa-lo centeo, c_ meJas papas, sachabcmoJo miilo, truxenvo^lo libro, dille-los bos das (D.
me * segunda forma do aigo (corner * o * caldo; commosllei * o * caldo) podc escollerse cntre tres posibilidades: com lo

a de partir palabras en final de lnea, sase o guin

4. O guin.- Aparte

cla sa funcin normal,

(1) Pa notar graficamente as

secuencias de verbo ou prono_

A propsito do guin tamn se pensou na posibilidade de usalo pra marca-la enclise dos ptonomes: sibe-se, d-mo, etc. A tendencia do galego enclise de pronomes (que fara posibles grafas chocantes coma trouxmos-che-lleJo) e o feito de oue en contextos moi escasos revistira este guin valor diacrtico, iconsellou prescindir do
seu uso_

caldo, comelo caldo e crnte-lo caldo. Non hai razns dc peso quc de_ cidan a favor dLrnha or doura csculla. De todas maneiras, e com

l4 tres tipos de voces: populares, cultas e semicultas. As primeiras son as que entraron nos comenzos histricos da lingua e sufriron unha serie de transformacins fonticas, que as fan hoxe case irrecoecibles lado do timo de que proceden (c u n iculu coello,clave chave,etc.) As palabras cultas manteen a sa forma orixinaria, s cun mnimo de cambios pra adaptalas estrutura do idioma que as recibe (e x p e r i e ntia experiencia. clave clave,incognit u incgnito). As palabras semicultas experimentaron certas variacins debidas sa introducin antiga na fala, pro non tantas como as sufridas polas voces populares (c I a v u cravo, d o c t o r e doutor). A diferencia entre os tres tipos vese mais claramente se tomamos como exemplo un timo que tivera derivacins en cada un dos tres: plenu ten un derivado popular clteo,"un semiculto, prea(mar),' e un culto, pleno. hora de dar unha normativa, as formas que presentan algrn problenra son as cultas e semicultas. Nas primeiras. a configuracin fontica depende da estrutura do idioma qlle as suministra e das adaptacins feitas pola lir-rgua receptora; nas segundas, a forma est ben definida e fixada pola historia. ,{ separacin cntre nnhas e outras fundamental.
5. 1. Grrlpc'rs consonnticos.

15

guinte (l). -ct-, -cc-'. mantense as das consoantes sempre que a vocal precedente sexa a, e, o; polo contrario, cando esta i ou u, prdese o primeiro elemento do grupo (2): bstructo, actor, contacto, cardcter,
(1) O tratamento ortogrfico dado ata agora a estes grupos foi diverso. Vexmolas distintas solucins posibles e unha breve crtica
das mesmas:

vai coa vocal precedente e a segunda coa vocal

se-

a) Dse s veces na fala a vocalizacin en u da primeira consoante, en especial se velar: reutor, confeucin, conceuto, ouservar; na lingua escrita dse con frecuencia a vocalizacin da mesma consoante en (t(iitca, esata, tinica, aicin, etc.), pro esta solucin non ten apoio na fala. Ningunha destas prcticas pode tomarse como norma: a primeira por non ser xeral e a segunda por non ser real. Ademais non unha solucin tpicagalega, senn vulgarismo comn tamn s demais linguas e falas hispnicas. As nicas vocalizacins plenamente vlidas son as das voces semicultas (dautor, receita..); tamn as dalgunhas voces cultas moi popularizadas {o preceuto). b) A simplificacin destes grupos suprimindo a primeira consoante tampouco absolutamente xeral, pois por exempio non abarca necesariamente s falantes cultos; nin se trala dunha solucin caracterstica do galego, senn hispnica. Con todo, unha tendencia importante na lingua que convn non esquencet. c) Como a totalidade das palabras que presentan estes grupos son voces cultas, comns a tdalas linguas da civ:Juacin occidental, o
galego debe pregarse prclica comn a todas elas: mante.los grupos cultos conforme eran na lingua donante. Se o portugus e castein

din dalecto, o cat. e fu. dialecte, o alemn Dalekt, o ing. dialect, etc., o galego non ten por que seguir un camio aparte.

.r (2) Parece preferbel tnante-las das consoantes do grupo na escrita e facer distincin entre a, e, c e i, z polas razns seguintes: a) Cando a consoante impiosi'ra segue s vocais e, o. aparte de que a sa pronuncia pode ouvirse en faiantes cuitos, o c axuda tamn a indica cal o timbre destas vocais, aberto, de regra, nas voces cultas. Por exemplo, colecta coa supresin do c daa coleta, confundndose as na escrita das palabras diferenciadas na fala,
cando menos pola distinta cualdade do e. A representacin colecto, independentemente de que o c se pronuncie ou non, indica que o e aberto.

5. 1. 1. Grulrtls en clt-ie as das consoantes non

forman parte da
r.ne

sute srlaba, porque a primeira

16

t7

exacto, lactante, pacto, reactivo, afectar, conxectura, detectar, arquitecto, udxectivo, traxecto, proxecto, inspector, octano, octaedro; redaccin, reaccin, confeccin, inspeccin, coccin; en cambio, ditar, vtima, conflito, conduta, destrutor, estrutura, flutuar, sedutor, tradutor, etc aflicin, dicionario, construcin, traducin, etc. Non obstante, algunhas voces moi cultas manteen o grupo integramente, anque vaia precedido de i ou u: pictos, pictrico, ictioloxa, ductibilidade, luctfero...; ficcin, convccin, diccin, miccin e algunha outra. A conservacin do grupo normativa prs voces cultas, pro hai algns semicultismos que presentan vocalizado o primeiro elemento do grupo: doutor, doutrina, doutoramento, suxeito...e poucas mais; os casos particulares poden atoparse nun dicionario portugus, por corresponder estas vocalizacins a unha etapa lingstica comn.
b) No caso de a precedente, a necesidade de conserva-la consoante implosiva provn da frecuencia de uso desta vocai e, en consecuencia, motivada pola confusin de pares lxicos a que a sa supresin dara lugar p ac to f p ato ; lac tar f la tar ; c ac to f cato f cap to f ( cau to ) . A nzn vIida tamn pra e, o. Con estas duas vocais (que poden ter timbre aberto ou pechado) a supresin da consoante implosiva ou a sa vocalizacin poda provocar confusions entre vanos membros de series como a seguinte: cocto, copto, coto, cto, couto, coito,' todos eles con sentido diferente. c) Polo contrario, cando precede i ouu consoante implosiva, ningunha das razns apuntadas (indicacin de abertua da vocal ou confusin grfica de voces) se opn sa eliminacin en vocbulos bastante divulgados, nos que a tendencia simplificacin feito verdadeio (ditar, destrucn. estrutural) . Aconsellamos nestes casos a emiacin da primeira consoante dos grupos -ct- e -cc-, mais non, polo momento, en voces moi cultas como pctos, pictrico, mccn luctfero, dct|, etc. Cmpre sinalar aqu que a lingua portuguesa comparte aproximadamente estes criterios.

Hai ademais unhas cantas voces cultas moi popularizadas en que admisible a forma coa vocaTizacin da primeira consoante, e a que mantn o grupo. Anda que non sempre doado de dilucidar, o cultismo popularizado ten un significado mais res-

trinxido c cultismo orixinario: pautolpacto, de'

feu to I d efec to, asp euto f asp
ec t o.

-cs- : mantense sempre coa grafa

x (3):

claxon,

(3) Este grupo vase tradicionalmente simplificando en galego en ,t, pro, polas razns que expoemos a continuacin, viuse a necesidade de representalo por medio da letra x; o feito non tera importancia se non fora porque esta letra ten ademais o valor tadicional de representat a un fonema palatal fricativo xordo (como enfeixo ou caxa). A pesar dos inconvenientes, aconsllase a representacin de -cs- por medio de x polas razns seguntes: a) Pola necesidade de coherencia cos grupos que manteen o c ou outra consoante implosiva: Se escribimos abstlacto, actor, inspeccin, etc., forzoso escribir tamn exacto, exame, sexo, etc. (cf . nota 1 px 15). b) Porque a necesidade desta coherencia de que falamos encntrase mesmo no seo de diversas farnilias lxicas, como por exemplo: galaxia-galctico, trax-torcico, conexolonec tar, reflexin-reflector, proflaxia-profilctico... Por outra parte nunha mesma palabra pode haber mais dun grupo culto, e puece que se simplificasmo-lo -cs- deberiamos simplificar tamn o outro: ou sexa, de non escibir excepto, extracto, expugnar..., habera que decidirse pot esceto, esttato, espunat e non por escepto, estracto, evugnar, con tratamento
contraditorio. c) Porque -cs- a pronuncia eal do gupo, canto menos en voces como txico, slex, sexo, exilio, claxon, nexo, ex-gobernador... d) Finalmente, anda que a introducin do x co doble valo de cs e pode crear problemas de lectura nalgns casos, o nmero destes educido porque as mais das veces que apuece co primeiro valor en posicin anteconsonnti ca (exceder, excelenca, exclamar, excntrico, expansin, textudl, textil...), e aqu a pronuncia,i non se d en galego. Tamn fecuente en palabras formadas cos prefixos grecolatinos ex-, exo-, extra-, hexa-, taxi-, xeno-, xilo-,ben cuactejzados fomal e sematicamente. Noutros casos, quizais a introducin de x co novo valo de cs leve s falantes menos cultos a pronuncia-

l8

t9

exacto, exilio, elixir, exgobernador, extracto, expugnar, exame...; unicamente se representar -cscomo ^r cando na mesma palabra apreza ademais esta mesma letra co seu valor tradicional: esixir, esaxerar...(non entran dentro desta restricin os prefixos de tipo ex-: extranxeiro). -cn- : mantense en tdolos casos: tcnica, acn,
pt'cnico.

gn-,

-gn-t

-gnt: mantense en tdolos

casos:

fragmento, pragmdtica, magnesio, magnitude, magnifico, diagnstico, incgnito, dogma, cognoscitivo, prognosticar, significado, estigma, gneo, indigno, pigmento, pigmeu, resignar, ignorar, impugnar, expugturr, repugnar... -pt-, -pc-, -ps-, -pn-: a norma xeral mantelos todos, polo menos en posicin medial: aptitude, adaptar, captar, ctipsula, rapto, rapsodia, acepcin, catalepsia, catalptico, estreptomicina, interceptar, hepta-, recepcin, adoptar, copto, optar, ptimo, cripta, eclipse, elipse, eucalipto, hipnose, corrupcin, corrupto, erupcin, intetupcin, nupcias, nupcial.... Con todo, recomndase a simplificacin do grupo en vocbulos moi frecuentes ou xa antigos no
lo como s, pro isto non sea
grave, xa que constituira unha extensin do noso fonetismo tadicional. Convir facer, non obstante, a reducin de x (=frs) en s en voces

gno s e, gno s ticismo, gnomo,

nas que poida aparece-la mesma letra con dous valores diferentes; non exixir, exaxerar, senn esixir, esaxerar. De calquera maneha, tanto esta medida caseia coma o perigo de confusin, de mostrarse como tal, poderase evita nunha futura e desexable ortografa na que o son palatal (o do x tradicional) se vira representado por 7 ou g e, i, conforme etimoloxa e s ramas portuguesa e brasileira do noso grupo lingstico. O que non resulta lxico a meta simptificacin deste grupo culto por unha cuestin ortogrfica.

idioma: setembro, suscricin, ditongo, inscricin, setentrional, descricin, descritivo, proscrito, proscricin, transcricin etc. Hai ademais algns semicultismos en que o primeiro elemento do grupo aparece vocalizado: receita, receitar,. e outras formas cultas popularizadas en que posible admitir un doblete, mesmo con matices semnticos diferenciadores: preceuto f precepto. Inclumos aqu estes gupos en posicin inicial, pn-, ps-, pt- por tratarse do mesmo problema anque as das consoantes formen parte da mesma slaba; nestes casos a conservacin de mbolos dous elementos ou a eliminacin do primeiro queda eleccin de cada un: (p)seudo-, (p)sico-, (p)tero-, ( p ) tolomaico, ( p )neuma-. -bt-, -bc-, -bd-, -bs-, -bx-, -bn-, -bl-, -bv-: mantense sempre as das consoantes: abdicar, abdominal, absorber, absoluto, abstencin, abstinencia, abnegar, obcecar, obsequiar, obxecto, obstinado, observar, obstdculo, obtuso, obstruir, subconlciente, subdirector, sublingual, subseccin, subsidio, sub s tancin, subv ert er, sub t iL... S no caso de obxecto se admite a vocalizacin do b: ouxeto. -nm-, -nn-, -mn-: mantense as das consoantes: inmigra ci n, o mnip o t e n t e, ximno sp ermas, a m n e sia, inmortal, enmendar, enmudecer, innovar, ennegrecer. (4).
(4) Todos estes grupos aparecen en palabras cultas, piacticamen-

te iguais en tdalas linguas romnicas

e non romnicas, polo que, salvando as restricins feitas en casos concretos, parece que a nica solucin aconsellable a de mante las das consoantes. Por ou-

20
21

formados por unha oclusiva e unha lquida, de maneira que as das consoantes forman parte da mesma slaba. pl-, -pl-, bl-, -bl-, fl-, -fl-, ct-, -ct-, st-, -st-;mantnse o -/- nas voces cultas: pluma, plumaxe, clave, flan, pluvimetro, aclarar, clarificar, explicar. As palabras semicultas trocaron o I en r; praza, praga, praia, prata, prato, pracer, prazo, preamar, preito (de "pleitesa"), empregar, pregar, branco, brando, brandir, brasn, obrigar, nobre, dobrar, endiabrado, fraco, frouxo, frauta, frecha, frete, frota, freque, cravo, crabuar, escravo, regra, arregrar, igrexa...cos seus derivados. Son poucas palabras mais das citadas; tdolos casos concretos pdense atopar nun dicionario portugus, entre outras razns por proviren dunha poca en que o sistema lingstico galegoportugus se mantia uno
e indiviso.

5. 1. 2. Grupos consonnticos

e potencia-lo emprego das voces comns tradicin galegoportuguesa, anda vivas hoxe entre ns ou facilmente aclimatables: crenza, descrenza, doenza ( lado de dolencia, variante culta), pertenza (a carn de pertinencia, mais con esfera semntica diferente), cobiza, avareza, andazo, cansazo... Nos demais casos aconsellamos acolle-la forma con -i- anda que sexa igual casteln: militancia (port. militanga), Francia (port. Franga), diferencia, sentencia (frente a diferenga, sentenga), xusticia e derivados (frente a port. justiga), espacio, xuicio, prexuicio, precio, desprecio, servicio..(5) 5. 3. Sufixo -iente, -iencia. (6) Mantense sin alteracin o sufixo: audiencia.
(5) Dentro deste apartado entra o debatido nome da nosa terra: hoxe Galicia, en galego antigo Galiza (cast. antigo Gallizia, Galizia, Galicia, port.mod,. Galiza). Ante o dilema GaliciafGaliza coidamos
se debe aceptar sin reservas Galicia potque: a) Galicia en cast. un galeguismo, polo menos parcial; o esperado sera Gallicia (xa que non *Galleza). b) Anda que Galcia tecuperara a teminacin -cia con axuda do casteln hai que ter en conta que -cia tamn unha terminacin popular propia do Leste do pas (cf. Pacio); por outra parte, na recuperacin dese conflictivo -i- puido influ-la terminacin -ia propia de moitos nomes xeogrficos: Rusia, Itali, Grecia, Polonia, India, c) A terminacin -cla supn un ttatamento semiculto (que puido existir sempre e con mais tazn na zona oriental, sin trascender literatura). Tamn supn un ttatamento semiculto -mesmo onde se di Galiza- o primeiro -l-, dado que as nicas formas documentadas en latn do nome da nosa tera son Gallaeci e Gallicia, dos cales habera que espem *Galzo ou *Galza, por va popular. d) Galicia a ntca denominacin natural que ten hoxe a nosa

Nalgn caso sonposiblesmbalas das solucins: dobre, doble, dobrez, doblez. 5. 2. Sufixos -ancia, -encia, -cio, -cia. Nas voces mais cultas o sufixo coincide en galego, casteln e portugus: constancia, tolerancia, clemencia, referencia, malicia, pericia, beneficio, silencio. etc. Noutras palabras xa se apartan o casteln e o portugus, e o galego ocupa unha situacin intermedia. Neste caso parece aconsellable defender
tra pate, e xa mos algo na nota 2-b, a simplificacin ou vocaliza_ cin sistemtica acareara un considerable empobrecemento da lingua, por,confundriense palabras diferenciadas: pigmento f pimento, estgma I estima, dogma I donta...

que

tera

en boca de galegos.

(6) As palabras cultas deste tipo proceden de voces latinas que xa nesta lingua tian o ditongo -re-, polo que non vlido establece-la correspondencia cast. -e I gal. e (piedra f pedra, cielo f ceo), porque a orixe distinta da que deu lugar a esa correspondencia.

22

obediencia, ciencia, paciencia, deficiencia, proveniencia, conciencia, suficiencia, frecuencin, experiencia, ambiente, obediente, conveniente etc. Unicamente parece aceptable reduciJo ditongo en comenencia (xunto a conveniencia), pro cun matiz semntico determinado que a diferencia da voz culta. 5. 4. Sufixo -cin, -sin. Aconsllase manter estes sufixos nas voces cultas: nacin, confesin, confusin, construcin.., pro non se rexeita totalmente a tentativa iniciada a comenzos de sculo por certos escdtores, de retroceder pasado e restaura-las formas en -zn, -sn nas voces cultas 17).
a antietimolxica reducin do ditongo, do xeito de pacencia, concencia, etc., por ser tendencia vulgar, documentada tamn nouttas partes, e non absolutamente xe-

X q. S. Sufixo

-se

(8)

E a solucin adoptada en galego prs voces cultas procedentes de nomes gregos en -srs. Coidamos que debe xeneralizarse -se, e que o xnero gramatical destes substantivos debe se-lo femenino: a anrilise, a crise, a hipnose... 5. 6. Terminacins -ite e -te a scjlucin dada s voces procedentes de nomes gregos co sufixo -itis ou coa terminacin -tis: colite, meninxite, glote, etc. 5. 7. Sufixo -bel, -ble (9) Prs palabras cultas que se forman co sufixo latino -b i I i s (cast. -ble, port. -vel) son posibles das solucins: amqble sing. ambel

pl.

ambeis, ambeles

amables

E rexeitada, en consecuencia,

ral entre ns. Convn sinalar aqu, anque non se trate propiamente deste sufixo, que parecidas reducins non poden ser levadas a cabo en ningn caso: as, escribiremos encuesta (ou enquisa), po nnnca encos/, porque o ditongo non romance, exista xa en latn. (7) Este sufixo ten en casteln unha variante populu, -zn, e unha culta, -cin. En galegoportugus presntase coas formas -zon e -Qom, que anda son hoxe s do portugus (cast. razn, port. razAo; cast. racin, pott. ragdo); non sabmo-la vixencia que tiveron estas formas na nosa lingua nos sculos da decadencia, e os exemplos que se aprecian en textos ata finais do XX quizais non sexan un fiel reflexo da fala de entn. En todo caso o casteln e o portugus distinguen ente o sufixo culto e o popular; o galego, perde-los sonidos sonoros e igualalos s xordos, imposibilita a distincin que fai hoxe o portugus. A entrada e triunfo da fotma-cin, -sn parece que hai que atribuirllos casteln, sen que deixe de parecer extraa a eliminacin total das formas tradicionais. Hoxe son estas practicamente universais nas voces cultas, polo que nos parece que debe ser esta norma; normativiza en -zn daalle un aie demasiado artificial lin-

(8) A norma de rematar en -se estivo presente tamn en casteln durante varios sculos: "eclipse" (1438), "fase" (1532), "fase" (1708), "base" (1709), "elipse" (1732\; xeral en portugus e en
francs, e tamn o que aparece en alemn sempre que a palabra en cuestin se integra no sistema normal da lingua. Polo tanto hoxe unha solucin internacional. D unha final de palabra natural en galego; ademais, o -i presenta a evidente iracionalidade de translitera-lo significante /-s/ de nominativo singular. Pola mesma l:,zn habera que decfu nucleus, hiatus, etc. O xneo gramatical de todos estes nomes debe se-lo femenno, que o que teen en grego e nas nguas modernas citadas. (9) A forma autenticamente galega era -vel, que ns escibiremos con pra sermos coherentes coa nosa offoglafa. A forma -ble , con todo, a nica existente no galego falado hoxenda; o triunfo desta solucin castel verase favorecido polo feito de seren todas palabras cultas. Parece que a escolla entte as das debe facela a prctica e o tempo, pois que unha representa a nosa tradicin e a outra a fala de hoxe. gua. Pro con todo non se pode nin se debe rexeita-la tentativa de recupera-las formas perdidas pr lingua de hoxe, pro de acordo coa tendencia demostrada historicamente Dor esta.

24

25

\ \ 6. Outros grupos e sufixos de solucin dubidosa. 6.l.Cualca, gualga

Existe en galego unha tendencia marcada a elimiorixinariamefe eran cua e gua. O feito de que na fala de cada da circulen palabras cultas, que manteen aqueles grupos, entre palabras patrimoniais que prescindiron do -u(sen contar con que os resultados populares tampouco non son uniformes en toda Galicia) d como resultado que se usen dunha maneira anrquica cuaf ca e gualga. Na espera de que un dicionario de dudas nos resolva este problema propomoJas seguintes recomendacins provisionais: Usase ca en palabras de moita circulacin e sabor popular: cartos 'dieiro', cadril, caderno, caderna, catro, cadrar 'coincidi', cal, cando, canto, case; e nos derivados calidade, cantidade, casemente. Usase cua nos cultismos: cuarto''ll4 parte, habitacin' , cuadro, cuarzo . As palabras derivadas (aparte das citadas: calidade, cantidade e casemente) prefiren vincularse coa forma primitiva culta e non coa popular: cuadriltero, cuadriforme, cuadrangular, cuadrpedo, cuadrislabo, cuadrar'facer cuadrada unha cousa', escuadra, cuantita{ivo, cuantificar, cuantioso, cualfficado, cualidade. Callar e calleiro
na4.o u nas secuencias que

tian orixinariamente coa, que anda se mantdn en g-%S!!gr, codgulo, coagulacin etc. Coresma, coTem:e corentena sepranse dos resultados anteriores por padiren a medias a distancia entre o e mailo u. Tamn algunhas palabras que orixinariamente tian gua perderon o zz definitivamente: gadaa, gaar, gardar, agardar. Outras palabras, anda sin seren cultismos, manteen o u: guante, guardia, guardidn, guarida, guarnicin. Isto quere decir que os compostos e derivados de gardar deben facerse sen u: gardador, gardabarros, gardacostas, gardarros, gardapolvo,' mentres que os compostos e derivados de guarda manteen o u: guardn, guardia ci,-il, guardia xurado, guardia maria, guardin noctLtrno,
etc.

.) N".

6.2. 4n (cast.4n).

:::*

Non , en cambio, admisible a forma -bre, galegutzacin do castelanismo seguindo a ptctica abusiva de convertir todo / precedido de oclusiva en r (como se se tratara de semicultismos como branco, cravo, etc.); non ten isto nada que ver con outras palabras que coincidentemente acaban iguai, como nobre (en cast. noble). Consecuentemente, lado d,e establecer, admisible recupera-la vocal protnica en estabelecer, compostos e derivados. Prs plurais, vLd.7 . 1. 4.

Non ofrecen problemas na forma masculina: guardidn, alemn, cataldn, lacazdn, loubdn; guardidns, alemns, etc. Orixinariamente estas palabras non tian unha forma especfica pr femenino e crearon unha en ana: guardiana, alemana, catalann. 6.3.4n (lat. -anu, cast. -ano). O suf. latino -a n u resolveuse en galego en ao I 4n I 4 ( irmao I irmn I irmd ) ; o correspond ent e femenino -ana, resolveuse en 4l-dn (irmdlrmdn). Das mltiples combinacins que se dan na fala viva os escritores mostran unha tendencia clara polo
seguinte esquema:

(meu) ir:mn (mia) irmd (meus) irmdns (mias) irmds Este tamn o esquema que propoemos. O cal

26

27

non quere decir que se condenen as outras formas, que en certo tipo de palabras (como as de carcter xentilicio) sen as nicas aceptables: meirao, mariao, limiao, lancarao. bresco (humano, republicano, anglicano) e despois tamn en palabras de carcter popular (americano, p e ruano, ro sa liano, p o ndaliano,/. Naturalmente, cos seus femeninos en -ana: humana, republicana, rosaliana. etc. Como en casteln non se fai diferencia neste caso entre as entradas antigas e as modernas(hermano o mesmo que humano), de aqu resulta unha fonte de confusins no galego escrito moderno. En tanto non aparece un dicionario de dudas recomndase acudir a un dicionario portugus e faceJa equivalencia port. do = gal. -dn (cristdo=cristin), port. -ano - gal. -ano (port. humano - gal. humano). Cando a terminacin -anu, -ana era tona en latn, pasou galego como -o, -a: orfo, orfa, soto'sotano', Estebo, Cristobo, ourego, orgo. Esta mesma terminacin tamn se reintroduciu no galego por va culta coa conservacin do -n- inte*ochco: mi-

En poca moderna rehabilitouse o sufixo -no por va culta, primeiro en palabras de carcter li-

tmano, melmano, rgano, etc. Este -ru- consvase tamn, naturalmente, nos derivados: organisnio.

na fala viva entre a eliminacin do -n-(ladroa, mulleroa, leoa) e a sa conservacin (ladrona. mullerona, leona). Entrmbalas solucins poden ser usadas. Na fala parece haber certa tendencia a considerar <)a como mais despectivo. Pode botarse man na escrita tamn desta distincin. 6. 5 . -io l-ino, iaf -ina (lat. -i n u/-i n a). Os resultados populares son os que damos como primeira alternativa: Manolio, Carmia, pequenio, fucio. Tamn popular (oriental), anda que literariamente de uso moi restrinxido, -n: fucn, toucn. Tardiamente introducronse palabras cultas que manteen inalterado o sufixo orixinario: Medicina. penicilina, gasolina. 6. 6. -e ou -en? Crime, cume, legume, lume, teitume,etc. (= casteln. -umbre) acaban indiscutiblemente en -e, feito que ven xa desde o galego antigo. Home, virxe, Carme, orixe, ferruxe, chantaxe perderon o -ru entre o galego antigo e moderno. Palabras de carcter culto coma examen, dictamen, volumen, tenden tamn a prescindir do -n final, pouco frecuente en sustantivos graves. Isto quere decir que os plurais son regulares: exames, dictames, volumes 0).
(1) Se mesmo en palabras que orixinariamente tian - acabou desaparecendo a nasal (ou nasaiidade), conrazn non aparece tal-n en
palabras cama liaxe, homenaxe, paisaxe, garaxe, e moitas outras nas que est presente o suflro galorrom. -age ou -atge, que nunca tivo -r?; con todo o portugus acabou asimfndoas s sufixos latinos de tipo -gine (paragem igual que imagem).

6.4 4n (lat. -o n e). As palabras formadas con este sufixo non revisten ningunha particularidade no masculino: ladrn, ladrns. No femenino, as que o adrniten. oscilan

28

29

lingismo consciente dalgns falantes glegos creou a forma esprea *libreira (e semellnts). como se *libreira derivara de libreiro e non de /i'bro. Tendo isto en conta comprndese que deba
elexir entre a forma tradicionl -ara ou a ealorromnica -era (sen dbida tomada a travs d casteln). A primeira conta a seu favor que mais lextiTa,_,a segunda que mais usada; ambos argumentos danlle validez a calquera delas. Con todo oidamos que mellor darlle preferencia primeira. 7. Morfoloxa nominal
descartarse a escolla *-eira e qe non quee senn

6.7 . -ara, -era, -eira. A forma xenuinamente galega deste sufixo, que se refera orixinariamente a nomes de cousas e oue indicaba o lugar onde estas se fabricaban ou s. vndan ou as haba en abundancia, era -ara. As era x? 9n latn, no galego medievai, no portugus, e anda no galego actual en topnimos e nalgunha palabra solta: Ferrara, romara. Tamn era s no casteln medieval. A esta forma r'beo-romnica correspondalle a francesa -erie, que se difundiu a varios doniinios romnicos como -era: italiano e casteln librera, cataln llibreria (anda que nesta ltima lingua o prstamo s repercutiu graficamente). Este sufixo sustituto atopou acomodo doado en casteln, especialmente despois de que -eiro pasou a -ero; desta maneira librera interpretouse coma formada sobre librero. A partir daqu, o bi-

cafs; ; bocoi, bocois; lei, Ieis. Seguen esta mesma regra voces anda non patrimoniais rematadas en -i, -u tnicos: israel, israels; tab, tabs. 7. 1.2. As rematadas en -r, -z cil) -s engaden o morfema -es: mar, lrmres; amor, amores; cruz, cruces; lpiz, lpices; deus, deuses; compds, compases. Algunhas voces en -s son invariables: luns. mrcores.

7. l. 3. As rematadas en -n engaden un -s; can. cans; pantaln, pantalns; irmdn, irmdns; vran.
vrans.

den o morfema -es: fel, feles,.fol, fotes;mel, meles; mil, miles; mol, moles; val, vales (2); cat (pronome), cales; tal, tales (3).E de igual modo forman o plural sol, cal e sal, de usrense neste nmero. (4) Nas verbas agudas de mais dunha slaba, o / do
(1) O
gategO

(l) 7. l. 4 Os monosiabos rematados en -l

enga-

vivo ofrece tres solucins pra unha voz como can:

cas, cans, cs.

nio e outros). (2) Fel, fol, mel, mil, mol e val hoxe son monosfabos. pro nun tempo foron bislabos, cun -/- procedente dun -//- latino, q se simplificou plo que non se perdeu. (3) Cal e /a/, ( o mesmo cds verbas de 2) ennbisfabos, pro cun -l- latino, que se perdeu na etapa galegoportuguesa nas formas do

cas meiande c de cans, pro non tanto no que se refire nmeo de falantes. A escolla da solucin -ns dbese, entre outras, tradin literaria (Rosala, Pondai, Cabanillas, Castelao, Amado Carballo, Manuel Anto-

A extensin xeogrfica do plural tipo

plutal: quais, /s. Estas formas, que

se

se

Plurais dos sustantivos e adxectivos.- As palabras patrimoniais forman o plural da seguinte maneira: 7. l. l. As rematadas en vocal ou ditongo engaden un -,s.' xouba, xoubas; neno, nenos; caf,

7.

l.

rexistraron no galego vivo. (4) Os sustantivos so/, o cal, o sl son infrecuentes en plural e non temos datos deles nos sculos pasados. A formacin do seu plural en -i seguindo a regra xeral resulta chocante, polo que pensamos que , de usrense neste nmero, debe decirse soles, cales, sales pot
analoxa conmeles, vales. etc.

manteen no portugus, non

30

31

sing. sustitudo polo morfema-s.' animal,animais; papel, papeis; civil, civs; espaol, espaois; azul, azuis (5). En palabras como civs ou cadrs o i do singular contrae co i do morfema de plural. O galicismo control fai o plural controles. Nas verbas graves, a formacin semellante das agudas: posbel, posbeis; probdbel, probdbeis; tnel, tneis. Pro as palabras rematadas en-il tono fan o pl. coma as en -el.' til, teis; difcil, difceis. (6) O masculino cnsul fai o plural cnsules. Amais das citadas, son tamn admisibles as formas animales, difciles, posbeles..., moi xeneralizadas na fala. Estas formas son sospeitosas de castelanismo, pro tamn puideran se-lo resultado dunha recuperacin do I a pat do singular, ou as das cousas vez, o que explicara o enorme xito que
(5) Na fomacin das voces tematadas en -/ hai dous morfemas
posibles: -s (anims) e -is (animais) , que nalgures alterna con -es (animaes). Deses dous morfemas, o nico produtivo hoxenda -ts, mentres que -s s aparece en certas palabras, tres ou catro todo o mais en cada lugar, das acabadas en -l. A escolla ente animais e anims a favor da primeira, fxose de acordo cos seguintes puntos: a) rmbalas das son formas galegas, pro a primeira mais produtiva. Tense rexistrado formas como espaois, caracois, artiftcais,

tiveron nos ltimos tempos, ata facer recuar

outras formacins. Se ben, como decimos, son admisibles tanto ani-

mais coma animles, coidamos que debe drselle preferencia primeira por representa-la nosa tradicin.

7. 2. Formacin do femenino. - Os nicos casos especiais que figuraran neste apartado foron tratados xa en 6. 2,6.3 e 6.4. 7. 3. Comparativos e superlativos.- Comparativos sintticos son mellor, peor, maior (e mor) e menor. O comparativo analtico mais grande pode ser sustituido polo sinttico meirande. O superlativo absoluto pode formarse co sufixo -simo : alt simo, grandsimo.
8. O artigo Singular

Plural as f las carn de o, a, os, as hai unha segunda forma do artigo (lo, la, los, las) (l) resultante dun proce-

Masculino ollo os I los

alla

Femenino

pro non espas, caracs, artifics. b) a forma oriental (animais) , mais acaizante, non invalida unha forma mais evolucionada (animds) , pro si contrario. c) no galego escrito dos ltimos tempos (literatura, octavillas, notas de prensa, cartas de protesta..) acptase como plenamente recuperada esta forma tradicional do galego. Adem,ais, este tipo de plural o das outras das ramas da familia
galego -portuguesa-brasileira.

(1) O feito de propor tamn como normativa a segunda forma do artigo (lo, la, los, las) nonse debe, como moitos cren, desexo de I'acer unha transcripcin fontica na escrita habitual, senn a que en galego hai das variantes combinatorias do artigo. Ou sexa, que o artigo aparece cunha forma ou con outra segundo a sa posicin na frase e os sonidos vecios; alomorfos deste tipo hainos en tda1as linguas e constiten un rasgo morfolxico sempre enriquecedor. O fenmeno da asimilacin do artigo o mesmo que se d oo pronome tono (podes collelo, queres levala?) e despois da preposicin por, sen que ningun propoa separa-los dous elementos. Adoita decirse que son distintos o caso do pronome e mailo do artigo, porque con verbo * pronome (comelo, agrdala) o pronome depende do

(6) Voces como x|, difcil, dctil son tardas. No galego de hrxe o seu plural en -iles: xiles, difciles, dctiles. Cabe tamn a solucin portuguesa -eis, e polo tanto tixeis, difceis, dcteis.

32

precedente

so histrico de asimilacin do -r, -s finais da palabra

cin postvoclica este /- perdeuse, como en rantas outras formas que tian en latn -r - intervoclico (caeIum ceo;filum fo). Esta asimilacin ha representarse na escrita nos
casos seguintes:

l- inicial do primitivo artigo;

en posi-

milacin, mesmo co -s de plural; pro non seren xerais a todo o galego e anda producrense esporadicamente nunha fala local ou dun mesmo individuo, non rentable levalos a unha normativa. 9. Pronomes 1r 9. I . Persoais
TNrcos

sacho pequeno?.

a) Despois do infinitivo e formas verbais conxugadas que rematen en -/ ou -s: vou vende-lo xato; bbeJo vio ou non o bebes?; podes face-lo que queiras; qwermoJo pan ben fresco; buscdde-lo

ti (2)
el (3)

b) Despois de nos, vos e lles: tomunoJo pelo; duvo-la boneca cunha condicn; quitulle-ls
ganas de rir.

c) Despois de ambos, entra.mbos, todos e os seus femeninos: fixrono entrmbolos dous: dmbalas das; tdolos dt'as e tdalas noites. d) Con por, tras e mais: vai polo caneiro do medio; estalle trslos montes de al; fomos eu e mailo fillo do seor Miguel. Non' se fai a asimilacin se despois da palabra rematada en -,, ou -s hai unha pausa. Na f'ala poden darse moitos mais casos de asimiverbo, mentfes que nas secuencias verbo * artigo * sustantivo /co-

(eto) (4) nosoutros, ns; vosoutros, ys (5) comigo (6), connosco con el, coel roxos lle (se.) I lles (pr.) (7) llelo (lles+ o), llelos (lles + osl cos seus femeninos.
estaba feita no galego escrito, s queremos lembrala aqu. (3) Entre e/ e 7 escolleuse a pnmeira porque a segunda francamente minoritaria e ningunha delas sospeitosa de castelanismo (vid. demostrativos en 9. 3). (4) A forma elo en si non castelanismo, pro si o uso que moitas veces se fai dela. Cmpre non excederse usndoa, e ter en conta que pode ser doadamente sustituda por un demostativo neutro. (5) Non se rexeita ningunha das das formas da primeira e segunda persoas de plural, pois que mesmo en grandes zonas conviven as das e non son perfectamente intercambiables,.por existir moitas veces unha diferencia de significado. (6) A presencia aqu dalgunhas das formas 6n con dbese representacin das mesmas e a unha escolla fontica. (7) Nas formas tonas tommolo sistema de zona oriental e grande parte da central, por ser mais completo e clao. Hai que distinguiJo pronome de terceira persoa tono en singular e plural. hs f otmas llelo , llela , vid . a .

(2) A escolla entre tu e ti xa

(1) Refermonos s s conflitivos.

me-lo caldo, agrda-la nena), o artigo depende do sustantivoi e que por iso mellor escribi clomer o caldo, agarclar a nena, Ora, o argumento da dependencia inconsistente: tamn en perfrases verbais do tipo halas pagar../os depende d,c pagar, e non por iso propn naide escribir has as pagar. Este rasgo asimilatorio tipicamente galego tamn coecido do portugus do norte, onde abarca unha gran extensin. Calquera falante, excepto os dunha zona pequena, recoece como seuseses/que
aparecen na escrita.

A tradicin galegoportuguesa, que ns

milacin.

continuamos, a da a-

34

35

9. 2. Posesivos mi madre, mi padre (8) de meu (9)

cadanseu

(10)
estes

9. 3. Demostrativos (11)

este esta

estas

isto ( esto) 9. 4. Relativos e interrogativos.- Non existe en galego o relativo cuio. De existir algunha forma esa
(8) Na ngua hai un posesivo de respeto, usado normalmente en vocativo ou referndose s xa mortos, que acompaa a madre, padre e ocasionalmente a to. Este posesivo zi. (9) Pra indicar unha propiedade exclusiva tmolo posesivo de
meu, de teu, de seu, de noso, de voso, de seu, (10) Entre as variantes existentes escolleuse (a)cadanseu por se-la de maior extensin xeogrfica e a mais empregada. (11) Trtase de escoller un sistema de demostrativos que exista na fala. Ademais de cruces entre sistemas, que teen rendemento en poucos sitios, hai hoxe en Galicia tres sistemas:
a)

sera cuxo, pro hoxe resulta chocante e forzado introducilo; tampouco vlido introducilo casteln agalegado cuio. A lingua prcscindiu da forma porque prescindiu da estrutura sintctica na que necesaria. Pois que se trata dun relativo flexionado, pode ser sustitudo por un relativo con preposicin; nalgn caso, cumprtr cambia-la estrutura da frase. Tampouco galega a forma *quenes. 9. 5. Pronomes indefinidos.- Cando funciona como adxectivo calquera mantn o -a final, segundo a prctica de toda Galicia. Usar calquel no sitio de calquera un castelanismo claro aga en terras vecias da raia de Portugal onde tamn pode ser lu-

b)

este esta iste esta c) este esta

esto esto

isto

Ningn dos ttes sistemas sospeitoso de castelanismo. O sistema a) o que ocupa a maior extensin no mbito de fala galega;o sistema c) aparece en reas discontinuas moi poboadas. Escolleuse o sistema este, esta, isto, con hipercaractezacin da forma neutra, cousa nada extraa lingua, por ser diferencial do casteln e achega-1o galego

portugus.

Pro non se rexeita esto, q:ue ten na fala de hoxe unha extensin moito meirand e ca isto. As formas iste, se, il e aquil teen unha zona moi concreta fra da cal non se coecen. As formas ista, isa, aquila, ila non existen mais ca nalgn punto illado, e mesmo alesporadicamente; dbense a unha influencia analxica doutras fomas con i- no sistema de demostrativos do lugar; deben rexeitarse totalmente.

i0. Numerais.-cnnotN xs: unfunha; dousldas; tres, catro, cinco, seis, sete, oito, nove, dez, once, doce, trece, catorce, quince, dezaseis, dezasete, dezaoito, dezanove, vinte, vinten f vinteunha, vintedous I vintedas, trinta, trinta e un, corenta, cincuenta, sesenta, setenta, oitenta, noventa, cen, douscentos f duascentas, trescentos I -as; cincocentos I -as;seiscentos, s; setecentos, -as; oitocentos, -as; novecentos, -as; mil; un milln. 0RDINAIS.' primeiro, -a; segundo, -a; terceiro,4; cu%rto, -a; quinto, -a; sexto, -a; stimo, -a; oitavo, -a; noveno, q; dcimo, -a; undcimo, -a I dcimo primeiro, -a; duodcimo, -a I dcimo segundo, -a; dcimo terceiro, -a; dcimo cuarto, -a; dcimo quinto, -a; dcimo sexto, -a; dcimo stimo, -a; dcimo oitavo, -a; dcimo noveno, -a; vixsimo, -a; vixsimo primeiro, -a; vixsimo segundo, 4; trixsimo p rtmeiro, -a ; cuadrax smo, -a ; quincuax simo, -a; sesaxsimo, -a; septuaxsimo, -a; octoxsimo, -a,' nonaxsimo, -a; centsimo, -a; milsimo, -a; millonsimo. -a.

sismo.

36

37

11. Verbo

ti

I 1. I . Paradigmas regulares I. Conxugacin II. Conxugacn III. Conxugacin

PRESENTE

PRETERITO PERFECTO

andei 13 andache(s) {+) andou

andamos andastes 17

colln
colliche(s) 1s colleu
collemos
collestes

partn
partiche(s) partiu (6)

ando
andas anda andamos andades

collo
colles colle collemos colledes

parto
partes parte

partimos
partistes

andaron

partimos
partides

colleron

partiron

andan
IMPERFECTO

collen colla
collas

parten

andaba andabas andaba andabamos (2) andabades andaban

pafia
partas

colla
colliamos colliades

parfa
partiamos partiades

collan

partan

(l)

tos tirados de grabacins feitas na maior parte deses puntos. lntentouse sempre recomendar formas vivas. Un criterio seguido foi o da maior extensin xeosrfica. cando haba vaias formas autenticamente galegas. Outras v-eces a escolla dunha foma minoitaria foi por mantemento da tradicin galegoportuguesa (sexa, a). Cando aparecen dobletes, ou ben poryueas formas propostas teen unha extensin semellante fteas/tndes; videslvindes) , ou por mantet fomas mais etimolxicas, anque tean menos extensin (teen f ten; or f ouvir; poer f pr). (2) Adoptouse a forma grave por se-ia mais etimolxica. Nas formas andabamos, andoramos, andariatnos, se atendemos s datos do A. L. G., a extensin un pouco meirande a favor das formas graves, pro no caso de andasemos a diferencia inclnase a favo da forma esdrxula; hai que ter en conta o pouco emprego que se fai da mesma, sustituda moi a miudo pola forma en -ra. pro, por sela etimolxil

material recolleito recentemente pr A. L. G. (Atlas Lingstico Galego) cun cuestionario de trinta verbos, preguntdos en 167 puntos espallados por todo o mbito actual de fala galega; ademais dos da_

Pr elaboracin dos paradigmas dos verbos tvose en conta o

xente nova. Rexitase anduven, andiven, analxicas de estuven, estiven, e, ademais, probables castelanismos. Andei rcxisttase desde as orixes

ca, estat viva anda en galego e por mante-la unidade coas ouas tres, aconsllase como normativa a forma grave, caracterstica difeenciadora do galego frente s linguas vecias. (3) O tema de perfecto and- (andei, andara, andase, andar) o etimolxico" As formas andei son as do galegoportugus e as normativas do portugus actual. No galego hoxe atpanse extendidas de forma discontinua por todo o mbito da fala, especialmente na xente de mais edade, anque nalgures tamn a forma normal da

tios onde s se emprega -che ou -ches, Na fala viva hay as formas colliche(s), coileche(s), colliste(s), -J5) colleste(s). Adoptouse a tbrma en -che(s) folo mesmo'que se dix no punto (3); e a escolla entre colliche(s) e colleche(s) a favor da primeira debeuse a que a de vocal temtica i mais etimolxica e ten unha extensin na fala viya moito meirande c que Dresenta vocal temtica analxica e. (6) Ademais doutras fomas minoritarias na 3a do singular de partir rexstanse en galego partu e porteu.propomos como nomativa a primeira por ser mais etimolxica e ter mais extensin xeosrfica que parteu (7) As formas con desinencia -stes (andastes,collestes,portistes) cocense practicamente en todo o mbito do galego. As formas -chedes ou -s/edes son minoritarias respecto daquela.

do idioma. (4) A forma ti andaste(s) minoritaria lado de t andache(s). Adoptouse a alternancia -che f -ches na 2a persoa do perfecto pr rexistrense mbalas das en moitos lugares, anque tamn hai si-

38

39
PRETERITOPLUSCUAMPERFECTO andara andaras FUTURO DE SUBXUNTIVO (8)

.1

andara andaramos (2)

andarades

andaran
FUTURO

collera colleras collera colleramos collerades colleran

partira
partiras

partira partiramos
partirades

andar andaes

coller
colleres

partir
partires

andar andarmos
andardes

coller
collermos collerdes colleren

partir
partirmos
partirdesr

partiran

andaren

partiren
parte

andarei
andars

collerei
collers coller colleremos colleredes collern

partirei
partirs

IMPERATTVO

ardat
andaremos andaredes

putk
partiremos
partiredes

anda andade

colle collede

partide

INFINITWO
anda andares

andarn

partirn

coller
colleres

partir
partires

FUTURO HIPOTETICO

andafa
andaras andara andariamos (2) andariades (2) andaran
SUBXUNTTVO I

collera
colleras

pwtiria
partiras

andar andarmos
andardes

coller
collermos collerdes colleren

partir
partirmos partirdes partiren partindo partido

collera
colleriamos colleriades

partira
partiriamos
partiriades

andaren
XERUNDIO

colleran colla
collas coila collamos collades

partiran parta
partas

andando
PARTICIPIO andado

collendo collido

ande andes ande andemos andedes anden SUBXUNTIVO

andase andases andase

parta
partamos partades partan partise
partises

ll. 2.- Particularidades

dalgns verbos regulares

collan

il
coliese colleses collese collesemos collesedes

andasemos (2)
andasedes

partise partisemos
partisedes

andasen

collesen

partisen

(8) O futuro de subxuntivo que inclumos nos paradigmas verbais debeu de ter anda rendemento na fala do sculo XIX, pois que na oba de Rosala, Curros e Pondal hai exemplos dabondo. Menties no portrrgus de hoxe ten vitalidade, no galego est practicamente morto. S se rexistra en efrns e sentencias.

40

41

11.2.1. O verbo subir

no presente de indicativo.

presenta alternancia ufo

.'t;'

subo sobes sobe

ll. 2. 5. Perfecto dos verbos en -ucir: de conducir, conducn, -iche(s), -iu, -imos, -istes, -iron; e
non conduxen, conduxeches, etc.

subimos
subides soben

ll.

2. 6. O futuro e futuro hipottico de valer,

Conxganse como subir os verbos seguintes: acu-

dir, bulir, cubrir e compostos, cumprir,'cuspir, durmir, engulir, fundir, fuxir,lucir, mu(n)xir, ruxir, sacudir, sufrir, sumir e compostos, tusir, ulir, xunguir e xurdir. ll. 2.2. O verbo servir presenta alternancia ile
no presente de indicativo.

satT son valerei, valera, sairei, saira e nonvaldrei, valdra, saldrei, saldra.

Son verbos da 2a conxugacin e non da 3a: combater, decorrer, derreter, escoruer, render, rexer e xemer. Os verbos escribir, recibir e decir poden conxugarse tamn como verbos da segunda, escreber, receber, dicer.

ll. 2.7.

sirvo

serves

serve

servimos servides
seryen

ll. 2. 8. Os sustantivos verbais creados sobre verbos da 2a conx. frmanse con -emento e os que se crean sobre verbos da 3a conx. con -imento: coecer, coecemento; mover, movemento; rexurdir, rexurdimento; cumprir, cumprimento, etc.
11. 3. Paradigmas dos verbos irregulares

Conxganse como servir os verbos seguintes:/erir, mentir, seguir e compostos, e mais sentir. Dos verbos mentir e sentir son tamn admisibles as formas mintes, minte, minten; sintes, sinte, sinten.

11. 3. 1.
Pres. de

CABER

2.3. Verbos en -ur Presente de indicativo: constro, -es, -e,

mos, -udes, -en.

ll.

ind.: 1 caibo,2

cabes etc.

-ut'-

Perf.: I couben, 2 coubeche(s), 3 coubo,4 coubemos, 5 coubestes, 6 couberon.

Plusc.: I coubera,2 couberas etc. Subxuntivo I.: I caiba,2 caibas etc. Subxuntivo ll; I coubese.2 coubeses etc. Fut. de subx.: I couber.2 couberes etc.

Presente de subxuntivo
-uamos, -uades, -an,

I:

constra, -as, -ua,

11.2.4. Na primeira persoa singular do presente de indicativo e en todo o subxuntivo I dos verbos en <er debe rexeitarse totalmente o c por ser castelanismo. As, agradezo, agradeza, conduzo,
conduza e non agradezco, agradezca, etc.

11.3.2.
Pres. de
5 cades.6 caen.

cen

ind: I caio, 2 caes, 3 cae, 4 camos,

42

43

5 caitdes, 6 caan.

_ Imperf.:

caa, 2 cat'as, 3 caa, 4 caiamos, (9)

caiamos,etc. 11.3.3. DEcrR/DrcER Pres. de ind.: 1 digo, 2 dis, 3 di,4 decimosldice_ mos, 5 decidesldicedes, 6 din. Imperf. : 1 deca, 2 decas etc. Perf.: 1 dixen, 2 dixeche(s), 3 dixo, 4 dixemos, 5 dixestes, 6 dixeron. Plusc.: 1 dixera,2 dixeras etc. Futuro.: I direi 2 dirds etc. Fut. hipottico.: I dira, 2 diras etc. Subxuntivo I.: I diga,2 digas etc. Inf .: decirfdicer. Xerundio. : decindo ldicendo. Pafi.: dito.

Subxuntivo

l.: I caia,4

Fut. de subxuntivo.: I estiver,Z estiveres etc. Imperativo. : 2 estd, 5 estade. Inf.: estar. Xerundio.: estando. Part.: estado.
HAB ER 11.3.6. Pres. de ind.: 1 hei, 2 has, 3 ha, 4 habemos,

5 habedes, 6 han. Irnperf.: I haba,2 habas etc. Perf.: I houben 2 houbeche(s) etc. Plusc.: I houbera 2 houberas etc.

moer.

11.3.4. DOER paradigma O deste verbo conxgase igual c

11.3. s.
ESTAR

Subxuntivo I.: I haxa,2 haxas efc. Subxuntivo lL: I houbese,2 houbeses etc. Fnt. de subx.: 7 houber etc. Xerundio.: habendo. Part.: habido.

de

11.3.7
6 van.

.
ind.:

rR

Pres. de

vou, 2 vas, 3 vai, 4 imos, 5 ides, fomos, 5 fostes,

Pres. de

ind.; 1 estau,2 estds etc. Imperf.: I estaba,2 estaba etc.

Perf.: 1' estiven,2 estiveche(s) etc. Plusc.: I estivera, 2 estveras etc. Subxuntivo I.: I estea,2 esteas etc. Subxuntivo II: I estivese,2 estiveses etc.
..(9) Cmp-re direse (" ) nos imperfectos de indicativo (saibmas, cabmos, mobmos, formas graves) pra evita-la confusin'.o", .o_ rrespondentes do presente de subxuntivo (saiamos, caiamos, moia_

6 foron.

Imperf.: | a,2 as etc. Perf.: I fun, 2 fuche(s),3 foi,

mos,5fordes,6foren.
Pafi.: ido.

Piusc.: I fora,2 foras etc. Subxuntivo l.: I vaia,2 vaias etc. Subxuntivo II.: I fose,2 foses etc. Fut. de subxuntivo.: 1 for, 2 fores, 3 for, 4 for-

mos.) Nid.3).

Imperativo. : 2 vai, 5 ide. Xerundio.: indo.

44

45

11.3.8.
Pres. de
5 moedes, 6 moen.

MOER

ind.: I moio,2 moes, 3 moe, 4 moemos,

moia-

Inf .: orfouvir. Xerundio.: ondo f ouvindo. Pa.: odolouvido.

,2 moas, 3 moa, 4 mos,5motades,6mown.

5 moestes, 6 moeron

Imperf.: I moa,

_ Perf.: I mon, 2 moche(s),

Subxuntivo I.: I moia etc. Part.: mu(n)do, modo.

3 moeu, 4 moemos,

11.3.10. PODER Pres. de ind.: I podo, 2 podes etc. Perf.: I puiden, 2 puideche(s),3 puido,
mos, 5 puidestes, 6 puideron.

4 puide-

OIR/OUVIR ind.: I oiofouzo, 2 oesfouves, 3 oelou_ ve, 4 omosfouvimos, 5 odeslouvides, 6 orrlou_

Pres. de
ven.

ll.3.

g.

Plusc.: I puidera,2 puideras etc. Subxuntivo I.: I poida,2 poidas etc. Subxuntivo II.: I puidese,2 puideses etc. Fut. de subxuntivo.: I puider, 2 puideres etc. Xerundio.: podendo. Part.: podido.

anf ouvan.

. o[amos (9)louviamos, 4 5

Imperf.: I oalouva,2 oasfouvas, 3 oafouva, oitdesfouviades, 6 oi_

11,3.

11.

rornrn

ouzan.

Perf.: I onfouvn,2 oche(s)louviche(s), 3 oul ouvi.u, 4 omosfouvimos, S ostesfouvistes, 6 o_ ronf ouviron. Plusc.: 1 oftafouvira etc. Fut.: 1 oireifouvirei etc. Fut.: hipottico.: I oiralouvira etc. Subxuntivo I.: I oafouza, 2 oiasfouzas, 3 oiaf ouza, 4 oiamosfouzamos, 5 oiadesf ouzades, 6 oianl

des f ouvirdes,

Subxuntivo II.: I oselouvise etc. Fut. de subx. e inf. conx.: I orf ouvir, 2 oresl o-uvires, 3 orfouvir, 4 ormosfouvirmos, 5 or_

Pres. de ind.: I poo, 2 pos,3 pon, 4 poemosl pomos, 5 poedes lpondes, 6 poenlpon. Imperf.: I poalpua,2 poaslpuas, 3 poal pua, 4 poiamosfpuamos, 5 poiadesfpuades, 6 poanlpuan. Perf.: 1 puxen, 2 puxeche(s), 3 puxo, 4 puxemos, 5 puxestes, 6 puxeron. Plusc.: I puxera,2 puxeras etc. Fut.: 1 poereifporei, 2 poerdsfpords, 3 poerdlpord, 4 poeremosfporemos, 5 poeredesf poredes, 6 poerdnfpordn.

Fut. hipottico.: I poeralpora, 2 poeras,t poras, 3 poeralpora, 4 poeriamosfporiantos,

5 poeriades fporiades, 6 poeran lporan.

Imperativo.: 2 oef ouve, 5 odelouvide.

6 oren louvtren.

Subxuntivo

I.: I poa,2

poas etc.

46

47

Subxuntivo IL: I puxese,2 puxeses etc. Fut.: I puxer,2 puxeres etc.

Imperativo. : 2 pon, 5 poedelponde. Inf .: poerlpr. Xerundio.: poendo f pondo. Pafi.: posto.

11.3.14.
moer.

RoER
de

O paradigma deste verbo conxgase igual c

t1.3. t2.
Pres. de

I 1. 3. 15. SABER Pres. de ind.: 1 sei.2 sabes etc. O resto dos tempos e persoas seguen o paradigma caber.

QUERER

Perf.:

ind.: I quera,3 quele) etc. quixen, 2 quixeche(s), 3 quixo, 4 qui-

11.3.

16. I

srn
saa, 2 saas, 3 saa, 4 saiamos (9),

xemos, 5 quixestes, 6 quixeron.

Pres. de

ind.: I saio, 2 saes, 3 sae, 4 samos,

Plusc.: I quixera,2 quixeras etc. Subxuntivo I.: 1 queira,2 queiras eIc. Subxuntivo II.: I quixese,2 quixeses etc. Fut. de subx.: I quixer,2 quixeres etc. Xerundio.: querendo. Part.: querido.

5 sades, 6 saen.

Imperf.:

5 saades,6 saan.

Subxuntivo I.: I saia. 4 saiamos. 5 saiades etc. Xerundio.: sando. Parf.: sado.

11.3.
6 rin.

13.

11.3.17.
Pres. de
rides,
6 son.

sER

RrR

ind.: I son, 2 es, 3 , 4 somos, 5 sodes,

4

Pres. de

ind.: I ro,2 ris,3 ri,4 rimos,5

6 riron.

Imperf.: I ra, 2 ras etc. Perf.: I rin, 2 riche(s), 3 riu,4 rimos,5 ristes,

Imperf.: I era, 2 eras etc. Perf.: 1 fun, 2 fuche(s),3 foi, 6 foron. Plusc.: I fora, 2 foras etc.

fomos,

5 fostes,

1 rira,2 riras etc. Fut.: I rirei,2 riras etc. Fut. hipottico.: I rira, 2 riras, etc. Subxuntivo I.: I ra, 2 ras etc.

Plusc.:

Subxuntivo

Il.: 1 rise, 2 rises etc.

ri,
5 ride.

Imperativo. : 2

Xerundio.: rindo. Paft.: rido.

Subxuntivo I.: I sexa:2 sexas etc. Subxuntivo Il.: 1 fose,2 foses etc. Fut. de subx.: I for, 2 fores, 3 for, 4 formos, 5 fordes, 6 foren. Imperativo.: 2 se, 5 sede. Xerundio.: sendo. Part.: sido.

E
48

49

11.3.18. Pres. de ind.:

TER

teo, 2 tes,3 ten, 4 temos, S te_

desf tendes, 6 ten/teen.

5 tivestes, 6 tiveron. Plusc.: l' tivera, 2 tiveras etc. Subxuntivo I.: I tea, Z teas etc. Subxuntivo II.: I tivese, 2 tiveses etc. Fut. de subx.: I tiver,2 tiveres etc. Imperativo. : 2 ten, 5 tedel tende. Xerundio.: tendo.

Imperf.: I tia,2 tias etc. Perf.: I tiven, 2 tiveche(s), 3 tivo, 4 tivemos.

Part.: tido. 11. 3.

19.

rRAER

xemos, 5 trouxestes, 6 trouxeron. Plusc.: I trouxera,2 trouxeras etc. Fut.: I traerei,2 traerds etc. Fut. hipottico.: I traera, 4 traeriamos, 5 trae_ riades etc. Subxuntivo I.: I traia, 4 traiamos etc. Subxuntivo II.: I trouxese,2 trouxeses etc. Fut. de subx.: I trouxer,2 trouxeres etc. Imperativo. : 2 trae, 5 traede. Xerundio.: traendo. Part.: tuado.

ind.: I traio, 2 traes etc. Imperf.: I traa, 4 traihmos, 5 tralades etc. Perf.: I trouxen,2 trouxeche(s),3 trouxo, 4 trou_
Pres. de

VALER Pres. de ind.: I vallo, 2 vales, 3 valelval, 4 valemos,5valedes,6valen. Subxuntivo L: I valla, 2 vallas etc. Xerundio.: valendo. Part.: valido. v IR ll. 3.21. Pres. de ind.: I veo, 2 vs, 3 ven,4 vimos, 5 vides lvindes, 6 vn I v een. Imperf.: I via,2 vias etc. Perf.: 1 vin, 2 vieche(s),3 veu, 4 viemos, 5 viestes, 6 vieron. Plusc.: I viera, 2 vieras etc. Subxuntivo l.: I vea, 2 veas etc. Subxuntivo lL I viese, 2 vieses etc. Fut. de subx.: I vier,2 vieres etc. Imperativo. : 2 ven, 5 uidelvinde. Xerundio.: vindo. Part.: vido.

11.3.20.

50
51

12. O adverbio

(r):
15. Contraccins

aqui a forrna recomendada, anque non se re_ xeita a variante eiqui. decote, a cott"o, non son exactamente equivalen_
tes a sempre.

15.

determinado.

Contraccins da .preposlclon co artlgo

perante, co significado de ,odiante',, ,,ante', (ex. perante notario) sobre (de), sobor de, encol de a travs aga, agds, bardante (de) en prol de St*r'( co gallo de, co significado de "co motivo de" 14. As conxuncins (r), e, ante vocal e consoante nin, nen marc, pero, pro non obstante xa que logo mentres anque en efecto, nefeuto Recomndase prescindir do uso de sin embargo nembargantes, a primeira por ser un castelanisro a segunda por arcasmo, non s en galego.
(1) Falamos s dos adverbios, preposicins e conxuncins que poidan ofrecer algunha dbida.

pra, para sen, sin

deica, non equivalente en moitos casos a at

a

13. A preposicin 1r;: desde. dende astra, ata, at

OS

AS

<t
co

os cos

AS

con
de
en

coa (2) da
na

coas das nas

'Iuc-r{'e

do no

dos nos

por

polo Gl
oara o G)

pola
pra para a

polos
pros para os

polas prtis para as

pra para

pro

(1).Entre as das posibilidades, las razns seguintes:

ao e , escolleuse a segunda po-

a) Anque a primeira a mais abondante na teatua medieval, non faltan exemplos, na mesma poca, da segunda. A anlise da sii tuacin fai pensar que a pronuncia xa non fora daqueia ao, senn (rn o aberto coma o d.e porta o que ten hoxe contraccin). contado en ocasins como unha soa slaba no versot parece como se xa entn se hatara simplemente dunha grafa, como iucede hoxe en portugus, onde a pronuncia popular asimesmo . b) A pronuncia en toda Galicia . c) Escribir ao pra pronunciar non parece rentbel. Ademais le_ varia, e de certo leva, a pronunciat ao,o que non est de acodo ma
fala.

52

-l,- i ). , fl,,1,# l_r,{f

i

'

15" 2. Cont r?CClo'IlSi SU preposlclon

indefinido.

.fto':'
unha dunha
cunha

f4'Y)

53

co artigo

15. 4. Contraccins cos indefinidos.

outro
un
de uns

algn nalgn dalgn con algn

IN

unhas

en de

nouffo doutro
con outro

nun dun con un

dun
cun

duns
cuns

dunhas
cunhas nunhas

con
en

con

nun

nunha

nuns

15. 5. Contraccins co pronome persoal de

terceira persoa.
ela

15. 3. Contraccins cos demostrativos.

(elo)
(nelo) (delo) (eon elo) (coelo )
eles elas
este neSte
ese

aquel naquel daquel

estoutto

esoutro nesoutro

aqueloutro en

nel
del con el coel

nela dela

neles deles

nelas delas

nese

nestoulro destoutro

naqueloutra de daqueloutro

de

deste

dese

desouto

con

con ela
coela

con eles
coeles

con elas
coelas

15. 6. Contraccins da conxuncin comparatiEscolleuse como normativa a forma coa e non c porque, estando as das formas vivas na fala de hoxe con vitalidade semellante, alternan no mesmo lugar e anda no mesmo falante. Nesta situacin, considerouse que unha forma plena non invalida unha forma reducida, e, se cadra, contraio si; ademais, evtase o risco de confusin coa fotma ca, conxuncin comparativa, (3) As formas polo, etc. estn de acordo coa nosa tradicin e son case xerais en Galicia. (4) A diversidade nace de escollela forma plena ou reducida da preposicin, para ou pra, As primeiras non se unen artigo;as segundas si, e levan acento pra indica-la abertura das vocais e distinguilas da conxuncin pro e a preposicin pra.

(2)

va ca co artigo determinado.
o
ca
a
OS
AS

co

ca

COS

Cd.t (5

(5) No caso deca *ags,adoptouse a forma contracta por presentarse esta dunha maneira sistemtica na fala; estas lbmas l*ln acento pta indicalo timbre voclico e distinguilas das iomas co, cos

54

55

16. Ixico

16.2.xaneiro febreiro
marzo

Nomes dos meses do ano 1z:

16. 1.- Das da semana: luns, segunda fera (l) martes, terza fera mrcores, cuarta feira xoves, quinta feira venres, sexta feira
sdbado

abril
maio

xuo, San Xodn xullo, Santiago

agosto

domingo
(1) Todas estas formas estn, dalgunha maneira, presentes na la de hoxe. Ente as variantes mais frecuentes da iija dada
en
f.a_

setembro

outubro, outono
novembro, $a4,t_o_s decembro, Nadal Nomes das estacins do ano: primavera
vran

mente e ser rexistrables anda hoxe. A segunda posibilidade apuntada, segunda feira, etc., era ata non hai moito a nica pra grn parte de Galicia, onde foon susti_ tudas as fomas tradicionais polas castels; atpnse restos das /ei_ ras en falantes vellos de case os dous tercios do pas.

meiro lugar, est a forma castel correspondente; escollronse estas por coffesponder nosa tradicin, esta xustificadas etimoloxica-

pr!

16.3.-

outono inverno

se faga na fala. Debemos escttbr qureme mais a min ca a ti, pra indicar que ese non un artigo. Cmpre sinalar que nos estamos a referir s s contraccins de ca, non da conxuncin que, pois esta non debe representlrse na esctita: dxenche que o vin onte, dxome que o meu millor, contou_ me que o fillo de Engraca tivera un accidente.

ta

mais ca t ta. Cando a conxuncin vai seguida da preposicin , anque esta non leve tras de si un artigo, non se fai a contraccin na escrita anque es-

meirande c mia. Cando entre a conxuncin e o artigo se interpn preposicin a a, adoptmo-la gtafa ca , ca d pra adverti qu, *n tres as vocais en contacto, anda que na fala tamn neste caso soe c, c. As, debe escribirse: quero meu fillo mais ca de ningun, qtuero d mia fi_ lla

(contraccin da preposicin con co utigo masculino) e ca (conxun_ cin comparativa). As debemos escribl: mais granae c meu,

pro pensouse que non convia recargar demasiado as ljstas, escollndose polo tanto as mais usuais e extendidas xeoqraficamente.

(2) A eleccin destas formas fxose conxugando a etimoloxa, a tradicin galega, o resultado portugus e a fala viva de hoxe. Todas estas formas estn vivas na fala. Hai mais vaiantes populares,

IN DIC

E
Pxinas

l.Oalfabeto. ..,......7 2.Oacento ........8 3.Adirese ........12 4.Oguin ... j,2 5.Acomodacindepalabrasesufixoscultos . . ., . . 13 S.lGruposconsonnticos ...I4 5.2.-ancia,-enci6-co,-cia.... ......20 5.3.-iente,-enci" ........2L 5.4-cin,-sin... .......22 5.5.-se. .. . .23 5.6.-ite,-!e.... ........23 5.7.-bel/-ble.. .........23 6. Outros grupos e sufixos de solucin dubidosa . . . . . 24 6.7.cuafca,gua/5o... .....24 6.2.-dn(alemn) ........25 63.-n(nmn) ....25 6.4.-on. .......27 6.5.-io ........27 6.6.-eott-en? . ,.......27 6.7.-ara,-era,-eira . . . . . . . .28 T.Morfoloxanominal ........28 7.1.Formacindoplural. .,..28 7.2. Formacin do femenino . . . . . . . . . 31 8.Oartigo .........31 9.Ospronomes. . .......-33 l0.Osnumerais. . ... ...35 ll.Overbo ......,.36 ll.l.Paradigmasregulares ...,.36 11.2. Verbos regulares especiais . . . . . . 39 ll.3.Verbosirregulares ....41 l2.Oadverbio. ,...,...50 l3.Apreposicin. .......50 l4.Aconxuncin..., ....,..S0 l5.Contraccins ......51 16.Lxico .........54