Professional Documents
Culture Documents
grtefcrtcj) (E&rijftan
SBenebict
&t)eaUemant
auncrium
Srfter
%mb
*
t)eutfd)e@aunertum
in feiner fo$ialpolitifcf>en, Uterarifc&en imfc ling*
iflifc^m 5Iu0Hlt>ung &u feincm fceuttgen 93efiant>e
01
jr
S?auer
<rfier 95ant
aJlfinc&cn unfc>
Berlin
bei
eorg Smaller
>ag toutfc&e
in
fcincr
auttmum
uterariftyen
fo$ia(polittfcf)en,
unb
tinptfttfcfren 5lu$bttbung $u
$?as SSauer
Srfier SEefJ
Stttt
neunun&stoanjig SBilbbcigoben
OTiincbcn unb
Berlin
tt!IIIIMItititlllll>lliUlltlitlillltilitiiii|tttitiltlillillllliiiii)iiillii<liiiiiiiiiiIiiiiiiiiiiiii1ll">''till<iltt>>iitlllii>lltttllltiI>iiiltlliilitlitllitlti
Dr,
23.
jur. griebricb
SE^ai
rourbe
am
1809
fn Sfibccf geboren.
Sort
befuct)te et
ba$ $atbarweum,
bt'efer
bejog
1830
bie Unxoerfitdt
feinen
$onnen
(er
roar
brillatiter
$la=
unb
befcerrfebte
in Dottjicm
SKage
bie )rgel)
serfebaffte
Jpofe.
ifym
in
feinen
er
tubentenjabren
$\xtxitt
am
SBeimartfcfjen
311
Sort
fyattt
roerben.
mit ju rabe.
t>on SSoljogen,
t>iel
3m
cbillerS, ber
grau
unb
bat er una
tunben
erjS^lt, 2lucb
gebac(?t.
fcbriftjlellerifcb
^at er
fur
ifcn
unoergefjlicben
$titm
3ena
lieg er
p$
3m
Sabre 1843
cr^tclt
er bie telle
tim$ >bergericbtdpro=
furatorS*
burcbgreifenbe Snberung,
alt&er*
an bem
bem
folder
roirPte er bis
$u feiner
1868
Static er fctyon
bie
aU
folcbeS
nbringen
in bie taufenberlei
ei=
bk
er
$u
ju etner fo
tiefgrunbficben 93ertraut^ett
mit
cblicben
unb ^raftifen
ate Sbttotitfit anfprad).
VI
man
gerabeju
po%t",
etne
tn feinen
VII
oerfagte er nocb
ein SSerf^
tfl
^^fiofogic
bag
er
Drtginett
mar
bte 2Irt
unb
// Unterrtc^t
//
(egten Jebengjabren
unb bad
er
onfe^en 3U !6nnen
ftcb
ndmltcb
20.
unb
fin*
am
Ob
3uK
guiftifeb gefcbultem
br auf
bte
oltc
1892
Kobe
fpurlog oerfebtvunben.
bag Wia-
auneribiomg.
2lucb
Derfcbmdbte er eg
unter
ficb
Don
enter alten
nuffript
abgefeimten Dtebin,
bem pi^namen
fJb\t
cbirmmeier=
ntemanb yermag eg gu
fagen.
Sin dugerltcben
3U faffeiu
3n
i^rc^
an ^e^rafungen
reicben
Sebeng
bit
Seforation mit
dfynn rourben bem tatfreubtgen gorfeber juteit: bem ^onigl. c&roebiftyen uflao SBafa Dr=
Srneflfnifc&cn Aaugfreu^es^.
fomt'e beg
fcbenFte bte
jum
ben"'
cf)ut$ ber
rogbe^ogg ^arl
beg Sebeng
er t>on
ber a\x&
etne
pft>c^ologtfd?^t^eoretifc^>e
ftcb
Setcbnenben Slnerfcnnung
bt'efer
ebtete etnte
gretfenben
nun mtt
ber
aug bem
raett
Strom
ZM
Itteraturfreuublicben ^)errfcbery
etneg ^Ovoffterjogt.
Don
aebfen SBefc
tytaxiti
ju etnem fo
ein
(tterartfebeg SSerbtenfl
a.
xvmbt oom
jum
ju granffurt
3}er
^amburgtfebe enat
MengmerF
,/Ba$
aunertum"
ma|=
2BerF
&tm,
urn
^unp,
Srben.
bk
er
an
fciefeS
Die eingebenbe
33efcbciftigung
grunblt'cb Dertrauten
Derroanbte,
^ebrdifd) fSfate ba^u, ba$ er mit bent gcfefjrten unb (tterarifeb ge=
bt(beten
Subentum
wav
Dt'elfacb in
nertumg" formgefdffige, an
rote bte
tiefet^ifcfjer
23ebeutung
retc^e
Otomane,
3Red)u(te eut",
er @rb= unb
ericbtg^err", J>er$
unb
3m
9tooemto
fcfc
elb",
^Saba"
Unter
spolijeiaufficbt",
^eetenroanberung",
3abg 1884
erneuerte
bk Senenfer
UntDerfitdt
bte
aug Slnlog
^Stterjer"
feterltcbil
SoFtorrourbc.
|letg
3ur
Slufnabme
fanben meineg
latere Strbeiten
bet
unb 19.
Emanuel
eibet,
e* Sttagnettgmug mit
ibm
meljrfacb, int
bte SBorte
jugerufen;
jRmf^ %ot,
Qzinz ^rofaP
^Ste Reform
ber ^oli^ei in
Jjamburg",
ie norbbeutfebe 25unbeg-
menbem Sntereffe an
rog wax
feine
Stcbc $ur 9tatur
viii
mir
bfe belefcrenben
bletben
@pa-
iii
mm m
i ii
Men
bet*
jit
ur$
er roar cine
bo
er
ber gait,
SlofcSatfemantS ef#id>te
nad)
btt beutfefjen
Janbbucf>
aunertumS"
btlbet
ffir
@ein
gleifj
tm
3lrbeiten
mar
mujiergfifttg.
fyoxt
Insinuit libris",
ArimtnoKflen,
9)rof. griebricfj
er
tfl
getcorben", fo barf
man
iff
unb
tfl
Spauptwtl
(iber
Corner
babnbreefcenben 2Jrbetten
unermublic^em
reefct,
gorfefjen
er alt
Slber bod),
nimmt man's
S3u$ern
ift
bann barf
man
23ei feinen
er
pete
jung
geblteben!
2foe*Sallemant
fiir
feme
*?eit
getan.
Sr Fonnte
nod)
ba=
erfm4?anFrot$.
b a 2 o e ro
bet
no# auf
DtduberunroefenS in eutfe^tanb ju
fte
geb. 2lt>e??atfemant.
rOtfgreifen, ber er
t>or
letbljaftig
un$ nur
SlFtentyre
in tofefcpapiernen
^modern
Sr
etner t)or
ober oerftoubten
tyre
unb wrgittten
bunbeln
fprecfjen-
betaufefcte
praefce, er burcl)fcf?aute
roenige nad) tym.
SftdnPe roie
faum
@r
ifl
aunertum^ unb
nertume unb
tiFer
er-
au=
Fluger, fcf>arfbeoba#tenber
wat
litfy
M
Ser
unObettreff*
gefi*t^i(icf)en 28ert
nic^jt
unb
nad> 9Sor(agen
Acttttmaltfl
p*,
gdben,
bie t?on
con 2foe fepge^altenen e^ulbbeiftnefen au^ atten Slrten unb 3jeu gungen btt SJerbrec^ertumg on ctnft, bat ^euttge Derfie^en unb
bur^
biefes
Serpdnbnig
bit ffiaffen
tnmt
gebrauefcen.
2le^aUemant
arbettet
SBcnn
t>on cite berufe*
m'cfjt
beim
britten
XI
unb
unb
t?ierten
mdnnern
unb
proteflan^
unmet
auf
ber
ernfl
genommen
bem
jum
2?or-
@ufht?
m.
gac^mann
attein
ifi
gunbgrube,
Bmtett, aber er
fonbern aucb
bem
roeiteften
bit ^efebic^te
bt^ Seutfcben
eingebenbflen
aunertumd^
SSerarbeitung bit
S&Sftt&mi iganten
unb gan^en
tubtumd
roOrbig.
Sie gufk
intereffanter Xatfacben
Sr bat
geirrt,
mancbed
aber
aud
tig btfyanbtlt,
ftettte
im
grofjen
fyrt er bie
ftcf>
felbft
ge*
Kduberunroefend in
Seutfcblanbdtrtibfler^eitunblangebaruber^inaudbilben^artien^roie
feit
SBenn
bem
fjafben
3abr=
fie
faum
in
einem
bicbterifeben ^^antafte*
fnmbert, ba
f;at,
2It>e bit
in ben
runbjiigen
ficb
aucb
befebaffbaren
unb
febr
SMber,
bit
neu binjugefommen
(anger $tit ocrgrtffcn r
bit
finb, fteflen
Dofumente
t?on
bobem
SBert bar,
in
Sa6
rigina(roerB 2foe=?attemantd
ifl
feit
S3eth'n y
Sttuncben
Berlin,
unb Dredben,
bit
b^
mir
ermanifebe SKufeum
iJIQrnberg,
bad $6m'glicbe
roaren fo
3$
tiber
^upfer(!icbfabinett in Berlin
unb
t>iete
prioate
ammkr
%ubearbeitung ju fagen.
aid
gu%
Dad
a den
bie S3eroffent(icbung
3bnen
aucb
2tDes2oUemanW SBerf
roar mir oor
begleitete
DanF.Sr
fet
3nangriffnabme ber
ei(e.
unb
biefer
runbfag
bem erleger audgefprocbe^ ber groe Spftv fur bad 2Ber! bringen mufte, roie grau %ba temie fur bit beigefWlte S3tograpbie t'bred
SSaterd.
runb
neuem Material ju
ben gufjnoten im
be*
^erlin^riebenau,,
i. SOTdrj
1914.
3)?
oeraltete Slnfcbauungen
ginalroerl:, fie
ju befeitigen.
Sflit
Dtu
a r S3 a u
e r.
marten
fyabt id)
ba$
(ibrige,
^ufammenbang mit
mannig-
bem
toffe flanb,
fief.
@d
erfcf)emt
nur
t$alt,
felbft
SSerfaffer gegeben
ed
ibm
bur^guarbeiten. Die
^anb fann
fic^ erf!
111111
'"HiiMiiiiinimiHimm,
IIIIINIIIilillll
run in nil,
JMMIHIf lllllllllllilli
II
lilllti
mini
23 o v
o t t
mte
gerufen
ift,
efamtgebiet ber
9)o%i
ber
in
imffen, bag fie bte umfangreicbe unb bunt beroegte Xdtig= ft feiner tedung burcb Feine dngfllicbe SnftruFtionen befcbrdnfte, fonbern mit ernfier (ftnfacbbeit auf bie groge efc^icf)te be$ fieinen
iturb,
mug
errcartete,
n>irb bat gefamte fittlicbe unb treben gefcoben, ba$ tt befio eifriger nacb jenem, nur auf bem SBege ber eigenen innern unb r)iftortfci?en gorfebung
Surd?
eine
folcbe
<mfegung
wxfTenfc^aftltc^e
ju gerainnenben
Orunb unb
J?alt fucbt,
auf
rcelrfjem
in
man
aucb bat
cbrifc
eine
erbabenem
u'cb=beutfcben
-Drbnung unb 3ud)t rcalten fann. Durcf) bk nmnberbare Uberein|rimmung bet fctjon t>on acitu$ in marfigen >$ugen ge^eiebneten, auf bem 23oben innigen gamtu'ens
cbrtftu'eb-beutfebe <&\tu,
lebenS
unb
reiner
bem Gfmflentum,
genfeitige
dttigung
turn
ift
beutfebe @rfcbei*
nung unb
burcb
bk
febrcer;
gum
@dbftben>ugtfein
ficb
auS ben
unb ju
errennen, bag
erfi
mit bem
tjottenberen
man
ben ibm
in
bk
er befreben
twa\t, bk
Jjierarcbie
bann
nun
bie
wruorfenen
c^ripjidjen
buret?--
unb
i^m
eincn ncucn
au^ nur
afjeforifcftrn Seftanbteiie
$ampf
fcf)en
unb
nid)t jmeifelfcaft
9>o%i
6tfi
auf
Md
man
bit gtirjlen
ifr, ftflt
au*
Wwi wtfad)
befangen y foba^
$ampfe
oertilgen.
unb
bit t>oUfl-anbige
^enntnrt
$ampfeg aug?
aunertum^ mit
feiner
unb
ibre
puren ju
?eben$ mit
biefe^
man
rictytig
erf'ennt,
oom
Seben^ t>on
pritfenben
23litf
falfcf>
famfeit ber
groerer SBdcbtigfeit fortmudjert, ba^ tectum Xa$ ju 5ag oerfcfjHmmert, unb bahti bit 28itb ^oltjd tmmer 6ebenf{id)er paralpfiert. Siefe trube SBa^r=
e^ befonber^ bte ben 95erfaffer $u ber Dorliegenben
tmmer
mie
ne^mung mar
Slrbeit trieb.
immer
gtucf(icf> getjeiit
au*
bit
Ser ?
morben
rid?fig
ift,
menn
jognrt, ob
Xa'tigfett,
je
ein
^oliaeimann
mie
bem
aber gegl&ft
unternefcmen burfte, hti ber eg ntdjt nur auf bie genaue enntnig
ber aunerfunfi
ftnfteren 2fberglaubeng
anfam, fonbern
jum bmttifym
S3er=
tnf^iert
telatter
morben
beutlid)
ift,
bag
eigt t>or
bte fd?on
tm
frii^eflen $Ji\U
fcert>ortretenbe
2Befeng ber ger^eimntootfen (Jrfc^einung, eine gan^ neue S3aljn gebroc^en merben mugtein ber gefefcicbtficfan DarfteUung,
btt>
ftdnbnig
an ber
blofjgelegten
unb augerjt
barnt'e-
geroorbenen
iiumwc unb
t>or
mucftern
unb
fid?
jum
bit ^olijei
bediegenben, nur son 9>ctt neuerbingg in gdfboOen aber aud) nur / apr;oritfifct>en Slnbeutungen i) be^anbelten aunerfpradje, bcrcn robe
fid) faft
nur auf
bdreg
flbel
am
fei,
mld)t$
beg
pracbgef^te
benno*
bert>em>orfenffenunreren
nur
bann
auggerottet
felbft
merben
Fonnte,
menn
bte
Jpetlung
ganjen $orperg
eine Unjaljl
gelang.
unoerFennbar
unb
literarifcr,e
nur
eine genauere
mmegener
bte
au=
nertumg or
menig
hti
2)ocb
faffer
war
o Fam H,
ben S5er=
bo%
^u
fe^r ffi^It
man
hti
ber
in
@e=
15t,
i)
mag
unb 3i9uner
grap^tfefje
^aften blieb,
unb
fomt't
6rfc()einung betrad)tete
auf
comefjmlia^ i^rcx ^erfunft unb Spra^e, naa; gebrucften unb ungebrutften luel= ten, jn?ei S:ette JpaUe 1844/45, 2, Sbanb . 1 -43.
1*
bem
frtfdjen
$uU
jer?
Sprubel
bt^>
Mend
erfreulicf)
unb
am
bit
age
unb
fefjen, btc in
ben
Sufubrationen nur
in
befcfjrdnfte
bcr fcbriftlid?en
Queden ba$x
minber
^um
roeitern
puren
bod)
iff
feiner
un^dfjligen Unterbrecfcungen
unb mfi^fatn
unb
roar bie
6cf)eibung unb
an
fid)
tragen,
immer
ed aud
bem
roirfticl)en
Seben gefd)5pft
ic^tung ber
unb bag
Stefultatangeftrengter
orf#ung unb
5Rengeroeitaerftreuter c^ronifitfe^et
fdjer,
fodmograp^u
$rdften ju niigen.
93or attem fdjroierig
et^ifcijer, juripifefjer
mar
bit,
roenn
aucl)
nur
f Ei^ierte
Darftafung
roar, roenn
unb
lingutftifc^er Slp^oridmen,,
uielen
^neFbotenfamm^
be^
fcijlorifcfcen
aunertumd,
btc
bureaus notroenbig
ttberfictyt
5U ffiege
ge6rad)t
^at,
man
ntc&t barin,
bad
erfte
#in$utreten ber
9)fut ^mburct)brtngen Jann. 35efonberd t>erroirren bie ^)ejrenfc^rift=
2)
ejtoterifcfcen
bar$u*
ftetler
unb
jafcttofen Jpcjrenprojeffe, in
benen
man
unjd^h'ge burcf)
fteflen,
fctftorifefren
bie
Sebendprojeffed bed
aunertumd
(iberljaupt,
bared
flbel
ju
bem <5ied)tum
man
fct)on
ben
ba^
fittlicfce
tectum
Liber Vagatorum
nen &at. ie
Jiteratur fyat
aunertumd
leibftcf)
geroon-
biefed
@o rourben
ammlung
ungemeine
einer fok^en
axicf)
nur
otlfianbigen
hti alien $ln=
benn
bit
cfjroiertgfeiten,
erft
unb fann
on 3afcren gluten,
bit
fie
roteber Winter
anbere
antiquarifclje ^>anbel
faum me^r an
j?anb ju
roerben
ber3 ul>*H
in
biefe
Siteratur ^inetngefunben, fo
gerotnnt
man man
fief)
aber erfl in
merfrotirbig
etn
wr farcer ftnben, unb mufjten befonberS in ben &ap. 4 angefiibrten gautfamf<$en Jtonjilien unb ben ilapirularten nacbgefucrjt roerben.
3n
ben le^tgenannten
tritt fdf)on
^uten
Ijet&or,
aU
on ^trd>enfdjaen
1(1
, I.
Ji6f.
nur
6t(t)er
tfi,
baf? bereitS
tm
polijeilicljen
^itf^riftcn,
tn
$on
S^tc ^tgeunertiteratur
uon
ouf
r 3) bte tm 5.^ap
Wiin^cr
rote
bed aunertumd,
bit
barum
unberiiefftc^tigt
unb
baljer unter
1823 begon=
@e=
2Mrto
bie
erflen
d^rtftftetCer
iiber tr)re
fmb,
ben
biirren
2f>rontfenbericr)t
nenen
trefflic^en 2)?crPerfcf>cn
fysiliyaf'
^eitrdge jur
unb
^rleicf)terung bt^
binauSgefien,
unb
nern anjie^enbe 9}ltttet[ung madden. ie ftnb in btefer Jpinftc&t bie alteften au=
tr)enttf<r)en
mugten. Die
fdjieben
linguiflifclje
Siteratur
mufte
sorerft gdnjlic^
audge?
916*
Ola^weife.
red^t
ebenfadS eine
Die 2olfenbiWter ,3tod nu^Iid^e Xraftdttetn" ftnb [ebenbige CueUe, n>enn jle au fd)on bem ftebjefmten 3 a
unb
r)unbert anger)bren.
ba
fie
in lerifaltfcljer wfid)t,
au^
nur
fetn.
6
ifi,
wtreten
bk
3lrbett
unb
ba^ Oefamtganje
tt>e=
Ser
Vagatorum unb
rammotff* son 1722 a(*
fentticb
menn
aundcf>ft
bk oUgemeinen
ift,
trobem bo^
fetbftdnbige
t>6tfig
auf btftortfcbem SBege %ut mobernen @rfd)etnung berangebilbeten aunertum^ erlautert nmrben, e^e bte SarfleUung
runbauge
b^
ammfung
erfcbeint,
rote
bet biefer
oorgefommenen
bte
immer auf
jene aurucfoermiefen
1753, mefentKcf?
runb=
Um
aunertumd
unb ofme
eigene gorfcbung
unb rfafjrung
ber Jperaudgeber,
aum Sor*
unb
flrftff
fcbein
gefommen
tft.
bem aunertretben ailer Sabrbunberte unb be* fonberd aueb aud bem engtifefjen, franaoftf^en unb boHdnbtfcben aunertum getpdbft, ba^ mit bem beutfd?en in unmtttetbarflem ^uaucb 33eifpie(e aud
bed ebrdifcben
unb beg
unb
bte
fammenbang
notig
fiebt.
$u
runbtagen be^ munberttcben unb sermegenen pracbgemenged entfcbulbigt emigermafjen, bafj bte 9?e= banblung ber aunerfpracbe nicbt uber bte barre unb unFrtttfc^e
unb
niiglicb
Qte
bk
burcb etgene
S?ttte( jur
Sletl
in alien
^aralpfe
b^
unb aum
gras
pbtfeb eddutert.
Dure!) bte twlduftge Sludfcbeibung bet finguiftifeben 2etfe fonb ftcb ber #erfaffer beroogen, befonberd tm brttten 2I6fcbnitte, ber bad
bem Umfange b^ toffd mugte bat oorliegenbe SBerf in brei Xeile jerfatten^ beren erfter bad bifarifebe aunertum (SIbfcbnitt I)
$8ei
mobeme aunertum
aunerinbufWe
unb
bie Sh'teratur
bc^
aunertumd
unb
wd^renb
moberne aunertum
aum
SSerftdnbnid bed
SCet'Ce
mtt
fetnen ^iinften
unb ^ilfdmittefn
be=
anaen notwenbtg
erft&ten.
jebocb erfl
tm
iinguifttfeben
IV)
Fonnen, fo fonb
ftcb
ber 93erfaffer oeranlagt, tn Ben betben erften Xeiten (ben brei erften
Slbfcbnitten),
obne
fie!)
9ticfftcbt
auf
unb
ein
umfangretcbed
s
Erttifcbed
aunerrcorterbucb/ in
rnirb.
bem
bie tr>-
Slbftammung,
fo
au bebienen,
wad
urn
wh
3. 3?. in
mug
bem
Xargum
ermarten. SDie
2lnorbnung
3om
lichen
3uba top, mit ben angebdngten (5cbacbarid am Nippur", oon Datrib griebldnber (Berlin 1788) unb bem treff*
argum
Sie
fcbnjterige
9lncrbnung be^
mobernen
t>erbrecberifcben
aunertumd,
erforberte lange
unb
flbertegung.
gg ericas
roerbe,
ritt, gals
^feiffer, Sberbarbt,
Die
berettt
Fenberg, cbrcencfen,
tu^muHer,
X#th,3\m
unb son
legterer
trie
Srfte*
mtinitti
2><tf fcifartfc&e
aunertum
mermann
SSegegnung beg
aunertumg
finb
#er
unb
ba$ gerabe
baburd) ber
95oltjcipra)frt
mit
oorauggefobritten
fo
ift
unb
^t>
ertifttkbe
t'br
aufgobe
gefletft
M/
frafttg, rafcf>
unb
fitter
moglicf)
Sor atlem
feften
runb fcinguroeifen, auf ban bos beutfebe gamtlienbaug unb bog beutfdje 25urgertum mit feiner d?riftKcfcbeutfd)en 3ucf?t unb Gtttc
bte gefjeiligten 3nflttutionen ber ^irefce
unb
bet
gegriin;
finb,
auf ben
fid)
geroerblicben
um
fogiafpolitifcben
3lngrtff
SBi'Iber, bte
aug bem
r>or
tiefflen
cblamm
6unbe
$eraufbefd)ttdwn unb
2lugen
fatten mufjte, ben geinb, feinen tfampf unb teg beutftcb Fennbar
um
atter
bereiten,
We
Wkfyfyb, Sutler,
folcbeg
bem alteften fittticben 9lot* unb Jpilfgbud)lein gegen ben 23etrug, bem Liber Vagatorum, gonnte, inbem er in ber Sorrebe feiner
STuggabe fagte: 3cf> babg aber
lein nicbt atteine
fiir
gut angefeben,
bm
folcfc
bucb=
rourbe, bamit
pnn
ber melt
am tage bfiebe, fonbern aucb fop uberatf gemetn man bod) fetje unb gretffe, tote ber teuffel fo gercalh'g regiere, obg ^clffcn roolte, bog man Hug rourbe, unb
mal
furfefcen
ein
mofte!"
Sencbtct 2lt>e;allement,
SoFtor beiber
SRecbte.
'
'
t^nmrnmummmmmmmmmmmmam
.,
mi
mi
>
rfteg $apite(
A. nWfung. SlUgemeiner
35et ber
SSegriff bes
aunertumg
beren ?6fung ber
#aufung
egenrcart
rufn'g
obfiegt, nrfrb
nur ber
unb
an
bit
au#
fiber jene
if*
gragen unb
ifjre
ofung
ftc& flarer
M/
fiinftficb
aud) bit
gormen gemefen
fn
fein
mSgen,
in
ein
olfgnatur
reic&e
otttgung
ftcntum* gefunben
war
forfan bie
cfcriftlidbe
tumg
neben ber
bit Fiinftlid)en
unb
unb
bit Sebrfcbute
fur bie &em>aftung grogerer taatggruppierungen geroorben ifh 3e abgeHdrter bie #nfid)ten geroorben, je mefjr bit bemmenben
gormen
mefcr
tfl
ber ierard)ie
finb, befta
jeic^net fid)
am
roir
ung ber
ru&men,
(inricbtung
bit
unb beg
t>on Knftotten
Sag
beutfebe
^urgertum
if*
unb ben
bem maffben
e#eme
ie rceniger eg biefeg
t>flem auf
bann
roenn
12
bag 35urgertum grtinblic^
ba
btc
13
fo
baoon
iiber^eugt rpirb,
9)o%i
bieg
unb
fclbft,
fcm
unb 93erlangen erFannt Ijat unb roiirbigt* Sag itwb bcr 9>o%i nur bann gelingen Fonnen, rcenn
ffiefen
grog=
einen
arttg
begonnene unb
bk
SolFeg" mit
fetner
06s
^om=
pofition
bem
35oben unb
bk
biefer anafytifdjen
5flittel
bag
er in ber SSifton
am @d)lue
ba^ beutfd)e
ffiefen
mit
feineg
fcen otcten FtinfHicfcen
gormen
3(ugen fkttt
befte^en mugte,
ift
t$,
wenn
ba
unb
ber @rf>opfung
ifjrer
33er*
ta^ 9Serbred)en
bie
burc^ ben
^ampf
faffungen
genom*
mannigfaltigen S3e=
unb
eine
frii^ in
groer SUfenge
unb burc^einanber
bie
fid)
regenben
(Jlcmente.
<Sie
forberten
unb fdjufen
beutfc&e
fettfl
tyo\i$ti in
ben
rogen jur
Seibeigenfc^aft t>erurtei(te
tctbten,
aU bk
^u feinem <5cf)uge
jeitig bie
gewollte Orbnung.
Wlan
bk
9laturlid>feit
unb
bilbete
ftct)
aUMb
unb
bm
SJJaffe ber
t>er$uglicf) iiber
^anbtfa^re^
bk offend
fonbern and)
bk
$larfceit,
mit ber
in ben beutfdjen
lic^e
unb naments
italieniffdjen
tdbte aufge*
rourben,
unb
titer
bk
Dbjeftitntdt,
ewerbe
511
bei auggefc&ieben
rnarb
fetne analoge
2lnn>enbung
unb
beutfcfte
Sinburgerung fanb,
3n bem
langen fdjrreren
$ampfe
Jpierar^
obalb
rtfcf>en
biefer
3)?ittelalterg beflef>en
unb
sielfad)
t>erftetfen,
ficb
in
unb
alg
am
ibnen fcfijufcgen
unb
fie
augjubeuten mugte.
felb*
mit
biefer
immer nur
bem
gegen
bm
2Bu$er beg
unb
einem
natiirlicben
ftcbm befonbern
55ebacf)t
aunertum
in alien
gormen beg
bie
Funfilicfcen
unb
elegen^eit ber
immer
nicfjt
roeiter
&d)tvad)e erfpd^enb.
erfe^en,
3e
t>ern>egener bag
aunertum
aufgetreten
ift^ je
grower ber
ma=
teriette
ben eg
bem
biirgcrh'cfjcn
ifl
15
bte
ift^
Seben
3uncic|)fl ftibrt
man
bie
unb
ei
bit tytti*
unb @efef3gebung
ficb
ungebeuere
tyd$pm%m&tf$
gefegt at.
ou^utotten, bag
an bag gan^e
btirgerltcbe
Men
g$
ber in feinem
$M$
//
befidnbig bie
fiir
bag
inbem
er e^ s?on
bem
nieberfdebfifeben 35eimorte
gau
ah
uftt>.,
bte
iff
reicben
toff unb
beg
bie >arfletlung
mte unb
unterfcbieblicbe Slbleitung
ifl:
unb Skbeutung.
freemen
unb oerrcegenen >?ufammenrotttereng ju organifierten 9tduber= banben ober ber Zahif ber jubtfebeu auner tmmer nur bit ap^o;
>arf!etfung finguldrer
Dag
SBort Sauner
jubifeb-beutfeben Urfprungg.
ebon
ein fliicb?
tiger Stticf
auf
bte jiibifeb-beutfebe
rijlifcfee
bit atlerbingg
febr intereffant
bticf
unb nncbtig
ifl,
Seicbtigfeit,
aunertumg
mit ber
moglicb
unb
tdfjt.
feine
ftttlicb
unb
9tur
m biefer totalen
man
@o
j. SS.
ifl
im ^ubtfeb^eutfeben ^aulecben
fiir
(bolcben,
2tnfcbauung lagt
ifl fiir
alcben), geben,
ffir
com
ntd>t;
$ d^gangen;
lau
fteben,
unb
bte
lo
(kV)/
9tom>enbigFeit, bamt't
ttm
allein
ifl
banbenen
tief
Sftotflanbe
fittlicf>e
ber beutfeben
ner unb
3aunen
in
bag
unb
fo^talpoiitifc^e
&ben
eingreifenben SSebeut*
bem
beg aunertumd begreifen feme, ba% mit einer febarfen gremben; unb ^agpoh'^ei unb mit bem fhengen enbarmenbienf!
famfrit
unb
auf Sanbflragen, afcnbofen unb in 2BtrtSbaufern mti&t bag SDletfte 23efle abgetan ffi> urn bem aunertum mit9Jacbbrucf entgegen^
Vagatorum unb im SSofabutar ber dlteflen rottretfeben rammattf ftnbet, mo jebocb iihtxall ber 3uner ober Soner unter bem befebrdnfr
ten ^egriff t>on pieler aufgefa^t
telalterlicbe
ifl*
jutreten,
@d
ifi
eine
nur burcb
bit
mit;
unb
unb
fpdtere
fytilloti
flacbe
unb
febiefe
Siuffaffung beg
fpracb;
be*
3roeiteg Stapittl
B.
beutfeben ^ouber*
gefebicbtfiebe
wit
biefe
febrdnfte
manent
Unter auner wflebt
flabl
3aunen
fyattt,
eine fo burebaug
man
Otuin
betreibt.
Sad
felbfl
burdjaug
fremb
i)
if},
gaunerifebe Kdtig;
5h>eg
$hmabme
fett,
falfdj.
obne
alle Unterfcbeibung
unb
mit
<B. 5.
Xerminu^ macbte,
3efit
murbe
16
nun
after
bk
dtteften
UrFunben
17
^gau^
fub=
fjod)beutfcf)e
bamit $u
ma(0
ifi
flantioifct)
prac^e
gorm
t>on
y^n,
fru
T
joba, twiffen,
ber
jtibt=
aufgenommen morben.
nur noc^ gau
^ertdngerung
3m
immer
aug
a\$ Stojeftw
iff
unb
Slboerb.
Sie
ein^ige nieberfdc&fiftye
3aubermt)ftiF in bie
cbriftlicbe
Merging,
unb mantifcben
emi$t ^ompofitum
Die
natiirlic^fte
fc^aften
unb
^iinfle, bie
on ber
ete^rfamFeit aamd&ttd) $u
bm
auner
fcbeint
bit t>on
unb &e*
9lnna^me
biefer
b(oen SBort^
beg 3ebionenS
\>at
Xat
feltfame ef#icbte,
trie ber J?ej:en;
frit
unb nimmt
tyrem
erften Sluftteten in
aunertumg
SeutWlanb immer
im
britten 3lbfd)nitt
n>irb
9lucb ^eutigen 2ag^ gilt in ben &ugen beg ^BotH faft jebe nocb fo Heine um^erjie^enbe Xruppe t>on eiltfin jern, aRufiFanten, fyanbltvn,
^effelflufern uf).
auner
fcat
fiir
^tgeuner.
ogar
bem
and}
bit ^euttgen
immer
nt'ebt
mit
biefer 95e=
borbe, ge=
toie
aU
9ttd)t*
3auner ju
t>erfotgen anfing
unb
jaf)(reid?e
Saunerttften oerbreitete,
@auge5riger
erfcbeint.
n>aren bie SSerfolgten eben biefelben erbrecber^ bie in ben 2lugen beg aSolFeg fiir igeuner galten aber ntcbt bit eigentlicben Sebioner 7
gargangug, wargangug,
$um
mer
teifoeife
mie
bit
e&iro*
au
inn
II,
gef>5rigen
fcat bit
gremben
nod)
immer
in Slnfe^en
son
rfjdffer, a. a. >.,
unb on 3lbelung
(ffiorterbucfc,
unb
ten
3ld)tung blteb
unb fogar
nocfc
Uz
gegen
bit Wlittt
beg acbtjebn*
433)
aboptierte Slblettung
on btm
3a^unbertg auf
beutftben Unioerfitdten
agg
in ber nieberbeutfcfjen
SKunbart
offenbare 3u$uerft
iener $errcecbfelung ging and) bit mefentlic^e Unterfcbeibung ami= feben 3auner unb auner oerloren, unb tto ber Unterfctneb gefu^lt
ftnbet
ftcl),
bem cbaupla(3
ber 23e=
in ber uollen
33ebeutung beg
bk
errfcenbe.
rfi
feit
reUmann 5)
bit
^igeuner
etbnograpbt'We rfd>einung
fpejififcfc
Fommen
9?te-
unb
barflellte, ftnbet
unb bem
2)
gefbrberten Slugbrucf
Sauner
311
meicben beginnt
% @. @0)ottetiug,
rimm,
3(ugfaJ)rria)e Arbeit
SSraimfcfcnmg 1663.
fa)tcibt)
^S.tmmer
nicbtg jur etpmologifcben 5lufFldrung beg fflorteg ^tgeuner getan fat Snbeffen hvafytt er bocb bie tjortrefffic^c Siffertation beg e&rifh'an 2omafmg (1622 1684)
bert>ortreten, obfebon
SoSmogtapfjk.
on 1628, .607.
4) Olic^ep,
3)
Seutfc^e ^ec^tgaltertumer,
33ua),
V. Sap. @. 396.
5) ,/> pigeunet".
@t.
in
18
lateinifdjen
unb
dicantes, fiber
lib. II,
19
&-innerung6), bk
in
3. SB,
men-
23enennungen
bk
febon ber
$et%
Slmbroftue
De
off.
mstist*,
3gd*
c.
16,
bittere
Clage
ffibrt
unb
un&
^tttttngani,
am,
<igon^ gari,
n~
in
feinem
trefffiefcen
cbreiben,
1438, an
^einricb oon
ngani, ngari,
@t)gari, igari,
Confianjeifert), Sanbtfa^rer, 2llcbbrfiber (oon S^en, ^Vri/ " T um^ergefjen), garbenbe Cnecbte, @arbenbruber @arbefcbmeffern,
N*>
biefcn
bie
>arlegung
uarbie,
custodia),
8on5efne^te,
bee
S^omafiue an omafiue
gam,
tfc
cine Corruption
rantene^Duger,
meift babei
na$, bag
bic
cblepper,
Jidiffen,
ftnb.
Xfjomafiue
roeift ferner
ufn> v
fiber
bk
ber Liber
Vagatorum
2luerunft gibt,
bk
lateinifcbe
unb bk aik
%u&
^firjung
fein
ani unb gani aue bem 2Borte ^legitiani entfranben Fann unb folgert nun mit einer farfaffifdjen SSemerftmg fiber
Ser auner
felbft
im
bie
unb
feinee
t>er=
fitafeen
^amen
bet,
(00m
liflig,
gefdjidft,
lateinifeben legiriani
begefct, bafj er,
SnFonfequenj
fenntniewH, tugenb^aft)
feiner
unb
begnfigt
ffir
fogar aud)
im
fbljern a3emutfein
^ompetenj
biefe iibermutige
SBortee
btreft
)ie
ani
ober
gani
erf!
^etebnung, mit
on
fen.
DDH,
^ine
(cbeft)
unb nennt
on
ftclj
einen (>ef*
i(l
aue bem
flberfe^ung
^oc^em
^unbe
ift
ba$
^igeuner,
bk man
3aljrun=
me^r
nur ein
bie
S3en>eie
oon
ber eicf)ttgFeit
unb 2Billfu>
aj?ann, alfo:
on 3onen Oebione) unb 3f(J, 3)cann bee 2BifTene, ber $8ci$f)tit einen ujm oerbun-
mit ber
man
lib.
gennamen
in
^dufig
l>i$
jur Unfenntlid)Fett
ber oben angeful)rre
eine aueffil>rli$e
at.
d?on
cborteu'ue gibt
V,
fldrung
ber beutfd?en
gennamen,
ift.
minber fiberrafebenb
nennt ber od)emer feinen gnawer, grower (femininum diaweresse), im 2)eutfcben: letcber, enoffe, nad) neuerem 2lu^brucf 3unge; bk emeinfamleit unb efellfcbaft mit ifjm S^amruffe. Sie oertrauten ^erfonen, Ui benen er ^uflutfjt,
benen ^ameraben
ale oerbienftlicb
unb
roertooll
oon
polat, glatt,
bk
beutfdje practye
fcblupfrig
fern, flie^en,
emfommen,
in id?erbeit bringen,
n?ouon
bem
SSegriff bee
aunere
entfprecben,
9Uto,
bk oielen einaelnen SSejte^ungen unb Xdtigfeiten bee auners, fie follen an i^rem rte erldutert rcerben.
2*
Unter ben
miitige
q^ottjei=
20
liber*
tjerei
batte,
21
^eibentumS
nxtdje (e^tere bte erflern forgs
ifl
jafjlretcben
unb fomit
auner
arte Sftcbtgauner,
bte oerfcagten
betfjenber Sattra
^>tcr
unb
@Haeneman$tpation
nur bee
attec*
entfianben,
unb
in
bem
auner
jeben Dticbts
btefe.i)
a$ ^rifientum,
je
ba$
bit ^eibnifebe
gauner
mirb aundebft
@flawet
beftimmter eg ber
f(at>erei entgegentrat
unb au^
bem
burfd)ifofen
momtt
Lepau^
9Kcbtftubenten bejeiebnet.
Sann
perisme ne
s'est introduit
que par
suite
de i'emancipation des
trouve bien dans
ben
u'nftfd)en
baren, ungefdncften
ftoc?,
auner
On
les
Dummfopf,
bummer auner,
ffiptjer", Jjejren,
beffen
qu'il est
33errat(j $u fiircfjten
ils
be mitten
En
effet,
Sermatum
chez
les
mte
3. 93.
tm Jpamburger @tabtred)t
3U
bertitfficb'
ou mattre ou
flberblieft
esclave,
s'il
menn
fid) in ironifd)en
SSe^eic^nungen tiberauS
{Kbroifcfjen itter
(oon
attar,
man nun
bie @iefc()tcf>te
beg
aunertumS,
bie
einen
ein
SBitter, ber
ftcftt fia)
nur bann
mit ben
fann y menn
man bk
auf
ein^etnen Srfcbetnungen
emeS
gletebjeirigen Qrrfebeinungen
bem
UnU
Fett
ober Hnfifd)
tfl,
unb
SSafjrfcbetnlicb-
fird)(icben, rea)tlia)en
unb
$u fjaben.
as
9ldfjere liber
bk atfgemetne
ap. 35.
ted)nifcbe
Xermmos
(ogie fefje
man tm
britten $lbfd)nitt,
unb
biefe
bem
perfonlicben 25e*
DritteS apitel
C. Sic Slementc be
t>eutfcf>en
Suben unb
bte
^ifleuner ftnb
nur
einjelne Qu-
jum aunertum,
jroar bm<t)
aunertum^
aite
Ietd)t
erfennbar,
tmmer
ad aunertum
ift
SBettlertum
m$t,
jiibtfa)e
unb,
3^ ot ^ on
plagen
'
345* 0
f.
cm
unbet"
(bie
ifjn nieber,
.297
22
nxitem roeniger, bat gtgeunerifcfa pracbibiom auffatfenb farsortritt, rodfaenb bo$ bie aunerfpracfa (ebigu'd) bie beutfcfa
jebod) bet
unb itte
fefct leirfjt
23
ber @e(egenbctt
bracken unb
hti
bem
ju ben
<Spracfa
if!
6ci
fbbilen jubifc^en
tumikfcFeit.
Xnpen ^tnmanbten,
3{ebmann
ber
gen=
fcfan 2B6rtern
rdtfcfan
mit fab*
@o
fufyxt
G^amian
fatfcou'fcfje
#ef|et
unb
feine
Saub=
unb
^'geunertfcfan SluSbrucFSformen.
genoffen^,
unb fogar
gum
?)tieftet=
fieffel,
fnftotifc^
gegebenen
einen fRabbimv
fetn
tsetlangte,
marfrerten ^rfcbeinung.
i^m
ate
3ube
ie 3uben gotten
fid)
gelebt
unb
bk
in grbgeren
imfunfsefaten 3afa*
fudjung
bie
c^rif^Uc^en
aunet n>d^tenb
i^tet tyaft
urn (Jtlaubnte
bUrfen.
Suben mitmac^en ju
rcurben, unb enbltcb nacb ben befonberd t>on Wlavia Xfatefia ge=
$a$t nad) ubetmiegenb ober fogar gang ant 3uben gefunben unb gruppiert
fatten, beroeift
jufammen-
marten
Skrfucfan,
Eulttt>teren^ ?),
bk ^enfrf^en- unb Wat freffenben ^igeuner $u nad) unb nad) fo mett ate 93agantenmaffe befeitigt
tuppe ober and)
unb
6ei bent
3uben
fid)
unb
Uid)ttv, je ja^lreidjer
3uben
einem Dvtt
gufammentebten. SenFt
SSerfolgung ber
ottfd)al(f
man an
9)o(t3ei ate
neu auftaucfanbe
3uben namentlic^ im
ber
mo
ber ^)riefler
unb
^eit be6
^remtten ^eter
mutbe afee^fobatb im
$Jlitttfaltev
bat aunertum
ficb
wafae ^reujjuge
unterna^jmen,
fo
rciber bie
begtetft
gletcfe
3uben auf
beutfeftem
jum
materiefle
&v
Secfmantet
alter oerroorfenen
emente
gewann
mefa an
ment
ber
Suben
bk
a%
gegen
bk
far
JKetfen
C^oSmograpbie", @, 603)
Don ber
jenen
roeifl
erjdbten auffattenbe
2Bafanebmungen
bed aunertumo"
meifleng ant
fief)
3uben
friifan
unb
ftarFen
faroorbtad) unb
am
frembarttgen,
in etner
unb bk
oon mefa
ate fanbert
3afaen r
ber
Un^I
bk
fo mtjfiifd)
ifl,
ba$ nur
ier
unb ba
tin Std>tftra6(,
unb ba$
gugfamFeit ber
iiibifefan
roentger geneigt
unb
unb
feine
bunfeln Siguren,
gletd)
ben
J^ejren
D^tcfet
unb ^auberern,
nur
finbet
3uben oerbunbenen
{^ rc
unb
be^eicfaete,
man
gtgeunet, nament(trf)
tettmann, . 143 f. 4) Disquis mag.s, lib. 4,
3)
bie
griffon,
gi^cntumticfefei^ 'Sptac^e
I)eutfc()(anb gefefaucfaen
c. 3,
qu.
J.
beute, fonbern
man
erFennt br and)
bk bofa c^ule,
in ber gteicb=
aeitifl
24
um bag Snbc
(benforr3entg
naturltcf) fefjr
frarf
25
ift.
bk
franaofifo)en
unb
beutfo)en aunerFornp^aen
ju bejmeifeln
leicl)
fcfwaa)
ift
bk mut=
ma^enbe
Slpoftel
bag
*>iele (I,
am
neun$ig
3efcn
in Berlin
Mien
in
anfiifcrt,
rocnn
man
bie
bk ^inburgerung
II.
ber
Suben im 2lbenb(anb
(1437
n>o r*on ben
bk
ferung
ben >rtfu)aften
bie
beriicf fitf)rigt,
aug benen
95anbegenoffen
big
1508) Comment. ad
gerebet roirb,
Reg.
fol.
308 col 2,
erften
flammien,
bracfjt
3uben
Xempelg buxd)
fyifyt
nmrben.
bk
Stemenre unb
bie
5iffnrier na<fy
panien gefommen
foKen. <g
roeiter:
Um
Jurjen
nun
bie
(JntnneHung beg
beutfdjen
aunertumg
iiber
Hi templo secundo condito noluerunt redire Hierosolymam. Dixerunt enim, quod ista liberatio nondum esset plena. Neque
enim
in
K&e
bad
3uben unb
ber ^igeuner
in Seutfdjlanb.
non
SSterteg $apitel
et
alias
Nee dubium
est,
sic
de Judaeis post
Suben
in )eutfd)Iani>
Quos Romani
Pa-
Ro^
bocb
Ser
93erfe^r ber
3uben
in Seutfcr)lanb
ift
mani plagae
occidentis.
errocifcnt
or
@o
einfeitig
unb
ift
@r;riftug
unb
ftigt
fnnju: Lazius
lib.
de migratione gentium
3uben
fcljon in
narrat; Extare
Viennae antiquissimas inscriptiones Hebraico sermone aeneis tabulis ac lapidibus insculptas, 120 annos
ante Christ, nat. originemprotrahentes. r
25ecf
be$ter)t
ftc^>
im 2lbenblanb
unb
baya ouf
bk
fie in 2Ifrifa
De
i,
^te^ung finb
^ilien.
bk 25efh'mmungen
britte
(lit.
2,
lit.
bb),
II
847
a)on bag
Segterer gefct
an
t>erbieretin SBejug
auf
d)rifilicr>e
unb
ber)aupter,
ge=
funben
bem 2lu^uge
ind Seutfdj)e
in Ijebraifcber
siam iterato confugerint, nullatenus a sacerdote reddantur, nisi pretium offeratur ac detur, quod mancipia valere pronun^
tiaverit justa
fein
taxation
ijt
bk
unmittel*
notis
ad
hist.
Vien. Lazzik,
son
1, c. i /
t>orcr/rifttic()en
quoque omnibus interdicimus, ne Judaeorum conjugiis misceantur quod si fecerint, usque ad sequestrationem,. quisquis ille est, communione pellatur. Item
bar folgenbe telle: Christianis
Subenwfolgung
in
briefed ber
si
for^
3uben
ju ^alafn'na an
bk
beutfc(>en
bk
Fur$ or 2lfc
gefctfceit
excommunicationi pro hujusmodi con^ tumacia subjacebunt. Sag erfte Concilium Matisconense,
cap. 15/ raieber^olt bieg SSerbot, unb bebrobt bk Qbertreter mit
2lugfu;ltef ung
Germaniam communis,
$atte 1790,
5 3
unb 9tote.
oon
sigothorum L. 17,
mit ben
fcbroerfrcn
lib.
26
bie
Die fpdtere
27
gegen
12 bebroben
Christianos judaizantes
bed britten
Cone. Aurel.
bk 3uben jumtotlicben Jpa unb jur unerborteften 55erfolgung an 6) unb felbft bei fpdterer Sulbfamfeit nsurbe ba^ gan$e 3ubentum bocb
ltd) befiattgt,
immer mit
SBenn
daeo
liceat,
advenam aut de
etfte
Christianis
natum circumcidere
ammissione
c.
bie
Reform guter
^olijei u 3luggburg
mancipiorum). Dag
serbietet:
13
ne Judaei judices sint vel telonarii inter Christianos, unb fpricbt Map. 16 au$: nullus Christianus Judaeo deinceps
unb cbtnber aucb nocb ben 3"ben ifyve ^leibung beftimmt unb ibnen befieblt^ ibten gelben Sting an $ragen unb Rappt ^offentlid) unb unoerborgen" ju
plumpen 3ntrigen
muften,
n>ie
tragen, fo
roeif?
man, ba$
jene
>itit fia)
nod)
bercn
serviat et ut mancipia
gemacbt
fyatte,
Visigothorum, namentlicb tm
nen Sapitularien entbaften
jug auf
biefe
f8w, bann bk
oerfebtebe*
in
nocf) eine
SMenge 35eftimmungen
$e*
bie
3uben unb
ibr religiofeg
unb
cbwar^burg
baben
Wlan
aug btefen
unb
n?ie
fa)on
fett
longer 3t bie
3"ben
in
95.
tyliiikx,
3Bagenfeit r ^ifenmenger,
bk
xvtit
me^r S)a%
atg
efeng
bem
ebtete
bit
ben romifeben
unternommen rourben, rnenn nocb bwnbert 3b Spattv 3oacbtm in ^etracbtungen fiber bie 25ogbeit unb jettltcbe trafe ber jiibifeben Nation" tciebergeben
fonnte, unb
L.
2 9,
i, 8,
beutlt'cb
menn
enblicb bag
im
acbten
Sejennium
bz^>
acbtjebnten
licbe
Sifer beg
Arcadius (398)
Cod. de Judaeis
et coelicolis,
L. 8,
n)
eigenen 3it>ilgeria)tgbarFeit
nabm.
fogar
bk
bk
fleftte
<&fy?i*
6) @coTg Stcbe, ba$ tyxbentnm in bet beutfdjen SSergangenbett, Seipjtg 1903^ 3u btcfem ganjen 3tbfa)nitt, Dr. $. @ra|, tioKStumU @efd). bet Jubcn, ctp=
bk gon^e
cbrtftlid)e eifth'cbr'eir,
4nfv 48iff.,5i3ffv5$9ff.,57iff.
JpaUc 1761,
II.
3uben son
unb
big
aSerriigcr,
33s.
bk
23erfolgung ber
3uben begann,
brenfpiegt,
@. 322.
9) 9tcccle$,
10) SKocotcS
II,
335-
ben
5).
?i7f.
bie biirgerUa^e 93etbefferung ber
11)
2) Iuvenal Sat. 14, 19.
tin
(5.
SB.
Dobm, Uber
1781;
$)&
18 L.
Cod.
cit.;
cit.
ben tn
1,
. @. melin, 9lbr)anbEung on ben befonberen SftedHen ber 3"= peinltdjen "Sad&en, Tubingen 1785; .. von 3a"9*n, Uber bteburger=
2).
4) S. 6,
Cod.
cap.
1017.
tid)e SSerfaffung
5) d)roabenftriegel
5 4. @aa)fenfptegel Lib. 3, a. 7.
28
Jpirfcfjet
Xctpin
2)
ba$
3ubentumS
ntcfjt
grunbtieb auffagte
unb
baf)er bic
mugte: barm
bcgreift
man,
25e=
ba$
biz
non vero de
ift,
cm
bag
fie
an
oergeblicr) rafuct)te
Scfung
felbft
gemacr)t
unb
baburcf),
bag
unb
farbig r)erortretenben
@der)r;tenftanbe$ liberate
tJcrbreiter, eine 3te=
cfyrifilicben
65
fjumanitftfdje
ftttlid)e
urcf?bttbung
o
a: ^.
formation angcbar)nt
al$
bic nicfvt
minber bcr
^)oltttF
gereirfjen roirb.
-
tssx
giinfteS JCapitel
Srftetf Sluffreten bcr
a
u
-_
gigeunec in )eutfd)lanb
ber^igcuncr in Seutfcfc
altefren, freiu'cf; biit=
Sic
9tad)ri<r)ten iibcr
^icmltcl)
Itcfcrt
ba$
erftc Sluftrctcn
ej
en
lanb treffcn
bcfrimmt -urfammen.
en
u C
ren 9tacf;meig
SIugufKnermoncf)
im Softer
bic
beg
tjeiligen
SiagnuS $u SRcgcntfburg
fiir)rt
unb
igtemunb. Sr
in feiner
^atjri*
fommcn
rud
in
feien.
on
Siibecf, ^cttgenoffe
Eccardi Corpus hist, med, aevi, II. 1225: Anno 14*7 quaedam extranea et praevie non visa vagabundaque multitudo hominum de orientalibus partibus venit in Alemaniam,
perambulans totam illam plagam usque ad regiones maritimas,
Secanos
se
in
fctner
XL
c. 2, p.
239)
fpricfjt
com
2luftwten
ffierltn
1778.
95.
ber ^igeuner fcbon
29
Sftorbfee.
1417
in
SmSfa&re
141 7
beet,
fotten
im
3af)re
(lib. 8,
141 8
e&roniE"
tumpf (f iSS*)/ d)weier io /P 425), unb na# Sotjann uler oon 2Bein=
nacfj
.
3o.
rau=
10, p.
unb
naturlic^er
(CUM
VIII.
. 853) im
nod) SSafel
finb mtt ber
in
3afcre
1422 unter
fein.
ifcrem
#er$og 3Rt$ael
t>on Sgtjpten
gefommen
dlteren
fcfron
Siefe dlteren
^tgeunediteratur
angefiibrten
fritifefc
SOjomafiuS
bet
^Dissert, de Cinganis 17
a. 0.
ai; ebenfo
auSfiifjr*
fpdter
tic^c
oon
rellmann,
D. @. iS5* ie
dltejle
unb
9lacf>ri#t gibt
(lib.
1552)
in feiner
J&efa
mograpljie"
t?on c.
5, p-
603
(ijji
1628), unb
?7
)elrio
lib.
4/
quaest.
5*
2Wbe
perfonlicfc
in SSeriibrung
gefommen, mo
burften.
bte
ift
Jtgeuner nocb
jiemticft
ungeftort
ir SSefen treiben
bal)er tntcteffan^
au$
ben
gelangten, $u erfen=
man
jafjlt
t>on
<S^riftt
erften
old*, bag
fonberlicb
gem
fh'elt,
SKannen jutragen.
<Sie
^aben snber
jftnen
raffen tmb
etlid)e
tmb werben
onb tegel,
fie
ein
3ug aben
aud)
ftir,
SJtlgerroetfc, t>nb
ba%
fie
jum
erflen
au
flein ^gtjpten
fommen
fetjen.
9lber
efi
finb gabeln.
2#an ^at eg
rcol erfa^ren,
erboren
i%
in
jeuc^t alfo
ein
mtt
fielen, lebt
mie
^unb,
f($onibre^inberonber
ben
(Sfjrifien laffen
30
Sod)
t^et-
31
fotcber
tauffen.
ie
leben obne
t>ber
ben Cfcrifien be^mungen morben, alfo ba% ibr gan Sanb je^t
Janbt
in
&ag anber,
Fommen
gum
ben
@britfen
lauben f ommen. 3n
Sefebrung tk%
fie in
man
ibnen
tmb oerroecbflen
in alien
ug
in bte Sanber.
Sanbern,
bk
ficb
u jnen
unb
s>efl
begem
gu
fcblaben.
ifl
praacbe onb
@g jji ein felgamS tmb nmjl SSdtf, fan ml bem 58amt$v>old gar befcbrcerlicb. 2Bann bie
fdfat finb, burcbfucben fie j^re Jpdufer,
oberfalten, onb 00m mabren lauben oerfubrt, n?eld)e$ ate ber 21eutfcbe ^etjfer unb onig in ?)olen oernommen, bat er alfo balb
bie 2Ibtriinnigen oberjogen, t>nb fie
fie
armen Scrffleut im
onb nefc
yerfebieft bocb
men
3b
bn S3apft ju
Som
tnel^inber,
erlaubnig
mb
2lte fie
banner onb
leeren
fie,
SBeiber
rrerben baben,
greiffen fie
mit nmnbers
nun
famptlicb gen
jum
t>at tx
W* an
SBelt
b^um
in
^rmut
jieben,
nb auff feinem
roirbt
Ser
ifl
10 grancfen
gfi
mix fBhmjlero
icb
t>or etlicb
oergangnen jabren
bet
$qt>&
tmb
fie
berg begegnet, b*
berum ge^ogen,
ner batten
jrer
eber
fie
ba$
bet) ficb
in
bk 80
ffieib
efi
fetjen
berttfimbten,
con
$et)f*
ig=
1000
ober
1200 gemefen,
roeren alfo
brigen, fampt
bem
munben
in
flein
tang
bem fhm&/ trie jbre Sorfabren com e&ri|W. lauben rceren abbefebrten, roarb jnen gur S3uf;
$onig unb
SKan
fie
man
lofiert
gen . 33ente.
Seib ganj
gefaflen.
95nb ate
fca f$
fie
fid)
mieberum
t>on
an
jren
auffgefegt,
ober
etlicbe
jabr [often
im
2lngeficbt,
trugen
ge=
Slenb
ben
ombberjie^en
gelegen.
mb
23u
roirdEen,
lang
fie
im
tmb
SSnglau;
ifi
an
jufammen
!onbten
roaren
Slber nad>
bie
bunben: roaren
fagen, bamtt
fie
rcete=
t>ber
ba$
nb fagten: bein
fie leer=
ficb
mit
jfjr
fteblen,
S3atter=
mb
bein
iiegen,
ttiegen
nb mabrfagen, ba$
fie
nicbt fonbten in
bk ecfet mit
Snb
oernommen, bt
er ein
$>rebiger
mit
ba
im
Crieff,
ba$
fie
fohen $8u
fdjaffen,
genommen,
berfelbe tbat ju
@. Seni^
fid)
onb
onb
roircfen,
bag t^eten
fie nicbt,
benn
jbr,
fie
bk
ju ben ^tjgeunern
bie
tsnb
etc aintmorten
ie betten fonfi
^pgeuner
ertrieben.
nicbt^ 5U tbun/'
t
au einem
sftlanbat,
folgenbenS3erid)t:2inno
ber eine
1427 Eamen
fie
^igeuner i2gen93arte,
ba
man
fie
an die 2lmptleut, burcb ba$ gange dnigreicb gefebrieben, folcbe jStjgeuner innerbalb 1 S0?onat au$ alien ^rooin^en
mar
febaffen,
mb
an
bie t)brigen
10 tcaren
fie
gu ^ferb, gaben
gar guteg^riften
nicbt (ang,
man
bie
fonflett
am itbm
firaffen.
<m% twb
fagten,
Eommen au
Sgtjpten, t?nb
mxc
ba$
SSolaternu^ uermepnt,
men:
tmb
fonflen
ift
3 2
bk
33
au^ogen unb
unb Sreiben ber
nbfy
e$ geroif;,
bag
beraubten.i)
STocb tint intereffanie cbrift, bte bag SEBefen
lafjt
ficb^elrio, a. a.
iiber
rtcbtig
aufgefagt
$<xt,
bte
Sigeuner au$, bte er eine Colluvies nennt, bit 90115 Suropa burcb-
5ractdt(ein.
Sa^
Srfie: SBunberticbe
unb M$$affte
an
etlicben
fScfc^reu
jte^c.
@r
beffdtigt nicbt
Urtetl 3ttfinfter$
bung
ber
nganen
ober ^igeuner, fo
man
Drten, aber
ate uottf ommen ricbtig, fonbern bricbt aucb in tauten Untoitl en gegen btc
9tacbficbt be$ giirften au$, btc
fett
bic gertig*
unrest Jtatern ober Partem nennt, beren Urfprung, ^erEommen, 2eben unb SSanbet, a?ermer= unb gortpftanjung \>i% ^ter^er. Sag
Slnbere:
Son
t'bren
Urfprung
rote Sttiinfter,
unb
jiticrt
(etgentu'cb
unb newen
t>on 2lben$perg,
fol.
1466 -1534)
teen,
IReu'gion
826, ber
bie >Jigeuner
Sftott
au$
ber
egen-
Jum 5eil
aug glaubmurbigen
m$
Seben
friftcn,
unb
in
M. V. R."
@ebr
fcer=
ge^ogen
fein
molten,
aogttcben 3?ibliotbef
SSerfaffer, n?te
ju ffiolfenbuttd*
jeigt,
otteS mit
Sgtjpten aufyunebmen
ficb geroeigert
nun
bie
ba$
er
tm Sabre 1584
affc
Jigeuner in Seutfcblanb unu>r$iebenbe gemifcbte efinbel t>on dbn= iicben ober cermanbten aftatifcben olferfcbaften @ct>%n ober recbten Kartarn^
Spanien
unb
fagt iiber
bk beutfcben^igeunerfeiner^eit (SM.
ifi
a):
t)iele
in ganj auf*
in
unb
polttifcben 2Jerbdltniffe
^ubelmang @e=
mit
v b<\$ er, in Slit. 26 ber Reform 1548 biefe feces tmb errones aud
obgieicb in ber
jmar
t>on
jene in SIbgang
geftan^t
fommcn,
ba%
immer
propagirt, fort*
gefcbicbt uff
gwcperiep
(eben,
Deutfcbfanb auSgeroiefen
fycfoi,
Reform"
son
%i$t\\i
SBeife. Sfllicb,
untereinanber tn grower
Unjust
unb
ift,
baburcb
^inber jeigen;
3um
anbern, ba$
ficb
bk
/r
3teform" auf
bie
Sauer au^uricbten
t>er^
eftnbleuv fo oI Wt<mnt$* ate 28eibeH)erfonen gu ibnen fcblagen, fo entroeber Sanb^reumig, SSogelfrep ober mit ber fauten ucbt be*
laben finb unb nicbt arbeiten wotteri. unter
mocbte, jeigte
ficb
brigt e^ t>om
Samal6
finb
fyat folcb
log @efinb(ein
bem
ficb
unb
faule 33uben
unb S5abin,
bk ^igeuner
b^ben, inbem
mam
*
gu| unb
bk Sor*
II.
cbaben
anridjteten ober
88.30b.
3anffen, @cfd)ta> beg bcutfa;en olfeg. 8. 03. 13, Sfojl grriburg 1903.. 371.
er
34
3m
^um @*(uffe
in
tturb
55
9?erfonenbef*retbung eine^
morben, ober *er ctnen obtf*lag begangen, unb ba^er Sanbreumig ba gema*et, etma aug bem efdngnig gebro*en, unb eg bergeftat laffen, unb fi* umb in feiner Jpeimat ni*t bftrffen fe^en
ft*
i*erl)eit
gen. >ber
leten ^apitel mirb etne SHct^e entfe^lt*er Sldubereien unb SKorbtaten erf*iebener in SRd^ren ^aufenber SBanben ttffilt, unb
bk unge^euerli*e
biefen fauten
^auffcn gef*la*
fid) lies
ber Jefiung
er
flefclen
unb
fetn
eben in
no* bte rab^riften, bie S(omafto/ 31, au$ bem oben jttterten rufiu^ ermd^nt; ndmlt* . 384; Qu tetn=
93e3et*nenb finb
bad)
3Wi$e unb Arbeit aUer Sei*tfertigFett unb ottloftgfeit one grofe gerner errcdfcnt ber SJerfaffer, ba bte molten."
^tnbringen
2)
Bop
%ma*er6
jum
ebafit'andabenb
ffl
geftorben
moben
in iebenbttrgen
1514
btefe
^tgeuner
jum
riege tjcrroanbt
unb
Jperr
gotten. 2lu* ersdftft unb olonifationgt>erfu*e mit *nen angefWlt 9>oitierg ate ofbaten gebrau*t fetcn. Sr er, bag |& tson Sonbe
MCCCCLIII
(Aegypto)
.
s
in
Comes
riegeg ^igeuner feci ben wilt felbft mdfjrenb beg retigid$rigen Regiment gefe^en aben, mo fie oorjiigfi*
die
:
Philippi et Jacobi
*meben im $futf*en
S
10 ju ^}fora
na*
unb anber
aufelmercf, fo
erfafcren fetjn",
au* $um
sermanbt morben
if!
feien.
SSon ber
pra*e
fagt er:
bte
eel @ott gnebtg unb barm^erjig mott fetn/' SBenn nun glei* bie Slngaben ber dlteften
ftetler fiber
3igeunerf*rtft=
,gfa pra*e
ni*t bte aerbro*ene terminos f>at, au* rot bit 2Ben* nur fonfl beutf*, unb J&ofe brau*t unb bie Xatern bif*e, bie man ang Xurfif*en flepferg
ba$
^igeuner
fo
eg
tfi
bie alte
Seutf*lanb aufgetreten
finb
ben erfiem ^tgeunern ober gingaren gelernt, ^meifel fer jerruttet, unb ber u^ralten 9lubiantf*en
t?on
iiber
oerbrettet ^aben.
mi*
ren^en
bte
biefe*
SBevH.
fet,
ba% fie bur* em* ba% eg aud) in anbern pra*en gef*i*t, unBenbH* gema*t mif*ung frembber Sorter, man*mol fafl gar
mirb, mie
2Benn au*
9lamen
in
oeriie^en
bem bcrufgmd^tgen S5erbre*en fogar ben baben, menn gerabe fie bet tfjrem erften Sluftreten
^tgeuner
au*
fo
man
in fo fangen 3ab=
berganjeneigentiimhebfeitunb garbt'gFeiti® befonbern 8Befen ben f*arfen Stt>pud beg t>erbre*erif*en agantentumg abgaben,
fie
au*
gefcabt,
unb
t>on ifcnen fo
menn
unb
au*
silerlet)
pra*e
erjdfttt er
t>oneiner auf
mebratg
in
Mt dm
etn
aoo
1663 Xprtngen
batte.
Un^ai)i FccFer unb wrmegener Untaten ju bege^en mufjten emerbe aug bem $erbre*en ma*ten, menn au* man*e
t'brer
a*
^unfiaugbriicfe aud
@pra*e
t>on
morben
finb, fo
ifl
ba& ^igeunermefen
@*ilberung
ber
Pammenben
2)
ben cptben mit ben Xurfen oerbunbenen, on iibrig lS|t. Sartarn", bie atlerbmg^ trie! su mitnf*en
/y
Son
2lnbeginn
an finb
ben. ie
bie
^nti
9cuii<p,
bet famofm gB^enbrud), 9Iudfa^rlie fetation son @iecn 1727. unb OTaTburg ^aubctbanbe", Diebfc, OTorb^ unb
3.
35.
?t=
unbimmerwfolgtmor*
murben
t>on
36
@ef*i*te ma*t,
atterbingd einen
xvk groger >}aty fie au* einem Drte jum anbern gebrangt. 3n mogen, fie ftnb Faum jemald ein &otf ge; anfangd aufgetreten fein unb a3olFdgef*t*te. ffier f?aben baber au* feme tutors
roefen;
fie
bat>er i^re
@ef*i*te
nur
bit
ef*i*te
ein^elner
mppen
geben,
bie
rei*en
@*a
@o
erf*einen bie
jum aunertum,
obne bag
<*
3: ,/&" gamilie",
&
ac
134/
fa^
fo jet*
<So
sufammenbalt,
brocMt
t(wi ir Slbfolutidmud
bo*
roieber
Set
oft
jjts
geuner
rettet
nadjuge aud
feiner gamilieniiberlieferung
mit
&
weifj
ni*t roober
er
na* panien, na* Suropa gefommen ifl fommt unb nsobin er ge^t So t>enu*tet
^iflorifc^en cifl ntc^t
min*
auf ben
Fafjten
offer fo f*i*te feined SSolfed baben, ba eine @ef*i*te ber anbern unbe? Srft ber @ef*i*te roenig ffir *n ejiftiert, aid fur und eine
inbem
an anbere SSolfer
reibt,
inbem
er fein
2Befenmit
bem
au*
feiner eigenen
unb tammefc
SSolfdgef*i*te merben."
3m
Qbrigen erglei*e
man
tit
Suropa unb 2lften. etbnograpfcif*4inguiftif*e Unterfu*ung 00c* ne^mli* *rer Jperfunft unb pra*e, na* gebrucften unb unge=
brucften
Qndhxf,
t>on
Dr. 8. g.
allgemetnen
^atte-SBitten^ @pra*toiffenf*aft an ber fonigl. preug. Unioerfitdt unb grunb= gebtegenfle bat <d tfi berg (2 2eile, 1844 unb 184s).
0*fle/ wad
je iiber
ifiy
unb
eine
reicbe
37
25emerhingen, befonberg
iiber
gunbgrube
Jptnficfct
frfjagbarer linguiflifcfjer
aucb in
ouf aunerfpracben,
We
1-43),
bc^ fogt
t>icl
eiftootte*
unb 2reffen=
3n
bis Sflfinfier,
^wet
I,
126,
erfebopfenb
jufammengeflellt
ecbfleS $apttel
rtfroicf (ung fce fceutfc&en 35ettler^ unfc
aunertums
1.
3>a<? Dcutfc^e
#eiDrttim
biefe
bk
Hacm
oon
bie gtirforge
unb
fiir
ba$
auSFommen
im $riege
be*
unb unterjocbten geinbe wurbe ber runbbefig nicbt genommen, fonbern man jmang t'bn, nur einen eil feineS SanbeS bergugeben, ober lie bit SSefiegten fogar im ganjen 23efi unb macbte
fie
ganj
nur
jinSpflicbtig 2).
runb unb
25oben, ben er
bm
Jj?errn
unb far
ficb felbfi
ju bear=
beiten fyatti,
Sigentum
fetneS
Jperm,
fobafj er
runb unb
3lnteil
35oben in ba
gentum
unb
unb
Feine
unb
batte aucb
fiir ftcb
fetn
SSebrgelb unb
Germania; Cae=
sar de bello
gall. lib.
1.
Kap.
rirnm
CKe<^tgattcrt.
300.
3) id)i)cm$ 14.
38
25ue. Stefe SKerEmale unterfdjeiben
id) t>on
bk
beutfd)e $ned)tfd)aft tpefent*
39
bk gan$e ruppierung
in
m bet Slnftd)^
ten fyat
nod)
fiir
ben
unb
fefl
^>aug
^necf)tfcf>aft,
bag
unb <Bau
tvav,
unb
wk
auffom^
unb burd)
men
f>at fid)
benn aua) in
feiner etnfad)en
Spekat entfteljen fonnte, unb auf biefe SBeife Ijdufig gen>dl)tt ttmrbe.4)
S5ei ber 2lbgefd)loffenett fd)aft
^raft unb
ttvalt
unb oltbaritdt
tft
auen, mar
menber S)?ann
ten
bag ?anb
Wid)t gemad>
1. bejtrafte
@ad)fen unb griefen beftdnbig in benfelben auen i^ren @t be^aupten Eonnten, in benen fie bei t'^rem erfien Sefanntmerben an=
getroffen murben,
md^renb
in
bzn, ber
2)er
serroetgerte,
mit
brei ofibi.
anbern beutfa)en
tdmmen an
bk oon Sanbalen, ^urgunbern, unb ber Dfifee unb bem rea)ten (bufer
unb
ftaroifd)e SSolfer ein=
grembe Fonnte,
9Jed)tggenoffenfd)aft ber
2ln=
SDiarE
bk Springer
fprud) auf
gerieten bie
unb Stag
(53o)/ bk 95ojot>aren (788) unb bk @ad)fen (803) t>on ben gran= Fen untermorfen. gbenfo bemerfengmert tft in ben son ermanen
auftelten6).
ltd)e
fa)einen
gerabe in
2ftucffid)t
auf
bie offent*
fein.
bie Sieg^aftigFeit be^ germa= bag SRomertum, wenn aud) in ber aHmdbK)en
drinmal
boa) ber
eine
grembe ju
md)t
9Sefugnt"g, fobalb er
gegen einen
bem .SSnigtum
aubemofcner
rid)t",
unb Se^ngmefen
alg
runblage, entf!anb.
ju forbern, bamit
7).
in feiner
Sageweibe aufgebalten
rourbe
fete,
gerner
fjatte er,
roenn er feine
Steife offen
unb
frei fori?
im SSalbe
tebenteg Rapitzl
2.
ju werben, unb
firaft
fid)
auf
bem
unterwegg ju neljmen,
feit
nfitynmg
be^
eutf^fanb
Jpei*
mat
um @a)u
nad)fud)ten,
$eine
politifcbe
rimm
in feinen 8ied)tgaltertumern
@. 399,
aKmd^id)e ngang
aug rtea)enJanb unb 3talien fa>n im jmeiten unb 3aW>unbert ben SSeg nacb aUten gefunben ^atte^tnbjuber
1.5.
fpdter
40
fcljon in
Me Sllemannen,
btc
unb
<g
mu
bier
ben
$ir#e
f#on
oorfanb, unb ba btc alte infarf$ett unb Sauterfeit ber erffen apo=
flolifc&en
emeinbe
fie
fefcon
Idngtf $u
runbe gegangen
r).
roar, al*
ba$
g&rtj&ntum
ie aben
djriftticber ?tebe
unb
SBarmfcerjiflFett
an
ijeilige
Slmbrofiug nad)
bem Sorbilbe
I?atte,
bem #(erug
geforbert
unb
2 unb 3) roimmelt
on ber
beren
^ir*e unb
fircones
sptoctjotropfcien,
tropljien, SJrep&otrop&ten,
afle fltrfgen
n&einufd), genannt roerben, aug benen jebem Unterftugung gerodbrt wurbe, ber barum nacfcfucbte, er mocbte tfcrer bebiirftig unb rourbig
fein
ODe
otficiis
minist.,
if
c.
unb
jum
Fern*
9lflrf)tertbertt)a^r^flftJpi(fgbeburftigen
in^aufen jufhomenben
gefunben&agabunbenbitteretflage, unbfagt unteranberm: Plerique simulant debita. Sit veri examen. Exutos se per latrocinia deplo^
rant
quo propers man, true urn bie ircen fief) ddtt bunt burcbeincmber brdngt, gromme, SOWbtdtige, tfaufleute, Settler unb @e=
:
itmrbe, fobag
aucf) bit
bk ^onfurrenj
tn ben
Sag
naef> Seutfcfjlanb,
menn
auggeprdgten Settlertumg,
1)
writ alien
^eimen 3U
(^ieroni)mug on
beffen rafa>er
Men).
f.
Lex. 49, J
6.
tit.
3.
aiu^btlbung
roefen
fief)
41
wo bat
genug
SBettlcr*
ftuf
beutfdjem SBobm,
wictlitt) tippig
unb Saganten*
3a$re 806 mirb
rco=
5lr*
let*
bann and)
ffinften
entmicfelte.
ebon im
frdnfifctjen
jtapitulare
com
(a
bei
x.)
oon ben
Sanbe $ieben,
nrirb,
feme
men
ben,
bureaus
m'c^t $u
anber^roo bingeben,
um
5
c.
256 be$
lit.
unb C. 282,
lib.
6. bit WtatfyU
^aber bringenb on afiem unb jebem Srucf bet armen freien eute
abgema^nt
um
biefe mctyt
oerftimmern $u
laffen
unb
nicbt SJettler,
dauber unb
35ie
Gbeltdter
entmitfelte fid?
lichen
il>rer offent*
unb proaten
bur#
einen
^um
5eil in iibertriebenen
23etteln>efen$
ba$
3b
^riege unb ge^ben, ber ftatfe >?u$ug nad? ben ^tabttn, sermebrten
bad
25ettlerbeer fo geroaltig,
ba$
unb
mugten.
unb wer
nidjt in biefe
aufgenommen
roorben mar,
mu^te nacb
einer
ftcb
er^alten. 2Juf
bem
$ol)fenberg
bd
35afe*
mar
bit
aud) frembe
SJettler, iter 3)
unb abme,
ftend
bie
tabt
aucb
burebftreiften
tfjt
unb
fic^>
mei*
um
#anbmerf
in ber ird>e
trieben.
& worbnete
1429, e$
fofle fein
to
md^renb
fotten
im ^reuggang ober
i>or
ie grfaubnte
jum
ju
S5etteln
^um
wa$m
fyattt,
bem
Srbettelten
unb
traftfmrg 1901.II.
6t
Sluggburget
91<fct-
Settler*.
42
ocf>
43
3n
bag
9tamen
Sltern
@e=
ferner in 2Bien
nern^
bet
trafe Derboten,
/7 ju
bie Settelrtcbter
fie
unb cbugen
fie
^er^tnbern,
Srbnung
ju fc^md^en,
oon 1527
crbtelt er t>on
tun/'
liefer
Sad
Se^erbergen^, Sel^aufen
unb
spfenntge.
@r
Settler, tor^er
@efd)icE f)ebben
neuem
ftttenbe".
unterfagt 7).
au$
3fmSerlin bes
3ab*1mnbert$ maren
StfennungSmarFe
oerfefjen.
-Somobie
/y
grau SBenbelgarb'
ro
all
biefer
JWafjregeln
na^m
1604:
tdbtm in
Unb Fommen
ber Settel Jjabe in ber
bte
Settelmeiber
3n Hamburg
berart tiberbanb
attein
fie
tabt
tnd)t
genommen,
bafj
il>rer
Sann
fdit
ge^t
^erum
wenn
fie
fcblafcn gefcen,
bermagen ungefebeut
ba$
Unb mmfen
mol oermerf,
folt einer
fe&en SBunbermerf
im
2)a gfc^n
feine 9tebe
bk Slinben, rebn bie tummen, Unb mcrben grab bk Sabmen unb ^rummen,
trirb
Sa
,fik gemetne Siirgerfd)aft
alfc
ba$ piel
erft
eben ganj,
3n
Ijie
(Jr^ebt
fic^>
8)
mit bem immermdfcrenben tfjreien unb Jpeulen ber jungen $tnber, oon naben unb SJdgblein, bet Xag unb 9tacf)t auf ber affen unb oor ben Jpaufern, beoorab $u SBintergjcttcn, ubermdgig &ef#n>ert/'
flagt ber Slat
frfjdrfere
^u fatirifeben 2ludfdllen.
3m
Settler
Sa^re 161 a
febrieb
am
fei
e$ nottuenbtg, nocb
Stationierer, Sanbjlrcicbcr,
unb
bcttcln,
ftcb
bk
tbr
fie
befinben
nacf)
4) 93afet
5)
tm
14.
Ja^unbett, 1856.
.in.
1.
Fg.
1839,
metfterttcb,
benn
fte
burebjieben, burcbtaufen
bitt
(Hed&t, Siibecf
unb
bur^jflreidfjen alle
unb wieber,
befu^
@mpp,
b.
qjaberborrt
6) 9(. tap^arft,
Xrifefi 4.
J^amburgtfcbe &ttt$mgef<$i$te,
b. .636,
8)
%tmb
#en
ttft
atle
44
unb
J^erren Jpofe,
bte
SafjrmarFte unb
Son
Stteffe
mit
melen $inbern
bie
granFfurter
7/
Eamen,
fcanbelt
ag
Sttartffc^tff".
ie
fcalten,
furt
ifjre
$6nig$n>afcl ab
3u
Dt'elen
Sanbftragen,
au$ unjweifelfjaften
Sertctyten ^ertsorge^t*
@o
in
S* $ur ^eit ber grogen Xeuerung t'm 3afjre 1529 trafjburg 1600 auSrodrtige airme, bte tn etnem aufge^obenen
erfefcienen 3*
JWoffcr untergebracbt
unb
wriibergebenb
untergebracbt.
man
einmal an etnem
ficb
ag um
Sfabannte
jdblte
*>on
Jrmngerg megen"
eingefletft fatten,
er
eine 9lad>t
roieber oor
unb
tries fie
morgend
ba$ or,
t>on
wo fie
ficb
mie
em Jeufcbredfenfcfrn>arm
iiber
ba$ ianb
ergoffen. *8on
3oanni$ 1585
1586
fi#
30000
(tnn?onern nic^t
weniger al$
142203
Unterfittgungen ju erteilen.
trie
Sffenburg unb
ffiolfacfc,
Serliner Settlers2Ib^eicf)en
t>om Sabre
1587
JlranFe, ebrecfjticbe
unb
SBerrounbete.
Safet
einem 3are an
40000
Settler in feinen
SWauern.
drbenfo Ijerrfdjte tn SBurttembetg tin unerfcb*tnnglicl)er ttberlauf
nitfyt atfetn
son armen
ffieibern
benacljbarten
aucty
."10)
f.
10) Janffen,
> 2BcIt fcummefc unb cbaupfafc, WtKnfyn 1612, 6. 384 & 33b. ft 365 f.
Side
tetger cber
45
$dnbler auf.
ift
er
intereffant
tfi
anni.n) ft
bte erfle
45 &e$ Capit. Franc, primum incerti unb dltefte telle, bte ba6 2luftreten t>on
aunern unter
ber SRarte
er=
bunfel: Ut mangones et condwfflfrnt. Bte telle tauret etroa* ones et nudi homines qui cum ferro vadunt, non sinanturva*
wit* aber bura) c. 34 gari et deceptiones hominibus agere." @te M.12) beurltcr;, mo e$ ber Appendix prima jum lib. 4, cupit. C.
mangones et cotiones, qui vagabundi vadunt, bominum per istam terram non sinantur vagari et deceptiones
fceigt:
Ut
isti
agere; nee
ire
isti
nudi
cum
pitale
crimen commiserint, in uno loco permaneant laborantes quod canonice et servientes et poenitentiam agentes secundum
sibi
impositum
sit." 13)
Unter
mangones
tfi
framer, an
fa)on t>on
t>erftef>en;
cotiones
ber fa)on
t>on iegt
aw
(Jr^etnung beg
%au*
fWn*
bem
fiinften
lib-
Capit.
C, M.
bamtt
fleinen
eod.
forcrfaltigften
2luffid)t
auf
bte
nicbt
gewtffentofc
effifjen
ober
etn>a$
bte
ifibtfefjen
unb
tebt
man
begttinben
unb auSbilben,
fo finbet
man
11)
Speter
i2)t9W@.
15).
a.
39 I -
379 Kb- ca P
$Jlit
46
lung fatgerten
auct) bie
im
elften2M>rljunbert in
fltid)tige
$ne$tei4)/
bie
recite
Sage gegen
ifjre friifjere
wad)tete
unb unabfcdngige
fc^ten,
unb Stetlung aH
unb
nament(i# ba
fie nacf)
Mrgerrect)te erfjielten.
fthxtyt,
um
ifcre
unfreie
unb
oeracfctete
tetfung gegen
firct^
bereit nsa=
ren, fo fonnte bod) and) eine bebeutenbe $afy, teife tyrer innerfcalb
x\id)t
ju betreibenbe J^aniierung,
$. 9?.
WlixU
Unterf ommen finben, unb mufte fidf> entroeber in ber Dtd^e ber fd)iigen=
unb
Sftdu;
um
ba$ Seben ju
friften,
auf
unb
berei roerfen.
@ct)on
im
cfclupf*
roinfeln
unb
unb anberen,
bie
beg 2Bege$
famen, auf.
wenn
fie
bie Sfteifenben
ju Meiben, nmrben
fie fold)eS
ju fiircfctems).
3m
brei$ef)nten 3>al>rl)unbert
bie 2Bei=
ber f onnten
ben. 2anb
Sbrigfeit, fagte er
im
2Biga(oi$i6),
14)
in
jig 1901.
J
if.
^atfer, aSertin
%lad)
bem
Jf>au$6ud> beg
16)
93^2367.
(15. 3aF>rfmnbert).
unb man
untriuwe
ist in
fif
47
gewalt vert
friede
unde reht
jtyon
wunt -
17)
2lnar=
feit
bem
unb
SSttacfjrlofigFeii:
fefcens
unb
ber 9ted)t$pf[egei8),
ntcf?t^
unfiefcer
unb boten
@ele=
bem an
genljeit
ifcnen in
trefflfd^e
u J>intera(ten.
roeiter Dergrofjert
burd? fafc
letter,
let.
urtetften
jweiflung unb
^um
SBerbrecfcen
brecfjeriftye S0?affc,
fie
aju famen
bei
ba&ongejagt,
um
ju t>eruben; ferner
bm
bem
2lbel
attel lebten*
Reform
in
"
^nec^obfebon
unb
einc
ben nnefctigen
S8orfcf>rtf^
53
8 3/
son ben
offentticr>cn
bem
Dime unb
58ette@ijatlottenbiirg (i9 12 %
SBie
unb unb
roicb
f#on
J)ag Serbrecben
mar
offene eroalt
be$
mannbaften
n>aren nur
griebrtd)
I.
son
n*8
fpdtcr
turn
1281, 1303,
$uerungen
tmmer unaufbaltfamer
etn traurtgeS ^eicbcn
S$
ift
IV. 1356
m
ift
@ulbenen SBulIe"
(lit.
17, 2) bag
^Mngmfen unb
Gber$ieben
geflattet.
@S
menu
1442"
audfpricbt,
ba$
er feine Eaifer=
$)f(icbt
man im
3
'Z
3teicb grieb
as
neuemgut
beigt,
tMrenbanb$fnecbte,3{duberunb3igeunerbanben
Fatfertfd>cn eleitsbriefen oerfeben
fceflefclen
.2"
im Sanbe
aa- ?g
aca
unb ptunbern.
@o
barf
man
ficb
nicbt
munbern,
bafj
3
fi
im
fiibticben
Seutfcfc
-J
Spur
etner aunerfpracbe,
Ditbmar von
SKecfebacb,
3n
geren
1325
in
bem
*S
gbuarb
au$
jiin-
obnen unb
unb
jum
unb mddjtigcn
Sourbain
JDufaiti, ber
>ie
d*
serroegener
Rduber auS.
25anben scrmebrten ficb immer mebr unb trieben fefcltc&en Sriege unter Sart VI. ibr Unroefen auf
n>ie
pie,
j. 8,
ba$
bit
rdueftaten ber
i>ie(en beriicbtigten
Stduberbanben,
$&&d,
JpaDe
a.
1854,
1.
93anb, 2.
Jpeft,
. . 328.
^tugc,
I.
2. III.
gelagerer
49
im
trierje^nten
gefdl)rbet.
unb 2Kenfcbenf$inber
beroeifen.22)
ie 2Begname
bem
eleite bed
rafen
rafen Span*
t>on
SC&terftein
unb Hermann
auf gatfenftem im 3abre 1373/ &attc einen offenen tfrieg $ur golge, ber mtt ber (Sroberung bed cbioffed gaffcnflcm
enbete. Ungeacbtet
bk
25afe(er jw$
00m
e=
25eraubungen bennocb
befonberS jeigte
ftcf)
barin
ber SSiftbof
ficb
bk @tabt
^afel, bic
ftcb 3.
A 1380
?Sn>en" auf*
nebmen unb fc^lo 1385 ein SBfin&nfa mtt ben brei rafen Dtt, S?an$ unb effe t>on Jg>ocbberg. Die Urfunben Jjicruber teilt awidtner
in fetnem SJer1uc& l)tftorifcber
unb
natiirticber
Stterfrourbigfeiten,
bracken
tue(
eftnbel auf
in
bk
23eine,
na(t> ber
<5cblatf>t bet
ter
Sftdubereien t>erubte.
25anbe eine
feljr
roerfrciirbtge 9totfj:
^u
$a*
ftcb,
nacb
SRote
anbe$gegenbferbeunnu)igten,
anftelen
muc^
fo ftorE an,
tdnbe
atfein felbiger in
Die
StaW
8afel fcblo
nun jur
geifHtd)en
ber
griebricf) t>on
traflburg,
btm W>t
^erren
9iu=
bolf ju 3Kurbacb
unb anbern
unb meWicben
am
2 2) Scbcngbefcbrcibung unb ^timinarpToaeffe 6midjtigter Otduber unb grower P5evbie($er afterec 3eit, qu^ bem Sranjbfif^cn son Subroig ^>ain, Seipjtg 1846.
23) SBafet 1752, . 787 unb 790.
JBtwta%
beffen SBortlaut, SSriicf ner a. a.
5
1
39*"
ein formlicbeg 23unbnig,
feflen
unb
btfe
51
~
25ett(ern iiberfebmemntten
bat
0. @. 849
fg. mitteilt,
unb
in
bem
unb
bte
2anb: mangetraute
Skrbtinbeten
,/
einbefliflic&
fint
in
nur aOe
guter getreuer griinbfcbaft ung $u einanber serbunben bant t>on 25re= fien roegen ficb fo lange ^tt im anbe gefuget botr mit bofer efrffc
fcbaft,
tsor
1422
in Safel aufgetre;
ben
man
fprtcbt
ift
Rot unb
unb
bem
23refte uferftanben
unb nocb
ott roenbe, femlicben ebrefkn ju serfeben unb mebreren cba= ben $e roenbe, barumb fo ftnt n?ir bie obgenannte ^erren unb tette
mit ctnanber ein&eDif Kd) iibereinFommen, ba$ SBir biefelben t>on beis
ben Snellen in unferen tetten unb ebieten roeber Jjufen, fatten nod)
jjofen u.
ft
14 1 4 Fommt ber ?)oflen oor: /y bcn Jpeiben (?) burcb otg wtfien 10 $/' Serartige efcbenfe wieberbolen ficb tjon ba ab faff je=
beg Sabris).
@au=
oon bcnfelben
tfi
netroefeng,
unb aug
gelijc
^emmerletng merfttJurbtgerSarftetlungbeg
Die UrEunbe
aucb
barum
ommen=
t>er=
urn 2atarei448 tn et'nem febmetjertfeben SBenebif tfnerflojrer oeriibten ^ircbenraubeg 26) if: ju erf ennen, ba$ bit Z&ttt (tres viri de terra Ion-
unb
Sftotroelfcb gibt,
frei
unb
bte flberfegung
bie
mit tebegfcbtuffe!n bk
unb SMquienbebdlter
geoffnet fatten.
ficb
man
fpater
im
bte
in
fo
unb rtfong,
oon i6ai
- 162?
bk ^aifer, befonberg im oterjebnten unb ffinfjebnten 3abrbunbert, im SJewufjtfein ber reicbgpoltaeiu'cben Dbnmacbt, unter ber gorm eineg ^)rit)i(egtumg ben fret'en tabten
unb ,JOn
afle fcbdbltcben Zeute
3n
aber
Snglanb nannte
bie fcbn>ar$e
gu ricbten^, foba
btefen 9>rtoilegten
@amm=
n?at)rfcbeinlict)
nur oon
tyxtx
leibung
zv.
lungen
reicbgfrdbtifeber
Urfunben oon
mtmmetn.
)tefe
&fl
bag 9tdubergefinbel.
Sad
1495 roarein
fur^er wirFfamer SRuf in bag rcttfte milbe etriebe, bag in febreefc bafter ttberrafebung, trie
Stabt
war, wo,
am
licbten
age
9lo<f)
fpater turn neuem wieber ^u beginnen unb bem ^aifer unb SJetcb immer neuen 3lnla ju nrieber&oltem Srtebegebote ju geben. 2lber
febwemmten
bte
in jenem
Um^erjieben bag
einen et'te
fitth'eben
momentanen tillftanb fonnte man mit <tftaunen auf ber bk ungebeuere ruppierung beg Serbrecbeng unb ber
emalt unb
ber Stecbtgpflege iiberfebauen. getdufebt murbe,
^unften. 3n bem
cbael
1422
Earn ber
fid)
nennenbe ert3og
obrigfeitlicben
wn
9JNt
24)
q)ferben
er
unb einem
Ob"@e=
D. .853. tm 14. 3abrb. @. 112. ty x 3. 26) got 896 unb 90 ber aftefim Sluggabe.
33riidfnet a. a.
25)
SBafel
4*
bh'tft
SSergebeng
mar
in ber
53
iJ>r
man
beren
Men
cin^tgesS J^clbcngcbic^t
bk
ftrengften 35c=
fie,
S3ergebeng
man
ftimmungen gegen
mie im
SiebMl
unb SHaub
auggefproctjen, fobaib
bie
e*
man
fie
au# f#on
ommt bag
unb
fdjauerlidje
unb
ber jjercnpro^effe,
2lrtifel 129, bod) nod) bte gunggmeife jugepanb, unb fobaib ba#\ $aifa unb Seid) unabldffig SBortjur Stat ben Sanbfrieben prebigte, anjlott bag fefcon gefprod^ene tren^ unnacljfidjttger merben ju laffen unb bte griebenebrec^er mtt
unb
@ceiterf)aufen, urn
bem
bornterteften 2lberglauben
WHilionm
ge ju beftrafen, urn
3ebermann oon
fid) eine
metterer
emalt
abjufd)recfen.
son bem
Sag 33erbred)en mar $unfi unb emerbe gemorben, eg fanb im Liber Vagatorum fd)on eine eigene Siteratur, aug ber man aud)
erFennt, nrie bag
feit
bem
getretenen
riminalpra?;ig aug,
bte
iiberfubrte, bie
^>eerflragen mtt
unb
7
fbatt
SOertrauen
$a%
urn
fid) serbreitete*
oflagtSobocug
Sam-
nerbanben augmac^te,
tctctt
bte ^Religion,
efeg,
u$t unb
Sitte seracfc
2lud; in bte
^ap.
1 5
- 31
bie Seute
Practica criminal
bte Sufii^/
a3itrgertum magten
d;eren
etn^elnen auner, in
iijnen
bem
ft*
fca fie
bag bunte
Men
beg
unb auf
bm
burgerlitf>en
biefe >5eit
trt'tt
ber gau=
Sltlarb,
in
enf 3an
aud> ben icljer^ettgbeamten alien @c^)u unb Seifknb oerfagen unb ben 3idubern unb Steben @d)u unb erberge gemd^ren, urn
eg nid)t mit tynen ju verberben.
fter
ber befonberg
150?
ran d)mibt3i)
son
gibt in
umor
ba
entmtcfelte,
befrette,
Mb freigelaffen
am
lichen
3 n^5
war, balb
fc^>
felbf}
Xage
tiber=
ibuen, bte
er
1573-
l6l
5 f?ingeri$tet,
2?efud&e abftattete,
all gefird)tet
mo
nen,
bie
er
in
berfelben
j3ett
am Mbt
geprafft
unb son 345 ^erfo* unb mit Sftuben unb ginger abge*
ber alte
murbe2S).
3n gpngett, mo
Ijatte,
aunerin Sttargarete
sier SJforb*
er Ofcren abgefcljnitten
Ulmerg
if>r
SSefen getrieben
#en*
SDtorbbranb
fer^ierunb
bem
fict>
tmmer
mefjr ju,
in
unb
uberati auf
telt eine
bem
Sormort
an
fagt,
?anbe unb
3m
3are 1540
Wlovb*
SDlortern
mie ber Wltn\d) obne injwif^cn bofc u fein, unb Qualen gemo^nen, ja fogar aug ^Seruf feme
faltblfittg
Mu
iiber
brennerbanbe in Sfjltngen
3ufammenfiinfte29).
sjjeu bearbeitet
interef^
bie
fc'fte
unb Ijemu$ge=
ena^tgotbnung, 6- 83. 30) Wtathlcint, @efa)iO)te ber qjetnfia)en inn Oftirmberg aa fein 0lid&ten ?ftaa)rid)tcrg a>mtbt6 Srann^eit 31) TOaipct
Otiirnberg 1801, Dtcuauggabe von
f
SfJlixwfycn
eorg
OTiiKer, 1912.
& 371.
34.
W&xefy teller,
Seip^ig 1913,
bte
54
cber
55
an bat $i$t 5U
efeUen" be^ on SWeifler grang ^tngcrfc&tctcn eorg SRullner unb Jpeinricb Jpaudgmann, in ber 42 9>erfonen aufgeftibrt roerben, bet beren nnrElitben Xiamen aucb nod) mebrfad) t'bre aunernamen
bemerft ftnb, unb
bte
febeibung ber btfrgerltcben Sebendbemegung ben erEappten SJerferceine 9tetbe erroegener Untaten
dltefie
aunerlifie erfcbeint
man
einen
mid
bem
a^burg aufbenmbrt. <d trdgt ben Xitel: ,^ecution$ s <anfc$wt& 3n toelcben atte orgefablene unb on mir gran Sfofepb SBoblmutb aid aufgenommenen gretjmann atlbier, foroobl aflba in
23ucb#ocbfiirfll.
bet beutfeben 25iirgertumd in ben tabten, fo finbet man, ba% aucb biefed, tro^ fetned rafeben unb Erdfttgen Sluf blubend, allmdbltcb feinem
SJerfalle entgegengtng, n>enn ed aucb
teiften
ermocbte.
ad
beutfebe &urger=
bem Sanb
erricbte
C^ecutionen
ber or=
ornebmung
unb Sntroicflung
on bem
unb sprangerfMen,
bem Sfabr 1761 ben . . bid. . .32) Die 66 flatter beg S3ucbed entbalten 92 j^rinricbtungen unb 102
trafen.
Wtcfct
beutfeben Sttatur barin, ba$ eben biefe 9latur einen tiefen fittlicben
ebalt
batte/
bie Erdf=
einmal
fo febr bte
bk 3nbiibualitdten
ficb
jur e=
bte
25futergief3end
jufammentaten.
SReinbeit fanb
unb
in
un-
am
ebeften, ollften
bei
unb
reinften <igen=
ben Unfcbulbigen
traf,
unb
ift
feitbem in Seutfcblanb
bk gormen unb
genau unb
or
bem Singang
Elarftcn in
bkt ieben
micfelten Jpterarcbie
unb
unb
rourbe.
@o
at bat
aunertum on ben
befettfen, fpdter
frufjer
am
on enbarmertepatrouillen
fie
rittenenen ?anbtfraen
ftfc
SBefen
beffen
buReren
cbattenflellen bat
febicbte
bet
aunertum bk grellfkn Sffefte bilbet. >ie e= aunertumd ifl namentlicb feit ber 3t, to ed Eeine fret
gjibt,
SKecbanidmud
ubergefiibrt.
tin untrennbarer
biirgerlicben
ittenlebend, on beffen
ricbtigen 23egriff freEom-
bann
gleicb in
atler
bk
jj>errfcber
bte
matten
poli^eilicben e--
on gormen
febaffen
ftetd ber
32)
Dr.anS2Bifcmamt im
in
DKufeumS
^arotitio=
felbft
unb
2[ugu^eum
af^burg
fiir
1907 @. 97ft.
antaten.
2Bie
56
fc&uf
nifM;ung
g3oIi'aciredt>t
57
bk
fid)
im
bic Jpterarcfcie
bem
r6mifd)en
gelang, (t0
in eutfd>=
b^
Stfittelatterd audmatibt.
aller ^)roteftion in
obalb
gormen
bad beutfc^e
jener feften
in
bk
entfiefjenben <5tabtt
btt>
unb
unb ^od)flend nur aid rgdnjung Dor^anbener Sucfen benu^t rourbe, fpdter jc=
aid
ejeoterifebe
^rfefteinung erfannt
ruppterung
bocb
fafte,
^um
Sfementd
tiefer
unb
roeiter
SSurgel
bk
Deutfcben Sieicbd
ber tdbte
in
war
infofern etne
Der^ampf bed trog ber mannigfaltigflen 2lngriffe rafc^ unb Profs $um Obermut aufbia^enben 23argertumd mit ben oie*
Sormen unb
pett
ten
unb
mit ber
fiir
immer
unb
in feinen
gofgen
immer
bebenFtid)cr
3n
ben
burcb
tdbten fanb
bm
Oxt,
bk
23iirger
bet ber
ber
roge
bk
fidbtifefce
roottte buret)
a=
$u
fcalten,
in
bem
bem
roet^
bt'eten
bic
Sctnc
9*acf?fo(ger gingen
unb
fo
Fam
ed balb /
taatdgruppen fceroorgegangen
bad
politifd)e
if*,
bat $aiferfcofgericbt,
2eben
ber
fret'en
bk
anbgericf)tc,
bk
ftobtijtyen
nen mag,
fo foflte
man
unb
borigfeitdgericbte
lici)
unb 23auermeifiereien
bk
93if$6fe,
nament=
welme^r aufmerffam ben %l\d auf bk SWnbeit unb raft bed SBiirgertumd unb auf bie Stegtprojttfit mit
efd)icbte nityt oergeffen,
feit
bk
unb
S3itr;
immer
roetter
innigem SerfHnbnid
unb
j
babe*
mit grower
^)ierarcbie
gejiigfeit
unb ebulb bk
Sffecbt in
fie
ba^ rSmtfcfte
fo
Son
3talien ber,
tung 3U bringen,
SEBefen
fugfam
fc^ien.
bem
bem
beutfdjen
bem bk
roifFenfd)aftlid)e
tromung
nie
nad^ugeben
Sd
gait
ftett
bm
fie
offenen ^onflift 3U
bet
broljenben
3ufammenflo
porifieren, urn
ftetd
bk
fircbltcbe
2%'pltn
tjor^ufebieben
unb ju tem=
bet
bag
objefttoer 23ticf
genug t>or^anben
bk
id)iung unb onberung oor^une^men unb bk ric^tige Studroa^l gu treffen. Siefe icfeer^eit brutf te fid& mit otter 23eflimmteit in ber
allmdbticb unterminierte
in btefer 23eife in
bk tobte
ein$u=
t'^re
mit
roeniger burcb
58
nur
beutf^jen ele^rten-
unb
natfirttd>en
59
au$
juriicFfaflen
@o
fanb
fief)
ber Sttagiflrat ju
seranlafjt,
bie
1472
gemetnen anbrecr)ten,
bie
tnncm
@tabts2lngetegenr)eiten orbneten,
ba%
fit
nur
tt)ifcr)en
runbtage
biefer
$o%i
tmmer
am 2age
3u
unb
in 2eip$ig
Muftugen aufjutreten33).
ie
beutfer/e
$>o%i,
Fam
bem
23iirgertume r)ert5orgegangene
unb oon
Sffieife ficfc
Suafemug
frf>affenc
fcr/rirt
unb
in
begtinfiigte
Srbnung,
Jjdtte ftcr)
oom
jtibifcr/en
atan
unb
bem
bem
23iirgertum ju
im
Orient unb 3talien i^ren @nf(ufj auf bat g^rifientum geUbt. SWit
einer ^rdftigFeit
unb
or)ne
feinen mit
biefem autfgebilbet,
bic
biefen
^utaten
Fam bat
roeit ent=
mnn
mit
$dt)er
(Jntroicflung operiert
unb fomit
unb
fyattt
ric^tige
9>riefrer=
^ationotitdt
bcr nur
fpdter
roefenttici)
rum
alren
fiefcen
bem
ftfjon
unb
serfiet
t^m
fo
fer>r,
ba$ fogar
bit
unb ^u
erfi
gen bat
r)er
unb ba=
aufgefagt mit
bem ganj
bem
fransofifc^en ^oli^ei^
frjjreme.
age$
tief
im
er ampf
feiner
roofcf
bem
fc^md^ltc^en ^)e;en=
3Rte
r;at34).
minbeftenS farbig
in
fanben
bie SWoratiflen
uberreicbtiefcen
tung beSSeutfctyenSteicfjS
rote in il)m tete
te.
ben SSorbergrunb
aber aud?,
bat 23erbrecf>en
fief) gleicr;
an
in $>rebigt
unb ^erfunFen^eit btt ganjen &o(E$ unb @cr>rift mit immer gefreigerrem FQr)=
^errlic^en
getfjeln.
r)atte
ftcr;
son
aiferSberg
3n
roar unge^euer,
mil bat
93o(F feme
gefreigert.
erabe
ba%
fatirifc^er
Saune
Fung
bit
im
anberer p^dre
Jjatte
unb befonber^
33) SWar SBauer,
in ben unubertreffltcr/en
turns.
3n
beS^leruS
fo tief
unb
nacf>r>altig
auriicf,
ba%
Reformation
Qu
2)ivn,
102, 107.
ff
v 257
fir.
u. a. 0.
O. m.
F(affifcf?en
fd?ien,
era 1898.
auf bat
fitgfle
6o
2>tta$ma bet
fitttid>en
fiir
Hoftofftedt.
a*
erflicfenbe
Mftige Suftftromungen inSSe; S3erfunfen$eit roar f*on lange bur* forberte ate wegung gefegt, ate Sutler auftrat unb feci roeitetn mefcr
ct
anfang$
Seljre,
rooltte.
bic
neue
unb
tuafcrenb
erbitterten
raeniger btrcft fiirbie fitt= tfampfe fonnten gfirflen unb Sbrigfeiten bie Serebelung beS *oife$ tdtig fern, ba fie t>ieimer gunac&fl fur
(tefc
Edmpfen
fatten.
3m
nmrbe bk
bur*
bie
&erbre*en$ gum geroerblt*en SKdubertum, bte auf bie e= ba$ nun ate ein ni*t rceg&uteugenber gefct>ici>tltct>eo umfome^r genroart rei*enber 23eftanb erf*eint iefe atfa*e fdttt
auf, ate namentli* in
berg, nac[)bem bie
eigene ftrenge ertannt war, biz SanbeSpotiset anfing, bur* serorbnungen bemfre*en Unroefen entgegenautreten.36)
^0%!=
man
Sen
biefe
f*on aus
mu man dkt*
bed Brti bingS junddjfi ber aOjugrogen atigemetnen <*ntftttli*ung etner Slbgang ben pofitif*en ^errottrfniffen, befonberS aber bem
unb
nur
SSerorbnungen
bauernbe rcurben ni*t lebenbig bur* eine Erdftige unb 00m 3ln* bung* 2lnaU>fiert man bk beutf*en ^olijewerorbnungen
9mm
fang be$ fe**enten Sa&r&unbertf an, fo ftnbet ernjleS neunjefcnte 3al?runbert fjinein anfdngli* ein
ber Sbrigfeit,
man
bit in bat
fittti*e$
^urnen
unb
bid
ft*
(leigert
unb enblt*
in btefer
ift,
ber
unmenf*ti*ffen @rau=
unb
bie quatoollflen
#mri*tungen
Dottjogen,
jum
to
SSewetfe
beuifrfjen
VofijeWetwa 1882. tobbe, e= 1S60-1864. prober, eut= fi*te b<r beutfaenOUcbtSqueUen, Sraunftfwetfl SeutftW q>nattet, terfe, l8 949icdj)te9ef$i$te, 2. Sufi. MHfe
36) Sfo&fcataHUit, V^fiolosie
fae
1.
poltttfcf?cn @rfjn)dct>e.
fitttic^er
61
Sabei
fiefjt
man
bcm c^offot
flefjen
unb
tdtigcn 9tntet(
on ber bar;
ifl
^inrtc^tung nef>men.
&n
3uben
BU urgl>anbl im Dftober
gum {>riflentum
ganatigmug,
liber*
nrie fie
1694
jof)rigen
ofm tmon
@g
treten rooflte.
Sat
retigiofen
biefat&oliftye
ir#e burd>
t>tc f>eilige
3nquifitton
Sa^unberte $m*
8ln JSutfifcanbl
ev
bur*
wurbe
flfetc.
fid)
im efdngnig.
einer fc^r6(flt=
Religionis
fcW not^tg fcatte, weilen ber Punctus Christianac mit unterfauffe." Sag rauenfjaftefte an biefer grdgtirfjen
bie
j)inri#tung roar
23emuung beg
Sefuitenpaters
3canneg 35ranb=
flatter, sprebigerg
an
jur
tfcrtflKc&en
Religion $u befe^ren.
9lacf)bem ur$>anbt
23eine
f#on
o^ne
aurf>
&ut$anbl
9loc^>
bit brei
@naben=
unb un=
unb
- -
mtt einem
furcf>terticer
jtibifdjen Slpoftaten
<n$tU
So*
ntdjt
3uben
attein
nmrben
bie Spferberfeeljorgerifcfjen
got
St.
t>ier
2Ka(efi
^erfonen ergangene
nrie er
ben
am
f)ingericf)teten nriberfpdnfiigen
SRaub*
morber
ranirf>felb
auf
fatecfeettfcfce
37)
91.
Hermann,
a.
0. 1912. . ^2f.
62
erfle
beginnt:
63
uftt>,
2Bag
tfi bic
3eitg^,
erEannt
merben
marum bu
gefal=
fann.
betfraften
Sep
unb
@o
ber
if?
auf
biefe SSeife
f$on
jeitig
$>oli$ei
Jjinfic&t anoltjfiert
SSeftrafung geretfjtfertigt, ja
man
finbet
win
fetfoc&nten big
politifc^en Sebeng,
3 cr ftorunggproje gegen bie runblage b^ beutfefjen fojials gegen bk gamilie, gegen bag biirgeriicfte Jpaug,
fjeutige burgerlicbe ^crfa^ren^ett angebafcnt rpor=
begonnen, unb bk
tfceologifcben
ben, in welder ber febmere Serlufi iiberaU gefii^lt, aber leiber burcft
fiberiabenfte 2ebengt>erfunfielung oerbecft
bfirgerlic^en
tt>irb.
bk
auf
geifUicfce
$utaUn,
feien eg
3n
bar
fcatte
man
bie Stfora*
liften
unb
SSolfgprebiger sor
serberbte SSoJf
unb mdfjrenb ber Reformation auf bag gemonnen fatten, unb glaubte aug ben erften gl(idf=
anberen meiteren guten Srfotge ermarten $u
beutfrfje
getrennt
fyatte,
lichen Srfolgen, ben bag mutige SBort in ba^ mtifle Xreiben bemirft
fcatte,
bk him gamilie
fonnte auc^j bag
and) nod}
2tucf)
afle
aunertum
in
biirfen.
fid) fo feftfe^en,
im
biirger=
proteftantifeben
Sanben
emalt
augbriitfenbe
fittltcbe
bie fittlicbe
Jpebung
fiis
Jpdufern
ifi,
gemors
bag Ui weitem
feine
mebr
wk
frii^er in
bem
ejroterifeben
Sa=
nenbe ircbe burd? 3 u ^ttigung bifeiplmarifd)er unb fird)iicber trafs befugnig,alg ba$ fiefelbft bag 2Bieberermacben bd SSolfg ju neuer fo=
3ta(potttifcber SOtaffe beacbtet
gantentum
licbe
Srgdn^ung
finbet,
ba o^ne^in ber
fjeutige unnatiir*
bie pein=
SKec^anigmug ber
tdrEe in
unb
geroiirbigt,
unb mit
bef>enber SBe*
rofjen fo*
lic^fte
bk
eg unter=
megltcbfett bireft in
ne^men,
bk
3n
man 00m
men
fie
aunertum
augbilben. olange
im
3)Jitte(alter
fie
bie roe
unb
f anonifctyen SJecbtg
i^re
renje
egengemalt,
berro^e
Dafjer erfldrt
fic^>
eigentlicf?en
po%iticben e-
unb
biefe
egengemalt marftetg
fo meit ein
S$u,
fpdter
n?ie i^r
eiftlicbEeit,
bk namentficb im
tiberfefjen,
unb
bk
3teicbgfurfien
cbriften
jum
man faum
bie poli=
na^men unb ben Stetfenben auf ben 2anbfirajgen unb bem 23iirger in ben &t&btm einen notbiirftigen @cbu oerlieben, ba begann bag
Serbrec^en, biefem
ftcf>
@efegebung unb
nur
getegentlid)
unb a^orifiifc^
eroalt
@cbu gegenuber,
unb
^eroortritt
unb
in
i^ren SSerorbnungen
mit
fcf?netbiger
in
bk
jarteften
n?ie
beg
inbem
i^
eingreift,
bk^
beutJicb
muf te, mo bk
SWac^jt ber
tyerfjettg&efjorfcen
64
offener
65
unb
bic fcerroe*
jum
n?o biefe
bem aunertum
ageg
nicf)t
mar
bei
febon
aucb nocb
minber cm ^rttertum
^uftanbe,
rote
fiir
Speier
ber,
rer fo$iat=politifcben
eftung
teib-
ber
9>0%t,
bie
licbeg
2lbFommen
fatten
tifcbe
tm tanbe
Wot unb
fonbern biefe
erft
eroalt befeirtgen
am
1.
@te
bem
unb SBufltinge,
bie
bem Seben
2Birb
tetatterg
man
t?on
man
aunerfprad>=Sej:iFon ben
ftnbet,
fo
aug SocEingen bei ^eiJbronn, beffen cbreiber SBenbel ^ippter unb eorg Wltykv aug
anbere,
am
man
merFnmrbigen
Vagatorum
Xburingen, Jpeffen unb bag SKeinifcbe auf bag grauenbaftefle burcb 3^orb, SSranb, Dlaub unb 93em>ufhmg xx>n
SOJittetrbein,
unb
bet
beffen Serworfenbeit
unb 33rutautat
Surcb
bic
im
eine
rammatiE eine
wetter aug,
Un^abl febaubererre,
3luf(6fung affer
ber unter*
genbe
biefe erfle
meniger
bag aunertum
fetbft
immer
^ufammenrottung
babei
inbem eg mit
beit
jum
feiner fetnen
im egenfa^ ju
beroufjt irurbe,
25emegungen
fofort aug*
jum 3tdubertum
jufammen-
@runb
jur SjciPenj unb gortbauer jener grof artigen Stauberbanben gefegt, beren frecf)e emalt in bem Dreigigjdbrigen to'ege t'bren ^)obepunFt
erreicbten, ba fo n?obt in ber
2Berbung
roie
furdjtbar bemerlbar ju
ber Faiferlicben
madden.
Dag
%ere
burcb SBaQenfietn
Seifpiel granFreicbg, in
bem
unb anbere
ber
onig
fcfton
lange bic
<3etv>alt
aH
SJJoffe
nur
affjufefcr
unb bamit
bic
gum unb
Ittfpfl
nacb
bem
unb ben
nur febmer im
eifl ber
3ufammenbange geben, ba
oerfolgt tuurben,
unb
III.
^eit batten in
granfen^ebma^
bamit begnugte,
bie ein*
ben unb
am
IR^ein
^auernunruben ftattgefunben.
^iclt
3m
@efan=
franfifeben
^)feifers
unb SSerfolgung
Dorfe 9lif(agbaufen
enoffen ju benut*
Zeil ber aid ^auberer
66
unb
fanattftben SJticbtern
c^e7/ Sag
Siigen
67
unb
bie
unb
unb auner
bracbt roaren,
feme SBorte.
bk ben
afeergtdubifcf>en
unb
btc fc^cugltc^en
Saemonolatria be
a3ettl
fam
oielen
jKW on
fictyer
S3ett(ern
Jid) t5erne^men
fie
taffen, rodre
nod}
ju lefen,
um
ju
btefer
flber^eugung $u gelangen.39)
ge^en
roeiter: fie
berauben,
fein 3)?enfd)
unb ge^en idmmerlic^ mit i^nen urn, ba% febier aud bem^aufe geben, ja mttSBoImac^t in feinem
am
geroaltigflen,
eigenen Jpaufe ollein fcf)iafen barf unb ba$ @eine tjerteibigen, roie
bem groen
etn^elnen
bad ailed in
fein roirb^.
3m ommer unb
tuben an
bie
bem
momentanen
ben )6rfem
ein.
See
bann
2Binterd brdngen
ad
$ta\n
bit
if#e unb
f onn^
um
bit
^acbelofen,
bie f/
ba man
bertum
SSenn
fie
fie
rieggf)eere
jum
bie
SEetl
ben 5lnfcbein
fommen
manner unb
angeftellten
i^rer jjauptteute
auf
i^ren )itfc
fie
getan roerben
antreffen, roie
man
letber txfafyvt
ift
Dad olbatentum
bie bie
unb
beroiefen roorben". ?)ape ^d^lte barauf t>icte crfc^rccf ltcf>e SDiorbe auf, bit
in feiner ndcbflen $lixf)t inner^alb t)ier^e^n roer ed fjoret, bie
ftc^>
unb
mac^ttod
Sage
unb benSanbe^
^aare
mogen unb
bie
$aut
unb
pdbtifeben SberFeiten
fcf)ier
alte
raft ab^anben
fommen, unb
barob erfc^Uttere^.
gfirften
2lud> ^)and
Jofe
acbd jammert
iber bie
Bnnen
bk
tnelen $Jlanbate
unb
febrieb er
febid: en,
ber
bag?anb
unb 9tamen,
t'ebe, Stduber
unb SRorbet
fo
oon Dtaub, SWorb unb tyladtrti fdubere; benn oor benSldubern unb
SWorbern
fet
im
3faf)re
1571,
3n
aunertum, ba
alle Slrten
ju einem
ad
son
83erbre=
SSunbe jufammen
teiligen
unb
bem
aud
unb
SSagantentum, unb
93ettlern
im
unb ju
olbaten jufammen.
unb
ereigneten.
er Srfolg
roar auggefc^loffcn, ba
man
ba^>
efin?
Sie
40) .
a. 9t- cbneffer,
Drci ^Jvebigten
com xn^a
^flavin
6. 1 1 3
2 3 u.
a. a.
C. m.
bet,
68
mute,
ein Ubel,
bit SluSroeifungen
69
oieler Cbrigfeiten
roetm
*m
Fein Capital
*r
bur*
nur
t>on
SSerfugung:
man
bem rdu6erifcf)cn imb morberif*en S3olf" bem Sienff entlaffenen 2an$Fne*te, gartenbe, b. ^ un*erf*roetfenbe ne*te genannt. te jogen ^u gtpeit ober in Stou
bofeflen unter off
te
bk
unb an
auf^dngen'';
^ettel
b&
auf
fief)
bet
au*
in
bit SBruft
glecfen
unb
in fleinen offenen
tdbten
ein
unb begingen
bie drgflen
3n Saben
2lut$f*rettungen.
farmer, Settler
3n *rem
atterlei
?anb=
%m3o$tt i57^
marnte SftarFgraf
unb Settferinnen, ^igeuner, aufler unb bergfei*en efinbel, tva$ nur 5ftamen fyat". @ie begniigten ft* ni*t mtt Piin= bem, SRauben unb SWorben, fonbern omtmfteten, rcaS fie ni*t tints
f*reppen Fonnten.
megen
ber SKorbbrenner,
bk
ft* abermate
bret
^ufammengef*lagen fatten.
3m
bk
neue
ndmli*
etne gefdbr-
3n
Satjern rourben
fie
Ji*e SKorbbrennergefetl^aft,
Jpfiten" Fenntli*
biefer
tteit
ft*
bur*
gegen
bie
fief)
^uflanb befanben.
emeinben unb ?anbgeri*te im fortrodbrenben Ms$& 3m 3afire 1565 brannten fie etnmal in ben Sanb*
tn'er
rote /r
gema*t
fyattt.
Unterf*leif
unb
/y
^ilfe
fii^lte.
fo
flarf,
V. i*68 unb
mer
ft*er
artenben anorb*
JBSt
ergriffen rourbe,
bie
fceifjt
orbnung t>om
1556/,/bafj
bk morbbrennerif*en Suben
i^r
bem Strange
abgetan roerben.
211$
0*
bamtt
rtmrbe
man
im 3are 1593
Seften
roie alterlei
%m.
glecten, Sorfer
Sanbflanbe
Sauern
unb
jroar
/7 alfo
eilenbd,
f*tlberten, erroiberte
^erjog
Stfajrmilian I v
man moge
ben Sauern
jum
a*en
oerEommen
benFen,
bie
*nen
t>om ^olfe gef*oben roerben Fonnten" i)- Die SbrigFeiten 4 nabmen ft* aber ber acbe ni*t mtt bem nmnf*en$n>erten Sifcr an unb
fo
3n
unter
^)effen ttmrbe
im 3abre 1590
blieb ailed
au*
no* immer
fttnbli*
am
ftanben. te legten
Sranb
an,
Oletfen=
btn
SBanberer, oft
ergt'ng
ncben, ^ei*ero
lofen gartenben
fiir
3m
3afrre
1600
eine
au* efabr SeibS unb Seben$ turn ben berren= Rntfytm, to^em, Settlern, tationterern, 3igeu*
Waxmtttang
bie
umlaufenben @arben=
% m- SBoIf,
1.
efc&tdEjte
f.
I.
unb
feiner Sett.
1809.
anb.
u4
TOmd&en 1807.
unb
frit,
bearbeitcte
ammfung
ber
roiirt=
Scute ju SlraFtaiionen
70
ftc^>
71
treibt ftcb
SKannen
in
^wangem Soger
bet
Segrdbniffen nafcmen
bte
2?agabunben cm Mlmofenrecbt
wurbe
bem 9iamen
ftcb tei
son
einer
cbar oon
25etttern
atfe bege^rten
fammengelaufened,
efinbel
im ?anbe ^erum,
(agert
ben Untertanen
ein,
3n
fie
in
bereien^ufammenrottungen
2tbminiflrator
roirb ed
bem
@brifltan
II.
unb
Stragen
3n
cittern
aid
//#rimtf#e
unb
Sobann eorg folgten fafl t?on Sabr ju Sab* dfmliclje S^ilberungen unb gleicb fdjarfc, aber wirfungdlofe trafbeflimmungen. @o ti$t ed beifpieldweife unter ^rijHan L in ben 3a^ren i588 unb i59 o:
grembe
Sanbftreicber
unb
9)?arftbettler belagern
bk Strain;
unb
3igeu=
t>ergewalti=
unb arbiter",
eg in einem
gen
bie
Um
murben, fogt
(e
ein Sericbt,
fie
grofjen, fafi
unubernsinblicben
cbaben,
y/
ober
genaue
3m
Jparj graffterten
berart,
um
9iacbforfcbung aber aht ergeben, ba$ fok^e UrFunben nur aid Detf
nerbanben
ba$
febier
mebr
ficber
fdlfcbltcber 23odbeit"
gebraucbt rotirben.
in
3n
@ac()fen
nabmen
felbft
unter
bem
bm
unb
im
Ijeiligen
SWcbe" ju
^u finben mar/
3m
in
ade ^oljungen
benflein
bem
immer
febdrferer @traft>erfii=
Sie
<&ttibte
gungen fortmd^renb
3abren 1555, i5S9,
1
angelegted geuer
t>6(tig
audge=
*S&h l S66/ 1567, 1569, 1570,1571, IS77/ 25a Ijorte man 9#dnner unb SBeiber merben
nebmen
&on
son
murben
3af>re
in Slfcbe
mar im
1590
entftefct";
megen
unb anberer
geiertagen
serfcblagener Qitht
fid?
iuris
2iinig. Setpjig
21.
1724.
1. S8b.
6.
54, iSS,
S^t
^o
1403
ff. I.
ntiiffen bie
Untertanen an
onn= unb
bed Sinbrec^end
bit t)erren=
44)
2ebm
beg rtebie^ntenSaftrbunbertg
%hu
23er=
tin 1861,
. 220,
@efdt). ber
mit etpalf*';
atle
bk turmglodfe
6.30if.
~
,gfc jufammen
fallen
72
te
be$ fe*je^nten
in
73
in
rotticrtcn @artfne*te, Siebe, dauber unb Settler on @tabt |u tabt, Don glecfen ju gtecfen,t>onorfau Sorf wrfolgt rcerben; bie corn Sanb follen ben <Stabttn, bk toDtc bem 2anb na* allem Sermogen Darin Sctjianb
3ab*unbertg au*
@a*fen/ Kburingen, SSranbenburg, ^ommern, ate son SKorbs unb fonfitgem Oeftnbel gebrau*t
SSarnim unb fy$U
WfbrtV).
2lbertro
aller
SWanbate",
t3orfommen/'47)
unb Xotfaldge, <Sbebru*e, 23(utf*anben, mutrciffige gresel, on= fufftonen unb ergemaltigungen armer Seutc bur* ben
2lbel
3n ^ommern=@tettin
lipp
iiber
unb anbere
je
freeze Jeute
auf
ben tdbten
frif*er
je
Idnger
me!>r iiberfcanb,
Zat
unb bem
frieben
ernfien 3)?an=
1540
xvav bk @traenrduberei", f*rieb SartboIomduS aflron>, Sanbe 2)?e*elnburg bafcer gar gemeim, bat biefelbe ni*t
geflraft ttmrbe,
bate
fagen
mutnnlltge
tm
ebot^briefe
com
au*
oft
one
atle ge=
erntfli*
unb
bem 8bel
atlein
fiirnebme @cfc^tect?ter
babei ftnben/'
3m
3<*re 1563 murbe ben ^erjogen 3of?ann IB* 93la<ferei unb tragenraub ndbmen
(iberijanb,
unb ^)ferbefie*en.
// n?ortIi*e
,^s\)xtx oiefe"
im gurjientum
ni*t ernfllt*
ebaren^
unb
fefcr
unb
bit
trafjenrduber
tt>iirben
bejlraft.
SKuf
gartenben tfne*te, anbtfret*er unb Pettier rourbe t>on ber 9te gierung lanbeStmterli* anerFannt, bag btefelben oorgugSweife ben 23auern $ur iaii feicn, bafiir follten aber au* bie annen
unb
^u*t unb
Strafe,
bk
ibre SWeiiier
unb
Jjerren in
*ren
2e^r- unb
Sienftjatjren gebrau*t
baben,
fyxwf,
jufammen
unb
SBauera"
ju beren Sertreibung bte Soften tragen: 3ebe ufe foOte betfieuern 3ur 2lnftellung oon ^infpdnnigen", bur* bk bat efinbel au$ bem Sanbe gef*afft twben fofle; benn" es fri gennf, bog bie armen
7/
unb erf*etnen
meinben,
atle
fol*e
berren=
unb
bur*
bie
man
bem
23auer
einem Sage Eotfen ate ein ginfpdnmger im ganjen 3ar." 2Iu* ber 3orbbranb roiitete" im Sanbe, @n er$ogli*e$ 9tunb= f*reiben ocm 3are 1577 ma*te alien >rt$obrigfeiten bk ei*en ber 2orbbrenner unb ber >kbt befannt, bte angebli* con au$ldn=
bif*en ^otentaten unb f>eimh'*en geinben au$gef*icft feien, tdbte unb Sorfer mit Sranb 3U oerbeeren: tt finb ganj dbn(i*e 3et*en: bk qsilber be^ ubdfaA, bet fpringenben Somen, be* nbrea$;
fteujrt, ber $fnlfpit mit SRing 46) Co<Jex Augusteus 2. Z.
3.
jum Kobe
ri*ten48).
3m
3abre 1569
^Sfen
7'
unb
^allbereits
700 Siorbbrenner auf >eutf*lanb be^ tdbte, glecfen unb Dorfer mit geuer
47)
3a
^)
r bii<b cr
^ e ^ 9&rein$
fiir
26. S8b.
unb
fo rociter,
ff.,
wk
fie
48) 3.
Qifd>cr
>af)nert,
ammtung
f.
Otii=
SSonb, @tral=
b. . 117
133
ff.
funb 1769.
6. 4M.
74
furfiirplic^er
&la
^altenbe Settler
75
t)om 3a$re 1584 6efennen mugte, alle 2lrten Don Sanbplarfern, ^anb^Inedjte, Xetdjgrdber, in baclofen fic^) auf=
y/
unb atttggdnger
je longer fe freezer
unb mut=
t>er*
fairer,
unb
atferlei
unbeFannt
lofeg
fremben
inSgefamt befon*
anriefcteten.
ge=
eget" roarben,
man
ben ?euten
SBenn
bie
rcie in
acfc
bag
Serorbnung t>om
3ai>re
1569, 5U grog
fcir
abbringen, rauben unb fte^len", abFaufe unb tfcnen fo tnibrenflbet taten Sorfc^ub tetfk. Sie 5lnfid&t: bat vtx%wtiftlt Stauben, Sren=
ficfc
bagegen ^u fd)ien,
fei
fo
barten
bie
fpdteren
$u
eitenso).
i59^
599/ 1603,1606,1612,1615,1616
unb
no$
ftetd
fummemU/'
iiber bte tneten
im
3al>re
1542 beHagten
bit
fic^>
bie
Sanbfldnbe
fremben Settler,
nimmt
je
iiberfjanb, bit
1549
im
Safjre
iiber
1596/ unb
Sa^re fpdter:
tdbte; bur#
bte
tragenrduber ;unb
rdubertfcfje Qber=
a^
c^im
grtebrtdf)
tm
3afcre
1603,
aUer eyequierten
mnbttt
biefelben Sid)erf)eit6maregefa
an
u>ie in
fd)n?eren Seibe^
unb
mern, fanb jebodj^bamitfeineJpiifeunberletc&terung/' Surcb einen 25efef)I bee $urftirften 3oacbim II. 00m 3are 1565: nnber bie me*
(en gtiebbrecber fo(len bte t>cm 2Ibe( neben
gefdnglicl? einjiel)en,
ba$ foroo&l
fie
unb e^roergeffener^ube,
unb roenn
mit
fie
nicbt jlarf
i(l
in feinen oorfattenbenben
umify
felbfler^
fdjlagen
unb
biefefben
J?ilfe ifjrer
Vtatybam
aftung bringen",
fo tve-
tigen Jjdnbetn
nicf)t
unb
Kegen
fic^>
bte Sanbflretcber,
fie
i^m nur
gtedTen,
flecfen
felber gefdtlig,
fict)
unb
D6rfemmtt3tufUmgenunb
marten'', fo
2Ibfag5briefe
2krbefferung"
Seute 5U Wreiben, $u
So
oft 3tdu= er
btefelbe fc^dnbtic^e
fic^
unb unfelbfien
unb SWorbtaten
in
d)riftti#e
an,
atte
brauf Dorsunefjmen, 3U
bige Seute in duerflen
unb
3ammer,
bann
fo
leiber bie
am age
biefe6 2afier
aU.
9lict)16be(lon)eniger
^dufig
eingeriffen,
unb
brei
76
alter friiberen
Sa&ren
folgte
Sefeble
bte
ouf geuer unb @*n>ert roerbe bag gebben unb SKorbbrennen, 2lugraubung ber Untertancn bur* gartenbe
ne*te unb
ungefefceut
Settler,
ge*
tm gan^en Sanb
jeber, bcr
mete
Sot
ben *Berbrecbern mitStat unb bcr SbrigFeit, roenn cr ba u imffanbe, ni*t an* 3
au*
gut mie fie fettft mit geuer unb Scbrcert geflraft rcerben. 2Bag bamit auggeri*tet rcurbe, geljt aug einer SBerfiigung beg tfurfflr=
fien
$eige, fo
bes erbrecberif*en eftnbelg fo ftarf gercefen afe cben jegt": big auf bie 60 iaufen fie auf einem Jpaufen, rottieren ft* gu
fet bie
34(
J?aufen" unb baben jwfy niemalg mebreren Umtutten f unb gret>cl" begangen alg eben jegiger 3efc". @fe f*agen We
Seute *reg @e=
fallen*, erbrecben bie
en>a(t,
nebmen
ofterg
fie,
fie
Unfug, 2Korb unb Ztffflfag." 2lber no* gegen Sluggang beg ndcbflen 3abreg [iefen bie 95ofen>icbter unb gumpen* gefinbel" mit ObeTOebren geriiflet" nacb mie twin
tx'el
tdbten
fiarFen Jpaufen
bit
griffen
nun aucb
ju
mebrenmalen"
S3auern
bem
tfurfiirfien
bem armen SSauergmann unb ben emigen bie Slrme unb anbere liebmagen entyact, raubten in ben Jpdufern, mag
an, fcblugen
ty*
nen
geftel,
juoor ni*t son geinben, gefebmeige oon artenben geborten Un= mefen Fein >?iel ober SDtog/'p) gegen @nbe beg fecfoe&nten unb Snfang beg fteb; jebnten Sabrbunbertg big in ben reiigjdbrigen flrieg binein in
ftebt
@o
man
artenber olbat
^oljfdinitt tjon 3oft
granFreicb unb Seutfcblanb feme fo (iberaug fefl gef*(offene &er= binbung beg aunertumg mit einer in alien tffinflen unb Shorten
toimann,
beg
aunertumg
fo
sollFommen
etngefcbulten
2lugbifbung,
j. SB. in
ba%
bem
roenn
man
jene 3ablrei*en
aunerjuge
burebfiebt, bit
merfnmrbigen 53u*e ,^3er aJeutelfaneibei" t>orgefubrt merben, man gefieben mug, ba$ bit neuefle $tit Faum irgenb ein neueg ^unffiiarf
50
3MK a.a.0.
VIII.
S. 367 ff.
ben>orgebracbt at, fonbern bog
etne$ altcn (JrbguteS roucbert
77
fte
ber SScrtaffctif^aft
@6
iff
Eaum
rote
glaublicb,
mit
roelcber
tung unb
rficbttgten 2lnfiifctern
tame
u.
91.
ganj granfreicb
cbretfen fe^ten;
rote i&re
SJerbinbungen
mit
rote
fo
lange $tit
trt
ber 23orflabt t.
f>ier
ermatn ungeftort
bte beifpiellofeften
ifcre
au$
Un=
ternebmungen
leiten
taucbten tn ber
berticbtigter
aunernamen
la
auf, t>on benen jeber ber Jjetb eine$ t>on alien Untaten
ift,
beftecften Sftaubcrlebens
rote
Sftocbetailfe,
garfour, ia gteure, be
Siegne, ritton,
spalioty,
aranbin,
^Irpalin u.
21.
Sen
auner son
^cbauplag
unb
t>or
alfem
man
tjorjiigli^
man
aunertumS
roabr*
nebmen unb
feinen
biftorifd)
nacbroetfen fann.
erabe burcb
btc
recbt offenbar
t>erbreitet,
unb
grog
bit politifcbe
unb
fittlicbe
$aum mag
ebon
folle bie
6a i rourbe
tn einer
ba$
man
jum
State
offne, urn fo
geFommenen
gutjumacben."
3n
etner anberen
anonpmen
gtugfebrift rourbe
flfifcen,
ate
^igeunerbanben,
bte
78
Softer bk
r
79
ber
oerje^rte :
Gutter
bag
Slettern
ifre
o^ne
ber ^Burger
unb
^inber
frf)larf)teten
auen Scutfcblanbg
auf SKenfcben
biefe
auf milbe Xiere gu mocftcn/' @cf)(immer nocb alg burcb bie91oterjeugten unnaturiicben reuel maren bte@c^anb;
trie
ticbfa'ten, ja Sleufeleien,
Ijofjen
@olb $u genn'nnen,
2llg SBaflenftetn
nacb ber
Jj?eer
tuilberten
Sorfern unb
nna&me oon
iuarb, fufcrte
jum
jroeitenmal etn
eroberten
im
4000
jlofafen
am Stuglanb, Aerobe
eincn
Kobe
man
ibnen
5.
95.
bk 2lugen
auggefiocben,
fttte
@tuung
bem
jumSpfer
ftel
unb bem
beflreut,
gum
Serplagen ge=
bie
aucb bte Sttacbt beg eutfcf)en Strict nacb augen unb fein geifligeg
bag
man
SBanb
ge=
unb
materielled SBofcl
im Snnern
iff
bte
n>eib(tcbe efcblecbt
t>on
bem
>3uftanbe
SBolluft,
auf bk unmenfebtiebfte eife ju Xobe mig^anbelt batte - bag finb nur einige roenige 3inbeutungen t>on ben gen Spimmci febretenben
Untaten, bie befonberg in
.Kriegeg
unb
f>erjieenben olobategfa
fcbrecflicben
bem
ifi,
auf bag
entfeglicbfte oermiifleten
unb on ben
reuefc
an ber
Sagegorbnung roaren.
bag 25ilb
@o
jener
licbe
entfe^Itcb
Sanbftdnbe an
ifjre
teife er=
$&,
S)?ofcf)erofcb r
im Je^ilen
eftcbte
^fflunbers
@po=
unb wa^affrigc
ifl
^ilanberg
bem bamalg
allentfcalben fcerrfcfcenben
fo genetgt
man
jutraurigeSeranfc^aulic^ung. gaflallent^alben,
blieb
we
meig^aufen
ber
all
frifcf>en
befldtigt
unb no#
in
oerticft,
an
roeil
eg an aatforn,
$U$W, unb
unb namentlicb
unb Jpiflorfeg
tdbte
na^rte.
fliicbtete
am
erften
burd)lebte, einen
er hunger
man
ommentar,
^SBod
raenn er im
a. eil fetner
Res Gers
t>er$efcrte
tm SKagbeburgifc^en
maniac
unb
fagt:
fatten
f)ie
unb ba $?enf$en
getotet
unb
be
SSerrcanbte,
wag aug
unb
bie
egen?
unb
an mancben Srten
bte
minber gepeinigt. Religion, Xugenb, grommigfeit, cbam, S^erbienfi war nirgenbg geacbtet; unb fo gab man ficb nur ^u tneten
giiftcn
bk
Seicb
unb
Safiern bin,
unb Scutfcfctanb
freoelte julegt
am
drgften
meiften fo entroofmt, ba
fie fid)
8o
unb
ber
Drbnung
fatten
ftc^)
bk
m $neg,
wo^I befanben, unb bet SebenS ^roecf borin fucbten, bafur bat Seben
auf baS pie! ju feen. 3ebe$ efcbied)t
berSftacbfommen oorforglict) gebacbt;
jei3t
fjatte fonfl
gefammelt unb
$unfl,iffenfcbaft, J^anbel^eroerbe
^rbunberte
3Hd)Uv
erbaut unberfcbaffen
bit
bie troffcn,
fcfcugen foflten,
murben
l)arti>er$ig
unb
gan$
Dag
lid)e
Sftdubertum
Ijatte
im
ba$ ifjm
bie ricbterticbe
eraait
I
^D
&>
c ^
nod) tange ntc^t fiber ben d)utt nad?$uF(ettern roagte, ben eg hex
fetnem @d)n>etgen
irorfen $atte.
(Jrft
im
fittlicften
iiberatt fcinge*
so S
*JO
fonnte
man
ben ernftltcben
$ampf
gegen
bte
Stduberbanben bet
nacb mefjr alt tjum
erfl
war
ant ber
tjottenbete SSttetfter
bert>orgegangen roaren.
JO
^o
@o
ftecf lid)e
nun
aunerfortjpb^n auftaucbten,
n>ic
bie grofartige
aunerin
Sftoftocfer
23ranbmarf
auf bem
SRiicf en
eingings2);
bie
bet Jperrn
ge-
1673 $u Sonbon
fleter
bie in
3n
SSejiebung mit
in f>du*
ben beriicbtigtften
fig
unb
franjofifeben
xt>ie
aunern unb
eine mt)flifd)e
unbeim=
lid)e
man
^ofebenerf,
52)
unb
feine
Wax
aSetlin 0. 3.
89.
Dut>ols4)/ bet mit
1
81
am ? urbat>rtf*en unb
Damcn
feterli*
fpiclte;
bem
67 1
in
Sonbon
am
atgen
auggeftetft
gum
SEeil
mit eutf*lanb
namentlt* bur* Jpottanb uerbunbenen engltf*en unb franjofifc^en auner, unter bcnen Stom barp, ber grorimal (1686 unb 1689)
gebenFte spatrtf S'SSrien, 3ofjn
&ewatb,
ameniDdt, an
beffen Jinrt*tunggtage
Stanley unb
t>ter$tg feiner
enoffen beiberkt
@ef*te*{g
penfier
tn bie
Umgebung unb
unb ber er$ogtn son 2kntabour ju bringen nwfjte, mit fet= nen enoffen a la (Jbarite, Wshi be la SWotbe, 9>eKf|ier unb Suranb,
ein^fg in *rer 8lrt baftefjen.
25ie eroalt, bie
erlangt
fyatte,
im
bocbflen
rabe
oerftdrft
bur*
fitttt*e
efi*l batxmirug,
S3et atter
unb SRorberS roufte eine Unjab* oerFappter auner ft* mtt groger Unbefangenbeit unb geinbeit im biirgedi*en Seben ju bercegen unb ft* fogar in bit bo*ften JJreife $u brangen.
3bt
Safl
gait
barum ni*t
attein
aU
ber ge-
SKorber murbe
liberal*
no*
tdtffi
ju,
ba% me
in
grmtfret*
unb Snglanb, amen aug ben bo*ften ^reifen, roenn au* sum eil Derlarot, ben aunern 23efu*e im efctngnig ahfiatteten unb ibnen
rei*e penben ^uroenbeten, ober ft* mit ber auffattigften SKanife-flation unroerter Seilno$me in
SWenge an t^ren 5obegn>eg ober urn bag <S*affot brangten: ber gemeine Sieb ober SKorber roar aber bo*
ber e(b eineg unglticElt*en
aW
fetn 33erbre=
ofgefdjirf>ten
(Oeorg Gutter,
ff.
Dr.
^
ugen
Diifjven,
S8b.
. 401,
tl
jener fcfcon lange
fdjen, in ber bad
82
begonnenen
triibfeligen
ute
t>om c>(cd>ten
panien
juerft aufge;
untcr benen
fie^en, auf*
tt>ie
rimmeldbaufens obenan
fommcn
bit
f onnten.
urn
SBenbe beg
acf)t$eljnten
5)
0 crfd>etnt ed
aroeifelfjaft,
d)aben,
falfcfce
dampen
fd)uf,
an benen
unb itte
tjerloren gtng*
SBft
bem adjt^nten
ber
ftcfc
$ampf,
atfmdfjlfcty
00m
SSlut
unb
oft nad)
Eaum
@o
wurben tm
9tot>ember
fiinf
1726 in t'een t>on ben 9J?itgliebern etner aunerbanbe banner gerabert, neun Scanner gebenft, brei Scanner unb acf>t SBeiber gefopft. $u Eetner anberen $tit brangen fid) bit gebrucften
fetjr
rote in
ben
%mi ober brei erfien Secennicn bed sorigen Safjrfjunbertd. Sic meiften
biefer Srucffdjrtften
ertebten me^rere,
manege fogar
Sluflagen,
ein roillfommened
geierlidjfeit
mit grower
SSotFdfefi
auf
bit
SWen?
$u
S8erbrcd>er ftfytn benn aucf> ntd)t bit jlupferflirfje, auf benen mtt
bie
fc^euglicfjen J^inricJjtungen
n?irb.
SBare
man
aud>
&&*&*&4S3^^^^^^^P&^^^^&t
Silbcrbogcn jum Stauberlieb im ^Sttnalbo
Die sjahlen bejic^en ft* auf
bie
Btinalbtttf"
won Suipius
jenen tlhiftrim
raetben.
frozen
be$ OlauberliebeS,
Me
geneigt, btefen
literarifcben
83
Srfdjeinungen,
juriftifc^cn
solien
fie
bod) minbefleng
in polt'aetftattfKfc&er J?infid)t
biefer
merE*
wiirbig,
ba
man
niefjt
Siteratur,
fete
un*
aunertumd
burd) Seutfc^lanb
unb
fiber
tnau6
Ungarn
ufro.
unb ben
^ufammenfcang
ruppen gu einem
lijeibe^orben
licfce
oerberblic&en grogen
an^en
unb
tyo*
ni$t
unb
feierlid)
fSrm=
ang
beg erfleren,
bem
burd)
fete
begtnnenbe
tljeorettfdje 25e=
S^enbigfeit
t>ertieen
bie Statlofigfett
unb Un=
bie
roarum
un=
gefjeuere @egnerfd)aft,
Eaum
felbfl
beriifcrt
unb
beirrt burcl?
ben blutigen
$ampf,
tfjren
n?iffenfcl)aftfid)en
JjitfSmittel finbet
man
ba
man Eaum
au$
ein 3fften=
faSjiFel
jener
&n
bk
am
i.
3>anuar
Srmorbung
tyred neunjaf)rigen
1776 $naben
(in
puncto
teben
fjingericfrtete
walmfinnige
$atf)arina rog.
$eine ein^ige
jum
ifi
inab,
ni#t
in if)rem 3#arf)tbereicf)
gefe^tt
unb one
fiir
rceitered
SBejeidjnenb
pflege iibet^aupt
gum Zobe
Olofccrtc^,
ferurteilte56).
egen bk
bed ad^efjnten
auctj
Wax
fym
1850 g, 281
ff.
beffer
84
gre$!)ett bee
ringer.
85
unb
roertsoller, fca
nun meiffenS
aunertume ^eugnfe gibt. 0 teilte fief) 5. 23. bie SSanbe be^ ^rummfinger 25att^afar6 in ^mei %t\k, bte granfen unb bie 2^u=
X)k le^tgenannten maren ber ie grans
fen maren aber bit be^erjteren, fo ba% bte 3#firinger gercobnltd) au^
2lct)tung oox ben
genommen
rcar,
iferc
offentlitf)
bog
etbifclje
unb cbeuf$=
^)inricbtun=
ItcbFett
ber SBerbrecben,
eine
1752
allem
unb
jebenfalte
aufgefangenen
?anbjlreicf)er
Da$ son
ifl
unb auner
Slrmen^
nric^tung won
ber
Unter;
2lrbeit$s
unb
^uc^jt^dufern,,
foroie
bie
S3ern;enbung
son
alter
beiltgen ertcbtSbienern,
rate aucl>
cbdr-
fc^roerfien S5erbred()er
ge.
SSBaetytern,
unb
Sptxv
in
problem
Se^anblung
@efangen=
auf
nunmebr
bem Jpimmel
tanbS
^crrlici?e
ftcb gteicben
yon
gemif nocb
nicfjt
befinben,
3acob
genugenb
gelofi rcerben.
0 fam
im
2lpotttnart$,
twmatS
bann
gewefsten
tanbe^
reprdfenttctle
ctyarpffricbter, Slnjego
lorreicl)en
Jpimmel^gurften" gemibmete
etne acfyt
ttier
eiten ^Slnmerfungen
t>on
unb notroenbtger
SSorbericbt".
obann werben
8a
bte
3n jenen Slnftalten fe^lte e6 an alien gliicflictyen inn?irFungen auf ba$ emut unb fomit auf bte geiflltclje Jpebung unb 35efferung ber^duelinge, bk Faum r\ad) ben efc^lec^
>orfenen ubjefte au^taufcl)te.
tern notbiirftig gefebieben roaren
t>ielfacl)e
unb
bet ber
mangelbaften
Slufficbt
clegen^et't
jum
unter benen
ficb
SinrcirFung auf
bk
tibrigend
mit
marmem
cbrifiltcben
fee
ge=
2lnF5mm=
unb befonberS
SSerfaffer bie
Saten ju
fetnen
aU
bem
aliS /y Si*
ebrduebe^ angefiigt
ber eic()enparabe
ifi,
finbet
man
fogar
brings unb
Ui
ber
^ircben* unb
ici
bk
Sluffefcer
fiir
mit i^ren
beibe
9)?et^cbe
aucf)
^)rtigeln
e=
fd)lec^ter. tlber
jelnen
ruppen unter
fief)
ot'el
ic^er^eit rote
S5e=
86
amten gefeen
bie
S3ei
bem
nicfct
gliicf>tlinge
kid)t
in
bcm
erften beften
t>erftecfen / bi$
fie
unb entweber geraben>eg$ jum geinbe iiber^uge^en unb feet bem mangetfjaften ^agmefen ungeFannt unb ungeftort bag alte reiben
unter t>eranbertem 9?amen s>on
laffen
2Berfeen=
unb Sefertieren
ift
in ber
23erbre#er$
tm
nmrbe.
>bg{eicf)
bie
oufjerft ftreng
Regiment
an
efcfn'tf
unb
ffiiflen,
ben
fftiefctigen 3Ser6rect)er
$u
entlamn unb
5U
roer;
fcabfjaft
fcatte,
nneber in ba$
fie
Regiment
in
einjureiljen.
@o
nicfjt, fid)
aU
>eferteur ju beFennen
Forperlictye
unb
Iteber bei
ibrem
t>erlaffenen
burcl)
JpenFerSfjanb roar,
omit Fam
eg
bem
Krangport bur# anberer Jperren Sdnber gerabeju an ber renje ben XranSporteuren burcfc tin SKilitarpifet oljne Umftanbe ate Defer;
teure
bie
tiertcn ifjnen
teure $u bejeic^nen.
on
tm a$tjen=
Dolffer in
bem ^Processus
aucf>
juris militaris
informal
bem
bergitrftli# 23raunfcl)meig:aneb.
1673"
angefcangt
ift.
$flit
bem 86=
57) .33.2Bagm;
bigjlen
Jpiftorifdie
bie merfrottr;
1792,
1.
228.
gen, bie
erft
87
bem 3ufammenbru<#
tficftttgjlcn
9>ote
^eimafjregel gegen
tie
orben
feit
unb 5lufebung
ber
Sam
auf
fam nmrben,
d?ub
bem
fritter
unb
3U jeber betiebigen
tiberfefmtten
-ftriegSberoegungen in
ftecf
Seutfc^anb
begiinfligten ben
ug unb
bit
33er*
be$
nricfc
tung
berittener icber^ettdbeamten, fo
taten
unb ben
unb
djm|e
bie allmSfclicfc
goiter ba$
breifter
unb
juserficbtlicfter,
ba
bit
um
fo ficfjerer
auf Sntbinbung
son
in feiner
dugc=
fef)r
bebeutfamer
unb
immer maffen^after
anfebroettenbe
numerifefce Sn^alt
ber
em>df>nten
Sfttirnberger
Sifle
Don 159 3,
in
ben
@runbticben %lad)xki)Un
taten" (1715).
t>on entfegticften
2tuc^> erfdjien
1728 $u ubn?ig$burg
auner=
tjerjeictyniS, beffen
telrcefenS in
Sine ber
Slmertfa,
58)
Jriebrid)
2. gfafC SSetlin
fjeit,
1874 .
23. 2fofL
IV.
l82 ff*
59) SKatblanE, a.
a.
0. . 227.
tntereffanteffen Stfien entfjdlt
88
Vlad)x\d)t
oon
einer
89
bk 2lctenmdige
gQ^Iretc^cn XAehetbanbt",
ilttabr (Jpifbburgljaufen
fcber
auner,
ftnbct
man
1753). 2Inbere ften, ttamentlicb ffyto&fo bet differ, a. a. v . 471 fg. un &
me^r gab; in ben febfei^enben ^Banben bed acbtjebnten 3a^r^unbertd erFennt man aber bk be*
bad)tc cbule bc^ SSerbredjend, ben leifen Xrttt bed tucfifeb lauern= ben Sofemicbtd, ber mit Serbiffenfjeit, mit bem tiefften roll gegen
bte \xd) ^u feincm SfBiberftanbe
Stflen feit 1758 fti&rt ^ftfter an tm ^Wacbtrag ju bee actenmagtgen efebic^te ber Stduberbanben" (#efc belberg 1812), .75 fg. Sine ber neueften ifi bit SBaMfc&e, auf Skrfugung bed Sttinifteriumd 3U arldrul>e gebrucfte unb 129 sj>er-
ft
59<5 gf.
mod) ga^rctc^cre
cber^ettdbe^orben, bic etegen^eit erfcbleic^f, jur ^flad)t^it ben cbfafer iiberfdat, beraubt, unter fcbeu^Iicben
^infcblacbtet ober
mit fflfim
tvftidt,
mad
er
nt'e^t
mit
Sbcnfo
ftcb
beutlicfc toirb
bte roeitoerbreitetc,
liberal!
man
Flaren
^dmifebe greube
am &cnb
big
man
fieberlicbFeit cbarnFterifieren
*um
^rfdheinungen
ben Jpunbd=
erften SWat in
ber
mff$fti$m unb
m$L
WotttU,
eorg 3aFob cbdffer im ftonftanjer Jj?and" (Stuttgart 1789) unb mt // aOrc6 bed Sauner* unb 25etteltt>efend in cbwaben" (tutt=
3)?dcbtigFeit Fennen lernt 9iaci> ben efidnbniffen be$ 1745 ju Jjtlbburg&aufen ^ingericbteten @au= nerd #and eorg cbtoarjmiiller, toar feme
ben 5at>rtfd>cn
J^tefel,
gart
1793)
feiner
gan^en tnneren
Kv oon benen bic Unter= fucbungdaFten ^aarflrdubenbe Xatfacben ent^alten. in SSeroeid oon
fltnc cbattinger,
ba^ cbleiferbdrbele u.
biefer admdfjlicb
june&mcnbcn Mtoft
ber icber^eitdbe^orben
ifi
ber
ie^
bk
in
ibrem
#n>aben, SSatKrn,
Faum
acfcfen, Jjannooer
unb
geringer er=
audgebreitet,
ba^
00m
in
^ufammenrottierung
ber
Wlittt
Kduberbanben
otel feltener
mannd,
oorFommt. Rur
bed oorigen
Sa^unbertd
trat
bk
bk -Drbnung ^anb^abteunbStrafenoer^angte^u^eingef^ricbenedSSe^eic^nidber
^lattenrecfct",
bet alien
^un^e
vid)tct
bem
(Sobmifcber ^and), SKe^nertfcf>e unb Jpcfftfd&c %>anbc, oon bemn me^rere SKttgltebcr 17^3 ur\b 1764 ju Seipjig inge=
tourben, fpdter namentltcb oon
t^itringifebe
1758 -68 bie frdnFifcbe unb ^anbe, mtt grower ^u^n^eit auf. Ste^mann, oon ber
fKtrmte fogar mit 20 ^ameraben bic gronfeffe 3U
t&t-
bev
^efftfe^cn S3anbe,
bet ^eroor.
@d
flt
gan^en
-Seitabfcbnitt
gred oor
bic Slugcn
unb
93rebna unb befreite feinen enoffen ^rifteld cbmieb aud Sbenfo Ritrmte ber cbeele Slbra^am oon ber t^iiringifeben
dauber
am
in
unb
nacf?
bem
Sreigigjd^rigen tfriege
Stebung
unb 3toeit/ mtt ber bic fdanben im Sreiigj%igen tfriege raubten unb morbeten, ftnbct
iibertrifft.
Zxo
ber gu^IIoftgFeit
efdngnid ju @rogen=gurra unb befreite ben enoffen 9teffo ufieL SBdbrenb bed acbten Sabr^ebntd ^aufte
3. SRat
1759
anbe
man
^duftg nocb einen 3ug oon 9tauber=3tomantiF, einen oowiegenben ang nacb SHbenteuew unb rduberifeber SapferEeit
bod)
SBrabe, in J^effen
bk bt&
ber
1748 ju
lebendldngli^
mieberauf
gu
geftellte
3tnbread
toeniger
bmd)
Wlcn\d)lid>hit burcb=
fctne
einjige luSRfifc
beutfeben
ftige
ter fer
aunertai, ba er einmal
9>ferb geftoblen
S3auer eine
$ub, einem
em
unb
lettered
bem Sauer,
bte
$ub bem9#u(=
ftcb
oerEauft
auf
@o war
benbeit iiberjogen.
Sen
immer
ber
bte fcf>dbftc^en
<Er=
unb ju bannen. 6$
urn
bie
oerberbltc&en
Ungenritter
jufammen^ubaUen*
#en>or.
n>eit
rote fie
unb
unb
beroegficb, bartndefig
$an*
belte fie
mit ro^cr eroalt unb mit ber feinflen ihmfl unb 23erecbnung.
um bat Seben
unb
fronte
unb
turner
mabnfinnigem enu
felbfi
oer;
ftfjteubert,
fig oeracbtenb,
gedcfjtete
t>or
um
jeben 93rei$
fiir
bat
ifl, fo
roenig
ang unb
bem iedjtum
MM
fe
EDICT
liPt6lrtiil)'
jc.
uiife
mh
f
Herren*
uetMten.
HeflnM
tine
gcp fol<W
s
reiige,
jit
25Dt(!rfterf: Sottr(&lad9laub*Z)te6rrro9kt3fn)attidutiq ober antafhing Derer gRrnfcbrn Dbec<BAtecenaufVoft6eec*2aiit)umanbei:enrra{Kn fi>Ucn benen pewlidKii c(cecn(twld)e barmiber in ^>einiautmg unb*2ottcfcetMffen bat fdjarffcfte toerorbnen) unb nad) bcroant>tcn Umfldnbm nrit algen unb ttab nebft glubenben Sangen-Stmcfen aud) anbcren jum fdjtoctbabren Sjrempcl btenenbcn Tomsemra beftraffet toerben.
nam
SGotS SInbertC: Die inquifmo uber foldje SofSroidtfe unb cbfcbeuli^e 93trbtcd)fte folic Summarifd) gefubtet, unb allemabl bag auf ba6 aefdjrcinbefte binncn menigen SBocbrn beren 5obe3*Urtl)eiI gef^Uef, unb jualeid) aud) an ibnen cxcqmret roccbe.
SIn$ab(
(icb
ber^eftalten
kfeWeumget
racrben,
93or# rittc: anb^@trcid)ete, giqeunerc, boft&affte ftffiiggdnaftt obet anbeteS crren<iofeg efinbel (roeldje fhb ju 6*0 obet toiet ober in groferer gufammcn rotten, aud) mit SBaffen f TH*fu]e!en, obec anbeten eroebt berfeben (mb, unb foldjcti* auf Suruffen, nid)t alfokibe ban fid) abroerffen, noc&
lOord SSiertC: Diejenw son foldjem rudylofen jufammen fXottintn (wefaf in biefer efajenbeir nidjt gleid) auf bem <J>Ia& tobtbfofen toiicben) Men je* bannod) bee 2obc&@traffe nidjt entsrikn fonbeni nad) ibtrr (Srtappun^ (menn fie aud) fdjon feinec anbercn TOiffctbat fdmlbtg rodren) ;urn al^en gebcadjc,
,
unb
mittelS
bem tcan^
-
l)tna,erid)tct rcerben.
SSotfi SutlfftC
tet, ober fonften
9Serbiid)tig,c$ ffinbe!, fo fid) einjriroeijfe mit SBaffcn, ober Stuppmeiffc obne SBaffen Beiretten laffet, mit einec Galereibmdjtojen <Bttaftt auf 25rftumjen unb in 3ud)tbdufern ol)nnad)fid)tlid) bele^et toerben.
folie
93otf
KbStt:
fo
man
bri) foldjen
Anruppininijeii ertappct,
SSecbretbenS
ubemmfen
roikbcti,
MZolM<Utt(d
u ettoartigen.
unb jebe anb * 8tErid)ere, ober vagbunden , Sicjeunerf, bofiljaffte #?ufrg4dngete, obec bie fonften >ecmt*log unb ba$ fd)dtffcfteUerfQlart, gefdnsiidum^ocjen, unb (ojjtie, bagfelbi^e in cinem anbecen 03ecbce4en fd)ulbig ^cfunben roucben) jur Galcren* ajejiunaS* obec 5 3ud)tbaufc^@tcaffberbammft toerben.
93or$ Sicbenbc:
llebevbaitpt alle
berbddjtia, finb, follen auf
SJort
3l(fcte
egen
bie jenuje
abec
bep meldien fid)/ nebft ibrem lanbftreicfeecifdjen , mupiflen , unb ^erren 5 lofen / aucb t)ecbdd)ti^en Seben&3Banbef, nad) diifefter ti:*ti^c, rait Oalgen unb 9?ab Decfabrcn roecben, rcieobenim Scften 9lcticul oor^cfd)neben iff.
\w$
58or^ 5?euntc:.(Sine afeU&t Io&f^trafftfoUe ant^i ho tct ^BU&ft-Uttftrrun^nnte Wtoaffoabt Mrct tjorfatcf^cu ^rcp^Pccnai-s^aionru, oollso^cn tuetfen an &icn fefcon tinntaH mUraupcniio<l>lagSBei(gtfn, o^ (BebronDiiwrrftdi, uu6 btrcirtf tjittBurcij Bci tcangi Srironcmgrtfii, fo |i^ Dtirauf ta i|(tci vagabundeu boliftafftiu wiD ua&a^tujcn C(btn^ s 3iin= Dd uirtjtflttH'd'cct i}i\ba\, foiiMM Dabet? utrbKebcn (int). Q3or Sebenbc; elrijc flugpfncnUiitfrtbincnmitDciiic ?5Ti)rB:9?iiub:un^f>ifbS:@c)1iiDc[ cmen bo06nfftfn3ufmmnfnfiartfl f>atlcn,o&cr (fimc UuffrfcOidJf macfjetcn, oftfr jainjJtflufii LA&-6tcljitn ^atbunoanfcblngf attbeetn, o&er an DBtw gcflobffntu @dd)cn Xftrti nt^mtttiL cB:r ffibiftc teetborgea tjiflrni, unD dec DbrtgftU nidjt ttinilflcri,oD t>on Dcmt 2tufcmhair&{j tcriRunbcrun& 2>itbl flute 5BtlTrf^ffi (jflttm, unb |l< ebfiitrcMiauS b6fttab|itftt, McObtitfcitB^l anittgrtfrit, oDec folcbtu iUifeincc&miCcrf?lttt) cur^t)eltfcrcii nnCjiit Sluctjr beforberlt^ GaUre, Qbcr ju finer I'ouiitgtii Gaktcti* mi* ttdren, obec ibnen bitanfltt ftbfltftbew tretffuna. unb wfoiftunfl ctrat0etnii (tefc fbiicn jumjobt/ ottr, nad; betoanbten Uinfttocni jur
figen
unb
Xo&c-flleict;cu
tmjfc wrDdimuet
tverocn.
ruajfofc gjiorb* 9?aub- unb- ?>iebc= 23olrf fommt feme Ortb ftinrt aafcntfMlW bee ObrtflCcit toetotfeuba^en , folcfir^ aiit^ Silfftc: uhtna.ra, foUe betitoieniaen (nje^c ba garget gotten 40 bid jo. fl unb rut bit SutDtctung nut uon tofuif barauf timicfanacn win ) fltfobalbc, niit jMmatyiACf Swftbwttauna ityctt Ntbiwni, fup bit Slnviflc unb (Jntbcctunv\ luitbuntufcbifDbctfr gtllltn, 10 aue$ io.fl. jut Remuneration tetceicbet merben. gen cbee ci'ujclcu foiicnflefAbrUcbennhbunbdtijtificn ^etfonm,
Q3ot^
gerineien 25daren, 5CUBpc(td=3>ieben jc IbQf bcttf be< 5B0C^ 3tt)6Iffte* ^n^ttreffwm frcmbenunbrin^eimirctcn^ettlcrn, Coiicaensgammiern, ftatiftrttn ebcr dngtcm intt ^nbr 1748. wcbl Mwrbntft ftrcn^ unb flcmeficn tooO^ogen roetben, roic Nina fotbanc (EbiurMinD DbcrStbamfc&c gniKinfamc l'anai -SantUon au0 iiba* fund in bet Jffnfi* Panal- Sanaion 9ca,ennjnrtiflen ufltjereu PocnaUEdift jur futtpabreuDen SKiet>tfc^nut ju nebmen, alU 3Ronat|K cimnaty be? alien euieinbciten abi baupt in nUen tbrcn often unb SJetfugunam nebft bm fltnaneftt 3" **> gnlcren, nnb fta) barucieb in jeDen SAUen
WW
m'M
,
eaiibt*fWenK nucb cburtbf ifiin, mawrt, usb ubcinc 95efebW&a&ere toer&en auf barf naebbtfict (i<5fte unb ern(iba(fte(re ^iccinu auerniabnaauf toerbacfttiften uno bofen fffnbeiS, rctenuob beren g3ert>cckrn dufffTft naebt^ |RMn. in ibren lmrt= Luftnden D(ef*tiMeffnStrftfiw, ?rfolftuii, unb cjtareiffunfl be^ ren lofen jpdufcrn, Blublen, $>utten, unb feoffeiuc. numnbUuflfer 9*tau in|Teu, fcnDera fclcbe jniu bfrerftra uno tuft uber l7c fttwyiiaS unb iDiirefefuebuiiqcn berer'Selbern, SSalbctn , ctjeisen, foUen ibcct antaen unb icuften entfefjet, babent* eutneuer gjcrbacfit berBoc irjuet, flilciiiflbl fofllcicb 3u wibecbohlctt. icjenigc , fo fic^ button mutydfita
0Sdc Dccn^ebenbe
ailc
Seamte
hutf In bentf
nubaltfuenVotf^tiift,
9 ten
traffen beleget ttetben. bamffea igclb^ unb . cuirt> toobl no* NAtfltem Ptmai-Smaion bcftintmte general- ttnb*9Cimtnfainetrfi(ftiugen, bitfefoUen, itaefi ber aOfta 2BaSanliactbieinberobfrmebnten2burunbObeti9?belntTe6en 5^otS^Rierhenbe' allana^l upn beim rev^Miiiiari mtt.angeflaiiflen, unb butcbfoWrtna^rruefl^UHtcrfiuCet wctben. Sgoarumjtancffurtbcai friflftfrrtafe$?t, ojft abgebalten,
?ffi wo
beivcn
tici)
mtt
Mann 7 63.
^^ g^ ^ g ^ w jj^ &
t
r||
Idtbc
LS.
O^aci)
LS
LS.
LS.
LS.
LS.
in s7eurn6erg
ftral)l beleud)tet
si
Sag
unb aU WorifcbeSrfdjeinung ni#t wegauleugnen tfi, obwoljt e$ tm= mcr im ginftern gefcl?li#en f>atte unb nur t>on etnem grellen $id>u
murbe, menn e$ gelegenttt^ ber SufKg gelang, ben
prefer
tpegjujieijen
btteb ntd?t
unb bag
93erbrecfcen
bfofeufegen.
aber
wax unb
bag
man
We allgemein oerbreitere @cfnt>dd)e unb SBhittoftgfeit, an ba$ @an$e ber (Srrfc^einung, fonbern nur an bit
ber ntbe<fung beleuc&tete ^injelgruppe
com
grellen cblagli#ce
man
mit ebenfo
oiel
frommer
fttt*
oom
(Jrbboben oer=
tilgte,
unb
ftd)
bamit
abgetan feu
jebocl? Ijier
unem>dnt
ber
iiber
bem
bit
fuboflltdjen
in
granfreid),
wo
1621
1623
unb Grnglanb
man
aufge^eic^net finbet,
tft
ber,
acbtunbbreifjtgften
Seben^a^re
fn'ngerici)tete
auner
om
SBilmot
licfjen
bie
23anbenmtrglieber
t>erpflicbtete,
aU
*
*
er
ganifierte.
lautet folgenbermagen:
1)
3$
fdjwore bci
bem
ge^orfam
fein
will;
$ameraben
drift;
Ijier
in alien u)ren
obcr
an anbem
tunben,
bti
ag unb
SRac^t,
Sln^etgung,
meine ^ameraben
niemald
in einiger
efa^r
d)en Slnjabl meiner egner
tot
92
ki>
niemafd
t>or einer gtci=
93
unb oon
einer ieffener, t\*
^icarb, Sdoibtd,
ftfeben,
Damian
Jpcffd ufm.
unb
auf ber SBa^Iftatt bteiben mitt; 7) &a roir einer bem anbern, er mag gefangen, Fran!, ober in eincm anbern Unfafl fern, btffreicbe
id)
niemafd einigen
25anbennamen unb
25ejetcbnung
fcatte,
mie
3. 58.
^oin
$\if,
munbet ober
tot fjinter
mir
laffen
unb
id)
in ber
#dnbe ju
ge*
menn
gefangen merben
foflte, id)
gingen
je
bie 23eaeicbnungen
93olfe
au$y
menn
ed mid) aud>
tcr)
mem &ben
biefen
entbedren
nacbbem
bei
Unb moferne
baoon
Sanbjiricb befonber^
unb
unb
ficb
erfldren,
man
t>on eigent=
SBittiam
Jjotfrjbat),
ber
man
fiein
anbernSdnber^namentlicb
finbet 64),
Qa$
fur
bm
obmobt
man bk
feinfie
ungiinffrge terrain
unb bk oielen
bk
praFtifcben or*
cm
beftdnbiged
with 3
C1=
men
emeingut bed
bifjiplinarifcbe
beutfeben
aunertumd
atten
ficb
unb
in jeber
jum
nicbt ju erFennen.
^aum
finbet
man
irgenb=
man
einmal
bk pur
feit
1790 Faum
ein Sttitgfieb,
ba$ mcr)i
unb bebeutungd(od
SOtitgtieber in
@o
im
er ,$wx*
ocr;
^u Slegierungdrdten, ^)of=
roobl nur eine blo^e DZacb-
bnd"
er
murbe folange
raten,
jebocb
Hi
marb, ober
abmung
Hucb
in
^tuntv
mar,
bie it)tt
fonft befeitigt.
Die SSanben
fcielten ficb
$mar
bk
jufammen,
$at f
Haube
JMafie geboren
ibrer
bk
^befd,
bk
Slnfiibrer,
'ooiU
jum 3ctc^en
aU
ben
bk
bk 23anbe audetnanber,
ctnesS 91i=
(Sad
23recbeifen in ben
um
gen
col
in neuer
311
gdUcn
Epithe^
man
gemefen
fie
fein.)
3ur
%mv
bem
Sift,
cbinberbanne^
nennen
nfimlicb biejenis
gen,
bk
3Wann auemittern,
i^n
g&ef anbringen, unb obgteic^
fie
94
nid)t
mit
in bie Slffore teen, bocf)
ur
fjoren
bk SSeteranen, Kduber,
unb mit tym $u
bie fafi
>ef
ftefcen
Sfambe beflimmten
Ort
retfen, ber
ern y bk
* toffe
bk SungenS. Siefe finb junge lieberlitf;e Surfcfcen, bie fid) in ober bem @ef ober ben bet bem ju betfef>lenben Dtt auf^atten, unb oon angeroorben daubed Seteranen nur $ur SuffD^ntttfl beS einjelnen
unb
nacf)I)er
man
nur
fie
SBegiinfligtburd)
bk
glanbern
man
Women
ber Otieber*
unb bk
fief)
Mb
ampfe mit ben icberfjeitsbeljorben, balb Ijier, balb bort fcaujle, an einem >rte oerfctyroanb, urn an einem anbern tcett entfernten rte
energtfe^en SBerfolgungen beflo unermarteter rcieber aufsutauefcen, bet auSeinanber flog unb fid) balb son neuem toieber jufammentat in
biefer ober jener
hi*
na$
U$
fcintiber,
balb in
9Jari$
unb
unb
aiuricfe,
Mb
in
amm
fie
unb
Stoln, balb in
2tneba# unbonaun>6rt&
fefite
burd) bie
unglaubtic^fle Sfi
unb
SSermegenljeit,
mit ber
bie
fitljntfen
gufammen^aufte.
unb unge^eure @cl)d?e erabe bie tntenfioe ercalt unb bie numertfclie mitt
auSfufcrte,
.1-^
i. L^Ji-i **
Ah
-i?it*it.wc
;
won
ii'.'.i
j't*ir ..I.1M
im%-
M:
A i^ti :h*'b?fi}i
ii.'|;'i-t)
ife^t
t.'U*.j
^Vfm $*$&&
baftefcenben QluSbreitung, btefer tine mit einem ^auberfcfclage fertig bed 3tdugortbilbung gefc^tltdjen ber 23anbe, gibt ein 3cugnte t>on ber bertumS, unb matfyt jenen mttftfefcen SJolftglauben begreiflid),
bie
feit
Sa&r&unberten
begleitete
unb
in
un*
fceimlid&er SBeife
anfing, n?o
bk
0tecl?tSpflege
au^er
tanbe mx,
fic&t ju oerbretten
unb
3Iuf
95
bem
^actenmof tgen
berttjatb
an-
tunben
am
gufje
emed
Ijocty
25er=
bem
uber
ba$
romance SOTaaStat
Canton ben Stamen
mitten unter
emporragt,
tiegr,
m^tgrofe
on bem
Ijatte
friebliefcen
frommen anbberoonern
aerroorfeneg gftaubergefinbet
Jjier
2BaS
fic# erfor,
mar einegteilg
be^
bie
Sfitric&er,
3l(idr>fcr>cn
unb
in
roomit eg t?on
einem Stgtrifte
bem
beobacf)*
ber^ufams
menflu
bie
einer S)?enge in
bem ?anbe
umljerfireicf)enber Jpanbetiuben,
bte in
ben
crflcn ^etten
nur
ein
Seute
aU
bit
Oiaubmet^obe,
fdjieben roar.
bie
Die alten
gum
griffen btefe
ntcfct perfonlict)
mipanbetten
fie nicf>t.
bag entgegengefegte.
genber
9tocl)t
nur fonnten,
gen mit
bem
pur con
ftc^>
ju=
Sift
riicf^utaffen, nactj
bem
23etfptet
gef$aen in bamatiger
in
me^rten
einem
SWann, ber
lebt,
in ber bortigen
egenb
unb
65)
SBetfet II 51Ijat 26
66) Sic efdjidjte ber SWerfener dauber, ber fogenannten Socfreiter, Satlemant tn einem
25ua)efcr)fn, bie 9)?erfener otfreitcr beg 18.
be^anbelt
a3etriiger,
1687, 93orrebe.
ben ebanEen frim, gen
t>eriibt
fie
y6
aU
mtt unrecbten Sin*
^
gefjofc
Sfbee,
man
ifjm crjS^ltc,
nad)
bem
am
ben.
anbern
acben
ndmltcb in
bem orfe SSJJerfen, bet btefem ober jenem Unbegreiflicb mar t^m bit efdjnnnbtgFett, unb er
unb
fietf
gefeben mors
glaubte nun=
met)t feft
an be$ atane
tin,
SJRitnrirEung.
ba$ trgenbmo
tin
marten
unb
retften,
ofme
fid)
bk
guforfdjen, fo fdjnctt
wobin bk
SBaren
pflegten.
ill-rwAia
>ftike,t
gn^tf g&Vt.
fo biente
bk
@efd)td?te
bacon
toar
25eroet$ t>on
bem Spiel
t^m
fce$
Xeufeld*
Da
um bem
bet
bk
erfctgtc
^)^antafie ein
au6futjrlt$e$
emalbe
fo
ermorbeten $6rper,
e$,
oerbdnben
fid)
bk SKduber tmt
Etnem
grdg=
bie
ausfufcren.
jeben
man
fd>mar$er jotttger
bem
gu reiten pflege,
um
mit,
roett
Sfteiteret
3n
taufenb
'3^c. IflI-|.'r
.ftii'.'HS
i
tix***
..
efd)id;ten t>on
bem
bem
bk
fc^aueritcften
nbe
unb
toett
umber
bk gurcbt beg
SBolfeS,
ie(e
n?ett
entfernt
maren gu
tyr
tjerfc^euc^en, borten
bk Stduber
cbanbgemerbe 3U tvtibm,
M^nbett
t>cr=
unb
fucbte burcb
meljrte trenge
Otac&ficfct
91
nacl?
tvk ba$
fajt
iff
jebe$ma(
Spoken
U grower
fie,
unb
nrieber
wborben
unb
SSerfjaften,
Eein
eine
gan^e
Sfteifje
unb
Zob
SSirft
man
man,
iiberfteigt 35te
SDi*
beftimmten Slnfiibter,
Sifeiplin, Suftij,
ifcre
eigenen ijenfer
unb fogar
iftre
etgenen
21 biefer&anbesonXeufeln^umXobeunb
bie
2 jur aleere
t>erurtei(t
93anbe
fcaufte.
im 3nbre- unb
Sotrebepartement,
cjrtfliertc
bk
nicfjt
minber
fc!>redP(tc^>
3m
ber
SSarbepartement
feme SKacbt $u
unb
b(eibt
cberfte
nicfcten.
taatggewalt
i^rc ^ufluc^t
na^m,
um
bie
Sftauber ju t>er=
cntfc^>foffc=
Ser
$>rdfeft bed
SarbepartementS
fc^?etnbar
fyattt
einen
@emein=
be 3(up$ ^u locfen
bk Sduber oerfammett maren unb ber SBertraute fid) murbe eine unte an bk SKine getegt unb ba$ J>au$
fprengt giinfunb^an^ig 9lduber[ei($en unb
Siduber fielen babei in bk Jjdnbe ber
ftinfjetjn
^alboerbrannte
@erect>tigeit68).
3e
322.
fg,
U1
98
aufammenfjdngenbe
tfl
fo ftarFen
99
man
cine beuttictye
eg aufjerf>a(b ber
fdweigfamen
Brdfrfae
Hamburg, 3aEob
^arifer 3oniFen,
2ev>\,
fieffel,
bem
^arifer SBoIff,
bem
3an
bm
minber
intcreffant
tft
tie
jumeilen beut?
ufFinb,
@rup=
in
3>a$mi beg
fpdter in
^anbe y mit
unb
jenen in emeinfefcaft
bem ^aubertum
ronningen,
unb
befdjrdnFtc raubcrifc^c
3&
bk
bk
bk 5lamen
aU
3o^ann ^rurfmann,
ber SKofel
^>einricb
?)o^r ufm. befonberg berftdjtigt roaren. leic^jeitig trat mit ben nie=
ber(dnbifd)en 35anben
Dina
bk S?ofelbanbe an
bem 3aFob
SKonfeg
dfcnu'cbe Srfcfjeinungen,,
unb
bk
$rinFof
bet 56ertrict)
am
Subwig
SD?ofe=
bac^ fcenwragen.
SKofebadf)
unb
@#in-
et>i
3an
3an
unb befonberg
aug Suben
So^ann 1802 anf bem cbaffot ftet, tfi etne ber ungefjeuerlicfcfien Stdubererfcbeinungen. mar ber ofcn n?o^l^abenber tern in @d)6nau, Canton St^itibaO) im ffl^cins unb JKofelbepartement, mad)tc feine tubien id ben <&*3efiriten in ^opf
erfl
war
am
17, Dlowember
&
SSrabantifctye
jum
fid?
groften
SSetl
SWunflereifel,
elteriicben
Sfatett feineg
beftanb,
unb
aucty
^ermogeng unb
menu
aucty
ntctyt
3uben
befanben.
3n einem
$er=
$eictynig ber
aunern 32 3uben
eftnbelg
V
jum
unb ju
len beg
Sdubertumg nur
felten
oorFommenben
fc^eulid)en unbFalt=
bttittgen
Srmorbung
eineg
unb burd)
btefeg
Fnec^tg,
bk
bei
lanb geoffnet
nur
atler biefer
eine
Don ben
beren
5Kn=
Die S8erucffid>tigung
Umftanbe
macf)te eg erFidru'd),
unb
ciner
0.
1.
59.
oertibte fie
IOO
3m
2lnfange
fenbe Suben,
bt6 granFfurt
unb
befebrdnfte ficb auf ben Fletnen 93epf t>on rier unb 9)?annbeim. Durcb We 23ertibrung unb SSermb
fie ficb
unb
^)eter(^)eter ^etri)/3o^
bann
3fofjann
$lida$ Gutter u.
aufjuweifen.
eine
5Sen=
unb
tm
SluStaufcb
unb
in
immerrcdbrenbem
2Becbfel au$=
bte tin
unb jutii^
ganjeg
Stdubergruppe gefcbloffen,
befonbetS auf
3a^
auf
jebnt
unb
bartiber
bem
Umformungen bemegten
wie
fie
2m
lanb
ber
Xat
um
fie
unter alien
mm
baben, obenan ju
fietfen.
ie
roar bie
Smpfdngerin
@aunerFunft>
(hbgang
fortfebfeicbenben
3n
man
iiberatf
ba$ v>olU
unb 2kr=
2lu$f{ifj=
unb
bit
unb ber
gormen,
if}
bet
jebem neu-
mporenb
ug
mtt ber
Stduber
@o
mie 3.
93,
5Wanne
Jtiebticb
1,
Jpotjcrlips 2,
Cramer
TOattf>e6
gen
3,
cit ^raemer 4
^upfcrftid) auS
fonft febroer
bte
bem 3^bre
1812.
um
burcb ibr
SBtmmern
mit
?icbt
^ltern^um
70) SSecfer
II. II.
71) 23ecfo
3n
ntc^t
ja
101
breit gepriefenen
mober*
als
nen JmmoniSmu6
geringe
>Jaf;l
biefer
ne
gqte&ung genoffen
atte,
$um
unb
S<r)lcn burfte.
man
roft
bem
in
2lu$brucf Seflias
(Mldrung
man
ndmlicb in einem
fobiftif(*cr
@efcWecWau^f*wetfung.
tmgen
alle
fid).
ben Stdubern
fcielten,
$u einem anbern
n?enn
Umgang
bis
SSeifdjjldfer auf bem 3n alien eniiffen, fo aucb in bem ge* jum @M unb gur felbfteigenen &ernicb=
^ranntroeingenug, ein
bejeicb=
aH
ibnen au$bra*
cben, ia fogar
mancbe
Sftduber
im
unb
^u=
geliefert
nmrben.
@o
5.
bk
jf>6l$erlip$, $iel=
fie
in einer
ucbe
cinen^rugooll^ranntweingefunbenunbou^getrunFenbfltten/inftnns
lofer Xrunfenljeit
oon tretfern
iiberfallen
unb
arretie72).
Sbem
forourbeberberiicbtigteSDJorbbrenner^iorflin^runfenbeitaufbemSBes
ge nacb Berlin in ber
Dkcbtsom
in
29.
jum
geliefert. 2tud>
$fi\xt,
rclman 2lctenmaige
bctbanbm", . 250.
102
Jreubenbdufern
etn 2lfn(
IO3
1798, aucb nun, unter etfrigem 25eiflanb ber fran^ofifdjen enbar^
ju
fucfcen,
^ampf
2Iufftcf)t
bem
Serbrec^er ficbere
ttyn*
fct)on
J
3n
gemarfjt.
ie meifien^
ben fptelen
91ur aug
119I unb
ober
79 8
t'brer
Sjiftenj
begreiflicb
unb ungebunben
tm
&%
roie $. 35.
Sa^men
Men
unb Xreiben
rote
oerroegene
)ie 33orfie burcf)
mann, ^(oftermann
u.
a.
jerfprengt
S3er!auf ber gefbfjlenen acben unb burcb t^re maIofe otleret un-
3an ^osbecf
tm
Cramer, Sobm, SfufV djroarj unb imonW, jur uiflottne, fecb^ anbere SKttglieber ju fcfjrceren unb (angen grei|>eit6ffrafen oerurtetlt
fern 25ruber
granj tm
#aag
geljenft rourbe,
801, ucbbonne$
aug #er$ogenbufcb
eiligfl entfIof>en
gefommen
rotrt
roar, in ber
Hamburg
(3obann cbiffmann) unb 3oanneS SWuUer erfl 1802 bmgeric^tet 21m 21. QlotJember 1803 rcurbe ber <3cijinberlj>anneg mit 19 S0?tt=
gliebern feiner 23anbe in SRainj guittotimert; 21 anbere SKitglteber
nacfi anbertfjatb
3abren
ent;
larot
jeboc^).
)ie furc^tbarfie
ar=
tm 3^re i79^ti?urbe
bie
^)o%i
$tU
oon
ber uttfotine
uberfaUen unb
nacf)
ebenfo oerffacbte j?ecfmann in feiner Sfcbe an ba$ $olf t>om Scbaffot fjerab bit 33orbetfealg
benmutigem SBiberflanb
t>on
einem SSolontdrFommanbo
in
iibertt)dttigt.
bk
Urfac^e feineg
Unglutf^). aS
rei=
$roet;
bk tyanhz
berSuflia.
man
jeboc^)
bk
Stofjeit ber
dauber drger
bem Sertun
bag
man
aber
3a!ob, ion tm, SKafcfjoEer entFamen nacb ^artd. Die 25riiber $do$*
beef jogen ftcb nacb Jpoflanb
nicfjt 3tt>eifcl^aft r
rot'fbe
unb Seutfcblanb
reien fcincn
foment
3ab
um
*>
en
dauber jum
9tacb=
t>ottfldnbig au^einanber=
aU
enbuty,
bem na*
mit
3n>ei
bie SKerfener
ienem me^rid^rtgen
anarcbtfltfc^en
umuft
in biefen Sdnbern,,
)t)ertufcb r
Salomon
23acba^
tm
$Jtax$
unb Yemeni
t?on
am
iiber bie bcriic^ttatflcn jiibtf^cn
18. Bpril
i79 8 $u (5upen
bem
aimer unb
pifc-
Ui bem
StcFen
60000 granFs
einbiite. S)er
406.
.
@, 354 u $55.
tm
turm genommen
104
a$
>e?
affe
grembe unb
Stctfenbe gc=
ftc^>
unb
unb
Jpeffen,
er
murbe batb barauf megen bee Supener Stan* be$ an fetnem Jjocb$ett$tage in Brabant ergriffen unb entbauptet.
morberifcbe Jleffel
gbenfo
)ertuftf> in ftitttd).
Sic
#otfanbiftf>e 25anbe
mar
grogem
@e*
tut
1800 mit
fieben Jpauptrdubern
im Jjaag
mur;
iifc
Die
t>clltg
C^a&n
C%4r*s
engine
Sflitgfteber after
genanntcn 25anben in
fwaayn/^fe*
2Ue/z '}
Serf
-jde?iyu-n.
unb Sufielborf eingefangen unb grof$tentei($ fctngerid)tet Bte ffrenge 93erfofgung ber 9taubet auf bem tinhn Styemufer fyattz far bte betreffenben egenben, mentgftenS auf einige $z\t, febr
beilfame oigen. Defio fcblimmer
mar
eS
nun
?Rf>tin$.
unb fanben, ba
ficb
am
balb
unb
am
tie-
um
atler ge=
fprengten
fer nacfc
ber
25.
bicarb,
Da*
mian
3ur
^effel,
3an ^oSbecf,
5TOaufcbe
SWei>er
unb
@a^
leijfer u. a.
nun and) auf bem recbten D^beinufer bati ganje Staubertum eine grofje gemaltige 5Waffe bilbete, bte fid) iiber
inntge SSerbinbung^ foba
.lSR
''.-
lA
ganj Seutfdjtanb
io 5
tabfe
Wen
fft5t
t>erbreitere, ba fid) ju iljr ode anbem erbere#eri= glcmente aus bcm gefamten euifd)lanb $u einem grogen be=
rcegltcfcen
an^en
unb
ttga$[tev
Dxt einen langeren 3uffoc&tSort geroabrte, ober irgenbein nom= fjafrerer dauber ber Hemcrcn ruppe feinen 9*amen fie$. o
man ben $>icarb, ben Jpampef ol micfc ate Jjjauptglieber batb ber effenbifc^en, barb ber Weumte&er 23anbe. gbenfo befanb (it* @cinberanneS haib unter ben 9tewmebern, balb unter
fiefct
fewer
eige=
eer in
unb bk ebriiber parting; aucb Seug unb auf ber buffer gurt, tytttt Sprung bet
Jpeffel
Stolen
immer
nrieber in
bk groge
S3er=
Mb
rup=
pienmgen ausltefem
>iefe StdubcrmafTe rcurbe aber nod) gefar!i# oerfldrft bur<$ ben 2Iu$bruc& einer bebeutenben 3bt$a$l Jpauptrauber, btc fen 3ot 1798
ju)aben imDitfenbutgifcfcenunternommenen
natfy 2Befet oerurreilr rcaren,
fid}
ju ifjren alien a=
ifl
in mefcr ate
bie
oftbar=
rucfmann
ricg$unruben
Saben
ber
gebratfjt
SSermogen $u fetnem c&rciegeroater 2(Ft$ nac fattt. Die wfuc^teften unb gefdbrtic^fien sReumie*
unb bk
tfrefelber
\id>
gufammen*
^efjel
Wrung
Samian
unb
ari ^ecfmann ben Stauh gu tJottbringen. Sag gefiiirmte J?auS beS ftt fanb fid) leer, bne rceitereS ftumten bk Stduber bag ndcfefie
beffe
lief)
#au$
eineS
gmne^merd y
unb beraubt
ubernmlttgt
KMjug,
unb
bei
rourbe. egen SRorgen begann ber 2age$anbru$ fanb fic^ bag bieSiauber Ui einem
oerfeblt fatten
eg
unb
in
Daben on
dauber
miMx
umjingelt
^ampfe tuurben bk
nac^ Diflenburg
unb
i^rer groanjig
unb
t>on roo fie,
106
na$
SBefet gefii^rt,
wie
entfprangen.
2llle
reuel unb
im
mog-
nod) furcljtbarer
unb
ga^lretc^ercr 2Betfe
fobaf?
Umftan?
langen
be$,
bag Sfteutmeb,
ftefceren
gteicfr
Scfbrotfj
fo
unb
fertigfett,
unb barauS, bo
pflicfjtoer*
won augen
Sduber gemacbt
beffen
teils
Umgebung
te fie
tete jerfrreute
etn.
fid)
tiefer
nacl)
&mge
2kr*
binbung.
ne
ifr
ber
treicr;,,
ben ^icarb,
Simon bem
an bem Staube
einem 23anfier im
9flimfterfd)en
ne^men
taffen tuollten,
3teit)c
egenb beging,
mit
bie
um
roieber
in
gleidjer
SDiun^e
unbeKmmert um bk
einanber
brad)ten.
efafrr,
Uibz
rioalifierenbe
*Parteien
$aum mag
ber
tvotyl
Sduber
treffenber
cfcaraferifieren, alg
oermeffene flber-
/ /
ifeo cute
ae/cu*A
mut.78)
35on ber
76)
QSetfer,
fo
77)$Becfer,
78)
S3ecfet,
@. 355. . 357.
cine Sttenge Sftaubereien 79)
(iefcer
107
R* tm
3afcre
auggeubt, big
1801
&ie
aufammentaten unb
gemeinfame
energtfaen
8anbe 309
iiberatt
fid)
2Beg
unb
ser*
Wwanb,inbem
teilte.
Jpannom^offtein, Hamburg,
na#
spreufjen
unb
9)olen oer=
95on roeld?er
atter 2lrt in
erflen
beutfcfce Sftorben
bag efinbel in
atte Sreifc
ju bringen
bason befommt
man
man bie9k$ri#*
ten
unb
$er$eitfmiffe t>on
@#roenEen,
Jjamburg, 2itbetf,bem
1802-17
be*
unb
ftecfbriefitd?
3172 Snbbibuen
man
oiele
franjSftWenDffupation mit
SSanbe
1
oon
am
21.
jum
in
bem
unb
bem
fteben Sftitglieber
nacfy Jjolftetn
2ubed? arrettteri
fief)
g befanben
SKicfcel
barunter
amuel
SDlofeg,
einem
2Birtgfcaufe ju
aljburg
in
60-80000
t>ertat, lebtc
ulben
in 25anfno=
Siibetf (0=
ten fta&I,
Sregben
181 2 in
gar alg
bertiefctigte
3tduber3o-
^anneg
Sejjn,
in feu
360ft
f/ 2tpI)abctif<^cS
80) t>ri|}tfm,
gSetjei^mS".
1
jo.
nem
ben, obmor;! er at$
io8
3a! ob
Jpeinricr;
2offel^anned
2lndbacr;,
IO9
3unge ober
Submtg (2ub*
SMuber
ffctfbrief(icl)
no# em
bie
(So^ Sal.
egenb urn
unb bann
nact)
nng gunf), Conrab 2Infd)u^ ber ?umpen=3op (3o^ann 3uftud icg), ber Jjeibenpeter (^Jcter orjel ober artner u. a. aud$eidmeten84). 3n ^ieberfacfcfen, nomcntltd) an ben etbufern, trieb fief) X^eobor
linger (ber Wotie, ber groe
23rabanter fttegen
fcer
SRajcr,
<Stal=
ober Siagbeburger
Cad) mit
fetnen
Suboid, Ceil,
9>t)nbrarj
unb
ber genannt,
efeden umber.
etne groe
3m
35raunfcbn?eigifcl)en
3anbe urn
fid)
2Mb*
*>efTe(,
mann,
unb Samian
grbmann mit feiner 35anbe r foroie 3ofepb 9tamme(dberg unb 3afob ge^mann (3afob 33ocfenr)eim); im Weber^effifc^en, ^)aberbornfd)en unb Sippefcben 3^ig 2Xutf (ber alte 5Wucc\ au* 3^9 @*nut) unb im ^effb ?et?fer ^otacf, Uibc Dflieberidnber unb gieuroteber; ebenfalls
fdjen SDJenbd ^oiarf,
murben con
bamaligen
3m
im ^anauifdjen unb
gulbaifcfcen
udftnb ^5of
Ben^etm, ber fd)on hex ben 9lieberldnbern eine groge SloUc gefpielt ^atte*
in ben benad)barren
egenben
3n
im
Ijaufte bie
fern befWjenbe Q3anbe bed Linton Ceil aud Quirnljeim bei ninftabt,
tm
Sraunfdjroeigifdjen, q)aberbor=
aud>
35artr)et 33artf4>,
Linton SReiter
unb
guibaifefcen, in Cur^efTen,
tm Sarmftdbtifdjen unb
bie
SBeffc
Sa^ren
%'eber^effifd)e genannt,
bie 25an=
Unroefen ungefibrt
tm
roeftlicfcen
Deutfcfc
im
^effifdjen
unb 2Balberffd)en
fanb
fort* 2ln
Conrab
ebenba bie
^ufammengejogene Stduberbanbe,
Cramer, SKanne
cr)er
im
furdjtbare 35anbe
Cramer
tragem
ebrubern
Jjeinrid)
unb Sietrtd)
^)i(gen
tjeryortatenS3).
@efd)tcbtc ber SECetterauer
meitem
grofjere
unb menu
maffe
bilbete
uftc.
3onas
lie
bem
9tf)ein
2((g erganjenbe
ijt
gortfe^ung
ge(bfd)er
3ung
unb tolmann
oon
SBit^tigfeit:
23altf>. ^feiffer),
$lbam ober
dttefter geibfdjer
3ung
bem
(3or>.
2lbam granF)
terau, in ber fid) ber 93olenganger /panned (3o^. Wegener), ber alte
armftabt beftnbli*en lieber be^fetben" (Da]cm(tabt 1814). Diefem 9Ber!e fmb bie 95i(bntffe uon ben ad^t Jpauptraubern ^eufiner, ra^mann, Olupprea^t,
Ci^inger, (Erbelbinger, ^afa)er, 2Bef)ner unb 2et)n beigegeben, ton man bei rot= mann unb tyfifter ebenfaDg folct>e Portratg finbet. 93gl. auO) no4) 2lnUageur=
82)
gSriO,
f/
2lctcnmagige mafyxifytn" . 466 fg. 9Ictcnmatge efc)id)tc ber Dlduberbanben an ben beiben Ufern
Jpeibetberg J812.
83) 2. S.
^Pfifter,
steil ber
beS Wlain,
geriajtSbof beS SSSerrabep art entente inUnterfua)ung gemefen ift" (Warburg 181 2).
unb
3#orbbrennerbanbc
Jg>orft$
no
ttt'eb
tfurmarf
bte 3ftduber=
unb
umfamen 86).
ber
nmrbe
Aampf
unb
gegen
2(uo=
bag
freeze 3tdubergefinbd
aufgenommen, unb
ber Snergie
bem
Unroefen
ciniflct
bie @erttf)t^ofe
ju JKarburg,
wotnner5albfec^03a^renbie^au)}tfu^reri>ortfunfgroen9{du6erban=
$u tfaffd,
Jj?ei(igenftabt,
Jpaimooer,
9enge0enSamian^efTelunb3lnton^etlfunfJpauptfii^reraufbie@ut(=
lottne
unb gegen
l>unbert
trafanfblten bracken.
aum
bie
neuen SriegSberoegungen
Unflcfcerfcrit fccr&or.
^3
2>?ttcer23eFdmpfungber fronsoftfdjen^ming^errfdjaft 1813 6rac& au<# bag bur# bie allgemetne ^ercegung ermuttgte unb namenttici>
burd) bte SBefeitigung ber franjoftfcl)cn enbarmerie tsermegen ge= roorbene eftnbd alter Drten nneber fceroor. Unter onberem
mU
fprangen tn ^affet
attet'n
bet ber
SSefegung burcfc
rufftfd?e
Xruppen
im September 18 13
nicfjt roentger ati 171 trdftinge, unter ifcnen tide oermegene Stauber; ebenfo in Jpetftgentfabt 88 trdfltnge. <$
gab faum trgenbemen Don ben fran^oftftyen Sruppen gerdumten rt, rco niti&t djjnh'cfce gntwaefcungen fkttgefunben fatten. 25aS
(Sefinbd fanb
ftd? Iricfct
aU
bet ber
Sefegung ber
33er*t>afc
CJ3
t)on
bem
amten audretcfjenbe tytrfynaU unb anbere $ur ttutffamen SMdmpfung be$ aunertumg nottgen ^enntniffe abgingen. &JI ailmafyid) ge?
lang eg, ba^jufolgeberafebatb roieber etngefitfcrten enbarmerteS;),
jmar
niefct
459f*
orfl
^amp^,
23ttrgerltcbEeit
Ill
SSerbaltniffen
in
alien fojmlpoKtifc&en
ft*
fcerftecft
Unter ben einaelnen ergebntereicben Unterfu*ungen jei*nen ft* befonbere auS: tie 1815 gu iegni in c&leften unb 1816 gu 2tte*
mel
in
aimer;
bie
1815
- 17
#annoer oon
gegen 3of). ippel, intern oget, @br. Sietricb, ben f*n>ar$en on= rab ufro.; bie $u Saffel im griibiabr 18 16 begonnene Unterfucbung
Stttcbel
unb
ifcre
son 1818
- 20 ju
Stotjann SJliifler
unb beren enoffen (roorunter a*t grauenSperfonen) gefiibrte Un= terfucbung bit gfeiebjeitig 1 820 ju granffurt a. b. S unb ju 9J?ogbe=
;
burg gegen
nerbanbe
bie rreitijerjweigte
au=
gefiibrte
bem
^olt$eifommiffariat
spiaffenburg
fiber bit
im Dbermainfreife
1822
gefabrte Unterfucbung,
3Jtit=
oorjugltd)
1826
tson
t>on
bem
ale
mebr
aunern, ebenfo
bie
naffauifeben
bie t>on ber
^ommiffton gu
eine
gnblt* ftnb
ablaffig side
in Sfterreicb feit
1830 U$ auf
un*
aunerbanben $ur Unterfucbung gejogen roorben, *>on benen befonberd bie ffiinbmicbetfcbe, SofcbenFo^lfcbe unb raflfdje
93anbe
m>dbnung
unb
bit in
t>erbienen88).
bie bte jet gefubrt n>or=
bm
ift
bie
im Sanuar
^anbete
mann
bei ber
521 ^5erfonen
beiteiligtmaren,
204
ge^ogen
rourben, iiber
"
'
*>*
112
u - m^hra
unter benen
506
*affn unb 4*
morben
Wfl5
wj
Sbe
*
13I0
%H
fa
**
s?
**
he
1060
Ranter
Xatfacfjen
*
em
STflW*
1840 ^erauSgegebenen
cbtia
ift
tterfe
gewtffamagen eine^o-
MR
?5
mitten
im
tiefflen
tatfff**
?* **
06Wander
>.
em#c
itfitfatec
Ai
JWinflKcfcfctt geroinnen
H3
unb ben
fie,
2lrg
unb one
mag
au$ $#tung or
t>or
bcm bem
ltd?
unb buntfarbtg gemorbenen biirgedtcften SerfefcrS jur onbe= rung ber unlautern unb gcfa^rlicfjen (Jinbringtingjcbaft t>on bem
baren 2Befen beS S3urgertum$
oernacfclaffigt
bem
uber tm
9lac^>tett erjtyeint.
a$
SWi^tmgcn ber
?)ottjei
bem
tauben an
hit fjerabgeflimmt
tigFett ate folcbe
3mmer
$u
o#
angefdjlagen, meil
nitf>t
man
meiften*
bie uber=
aber Sftittd
unb
SBeife ber
Zat befonberS fd?arf in$ Qtuge gefagt i)at Sine genaue rationale SarfWIung ber praEttfctjen aunerfunft if! baf)er ba$ nac&fte unb notrcenbigfte SDttitd, urn ba$ aunertum ertennen unb ben f#on
3al>rF,unberte lang mafjrenben
ampf
nt Eonnen.
ti
atmertumtf
lUiriiiiiriiiiiiniiiiiiiitiiiitiiiitiiiMiiiiitiiiiiiiMiiiiiliiiiiiiitiitiiiiiiiillllllliiiitliilliiiflitiiiliiiiiiiiiiiiiiiti'Kiiirtiiriiiiiiiiiiiiiiiiiitiiini
MdM* Sapittl
ginlcttung unb liberftd)t
Slug
bcm
beg
aunertumg
t\od)
man, ba$
big
$um c^tug
beg SKittefolterg
unb
fn'n
^erflreut
oerfefciebenartigften
QueUen nurin
ein*
men jufammengetragen roerben, unb ba$ mtt^in on aunerliteratur big jum Snbe beg SDtttteCaltetrd ntcfct
Fann.
einer eigenen
bie Sftebe fein
er
geiftige
unb
btirre
gormen,
fofi
gan$
trie!
oerftecft
^altenben
aunertumg
tungen beg
fogtalpoltttfcfcen
immer me^r
fjert>ortretenben
bit Ur*
tjerbrectyertfc&e
funbe
om
Safetn beg
aunertumg, unb
cfrer <xb,
ofjne
awfy ftetg
211$
im
anjen
erortraten,
son Stalien
bium
nrnrbe and) ber grofe Unterfcfjieb jwifrfjen ber reieit unb grifdje
ber antiPen 2ebenganfcf>auung
bie
unb
bie
SSeFdmpfung ber
finnlictjen
Dtatur
beutlicf),
im
2ttenfd?en gu einer
beutftfce SBolf,
unb bat
bag tro
fitter
egenmMung
frifdje
unb
frdf=
tige 9latur
ganj
biefer feiner
9tatur jegt
unb
^um
eigenften S3olFe
$u gefialten
alg beffen
95oIEgIeben uberjuge^en /
ffiolFgpoefie er-
unb
Frdftigfte
Su^erung bk
n8
ftyetnt, in
mtyt
3u
bit
motfen
fcfcien*
biefer Sftegung
fam
lange sorberefc
ftcfr
unb umanifiifc$e
bit
mit jener
3u ben
bis
25rant (1458
1520)
unb
3^ann
(1445
flarer
1510), btibt
Conner
oon
9iaturltcf)Feit
unb gefunber
BtttM)
bie
begiinfttgten, in
bit Xotfytit
unb
IJaljrJjunbert
begtnnenben SRegung
tft
mac^ung beg
burrf)
bafeler 9tatg
^^Lut/tt yj?
t^Mtn/c
am
SKunfier ju SSafel,
Liber
Vagatorum
gteic&jetttg
mag
t>or
bem
jerflreuten, cftromftifcfjen
unb
tft,
mu
tief
bag @auner=
turn in
man
@ie finb
jum
fpracfjltdjer
son
SBicbtigfeit,
unb
bieten in
S^ug
&i
auf
bte
altJ)ocbbeutfd>e
unb
3n
De
Uteris
Getarum
sive
Gothorum, item de
auf
bie
notis Lombardicis.
bte ein eigenttim=
fiacfctigeg
treifltcfjt
jubifcfcbeutfdje
^urrentf^rift
meg^alb
fie
benn aucb
unb
literargefdjic^tit^e
23etra#t
tefjt
ii9
bfirren cbroniffcfcben2lpborid=
fommen
man,
Eonnen.
oon ben
men
banntrog
met
[pater in
fief>t
man
anbern
SSerbrecfcen t>or
bem roirren cbroall ber fanatifcben, faft afle bem befangenen SMitfe be6 EHicbterd abfors
immer nod) bad aunertummit
unb ba$
bit
bierenben ^ejrenpro^effe
feinen itaten
unb rfo(gen
3$otH
fic^)
fo
unoerfennbar fnnburdjbrangte,
bafj ed nicbt
w*
faffung gurucErpirfte.
tft
bedbaib,
jum
grogen
anjen,
w\
unb
fid)
ju feiner 9Ser=
folgung
anfd)icfte*
ten 3abrbunberid
tjworfommenben,
jebocf)
junacbft
faum anberd
aid in
$lnefbotenform erfcbeinenben,
ammlungen
ging fobann
red)td mit
t>on Sftittetlungen
grofjeren 2Bert, ate ba$ auf ben erften 951icf fcbeint. )iefe Siteratur
bti ber
bem 5lnfang
gorm
nur
Ui
fcb%
aucb
freittcb
unb
bid
SarfWlungen
5.
etnjetner
aunerbaupttinge unb
aunergruppen, mie
^tefete, bed Jpanifetd u.
2(.
85,
bte
unb
feiner
^ameraben r bt^
jtonftanaer ^)and
erfcbeinen,
gen
in
ben $ab(reicb
gum
orfdjein
Eommenben
^eitfc^riften oorbe*
120
reitet,
bur* chaffer's
trefffidjen 2lbrig
bt$ Sautter
unb
23ettel=
trefeng in
cfcmaben" bag
earbeitung v>clU
fldnbig geoffnetnnrb.
5emungea$tet
S5ei
n>irb
Meg ebiet
fefcr
t>er(afj"en*
beg Stdubertumg
am @d>Iuffe beg
unb nad> bem
ac^tjetjnten
trttt erftcfrtlid),
im
Sntereffe
3a^un*
bert etgentumlic^en
bm SSeife
fte
ift
bte
gangen
immer
2Beife,
neben ber
ben JjMnter*
grunb getreten ifl, fur bk ganje 3Iufgabe ber ^olijet, bem S3erbrecf>ertum
gegentf ber, md)t augment 2Bie fe^r aber immer babei
bk 9totmenbt'gf eit
in atlen
SBerfen,
bk im Saufe
fe^>r
$u be-
ftnb.
li$ galf enberg unb ffiemo^g t>crfud?t aben, nidjt roeiter Mtiwxt roorfelbft in neuefler 3eit ftnb bte
Serfu^e,
Xi)kk
aunern" unternommen
unb babet
finb,
ruppen
befefcrdnft
liicfenfcaft geblieben,
ten
grofen tabt,
25.
SSettlerfamilte
@eb. Grants
9?arrcnfdbtff.
er
^>tn augment. in fcblagenber SBemetg/ aber aud? eine notmenbige golge ber 2kr=
aunerfumg
tft
bk
gang hxad) banieberliegt,
gtbt,
121
Unja^l @aunerrcortcrbud>cr
unfrittfcfje
$opien
dltercr
l>at
unb
btc
ge=
Unb
bod)
mit
9te$t
tumS,
feinc wett
unb
ift
@pra#e
magtfcfce
cm
gortfcfcrritenS,
Itn=
unb
iff.
Dteunieg
>a$
23afe(er SKatftnantat.
-ftapitel
eilet'* ^>rcbtgten'
@g
ben,
ifl fcfcon
mit bcr
beginnt, at*
Srfcfceinung
begLiberVagatorumgenjorbe^unb jebenfaUg
toicb,
@e*
i)
^benu^tworben tft.
ei Daniel 23rurfner2)
i) liber
narfjbem
angefityrr,
baS
SBafeler
SiatSmanbat
fc^reibt
5lrcr)ir>,
im
(XVIII. 33.
& 127)
bafc Q3rii<f=
OtateS gefrempeU
<rf<t)etnen bcr
Sigeuner
ifl
an
3al)re
bret
1422
in
3ufam=
menrjang gebradjt
au
Jpanbfariften be=
f<f)lecr)iefh ifl.
Die
ftnnentfrellenben 2e$=
SB.
Jjier
fjifiortfdjer
2anbfcr;afta5afel
w (i752)
122
bed 23itnbniffed ber tabt 25afel gegen bte 3toten unb <3ct)roar$en t>on
1
123
unb
bafj
feljr
bcm
J?eraog 2Rtdf)ac(
unb ein
unb
gemtffeni?after
unb juser*
bte
fo
genommen
inforreft t>erfcl)md^te
unb
eine ju=
Srlauterung
felbfl rctcf>en
uber
filter,
unb Urfprung
ber
spublifationen bed
unb Mwtff', 1856, 23b. 4/ Jpeft 1, 6$ fg v in feiner l>anblung 9tr. 5, iiber ben Liber Vagatorum offenbar irrige
ficbten audgefprod)en Ijat.
Manbote genannt
unb aben
murben, unb
fc()riftlid)
fafi
3ln*
gum
&
ift
fe^r n?a^rfc()einlic^,
SeEannt=
er
dltefle
Sruc?
3ofj.
Jpeumonn
in feinen
(211-
madjung abbrucfen
au$ einem folc^en
unb
in gleic^er SSeife
mag
and) Sbener
Germanici etc/'
1749)
3o^anned
^)nebel
De
fid)
lingua occulta",
bci
13,
. 174- l8 -
r mar auf
mobet
alle @tabtgefcl)id>ten
Daniel 2Mcfner,
Jpetnr. ctyreiber
a. a. >.,
in
bem
e;
Slnnalen alleS,
er,
ma^
er 6rte
unb
jufammen,
son Dr.
fc^tctyte
f)eraudgegebenen Xaf$enbucb
i.
fiir
unb SKtertum
in ubbeutfcljlanb" (gretburg
25*
ift
1839),
ber erfte
330 343,
fc()rieb,
unb namentlid)
entljalten.
mag i^m
^r
ein:
leitet
gufdllig
unb
unter
beEannt gemorben
fein.
e$ mit ben
bet 23riicfner
3u
ben 3^tten
am
Siunfter $u 25afel,
00m 3a$*
fegen,
tm Sanb umb bk
unb mtirten
oil Siiten.
Seren
1475/ befinbet
murben
ft>
dM)
gefangen,
unb menn
afe
1422
in
>Jufammenang gu
foba
man
nad)
u)m
bie
erfite
fjte
^ufammen fomenb roie fp Regent, gabenb ft) in Stotmetfd) fitr, noc^) ftat" Daraud (ot ftcfc \cbod) fcbmerlic^ folgern, ba$
25afel
a, a. ).,
um
Damit flimmt and) Jpeumann tifeerein, ber bk 23efanntmad)ung, @. 173, mit ben SBorten einleitet: Dabimus specimina ex Codice quodam initio Seculi manu exarato, nunc Illustr. D. Hieron. Guil. Ebeneri, primarii inclutae reipublicae Noricae moderatoris,
Siertel be^ ftinfjefjnten 3af)d)unbertd fetsen barf,
Hoffmann
gibt
fid)
@, 6$
5lucl) er=
XV
ba$
um
eine
pur
bei
toti
2, 21.
2$urcfarbt ju 33afel in
^Bafel" in trduberd
dicto,
quo
2lb^anblung
ben .^olenberg
hd
Alemannicum
continetur,
Da
fcf)e
Hoffmann yon
gallerdleben ^at
3)
1851" audgebeutet ^at. Hoffmann &on nun ben ^)eumanmSbenerfcl)en e;rt mit bem @d)rei
1854.
libereinftimmenb
\%
Hoffmann
332.
0.
fo lajjt fid)
ber=23urd^arbtfcben
124
oerbocbbeutfcljt,
feljr
125
gleicb
an etnen
3rm
somen an
ber J?anbe,
cbreibung
unglei#,
im
bic beffern
$u
fetn fcbeinen,
unb
bem
unb
fein.
e;rte
anmerft, roorunter
ftnb/'
b
^Sraffeln
Stem, e^
aid ob
ft
erfabren geroonnen
mag
babingeftellt
fint etlicb
moment
bte
SManntmacbung
alteflen
in
bcm
alle
2lu$ftuffeS
au$ ber
Quelle
^lant
@g
ftnt aucf) etlic^,
ft
bte
tragenb
tt)dcl)fin
bte
iten unb
bte
Eamen umbe
nennent, ba-
fprecl)ent
fient in
@efengniiffe gelegen
^etfct>ent
DUto*
fie bte
^u einem Opfer.
begant.
rantener
j3u
unbent>eger
bem
bie
erften bte
rantener
bte
&
in ben
ftnt
aucb
etliclj
ffarcf
menne
febent,
ba$
fient
epffen
aber bamtt irg Seibg 9iotroere gen?efen, unb nennent ben ein
um=
fletfjent ficb
in bie 9laglod)er
bag
me
elj, ba$
*$ile
ft
uf ein
^il
ft
ba$ @elt
uf ba$
baju
man
ber,
aU
ob
unber in
ein
&md)t mtt
tfenen
ftir in
tetenen
befc^jloffen
unb mit
93urg
beganb,
tirnen,
nemment
ob
fi
blutig
bit
morben unbe
bit
umme
pit, fo
elten,, bte er
fte
aH
fid) in
bem
er
muffen
alfo
goattcn.
o nemment
beffricbent ficb
ein teil
alb,
macbent
ft;
ug metgemunne unb
merben
fte
unbenoegerin
Sie twrgenanten ^necbt banb oucb
teil
fo
gef^affen,
ire elicben
ate merent
fi
unb ba%
^etffet
fient in
bem
fdjefftn 8lnK.
unb
Stem
STOift
nemment $>ferb
bittent
unb mengent ben mit Staffer unb beffricbent, 53etn, Sfatt unb enbe bamit, fo rcerben fte gefcbaffen, ate ob fi bie tlrce ober am
ber groffe tecbtagen (jettent
95ille
Sg
ftnt
oucb
etlicbe
unb
gans
SSalfentreiger
man
roennen folk
ft)
Stem
teil, bic
nement alb
fetter macfcen
S3illen
gegangen.
126
u$fa$tg ma**
127
r)eifjent
Sungfroroe
S$
fint ouct)
trint
em
teil
tfr,
bk
man
ir ouct)
unb ba^
.Sammefierer
5#unifcf)e
(fg
@i
Snben
ft^cnbc r
fint oucf)
etltct)
bk ba
^eicfcen
an
iren Jptften
unb ugelt)uten
fmt
ouct) etttct)
bk
in
bem
nit
ifT,
unb
an
r)eimlict)en
unb
gibt
fi
je
ein
bem
man
roenen
foUem
roie
fient
fie
itjol
nte bar
fommen, unb
unb ba$
ufct)e 9larunge
t)eiffet
$ammefierer*
>ubeterin
$$
gar
fint
ouct) edict)
bie
fprect)ent,
ft)
fient ebel
unb
fient $riegeS,
t>err)erigt,
unb
$
$ielj)ent fia)
fint ouct)
gromen, bk
in
bem Sanbe
fict)
fiir
bamitte,
aU
ob
fie
unb
unb
unb unb
fet*
r)eien
bie fufd)e
Dtarunge.
^ent 2Bacb$
client ir
ftnbbetteren roeren,
fpre?
zin
Mint geftorben,
r)eit
roie root ir
33abune
$$
roefen
fint ouct) ein teil
etlict)
in gcr)en
Duijbeterin.
bk tunb
23rtefc
fief)
u%,
rote
ft)
efer
$$
fiir
unb tibertomment
ft)
mit
23efcf)rg,
ober mie
inen mer*
t)eifjent
fint
ouct)
bk
frrtct)ent
unb
legent fic^
ba$
bie
Mct)m;
fo roerben
gefd)affen, ate ob
fie
bie
23abune.
unb
roer inen
ba 9Inli unb
$er irertn
$$
ten ob
gticr),
unb men
fi
nact) brt)en
5agen in
bk
33ab=
ftuben gonb, fo
fint outf)
ift
ed roieber abt.
ft)
fient getoffet
ir
Suben unb
S3
cb
arb
fint, bie
Matter
&
ct)en
unb
tucfe unb
clet'ber
fjeiffent ft
bag
fint
SJcrroerin.
unb
ft
fpre=
3U ben 2uten
yer=
Xt)eroefer
(*$ fint oucl)
etltcf)
loren in
bm
cbiiren ba
gelegen fint,
unb famlen
fi
etlict)
bamitte
unb
jet)en ober
ben.
bk
ftcr>
tictjent
inen
ire
95riefe
unb bk farenb
uS,
roie
after Sanbe, ba
ft
runbfct)aft nnffent,
unb tunb
(?d fint ouct)
etlicl)
J?anbbUnben
blinben,
in
ba$
$>riefter fient,
bk
ir Sttiffetat
ober
rote
unb
ungelert ftnb,
S5o^r)eit roegen,
bk
Xaftkn
r>on
t>or
128
fid?
ein
129
bocr, nit
ud
me
fie $e
Sftome
ie@al#en
fient,
unb fagen
etn
&
unb
fint oucr,
ft
etltcb
menig
grogen
>3eicr;en bit
fprecbent
fient ^rtefter
gemicbet fint,
unb
23rucf)
manbelent
ift
oucb bcr
etltrijer, fo
obcr
me;
letn
ber
unb manbelent umbe unb umbe, in ben ganben unb fprecbent fte f>ahmt oerne bet>m, $u ken Sanben, unb fient son Some ober anberfl roofer fommen, unb fient beraubet, unb nement em ucb in bte anb ate ob fi ir>re $# betent, unb roer inen bat fflflmofen gt6t, fo fprecbent f9/ moHent inen @t. 3for)an$ feanadium
9>mflet,
Me ugen unb
fie in
[pricbt, er
etn
$oufman
fie
ober etn
unb ba$
ober anber ebett furberlicb fprec^en unb betrtegent bte ^eiffet bie alcben.
Siite
bamite
etn
baran
ag
^roct)ere
baju f'ommen,
r)etgct
man
Sd
fef;ren,
fint
oucb
ettic^
bk ^engfer
fint gerceffen
fi
unb ban
tin
3are
Spanfetber
dt
fint oucr; etu'd),
mo
bte in tettc
fitr tie
Foment,
(onb
fi
bie (Eletber
trirten,
bie
Sute betrtegent,
merbent
ficr;
ft
miberumbe ^engfer.
an ben
.Sperbergen,
t>or
fi
unb figenb
^itcben bn nacfent,
unb
jitte*
ftnt
oucb
rtffc^
gromen, bk tunb
bte
rent jemeru'eb
man
23riiften
fie,
unb
nemment
bad mtt
ein
WHlty unb
bat it
grojl; fo r)anb
mit
omen unb
mit
unb
febnucf (en
merben unb
nit frtiret,
fi
befrric^ent
S3Iut, ba%
man menen
Sleiber.
bk
rfifte.
^d
fint
oucb
etltcb
S3iinbe
unb ^ruppel, bk
fo
ft
barter
ft
Sopper
d
unb
fint oucr;
etlic^>
jungc
fint
baj
lamme unb
bte laffen
ficr)
oucb
bitnb merben,
an
man tbnen
rjfern
Sd
tfl
jerjerrent bie
@(enber
oucb eth'eber bte fto^et fin J^anb in ein Jjanbfcbu unb benf=
unb
fpricbet, er
trem Seibe,
umbe
^aU
ba$
fie bie
Sure betriegent.
t. aTntonien S5u$;
Unb
btfe
bk ba
ift gegangen uf bem Send), bad iff uf bem ^(ant unb mit bem Sume, ba$ ifr mit ifen*
anbeigent, bat
Copper
Sd
fcfjen ftatt,
bit ba fitent
anberen 3tten=
^altungen, aid ob
fie
bte
fte
^ufammen
baben etn
fint oucr) etltcb ber iiber fin 2Bib ober iiber etn
fommen
25rettfud,
tn
bte
ift
$ofe ba%
ein
ift
bie Jr>erberg, fo
moirent
unb bem
ibeifctjet
unb unb
bat
and unb
ber 2Bctn;
Jtugbart bat
fint Jpitner
unb 3o=
iff,
er Ijabe in gelobet
ju etm #eitigen
men
ft
ben
er
ben nempt unb muffe r)aben jmolf $>funb SBacbfed ober anber
burcr)
^
ift
fo ft
ficb ein
Singe,
erlofet
nut
bm
3unen ba$ if! ein pi[m men ben etltc^e winner, ba%
^arunge anfacben,
ba<
unb bat
r)etffet
Copper bk ba
oerfpielet,
ba$
figent.
er nit
me
f>at, fo
mil er ein
mitte fo
ttJtrb
130
bag ee
bie fcbuber ftc&cnt
roirb er gefcruft
131
bie
er roercf en
bag
ift, seretfcfjt,
tro^bem, bag
fief)
fie
neben
fpar*
jtnt
bk
fflmbttfite bafelbe, jo
if*
nur
ifi
ee baj ee urnticf)
tft
fjingefriftet fat,
ift.
narung
ift
ifi
bag
ifi
abgebrocben
ae
ertrencft,
narunge
bk
fcfmibet
man
fe&len biirfte.
fter''
Dig
Sem ift rott 3obam7 ein
23ogbart, gleif*
Saberte, Stjcr
ift ir
Stottwelfcfcc
^uegabebee^ifolaueXungeroonStauber 7 ^onige^offen' (SBafel 1 5 74)/ bie ben Sor^ug Jat, bag fie fjinter jebem tfltmm" 25rante fogleicb bk Srlauterung eifere fjinjufiigt. 5)
oeranftalteten
nun
Der LXIII
3a3
ein
5Rar
fordjt
ift
one.
^Ictn tt)^eit
ia)
ba funben
fyab.
in glugbart, ein
gtoffeting, S3if#e
ffienbericb,
un
SSon ^ettjeren
Ser
SBettcl
$3g
23ettrt>ercf
Jot
oudf)
barren
Dtel,
enftericb,
fief) jefit
ouff gnel,
Kuft&art, trobfatf
tflabot, $feiber
glujc ber anbeiget
Snb
bem So Jam;
ift
roil
ficfj,
ricj,
Unb
S)u
ffagent
ftcj ale
merent
fie
arm,
bift
gu notturft uferbocfjt,
tn tiroerm
Siebertcf),
tretten
con iiroerm
2lrfcJ)i
empfangen, unb
em
fact
bem
ift
mattie angangeni)".
ftarf
nun
aurf)
timenftoger, tationierer
junabm,
fo
Sie ntemanb
Stuff bet
SBie ba^
fie
fii^ren in
bem @adf,
tieff
1494
in feinem
// 5larrenfd>ift
$ap. 63,
ae Dae
2lucb
5) it
t>ter
Jpeuro bae
311
t>ergraben fag,
mit nicbt 3U oerfennenber 23eru<ffid)tigung ber in jener SBefanntmas d)ung bargefegten aunerpolm'f unb pracbe,
aucf)
33etblebem,
(Sfelebein,
bie SHufmerffamFeii
yon S5afame
ein jiigel,
ff.
ff.
fe^tenbe
> 16
9*
\2
@ant
(Karen,
il
33nb ftetten tar burcft
eftren tnel,
roil,
unb
glatt,
SBnb
Dag
Sim
er tuerb t?on
bem
bettel fatt,
2Benn ba$
er
ftcft nicf)t
tool
mag
bu<fen,
roerleib,
ba$ gan
roer fein
gwanb,
im
fietft ein
@cftelmenbein
tm
rucfen,
@ein $tnb
bte miiffenb
jung baran,
bettel
mug
ftan,
on tmberlag
SBnb
leftren root
jum
eft
gan,
a
er
geftt
all
be$ Skttelgefcftret),
ein
auff Sriicfen, fo
manS
ficftt,
@r
bred? jn
arm
ent^roet),
mnn
fteulen,
I
Samit
er
figen
t>ier
fie
funbten
fcftret>en
tmb
ba$ jebermann
tftu
auff in beuten,
cib,
tmb
jttsengtg nocft
in
er
SDKt
leftnet
anbern
er ein
jr
Winter
^u @tragburg
bem ummenlocft,
ag
$6rb
Dn bk man
^u
3r
fet in roeifenfafien,
bem
Solenberg,
SSubenrDercE,
ftanb,
er
bucfen,
Sa
3r
Seber
treiben
fie tnel
er
Ober
3Benn
Sftotftreelfcft fie
im
ten'cft
gfiige
narung
burcft bi
Sanb*
man jm
recftt
lugt ^u ben
SBunben,
@o
gaftt
fdft
man,
trne er n>er
icft
gebunben.
3um
enn
SSettel lag
mir ber
oiel,
roiel,
bem
Der
urcft alle
lug,
ber
Softam gn;m,
$$nb werben
cftecftelbog er (auff,
ifi
nicmanb
weft,
fein Fauff,
mug
treiben,
unb bo,
fief)
onfl
tfi
@o
fcftroen^t er
benn anberSrao,
Sen
SStel begeftn
man
nit,
tmb
glugftart,
ie trinfen
ben
fcftlecftten
28ein,
er
lulling abfeftnitt,
fiiftren
$$ mug
mit,
Der
gelt,
ftcft
iippt'glicft,
man
fielt jegt
auff bag
)enn
cftlecftt
#erolben,
fprecfter,
^argifanb,
offlicft
man jm
ifi
bettlen bocft
nicftt
ab,
ie
flrofften etrcann
fcftanb,
3m
23il
134
brt'ngt fyttftxt
135
t>ic
nebren au%
>ie
bem
35ettet ftd>,
meb
^e^nte^ ^apitet
^)er Liber Vagatorum unb
fXotroetfc^e
SBeniger
tief in
eikt
(bag
in feiner
fommenrterenben $>rebigt
S5om
Petrel barren''
rammatif
Der unge^euere
Urfolg, btn
tmb gemurmel
benen
ten
roiber
,pon
leg*
unb
profaifcijer
SolfeWriften.
oorn jrem
bem^eitraum
i>on
$09 -
1 1
gucrff erfc()ienene
^efanntmadjung
*>o(lflanbig
au
gler neret)
bie
tmb
beucbefet).
rote fie
Seren
u
finbt
man
ml tmbet
fpfiematifeb rebigterte
ben etflficben,
geben fur,
@. 3acob
nem
aber biefe
ober ompoflel
gum
mat
fein
ftnflcrn
SlufmerEfamfeit
6r-
tmb
ein
grog gelubbtaugericbt,fofte
gemorben,
boc^)
fo febr
^eologen
mancfc
feine
frembe&inbt
boben
grnft,
fommen; tmb ob fie fcJ>on ba toeren genjefen, foCten fie firb bocb nit mit bem 25ettel wotfen erneljren. arnacb fetn and) bie SlblafjFcfc mer s>nb Jpeiligtfmmbfiifjrer, ober bit tirnflbfjer tmb tationierer,
bit serbergen grof? ablag, t>nb
hd
feiner
2ktrug
in
bm
t?erfcbiebenartigflen
ba& biirgedicbe
gormen badegt, unb ftcb bemiibt, Seben unb gerabe aurf? ba6 ^)au^ t>or bem nbringen
fyat
3U einer
geben
gefunben beutfcb^eigentumlicben
$>o%i
njerben
gejeigt.
S^
^atte bie
runb=
tmb
9tem(tcft
bit
lage ju btefer beutfd(?en Sfetin 3U *etbleem geffen fcaben, ober ein feber t>on
fltigel,
9)o%t
unb
JWicbaele
hit
fiir
bit
bie
ober t>on
. 35rgen
ober
fol ligen,
ober bit
$titm
nur
tril/o e$
beffcre 9lotij
baon genommen
attt, itibtv
felbft ici
ifl
bem
fjerrlicben,
wiffenfcbaftlicben
treben
gen
gelt
ifl,
twb
treiben
fie
aftein
barumb, bamit
erfennen,
fert
man
ber
Liber
Vagatorum
nocb
nicf>t
genugenb be=
t>on ga(=
fold)e
letc^>tttc^>
bann
man
flen
cber
bd
Hoffmann
batbt
an ben gebern,
3nberfecb=
lerSkben unb $arf obePe aber, namentlicb oon tegterem, in mebrfacber 2Betfe irrtumticb beurteitt n?orben.
@cbetf"
Sulcaniu^ im angefiibrten,
eriftiere ein libellus
ad)
unb
(eft
jebermann
bettlen roer
nur
tufi
De
lingua
^at ju bettlen/'
3n
Getarum / fogt .
106, eg
Teu=
1597)
febrieb
mit tbrem
ber
taftlofen 2lu6forfd)en
uftt).
XXVIII
aben
getabelt
Vagatorum
6) Der Don
mie
91. =2.
wicbergegebene Xeft
ftdf>
ifl
teid)tec ocrftatibCid^,
abcr tjcrbctbt.
Der
autbttttif<$e flnbet
Commentationes adhistori*
1691), . 215/ untcrfebeibet
am
Aethiopicam (granffurt
a.59J.
6
ter 9tr. 3 OI 6, aid erfte
(unb
cui titulus
I37
einjig
i>on ben
J^uncrn
bit
ratio et
son iljm
Ista (vocabula)
congesta sunt
com
unb
bie
unb
ben iibrigen bi^ jegt beFannten dltefien 2Iudgaben bt^ Liber Vaga-
rammariF
nact) ber
aber fo
torum,
unb
dlteflen SSafeler
ift
Mudgabe su
fein.
er
Va~
>a$ Sa)lumotto
gatorum
an orfaa)"
ndmticr;
bem
93ud}brurfer
ermdfjnt. dxl)eblict)et
iff
oben gebac^ten
nad>Id(fig
unb
1494- 99
bk
in
3m?
pite(uberfd)riften mtttettt
unb Sutler
ganoid)
Liber
Va*
er*
gatorum
net.
unter
bem
JCitel
agen
a. a. >, fc^>n>eigt
Vagatorum
nicr)t
SBeifptel efc
am
^tgeuener")
in ber
bem Liber Vagatorum Feme 2lufmerFfamFeir, footel e!e= er ba$u ^atte im Qlnfang bed groetten SCrite, mo er ben <&)<*=
mit treffenber Stuffaffung unb S3eurteiumg
tn feiner 9caturgefcr;td)te bed
Drucf, tnbem
einer laffcn
oon ber
23etlerbuberei;
^atjuoor
in
ficf>
nennet
Expertum
truffis" u.
w.
Slucr;
ber
Liber
%.
fc^e
Vagatorum
aid
33uc^flaben
eft 1668
& Sutler
ber
fyat alfo
Vagatorum (Jjatn 3016), t?gl. am c^Iug, unb wie bie gutter's Unorbnung tm SoFabular unter bem entrreber nacf) bem Liber Vagatorum
be$iet fid?,
g(etd)
gemefen, ber
mentltcl)
Hoffmann oon gatferdleben ber erfte im [2Beimarifcr,en Sabrbucr," IV, 64, (78)], ben na=
ijl
affo
Liber Vagatorum
ber etn'bent
Vagatorum
aud jwei
23ua)
jum
9lbbrucf gebrao)t
ein
er*
er nict>t
Vagatorum, son bem er fagt, er fei btctiert x>or\ einem ^odjwubigen matfter nomine expertus in trufis". WUt biefem ^od)n>urbtgen maifter
Fonnte aber fc&mer(id) ber #craudgeber bet Liber
niofct
eingcfiifcrt bdtte.i)
fid)
Vagatorum
(ber
9Wt grower
fdtft
^u>fcf;eintid>Feit lagt
annefwen, ba$
^eitraum on
bie erfle
iff,
mil
fid)
er
^ap. 15 bad
25etfpiel ber
Vagatorum
ift,
in ben
1509-
11
tamer
noc^)
biefer alten
feet
wo$u man
jebod)
bie
rucfen,i?on
baft
bem
Vagatorum
in
niffti
1494-99 etgen ift 2). (Jd t'p ba^er Faum ^u bejiuetfdn, Sergmann bie erfie Siudgabe bed Liber Vagatorum brucfte. SBa^r=
benn aud) berSerfaffer roenn
nic^t, roo^u
^offnung aufgeben
inventa usque ad
1) tefje luge,
2le;. mtberlegt.
SteQIudgabe, bieS?am
in
feinem Reper-*
fd>etnltc^> ift er
noc^
me^r
torium bibliographicum
annum
SBar;rfcr)ein(icr/Feit t?orIicgt,
y/
etroagarebaflian 23rant,berim^arren=
Wtff ^ap.63,etnefogenaue*eFanntfc^aftmitbem^afe(er9latdman=
bat $eigt
2) )a$
35 ff bet
unb
man
in
biefem
tfl
i 3
unb
mirb
$tt>ar
unter audbriitfc
1S09 bog
ta-gt
etne
$rote
aber
immer
$x,
ba% bk aid
bem
gef^aftet
ijt, rote
benn aud)
in $apitel re 1 5
aframentdfebdnbertn
in ber
bt)
@anten genomet
bun'E
geFommen"
ift.
gerner finben
fid) in biefer
nieberbeutfeben 5lud=
bte in tViner
LU
ber Vagatorum
enrbcilten finb.
bem
2one gebaltenen
SSeifpielen,
Vagatorum
Id
gleid)
alien
anbern
une
in
bed 25ettlerd
unb
^empel"
ofnte
aufgefubr-
$
ttn'e
torung geirennt
in fetner 3ludgabe
1528
fogar in
bem
e;te felbfl
<Sebr bemerfendwert
ift
aber nod)
im Liber Vagatorum
im
ifl,
Don
ilapitel
14 unb 15 an
1
n?eg,
unb
ber ert
befcbrdnFt fid),
nacbbem
in -Rapitel
lebiglid)
^Pfor^eimer
Sugbetterin angefiUjrt
ifl,
ben
ler
man
3tatdbeFannrmad)ung
gteicb
ifl
ntd)t
unmogltd)/ bag
berLu
t>oll=
ber Vagatorum
ftdnbtg erfd)tenen
bem
nur auf bk
bret=
unb ba bk
fpdteren
Mapitd mit
ben ,f5totab&kn",
bie
PR M*jj b*Bgcv ^ibcn vwi &m ferti^ c^ *^3 tinjeki^uh f& && &: go?: ?n> bdfcbcn ?!& frsttffin fcbUett tfft* l4kiifucn wftlea'ctUcb tintm **
&a9 2tfw&
W>
^ ^^
%>zri>u\troit>m
<
w^&rsmttfi*^ne*Wn&88sn
irjmtb betUn
*5o
rom
geW?t m&
too! (Sitfelr3
p ^mt <aitofi /
/ vnb
t*1
>ts
SC
^ &m
a&rt
-
ptssdpms
wkt<MS bmktin gem'ftff* bni te#*&49 itffcnmc tml mfi ml (40t von dim n&mnu&t Mes&k :0eslet o6cr A.mUfmt htm ct>cn/?uo tritt getrfk i.^* Capttd et $?&iiS$f>!$/$Atitt es fino .gg
tDA&
^ Mum&Qnb
h^tnat rue ztbziztn/ rnb tetS>cn iSIei>m m> !<&cnfttttt aag trcn g4t^Am t5^> tixi&mm vn$ CUn 2lucb o 6t'fe StAilct ln lest men jft ^tu o>e D^#t So beifekn fie ro;dm ^g rmb goats v BotlUn / coi Jsem mtezn x&ntm fte t ittb f4t *CUIeruitt$ qmIIch > ro; &em btittm fant &mnz vetilwSic &c Ah'is.fc ?wci ^cm fw 5c *
mk
jnen ^eb cn^ bl1^ *fflcCfm rwnmg Allrin (Con ou m^gfT fufn 0cbcn ob bn v>i\t b&m fie fin? fcplbfl bog l>alb8
t
mutml
{jttjpzf*
D4e*ln* C^pt^I{flt?on tognetn: o^s ft>io 35Iet oie fptecben^fw fem.fi-oiec.rtf. iat^ef^^rn gdegetv^n^^^gtnojelcttcnmuinc baun fte pcfutdoi (Tn!> sclegen^m 6ert vtigUubisen-to rfl jn oct 6v"?t
Tien optt
nenbog vmb Cctflcn gUabene mf&mj&m vff oem mece fn ^enl?-^ 0dKlm mi? ifm r?ecfcljm^{' 3wm rmb ^nfclpto in urn
Uagatorum
I,
Uagatorum
nen,
erft in ber jcncr erften
139
Sorfcfcein
gefommen Vagatorum,
bit
t?otttg
unabfjdngig oon
erfrfjeint
erfien SEeil
unb
t>on
Slrfeeit,
beln
bem Liber Vagatorum nur beigegeben ift. Die metften 3Sofa* fommen im ert beS Liber Vagatorum, namentlt# im crften
ntd>t t>or,
unb
bie
im erte oorfommenben
felbft ftett
@aunerfunfiau$brucfe merben
biefem
erldutert
21m
ftd) bie
aunerauSbrticfe mer;
bem Sorbilb
bit
am
Va^
gatorum
gearbeitet
ber
bamate uberfcaupt
6in 23emete
fiir
bie
Vagatorum
son
bet
ber
Umftanb, ba
1510-29
ommt. Sie
$tt#
mar unb
ift.
t>ietfeia)t autf)
icgt in
bem
tegten
S;em=
8Btd?=
SebenfattS
ift
ber
Umfianb son
jundebft in 25afel
unb ba$
biefe,
roie
morben
ift.
$lud> barf
ba% a\U
topifefjen
ftdt;
fityrungen
nic^>t
im Liber Vagatorum
auf
t>on
33afel
Sie
Vagatorum
1.
ftnb folgenbe:
/
JLibertlagatorum
ber SBetferorben.
uf
unb mit
biefer
etn nacfteS
Sinb aU
ein Pettier
ein
140
nadfted
Stnb
fjebt.
cm
f^ubfef;
bud);
genant Liber
Vagatorum
in
bicttrt /
fier
nomine erpertud
et
trufid
bem
3lbone
#u lob unb
/
ere,
fibi
in refrigerium
onberweifung
snb
(ere,
nb ben jbenen
ju einer /befferung
nb beFerung: -Sub
wirb
UilQati
erft
geteilt
jn
etc.
etc.
narungen
et ultra
teil
roirt,
ba$ anber
bk $u ben vorgenannten
na=
Ui
Jjain
a. a.
unter
5Jlr.
3 l8 /
iff
wie t# aud
eigenem genauen krg!eicb gefunben abe, ba$ Original, ba$ ber erften
nteberbeutfeben Qberfe^ung $ur runblage gebient
unb
fie!)
in
bem
oielteicbt
^oniglic^en
23ibliotr)ef in
man
burdjaud
nicfjt
an
ber alten
25afeler 2Iudgabe
Vagatorum
Ser
93ocabular"
gebrufen,
t>p batl)
t>or
buben onb or
mag,
top
fo
id
be wtleging
bem 9tyn
geroeten pefft be
ban
bit bocf to
9>foren
to
erfte $eft
brudEen laten
bem meinen
befte
onb
aller roerlt to
gube." omit
feinem taglidjen $erfer mit ben feiner Obbut ansertrauten 2Jerbre= c^ern reicbe elegenbeit fjatte, aud ber erflen unb befren Guette ju
?) ^tefer 3lugabe njaren fc^en
feefcg
anbere tsorangegangen.
93
TLiber
Bagatojum
X>on<>en23regert
2(o erff eapitdiff vo
Petler tie ?<in jetd>en
t>cii
Pregctit/tw
|Yrt>
Wtx
Betler ozden
vnt> tjeifdjc
UePeit
almftfc vmpgos
vn vttfcr
man nut
wan
mStytcn
reciter
tommen init
fcer fca Pctlet
yrer arPettoJw
f?l
yn fetmat/iwe er
vor^atettgrtilg^rttge^aPtvnt iegimt) Petlen mufvmod^ter ftfr&*6 fomen er lieff twe Pctlc vnfcenvegen/CondufiO/ fceneti
Pctlcnt ifi woljwge&cittvanee
iff
wolangdat:
cim l;et1igcn ju Sent anfccrn/vnnt ivtm ben tvetter^an vnfc tea f>eiltgcn/ vni'iMfitw alien von mntfangvol3eid}cnt;angat
lanO
v(? fftydjen von
rterin vnt>
garjan
ftt
m'ntfang gevc^t von alien flu dFcit/vnt) lj<mt fcann bic jjuscn Jn'e yn ten lel^cm toppett/ Vnfc Ijrtt ft einer fed?e o&er fiPen fed? fcer tfi teiner Ut/fein fd;6flel fan teller fa'n loffd flcfct) vtl aller
^ou^rati>er3l>erivant)crrd>^fftl;<5rt{>ra't crmtt int/SMefel
Pen |laPnlerlotit)iiummerntervorttJetnPedert/Vrtl>
ircftnfccr
inert
fcer
PettdflaP if?
ai
tvarmt in ten grifflinge/njogc tm ftsifte ittt arPeite /vn werttf glyfcen vtint glyfcee vei^rvp irert g^njan vnb$mcFmanvn& Candler/ 2fe*c wo Wflc fJaPuler tytiifinm in (let o&cr twffet fo ^etf4>cit fie vor eim ^owf? vmP go8 wtUcn/vor Dent mitern
unb
Vagatorum
2.
i4i
man
au$ bem fpater
aufgefii^rte SUuggabc: Lieber(I)
^Die
feet
3016
/
vagatorum
mer nomine
Ser
25etler
orben
Jpie
f>tibfd)g fetid)*
maififei
rru
etc*
ffe
bem
Slbone ju lob
unb
/
ere,
in refrigerium et fotaciu
bet)f
1.
Dag
erjt
s.
big &uc&tetn$
$on
ntcf>t
ben
3n
fine
9&$t$ on wfac&l
a. et
typ. n.
g. di. e.
38
aben.
Hoffmann
efeenfattg
t>on gatfergfeben at
a. a.
feinem Slbbrurf im
fie
^Beimarifcben Saferfeud/'
fdjeint,
Ov
tnit
ju
ba
fie
ba$
23etfpiel
t>on
1509
etttfjatt, ein
am
toorben ju fein*
feefn
3m
Jj.
oterjebn 93ofa=
@.
gel)6ren.
Sag 33u$
2)ie
bet J>ain
3n
fine
a. et
@. 26,
fo.
$tv.
104 fg v
mir
nidjt $u efidjt
gefommene
ber
Sluggabe
et) Sob.
3n
namlid?e Jpo^fdjnitt
Sluggabe. 2luf ber Miirffcite eine Eur$e Sorrebe mit 2In$eige beg 3n=
Ijattg.
ift
biefer
mit
bem
bad)
Vagatorum
gleicb
unb
ber Sutbertfdjen
ftetten
gu auf
ciner
$rucFe gebunben
recbten 2Irm
3Sor
im
gefjt ein
unb
Winter
i^m
ein StBeib,
mnbtl
auf
bem
tfopfe fyalt
(JHuge
ag
art
142
finbet
fic^>
in nteberbeutfcfcer
I43
Uagatorum Der
bem
S5etlerorben
(Jrljart
Giotto
ft)
@ot
<3t>
ob"
SWunb-
(SJrunbe
gelegte
3(uggabe: ^Liber
^obe
CSiot^
gefe=
ber SubecFer
(StabrbibliotfjeF $orf>anbenen
2Iuggabe beg
a. a. ID.,
mtt aufgebunbenem recbten SSeine u. f, 2Iuggabe unter %*. 3. ^emerFengmert ift bie 9tote
in
auf ber
t>d
Jpoffmann.
jroifdjen
1509
ifi:
btc
aucr;
bet
yandex,
Sftec^t
@. 311,
9tr.
649, angeful^rt
a. a, > v
nur
Dag
Subecfifcfce
f foff,
Sufent
t>pff
1S12 16
in rotttjelfc^/'
Darunter
tfi
aU
SrucFer jeneg
Sii=
unb
mit barren Fappe, ju ^>ferbe / ber uon einem jubelnben ^)aufen, mtt
D^arrenFappen, umgeben
if*
genannt, ber
1524
nad) Siibecf
tiberfiebelte. 9lacfr
unb bem
eine
tanbarte oorgetragen
ift.
fretlid?
Ser
Vagatorum
in
So;
ben
on etnem Siunbbogen
^erabreicf;^
umfcljtoiTen, ber
an ben n=
grof?e
SSorh'ebe
fiir
fiir
ben auf
graei
tatuen
bk
ftetntEe
1
gudjg", ben
er
1517, unb
Stedjtg t)on
bem
reitenben
barren
^a'ngt
om
519
unb
madne
unb
eg fefjr
D^nega^SrucFs
roabrfdjetnlid),
ba
er aua)
fo naf)er 23ejie=
ruder unb
ette
Srucr^eicrjen.
Vagatorum
Fannre, abbrueFte
rate
Ser 2lnfang ift auf ber ^meiten Sette 3(uf bem 14. 33Iatt ifl jebocb nur bk
fief)
mit
Jptffe
@ie befinbet
25ibIio=
mit jenem
t^eF 3u
^openbagen
9tr.
%.
3)
a, a. >.
@v
engenba#
fd)on
Feret
1
tn tf>ren
Fam
fett
nadf) aufgefiit)rte
Sluggabe
^rmatbruF^
big
^niplar ganj
tx>k
tiertoren
gegangen $u
fein.
@te
510 aud)
te^
fo
in bie nieberbeutfcf)e
fefjr
oerbient er
aucr;
nod) ^eute im
^Se^etct;-
olg d?riftfpract)e
gemad>t
gebrucft.
3eneg il>m
eigent(imlicr;e $?otto
bag bk
am
nenb
tfi
fjierfiir
SKunje^lappfwt^^as
pk
a. a.
gefiifjrte J)ocf)beutfc{)e
Sin @rem=
plar befinbet
4. Sie bti
fer)r
fief)
C, @.
37 8 )*
^' u ^-
ain gar
unb
vBtfafy", @. 26,
104
e,
uncorrect
nacfjldffig
aufgefit^rte,
oon Hoffmann
oon
Uxfyt, mit SBanbtung ber tenuis ober media in bie asspirata, jufommenbangenb mit Jleb, Jfab, Jtabbe, Jlappe bo^cnauO) ba fran3'oftfa)e blafard,unb Btaf= faert, eine fletne, ebene glotte ^un^e c^ne eprage. )avon tafferfemmel cber
Staffer, gtatte,
@ef^ttt)te
ber
nttfjt
iiberf^ntttene
unb
bem
SCerfaufSwett genannt.
@a>n?erin 1839.
3m
9[teberbeutfd)en
ijt
(af
2tnfia)t
on
pttet 9/
144
penntjncf"
(j. 25.
unb
pttet
bte
10, mit
bcm
uftu.
in Siibecf
aid
weftaelinf (utf>
djotlanbe")
in tfapitel
1
ifl
bat,
faon entente,
bic
bte
13
a!rament6f#anberin,
Sbenfo finb
to (Stew
gefommen"
tfi.
62
2*ofa=
unb
natf> alpbabetifctjer
rb*
unb
braunfd)roetgifcf>e
Wbrfide,
bie
fitn
j.
t>eranbert
,ptyn ober^erbifen",,,^
bolfteiner
unb unb
SKunbart
/y
afurfcn"
Eaum em
mtt fcbr
fobafj
fd>tect>tcn Settern,
eg sottftdnbig 3U
6.
Sie
14
Liber Vagatorum.
en
25ettter
orben
man
ifl
mid> nenbt
Surd) mid)
tmb erfent
off erftanben
on
)ur#
fpra#
bie
md
nempt
frit
Stot
fpot.
23trtegen$
bk menfcben
tmb
arunter
ben obenangefiibrten
ifl
M&
in
einer
77
93erfe
fid)
von oorfcoefc
9Kunb.
ein gc=
Sbenen be (hic$S, 3Bafd)= pflaftater 3Beg. qjtauef, ein tjbfjernet c&ldftet jum @d)otteliu$ 0. a. D., . i$78 , *>* j)otj. S89L aufjer flNt&qj, a. a. D., autf)
tieler, a. a. 0.,
@.
. 95*
ffDtt nod) vol^tf ah l?ubfd>s bucblctn tfmant Xtbcr *>4 gatoriibictivtvo aml)ocl?wu6ufc nict|Tcrnotc/cpcrtud
in tmffia 2tt>onc$u lob vnfc crc/|lbi in rcfhcfcriuct folatt urn Ullcii menfd?cii >u drier vii&croctfuiicf vnt> lax/x>nnj> bentn bit i>tfc(Iucf bmucl?c3 u oner bcflcr% vnfc bcFerilcJ vufc wtrtfcts bitd?lcui cfctalt in trey tal. t&aecrfl tal puree
E/iboroairattnum, gwbetletotoetu
U4ru#cn ct vitro fear feurd? bcr waifd? betrotfe vn vctfitrt mrtJ&4* attfecrtcyljlvfctcthcb iiotabiliafetc3ufecn vor^
ejeuante
rf>
c4buUrtrotwclfd?3m:currd?^cn4iiC.
gr^^crjTtaUt^bud?lcui0.
*9on
fecn
Oregon.
^^JlacrfTcapttctiltvon bat brc^mi.feadfdnbct mfabitfanStilhmVMbMtftxliScn abcr wcnt$ I vn ~\J m m l?abm bang? vnfe Fiimmc fd?Ud)tU'd?vrn
bdfd?cn feaf almufcn
^l'cmFoluc/^a^Vrvor.Jdtcrl5rlU5b^t^c bt*br/Vll^tcc5UC mu(3 bctcdn/ntod?ccr furbao Funic er lico bad bcttclii vn^ fecra>c#cu .Conclufto feaicn bctlcrii iff woljucjcbcn warn*
ta
JJT tff
wolan^clccft.
'Von Gtabulafi.
bctlcr fete
^UcUubtau^lTracbni von cymbctlicjcu 311 fern* anfecrri vnfe tefwucrin vtifegaijati mtcyn aldjcn.vnfe l?abcn feeu mtert; in wife fern uuntfimdr voU3Ctd}Cff Wflw vo allm
fccyljm/vnfe
25ettlerciruppe
ttelfektt ciner bet erften Shiggaben teg Liber
iff Oct
Sie
Vagatoram.
Liber Vagatorum
bk
2lbficbt augfpric^t:
145
Sin ieben
bettler
funber jnenne
$ff bad
man
cir
in
m6g
xvofy erfennen
@o
2lm cblu
balb
&i S3ucbfind
iff
ber 58o=
oon Jpoffmann,
a. a.
Sv
6. 67, mit
Stccbt gertigten
erbrebungen
unb
Serfen
bie rotoeffeben
lautert finb.
Surd? bk
am
SRF
bed
SKottod
ficf>
buret)
Semper Recte Faciendo ifl, trie $arl obeEe bcrpeifi, ber bk fcerrlicbe Sludgabe bed ^ampbiliud engenbad) (Jjan*
ein nicbt geringed SSerbtenff
not>er
1856)
erworben
fjat,
ber SSafeter
bm
Dieter
felbff:
gelten
mug. Die
)id)tung felbjl
ifl
Vagatorum unb
fein y
ben bad
oris
ginelle
^arrenfe^iff' ^atte,
ifl
unb
er=
Utt obefe
fd)oner
fat
fie,
a. a.
@. 343/
XIX.
in febr
unb
unb @.
babei aber
.516
hd
bwortretenben
@aa>
bk
Vagatorum
erft feit
1517 3U brucfen
anfing. 35a*
oon J>offmann
a. a. > v
beftnben
ficb
14)
buberet)/
/
Wtit einer
SSorrebe
u 1
I0
Wlaxtini Sutler.
/
146
em
Eftotmelfcb
bttcbtin
/
SBacabulariu*,
t>er(lef>ett
I47
Wl
bficblin
S3nb binben an
I
mol
beroeifet,
barau*
man
bie morter,
fo
nn biefem
gebraucbt
ob er ft^
genennet
bctte,
3cb
aH
fan/' (SBittemberg
cbluffe be*
am
^ocabulare"
man
bocb febc
unb
Skrgmann
SBldttern
nicbt
felbft
Quart auf 12
nnn
mode, ba*
man
Hug
folcb
tfeber
mttrbe,
onb
Sutler
rottmelfcbe fpracbe
mal furfeben molte, @* ift freiticft oon ben 3uben fomen, benn oiel Sbre?
root
unb im Xerte
b*er
unb ba
fleine *Juf8e,
mie
5. 35.
in ben ,,910=
ftul
ficb
auff
t>ier
25otfcbaften, bie
oon bem
ju
Sbreifcb oerflebcn/'
Stom
becfer
beftetiget jtnfc",
if!*
2lber igt
ben unmittelbaren febarfen 3 u fa Sutber*: aucb au* mit nbrn"/ ker aucf) in bit Sislebener, Ste
2lu*gabe son
marnung
onb
bie*
frenlicb biefe,
folle
unb
bie
1616
tfbergegangen
xvit
tfi;
ebenfo aber
$apitel 6,
^ebrciifc^en
nb nberman
ba$,
flug fein,
onb auff
roiffen,
j. 25.
wo man
nicbt mil
bau*armen
peile 17,
mo
Sutler mit
bem
onb
belffen, mie
ott gepotten
t>nb biirfftigen
nacbbarn geben
bat
man
febon an
unb
be*
orteil,
bo$" (J?aus)
oerbinbet
fo
t)iel,
an
bie tifft,
moncben aucb
Vagatorum sorFommt,
bit
recbten
armen
nbn
t>erltefjen.
Darumb
tabt
ifr
nm
regifler t>ers
Fenn^eicbnet.
3m
Vagatorum
$0=
ba^
fie
belffen
(oben
Fabeln
9lr. 2) ber
gad
ifi,
unter
bem
25ucbftaben
J>
bit tnerje^n
frembbe
betler
meren, nicbt on
Denne*
bu
gefebiebt allju
mo
armen
alfo
mabrnebme, mere
folcber
e#
be* Lieber
Vagatorum,
ober
beren balbe gefteuret t>nb gemebret. 3cb bin felb* biefe iar ber alfo
befebiffen
runbe
gelegt bat.
wnb oerfucbt
icb
onb ^ungenbreffebern,
son 2Bolfen=
mebt benn
fein
befennen mil.
Sarumb
fet)
unb
mill,
art
Darf man
r)alten, fo
if!
#u*gabe feine*meg*
fiir bie
ForreFteftc
t?nb gepot.
8.
Da*
9lr,
i$)
/
bem
23ud)e gefebenft
58et/ler
$Jlit
SSorrebe
Martini
bat,
unb
t>or
aKem
SSocabulariu*, batau$
/
man
Die
bnfem
SBtttem*
berg
M. M.
(sic)
5lngabe be*
Di*
bficblin
oon ber
ficb
tjm
ein
Drucfer*, befinbet
ift,
Sorrebe./ Martini
an
baraug
9^.
man
93.
@.
269.
on 3 ttic$ in Oliimbcrg
bag fotgenbe
10*
bie roorter fo in
148
/
SBittem*
149
1560)
^aalfelber uperintenbentenM.^a^par2(bIer(9tqui(ai488
bifcm bwfykin
angebunben, unb
etnem
Jj>ol$fcbm'tt,
ber benfefc
t>orfiellt,
ben
man
uoran gebrucft
ifi
unb mit
biefer
bk
utt&
6 obenerrodbnten 2lu$gaben
Sin
auf
Sfemplar
in ber
roofelbfi r/ bat erfie beel beffe$
Sofelmd"
$ircbenbibtiotbef ju 3lrnfiabt.
fiebjebnten SSIatte^ beginnt:
Dat anber
beet,
Sit
i$
SOiar/
em
/
beffe$ aSofelind
Efcot/roelfcb
tmb
facbt
an
ettifen Dlotabitia, be
SBocabutariuS, barauS
/
/ /
man
ben neringe geboren; mit forten rporben begrepen." Die fiinf (eten
entbalten:
bie roorter, fo in
biefem
fan.
Dat
fBMdrnt, 9$ be SSocabulariug/'
an
bie
GJebrucft su
mUUn,lbty
Srban au/6tf#.
Slnno
M.D.L.X."
emeinben 3U
SOlane*
bie SSorrebe
bebeutfameS 3egm|
fiir
ben Liber
Vagatorum unb
unb
fur
feben 2luSgabe,t>on
gifier (Stiriacug
befannten SRa*
bit
pangenberg (1528
im
feebjebnten %a$x$i\nbtxt
ycoai in ber
im
SIbbrurf
unb
bin=
mtt einer
treffltcben 2lnfpracf>e
2ln alle
Da$
tetl
33ucb
tfl
ifi
ber
rucf bee
ten
SKunbart im feebjebnten
3a^b u bert
ju geben:
fol.
6 a ber Srfie
bit
folgenben 11 25ldt*
^SfW
merbe
bit
ter etn*
8uf JBlatt 16b beginnt f/ a$ 2lnber tei("; bie 9totabi!ien" f OQen SBlatt 17 unb i8,unb ber ^ofabular'' ifi son S3latt 19 23b
abgebrucft. Die 5lu$gabe entfjdlt aucb nocb alle anbern Jebler
fletnen $u\at bet Sutbcr'fcben 2tuSgabe.
3 9<*wn,
in ftjner S36r-
matb
feen, in
otserfi be
gjcemplaria ber*
unb
DaS
maten
SKotto ,fllit$t$ on
feen bebben,
biefer fc^r feltenen
Snb
wfacb"
ifi
jebocb
(tfer
rceggelaffen. Sin
templar
nemanbt
beoele
*>or bebregert)e
boben
men um @abe6
(luge
9tr.
18)
1.
SutberS
/
%$nb
bmben an
ein SJtobt
men
$ier=
be rcorbe, be
Darunber
serfieen fann.
billicf grotter
3oban 23alborn im
tjare
MDLX."
in
fxrfi
bofer booen
fiilfe$
onb
fcbeltfe
feinem
unb anfebetnenb
gan$
bem Krbienffootlen
Dr. Deecfe,
ifi
berbaben
nicbt, efft
men
fief
tyefrool
einem SXifcbbanbe
biefer 25ibliotbef
aufgefunben worben. ie
gkicbgebaltene
men
n>erbe
bocb
tbom
ringefien etlife
bowtje
binter ba$ in
t)6(lig
Serf
bed
/y
IjO
gemenen
fen J?2K9tfft
Sefum ejrifhim,
151
3M &
egen brobt etben* t) ooerft, leoen Prober, roerbet ntc^t aoer= t> n b er trofifce onb bclpe broticb rvat gube^ tf>o b5nbe. obt ft? mit onS alien,
alien nobtrofftigen,
omme
ftjneg
leoen
on$
<S^>rifli
3efu
rcillen.
oeler
mo
fulcfe
Sanb*
ingefammelben altmiffen
fo boglicf
oorbaen onb
is, toelcfere*
19) amen/' 12. Der oon uperintenbent 9lifolau^ Selnecfer (i53-9 2 ) ju Seipsig 1580 nacb SutfcerS Mu^gabe oon 1S28 oeranjlaltete 2lbbrucf,
9tr.
(Stage
oan noben
00m
reicben
goaaru^ oerbunben
fein,
aucb benfel&en
fuS bee froinben tnbt fcafoen, mit er enefgen Jjugarmen, 9?aberen onb beFanben armen genoebfam to bonbe fcebben, nicbt tfjo ocb befroert
toerben.
ber granffurt=rlanger aiuSgabe oon Dr. Martin Sut^er^ amts licben ffierfen" (1854% LXIII, 269. (Stage 9ir. 20)
9tu tbor
ttjbt
efeflen, be op
13. 2?ericbt
Metier 8uberet>:
CrfK(4
in
mit Fum*
belffte
5toet)er Sanbfireicber,
otf)
anbern cbrtfften be
ber
anber ein
Sllcbimiftifcber
/
2et)mflangler,
aug ben
brMen
laten,
onb
Colloqiis Dcs.
beutfebt:
/
Erasmi Roterodami
in
Ptochologia genant,
oer-
10 ebber 20
efjrliFen liiben,
raoen, SunFeren,
Sarnac^
Exper
tus in
tjber
tjbt
D.
Martin Sutler
/
jum XrucF
onb mit
arnpt
eingefii^rten
fief
Furgen grjinnerung au
praacb
erflaret toirt:
onb
90 ein
onber anbern
2Bar/nung an 2ag geben onb oor Slugen geftellt. / Srfacb. / SJfit 95egnabigung be Metier Sonigd / auff
nicbt
5li#M obne
jroolff
Sabr
nacbsubrude^/SebrudEtimSabteMDCXVI/^Sluge^r^i)
ftcb ein
n>er%
rvat be
oonoig mer op
hamburger
tabtbibliotbe!
erm mobt-
Son
ber SBettelep
onb aicbimpfterep,
wttten geftercfet roerben. 2Bot an, tool fid mill trarnen laten,
bit bofelin
macb
onb
fltticb
opfeent gebruFen,
SBem
nitfjt
2Bo
man
fief
bem moge
Ptochologia",
fiillt
eite 3
^5;
bie
bann
folgt
auf @. 16 u. 17
be6 Liber
unb barauf
bier
28 ^apitel
onb
febole, leret
tyaulut 2. 5E^effaL
etlt'Fe
mancf
Vagatorum
unb
auf eite
18-42,
fterten Furjen
ne^
roi
onb oormanen
fe,
borcb on=
men . 43-47
^ocabular" 6.
48-50
9tuggabe
ifi
Ij2
9J?it
153
ifi
ag
t^ior
offenFunbig untcr t!>eologifcer SRebaFtion entfianben ungelenF fiberfete efprdcl) snnfefjen ben beiben aunern Sftel*
jeborf) bie
$aty ber
gefc^loffen.
Sg
ifi
nacb
bem bag 23ucb etngelcitct nn'rb, ge^t bem @d?lug be6 (Jragmif^en riginalte;teg9), fonberbarerroeife,
<cen>benFarfi, mit
unb
aug bem aften unb ncucn Xefiamente wfeljene SigFuffion auf bureaus n)eologifd)eg cbtct
fiber
bem Xitel ber 9tots Die IRottt>eIfcf>c rammattF if! cfe beg Liber Vagatorum, in bem bag
gttseiteXeil
^Socabular"
geffigt
Dorangejietlt,
bann ber
bie^otabilien' an=
unb
Die paren=
unb
tefterten
bem
bk
freilid) fe^r
ro^e $lnbeutung
ber tegten $lug= ber eigent=
Serfaffer an
Ijat. Slucl)
3n
eleljrfamFeit
bit flberfc^rift:
wfagen Fbnnen,
2uu)erg
nocl)
gabe ber
liclje
3ftotn?clfc^en /y
erfcl)eint
Expertus in truphis" unb ba$u erlduternb ^rojujus fe^en:,/^^, luxus, mollicies, ludibrium, fraus". Der Xe# entfjdlt
aflc
Liber
^ang
n$efften
ifi
SoFabeln
bereic^ert
bearbeitet
ifi:
/
ifi.
leiblicl) ricfctig,
Vagatorum
enblic bie
au#
in
arti=
Dar^orrf=
/
Hoffmann,
a. a.
Dv
6. 68
u. 69,
entente: Expertus
23fiberet>.
bk
J>aut$in bcfcfelt,
nnb bk
truphis*
Son
@in
mann
fiettinger
/
mb
fpeltling
sberFopmt, im
Ijab.
SMtfyem,
c!?refenbo
3o^am
ju fcljoc^eren,
/
etlicfce
Ser ^amefierer an
bte leidjer.
bigen
furFommen,
ttn'eber
aufgelegt
3m 34re
1668."
uo be3
^ang waiter, fo
eg
bk
bfclnberid) t>nnb
/
(160
m'cfct
i#
oerlunfcljen
eren,
in
fel>en
beFommen. (luge
9Jr,
24)
a. a.
ober
im rang
bicf>
Sag
yiod)
oerbient (Jrnmbnung,
a. a.
nacb Manser,
Cv
Cv
S. 678
alcb
%c\t)r,
II,
188,
^etdjen.
ein J?ol$fcl>nitt
o^ne Stanb,
ein
fcf>rei=
ben fallen tfamefierern, bie ftcfc augtfcunb guteg mit fafien, peten, meffefen fur annbre, auff bag jn ber facf, tafeb sol merb, ac^ten nit rro bie feelen fjinfa&ren. 3r baud) jr got fpric{>t ^aulug. 2lnno 1523/' gfinf Matter. Quart: bat mit
biecfclin fagt t>on
i>il
ig
unb Fuqen
^dnben, unb
ftcf>
auf
S5latt 6 a, unter ber flberfcjmft be^ britten Xeilg (ber afytunbtftxm'gig ^apitel) roieber.
@ie
entfcdlt
Map., 6,
tjon
i^m ju
fein faeint.
2eU
bag
bem
bem
ge=
^rfi
auti)
obeFe
fcfjeint,
nitt>t
9totirelfcf>en
ram=
onb
ba
nannt
$at,
auf ber
ftcf?
Sas
t>ff
S?au
oerlunfd)en
9) Colloq. famil.
barlen
mog./ 3a
ein bart
4 a Fommt: 2ln=
ter
tfceil
154
onb
155
bit
bifeg
23ucg,Son
wlcriei >r/ben
berfefcafft
twb
Hart
man
/
giilben
bag Sei>
jeigm*
$u
nb mtt SBarfFeln ju
$ab.
bte
kU
an
me=
gaunertecfjnifc^en
bi\ia,
4b
d)tv. 93erFnei(letg
fkljen:
^Qrttlicl)
9iota=
lang
biefer
9tarung
bag
fter
Drittfceil biefer /
/
@rammatic,3n$altenb Me
Sin^marcft an
gen.
Dolman
an
fdmieren, ober
im Sang
ing Sloffart
ftucf
Dag
an/^art, ba
feine
/ /
tjerlauffen chiller
rec^jt
otter
narung,
bit Verier
onb lanbtfarer
/
ba$
jftrg
[onft
/
SSelt
befd)eiffen
onb
betriegen,
tattfnec^t Derjie^n, ba
tfopff
folget
benn
bernacf;
btatfyt" ^ftad)
bem
fjier
an algen,
ober
tm <&ad bag
ba maa)e
/
ertrdnfen
im
7
SBaffer.
gen
bie
a8
jtapitel beg
Liber
Vagatorum
bem Dag
/
big S?latt
143.10)
bic^)
ober
t>on
1583
big
Eefc
am
SWa^n,
MDLXXXIII/ 3n
58. 3-
Quart auf
oon
42
fQQem
nem
bem
bem
Sergleicb
fletg
fur
bem
SDtiigiggang
apofn?p angefefjenen
// S!ftitribateg"io) /
SoMular,
alg
in
feinem
unb
ficf>
oerma^rt, bo er
nicl)t etroan
folc^e
fdlfcfjlicf)
fictitiae
Ziga^
rorum"
alg
onfujjrt, ergibt
ftcf;
aber
t>otlBommenfle flberein=
t?nnb
fic^j
bergleicljen SSiiberet)
^u iiben"
uftt.
Dann
//
folgt bie
ram*
voit bit
fiimmung
beiber Sofabulare, fobaf bert>on@egner/ a. a.D @. 81, v Drutf er beg Libellus teutonice publicatus", aug bem eg=
f>at,
matil: in berfelben
rammatiP7 get
1583
@anf#erern; 3lot S:
CRot. 8
tern,
:
ten
nm%
unb fomit
biefe
Qluggabe hti
dltefie
ijl.
mittm
Son @efelgrd6ern; 9?or. 7: Son SBiltnern; Son Qudftiontrern; 9lot. 1 3 : Son ben SJJengen unb peng*
SBefctylujjj"
unb
unb
,/$^m
Die
rammatif
erfdjien
1583
7/ t)on ag ju Stag june^menben fiinb onb Sencfen ber ?anbt= fare^ unb ermafmt bie ^frommen Dbrigfeiten, fleigige ac^jtung
oor ben
&u granffurt
$R. unter
ift: /
bem
roeitldufigen Xitel
,jk 3totroelf#e
ju geben auf
folc^e
rammatic/ ba$
SBei^ulmen
bamtt
Som
man Stettinger nb peltling t>berfompt, / im cfcrefen 95o 3oam ju fefcoefcern, tmb mit / 9tibtingen $u riiren ab. / Dag if!:
/
n?ie er
bem
3m
beriefct
ber Sanbt
fie^t
man
ben
imfon noc^
ifl
10) Ubcr biefe SluSgafem fie^e Francisque^Mtchel Etudes, p. 445 u*b 2Bag=
nee
Somen
unb
angefatten roirb.
7
Der Drurf
bei mei=
im erapeum 1862,
9fr. 8
@.
115
ff.
ifl
nad^
93.
XU
tel roie
3a&
1601.
geben rotrb,
157
//Sritte 2lb&anbluna/', welc^e in ber
rum, JtngfapBbkF CXXVHI, 34, unb bet ftot a. a. C.I/ 7, nac^ ^ud^maper Stomani Sjt6 v ($rag 1821), 6* VII foroie bet Xiele a. a. S. m. 6. 201, roo bte Sa^reSjabl 1620 aber roobl em Srucffebler ifl,roie. 2oobie3a(jteS$a&l 1520
ie
ifl
Fommt
unb
.51-66 bk
ben ,/reifenben
z/bie bttfortfeben
5lad)abmungen" aU Ubunggf!ac!e
auner=
/
'
fpraebc ent^att
^aufmann^btener ^^i(anber
er
in
mo
bk
Srjabfungen etner
auner
Vagatorum on 1528.
icb
banbe
Sies
. 67
ifl
mir unbeFannt
(20 ober
Fiimmert.
nur 18 Sopitti),
ifl
bem 3n^alte
t>on
3n
ben ^apiteln
nur bk $ebe
^Catalogue de
Fennen gelernt
9uMroelfcbe
librairie
XXIII,
prad)e
fcabc, roo
auf ette
n5/
rammatica
a.
man
biefe
unb
^fliigern.
erlernen" (granFfurt
firnblftib
if!
De^wegen
ifl
biefe
Slb^anblung ber
bad
bie
rotroelfcbe
unb 9Wdn=
mie
ober
pracbFunfl,
Sag
/
if!:
Sfnroeifung
/ rote
ad
gan$e S5ucb
t>errdt
ben Surtflen/
febopfte,
au^ eigener
praftifeber
Srfabrung
pracbe
in roenig
tunben
erlernen, reben,
unb
cerfle^en
bte ficb
SIbfonberlicb benenjentgen
fen, in 2Birtb$bdu/fern
aucb
& bamate
fftei-
nur
fe^r teicbt
unb anbern
efetlfcbaften beftnben,
bie
fief)
ba$
bk
biefer
pracbe
mag bk
tC/ ein
licbe
ftcb
fii^l=
aunerleyiFon ^u febreiben,
babei bat
biefe unjuoerfdffige
unb bebenF^
3U
entgeben;
eine
9tebft einigen
9kcbabmungen,
burcb
tubium
/ '
roeldje
SollFommenbeit gelangen
Fan.
bie
an
3nfofern
ifl
biefe
^JRotrocCWe rammatiF
ber&nlag
ufro.,
W $& ar 3 "
e
ttberfeijung.
(luge
3tr.
32)
Sffenbar
t>on
9>ott, a. a.
D.
1.
12,
Fommt auf
einem eingelnen
gabe: in einem bal ^roolf oben, unten, mitten unb an beiben ei=
ten angebeutete$)unFte mit?inten innerbalbbe^Doate $u serbinben,
nung
Srrod^nung oerbient, ba eg
00m
^eptrag
jur SRotroeUtfcben
fid)
ramatiF, Dber
unb
$roei
Serfen barunter.
folgt:
Sann
ter=93ud)
*>oFabeln
SBorter^ucb 95on ber j3igeuner*pracbe, Ohbfl einem ^reiben eine$ ^igeunerS an feine grau r barinnen er i^r oon
fetnem etenben guftanbe/ in melcbem er
7
ficb
bepnbet, ^acbricbt
SBorterbucb
ifl,
er-
Der
(.
878 auner*
tbeitet/
1-28)
tISSh 2)a0
rote
entbalt
unb bk
jfibifefcen SluSbriicfe
befonber$
spott, a. a.
t>iele
mbeffen on
Oram*
29 - 50)
ges
matiF gar nicbtS entbalt. Ser Fur^e 95rtef be3 >}igeuner$ an feine grau (. 17 unb 18) ifl t>6(Iig unbebeutenb.
fcie
58
fett
159
SWitberSfoggabe ber $Rotmetffcben rammatt'F Don i7S5 // fc^Heft SRetye bcr Sluggaben bc^ Liber Vagatorum. @o roenig aud?
in bcr betrdcbtlicben
bog 2BerF
Slnfang
Liber
Uagatorum
3nfjalte nad)
aug
roenn
man
bit Sereicbe?
/y SRotwcCf*en
ramma*
ba
fefn
Jpie
bicttrt
man
nad) oolgt
genant Liber
Vagatorum
tn trufig
berte binburd)
ffiert bod)
immer
Don eim
jj>od?ttnrbt'gen meifier
ere, fibi in
nomine eypertug
bem
Slbone $u lob
Dnb
$u einer t>nbern?eifung nb
cf;en
lere,
SBebeutfamFeit, befonberg
ifi.
Sutler,
Snb
.jt]r.
>a$
on
alien
narungen
aptteJ
paulo plug,
Vagatorum
fccte
banneg ftnb
oberfurt
.rr.
narungen
menfeb betrogen
tmb
xvixt,
Sag
anber
Sag
rots
3^L
2, feme* ^^tlanber
von illematb
bat
Kotroetfcfce
Dag Dag
d)en
erft
erfi teil
ifi
bi% bulling,
Son
btn SBregern
ftnb Metier tit Fein gei=
berauggab, unb in
2Ibbrutf beg
bem
freilid)
fef>r
nacbldffigen
unb
feblerbaften
JbbMXtom
apttel
Socabular"
bet cbotfeliug
(1665)
trifft
man
Don ben
febkebt
bein'gen
Dnb
bag
auf bit
erfie iurifiifebe
unb
tt'nguifitfd)e
^eruefftcbtigung fibers
fyawpi, bit
man
Fomen
Dnb
einfeltiglid)
bit
beifeben
1726,
in berFobur*
ger Unterfucbung
7 34,
unb
in
benn
anfcfcliegt.
bem
Dmb gotg Dnb Dnfer lieben framen rrillen, Stlicb einem man mit Fleinen Finben, ber erFant ifi jn ber tabt ober jn bem Sorf bo er fceifcftf, Dnb wann fie mocbten wetter Fomen mit irer arbeit ober mit anbern erlicben bingen @o lieffen fie on jweiffel Dom betlen, bann eg ifi manger fromer man ber ba betlet mit Dnnnte
Sllmufen
J>auarmen
Vagatorum
ten,
onb
ftcb
jei^
Femegroegg bie
aftefre.
mug, mocbt
er
furba Fomen
ifi
gen, fonbern auf ben 3nbalt biefeg fur bie efcbicbte beg auner*
rool ^u=
umg
fo roicbtigen SBerFeg
anFommt. Der
geben n>ann eg
rool
angelegt
J&oljfc&nitt
Matt unfereg Srucfeg ge^orte urfprunglicb $u einer 2luggabe ber @ri= felbt'g. gr fiellt beren erfie erfud)ung bar. 3cb gebe t$n unb bie erfie
titt beg 23ucbeg nacb einem befeFten
nigltcben
23tbliotbeF.
SSon tabulern
Sag
anber Sapitel
ifi
ftnb betler
jr
btealklanb
templar
ber Berliner
5=
aufj firetcben,
Don eim
^eiligen $u
bem
Dnb
anbern, onb
.Srenerin
onb
a^am
jetcben
jn Sllcben,
ffiintfang doI
Don
alien ftucfen,
160
bte
bie jbne
ift
161
finb better
SSon ben
onb Ijaben bann
^tendern
bk
t>or
#uin
Sag
.iitj.
Sapitel
ift
ben
tmb
[el,
b<*t jr
@ecf ber
Scbuf*
tmb
aller
^ireben aucb ff @igen off alien 9J?egtagen ober ^ircbn?ei^ungen, mit ben bofen 3erbrod)en cbencFeln, einer at Fein ug ber anber
fyat
Stem
etlicb
aben
mer mer
otter,
t>on
bem
Snellen,
onb
tft
bann ber
23ettelftab
mo*
tmb fprecben
fie
gen tmb Fonnen nit arbeiten, tmb roerben @(eiben tmb leibenfe^er
aug
gagam onb jwiefman t?nb aoelter 2lud> mo biefe <3tabu= ler ^)in Fommen jn @tet ober >orffer o f>eifd)en fie oor eim $an>g t>mb gotten roillen, t>or bem anbern granten fie t>mb font SSatentinS roitlen, oor bem britten omb fant during roilten, @ic be alQfc. je nacb bem fie getrawen ba$ man jnen geb, tmb bleiben off Feiner
jren
omb
ber mttlen
cla^
onb
geoopt bat
fie 23ars
onb
rcirt
bann bem
ifi
fein cbencfel
abgefeult rcorben
omb
bofev
fact)
roillen.
Stem bem
ber
ifi
fein l?anbt
abgebcm>en jn
bem
Frieg, ob
narung
allein ((Eonclufio)
rpttt
bann
bem
fptl
omb
megen
roiflen:
Stem mancber
oerbtnt ein
gebricbt ait
fie
fdjenclel, ein
arm mit
fjeilenben
v>t\b
jm
Stem 3U Stenbetm
ift
Sag
fein
.t)j.
SRumen
fpracb
bet
jm, $t
ftttcF
Fam
gapitel
.tnj.
tfi
fie
bte
mir funft
ntcbte
ober
barin
fie
ib eft jn ber
b 6 nit
fl
anbat
er fpracb
bu
onnenbog omb
ben atleen ober
in
Stem uff bem mere in Stiffen mit fen oerfebmibt. Stem t>mb onfcbulb
gtaubenS
nriflen:
n?iltu
ben pfaffen
fie
reicb
macben onb
nb Fam
lieff
bencfen Funt,
roeinet
jn bie
tuben onb
fagt tt
bem
S3faffot
jm
bem
tmb
t>on
bem bem
ift,
t>on
@o
tmb
flocb
nit crlauffen
er
eg geoopt
onb
geferbt
bann man
roarb
finbt gefellen jn ber n>anber=
fie
bem
pfarbern fein
au$ oerbrent
aU man
roil,
nb
getban
fpre=
Stem
bem algcn
d?en
fie
baben
sum
nftbetn, jn
abgeb^wen
Fel
tsnb tyt in fur fid) gelegt, t>nb ^et fetnen guten fcbenF^
i)tilia,zx\
jn bat d?ocber
bog,
je
barnacb
fie
jn
eim lanbt
finbt,
&taU
bflben,
baben bo finb
@tat binau^
ein pferb
auffgangen tmb ^erbrocben tmb finb tmoerfert bart>on ganngen tmb Fomen. Stem gtlid) bragen danger an. <Jt fie be atijg. 9lota bit fetten
l?aben
fie
burr fcbencFet b^ngt neben jm, sub at gebeiffen ^)eter i?om ,^reu|e=
nacb.
etroan
$tmmert
geen mit
Stem
man
fte
finben
geben bann
fie
Soppen
t>nb ferben
omb, tmberXaufent
mag bk
@t.
1
fagt
febonften gteiben,
einer nit roar.
megtagen oberFtrcb s
11
l62
t>ff
bag minfi
t>ierb ein Qakt)
163
lerot
bk jm
^elffen
bu
fanfi,
bann
bann
befefler bcr
ouen tmb
freunb finb
jm abgangen
atler menfcben.
t>on
Sinbam
bcr
mag 3U Sim
bie
Stem
fie
beifeben gfacfcg au
gelt
einem Sbor^emb
bag
fie
ja einer
(eiben ju
jn
bem
fircb
fpital bet
einer
^anfflamben. Stem
em
unb oerbanbt bk
fug tmb
mag
fiet>ber=
er biefabe
fomen onb
erbetlen
ba^ oorjonen
fie
erfcbod)erng
nb oerbuleng
fommen
mogen
jn $u befeben, flofce
er $u ber
fiat
Stem fie febern fronen tmb finb nit orbinirt t>nb baben aucb Fein for* mat mieroofjl fie fprectyen fie babeng, nb if! ein (oe bofe fatfebe t>ot.
(Sondufio) bifen ^ammefierern gib
nit,
erlauffen.
bann
fo
man
jnen minber
toe
gibt fo
fie
laffen, fie
^aben aucb
o* Sapitel
bie
formaten.
oon baug *u fauji $ ecn unt &eftreid)en bie jr>ouen nb #ut3in mit tmfer framen ober mit eim anbern ^eitigen, mb fprecben eg fej tmfer liebe fram Don ber Sapellen tmb fie fein
fcofltattm
Son
35ag
bie,
t>ij,
SSagterern
bk gelben garn antragen, onb aug fram Senug berg Fomen onb
Stem
bie
@apel
fei
arm, tmb
^eifcf>en
marten funflFonnen i?nb merben genant faren fcbuler biefelben mo fie jn ein baug fomen fo faben fie an ju fprecben, $k Fumbt
bie
Stem
iben
(bk ^)ougen ^u
23etler
bo einer brief
ongebeur, barnacb
fpricbt etlicb
ober
iij.
dreug
tmb igd
fytt
tmb an
an
eine
onb
fpricbt
mo
bife
neme iircben ju bamen fie famlen an ein gotgbaug left tmter ber nafen beigt maulbrun (Sonctufio) bifen Bebiffern
nidjtg
,iij.
nit fern
eg geet aucb
t>tl
cub alien
.tj
@o menen
ift,
bann bk ^)ouen eg
tmb
bann
fie
h'egen
tmb bdriegen
bk
jn
ober
Fomen
tmb
fie
meiten t>mb
fol
bid) leg,
mann
bem
SSagierer bag
ben
man
wag man
mill ober
mag.
fount
er ja
jr
mir
geben, fo fpricbt
rmb
befefelt bie
ben Jpou^en,
ombg
fie
Son ^ammefietem
Sag
,t>j.
begeen
fie fid),
fprecben
fie
fon*
@apitel
iff:
finb Sutler
nit
jbem jun=
Fonnen
ge colareg, jung
jren meiftern nit
tubenten
oolgen tmb
bann bu
t>ber legen,
fanft
fie
nicbtg fragen
Fonnen
geborfam woCen
ment bar
mit
bag
tfi fie
Fonnen
bid) befdjeiffen
nb
betriegen
binber bog gefeflfcbaft bie aucb gelert finb jn ber manberfebafft, bie
belffen jne bas jr Derjonen serfencfen
bicb^
bann mo
tmb oerFimmern
ombgeen
ifl
alg erlogen.
tmb man
bie
fie
nit
mer
bowmen
befefeln
tmb Fammefieren
t>nb
Stem
fie
fomen
t>on Slo*
Son
25ag
.t>iij,
ben rantnern
ben rantnern, bag finb
me, aug
ber
ifi
onnbog
mollen
>Priefler
merben
am Do(man
Qayitel
tft
t>on
bk
an
Metier, bie
icb
Stem
einer
2lcotitug, ber
bin be*
11*
fdwert mit bem fatfenben
SJeitg fant
164
9Son
165
Du^ern
bem
^eilgen
SntfcomuS, cnb
mid) gelobt ju
bem
ttcben Ijeiligen
Dag
t>nb
.i*.
Sapitel
ift
ton
Sugern, bag
attertucf),
mit eim
ftlbrin
cnb mug
5U
bem,
ct fupra in
alfo
fie
prdcebenti
fie
baromb
f(ac^)
bag
gan^en almufen,
bag
an$
fdjen
eilig
ein onberbant
9am
bem
2lltar
moden geen
ii%
brcj
bie brei
mol
ettid)
Wota
almufen geben,
0
nit
fpric^t
bann
ein
ift
ein
gang
Stem
cnb
cnb nemen
mu
id)
eiffen in ben
ftcc^en
fie
ftcf)
munb
nim
minber, bann
mic^ funft
in toto
&U
cnb
bag
fie
bluten werben,
felb finb
&
ntfjit,
alg ob
ben fiedjtagen
cnb
ift
l)aben
Stem
finb
t>it
bk ft#
tct>
off bife
enfrome
gefjeiffen rooften
meinung
mefclerg
bin eim?
geben
ee. ij.
plapfcart,
cnb
bie
weifl
fjie
bann in
ein
3U ber anbern,
fie
une
ein J?antwercfg
ift
man, g
fur
fat
ftcf)
cnb braucben
cil
anbere wort
nit gemelt
merben 3tem
Eomen
meing $aterg
cnb fat
mir
ge=
ein
nemen
if?
mol
cmb
unb
alg gecopt
mag
fie
fagen.
Stem bag
id)
aud) gebugt
pfennig
id) folt
jm bringen
id)
fpra# Satereg
id)
Fombt cnb
fprid)t, liebe
fram
id)
molt
mann md)
bag
ein
bit*
id)
jm geben cnb
gab jn
jm
nit,
con ftunb an
ten
cmb
tjt
mit SSuttern
fam mid) bk
mtt
.iij.
faltent fudjt
an cnb fab
mi$
ilf,
fai\d)tx\ f
onb
erbetlen
meg onb mug bag mann id} fab mid) alfo barumb bit id) eud> cmb
mol be^uten unb
er fat
tag
Stem cmb ein SSe^am id) fab ein Fint= alt Stem cmb ein trunc? meing id) fab ein
Dut=
.iij.
frawen, St
fie
nit
me bann
onb
fcitf
fant Valentin
ober
iiij.
almufen $u
lotfcfc,
fjalb
befc^irmen, onb
EC.
wag
er fagt ift
alg gelogen.
3tem
mer bann
ljunb, ^alb
pfunben rvatfa onb meg gebetlet tmb oerjonetg bag betelmercf SSnb berfinb oil bie annber oerbult oerfd)od?ertg onb
jar $u ben brei
fubtiler
93on c^leppern
wort prautfcen
bag
wann
Ijie
etlid)
t)abcn
Sag
fid)
.jr.
Sapitel
ift
bie
S3faffot,
auggeben
fie fein
fomen
jn bie fceufer
^anQtn mit
fur bein l>amg ober fur bie ird)en tmb fd>ted)tlid) fai\d)t
mitten,
eg
ift
omb
gotg
onb
nit oil
geben, bann
einem c^uler ber jne ben acf nac^tregt cnb fpred)en alfo, $k Fombt ein gemeid)te perfone mit namen Ijer jorg Fefler con Fi^bu^el
(mie er
fd)lec^t,
fid)
>orff,
con bem
ge=
2lber
bk rantner
bag
bie
t>i(
mort braud)en
t>nb fagen
cnb nent
bag
fie
berjeidjen mie
c^)en,
ift
fie fid;
getobt ^aben
meg
fingen jn
ein n>ortjetd)en
bag
fie
bk
finb
t>on
bem Sorff
megbud)
fjilf
Mtar=
on ^nxifel
falfd)
cnb
nit gered?t,
roil t>or
bann
nu
cetera,
mag
id)
nit oollbringen
fid)
aller
beftl&et in
cfcen
166
t>ber bie
feet roirt ertofi aufj
feincm ge=
fein
tie
167
fie
Bremer
ge=
bk tngdtf^en
fie
^rcifflfl
erbtenbet worben, onb mcfen fie fein jn eim malb oon bofen teuten ein 23aum t>nb meren nit onge= .iij. ober .tiij. tag geflanben an
fcf)te#t.
3tem
Jjou^en onb
serb teut ba
fomen
fie
mufien bo oerborben
fein,
unb bag
eift
mit
berfcfcafft
onb fprec^en eg
barburcfc
onb atlad/
menfefc
fomen,
@o
bem
milt,
23ruct)
fie reol ob
bu inen geben
mirt
bann bee
met rabt
ben erfanten.
onb
eg
fej
nit ein
^tteffc^ta^ern
33!ic!fc^taern
aU bk
bife
Sapitet
ift
bag
fomen ober
gefloffelt)
jar, er
Fum
er
mtber er rourbe
Stem
narung mirb
faft gebraud?t
im margmatb
finb,
fein Setter
rcann
fie
jn ein
jemer=
jm
fio)
man
roenen
groen
froft fo
$&
@tfcblanb,
onb jm @d)meiertanb, bo
oon einanber
fteen
nit oit
q3rtcftcr
ben
geftoctjen
mit
9leffet
onb bk
Strcfren meit
onb aud)
bie Jjoff
ijl
(@onctu=
fte
funcfeln roerben,
ettict)
nit,
bann eg
oit
obet angelegt
fie
fein
ftecf)
Sleiber
fie
(Sjremptum, tier
Stteffe gein font
fie
fie
bamern
fagen
fie fein
jne geftolen
atlen, onb bo
fie
jne
jm
Sttunfter aber
funben
nac&
bem
effen
funben
ar bifen @c?man= eg serboteng tnb t>erjoneng (Sonctufio) ^ut bid) eg fej fram ober nictjtg felbern, ban eg tfi buben bing onb gib jne
jne jn ber
onnenbog
man
bu
Fenft fie
ban mot.
Son ben
Sag
.#. @apitet
tfi
3icf
c^>
c
ift
Dag
.jriij.
Sapitet
ifl
t>on
fein Setter
onb
atter
Stticl?
bag
bk geen
morben
meift framen
bk
taffen fid)
an
ob
fie
onfinnig
onb mann
fie
tat fomen
mem
tmb
jren teiben
omb
bag
oerbergen
fie bie teut
fugeltjut
fie
mih
ober I>aben
jr einer *r.
(Jtlicf)
an btn enben bo
onb
getfl
onb
ban
bag
bie
ober
bk happen,
boct?
nit
tfi,
onb
fte
omb
mifjtat ober
tra*
nent onb
ber
mug
Ijaben
buret)
bogfjeit
megen bk
jn ben
onb t&un
ficf>
au
fie fein
ju 3tom,
menf# ba Su^en
eunbem
ertofl
narung,
man
fingt,
bk
nit
geet,
jetcfjen
bk bo
fein gefd)ef)en,
mit eim
fc^uct).
Sg
Sopperin
ben Sru=
nug
ift
onb
gebrauct)
ombgeen, bag
bk bo oor
23aumn?otlen blutig,
nemen bann 35aumrootten onb mac^en bk nb nemen bann ein tucf>tm t>nb binben bag
mit namen framen bk tun fief) aug trie bag an einer ften fej onb nemen ein mi(g onb febeten
gen bag ober
bie
bag jnen
me an
feiten
onb onb
te;
Srufl, onb
be*
fireidjcn
168
fol
ed
fcj tic
169
bat
raft hint
bat
man menen
93on unbfegern
cn Sopperin.
ad
.;t)j.
Sapttel
tjl
t>on
fjaben einen
(Sapitel tjl
bamit
\vt
em
x>\[
nennen bann
gen
fie
ein grofTe
umm
jil
jar obr
.tj.
bat
gelt nit
auf bat
augbringen,
fel&S
tnb
mollen bufjen,
abfd)Iaben.
mol man
smb
jr
Sarju aben
gute,
man
fie
jm
getretfcen
tmb bk
merben
geen off feinen angfter ber geet in etfen iletten nb 58anben befdjlofs
fen mit Stingen, ber fpricbt
bie er
njtber^encfermiej>Dr,gibjnenobbun?iftr e^fein33ubenbiefo^t^un.
ban
t>mb fein
umm gelts
s>ff
t?or
bat
jil fo
bcib oerberben.
jm
(anb
fct=
fief)
tmb
m$$
fet in
tmb
eier
fur
ficb
aid ob
fte
tfintbeterin
jr
mern, tmb
etlicbe
fprecljen
.jr.
teil jr
jm lanb
t>mb nb
beferen
jenen
jiiij.
jn
ober
jn
bem
bk
onb mollen
fiel)
.# jaren
ifl
me
Snb
mal
bie ^eiffen
nit
ju geben, orfag /
*>or
&
t>nb betlen
bad almufen
omb
tag ein
ein
man
lent
bamot.
etm
leilacf)
bem
SSftunfter,
mere
ein
Stnbtbettertn, ber
gef>cbt
tmb gefan=
Son ben
Sad
.xtmj. (iapitd
ift
SStltregerin
finb bte
m*
felt=
framen
t>nber
5am
tmb an bk melt geboren baben, 2116 FurgKcfc in bem Xaufcnt funftunbert tmb in bem neunben fare gen $>fcorf$eim ein fram Fam biefelbig fagt mie bat fie jn einer Furg bet an bk melt
ftgur getragen
fcet fie
mammed ober 2>lc ober Suffen ober ben letb omb bat man menen fol fte geen mitSinbern, cnb
ober
baben
mer
gangen.
Son ben^ungframen
Sad
lin
,j:t>.
sum
<infibeln, bofelbf)
fleifcl)
mere
fie
nofy
bielt
mufl
man
<5a^itel tftoon
fie
alte
baben, mie
fte
bk
man
jun
(-rinfiblcn
Snb
tragen aid ob
betlet alfo
{jet
je off
ber
3ungframen gangen.
frame et ein
fie
Son SKumfen
Sad
.#. 6apitel
ifl
bau
bem
fcljein
wavtet, ben
fie
So marb man
bed bo
bur$
9W=
ben Xbormart jnnen tmb molt nacb jnen gegnffen baben, aber fie maren gemarnet morben tmb maefcten ftel) barton. 95nb tvat aikt
SSuberej t>nb erlogen
fie
armen,
biefelben
baben
mo mit
fte
t>mb
marn gangen.
bat
mumfen gangen.
Sag .m.
apite(
ifl
170
an gen
gangen, bag ftnb bte
171
SonSbernSongen
oon ben ober
fie
Son
ben @d)meigern
fon*5en
Sag .xjoj. ^apitel tft Don ben meigern bag ftnb better bie ne= men pferbg mift Dnb mengen ben mit maffer onb beftrei#en bk
bein, fcenb
onb gefengEnug
feuberlid) a(g
f>atb
fie
oertrtben
onb
onb
ift
gietjen
fief?
gar
fie
gefd>affen afg ob
nit
ift,
fie
bte get-
ob
Dnb bod)
onb betriegen
be
33faffot,
bag
t>eifi
Songen gangen.
bo mit, biefelben
fjeiffen
cfjmeiger
Som
finb better feuber*
fein
S3ur<l)art
23ur<Fart, bag
finb bie jre fjenb jn ein
.rrt. apite(
ifl:
Sag
c^jen
.woij. Sapitet
t'ft
Dom
Faufkut gemefen
atg ber
ober
jpantftfmd) ftogen Dnb ^enif eng jn ein 23inben an ben Jpatg onb fpre=
Don S3ifd)ouen
gemein
ein anbere
bu
eing
off
^et'Iis
man
went, aber eg
ift
als in
bem
oon
Dnb betriegen
bte teut
bomit, bag
{jeifl
bem
Sofern wie
man
falfd? brief
tft,
fein be*
SSurcffcart gangen.
bte
Son
^latfc&ierern
^tatfetjierern,
Son
Sad
.tfiij.
ben Seranerin
bte off
Sag
onb
^otij. apitet
ifi
oon
bag ftnb
bie btinben
bk
fin=
Sapitet
ift
Don ben
bie
tut
fieen
onb
fctjla^en
bk Sauten onb
fie
Subin onb
tn Fomen,
jr cater
onb muter in ber $}dk fein ober nit, onb onb etber, onb anbern btng ah, onb I>aben
onb toann
fie
au gefingen,
fo
fa&en
fie
3tem
au$
beg
falfcfj
Stfftetn roann
fie
fetbg
mit Suten
omb
jr
Son
Sag,
better
jptttj.
bann ber
onb
Sapitet
Don
toot gebort
fteen
&%
bag
^eift ^Hatfcfctert.
9tuc^ bie,
bk
bk
jeidjen
an ben
Somifd) Veronica,
get*
ftct)
fd)faf>en,
Dnb
2RufcJ>etn
Dnb anber
geidjen,
Dnb
gibt je
^eitigen fagen,
man
fie
roenen fot
fie fein
an ben
ftetten
fie
Dnb
em
bm
gemefen baroon
fein
mie mot
fjeiffen
a^
S3feg
ift
annber kil
unb
fagt
Fomen
Dnb betriegen
bomit, bte
atmierer.
bag anber
teit
bi% 23ucbting
fcoren
oon
etlicjjen
notabttta
narung
Stem g
better
fid)
ftnb
ctlc^>
ber oorgenanten
fie
bk flmd>en
bann fur
bte
no^
eg
fej
geen jn
an
bte
fceift
bk Ijeifdjen oor Feinem au bk eufer, jn bie tuben, gut orfac() bk erFenne jn btr fetbft.
jn ben ^irctjen ein feiten auff, bie
fid)
merben
fie
ber
munb mer
auggebrod>en, onb
Stem Sg
etlict)
bk geen
fo if! eg
miber abgangen
Franf
roeren,
172
fic^>
gegen
ob einer bag fauffen rootf, @i(ber t>nb fennen eg nit
fo
173
ment bann
gibt
eim ob
tmb
jm
pfennig ober
mer barumb,
SSJiltner.
bomit tourt
fie
ban betrogen,
beffelben gteicben
fie
anbern jeicben
bie fie
onb fprecben eg
bag
Waterlog
Stem
murt
i\i
eg finb aucb
fej
onb bocb
ift,
man
jne befter
mer ober
lieber geb
omb
beg
eg
Qlbone triCfcn.
gut $u
bm
iriffenben^ rote
aber
ir befeflerej iff
fog icb
remplum
>to
cbmeig jm Sorff
tft
etn
crbenung, bag
jn
man eim
teil
bleiben,
man
xvii
betrogen fein,
gum minften
eim fierben
mv 35otfcbafften
t>nb ber betlig
@m
betlet
fieen gefebrtben.
nomen
oor,
djen,
mer
ab unb
mie
ant Qlntboniug ant Valentin @ant ^Sernbart geift biefelben ftnb bepetigt t>on bem tul ju Siom*
onb fam
roiber
Die fir*
Stem
^remern
bie bicb ^u
man
wag
eg
ein fjunb, bo
ffen bie
mu(l
fie
entfouffen
biefelbig at geei=
bk
jm
$ra(3.
Stem
fein
jr
&
mb
man onb
fie
Zixiad
tbun
bing
aug
finb
Dnb befunber
ifr
finb etlicb
tragburg
gaffen, bo bretten
fie
einen an eg
fram ober
fprecben
onb
ift
ftnb
jm
fein
bag
onb fdjemen
ficb
ju betlen, bag
man
ftemr bag
fie
bm
leuten
tfl
furbag mogen fomen / bie beiffen @eng feberer. Stem g finb aucb etlicb ber oorgenanten bk geben ficb aug fie funben febeg graben ober fucben, t>nb man fie jeman finben ber ficb
(aft
onb
befebeift arte
menfeben, mie,
Stem ^ut
bicb *>or
ben Sonern,
bie
mit
befeflerej
omb
geen off
fie fie
bem
SBrieff,
bem
bem
teil,
muffen ml meffen
legten morten,
bit 2Belt(icben
anbern juge*
fpieg mit
bem
bem
Slnbreg
bomit betriegen
ben
onb aucb
obern cbrancf,
bem
ban eg
ift
nie ge^ort
morben bag
fold)
33uben cbeg
ten, mit bem eburflen, mtt bem ^Ibgejogen, mit ben 9)?egen, mit
fie
b^ben
bie
umneg, mit
?)riffen,
mit ben
oil
graber.
anbern ooten bk
fog
Stem g
bleiben, itber
omb
beg
merben
folten, jnen
beften roillen.
fie befter
toglicber
95nb biefelben
Rnatm
ba^
ifl
bem
befebeiffen
tecfen
^eiffen,
fie
jm
bk
Stem
mann
fie
jn bie
fcbulbig fein,
onb
ifl
am
ein
Dorffer fomen
baben
fie
tmb
Stem nocb
SEttengen ober
finb
babeng funben
umb
jieben, bie
baben met*
Ux
fen
ein
jr
174
Qttlid)
bit
omb
Ioc(>
man
atijg,
mit cim tecfen obcr SKcffer in ein $effel ftoen off bag
fie
SWeng $u arbeiten ab y St
be
Siefelben
mengen befdjmben
bag
fie
ben arte mogen trig @ct>macl)en ate eroer and gelauten mag.
&a$
2(bone
t>rit
Uil
ijl
&er 2*ocabulatiu
&(em6
176
77
Sat
grfic
178
//
//
179
fe
Sat
tij
capitel x>#
tnj jar
2Jan ben
2lt
erfte capitel is
fco
fint si
ober
fe
bar in
gelouen wilten,
tmb Fommen
t>an
ben orften
$)Ud)tlid onb
einfattiglicF for be
nb
i$/
t>an
bem
f>eren
etm $ufjarmen
bann men
bk
man
bar
is in ber flab
ober in
bem
borpe
liinnen al$
man
Jjebben
rvil t>nb
fprefen fe ^ebben
getouet to
tje
wib mann
fe
oren arbeibe
eim anberen
barna
fie
2Bent
et i$ t>or
mennicb from
man
fje
onb
finb mit eim punt maffeS mit ein fulueren criice mit einem mif$ge=
fee! fcf)empt
get>at
Fommen t)e
mol
to
bat
btbkn
et
fyhhzn bo finb
geuen went
$$
t>nt>orferet bartsan
mal angeled)t
//
//
bk feben
b c bben
fie
eimann fummert,
San tabuleren
finb bebler
Sat anber
t>tf;
capitel
bk
alle
tjart
geuen mant
nicljt
fe
gan mit
lanb
rin
ftriFen
van bem
vnnb or
frenc^
roppen nb oerben
smme, tmber
war.
tmb ga^ann
vol teifen
in alctmi, t>nb
and
t>e(36
vann
alien fturfen,
tjeft
at
Hi} capitcli^
t>p fitten
bippen, onb
be ein
t>j
ferfen
od
vnb
nein
bi>
fctyene,
be
Se
arm Stem
one liggen
nidjt
tmb or $inber 996 onen ermarmt in ben griffltngen, fe mogen tmb funncn arbetben, wib merben gtyben vnb glpbes ve^er vnb ore gagann
t>p
mann
iogent
Ux
vnb fpreFen
t?mme
onen
vnb ^micFman on
ftebc ober borpe fo
Fauetler,
<f mar
Fommen
bem
in
bibben t>nb
menfelje
etfetjen,
onb
it
efefjen fe
vor enem
vm
bem
barburcty bebrogen,
in
bann ben
vmb
uenrfnu^ ober
mitlen.
fpil,
Dtnme
be atife
ie nacf)
fie
getrumen bat
Stem bem
tjelenben
bem
btn
men
boffe
tjnen geue,
onb bliuen
off
*>p
omb
Stem mannicb
Frutfen,
to
bu mult bann
bet.
gut nit al
arm mit
vnb gat
t>p
em
menig ate
anbern mi>nfcf?en.
&n
ej:empel
Stem
Sten^eim
I2
i8o
fter
Stogbeim be
fcefft
181
brucb
filuertf to
mit
namen
fei
&er
$an$
^tegler Fercfber to
fin
fcofe
ber febrefen to
einem
elaffot.
Stem Stem
einem
Felcf
moimen
fee?, et
mom
bracbt
em
pen
etn
ffcticf
jpracf
icf>
onb
feget ^eft
onb on
fie
rife
maFen, onb
r)e
benfen Funnt,
eren,
fi
on
bonxn,
bem
bk
ber
r)t)r
om
no, bi
tiet
bebiffern
gif alien
ij
roann
fe
legen
ein
pap
bem pape
Stem
fien
bug
oer=
Fercf biz in
ober
mnlen
omme
brant
lief
meinb be
//
ein anber
mar=
Fomen onb
ober macf).
efd)en,
ben fc^al
men
men
mil
erempel,
Zo
fin
einem
getecbt
bief ein
en fur
fief
//Son ^emmeferern
//
onb ab
Qat
oi capitetfe
flabtfnecr)t
liet
fcl)olareg
tunge ftubenten be oaber onb mober nic^t oolgen onb oren me*
%t op onb
bat
flern nicbt
mt
ein
erlopen bebben,
$e mart barna
Stem
finb
baltb to Slcbern
an ben gotten
ge=
mann
fe
nit
bangen onb bat burr benn Ijangt neuen om, onb ab ge^etten
?)eter
mev ^ebben
onb motten
onber
befeflen
oan .Sreugenacb
fie
//
man
onb Fammefiern
al$
Stem
merben
fe
fonenbo^
finben
mag bie folcfS tmb anbere beg gelnF bb'n, fie bebben
fie
priefler
om
Stem
ein is accoh'tuS, be
febbnften gliben
up ben megbagen
ober Fercfmifo
epiftoler
be
brit
gen onb
roan
et
bie (cficn
bar
Sonctufio, gtff
5m
op bat minft
aller
buFanfi
6m
fjelpen
finb nicbt
bann
befefler ber
ougen onb
menfd)en.
Stem
//
fe
bamp=
(Jin
bie
erempel
wa$
fote to
in
fcett
SJtj
oan Sinbau
Sim
in ben fpttal
bn
riit'i
Stem gelt bat fi to einer anbern fronfaften furbet gemnget mogen merben in einer fonnenbog onb mot fe ouerFomen onb erbet=
fiuben.
len bat oerionen
fe
bagen, onb op font ebaftionS bag lag fy fur ein Fercf onb oerbant
bie febene
Stem
fe fdjeren
Fronen
fe
bie
mart
onn
Fen
onb b^bben
otf nein
format
mo mal
fpre*
ben fad)
Fommen on
erlopen.
to befein, ftocr)
fjebben^onb
i6 ein
lo falfcbeoot^onclufio^uffen Fammiferern
gifft
ntcf>t
mogen
gif nicljt
bonn
fo
men on min
od
//
fo fe bet
geraben onb
eer,
bar
oan
lofe
formoten.
Sat o
copitel i$
oan
to
Son Sagerern
fint bebler
be boftiatim oan
bug
beftriFen be
//
Sot
oi| copitel is
ober ouenturer
fctttigen,
be be geten
gam
fe fint
fcboler, be foluen
capellen.
Stem
be capette
fi
arm onb
efeben ftaSgarn to
einem altar
mar
be in ein J>u
Fomen
beuen
fie
an
to fpreFen, Jpir
Fumpt
ein
farnber feeler ber foucn
feffen) ein befroerer bcr
fcur,
fricit
182
Funften
cm
meifter (be fcougen to be*
all
ntcr/t, t>an
ftunb an
i8 3
onb
fceb
Fam mecf
iij
med
ge=
onge=
ttttb
punt
roaffed t>nb
barna fpredt
f>e
etlid Faracter
onn maFet
tj
ober
iij
cruce,
efc^en,
ncmant
erfloFen,
ed ^ebbe
bit
med
Ijillig
feluen
gnod y
3Jalen=
gcit
od nemant tmgelud
Fomen
tmb
to fcanben
fcir
tmb
in alien lanben,
fi
tmb
finb
baromb
tin
n?ol
l)e
id iu
omb
fculp
bat
ium be
fant
i^
olfo,
tmb
fec^t
al erlogen.
fro bat ty
t'6
fe
Stem
mer ban
rr iar to
t>nb fpreFen to
gt)
bem
sagerer bat
in) j
med
me<f
Ijelpen
id wolb
gulben ober
geuen, fo fprecft
fte
ia
beren fint
sit bte
anber
fubtiler
n?er=
tmb
fe
befefelt
et
meg,
fie
ben Stem etlid ^ebben bfaffot bat ben grantnern Fumpt for bin
betfebt
f)\x%
fed, be
fpreFen
fie
befroeren, fo
6m
fe
6m
votnt
omme
gofced rcillen,
snb
nit oil
bu
bat
Fanft fe
id fe
ntcr)t
fragen
foltu geuen,
roann
^illigen,
et
i^>
man#
fe
bem
froaren
Fonnen bed
befcfctjten
getbt,
Son*
id
fedbage ber
mer
be grantner be
roort bruFen
unb feggen
t>mme gan
n?o
al gelogen.
//
bruden, bat
i$
2$an ben
t>an
rantnern
fint bebler be fpreFen
feit ax\
fpreFen eijnem
mol
et)n
//
&at
tnij capitel id
Slcfc
roill,
leuen
fmnbe
leuen
ed
bm
giff
uallenben fiifen funte Valentin fant $urin fant %$it$ fant 3lntl)oniud,
9San ben
Sugeren
fin
smb eb
tpaffed
med
gelouet to
bem
fjilligen (pt
fupra) mitt
(et cetera)
tri
punt
//
Sat
ix
lange
tmb mot
omme
bem
gan
I>itligen
onbe to bem
fe
bouen
fleijr) alle
tmberbant garn to
be
bem
Ijillige
bre
Stem
almiffen geuen
atmiffe
@o
ban
ein
from mtwfcfje
ben
munt
bat
buger
fpricft
onen be fd)um
penmjnd
ber
mot id
alle
be nafjlotfjer bat
blobben merben,
aU
einen
fcljerf, et
in toto mcf>it
tmb
i^
lanb bruEen.
alfo,
fe
Stem
Fet
f>eft
ml be
fid op be
mer=
et
o
e
leuen frunbe,
fid
icf
man,
t>or
fi>n, fe
geue d)v
bruFet
pennig,
mb
op en
tib
fjeft
min
fceren
od
sell anbrer
worbt be
f>nx nit
gemelbet roerben
t>aberd
^ug onb
Dmme
fcl?ol
onb min
Stem
en
mal ^unbert be one be geuen fe nemen ben pennrjg eind baged bat l>eil gebugt raan ein Stem mat rcolbe, onb i^ al geoopt fe feggen
^u| Fompt
onb fpredt leue
from id rcolbe
irc
bibben
t>mme
roefebrot maFebe 3tem t>mb
fe erflen oc^tc
184
t>el
185
nit 9tae
fybU
beam
id one
in
fe
funben one
f>e
tcf
one
auer
entlep one.
bage olb
ftc
Stem s>mme
ebben
^ebbe erne
crancfe froroen et
fe
nit
mer
at
jj. Sapitcl is
an
jitf fiffen
bat fe
finb
ban
alff
iff
ober
iiij
onberen finb
brperlet) blinben in
unb
finb blinben
be
son gcbeS
op ben gabeS
t>erbergen fe
in ein flab
Fommen fo
fe fe
ore Fogel
to
ben luben
ben aber
)aS
jr
eben
fe
oerloren
Fammeferer be
fecf
hibbct or ein tetjn aber twintic Fogeln t>nbe obe nacen ebben fe
netjne
@e
gat in be
ftt$,
fife
ban
fe
ome
Jppr
utfy
Fommet
ogen t gebroFen
omme
migbat tmb
bofeit roiden, be in
v>ov
bm
tan*
perfon mit
fecf
cottanbe (rooe e
ben FerFen
fttten,
borpe, san
bem
gefc(ecte
onbe feggen
fe
finb to
Stem
to funte
Fennen, onb
tcil
p ben
t>p
mien
fingen, in
bem
ben altar in
i$
bem
mad) id
nemen banbaromroollen
bocf
t>nb
maFen
mge*
frommer
tube fyulpt
tmb
firor,
ban
roelFor mt>nfce
fed empfelct
fo
men ban
Foplube
ein
mannigen
fegefure
in tin
efte
em
roolbe
mannige
wort
t>ertofet t>t
bem
blinbet rootben
onbe
t>or Ai}.
aber
.iitj.
ft>nem fclecte
//
3tem
fie
fe
fcriuet ocf be
buren burin
Fommen
fe
moften
fe
bar
togelaten t>an
fcat
nbe
aflate
ba bore be attar sp
bem
mpn
gift
emp
atbe
// //
SSan
b ticf f
ctagern
Frozen,
t>nb ib
ft
anberen quefh'os
tarn auer nice
an fcroanfelbern ober
nerer ebben
ban befulften
Fommen
onb
in
aik
iare e
bebeler roan
ein flab
Fomen
fo laten fe
be cteiber in bererberg,
geffoffett
tm
<5xvaxtxoaib
nb
fitten
gar naFent
t>or
luben, bat
fe fecf
men
@o ^chbm
fe
(anbt onb in
roarm
fe ft>n
ocf be offe,
eber
bouen
ban
et
ouef angelet;t. //
ejrcmpel
cranrf gelegen
Sin ete
omme
quemen
to funte
alien bo foc^ten
fe
one
bann oerFommern
fe
jr>ut
186
ban
froro
187
roorben,
froanfelbern
ib fin
fe tuer
aber
man
//
bu
Fennefl: ft
ban wad.
an gobe
nicf>t
getan
mere
tojjj
omb
be fulften on ftnb
opperin
ftnb bebcter
ben SRint
ooppen
//
Xsat
capitel i$
tmbe atber
3b
ftnb oF SBerte
meijT: froroen be
taten fecF
oopperin mit
flen
ft),
namen
an ben bor=
fynne
bat
fe
ft;n,
x>nb
onb nemen
ein
milg onbe
fcbellen bat
an ener
bugen,
gen bat ouer be borfi, unbe Feren bat gefcbdbe enbe b^rotb tmbe
flrt'Fen
men
giffen fcbal ib
ft)
befeten
ooperin.
// //
bem
fnlligen,
ben
\)t
punt
)at
.riu'i.
capitet
bem
met
t>nb
b^ben
bt)
oopper
bie
id ein
boge
nerunge Qttnv
t>nt
pet II SJnno 1
bx)
510
ftn int
anten genomet
pi(grtmaten
fe
t>or
tmbe bebelen
gubed bar
fo roers
bunt
3acobi geFommen
troet
menne mit
etner
fe
mebe roan
ben
eft
fe
bat ein
roile
froroen be in t?ren flarlen Feeben gebunfcen geroe^t be bebben fuluenft oor be FercFen gelecbt
bar
gtf
one
geiftlid!
tmbe roernt*
geiften be=
bu milt
buuen
//
be folicbeS bon.
tmb
befeten
ft),
fe
unb
gefebrep bar
//
San
ben Su^betterin
fedF
)at
.jfc.
capitel id
t)m
were
to
alfo,
tmbe leten
feef
boren
fe
lanb
ommc
nen
t>or
buren gdouet
2llfo
gaf in al
be
laFen onbe fetten roajg t>nbe et>er oor fed aid eft
ein fefjroeFerin
ft).,
ouer gingen
wa$
tmbe from be
onbe fpreFen on
Fe in
.x.
ft)
in
jrtttj
eber
#.
iaren nein
mb
be ^rten
bug*
man
bat bitfige
bettertn buffen i$t nicbt to geuen, rfacf, ib lacb t>p ene tib ein
to
man
be
bt)
were bat
ftunb an
fe
t>*b
roere ein
fegroeFerin
ben
be rabt opbeuen
oer*
tmb
fo balbt bat
facrament Dor
ib id bufert'e
gebradjt
fe
fetten
roarbt fpt>ct
fe
bar
mebe
bat
3b
nemen
an
tnnme gatb
Me
buuel in ber
fcrfle
oermogen bat
figur gebragen
onb an be
roerlt
ba bat be eine
bem negenben
bat
pforgbetm
ein
nam
borbe be
flete feF
geFomen
in
tmb beFanbt be
man
bat be mtt
ft*
lore!
ben folften
\)ebbe
ben
fe
op bat
gericbtet
tmbe
bret?
ben
ein
punt
flefcbed
bebben,
be ^etbt
188
munber mtb
batf> in bent
namen
//
189
men
//
San SWumfen
SKumfen bat
bat fe
t>p
bem mege
buuen
Sat
tmbe
fegel be letfce fe
fulfte
^ebbe einen
bern ber bebeler gatfc, bnb bod) nit finb, tmb fjebben fogeln aid
bruber, onbe fprefen
fe
noU
ftarcfen
fitfen be
fe
op
fe
mar=
be ben
fe
men
onbe
gat!)
grtpen auer
fe
murben
gemarfcftucr mtbe
omme
bibben
breefct
t>nb
//
mad
al
omme
gan.
ib i$ al oerloren,
bu fennefi on ban,
S3an ben
unbfegern
fin tfarfe fnec^te be
fe
//
capitel id
// //
an
t)bern
fongen gangen
Sat
jrrf. capitel id
l>ebben einen
fe
ober bebeler be fprefen fe finb ebel onbe finb van orlog onbe brent tmbe in gefenefnuffe
Fleibet
mbe
Der-
ennen
fummen
gelbed ben
mo
fe
bat gelb p
omb
bat or gefomen,
nit i^
ge*
nte brengen, fo
moten
aU
eft fe ebel
fe
tmbe ^ebben
loe bfaffot
aber
fo l>e6ben be futften t>nber
one
fa(fc^>c
t>p
finen feffen be geit in iferen feben tmbe 6anben 6efcl)loten mit rin=
gift be tfertft or
bo^eit,
//
fe
bfaffot.
gen, be fprecf e
ft
or be
ttb fo
bed nit
t>p
genante
fal
fum gelbed burg morben mtb eb bed gels mot fje ocf t>ar fined liued flan, (Eonclufto,
//
Dat
.xtij.
capitel i^
ben buoen
men
nit
geuen
man
fenne
fe
foplube gemefl
.;liij.
fin,
tmbe bat
//
//
$an
ben funbfegerin
fin ber
mb
finb
man<f
mannen
oorgenome=
^e tmb fpn mitgefett ot^ fomen, onb ^ebben bt^ loe bfaffot t>an
fdjopen aid be fcfeledjten fromen lube gelouen, be fc^atcf^eit
id att
ben
bem
lanbe
im
t>nbe fprefen
fnn in
fe
ban gelogen
tmbe mitten
fee? beteren
omnte
gif nit
befctyeit.
moe
fe
iiegen fo fdjal
men
iat
.r;u'i.
Uan ben
t>eranert)n
capitel id
fe
mn
$an
ben belbbregerin
oan belbbregerin bat finb fromen be bin*
tnff
finb
fromen be fprefen
morben
Sat
.jctmj. capitel i^
eftor oaber
onbe mober
fleiber
in berljettefn aberntt
aff,
omme
bat
man
benfen
fctyal
bat fe
nb ^ebben ben
onb
fegel,
alfo finb
ben
//
33fln
dalmierern
//
&at
.jcijr.
capitel i^
gen
ein flepperltn
mit
ler
be tefen
bem anberen
fin
tefen bat
mol
angelecbt fn.
men
fe
bar oan
fe
190
Ijebfeen,
onbe bebrcgenb
geuen.
//
191
bell
fecfjt
be tefen bragen
mo mol
fe
//
Satanber
t)ort
be to ber
//
oorgenomben nerung
ib ftnb
Stem
FercFen,
nepnem
t)u
// >at
.#o. capitel
fjeit
oan ben
nocr) bore
@e gan
gub
ib
onb
in be
born^en
ib fp
temant
in eber
em
fo
falue
an be
merben
3ftem
munt mer
otr)gebrofen, onbe
man
fe nact)
bar
gen
ben
eft fe fer
fecf
FranF ftm,
eft
ib fe ouel angefecl?t.
//
onbe
gatr)
oan einen
to
bepe
one
San
ben
mpgeren
froigeren batt) fin bebeler be
pemanb
nemet
//
//
Sat
,pj, capitel id
Dan ben
3tem
perbed
r)anbe
focrjt fe
meg onbe oermengen ben mit mater onb t>nbe arm bar mebe, fo roerben fe gefebapen
beflrifen be feein
an ban bat
be lube bebregen onb t)eten fmiger, oncfufio, be alfo fin ben gif
men one mer geuen fctjal omme abone miUen. // :empeL Xo mt in bem borpe id etne orbenung bat man einem iomelfen bebeler gift 0. g.
r)e((er
nit tb fin
buuen nnb
fe
ouel angelec^t.
bat
r)e
op
et
op ein
tt;b
genomen
be fulften 0. . t)etler
55am
fe
burcFljart
feurcft)art bat finb, be ore tjenbe in
nit
mer
in
onb
bes
)at
.fltotj.
capitel
yarn
in bat borp
onb
ib
r)antfd)o gotten
onbe l)encFent
in ein
binben in ben
t)ald
onbe
fpre=
bo
man
bat opbecfet bo
l)eft
mag
fen
fe
t)ebfeen
t)i(ligen
am
ein
Sunt bo mofte
fe
entlopen
fatt)
bem
im
lanbe, be fulfte
Fra.
gef;eten
beren
bat
mar
i$ f
be mpfenborgerin onbe
//
to ^urcf
t)eit
op bem
boreffjart gan.
3tem
ib
an onb bibben op
onbe fpreFen
fe
from eber
man
58am
platfcr)ieren
platfdjieren bat fin be blinben bettor
flatten
onb t)ebbcnnbat
fjulpe
35ad
.r-foiij.
Sapttel fe
oan
fecf
to bebelen bat
men
one to
Fome bat
furber
//
Fomen mogen
be t)eten gogropfer.
ne t)en quemen,
to
Stem
oorgenomben be geuen
grauen Fonnen onbe
fe
feF ott)
bat fe oer*
onb manner
ferben
gefungen fjebben
fo fafjen fe
an
ooppen onb
fcfjete
man
fefiemant
moe
fe fcu'nbt fin
morben Stem
naFent
ouerreben fo fpreFen
oor ben
biffteln
onbe
tet)en fecf
onb
fcr)lar)en fecf
mit ger=
onbe mott)en
ber^ bar
ben
omme
fecf
ban be lube
flat
mebe bebregen
nit get)ort
fe
ben abel be
getjfllifen
platfcfieren
ban
it
fe
morben bat
folfe
buuen
funben
onbe
billi=
bpfunber
//
fefelgrauer.
ore Finber
fcftinber.
Stem
oorgenomben be bolben
befte barber,
192
of
fcfjotlen
193
fe
bctalt neinen
fe
(am merben
3n mer
ocf (etb
i^
fo
t>et
mert mat
fe
ome
bat
fe
t>p
bat
fc befle beter
am
nocb
Stem
#en
ftn be
sorgenomben mann
fe
in
mengen ober
be
t>or
fpengler be in
bem
Dmme
eft
mafen
funben
ein ftgerlm
eft bat
ebben
ib
man
innen nit
gift fo flefen fe
mit
to
ib fo fuluer
meb Eopen mode @o meinb ban ein einfattige fjou^in tmb fennet beg nit tmb gift em x>\ penntjg ober mer bar
fe
anberm tug
ftc
ormenne
be alijd be fulften
fe
menne
be befebuben be or=
or, bar
mebe mort
fe
ban bebrogen,bed
gelifen
ad
d)m
bat
fe
girig
mme
be mengel fo
girig
fommen
in bt^
oflermand
gt'ftb
anbre tefen be
//
fceten mittner.
3b
gub bat 5n
ge=
//
b^
rotmelfc^en
geuen
mirtfc
op bat
fo i^ be
or befeflerei id
malcf bar
t>or
^uben
mag,
bliuen ban be
gemetme
man
mill bebrogen
bem
Sttjn ge^
Sf geue neinen queftioncrer vUjUi ban atfein ben mx botfcljopen be f>ir na gefcbreuen flan, unt&e 2lntljoniud @unte 33alentind unte
33erntd
to
bit bocf to
^forgen
bem meinen
befle
onb
bem
flol
9tom*
//
Stem
fremern be bef
gefrube
to lju fofen
eft
ban bu
ib ft fuluer
anbre gabung.
Spub bef befgltfen oor ben artjten be im lanbe meber t>nbe sort te^en tmb XviaM, borftfrube, tmb morteln fetl bragen wtb bon fef groter binge
trtfc,
Sin genomt
and t>on
in
trafjburg
id
ifi
to ftragburggeboft
morben
ben
pingfientjeriaren^nbefinbomeftjnogcnot^gebrofentoffiorm^ttnbbe
id intoln ein
arget onbe
fecljt
sort,
onn
befd)it alte
by t>or ben fpelern unb ionern be mit befeflen; ontme // Stem f;ub gan op ber farben onbe breff mit afijeuen ein ben anbern mit bem boglin, mit bem fpiet, mit ber gefe^ten farten ouern boben, mit bem
anberen
beil
te^mitben^erten.mttbengeburften^mitbemafgetoge^mitbenmets
}en,mti bem fteben.mitgumne^mitpriffen/mitbemDierfnecfjtenyo^ ten, mit lorn meg aber loen fiettinger, onb oel anberen ooten be if late
bliuen auer ben rot ouern otl)tog ouer ben boltfwpen
t>mme bed
merben
to
be=
Pen
bem
194
bolt
meng
196
mat
einjelne aunerauSbriicf e
198
jum
ber
Dime)
199
fyat
Jjoffmeifter",
S. 131
- 144
oucbmat2), cm:
60 ifl und auc^ Fein cinjige^ ecbteg alteS aunerlieb aberliefert, Ser Li* bcrVagatorum bat ^apitel 13 bte einjige iiberauS biirre 3ieben^art
SSelcber Sreger Fein Srfatin
aS
2BaS
fie
rcollen
t>$
betiben
Ste
nicbt
teglicb braucfct
Sunbem
bk
^cit, ju ber bocb bie
mit eim
fcfcud?!
@ie
fin Ftein,
er
aroicfer (JpenFer)
bk
Solf^poefie
Die brewer
(Settler) of
bem
tericb
(2anb),
firic^,
, 69,
bei
n(et=
t>f
ftnem
33nb
all bie
t'n
bem
tung ^al^ ^itbfcbe unb millfommene $n$abz" Dr. jjeinricf) Scbreiber, 6. 330, in feinem 5afcbenbu$4), bk v afes ler Sat^befanntmacbung" nacb 3obanneS ^nebel einftfbrt, tro^bem
roiebergibt,
mit ber
aOe
in
ba$
fid?
bk
^)oefie
bamate fcbon
langft t>on
bem
an
goucbmat feren
unb fogar
t>on
ficb
93nb
fcelffen
bk
iff
Settler
unb
Sanbflreicber
2Bie engenbacb
bem
Srfolg oerrecbnete,
blieb unbeacbtet
oben ge=
^oefie, in feinem
liber
Liber
Vagatorum unb
in feiner
/y
oucbmat
//
un-
runb
bead)M
fucb
Faum
ein poetifcberSer*
tetoerfen,
bk u
jener 3^'t
Faum
geroagtmurbe^nb bag bk
maren
in
bem grogen
entfebteben Feine
aunertume
^oefie finb,
in poetifdjer
angebicbtetete
tljm
aufgenommene
Ijat
M benen
gorm
golge fo lange
aunertum
fiarre
n?ie
auS bem
Sffiefen
aimer,
rote roil
^platter^
unb
grifcbe
(ebenbigefi
Diefe 2teber ^SStumen rfcr)teben an garbe unb tnnerem 3ert", ge6en ein 3eugni6 t?on ber 2Seifc, in ber man or einem ijatben 3ar)rtaufenb
fid)
ytk at
auner
fetn FalteS
auSgefpro<bcn
ftnb
W* "ber
ef"bte,
fywbtn unb
Setben,
fdmpfen unb
t>ergeffen
Jperfommen
unb
ein eroigeS
$u poetifcber
83.
gorm
9}?enfcf)en (ijmefler,
@. IX
gefkttetbatte}).
bie
J.) ?luu)
ftnbet
ftct)
XXI, .
rgu|3, in
poetifct)e
mandjer mit bem ^ersblut gefebriebene ebanten tebenbig gemucbert "aI3 inDu|enben
S3.
feine
&r)nung
Carmina burana
ctuf
von olbfdmittbanben.
benftd) bei .Stage 9?r.
bie Sreifjcrr
Bon
Slretin bereitS
bie
3* ^* ^ttieUer
na$ ber
anbf4mft im
^lofler 93enebtftbeuem
1847 IjemuSgab. d^
4)^aftbenbutbfur@efd)t*teunb^lterturnin@ubbeutf(r)tnb,greiburgi.q5.i839.
200
falte glenfc
tyjefte in
lerfcfcen
201
ijl
beg
Row
fallen
position etrva
fiir bic
iff
3n
lid)
iener 2Beife
unb
^ort
^)arobten,
bk man and)
in
felfar",
bag
Sfloftyerojty, II,
feer
efcbtcbte augbriicf*
unb aunern
unb
unbcutlidjem S3ortrag
Ui
alg feinen
in bencn
au=
unb
nerironie
a. a. 5 V
erFennt.
Sag
rotman,
. 1 79,
anfii^rt,
Fann
man
1,421
v . 339,
mitteilt, roo
@, 41
eing feiner
unb
S5albon?cr
fummten
in ben Jjdufern
bag S3ater-Unfer
in
on
gelbe
alte
bem
ncuern
unb Lanier
bem
son auneraugbriicfen
bcr aunerfpra*
aug ben
oerfebiebenffen 3<u>rbunberten
bem tenner
lautet bei
rolman:
a$
bei
uten
3a,
5S)Jorgen
gincfelmug (Sfrw)l
rolmanj)
teilte
abgebruefte,
c^malfuf
kbt nod).
aucb
mag
eg
in bcr
23anbe gewefen
SBo
febeft (ftecft) er
bann?
(reef)
3m
Stmgeltng (arten).
entfjalt.
Sie @e=
9ftfte/
S5utt (frig)
cbunb
64fiQ, bk
fct>Icc^>te
SBlottfuf Otana);
SmcnK'
a.
.,
. 33-4/
mitteilt, ftnb
nur pfatte
Sieime eineg
bem 2Iuggang:
xvk
man
gum Kobe
oerurteiften 2?er=
cbunb unb e&munf (Sett, Gutter) ifi %mkxkt) 25utt bu bm djunb unb id) ben c^munf
ocbemern
feffifl
serfagten @e=
0
Ober
fdngen",
rcie
j/SfceffensScfcal",
fg.,
bem
bat
SBlattfuf;
in anberer eflatt:
8men!"
,$td&G$df'i
^ftjler
fief?
bag
er fogar
tfjnen bewcifen
will, bie
ntcf>t
Unb
S)a
bept (batte)
mer
'n
^if (Sorf)
ooll
unterricfjtet.
Urn
fo
mebr
Fam
$tpt
bem SRagflabe ju
beurteilen, naci)
ift
bem
Unb
^ept
geborft (gcgeben),
eg enblicl?
Unb
tcieber gejuppt
(genommen).
mit bem
Smcn!
7'
SKorbbrennerliebe
bag
.117
mit=
im
^ieberbeutfefjen. in
mir
be=
5) a.
a.
0.,
@, 256. ^[ U9 e 6. 512
f.
$um
2Ibbrucf
Fommen.
Stebujiert fid) ailed, road
202
oon
Sff
bit in
203
i%
auf cine
biirre
in S3erfe
aunensofabeln,
ftyttmrat
riefctige
ift,
bit aid
poetifcf)e
gorm
fo
oermigt
man
bie Srfafjrung
Die (oblige
efettfd?afft
#mfd)en 9t^ein
$ungen ben
2Bad
bie
recljten 23egriff
geben farm.
iteratur
9lad) Onfall
nid)t fragen,
fcer,
jubifd)=beutfcf?e
namentlicl)
an romantif#en
Qat
auertumd, fonbern
fo
iff
ein rotc^tiger
unb untrenn=
eil
^u gu nb
g>ferb burc^jagen,
feeacl?teter
grifel) fie
ed n?agen,
am
Sber ^o^e
gallen
fie
2^al
lernter gebicfcf
Sie
acf)te
unb
legtc
offtmal ein
Siebed
genauer ttbertragung:
finben;
pu
ifed
id
Forj
unb \d)Ud)L
ie
SSann fcblunen
anber 2eut,
mv
Sad
tpeitere
iiber
S^n
nnrb tm
lingutflfc
ikd)t an^unben,
unb
geltbt/'
33leibt nic^td ba^inten.
3*
reicr;
nun
an Siebern unb
fa=
au^ufe^n,
(^)ferbe) ftelm;
miltenljiflorifcljen
agen
ift,
in
benen
unb
2Bo irgenb
in
fein gefd)ict>tlid?ed
lieber
ebacbtnid
feefteljt,
fo f)duftg
man
and) Stauber*
511
ffiand
SKetjlen,
jtgeunerifci?en SWufiFanren
felbft
I>oren be-
Fommt,
^igeuner
lieber, bie
3n
ie
S5nb
meitere elegenfjeit finber,
iibcret)len
reblicf? t^eilen.
3um
auf
bit
cfelufj
mag, ba
ftcfy
fcf>merlicr)
auneraud*
bruefdroeife
6) spottll.
unb ^oefie
f.
gelten barf.
93bipg
fefct fid)
522
SKit
bem anbern
fetfen
em
SSnfc
204
Die
205
3n>6lfteS $apitet
SlnefDotcn, 35tograpf)ien unb @cf}eltnenromane
Sag
93t
Die
feebjebnten
tibrigenS eine
fcb%
bare elebtfamfeit
unb
eiferner gleig
SBenn
fie
nun baben
bie J>auen=
(Sauern*) rcg
tft, fyat
man
reitten fie
gelnenSegebenbeiten,
3ft
Semanb
unb
labm
ntc^>t
gelauffen,
cbier
fan febnauffen,
ammlungen jufammen= getragen ift beren 93raucbbarf'eit unb ffiert man bann erfennt, menn man ben SOTut $at, fid> an bat tubium biefer gum Ztii erftaunlicb
guftnben geroefen roaren, in soluminofe
Drumb
milt er fauffen.
6.
umfangreicben
Stebaftion,
biz nicbt
ffierfe
au$
fo lag
n$
luftig fern!
au^gieben
rcinnt
3.
gorm unb SSebanblung. Slber e$ gibt feine SBiffenfcbaft, biefen ammlungen irgenbeine brauebbare ^otig fcer* fonnte. ogar aucb ftir bie iteratur bt$ aunertum^ geant biefen tbeotogifdjen
5lrbeiten reidje 2lugbeute y
man
mie
2*m Soutmeg
93n$
1344
Du
fanft
un*
morgen
Guartfeiten
taufenb beacbten^merte
^tftorifd?e
Mne!boten mit=
ficb
Ser
J?aii (23auer)
mug
geteitt
fogar aucb
n?eit
forgen.
fpe^iell
feine
Xaten
mebr
3ft bat
nicf>t
unb
ein SBfttet
bagegen
um
ad aunertum
mucbert
23nb bocb
bie >3ecb
mug
jo^len?
.Rub,
lang er
fyat ein
ammlungen, nue eine Su(lig!eit fort, unb bet ber Sarfledung roirb himtwtQt ^)umor unb ?aune gefpart 0 iff ct
baber in biefen
eintt Xtiit runblage ber jabl^icb entflanbenen
ieils
cbetmenromane,
mag
bebeutente
ifi
errpabnt roerben; ct
ift
2lu6fiibrlicbe unerbicbtete
unb
merfmurbige Seben^befcbreibung
SKelcbior ternfel^
eine6 einfaltigen
son
gucfcgjjeim, mie er [cine
jdfcrigen
206
tin
tm Sretfjig*
oier--
207
ifi
bk
enntnt'g beg
Sugenb
eg bocb ftir
bmu
oon unb
Arie&e gar
fccnftt>firttge
unb bunte
cbicffale gebabt,
aunertumg im
feebje^nten
unb
fieb^e^nten Sa^rbunbert
enblid) nod>
mandjen frozen Sag genoffen." er Skrfaffer biefeg 1669 ^uerft er* febienenen Stomang ift &riftop&er oon rimmelgfcaufen, trafc
burgtfcber
aunertumg unb
ber ge=
einer
unb
Smttnann ju
fflrt
Stencben.
if!
2l(d eine
cbelmenroman
geben
tief in
feit
juriicf,
brangen
fic^
aber
bc^ jrcettcn
%tS$
befonberg
oiel jablreidjer
jufammen. ie
oon
oon SBilftdbt. etrucft unb oerlegt gu trapurg bet? Sofia^ tdbele 1 665". 3n bcm bejeicbneten eftcbt rotrb oon bem geiftreicben itten=
maler
Stfofcberofd?
Wlan geminnt
nicbt
nur
ein
60k
&xk$& nut
leb&aften gar=
cbere
25iograpbien
einjelnen S'ortjpbden
unb
eine intereffante
Sarlegung
tung beg
unb
ibrer Slugbeu^
la
biirgerlidjen Sebeng.
gen
gemacbt Dbfcbon
iff
ganje
unb
la
Sarftolung
ein efidjt
toirb, fo
bag
gefdjitberte Sttaubet*
unb rifong,
unb
9?ofH
petit
entba'tt
menromanen
etbifeber (Jinleitungen
unb
25e;
<m$
biefer %eit
oon
SBtdjttgfett:
onb
epgentlicbe ^efc^rci>te=
Jjiftorien,
cbauplag ber 23etriiger: Sntrcorfen oon oielen Sift- unb Sufh'gen SBelt^dnbeln: 9116 in befonberer Dieberetj: Sartenfpiel: ?ies
begsSdncfen^ S^ed)tg=acben: Sigcurfen: Sobtfcbldgen: S?eu*
ratben: ^aufmannfdjaften
gebenfjeiten.
teln
fie
oielen 93c?
Hamburg unb
3acf?aria6 ^)er=
baben.
3n
fonberlicf>en
1687.
oielfacb
pellet. Sttit
mennig=
an
Jjeinricb
Rebels f$att*
oielen Srs
tien
i) erinnert, eine
bie
onb ?uft $u lefen bienen. 2lu^ bem grongofifc&en in J?ocf?beutfcbe prad?e obetfegt graneffurt 3n SJerlegung
S5eijerg
bergeben miiffen.
Son
unb
Sobann
1641. Drei
S^eile.
bk
nur
eine flberfefeung
tfl
ber
auner
in granfreicb, na=
yjlMfyen unb
Scip^ig,
@eorg gutter
95erlag.
autfffiftrticbe
208
5ar)t
/y alter
unb neuer
fdjreibe/'
209
unb ef*i*tg=
Sorrebe btt jmetten eite
Crrf*etnen ber
S3eF^
im arfledung gegeben nrirb. 2lu* en*a(t bag 93u* berii*= 80 eiten lange S3iograpr)ie ber Slnfjange tie erfte altetfe, SKenerg, gatfette genannr, foroie bie ni*t min=
tigten 9lnna opfcie
glaubroiirbiger crtbenten
finb. 2Bie bie
^ufammengelefen
ifi
augbriicfli* fagt,
bat
23ucr;
bcr
intereffante
96 eiten lange
^ejauberten
2BeIt
y/
um bem bur*
SBamung aufams aubiebeg >u Sal, bet lei*tfinnigen Sugenb $ur 23iograpr;ien finb febenbig eibe mengetragen bur* 2B. 25. 2R."
unb
jtolenroeife
bie tpiifte
mit
#umor unb
ie
*tai*eit unb sBermegen* geben j3eugnig t?on ber auerorbentlt*en unb beg Qu Bat, bie au* no* fceutigen ageg un=
r)eit
gan^
bei ber
famo=
ber 2)tct>cr^
im
un &
fe^jr
2Ir*ibiaFonen
gno*
abgelegten
2 9){onatf) (ang /
t?iel
CC.
gg
nig
ift
Dur*
ber
*au=piel angeri*tet
?(arer atg
r)at
"
33ei
femem 5Bu*e
S3etriiger
n?trb ber
ebanfe
1648.2)
Ui
Gberfegung unb 9b*bilbung beg amphitheatre ang= 3ean Pierre Gamug $u SSellet) unb fur bie ennt;
maren y
bit t>on
bem
beg $duber=
3ar)rb;unbertg
rer
unb aunerroefene, namentti* beg fe*$ebnten burni*t unrot*tig, rcenn au* bie @ef*i*ten in fefjr
fEBetfe
fiir
Zeik
Slone
x/
ift
unb gef*matfiofer
erjdfjtt
unb on unertrdglt*
ptatten
/okk f
brings
unb 5rf*einun=
begleitet finb.
gen
Sarlegung
befferer
*
9ttcolai
^eit
na*
Sr ent^dlt
bie
eine
Sfteifce
unb
3auberern Kemigii Sdmonolarria Obex 25ef*reibung t>on ^auberinnen, SRit rounberti*en Sr^iungen, sielen no*
au*
aug ben
^unbg*
Surtcleg
t>ermif*et. rtfer tiirii*en Sragen unb teuflig. ebetmniffen #itforien ffiunbetfdgame in |>dlt ft*: S^eiL er Slnber X^cit SSerffifc unb ga(f*f>eit 33etrug, son beg Seuffelg Jpmtevlift, 2u*ange einem SDKt an bet) unb unib ben 3Renf*en.
t>on
bem
rungen,
($E#. 3),
furt
Hamburg beiSbomag
Seipjig bei
ffiiering
unb
3a*arta*
pigbubenjo
flberfe^ung ber f*eufc
Jpertetn.
bem^ontg*
fe(t=
Der
erfte Sei(
en*ait eine
Mmmedi*e
fame
2lt>entiiren y lifiige
Kdncf e,
befanntli* bie amonota= li*en Sdmonoiatria bes ^emigiuS. ffiie Sett biefeg merfrourbigen 25u*eg ein tria, fo ift au* ber jweite rjd^ungen bornierteften 5lberg(aubeng unb toU
befcf)rie6en
irorben.
ur*einanber oon
mi*.
2(ug
bem Sngltf*en
uber?
graneffurt
n;i*tige
ba^>
unb
on 0co.f|iE.
Siefeg
fcr)r
unb merfrtmrbige
ber
jetgt
i
^eutel^neiber^
t.
1
aunertum /
2IO
abet
t>on SOT,
bic gegenfeitige
211
^M
no*
beutlid>er
aW
lifcben
unb SBejte&img wit Jpottanb unb granfreicb. 3n guter unb beutlicber Barftcflung merbcn bk fe&t intereffanten S3iograpbten
S3ereinigung
&on nabe an bunbert SBerbrecbern gegeben, untcr bcnen fict> aucb mefcrerc einc beutfcbe unb franjofifcbe auner befinben. Sabci tfi bag S3ucb
reicbe
berli^tigten
auner
9licoI Sift
unb
feine
enoffeny gefii^rten
II.
Mmimipxo$tftt$/ megen
Quelle oon
unb
pracbe beg englifcben aunertumg, foba eg nidjt nur fur ben ena= ^oligeimann fei>r micbtig tft lifcben, fonbern aucb fur ben beutfdjen
Hamburg,
Siibecf, a5raunfcbn>eig
unb
^)annot>cr ibr
ber,
auer
Sifl,
nocb
Sreijebnteg tfapitel
Me
STOtt
cbwandey 3ono6
(er,
^atjfer,
Samuel
Sann
unb
eine
SRelationcn
gefd'br ;
bem
Sompf
ber
Su^s
licben Dtebftd^le.
fcfct
fc^dgen^
ZQuci)
tfl
unb
qtolijei
feit
btm
reiigjdbrigen rieg $u
rcerten
S3eitrag ^ur
Qat
abrigeng
gabe,
im folgenbcn 3abre
unb
n^er unb
t>eroollfl:dnbigter Slugs
unb
1733
in feebfter Qluflage
jier=
man
immcr
fcbreibfetige eiffc
fie
nicbt mttfrg.
3n
nicbt
cbrdnf'er
unb SRaffmcr,
gegen bie
trielen
armen unber $u
urn burcb
ibrer
^erfonen mit
Jperr
ml
namentlid) alt
bie geber,
augf%=
25efd)rei=
on
Scr Srtrag im
ibrer
5Kaffematten
if!
Darftolung
ungebeuer geraefen.
@o
Saljre
bung beg
junnrfen.
furdjterlicben J?inrid)tunggjeremonielg
cin=
nannten 9telationen", in benen, neben etner allerbingg flaren tat= gutgemeinte fdcblicben Sarftalung, febr tnel cbrifKicbe SogmatiE unb
(Stbif
24000 5KarE
liibifcb
Sourant.
.61-71
Christie
jum
SSorfc&ein
fommt.
aucb
fcatb
gericbtete, rneijl
auf
biblifcbe
e^
eige-
bie
3urifkn an
Jpogmann
f)at in
einem
fomit in friminalrecbtlicber unb poliseilidjer enb* Jpinftcbt grofere 2lugbeute gerodbren, big bit Setationen fid) jenen 3te $on lid) ju jroangtofen freien ^iograptjien umgefialten.
9)?ei)er
an
t.
bafcttft ge*
t)Dn
n?urbc.
ufv
14'
runbu'cfje
212
Sftdubern
unb
Sttorbfeulen,
213
^iftolen,
9tae&ri#t
Son
40
glinten,
30 dbd, 16 $)aar
25 $)aar
^ufferte,
50
fiarFe
SBrccfjfiangen,
falfcfce SSdrtc,
40 $5funb
25
J&oljoyte,
fonberbare Sic^te,
30
S3knb(aterncn,
200
22 tyaat
%ii^tt)nf)t /
begangenen
>rtf>en
3J?orb,
2lud)
won anbern
ntit
etnfaufenben
an widen
1
ufw. (jJWfcen
7 14).
S8u<fe
acben, bk
(nacfc
bcm ^ubu'fanbum
in
Died
1 3
ept 1614)
in
einem Q5auer^aufc $u
ge=
bie
germerdlcben
bei
5Wagbeburg
ein
ber
funben rworben^
SSerjeie^ni^
jnjeiunb^rwan^ig gebrucfte
unb
griefe,
am
Quartfeitcn audfuUt
ilbers, Sircf)ens
fprtcr)t
unb
etne
4. Stfai
1714 $u
6rfjen
fn'ngertcfctet, tyre
^onfubinen
Stofe,
Werner
unb ^audgerate
aup^rtc. Dad
clftc tfapttel
unb gorier
Die
S3ilb
fiir
ufro. geftdubt
unb
laubedwern?tefen murben.
mt't
bit
93anbe
jene $tit
tfiefctig
geftir)rte
tunben
nd#fr
ju be=
in bie=
lichen ttbcrfdtten
unb inbriid>en
fuc^ten.
becfen
fcr
unb ju
erfh'cf en
3n
audge$eid)neier SBeife
trt'tt
Unterfudjung
wafer
erecfttigEeirdliebe weretnigte
SJMbe unb
won
aU
cin eljrenbed
^eugnie afc
in
3m
geben.
* *
bem Snbe
be^ ftebs
Sntfeglt'cJ)en
Unb widen
gefafcrltdjcn
bann
bie
won
einer eigend
am
2.
Dc3ember 17 13
etn gefe^tcn
Un=
Diebstdfjten.
9tcbft bengefiigtem
terfuc^ungdFommiffion
95erjetc^ntp
ber
3f;re@efegeufw. (171S).
aSon biefem 23ud>e, bat in ben fecbd erften apitetn etn munbertid)ed
unb
feine
enoffen,
amuel
cbtcfef,
u. bgl. ent=
Se^mann unb
9Jiicf)ael
eng[c()e! gefii^rte
bcm
23orfi btt
fer
an
.Rapitd
dipper, 2Bud)erer unb d?inber ufrw/'gibt, ifl bag ad;te barum merfrourbig, mil ed etn alpr)abetifd> georbneted 9la*
aufftifcrt, bie
unb
Suftt^ratcd Slitter in
f>at
Umficfct ge^
fu^rte Unterfuc^ung
net
ift,
namentlidf)
in
im
^)inblicf
bie ^crrfc^jenbe
Unrwefen trteben.
Dad
jefcnte
apttel ents
trenge
ber
ber
im ercolbe
einem
ctferne
o^nc 2Inn?enbung
obfefjon
gag
9>ulwer,
marten,
mc^rcre
214
son
ifcnen fru^er brei hi$ triermal bie
bem
3oa#.
Jpafcn, ber
am
21. 2#ai
1726
bem
Eatr)oIifcf>en
Srabanten
5n$
frmbler meu=
cfjelmorberifcf) erflodjen
tfcfcfie
bie
augerorbenk
polijeilicfcen
@raf
t>on SSatferbartr).
SBenn
at em
fanatifct)cr
yon cbriften, bk
Xat
ifl
bk
gum
am
mit
171
genannten
$omp%n
werben
bem
cbroerte
rourbe.
3m
a<fyt
jroeiten Xeile
au^
fufjrltcbe
eben$bef#retbungen ber
feljr
ben. ie finb
tntereffant
unb entbalten
spotijetmann
Diet
bebeutfame SSinfe,
rote
mit
serroege*
ner c^ra'nrer,
bem
ober ^aufmann^geroolbe $u
nicf?t
ben
me b r
beffecft,
roie
er ja
am
1710 jur
J?aft
geEommen
25erlin
17 19.
*))apiffen
2)a6
tibcr
bm
ob
feineS
ocn etnem
etmotbeten Secrets
bie
uom
Men
im
unb
,f
bem
^iroebtfdjm Dfcnfrlteutenant 3^* &*>&) tton pnenjrein (bet feine @djnneget-muttet ermorbete) unb ^ranj Saubter" (Jpatte unb Betbft 1726).
ACTcn<mApffle
RELATION
35m
eOemaWigf n CafteUan,
tynen mif fccm fcglic&en tflofjc S" crlin/ m&eneii (Scmadbrrn unDedtoB* Stammer Dctjangcitcti icOjMWctt Irani Derbafcrtu Saftatung, un& grfatwcn Inquifirions-Proceft, auc$ ^fdntniguoB
Slucfr t>cr fcon
$f|lraffaiu Ccvci Dettnquentcn,
Slug ftcncn nxiMufftgni Ai s> afe foTc&e on Sage ju $age (tfatwn/ mit alien <&a<bt Mttatiten UmfMn&cn extrabiref/
Noraris Juridicis
illuftriiet,
uf 6r.JWniflL{KaicWt
in gjrcttfren attergitfiW#eii
Spccial-SrfcW
...
i
Jwmjetjeflrieif,
m
3u
Execution
alUtQnfoiQftcn
PR VI L EG IO.
J
finDcnbco3o8nn HttWW^^|cfk'privilSu(6bdnbicr.i72Q,
Stefe ouf fSntglicfcen
215
eme
3a$re lang tm Fomgli*
23efef)l
Sarfleflung
& wm Eftunc! unb tieff oier $en #lo mtt groem aunertalent burd? 9tad?f#tuffel unb SKuf* brucb oerubten oerroegenen unb fc^r bebeutenbcn iebjla^e unb
mtt Umfic&t unb fdjarfer riinblic^feit seranffalteten rmittelung. )ur# gefcfjtcft angebracbte ^emetfungen n?irb bie SKenge ber
tyrer
(Jinjetyeiten in
Harem ^ufammen^ng
unb
fiir
gefjalten
unb fomit
bic
gange
BorjlcHuiifl lebenbig
3m
@e*
unb @e=
ba$ auf
man
bier
@runb
am
2.
3uni 17 18
gefatfte
erbitterten
quafooUe
8.
am
Sunt
son
ber
ba$ SRefornutte
9>aro#ialfircben in 65ttn
unb Berlin
8Webrung$erf an beiben e*
gotttfebe
ernriefene
^ornmac^t
in
>ffenbarung unb Jpeimfudmng fceimtidjer iinben", rocttlauftg bar* geflcllt. 93eibe cbriften mtt ber delation pfamrnen geben reicf>en
toff
jbnrie
gum
uber
fitth'efjen
^uftanbe,
31ufs
bk
erecbttgfettSpflege jener
*$ett
unb
3* &. SBellmann,
?eben
Secret.
mann
tfl
benen SubtctatActis genau ejtrabirteS" SBerF. 9teu= eine merfrofirbtge grfefceinung. r bat jroriunbmerjig Sxtifc
biebfta^Ie
unb
gang
ber
atlein, mefjrere
anbere
bem au*
Unterfuc^ung^aft ent*
16. 3cm*
fprungencn
am
1720
in
granffurt o.b,0. mtt
rote
2l6
breefcend angebeutet
mar.
217
ftrf)
bem Stobe
Dae
fdud) an
aber
tfl
gerabe in ber
Neumann
feet
feinen
tegen
unb Neumann
fjat
unb
^tov>.
Sefonbere
F(ar
unb
im
roefent=
nod) bat
erfie ^apitel, in
bem ba$
eine
etroae $u
mager
banben
merben.
in
ac^fen unb
entfjdlt
SWagregetn bargefieKt
befjagticfeer Syrette
feme ganje
2luc^)
Rap. 9 ebenfatte
mtber
bte
egner ber
u.f.n?.,
unb
bte
unb ClbeFop
gcflfl|te
tyoUmit
Sine
mann fpdter |jeraue :Dae Don ber gottlicben Dtegterung ufn>. bemtefene SenFmal" granfurt a.b.. i7as / worm bte son Sfteumann'SBitwe,
beren Stouter unb ofjn in emetnfefjaft mtt berSBttroe
otmeger
oeriibte SlnflecEung
Hamburg 172s.
2;iee 58ucf> ent^dlt ^lue^uge
1723
bargeftettt
t>er(tbten
Unterfurf)?
aue Sacfje
Neumann
erfct?iene=
bem
acfjt
nicf?t fcierfcer
ber
1722
benen
bte
iefecfe,
Jptfiorifcfte
3o^n b^pparb, bee Srnfi oon 2BertJ> unb bee S?dnxid) forme bee 3o^n tankt) tefeneroert ftnb, unb iiber bae
bee
bem Jeben unb Qbeltljaten einee oerftocf ten Stebee unb trcbenrdubete 3o^ann Qavib ffiagner'e, fonft
delation son
SWaufe?35at)tb genannt u.f.m. Seip^tg 172a.
geben.
* *
3Iuc!)
ber 5ttaufe=ai>tb
if}
eine
merFmiirbige (Jrfctyeinung,
em
Sluefuijtfftcbe
greebfjett, SSerfiocftbeit
unb obee*
Faum tfjreegteid)en
unb manbte
finbet.
@r
ben ^3etger
ben 14. unb 15. 9tot>. 1726 ju @teen Strang unb 9?ab, respektive jufitftctrt n?or* ben. 93on Dr. 3ob^^n benjamin SSeigenbruc^gurftl. ^effen= armfi. Sormunberatb, auc^ Cber-cl)u(tf>eif3en unb ^einl.
SRduber^anbe,
bnvd) c^roerbt,
benn and)
1727.
Sin
tucfjtigee,
93
eifert.
ie Unterfucf)ung
jctc^nct
Surtfien
unb ^oltjetmdnner. 3n
bem bae
Ur=
pur
etnee Ser^
4 iiber
bte
grage:
ob
bit fceutigen
2lS
unb
recite tyoftzvi
bie
son benen
erflen
219
bk
^igeuner
ecfjte
SSetrugd-Sericon, roorinnen
^igeunemfeien'^unbimjlapitel 5: ob
bm
becfet
Sigeuner in
granFretd)
einer
fefjr
)fterreicb, acfcfen,
SBurttemberg, Jpeffen^Darmfhbt,
mann
1761.
XfyiH bienenben SWitteln enfc . . @. math unb 8mfc goburg 1720. pdtere 2luflage 1724 unb
unb 6panien
wn
ftarFen 23anbe
im
j>effifcben
biefer 2i-
unb
2?anbe, forote bie Unterfucbung unb Srmittelung ber in tyr $ur pracbe
nellen
Sarflellung
ber
tnelen 95etrugdarten
5IufmerFfamFett
in
t>er*
gefommen
te(n
oielen
unb
unb
bie
fcftrperen 93crbrectjen
ifi
in
Went 3n
tiFeln,
a(p^abetifct)=le;ifograp^tfc()er
j>ofFat>alier
5Snorbnung unb
300 2te
umfldnblicf)
Flar gegeben.
Sad
neunje^nte apitel
oon ^inifter,
an
bit
jum
Qllc^emtPen, -Sauberer,
*inricbtung
t>on
fran^ofifefjen
aunern
beutlid) f)eryor,
fityrte,
unb enauigFeit
mie benn
j. 95.
bie
oon
in biefer ober
ftifjrt
bk
ebrtiber la goure,
bk ebruber
la
$!flit
Slmour.
Sen
principis expellendi et
Dinge auf,
@bre
unb emiffen^aftigFeit ju
aber
nt'ebt
iibertaffen, t>or
Ungenannten, bad,
unb
Fiimmerlid? audfdtlt
* *
gdrbung gibt
liber
Smmer
manege
liebeoofle
aiuffcbliiffe
tnclerlei t>er(lecfte
Qa$
unb
jeigt,
xvk ber Serfafferin feiner bretunbbretfStgjdfcrigen ^rarid clegen^eitge^abt^at, ben Singang bet aunertumd
roirHtcf? reicf>c
*Prebiger
unb
objeFtit)
aufs
@t
Qa$
93ucf> befjanbelt
bk
(Srgreifung
9Ictenmdtger
93ericf)t
on
einer ju ^iel
tm Umfc^lag 1725
ertap=
im 2Imte
Hamburg i7^7
unter gu^rung btt rifto$j 2Berner
gliebern einer
gro^enSduberbanbe^ietn ^raunfcljweig^ecFlenburg,
fcatte,
unb
bie
in ber 9teu*
marF
Inngericfytet
gef)t
im 3anuar t7 2 5 3U
wbie=
ofogifcfje
bk mit
Sie 93earbeitung
flrengem fer
00m
bad
SSerfaffer t>erfud)ten,
an bem
freemen ^ranic^felb
aunerunterfuc^ung
unb
ber^anbe^on
ber
Scnnotb
bleibt
23ucf>
lefendmert
unb
in
me^rere
JOTirglteber,
SJJanaffe 3foF,
bk
220
ber
trcffltcije
nbriicbe
221
anno 1734
@amt
Mangel ber Sftecbtdpftege unb @icberbeitdpo%i nut fcblag, unb mete pracbe gebracbt roerben, ftfjarfer 3tfige jur
* *
bifeben Sr^biebe,
mie
folcbc tn ber
Res furciferorum, iebdM?anbet ber 2ltferbanb efege, rb* nungen, 9>rotoco(te, einge^otte 3te#tlic$e Responsa, \xto$*
ten
6.
b^
t>otlfldnbigere SBerE:
treffd'ebe
unb Urtbetfe, fo bic Siebe, tyre @aptur, 3nquifition, 2or; tur, unb wbiente Straff betreffenb ufro. on eronud gran=
rfen
ma=
om
man im
^albober
ie Se=
beffen
3n
ber Sorrebe
auf
bie 9tot*
Supplementum",
unb
unb
feben
tricbtig ftnb
in ber 8e*
bie offentlicben
unb granger,
rote
ginricbtung
wn$a$l* unb
StafpeHjdufern.
obann
gibt er
Acta
3iibifcbe )tebs=
unb 23efirafung bed Siebftobtd m<$> mofaifdjem, romifebem, germanifebem 8ted?te unb ben teicbdgefet= 2en. 3ntereffant ift ba$ fobann audfiibrlicb mttgeteilte frdnfifebe ffc
furje SKitteitungen iiber SSerbot
unb Ulauber^anbe
(Joburg 17 37*
unb anberer
3uni 1720,
bie
fo=
Seutfcbtanb
00m
6. gRai
1710,
neue unb
oon
ber jebocb
tangen 3<*b t>erbreitetcn jiibifeben aunerbanbe, nur @manue( Jpeinemann (Sflenbel arbe) ^orjum
beffen tyefvau tta, Jpirfcb ^atber=
mebr ,,gefcbdrffte ^onatfanction unb Skrorfcnung bed lobl. Ober9tyetmf#en reifed roiber ba$ fcbdblicbe Siebd* 9taub* unb 3igeuner=
fobann (errenlofe 3auner=SBilbfcbuens aucb miiffige unb
93ettefc@efinb", b. b. granffurt 19.
(ieberlicbe
3?Jot)fed
(3obanned 3ngol(labt),
Member
unb beren Sobn 3faaF SKe^er in ^oburg jur $aft unb Unterfucbung gefommen finb, wafc renb bit t>ielen iibrigen in ber Unterfucbung jur pracbe ge!omme=
ftabt, IRofine
unb bk jum
om
aroeite
146
oon ^bbanbtungen,
ffltttborf,
recbtlicbe
2Bad
fultdten ju Xiibingen,
rere febr metfroiirbige
mefc*
Unterfucbung
mad)^ ba$ finb bk m'elen iiber bie Xbeorie unb ^)rarid berjiibifeben auner eingeflreuten trefflicben S3emerfungen, bk on cbarfbticf
unb Srfabrung bz^
cberbeitdpolijei
ffierfafferd
roiber
top^el 23aurmann ju
ufm.
fiir
jene eit
fiir
bk
riminalrecbtdpf(ege
tritt
unb @i=
aber aucb
# jum fcbme=
bem bamaligen
ren Dlacbteit
fiir bie
unbefangene
ricbterlicbe
unb
attein ffir
rifd?en SSerbdltm'ffc
222
nicfjt
febon
feit
223
geftorbenen gifenmenger
$u*
neuem
gute
3m
^Sfibt*
1704
fd)en
SSalboroer" jeigt
bte
Fommen. Surcb
biefe 9>roteftion
bcr ^riminafrecbtds
10 unb
bem
cite
62 im 2ludjuge
Hamburg, Dr.3oIjanned
Dr.
jur.
s
Stiller, in feinem
juriiefgebt.
Xrogbcm
iff
Unterfucbung gegen
bic
^'oburger SSerbrecber
tiicbtig gefiibrt
unb
Sifer
fiir
auncr. Sciber
Eagc
bk
bed
Subentumd, ba
fie
fief)
immcr
bod) nur
bet roeitem
unb baburcb
morben.
mebr ben
gr
bk
Serroorfenbeit bed
3ubcntumd
unb
age
apobtftifd) trotfen
unb
gibt
nun mit
unb ben
erftaunlicfjer 23elefenbett
aud bem
biftifeben djriftftellern
unb
fiefyebnten Sabrbunbertd,
bk anno 1745 adbier bingcrtcbteten aubiebe 3obann corg cbroar^muKer unb grtebricb SBerner Dcrfiibrten 3n=
quifitiond=2(ctid aucb ^er^eiebnig
ber
im Singang
2rog
ent=
Subentbum'' gar
fyabtn,
nicbt
bk
bk
Slu
ber
bies
toritdt erbalten
bk
t'bm
gcrcorben
\%
roenn nicbt
bat SBcrF an
ficb
Diel
3ntcrciTanted
unb 23elebrenbed
Um
fo entbalt biefer
bk Don bem
granffurt
rotrfteti
geflticbtet roar
unb
$ier fein
erf
am
bie
liber
Serbot
iiber
bie
^anbe, ju
in eincr
ber
unb bk bamald
50 3<*bre
tdrfe
riginalaudgabe febr
geroorben finb,
3m
Sab**
bic
7n
Don 150
SDJitglicbern
ftoftanb, hit
jebocb ber
^onig
ton
3uben
^8at)ern, aebfen,
unb
2) gweite Sluftage,
^bmggfcerg 1711.
224
babte unter ber 93anbe bat
225
iibte cine etgenttimu'ebe
,$Utttm$f*,
in
unb
ein gefebrie*
folgen mtt eigenem Xittiblatt aFtenmdgige 9iacbricbten iiber fecbd Stebe^banben nacb Mutagen ber aubiebe Solmar, ^acbariad,
aunemwterbucb, bog
unb au$ bem
cbmal unb
SKeroiUe.
*
ge bereicbert
unb
bem
fecbsebnjdbrigen
3obann SlnbreaS
am
24,
3abren bin unb gemattfame ^eraubungen SKorbtbaten r unb Stebftdble begangen baben, ornemlic$ biefigen
tm
Dteicb t>ie(e
unb Seamen
t>on
137
furfHtcben, fobann
unb
unb 9torbbeutfcblanb,
luguft
febe
tiber tf;re
Gfinteilung
benen umu'egenben cburfarfHicben, rdfltcben unb Kttterfc&aftttc&en Sanben, be^gktcben oerfebtebenen 8teic6 unb ^anfen=@tabten, famt alien beren Ileum*
aucb
nal;@ericbten
braucb.
bet)
23ec
oon $?iiblbaufen,
ifjre
oorfommenben
gdllen,
jum
niifelicben
@e-
sj5olitif.
Son
tfl
Fam im
f'tober
1752 auf
mar
Se*
Ste^ SBerf
febr
im runbe
fummerlt'cben
Xaubflumme. SKa^r
unb
felbfl:
jar t=
25efi
Stetcbbalttgfeit
n?ert.
auner bemerfen^
Sd
362
Sifte
auf.
Ser
Serfaffer, ber
fon^
gefamten
tfjeoretifeben
praftifeben JpilfSmtttel,
tfi
bie alien
/y binnen
ju bebauern,
ba
9tQd)Tid)tm mit grower 2aje burcb ftar!e orrefponbena unb merFlicbe auf gebeime ^unbfebaft /y
flige
mwmMt
^ofien gefamme(t
tig!eit
ftcb
febon bamald
laffen.
W, mug Suffijbeamter
lei
SarfWlung
au$ ben
bet
aunertumS geben
SBeife
2lm cbtuffe
ift
enblicb ein
Slften ge$ogene$
amtlicbe Unterfucbung
recbt febarf
Docb
Eabeln beftebenbed auncrrcorterbucb beigegeben, bat eine fc^r beacbtentSroertc telle in ber aunerlerifograpbie
* *
'"
etnmmmt. 3)
ben abflogenben 2t)pug ber oerFnbcberten, Derjlumpften unb ber^lofen Seamtenfcbaft femes ^eitatters, bie u)re egnerfebaft nicbt geiftig a u erfaffen unb u beberrfeben unb, in btefem ^emugt= 3
fein
unb an
23er$eicb=
nur mit a unb Seracbtung auf bat gefamfe Subentum bcrab^ubticfen meig. ^acbbem ber Serfaffer 3 ur Srleicbterung ber 3nquifttton fol. 4b -5b beS Sorbertcbtd eintge
Fiimmerlicbe *acbricbten uber Sefcbneibung
ilbburgbau=
unb Jtbemar
entbecfet
worben
finb, nebfi
einem
^enfeben,
n>o
OTamenSwranberungen unb uber bie Subifcben 3abre^, SWonaW* unb SageS^ecbnungen gegeben bat, fleOt er $n>anjig flacbe unb ganj
nebenfacblicbe
namen,
Sann
unb
nicbt
fcbliegt
grageformetn alt jmecfbtenlicbe 3)?uflerfragen auf, foL 6b fetnen 23or6erfcbt in barbarifeber Stofcit, bet
3) Sicfje fjierju
M\XQt . 223
^ommt
er
15
bann aber enbti*
f writ,
226
227
Son bem
//
bag
er (ber jitbif*e
JjerauSgebe^ 3
//
genugfam quah'ftciret ifl, fo n>irb er bod) babur* f*rcerli*, Jinge* veritatis eruendae abfonberlt* gen per remedia extraordinaria (affeler) SBanf, obex bur* bcr ^teftgen auf bur* bie notem9>eitf*e
bttnne 4?affefctccfe ouf bcr foburger 95anf,
feffion gebra*t,
cf*retbung
eine
ate
no*
Accurate
leister $ur
Son*
fo
bann
et
ein
3ube fann
bergleic^cn obnerroarteten
fcefttgen
ift,
do
vehementem son
trei*en, beren
1755^
an.
*me
unbefannt
3nne
nur
eine
tunbe
^ftenmdgiger aSerlauf,
ju
fiei'pjig
mdbret, (at
fagt
bie
gema*t unb
unter
*nen
jun?ei(en gef*iebet,
bur* w&ft
K*e Senno*
megen erf*iebener Srjbiebe unb dauber, me(*e ^guber^unjtf^lKebnertiW^unbJpeffi^en^anbegebalten, ergangene pein(i*e Unterfu*ung u.f.n>. betreffenb. Seipjig
1764.
Died 23u* en*alt ben 93ro$eg gegen ben berii*ttgten
^nbuftrieatreigen (fol.
2-4)
aufffi&rt
ri*%m
JBers
^bo^mt^en
oon
0 Offen
$ann$" (3o^ann
benen
Spafyn
ottfrieb ^unje)
unb
Sa*g
ftarben, Soigt,
Ke^mann,
fi*
bk Sdrtbe
06%
unb Bamberg ju
5leil
2ctp|fg ^tngert*tet
aug,
fommen
a(g
w'er
40 $um
tragen gelegenen SEirtgbdufer, roorinnen gubr* unb J?anbete(eute logieren, tegen fid) ju felbige auf bie treue unb fobalb biefe ermti=
bete ieute
v)<\tt
jum
grogen
5etl
^telt bei
fte
*nen
entroeber bie
bentn* Don^efTen
bur* bur*
eine
bur*5??ittelbeutf*lanb
$a$en mit
bent elb
00m
cftot=
gaunerif*en Jpitf^mit^
(ittenf*ieber),
efdfocfer ober
?of)ti,
Somacfener, *otfgdnger,
einmal
&i$Ut, 9)ottfenner G,f*ieffen benen aubieben,abfonberli* *ren* fern unb SSogfatwrn, auf tyre Dorbanbcnbe 3)?affematten mit bem
S3ebing elb Dor, bag
fte
noffen
*micbg
g^riftel
^obmif*e ^)ang
aunerbu*
$a f*reiben
unbf*after.-ag
fel
befinbet,
ift,
ungea*tet
uberraf*enb crtginelten
unb bamit
i(i
alien Diebereien
in^ufunftDorjubeugen. S5emerFengrt>ert
bit
jefct
nod)
fijei/
unmet bur*greifenben nteflung, namentfi* son ber 930; unb ganj in S5ergeffcn^eit geraten. 9 an J unbeacbtet getaffen
in ber
fo $tn$tett,
donate na*
ber
^inrt*tung
feiner
e=
SBnmM
in 6etlc in tiicf
nofjen
4) 9lr.
jum Sobe
gefi*rt n?urbe,
eite 241.
ber
Sanbe
33.
u*
ate
LXXXXVI,
15*
fcerfibten 3Serbred?en ift, nn'e
228
fete
229
Slugftillung
re*t
gliicflicfce
It*. 2lud) finb itber bag c^tcf fal manner anberer, augerf>alb acfcfeng
manner
Sucfe.
g.
58. iiber
Salomon Sacob,
^
^dfebter u*
a.
95 ic r g
tc^ $apttel
SMe
^eitrage jur @ef*i*te ber SWenfc^^eit, in @r$dfclungen au^ wify tigen @eri*tgaften. 2Htenburg 1790.
)arfielfang
@cl)on balb nad> ber SBttte beg oorigen 3al>rl>unberig bemerEtman,
rote
Da6 S3u*
merErourbtger^rtmtnalrec^tdfalle/
juriftifefcem
ifi
burcfj
bte
amml.
tm
B. 67,
fcin^
on
ber
^uringer S8anbe /
furfd#fifd>en
oon
1758-68
unb
t>on ber
2Imt . ber Slnfii^rer ber &anbe, ber f*n?arje griebrid), mit 84 @e*
noffen jur Jpaft
bie
lige
geltenbmad)enbe ^umanere,
Sluffaffung
unb S3efjanblung
unb baburdj
bama*
33ag geigt ft* befonberg aud> aug ben oielen, in garret* ent=
nen efidnbntfTen
offenem
a\x$
ba$ ber
fcljon
ftanbenen >Wtfd)riften
gum
SSorfcfjem
Eommenben
unb
Ertmtnalifltfcfcen
Sturm
enoffen
3, $flai
2J?al>ler
unb
ufiel
poligeilicf?en
$tbfcanblungen, SJKitteilungen
Sorfcfcldgen, bie
i759merfn)ur=
ammlungen unb
rlduterungen tibergefce^roieg.
35.
dauber
nacf) Slbe'g
eftdnbnig
um
ben
aH
gu
freiere 93earbeitun=
an ben
big fie
mit
Ungliirflic^en
ftc^>
felbfi er^
immer
freierer bjefttt>itdt
roiirgten.
3m
iibrigen
iff
ftellte geri($tlic^e
$erfaren unb
im
00m
om
Stefedrccl)tintereffanteunbmtt^erufaufgefd)riebene2Berfgibtnarf)
alp^abetifc^er Sftamengorbnung eine giemlid) bebeutenbe 2lngaftl Eur==
jcr SGerbredjerbtograpfnen
tcife
na*
ammlung
bem
unb
ift
namentltd? in
1794.
2lu#
tn biefer
230
ftnb
fefjr
bemerfensmerte JWittcilungcn
tie fdmtlicf)
ammtung
fiber berudjtigte
au$
auf
au$ Snfamte",
@#n>an
tft
jdljlung emitters,
Ser
Serbrectyer
onnemmrtg (@.
2lbel in
269-340)
btc
tjf
i>om
@obne
jeneg
Sberamtmanned
Saifjim
ift
2luf;er biefer
ftina
340-50),
tt>ie
bic
UngefjeuerS,
cin
oorfommti) ie
3aren
g-i
aunerei gelebt
iljrer
fyattt. 3(>r
Sate^tbreOefc^mifterunbeinigc
jroanjig
ndeftften
@a(gen geftorben, ober fafen im efdngnte ober auf ben aleeren. 3JKt alien orjiigen be$ .RorperS unb (Seifle* auSgeruftet, if! fie le=
btglt* burd) btc SBolluft, bcr
fie fefcon
fie
ir)r
aid
23er*
afe
no*
rud)(oS
Seben
am
fcf>euli#en JpunbSfattferS
unb
unb
^ameraben,
&
1 3 1
- 221,
bie
ganoid)
unb SWorberbanbe,
17. 3ul.
uf$
am
genommen unb am
Ser
1787
fcafettfl
juffr
njorben.
wa&r&afterSifleunersStoma^ganj augben,Krimi=
Serfaffer roar tnetletdjt ber
nataicten flejogen/'
beramtmann
fein
fid?
ausgqeicfjnet fyat
Sine auSfubrltcfje
9tac&ricfct
unb
au$ 347
SWt'tgtiebcrn befle^enbcn
SBanbe gibt
uljer -Sigeuner;
^Jcote.
Itfle
23r
bem
StattonalParaftcr bcr tn
chaffer auS ben meittdupgen, 49/74 Die ?iPe flatter entfjaltenben UnterfucbungSaften au$ge$i>gen fjat.
oon 1787,
bit
@.
au6
gericbtlicben
na#
ben
Umpanben
unb Snbe
SRduberS
Sor bem
Zitel mirb in
etnem
f^tecjjt
geratenen^upferpicb ber
J&tcfet
mitfeinem
am 6#tu
^upferptcb
jeigt bit
efangennabme unb
mri$tung
beg
J&tefel.
SebenSumpdnben
eintger
. c&mtb,
1797.
SSoriiegenbe Sftitteilungen
au$ ben
frfi&crn
2rien*w&Untffen unb
Dtebe pnben,
SSeobacbtungen
ttber bie
24
pnb
unb
interefiant
unb beurfunben
bie ticfe
^opanjer J?an
gart 1789*
2) Stuse 9h.
eine ft&mdbtfae
3auner$
efcfcicbte,
au* suoer*
CIV, 6. 250
f.
3n
fcer
tft
232
ange
bie
233
iji
biefem
ffir
eigenarrigften
bk auner
im
bad
fpe^iftfe^e
@auner=
gegeben, ber
je gelebtr)at.
Die Sarftellung
ifjre
Xeile,
im
liberal! Flar
unb
serfldnblid)
unb
jeicfjnet ftc&
burdj
3(u$fur-
bem
lic&Feit
unb
tiefc
man
jebod? aucr; nad) ber Sarftellung c^dffer'd ganj nac^ ber 9lrt
Sfconi,
be^ Liber
Vagatorum, nur bk
bem
SBtttel \kt)
Obergang
mit ber
sum
wftecfenben auncrtums
erblidt.
3n
glcic^er SBeife
mirb in
bem
rucfclofen djleiferbdrbel,
bergrau bed
cfcerenfcfcleiferd 2lnto;
Fleinen Sln^ange i?en ben ^ig^unern nicbt etn?a oon ber erfluftoen
Sigentiimlic^Feit, 9tationau'tdt
liberal!
unb prac^e
Ogl. @. 87
fg.),
in ber anjie^enbflen
ijl
unb fpannenbften
ir;rer
auSgejetc&neteti
bed
gaunertum ange^oren. a$
oielfeitigen SBele^rung
fdxtit) ifl
@ulj, ber bk
fid)
fdjroierige
unb
mu
liegr,
gegen ^errenberger
fiifcrte,
feiner
mit
feltener
beFannt
fein,
bem baran
erienfioen
feine unabldffigen
25emubungen
gdnj=
intcnfien
unb
ewalt Fennen 3U
nfc^t
aucr) (pater
25egnabigung
ganfje^nted ^apitel
2lbrig bed
Sauner unb
ficftern
unb
anbern
Jjpand.
Stuttgart 1793.
>iefer erfte crfuct)
unb
t>iel
t>erfprccr)cnb
amt>
bk tufe
roar, 3U ber
namentlt^ buxd)
auner;
bod)
gletcr;
next)
chaffer
roefend
ijl
auner*
ju nennen,
bk nod)
unb ate
bafler)t.
ie
ijl sugleicr;
6ffentltcf)e id>erl)eit
unb )rbnung,
flellte
t>or
bem bk
ba^ aunertum
fertig
ben ic^er^eitdbe=
bk aunerFunjl
gerabe
bmd)
unb
f$(aued
33erfle<f
unb
burcl) ifjre
^orben eine
unb
bei
ren^
Sludbeutung aller
fojialpolitifctyen SSerbdItnifje
t>on ir/nen
um
ben
^ampf gegen
jebocl)
nicr>t
Fomplijterter
unb
Qa$
S3uc^ / ba^
befc^rdnFt,
bk
nur
t>erbrecl?erifd)e S)?affe
nacr) fid)
in
@d)maben
in gelegentlid)en Slngriffen
umfaft
bar;er
jebod)
ba^
gefamte aunertum,
rcie ed in
feinem ootlen
aber mit einem grogen ^eeredjug gegen ba^ furttytbare @an3e geroagt
bk
genauefle 23ead)tung.
Qa$
3m
3ln=
bk 3aunerr im
bk
23ett(er
unb im
man in jenen 2lufnn)r aller t>erbre^)erifd)en ^rdfte r;inein, fo muf man erftaunen uber ben SWut unb bk Srfolge ber preu^ifcr)en 3ufiij, bie einen ampf unterna^m, roo bad 3idubertum
roerben. ie^t
nur etnen Xrtumpfj
feierte,
234
bem
manc^eg unterfm!e unb
235
fefte
man mug
tterfdjiittet
merbe, an beffen
@ie()erung
$ampfe, ben
man
man
gtaubt. rft in
unb
oerbrettete ratio=
^ctenmdgtge
Dtauberbanben"
erfefceinen,
roie bieg
nod} ^tnterbrein fo
fefcroeren
ttf
tn'et
SiebfW
beroeift.
begreifen,
fcatte
bemerfengn?ert:
febrieb
bag
fie
nur
biefe *ftott$en
@o
bk
ef^te
ber SKofetbanbe
unb
bie
getrann in
ber
Sanbe
fie t>or
ung
It'egt: fie
6e-
immern. 3^ e
'
ter
%ei{:
niefct
aug
geiftiger
Olot 7 fonbern aug ber 9tot ber angeftrengtefkn KdtigFeit; benn uber=
ail
in
jebem
literarifefcen
2BerFe
blicFt
in tyiltn
2Inbeutungen unb
unb SSeflp^dlifdjen SKduberbanbe; aug ^riminal^rotoFollen unb ge^jeimen 9totijen beg 23r. ^ei(,
e^emaligen
offentlicfcen
SBerfutfjen
bag <2treben
nacl) einer
griinbu'#en Sarftettung,
unb
bte
SHnftdger
tm 9lu^rbepartement r $&
beg 33e3irFg*eridjtg
fammengetragen on einem
inS5(n.
SJfitgtiebe
bag
Stteifterfjaftefle
unb etfbotte
in feiner
SarjWlung
beg
Samian
erlebte,
5(nXIL3.
(1804).
jjeffel,
unb
bk bag
bem
frifeben Sntereffe
berUnterfucfmng
bk Jjpauptquetfe fur bie ^enntnig beg Sftdubertumg Dag %ud} t?on 1789-1804, uub ba^ <rgebnig einer augerorbentlicb ttttify*
tffc
bk
genug
famen unb
fleigigen Arbeit,
ie
unb SBenmog,
reic^e
t>ielen
Xfnefe unb
Jintmermann bk 25an
worben
grogen
mefjr gercagt
beg
fmb, unb
SOTaffc
ift
man
$u
fejl
an grieben unb an
bie Dtteberlage
@au=
unb
bet
nertumg / unb
im
dugeru'etyen <3tf;ein
ge^
bem iecbtum
unb
Stdubergruppen^ermirrt
@an$e;
man
gercinnt
bem ibm
Feme
ber itte
unb $ud}t bk
9Irbeit kid)t
bertumg
fcbrdnFt ficb
blt'cft
bk ^erfonalfFi^e unb bk
9#af[e auf fOiaffe
>?eitraum,
unb
oerliert
bte ^oli^eigefeggebung,
ben Slugen, roenn er oon einer 23anbe jur anberen uberge^t. Olur
bem
@runb
fe^lt,
unb
ill
untertt>iir}tt
mirb. Org
mtt angeflrengter SIufmerFfamFett unb mtt %ilft anberer ue(ten Fann man jenen ttberblicF gerotnnen unb fe^alten, ber bet ber roil=
ben g(ut
ber 5egebenfjetten
barum
not,
unb
bet
bem
maffenf>aften Material
man
SIcfjt
bem
Serfaffer
(5.43
(SEaFtif) ber nieberldnbifc&en
236
em
Serfucfc, ber, no*
reiefcen
mentlicfc in Stucfficfct
faffer t>or fid) atte,
nur
fefcr biirftig
auggefatfen
Samian
fiber
Jpeffel
Stat^rtcfcten
JEaftff
fie
unb
tfcre
cblupfroinW,
nebfi
2lngabe
ber
gjftttel
ju oerfolgen
unb 3U
unb ^olt^etbeamte
on ben @rdn$en eutfcl)lanb$ unb granfrei#g bearbeitet Don einem geric^tlicfjen 23eamten. Sritte ufro, Sluffage, 9Wain$
i8ii
3n
SSctCagc III,
. 92,
Samtan
Jpeffel
r war
friifcer
unb
. 106
feineg JCompfigcn
me
treitmatter
war
beriicf>tigt
unter
SMIer unb
SBeiler.
lebte
in
glfieftitifjen
23erf>dftniffen, fceiratete
jung eine
fefcone cfcroeijerin,
nttjfteriofer
eifrtgen
tubien
Fabbaliftifcfcer S3ucfcer,
bmd)
9Ser=
unb
gung,
buret)
unb
juerft
mrcegenften
9(rt, ber
ftdrffien efdngnifTe
jum
^^i(ofop^ie
efldnbnig erf#mei=
folgt eine
Samian
treitmatter
((infg)
#efn obcr
Furje
erpreffen Fonnte.
3n
93eilage
IV, . i^ofg.,
unb
cbmat;e ytatfyan
Wufeum
in 9?urnberg.
flberficfct
ber
im Saufe bed
3a(jreg
^upfer im ermanifdjen
*effdg
fe^r intereffant.
Wlan
101
*8erurteilten,
237
t>tele
unb
Samian
fcingeridjtet, btetfbris
rourben, rodfcrenb in
Contumaciam
fcfjroere
Der bebeutenbfte Xtil beg Sucfjeg iji aber ber ertfe (@. 1 - 88), in bem ber 9Serfafter mitttefer -fienntntg unb Srfafcrung bag aunertum ab^anbelt, unb bit trefflicfc
ften SDiittct ju beffen
bit
SSefdmpfung angibt
nnrb
burci)
mkn
fjeflen
aud)
nocfc
ml
dM
fteng
bem
2lnfd)em
2[nf(agesUr!unbe
n?elcf>e
gegen
einen
Zf)til
bet
bem
&
mentg in Unterfucfyung geroefen, unb in ber 6ffentlt$en tfc jung im 3)ionat f tober oerurteilt werben wirb. SRarburg 1 8 1 2.
J^anbelgmanneg 3aFob
ftra^e.
Sdteber
%bft
etner
ammlung unb
Serbottmetfcftung mefjre=
rer SBorter
tabtbirehor
Sttacbrrag
$u ber aftenmd^igen
ufro.
9kbfl etner
neueren
ammtung unb
in
93erbtnbung geflanbener
238
ba$ and)
fcl>on
239
tft
bte
rotman, obfebon
er
nur
rolman
in
Slctenmdfige
gegenben,
9^ac^>rtct)ten
oon bcm Staubgefinbel in ben Attains bem Sbenroalb unb ben angrenjenben Sdnbern
t?er=
ganj
oortrefflicbe ^er^
befonberd in 2?e$ug auf bte in Sarmftabt in Unterfutyung be* fmblityen lieber bedfelben, t>on S, 2MII, $rimina(ricbter in
nnb
tyr chiefs
fal in fo
fity
uetnanber
roie
bum
3n
ber sortreffltcbften
unb
getftt>o((ften
3eicbnungen
reic^e
gleicbt, bie
ju
unb
bilben
em groped an^ed: bk
unb
in
$>ro*
eifrigen
tubien rei^en
93ek^rung geben.
t>on
neuer
gleityer SSeife,
ifi
unb
nacb
bem
rolman
gegebes
in
efbltung auftretenben
SSrabanter,
SDierfener,
^oUdnbtftyen,
ftduberbanben,
nen 5Kufter,
macbt uberbied
$refelber
unb
Sfleuroteber
ber Sinteitung
6.
1-30
bk an ben Ufern bed Sttain, im peffart, am Sogeldberg, in ber SBetterau unb im Sbenwalb unb in ben umgebenben Sdnbern b<*u=
fien
unb
5Jugen
gefiiftet
baben.
geboren unjrcetfetyaft
unb
in ben
Sabren
1810
15
in Jpctbelberg,
SWarburg, ief?en
iiber
flafftftyen 2Bert*
Mlageurfunbe ba$
fie
enblitye djicf*
licked S3tlb
baoon,
rote
man
fofort
er=
rciber
ben SSranbfttfter
bk
*Peter Jporfi
unb
mxwvtfe
Hermann.
Fennt, nocb
licb
immer
fort
fjaben,
grteberif'e gouife
1 8
^briPiane
Se% t>on
S). 8.
^afjlreicl)
unb oerroegen
tyre Serbretyen
gewefen ftnb.
@o
oer= finb,
Berlin
18
eine intereffante Uberficbt iiber
fcbiebenarttg
nun and)
roieber
bk ubrigen
brei SBerfe
heaxhdut
ted S3uty
gtbt
bk SWenge
t>on
son bem
beillofen Streis
brei
Sranbfliftungen, bie
bem
Jporji,
Dorjiigticb in
Un
unb alk
ergdnjen
retyt an-
man
iiber bte
ficb bergeftalt,
ba$
fie jufammengenommen
ein einjtged,
unb
23anbe
felbfi
Sabered
erfdbrt.
J&orjl
fcbaulityed
an^ed
bilben.
Sent SSerfe
spfifterd ftebt
man
fretfity
an,
dauber unb
giinfttgung
^inbrecber
umber unb
ftty erft
b^
geuertumuited ju
in biefer SBeife
fteblen.
3aFob
Sftteber in bte
oon
Saber
iiber
ifi
SKenftyen t>ertoren
Seben
bk aunerfpratye,
cbrcobl ftydt=
ben
ben
bct>
belief ftty
tya=
njeitem
eingebt.
ffiefen
unb
auner
Jjorft errettyte
300,000 Zlr. unb ber gan^e eminn ben ^etrag on Soo 5Elr. Sie 23e% bk
Son bem
unter
anbem bat
14. 2^ug.
1810)
18. Wlai 181
3
240
am
Sag
unb
Heine 25ucb bat
erbebt ficb fiber
$ontgreirf)e
241
anlegte, bag fiinf 9>erfonen bag ?eben Foftete, fyatte fafl gar
feinen Sorteil meiter ate freic 3be. Jjorft rourbe mit ber Selig
in 23erlin lebcnbig oerbrannt.
23ef$reibung ber in ben ^)ersogtbumern c()Iegn?tg unb ^olftein, ben ^anfefldbten Jjamburg unb 2ubzd ^um Zfytite amb im
in ben 3af>ren
^annooer unb bem ro^beraogtum 5)?ed(enburg 1802 bit 18 17 bejlraften ober mit tecfbrtefen
pft)cf)ologifc!?en
tfl
ScfciU
tjerfotgten SSerbrec^er,
na$ bem
Sag bem
unb
jroar
Hem, aber
beacbtengroert
im
2etle. StiA
1819.
Xitel angegebenen
3taja#tooti
SRduber^Siebenunb
brewer
agabonben, mit fjinjugefiigten ignalementg t^rer 9)erfon unb 5lngabe etntger Stebsjerbergen, entroorfen nacb ben 9lu$*
fagen etner gu
jtiel in
Se^njd!jrigen ^eitraum
unb bag
be^eicbnete ^dnbergebiet
unb
bie,
na=
rolman unb
SJritt
nen gftduberbanbe, o
Ser
ate
^oltjeimann beFannte
war orftgenber
ber
bem
g
unb atfgemeine
S5ebeutfamFeit jujufprecben.
ootter ba, ate bag etgene
(lebt
fWfig
bk
in
bm
Watyt
om
ignalementgyorFommenbenbefonberen^enn^eicbe^etnnjefentJicbeg
^)ilfgmittel jur rafc^en
in
bem nabe
bet
(Mennung
t>crbdcf?ttger
3nfcioibuen
tfl,
wovin
bag
SRegttfer ficb
benn
auc{) tnetfacb
bewd^rt unb
t>telfacbe
Watyafc
mung
man
bte fceittofe
aucb ein ftarFeg Contingent t>on Dtdubern aug aUen Xeilen Seutfcb-
ten in ber
unb con
%itt
aug
trieb.
ifjre
Stdubereien
w'elen
im
Ste
unb
bat @auner=
beg aunertumg.
Sag
nocf)
immer
unb bag
SSerjctcfcttte ber
ate genealogtfcf)e Quelle bet Srmittetung t>on perf6nliri?en SSer^altniffen nocb lange ^eit brauebbar bleiben.
254
man
bk
SKtgtteber
unb
meflfdtifcben
Sanben
fafjfc
finbet,
if!
febigiicb
if!
@er
tt>i$tig
bk
Dberamtmanne*
cf)dffer
ber burcb
son 1801, @. 76, nacbgeabmte fcbonungglofe ufea&lung bk 3nquifiten angegebenen oerbdd)tigen Jjxrbergen unb
@. 140- 166,
ein 25eifpiet,
arbeitet
^acb @rimtna(aFten unb fonfiigen ju^erlaffigen Quellen be= unb in alp^abettfcber Srbnung jufammenge(Jettt oon
?).
D.
abmung gefunben
f>at ^ntereffant
ifi
Steg augge^eiebnete,
3ang
ju befprecbenbe OBorterbucb.
<g ent^dlt
@t
i8i 6
ctcgcn SScrtjamtn Sofept?
bit rcefentlicb
242
jiigu'cbften Sttittef,
ftdf)
243
ftir
bem
Serfaffer 9In(ag
2lbfcbnitt II,
^oli^eibes
23ucf)eS gab.
Dann
. 11-28,
23emerFungen
auner,
unb
leic^tfertiger
nod)
em
Die
UngerecbtigFeit
tbeure^ 58ud>
ooll Wtifyttf'
bunbertg
auner angefjdngt
ift.
35anbed
bkQkU,
SftauberunbDiebeSfjebler,
o^nejebo^
liefern,
trog
ate
%oti$en geben
650
jubtfcfje
unb onginette^ 3U
genaue xvk
intereffante SlugFunft.
in i^ren
lungen
2lctenmdfjige 9tac&ri$ten
t>or
i^m
gefagt baben.
2lucf)
im
erfien
efinbel, forcie
t>on
man
Sdnbern
3>ifa)en
bem
unb
felbft in
ber $or=
beamten (X
SBie
*p.
quirent bidig
ertDarten follte.
3m
^roei'ten
im
auner in Seutfcfj*
c^riftlict>en
unb Diebeebanben $u
@auoon
entbecfen^,
ftetiung
5.
bk
ner in
fefcr
jnrifcfcen
bem
dtfytin
unb
ber
atfgemeinen
fiir
fief)
icber^eit
bie
umfaffenbe unb
griinbu'cfje
aunerenjnFIopdbie
geliefert, bie
91ooember 1810
finbet
pejiatFommiffarien
ber
fywomi
er
ift
unb
ebenfaflt
ein fe&r
n>id?tigeg
^urmarF, unb
berblicfje
nacb beren
6 oeranla^t, bat
fcoc&ft t>er=
SSigtlantenroefen
empfe^Ien, rcobet
bie
bk
@. 28 fg. mit
donate (ang
2$om
s
^ufriebenfjeit
i^m
bet ber
aunerwefeng
bem
St^etn
unb
feibft
me^rere
3m
^meiten ^Ibfcbnitt
auner?
3ett*
I5erfa[)ren
me^
aucf?
ffyjen^aft
ift
unb
fid)
rerer Siften
^erfonen^ erFennt
raum
fie
man
finb
iiberall
unb
flaren
bk im
britten, oierten
unb
$vah
^infkbtlicb ber
Sebanbtung unb
ber Jpoft
reicbe
babd mancfje
son
te^r=
w'elfacfc
t>on
ber
am
tenet*
erja^ltc
Unt)orftcb%
jur ^bele^renben
ift
2Sarnung^
bient.
Ser
fcbmdcbfte Xtit
93erfu# einer Sarftetfung ber oerfcbiebenen Steffen oon Stdubern, ieben unb Siebgljeblern, mit befonberer Jjinficbt auf bk oor=
beg ffierfed
ber feebfte
aibfcf>nttt
bem
bk
Qkbt&
16*
fprac^c unterfcl^eibet,
244
gtuc&ttgfetten, )rucfs
unb
tcl?=
245
obfcf)on er atd
unb
cine Sflenge
au=
an
bem
Ijat.
$anb, woburc^
Bnnte, Safjer
eintgerma^en
erietcf)tert n?ers
bm
Stttt*
benn
aucl) fetn
ttber
auner unb
iiber
Sugerung, ba
^ojfe,
er
tm
SSorfte^cnben fo
t>iet
tel
$on
g.
21,
SBenmo^d.
fcfner
Srfier
ba$ ed
bte
bc^
gertc()tlicf)en
aunerd nad)
SMenge unb
gegen
auner
iiber^oben $u fein
//
unb
fid?
auf
fonfttge 2Betfe or
unb
SDt
ange^dngten 9loten
( 336-362)
reici;t bte
aU
Snquifiten.
Ouftrom 1823.
Died ber
SSttCfy,
(Jintettung n?ie
bem
6 (. 340),
nicfjt
in ber
^gtwod
iiber bte
aunerfprac^e" gefagt
aber
etnmat an
man
tn
jebem ^onoer=
1
im
erften
):
ben
83egrifF,
bie
Sttenge
unb
<5d)dbh'd?fett ber
auner.
bem
^)aufen bed
%tad)
unflaren Jptn*
unb
Jjerreben
fommt
iibrtgen
^(unberd werfen ju
oerjidrft,
biirfen,
^)iilfe
ben
man
bie mecflenburgiftfjen
tarifKE
me^rt ober
o^ne
aud ben
feit
5r bebugiert aud
biefen bte
unb
f)atte,
auf
bem
fd)rtertgen
unb
ernften
fommt
erft
.30
auf
bte
auner ju
ftc^>
reben.
Sann
erFtdrt er
ben
S3egriff bed
bann wieber
beren
in
atfgemetnen
bri#t
93oUftdnbige 9ladjrtcf?ten fiber eine poltjenltcbe Unterfucfrung gegen
jiibifd)e
fiber
@c^>abftcf?fett^
im ^Sln^ange gum
aud bem
jrnei Safjre
Men
bed
aunerd
burrf)
bte
Jebendgefcfttcbte
bed $D?arlon>,
. 107
au& bem
flarer
tfi
t>erbretteten
aunerbanben.
. 130 ht^
gu ^laffenburg
unb
auner
in feinem SSetrte&e", tn
bem
be*
bc^ ^mangdarbeitd^aufed tn
169-241)
fe^r audfiifjru'cl)
bte oerfdjiebenen
?)Jaffenburg
unb
alt ^olijetlommiffar
f$on lange
304)
unb
ben
trefflicften
305)
bte
^emerfungen
iiber
fiibrer. )efto
nun
a$ beraog t^n, me^rere in q)(affenburg gur emt^eit gefangene auner QB. VIII- VII) gu eftdnbniiTen unb Suff#l#
fteigerte.
Slufjeren" (.
319
- 322),
Idjjjt.
Qk&
atterbtngd fer
unb
itu'eber fe^r
rcentg fagen
3m
snerten 3l6fd)nitt:
er auner
aid Snquiftt^ (.
3 2 3 - 334)/
$mv$
fprtctyt
ber Serfaffer
Don ber
fcfynuertgen
VII -VIII)
gegeben.
Dann
tereffante 9loti$en
246
iiber
auuerinbuftrie unb
feng unb frrtftenfen* etn
M7
Don
3
(.
XIV XXVI)
alpljabetifcfjeg &er$eicf>mg
28
a 5
uber
bte Derfd?iebenen
. 1-181
rcerben,
Slngabe nern unb &agabunben mit fur^em ignatement unb fur^er Ser^dttniffe unb eriittenen 23effrafungen 3U geben,
ber perfonitefcn
morin
er jebod?
erreicbt, namentlirf)
ba
bte Dor=
Don 143
aufjerfjalb SBaierng,
unb
t)on
. 181
273
bte
Don 95
.273
294
etn
ffierFe
fo praftifel)
tft
bag etn?ag
ungead)tet abcr
9tut3en y
unb ^anblid) macron, meggeblieben ftnb. Sem= ba^ mit gicig gearbettete 33ud) Don 2Bert unb
295
311
unb
in 23aiern,
aunerttteratur.
*
*
SBurttemberg^aben unb
5Iuf
einigenn6rbttcr;ergelegenen9lacr;barflaaren.
@. 311
313
ftnbetficfr eine
gum 93erjldnbni
lichen
ber ^adjritfjten,
3 14 bie gaunerifcfren
>ie beiben augftif)r=
2(ctenmdtge ^acf)ricf)ten
iiber
am
erleicf)tern
9tt.
1828.
gegen eine 1826
gibt
unb
tumg,
foroie
fiir
ben
fefcr
praftifeften
roefentlitf),
aunerbanbe,
ber Serfaffer
n?id)tigen
23u$g
aU
eine (Sr*
au-
ner
am
S^ein unb
bag
Sffiom
ufw. unb
fiber
bie
iibli^e aunertaetif,
unb bebeutenbfkn
rooran
fid)
alpfjabetifcf)
aunern
fcbltegt, bte in
terfuc!)ung
ben be^etdmeten egenben ^aufien unb in beren Un= gur prac^e ge!ommen ftnb. Sag &er*eicr;nig $at afle
53or5iige beg
tft
etn fefjr
@. 3.
forgfdUigeg
1828.
fjannooerfefjen 9tms
befonbem$enn3eicf)en angebdngt,
bem
3m
3n
3afjre
ber CJinleitung
(10-12)
roerben gegen
80
Focf?emer ^3ennen in
Derfd)iebenen
Ortfc^aftcn
aufgefii^rt.
fet)r
Qa$
fur
bk ^enntnig
SSeroegucftfeit
beg
uub Dammenberg
Derfdn'ebene
2Rduber=
unb aunertumg
23err>etg
abrigeng etnen
beg
bie
fc^lagenben
Don
ber Sebengfd^'gfeit
unb
gemetm
er=
aunertumg,
(bid?
roet'tfrt,
baDon entfernten,
murbe
eine eigene
Sommiffton
^utauc^en.
nannt. ie
fjatte
in Selle ibren
r;atte
ir>rem Sttitglieb.
omit
unb
elegenfjeit,
^ohVilicfce 9lac^rid)ten
un=
unb
ftdf>
nur barauf
beftf)rdnft, nacf)
Don aunern, Steben unb Sanbflreic^ern, fur sjSolijef* nebft beren^erfonai^eWreibungen.ein^ulfgbuc^ unb ericbtg^ unb riminal=23eamte, engbarmen, getbjdger
biener, t>on
248
roie
rote
249
ber
griebrid?
(Jberbarbt,
aunerpropaganba
getten,
1833-35.
>rei ei(e.
3n gletcf)
fen, SBriK
getffootter
rolman, ctyroenF^
fees
unb
unb
Seutfcbianbd
3ti(>eimfd)en
mag
t>on
bem
J^ins
unb Jper^ug
ber Dtcfte
aud ben
1080 aunern,
bit fid) in
um
benXljtirin*
roo
bk Weberldnber unb
3^ig
5J?uc!
unb
3ttenbel ^)o-
^ocfcfcfcen-
unb um=
ftreben*
penfammlerbanbe,
foroie ber
em
ttotfguttiged
3cugnfe
gtbt.
Die
bk
biefe cortreffltcfjen
tammtafeln
bed jebem
$)o%imanne
bie
em
erfien
Feme
fpatere
9ta#aljmung gefunben,obfcbon
folc^c
enealogien jur
25anbe finb
tammtafem
ber
t>on
ber @raf^orc^eimer=@ounerfanu'tie
aunertumd gerabe
oon
einigen
90 $opfen unb
$eUmt*
mannfdjen gomilte
einigen
(@
V)
mit
auf ben
14 aunerfamu
erfien
%lid
erfdjeinen moc^te,,
unb
Ken, beren UberbKcf ein ntd)t minber intereffanted 23i(b t>on ber $er=
breitung bed
bet
unb
Fett,
eine unermiibete
ebulb ba^u 7
um bk
unbtegfame Jjartnacfigs
aunertumd
fo
gtbt,
roenn and)
biefe
gamitiengruppen
mit
roelc^er bie
auner
inbem
ifjre
roeitem
m$t
jafjlreid)
tm
erfien
unb
SSanbe bargeftellten.
iiberroinben,
fie
burc^ fotc^c
tammtafeln
rdte
bem
beffen, nebfi
etnem
[ftunbfcfjreiben
an bk $urfiirfUicen $reid=
23eamtcn, son
unb bk
gtirfilid) Stotenburgifcfjen
bem
SDtoc^te bod)
fitr afle
$)o(i$eibireftor
jum
atlgemeinen girFuIar
beutfe^en spo^eibeljorben
unb an
gemac^t
@.
9tad)
gofeiffcr.
Gaffer 1828.
ber Serfaffer
bem,
rote
IV
bed SKunbfcbreibend
om
uorFommenben
bem
9)?arburger ,;3ntereffanten
ufro/' ( 1 8
1
brotbuen
bk
Slbftammung
fe&r ^duftg
^etc^nungen
beriid)tigter
1) foroie
unb gamilie
oon ungemeiner,
2Ber
fotlte
on cbroencfcn,
d)erbeitdpflege",
25eforberung ber
ift.
ed a^nen,
ba$
1827,
Vlx.
1828 ju
bzx\
$affet entroorfenen
tammbaum
mac^te!
rotman
/y
in [einer
%xioz\$ roudjerte,
t>orgegan=
ber
bem
t>erbrieIicf)e HJtRfyt
gen
iff)
tammbaum son
fam unb
forgfdltig
dufjerft
miu>
ate
X)k
jiibtfe^en
(icbFciten
auner in eutfcblanb, tf)re 21aFtiF, i^re Sigenttim= unb tyre pradje, nebfl audfii^rlic^en 9la#rid)ten
fiber bie in Deutfcfjfanb
250
unb an
beffen
ren^en
ftcr)
251
unb unjufammen^dngenb.
ber 9lote 1
auffjatten*
unb
aug
.10
ben
beriicbtigtften jubifcf?en
2Tuct) if*
eg auffadenb, bag
6- 7 in
-8
bie Siteratur^
aunertumg
in biefem
ju 23er(tn nriber
fo er=
Sie oon . 70
121
baraug^
bt'Jbct
immer^in einen
33er*
unb aug
pilaw
fangen
nug
ifl,
um
ift,
auner^uge
mibmet
unb obfebon
1
eg
3faf>ren nid)t
oon i^m
erftd)tlid) ftart
benugten
roefeng,
unb bag
Hum, rcd^renb
frtifcere
XVIII -XXVII)
Ijorben jugdngtid)
er)r an^ie^enb
unb
IV unb
fe(bft 7
sotfen 2Berfe einen Stuf t>erfd?aftt, obfebon ir>m auf ben erften S3lu
fef>r
V
bk
beg
gegebenen
jaf^lreicben
Unterfudmng
bebeutenbe
gcfd)id>tlicr)e,
f)at
literarifebe
unb
linguiftifdje 5)?dnget
fid)
nidjt
bemflfo ju eigenem
r)ocr)fr
ricbtigen
ein ef>ren=
anjiefjenbe
gibt.
3 eu 9 m
.
fu
unb Stegfamfeit
%xczitt eil
ber preut=
Der
@r nennt
bit
ex
j.
25.
120
mieberfcott
(. 4,
Vagatorum
gebrucften 3faf>reg=
cr^ebltcf?c 9>ros
auner im
Sifaf, ju rcelc^em
7.
S5erict)t
1528,
in
am
buft auf biefem gelbe ber Sitterarur", cr)ne 33rant, eiler unb
@en=
er beg
fid)
. 20 44
niffenerfkr
unb
jroetter
bc^>
Iemental //
ber
faft
Sftorroelfctyen
auf runbtage
'. 1264
1267)
5
196-198),
<x fiifjrt
banbe
oerroirft,
ba eg an ber
unb
Qit mit
unb 11
ben
Sommrf
antifemitifdjer
efinnung
ren=
alg eineg $u
beginnenben
^en
fid>
unb an
beffen
granffurt
1755
^erauggefommenen
2B6rterbud)eg /
ber
auner
finb
mit grower
fid)
iftr
gu bebauern
@. 4
fg.
ba
biefe
Feit
252
253
eing
ber bebeutenbften
unb
9Kan !ann aucb &en S5etracbtungen unb ben Sorfcbtdgen be$ er= gunbas faffer^ namentu'eb binficbtiicb beS 2lrmenroefen^ unb ber
mentauruttet, t>on beren 5llnn;enbung bie 9ibnaf>me beg proletariate
unb be^
obne
ftd)
fei=
nen Srlduterungen
febon
85.
erFldrt er
unb 33etrug $u
fdjiigen,
erFldrenben,
fpracbe
)ieg
or
@(jr.
3tocb%
<J>oli$eibeamter. Setpjtg
Heine 2)ud)
ifi, rote
be^eiebnet
mittelft
metcber
burcb
Slnroenbung ber
unb perrbaFen
tnbem
bai
frembe
jeigt ber
^benfo
nur
ate
ein
im
breije^nten ^apitel,
felbfl
Diebe^fpracbe in
bem
bem
ficb
bem
aucb
Sennocb
bleibt
aunerlepFon beacbtene=
n>irb meiter
33emerFung
wert,
3n bem
^Ibfcbnitt
barauf
aufgenommen at Das
bk namentlicb im
araeiten Xeil
(@.
39
- 460)
unb befonber^
ber
in ber ^ifrorifcb^iffenfcbaftlicb^'riti^
feben 23etrac^tung
oortritt,
griff
b 5
2?e=
00m 3>o%iFommi[far
SE&Me
tyv.
gtod<fc (<r=
fefjr
febarf beurteilt
on bem aunertreiben tn
unb
leb^af=
roorben ifi
tefien
tdtigen
)te
unb
t'breg
Sntfle^en^
if)rer >r;
unb
tiicbtige
Arbeit
ju empfeblen.
unb
ibrer pracbe.
unb $ur SBarnung fur bad 93ubliFum. 9*acb praftifd)en <Sr= fa^rungen von @. 28. gimmermann, Berlin 1 847, 3tt>et Xeitc*
>bgleicb, roie febon ber Zittcl nacbmeift, bieg 2$tic& ficb
nur auf
unb
i^rer
praebe
auner=
bag aunertum
in Berlin befcbranF t, fo
ifi
9ti$u
ZM
man
eine
unb
reicbe
Sonauftabt ermarten
fotlte,
im runbe
nicbtg
beutfam
ifi
bk 35eobacbtung unb
unb ^oh'jeipfkge,
wag
iiber ^rofiitution
unb aunertum
gefagt
35itterFeit
gefieigerte
unangenebme c^drfe
mirb.
er unbeFannte
Fann
in
254
unb
t>or
tauter
255
SSatjern, SSecFIenburg,
Woffau ufw*
entimentau'tdt unb
ten
Karen ebanFen
Fommen. Sag
felbft
SBunbigjle
mag
finb.
(. 96 Kotc 1) banFbar augfpricbt, anbere gefcbrieben. Die sertrorrenen Scigobcn beg SSerfafferg merben burd; bk unFiare 6h
teilung beg ffierFg eben nicbt fceut(td>er gemacbt. Dennocf? geben bte
otelen geiflreicben op^oriftifc&cn
Mangel
poli^eilicber
Hermann
SRutler
ebanFen
in btefem 25ucbe,
bag
man
^(Igemeinen orrefponbenj
immer mtt
23ead)tung
bk
im ebtete
ber q3olijeiroiffens
febaft
unb ^o^eiprajris
7'
^gorre*
3urucF=
g$
foil
fponbenj
rcieber
aufgenomtnen. Docb
W bk
fafi febeue
recf>t
beFlagengraert
im 2Begc
nur
gefianben.
ad
trie folcbe aucb 8 uwe,s febr fparfame, bod) fe&r tucbtige ^oti^en,
/7
er Dtebftab*, beffen SSerbutung unbSntbecfung. (Jin SSarner unb Stabgeber fur aik Stefigenben. Seip^ig 1856.
er mdftvt',
augfubrlicber
@ett
bem
Sag
geicbnet
Ffar
unb fafjlicfc
q)olt3eiwefen.
Siteratur,
9Ronat$fc&rift
Sufeg geno,
bem
ber
bk
beutfebe,
ganj
t>orsuglicb
nun aucb
bivrft
ben
tt
ifi
bringenb ju
triin^
23efigenben
buret) beren
ba% bem
Slrcbio,
tuel S?er=
33ead)tung
biefe befonbere
populdre arftolung
nun
bie atlfeitigfte fdumteg nacbbolt unb nod) t>ielme^>r nacbi^bolen bat, SreilnabmeunbUnterftii^ung ftnbe 7 bamit bie unoerboblene freie S3e^
n>egg
oft
bk
aug,
bk
fid)
gercig
23(icF in
etn
Heme* fiompenbium
49 - 67),
fcbdfjbarer (?rs
ift
bk
SarfWlung
unb ^u forbernbe ^rbnung beg in bie oon ber ^olijet au febugenbe biefe* Sebeng erFen6firgerlicben Sebeng ermogttcbe, unb in ber grifebe ^olijei feblt, unb nen laffe, rcie w\ Sicbt unb Suft ber beutfeben ber berme= ttcfluft bie bumpfe rcelcb arge geiftige SBerfnocberung
tifeb t>erfd)loffenen
immer Trimmer twbenber Slbbrucb bad gan^e fojiale Seben t>on 2ag 311 ag mebr gefabrbet. $Jlit btefem SBerFe fcbliefjt bk Siteratur ah, beren n>eitere gortbtfe bung fiir bk ^olijet etne bringenbe 9?otn;enbigfeit unb fiir unfer
gefamteg
fojtalpolitifc^eg
po%ibureaug mtt
ibrer ftarren
automaten ebeng=
1)
Die
wn
18581914
W bitten
*
ffiicbttgfeit ill
ne
S8anb
>ru<f
on
9ttanicfe
imb ^c^n
in Olubolflabt.