A.

KADIR EN

A. Kadir EN kadir@uludag.edu.tr
Prof. Dr. A. Kadir EN, 1961 ylnda Erzurum'da dodu. lk, orta ve lise tahsilini zmit'te tamamlad. 1985 ylnda Ankara niversitesi, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi, Felsefe Blm'n bitirdikten sonra yksek lisans ve doktora almalarn Amerika Birleik Devletleri'nde tamamlad. Doktora almasn Alman felsefeci Martin Heidegger'in varlk kuram zerinde yapt. 1993 ylnda Trkiye'ye dnd. 1995'de yardmc doent, 1997'de doent ve 2003'te de profesr oldu. Yazarn Mantk (Asa Kitap Evi, 2. Bask 1999), Heidegger'de Varlk ve Zaman (Asa Kitap Evi, 2. Bask 2000, 3. Bask 2003), Orta a Felsefesi Tarihi (nklp Kitap Evi, 2000), Felsefeye Giri (Asa Kitap Evi, 3. Bask 2003, 4. Bask 2005), Liseler in Mantk Ders Kitab (Fil Yayn Evi, 2001) ve Klsik Mantk (Asa Kitap Evi, 2004) adl kitaplar vardr. Yurt iinde ok sayda sunduu bildiri ve yazd makalelerinin yan sra Rusya ve ABD'inde Heidegger zerine sunduu iki bildirisi; Rusya, Fransa ve ABD'inde yaynlanm birer makalesi bulunmaktadr. 1999 yaz dnemi TBA burslusu olarak ABD'nin Duquesne niversitesi'nde "teknoloji felsefesi" zerine aratrma yapt. Hlen Uluda niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blm'nde retim yesi olarak almaktadr. Evli ve bir ocuk babasdr.

O Asa Kitabevi 2001 A.Kadir en Her hakk sakldr.

Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda hibir yolla oaltlamaz.

Asa Kitabevi: 26 ISBN 975-8149-23-7 2. Basm: Bursa 2005 dzen & Kapak: Verka (0224) 223 72 10 Bask & Cilt: zal Matbaas

Bilgi Felsefesi
A. KADR EN

indekiler

NSZ ........................................................................................................................... 9 GR ............................................................................................................................ 11

1.

BLM

FELSEFE NEDR? ....................................................................................................... 15 1. Felsefenin Anlam ................................................................................................15 2. Bilginin Tanm ...................................................................................................16 3. Bilgi Trleri ........................................................................................................ 18 a. Gndelik Bilgi ............................................................................................... 18 b. Dinsel Bilgi .................................................................................................. 19 c. Teknik Bilgi.................................................................................................. 19 d. Sanatsal Bilgi ................................................................................................ 21 e. Bilimsel Bilgi ................................................................................................ 21 f. Felsef Bilgi .................................................................................................... 24 4. Felsefe Bilgisinin zellikleri ...............................................................................24 5. Felsefenin Konular .............................................................................................25

BLG FELSEFESNE GR ....................................................................................... 29

2. 3.

BLM BLM

BLG FELSEFESNN TEMEL KAVRAMLARI ....................................................... 35 1. Bilgi: Bilen ve Bilinen .........................................................................................35 2. Doruluk ve Gereklik ........................................................................................36 3. Doruluk ve Anlamllk .......................................................................................38 4. Bilgi ve Bilginin Gerekelendirilmesi ..................................................................39 5. Doruluk, Tutarllk ve Geerlil ik........................................................................40 6. Apriori ve Aposteriori Bilgi .................................................................................43 7. Analitik ve Sentetik Bilgi.....................................................................................45

4.

BLM

BLG FELSEFESNN PROBLEMLER ..................................................................... 49 1. Doru Bilgi Olana Problemi ..............................................................................50 a. Dogmatikler ................................................................................................... 50 b. Kukucular .................................................................................................... 51 2. Doru Bilginin Kayna Problemi .......................................................................60 a. Bilginin Kayna Deneydir ............................................................................ 61 b. Bilginin Kayna Akldr ............................................................................... 62 c. Bilginin Kayna Hem Deney Hem de Akldr .............................................. 63 d. Bilginin Kayna Sezgidir ............................................................................. 63 3. Doru Bilginin lt Problemi ..........................................................................64 a. Doru Bilginin lt Uygunluktur .............................................................. 65 b. Doru Bilginin lt Tutarllktr ................................................................ 68 c. Doru Bilginin lt Tmel Uzlamdr ...................................................... 72 d. Doru Bilginin lt Apaklktr ............................................................... 73 e. Doru Bilginin lt Verdii Yarardr ........................................................ 74 4. Doru Bilginin Snr veya Kapsam Problemi.....................................................75 a. kin dealizm ................................................................................................ 76 b. Transendental (Akn) dealizm..................................................................... 76 c. Realizm ......................................................................................................... 77 d. Pozitivizm ..................................................................................................... 78 e. Neo-Pozitivizm .............................................................................................. 79 f. Aklclk ......................................................................................................... 79 g. Deneycilik ..................................................................................................... 81 h. Sezgicilik ...................................................................................................... 82 i. Pragmatizm..................................................................................................... 82

5.

BLM

FELSEF AKIMLAR VE BLG FELSEFES ............................................................... 83 1. Deneycilik ve Bilgi Felsefesi ...............................................................................83 2. Aklclk ve Bilgi Felsefesi ..................................................................................86

3. Kritisizm ve Bilgi Felsefesi .................................................................................86 4. Pragmatizm ve Bilgi Felsefesi .............................................................................86 5. Sezgicilik ve Bilgi Felsefesi.................................................................................88 6. Kukuculuk ve Bilgi Felsefesi .............................................................................89 7. Pozitivizm ve Bilgi Felsefesi ...............................................................................90 8. Fenomenoloji ve Bilgi Felsefesi ..........................................................................91 9. Analitik Felsefe ve Bilgi Felsefesi .......................................................................92 10. Temelcilik ve Bilgi Felsefesi .............................................................................92

6. BLM
FLOZOFLAR VE BLG KURAMLARI ..................................................................... 97 1. Antik a'da Bilgi Felsefesi.................................................................................97 a. Doa Felsefesinde Bilgi Kuram .................................................................... 98 b. nsan Felsefesinde Bilgi Kuram ................................................................. 100 c. Septikler ...................................................................................................... 128 d. Yeni-Platonculuk ve Bilgi Kuram .............................................................. 130 2. Orta a'da Bilgi Felsefesi ................................................................................133 a. Hrstiyan Felsefesinde Bilgi Kuram ............................................................ 133 b. slm Felsefesinde Bilgi Felsefesi ............................................................... 156 3. 17. Yzylda Bilgi Felsefesi ve Aklclk...........................................................164 4. 18. Yzylda Bilgi Felsefesi ..............................................................................188 a. ngiliz Deneycileri ....................................................................................... 188 b. Eletirel Felsefe ve Immanuel Kant ............................................................. 213 5.19. Yzylda Alman dealizmi ve Bilgi Felsefesi .................................................223 6. Ge 19. Yzylda Bilgi Felsefesi .......................................................................230 7. Erken 20. Yzylda Bilgi Felsefesi ................................................................ ...233 8. 20. Yzylda Bilgi Felsefesi ...............................................................................240 a. Yeni-Realizm ve Bilgi Kuram .................................................................... 241 b. Mantk Pozitivizm,Viyana evresi ve Eletirisi ........................................ 249 c. Ontolojik-Varoluu Felsefede Bilgi Kuram .............................................. 260 d. Post-Modern Bilgi Felsefesi ....................................... ................................ 265 KAYNAKA ................................................................. ............................................. 267 Dizin............................................................................................................................. 273

nsz

Bu kitap, uzun yllar yaptm almalarn ve verdiim bilgi felsefesi derslerinin bir rndr. "Felsefe Tartmalar" "Fel sefe Dnyas" ve "Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi" adl dergilerde ve yaynladm Felsefeye Giri (Asa Kitabevi, 200 ) Mantk (Asa Kitabevi, 2. bask, 1999), Heidegger'de Varlk ve Zaman (Asa Kitabevi, 2. bask, 2000) ve Orta a Felsefesi Tarihi (nklp Kitabevi, 2000) adl kitaplarmda ilemeye altm baz bilgi felsefesi problemleri ve dnrlerini de katarak burada bilgi felsefesini daha sistematik bir btnlk iinde ele almaya altm. Felsefeye yeni balayanlar ve ilgi duyanlar gz nnde tu tarak, "Felsefe Nedir?" konusunu ilk blmde sunmak suretiyle bilgi felsefesine bir n hazrlk yaptm. Bilgi felsefesine giri amac tayan bu almada kavramlar, konular, akmlar problemler ve filozoflar hem sistematik, hem de tarihsel bir yn temle okuyucuya sunulmaktadr. Bu adan alma bilgi felsefesine deiik bir bak olana salamaktr. Felsefenin temel problemlerinden biri olan "Bilgi nedir?" sorusunu cevaplamay denediim bu kitap, kendi alannda Trke literatrde bir eksiklii gidereceini umuyorum. Bu ve dier almalarmn ortaya kmas iin bana zaman tanyan eime ve oluma bir kez daha sevgiyle teekkrlerimi sunarm. A. Kadir en Bursa, Haziran 2001

GR

Epistemoloji olarak da adlandrlan bilgi felsefesi, bilginin olanakl olmasna, doruluuna, geerliliine, kaynana, doasna ilikin aratrmay kendine konu edinen bir felsefe disiplinidir. "Bilgi nedir?", "Nasl biliyoruz?", "Nereye kadar biliyoruz.", "Bilgimizin kayna nedir?", "Bilgiyi doru yapan koul nedir?", "Kukucu argmanlara kar bildiimizi nasl savunabiliriz?" ilk defa bu sorular aka Platon'un Theaetetus"unda ortaya konulsa da en az felsefe kadar eski olduu olduka aktr. Fakat bilgi felsefesinin, yani epistemolojinin felsef bir aratrma alan olmas, modern dnemin balatcs olan Descartes'n felsefesine dayanr. Descartes'la balayan ve ngi liz deneyci filozoflarla devam eden bilgi felsefesi, felsefe tarihinde nemli bir yeri igal etmitir. Descartes'tan gnmze kadar modern felsefe dneminin ou dnr iin, epistemoloji temel felsef disiplin olmutur. Bilginin snrlar, kapsam, kayna, ltleri, temellendirilmesi, bilgi ve hakllandrlm inanca ilikin sorular konu edinir. ncelikle epistemolojinin ne olduunu tanmlamalyz. lk standart tanm, hakllandrlm doru inan olduudur. Bu tanm kabul edilebilir gibi gzkmektedir; nk en azndan bir eyi bilmek iin ona inanmamz gerektiini ne srmektedir; nk bilginin olumas iin nce bir eyin bilgisi olmas gerekir ve buna olan inancmz da doru olmaldr; bu doru inancmz yeterli gerekelerle desteklememiz gerekir. Bylece rastlantsal ve yanl inanlarn bilgi olmasna olanak verilmez. Tanmda ortaya konulan bu lt (doru, inan ve gerekelendirme), bilgi iin zorunlu artlardr. "nn birliktelii bilgi iin yeterlidir" anlay da geleneksel standart bilgi tanmnn temelini oluturur. Fakat bu tanmla birlikte birok problem de ortaya kar; zellikle bilginin aklanmasnda doru inancn hakllandrlmas gerekmektedir. Bu nedenle, daha iyi temellendirme iin birbirleriyle yar iinde olan baka neriler ne srlmektedir.
11

BLG FELSEFES

Bilginin tanm zerine tartmalar olduu kadar bilginin elde edilii zerine de tartmalar vardr. ki temel okulun bilgi felsefesi tarihinde, bilginin doasn, yapsn, kapsamn ve kaynan ele alp incelediini grmekteyiz: lki, usun nemli bir yeri olduunu syleyen usu okul; ikincisi, bilimsel aralar ve duyumlar temele alarak deneyi bilginin ana koulu olarak gren deneyci okuldur. (Bu iki okul ilerideki blmlerde daha ayrntl aklanacaktr.) Bilgi felsefesinin inceledii bilgi, dier bilme ve bilgi trlerinden farkldr. Bilgiye sahip olmann ve tanmlamann birok yolu vardr: 1. Yerleri ve kiileri haber alma yoluyla biliriz. rnein, "Babam, 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel'i tanyor." dediimizde byle bir bilgiye sahibizdir. 2. Bilmenin dier bir ekli de, bir yetenek, kabiliyet veya meslek olarak bir eyi yapmay bilmektir. rnein, "Bri oynamasn biliyorum." veya "Kattan gemi yapmasn biliyorum." dediimizde bir ey yapmay bilmek olarak bilmeyi tanmlyoruzdur. 3. Dier bir bilme eidi, bir durumu, olay ve olguyu bilmek olarak bilmektir. 1 rnein, "Trkiye'nin en uzun nehri Kzlrmak'tr." nermesiyle "Kzlrmak'n Trkiye'nin en uzun nehri olduunu biliyoruz" demek istemekteyiz. Son bilme eidi, nerme trnden bir bilgiyi ve bilmeyi ie rir; bu tr bilme, bilgi felsefecilerinin anlamaya ve aratrmaya altklar bilme trdr. Birinci blmde "Felsefe nedir?" konusu genel balklarla ele alnmaktadr. Bu blmn amac, felsefenin ne olduu veya olabileceini gstermek yerine, felsefenin szck anlamndan yola karak ne tr bir bilgi eidi olduunu dier bilgi eitleriyle karlatrarak gstermektir. Ayrca bilgi felsefesinin, felsefede yerini belirlemek iin felsefenin disiplinleri aklanmaktadr. kinci blm, bilgi felsefesine genel bir girii iermektedir. Bilgi felsefesinin kelime anlam, konular, problemleri ve fel sefe tarihindeki yeri ve nemi aklanmaktadr. nc blm, bilgi felsefesinin genel terim ve kavramlarn ele alp aklamaktadr. Bu blmn amac, bilgi felsefesinin temel kavramlarn kendi btnl iinde tanmlamaktr.

' Grayling, A. G., "Epistemology", The Blackwelt Companion to Philosophy, Edited by. N. Bunnin ve E. P. Tsui-James, Oxford, Blackwell Publ., 1998, ss.: 39-40.

12

GR

Drdnc blm, bilgi felsefesinin drt temel sorusuna ayrlmtr. Bilgi felsefesinin ilk ve ncelikli problemi, doru bilginin imkn sorunsaldr. Bu problem, dogmatik ve kukucular asndan ele alnarak rneklenmektedir. Beinci blmde bilgi felsefesi, felsefe tarihinde ortaya kan akmlar asndan ele alnarak genel kavram, varsaym ve grleriyle aklanmaktadr. Son blm ise, dier blmlerin bilgi felsefesine sistematik yaklamndan farkl olarak, felsefe tarihinde bilgi felsefesiyle uraanlarn kronolojik srayla anlatmdr. Bilgi felsefesinde nemli grlere sahip filozoflar ayrntl olarak ele almann yan sra onlarn eserlerinden alnan orijinal metinlerde bu blme ayrcalk katmaktadr. Son blmn dier blmlere gre uzun olmasnn nedeni, felsefe tarihinde bilgi felsefesiyle uraan filozoflarn ok olmasdr.

13

1. BLM

FELSEFE NEDR?

1. Felsefenin Anlam
Felsefe kelimesi Arapa olup Yunanca philosophia szcnden gelmektedir. Philo sevgi anlamna gelirken, sophia bilgi veya bilgelik anlamna gelmektedir. Philosophia, bilgiyi veya bilgelii sevmek, aratrmak ve peinden komak anlamna gelmektedir. lk olarak Pythagoras (M.. 580-500) tarafndan philosophia terimi kullanlmtr. Bilginin sevilmesi ve istenmesi olarak felsefeyle uraanlara da filozof ya da bilge insan ad verildi. Delphi tapnann khini tarafndan en bilge insan olarak nitelenen Sokrates (M.. 469-3999)'e gre, "felsefe dostlar arasnda zgr bir aratrma biimi veya zgr insanlarn her konu hakknda yaptklar her trden aratrma biimidir." 2 Bu terimler ve tanmlar, tam anlamyla Platon (slm dnyasnda Efltun olarak tannr, M.. 427-347) ve Aristoteles (M.. 384-322)'in hem kiiliklerinde hem de felsefelerinde deer kazanr. Filozoflar insan yaamyla ilgili her eyi akllar yardmyla dnerek, felsefeyi her eyi aratran bir bilgi alan yapmlardr. Bilginin ve bilgeliin ne olduu, felsefenin nasl tanmlanaca konusunda ok deiik grler mevcuttur.3 Felsefe dnmeyi reten sanattr. Felsef sorgulama, fikirler dnyasna bir ardr.

Deleuze G. ve Guattari F., Felsefe Sedir?. ev.: Turhan lgaz. YKY,stanbul, 1993, s.: 34. Bkz., Kenny, Anthony, A Brief History of Western Philosophy, Blackwell Publishers, 15 Oxford, 1998.
3

22

BLG FELSEFES

Felsefe insann akln kullanarak, var olan hakknda soru sorup, yant arama etkinliidir. Felsefe ruh gzelliini ve mutluluu amalar; ksaca felsefe yaama sanatn retir Felsefe mutluluk iin bir dnme ve yaama aracdr. Felsefe, evren, dnya, insan ve toplum hakknda soru sorup, varl ve yaam anlamlandrma abasdr. "Felsefe, 'iletiimsel ussallk' ya da 'evrensel demokratik konuma 'dr. "4 "Felsefe, kavram yaratma ve [dnme] dzleminin atlmasdr. "4 Yaplan tanmlardan anlalaca gibi, felsefe gerei ve doruluu aratrma ve bilme etkinliidir. O hlde, ncelikle yaplmas gereken bu bilme etkinliini anlamaktr. Sonu olarak felsefenin ne olup olmadn tam olarak kavramak iin, ka tr bilgi bulunduunu belirlemek gerekir.

2. Bilginin Tanm
nsan, iinde bulunduu ve yaad dnyada eitli nesnelerle (varlklarla) karlar, onlar alglar ve bilmeye alr. Bilinli ve akll varlk olarak insan sahip olduu farkl bilgi trleriyle karlat nesneleri bilmek ister. nsan bilme etkinliinde bilen; yani zne; karlat nesneler ise bilinen; yani objedir. O hlde, bilme etkinlii, zne (bilen) ve nesne (bilinen) arasnda oluan sretir. Byle bir etkinliin sonucunda kan rne de bilgi ad verilir.5 Bilgi, zne ve nesne arasnda kurulan badan olutuuna gre, bu balar ancak zne tarafndan kurulabilir. nk nesneye ynelen ve onu alglayan, anlayan ve aklayan znedir. Bu balar, bilgi aktlar ve bu bilgi aktlann kuran da etkin znedir. Nesne (bilinen), znenin yneldii pasif konumdaki bir olgu, olay veya varlktr. Etkin zne, bilinli ve akll varlk olarak ya kendisinin dndaki bir varl bilmek ya da kendisini bilgi nesnesi yaparak kavramak ister. Nesnelere ynelen zne, onlar zerine dnerek, bir zihinsel etkinlik gerekletirir. Bu etkinlik sonucu kavramlara ve kavramlardan kalkarak nerme ve karmlara varr. te, varlan son nokta bilgiyi verir.

s 5

A.ge., >.: 44. Mengolu, Takiyettin, Felsefeye Giri, Renizi Kitabevi, istanbul 1992, s.: 47-48.

16

FELSEF' NEDR

Bilgi akt, zneden objeye ynelen bilin etkinliidir. Bilin etkinlii olarak bilgi aktlar alglama, anlama (kavrama) ve aklama trnde olabilir.6 rnein, "Yanmda duran bu masa, kahverengidir." eklindeki bir nermenin bilgisi, alglama akt ile elde edilmi bir bilgi trdr. Alglama akt ile elde edilen bilgiler, somut nes neler zerine yaptmz duyu deneyleri sonucu elde edilir. Bilgi, yalnzca duyu verileri ile temellenen alg aktyla snrlanamaz. Anlama akt ile, zne gerekte olan varl kavra yabilir veya anlayabilir. Anlama akt, doruyu btnyle kavramay ierdiinden, sezgisel ya da zihinsel ierikli olabilir.7rnein; "u resimdeki gerei kavradm." ifadesiyle resimde verilen bir gereklii tm alardan anladm sylemek istemekteyim. Aklama akt, znenin nesne hakknda olan bilgileri, nedenleri, gerekeleri veya kantlar ile adm adm vermesini salar. Aklama mantksal bir bilgi tr olup, bir ey hakknda ilk bilgiden kalkarak adm adm son bilgiye doru giden bir sra ierir.8 rnein, yamurun nasl yadn aklamak gibi.

3. Bilgi Trleri

nsan, kendi dndaki varlklar ve kendini tanmaya ve bil meye alan tek varlk tr olarak, bilgi nesneleriyle farkl tarzlarda ilikiye girer ve farkl bilgiler elde eder. lk ocukluk gnlerinden beri bilme ve tanma merak iinde olduunu psikoloji ve pedagoji; ilk toplumlardan itibaren eitli trde bilgi rettiklerini tarih, sosyoloji ve antropoloji bilimleri ortaya koymutur. Bilinli ve akll varlk olarak insann en byk zellii, nes nelerle ok eitli trden ilikilere girerek, tek tr bilgi deil de farkl bilgiler reten olmasdr. nsanln gemiine baktmzda, nesneleri dinsel veya gndelik bilgi ile kavramaya almtr. Gnmz insan ise ounlukla nesnelere, bilimsel adan yaklamaktadr. Grld gibi, znenin nesneye ynelmesinde kulland yntem veya iliki tr, bilginin ne tr bilgi olduunu da belirlemektedir. Bilgi, tad zellie ve elde edili yntemlerine gre farkl trlere ayrlr: a. Gndelik Bilgi, b. Dinsel Bilgi, c. Teknik Bilgi, d. Sanatsal Bilgi, e. Bilimsel Bilgi, f. Felsef Bilgi.

6 7

A.g.e., s.: 54-70. A.g.e., s.: 59-63. 8 A.g.e., s.: 70.

17

BLG FELSEFES

a. Gndelik Bilgi
nsan, doal ve toplumsal olmak zere iki dnyada yaar; duyu ve alglaryla her iki dnyadaki varlklar hakknda bilgi edinir. Eer bu bilgiler belli bir neden-sonu ilikisi ve ynteme dayanlmadan, dorudan kiinin alglarna ve sezgilerine dayanlarak elde edilmise, bu tr bilgilere gndelik bilgi denir. Gndelik bilgi, insann gnlk yaamnda kulland pratik bilgilerdir. "Hava bulutlanmaya balad, sanrm biraz sonra yamur yaacak." eklindeki bir bilgi, gndelik bilgidir. Byle bir bilgi her ne kadar neden-sonu ilikisinden karlm gibi grnse de kiinin znel alg ve yarglarna dayanmasnn yan sra gerek anlamda neden -sonu ilikisiyle ve bilimsel bir yntemle elde edilmedii iin genel-geer bir bilgi deildir. O hlde, gndelik bilgi znel genellemeler sonucu elde edilmi bilgi olduu iin bilimsel ierikli bir neden-sonu ilikisini ve genel-geer olma zelliini tamaz. Gndelik bilginin kendi lleri iinde her ne kadar bir geerlilii, doruluu ve hayat kolaylatran bir yan varsa da, tek tek olay ve olgularn znel alg ve sezgileri olmas nedeniyle, bilimsel bilgi deildir. Gndelik bilgi, akl ve deney temelli aklamalar yapmakszn varlan genellemelerdir. Sonu olarak, deneme-yanlma sonucu bulunan gndelik bilgi, nesnel, gzlemsel, deneysel, neden-sonu ilikili ve genel-geer deildir.

b. Dinsel Bilgi
zne ve nesne arasndaki ba, yce bir varlk (Tanr) tarafndan belirlenen bir inan sistemine dayanarak elde ediliyorsa, bu tr bilgiye dinsel bilgi denir. Dinsel bilgi, belli bir din temeli zerinde evreni, insan ve toplumu aklayan deimez ve kesin bilgidir. Din bilgi, inanca dayand ve kayna Tanr olduu iin, mutlak ve balaycdr. Dinin amac, insann anlamakta glk ektii zellikle manev yaantlar ve yaratan hakknda inanca dayal bilgi vermenin yan sra insann bu bilgiler dorultusunda yaamn srdrmesini salamaktr. Din, insanlarn ne yapp ne yapamayacan kutsal kitap ve peygamberin sz ve tutumlaryla aklar. nsanlarn bunlar kabul edip etmemeleri serbest braklmasna ramen, yaamlarn ve eylemlerini dine uygun ekilde yapmalar iin zorlayc veya balayc nlemler de getirilmitir. Sonu olarak, din bilgi, dier bilgi trlerinden farkl olarak inan bandan kaynaklanan mutlak, deimez, zorlayc ve kesin bilgidir.

18

FELSEF' NEDR

c. Teknik Bilgi
nsanlar dier birok hayvanlardan farkl olarak daha gsz olarak yaratlmlardr. Fakat insanlar dier hayvanlardan ayran en nemli zellii, akll olmasdr. Akll varlk olarak insan, karlat varlklar ve olaylar yalnzca tanma ve bilmenin tesinde onlar kendi istekleri dorultusunda kullanmak iin deitirme gcne de sahiptir. Ksaca alet yapan varlk olarak insan, kendini dier varlklara kar stn ve gl yapar. Alet ve gere yapma bilgisine teknik bilgi denir. Yunanca "techne" szcnden gelen teknik, beceri ve sanat anlamna gelir. Yunanllara gre teknik, doal olann insann becerisi ve sanat sayesinde yaamda kullanl ve yararl bir alet ya da araca dntrlme ilemidir. Bu anlamyla teknik, doada olmayan fakat insann kendi akl sayesinde doadan ald malzemeyi kendi hayatn kolaylatracak alete evirmesi- dir. Grld gibi teknik, teorik bir bilgi olmaktan ok bir eyin pratik kullanma dntrlme bilgisidir. Teknik bilgi, znenin nesneyi pratik amalar iin deitirme ve ondan alet yapma bilgisidir. Teknik bilgi, pratik bilgi olup, insana yarar ve kolaylk salayan bir ileve de sahiptir. nsanln tarihine baktmzda, ilkin alet yapma teknik bilgisi gelimitir. lk insanlar doa ile giritikleri hayat mcadelesinde nce yaamlarn kolaylatracak avclk ve barnma iin alet ve gerelerini yapmlardr. rnein, ucu sert ve keskin olan bir mzrak ya da ok gibi. Daha sonraki dnemlerde insanlar makine teknik bilgisine erierek, el gc yerine, makine gc kullanmaya baladlar. rnein, buharla ya da rzgarla alan makineler gibi. Gnmzde insanolu, artk makine bilgisini aarak otomasyon teknik bilgisini kullanmaya balamtr. nsan, seri retimde makinelerin birlikteliine geerek, kendisini denetleyen ve planlayan otomatik makineler yapmtr. Teknik bilgi ile bilimsel bilgi ilk gnden itibaren birbirlerini desteklemelerine ya da birlikte varlklarn srdrmelerine ramen, farkl bilgi trleridir. Eski Yunan'da teknik bilgi, bilimsel bilgiden nce gelmekteydi. nce alet ve gere yaplr; sonra da bunlara uygun olarak bilimsel bilgi geliirdi. Fakat bu ncelik- sonralk ilikisi gnmzde deimitir. Gnmz insan teknii ya da teknolojiyi, bilimsel bilginin bir rn olarak kabul etmektedir. Ksaca bilimsel bilgi, teorik bilgi olmas nedeniyle teknik bilgiden; yani pratik retimden nce gelmektedir. Teknik, bilimin sonucu ya da pratie uygulan olarak tanmlanmaktadr.

19

BLG FELSEFES

d. Sanatsal Bilgi
Teknik bilgi gibi, sanat bilgisi de beceri, yaratma ve retim etkinlii olarak ortaya kar. Fakat sanat bilgisi yarar amacndan ziyade, gzellik duygusuna hizmet eder. Sanat bilgisi, gzelliklerin ortaya konulmas srasnda kan bilgidir. Sanat (zne), nesneye ynelerek onda grd bir eyi elindeki malzemede ifade etmeye alr. Sanat bu ifadesini mzikte, resimde, heykelde, edebiyatta, seramikte ve tiyatroda aa karabilir. Sanatnn znel becerisiyle yapt eser, holanma, beeni, gzellik ve haz alma duygusunu ortaya karmak iindir. Bu anlamyla sanat bilgisi, sbjektif (znel) bilgi trdr; nk ayn nesneyle ilikiye giren iki sanat farkl sanat bilgileri ve eserleri ortaya koyabilirler. Sanat bilgisi, hayal gcnn, sezginin, yaratmann ve becerinin bir rndr. Sanat bir tr yaratma sonucu yaplan retim ise doayla her zaman kartlk iindedir. Sanat kulland malzemeyi (rnein bir mermer parasn) doadan almasna ramen, ounlukla doada olmayan bir nitelii veya gzellii ona vererek, yeni bir eser yaratr. Ksaca sanat, doadaki nesneleri kullanmasna karlk, doada olmayan bir gzellii eserine koyar.

e. Bilimsel Bilgi
nsan aklnn belli bir konuya ynelerek elde ettii yntemli, sistemli, dzenli, tutarl ve geerli, kantlanabilir ve denenebilir nesnel (objektif) bilgisine, bilimsel bilgi denir. Tanmdan anlalaca gibi, bilimsel bilgi u temel zellikleri ierir: nsann akln kullanmas, Bir alan konu yapmas, Yntem (deney ve gzlem) kullanmas, Sistemli ve dzenli olmas, Tutarl ve geerli olmas, Kantlanabilir ve denetlenebilir olmas, Nesnel; yani tarafsz bilgi olmas. Bilimsel bilgi yntemleri, konular ve amalar bakmndan e ayrlr: 1) Formel Bilimler 2) Doa Bilimleri 3) nsan Bilimleri

1) Formel Bilimler Konusunu doadan almayan; yani duyu deneyinden gelmeyen, buna karlk duyular st ideal bir varlk alann ele alan bilim dallarna formel bilimler denir. Duyular alannn tesinde kalan dnce alann
20

FELSEF' NEDR

ya da tasarlanan varlk alann inceledii iin formel bilimlere ideal bilimler de denir. Matematik ve mantk bu tr bilimlerdir. Her iki bilimin inceledii varlk alan dnceye veya tasarma aittir. rnein, matematiin bir esi olan rakam "bir'M doada bulmak olanakszdr. Yine mantn bir nermesini doada deil, dncede veya zihinde bulmaktayz. Grld gibi, formel bilimler konusu bakmndan hem doa bilimlerinden hem de insan bilimlerinden farkldr. Formel bilimlerin inceledii alandaki varlklar, doa ve insan bilimlerinin varlk alannn aksine, zaman ve meknda yer almazlar, rnein; "2 + 2 = 4" gibi bir matematik ifadesi zaman ve mekna bal deildir. Mantn geerli karmlar da zaman ve mekna bal olmadan daima geerlidirler. nk hem matematik hem de mantk tmden gelimsel karmlar kullanrlar. Formel bilimlerin yntemi, bir dnme yntemi olan tmden gelimdir. Buna karlk doa ve insan bilimleri ounlukla deney, gzlem ve tmevarm yntemlerini kullanrlar. Formel bilimler, sembolleri kullanarak kendilerini ifade et tikleri iin ayn zamanda bir ideal; yani yapay bir anlatm biimine de sahiptirler. Bu nedenle dier bilimlere gre en nesnel bilgi trleridir. Gnmzde hem doa bilimleri hem de insan bilimleri, formel bilimlerin ifade biimleri olan sembolleri kullanmak suretiyle daha nesnel olmay amalamaktadrlar.

2) Doa Bilimleri Formel bilimlerin tersine, reel dnyada var alan varlklarn bilgisini inceleyen bilim dalna doa bilimleri denir. Konu alan reel varlk alan olan doa bilimleri, kendi iinde fizik bilimleri, yer bilimleri ve yaam bilimleri olarak e ayrlr. Fizik bilimleri, doa bilimleri iindeki varlklar birok adan ele alnarak, onlar hakknda olgusal, tmel ve doru bilgiler verirler. Fizik, maddeyi, hareketi ve enerjiyi; kimya maddenin yapsn, bileenlerini, zeliklerini ve deiimlerini; astronomi gezegenleri, yldzlar ksaca uzay inceler. Yer bilimleri, jeoloji, meteoroloji ve oinografi (deniz bilimleri), mineraloji ve paleontoloji (fosil bilimi); yaam bilimleri, biyoloji ve tp bilimidir. Doa bilimlerinin temel zellii, olgusal ve deneysel olulardr. Bu zelii bu bilimlerin reel varlk alan hakknda bilgi vermelerinden kaynaklanr. Olgu veya olgular aras ilikiyi neden-sonu bants ilkesine gre aklamaya alrlar. Nedensellik ilkesi doa bilimlerinin genel, kesin, tmel ve doru yasalara erimesinin en nemli temelidir.
21

BLG FELSEFES

Doa bilimleri, doada egemen olan yasalara varmay kendine ama edinmitir. nk doadaki varlklar, bir dzen iinde ayn yasalara gre hareket etmekteler. Bu yasalar bulunur ve aklanrsa doadaki varlklarn ne olduunu anlayabiliriz. Bu ama dorultusunda, doa bilimcileri olgular zerine deney ve gzlem yaparlar. Bulduklar yarglar tme varm yntemiyle genelleyip, yasalar elde ederler.

3) nsan Bilimleri nsan deiik boyutlaryla inceleyen bilgi trne, insan bilimleri ad verilir. nsan bilimleri, antropoloji, sosyoloji, psikoloji, siyaset bilimi, dilbilimi ve tarih gibi insan kendisine konu yapan bilimlerden oluur. Tm insan bilimleri insan gemii, imdisi veya gelecei bakmndan ele alabildii gibi, onu kltr yapan, toplum oluturan, tarih yapan, siyaset yapan ve dil oluturan varlk olarak ele alp, inceleyebilir. Ksaca bu bilimler, insann yapp ettikleriyle ve ne yapacaklaryla ilgilenirler. nsan bilimlerinin konusu insan olduu iin, doa bilimlerinde olduu gibi kesin yasalara varamazlar; nk insan doadaki cansz varlklarda bulunan sahil vc geel yasalara bal hareket etmez. nsan, cansz doadan farkl olarak, zgr iradeye sahiptir. Nedensellik ve genel-geer yasalar, insan bilimlerinde tam bir karlk bulamazlar. Bu nedenle, insan bilimlerinin amac genel-geer yasalara varmak yerine, insann yapp ettiklerini anlamaktr. nsan bilimleri, aklama yntemi yerine anlama yntemini kullanrlar.

f. Felsef Bilgi
u ana kadar aklanan tm bilgi trleri varl paralyor, onu belli bir adan ele alyor ve bulduu bilgileri doru olarak kabul ediyor. Felsef bilgi, dier bilgi trlerinin aksine, evreni, varl, insan ve toplumu paralara veya konularna ayrmadan, bir btn olarak anlamaya alr. Felsef bilgi, merak eden ve soru soran varlk olarak insann, evren, dnya, kendi ve toplum hakknda akl ile ortaya koyduu tmel dncelerdir. Felsefe bilgisi, dnen znenin, nesneyi merak etmesi ve ona ynelerek, onu sorgulamas ve anlamasyla ortaya kan tutarl, n yargsz, aklla temellendirilmi dncelerden oluan bilgi trdr.

22

FELSEF' NEDR

4. Felsefe Bilgisinin zellikleri

Felsef bilgi, aratrma ve incelemeye dayanarak eletirel bir dnmenin sonucunda ortaya kar. nk felsef tavr sahibi birisi her eyi olduu gibi kabul etmez; felsef bilgi olaylar karsnda merak duyan insann olaylara olduundan farkl yaklamasn salar. Merak, olaan d olana kardr. Ksaca merak, olaan d olana ilgi duymaktr. nsan, dnyadaki varlklar farkl grd zaman, onlar bilmek ve anlamak ister. Olaylar anlamak isteyen zne, olaylarn bilgisini akl temelli bir dizge veya sistem iinde yorumladnda felsef bilgi retmi olur. O hlde, felsef bilgi, mantk ilkeleri erevesinde yrtlen akl yrtmeler sonucu elde edilmi dizgeli veya sistemli bilgilerdir. Felsef bilgi soyut, kavramsal, ussal ve kuramsal bilgi olmas nedeniyle evrenseldir. nk problemlerinin genel olmas nedeniyle bilgide de evrensellii veya tmellii aramaktadr. Felsef bilgi birikimsel olarak ilerleyen bilgidir. Her ne kadar felsefe kar klarla beslense de filozoflar bir nceki filozofun dncelerine bir eyler katarak veya eletirerek daha farkl bilgilere varrlar. Filozoflar ayn problemleri farkl adan yantlarla yeniden yorumlarken, ncekilerin sonularndan da yararlanrlar. Fakat felsefe bilgisinin ilerlemesi, bilimsel bilgi gibi deildir. Felsef bilgi, daha nceki bilgilerden ayr dnlemez. Felsefe tarihi bir btndr ve gz ard edilemez. Felsef bilgi, birletirici ve btnleyicidir. Filozof, tm bilgiler zerinde bir st dnme yaparak btncl bir aklama yapar. Felsef bilgi, insan, varl ve yaam bir btnlk iinde ele alr ve eitli kuramlar oluturur. Felsef bilgi bilimsel bilgi gibi deneyle veya gzlemle kantlanamaz. Bu bakmdan doruluu aka saptanabilecek bir bilgi tr de deildir; nk felsef bilgi sreklilii ve yeni yorumlar ierir. Felsefe sorularnn yantlar bitmi ve tkenmi deildir. Felsef bilgi, zlmemi sorular zerine yeniden dnmektir. Felsef bilgi, filozoflarn (znenin) kiisel dnme yeteneklerine bal olmalarndan dolay zneldir. Fakat filozof kendi znelliinde evrensel yantlar yakalamay amalar.9

en, A. Kadir, Felsefeye Giri, Asa Kitabevi, Bursa, 1999, s.: 46.

23

BLG FELSEFES

5. Felsefenin Konular
Felsefe, evreni, dnyay, insan ve toplumu kendisine konu yapmas nedeniyle tm var olanlar sorgulayabilen tek evrensel bilgi trdr. Bu nedenle felsefe, geni bir alan, eitli sorularla aratran bir zellie sahiptir. Felsefenin inceledii konularn banda varlk, bilgi, ahlk, bilim, sanat, siyaset ve din gelir. lk konu geleneksel felsefe nin de (Platon'dan 20. yzyln bana kadar) temel konularyd. Bu konular daha sonraki nitelerde tek tek ele alnaca iin burada ok ksa tanmlar yaplacaktr. a. Varlk Felsefesi: Ontoloji olarak da adlandrlan varlk felsefesi genelde varl kendisine konu yaparak, var olmann doasn, kaynan ve snrlarn aratrr. Var olann yapsnn ne olduu sorusu zerinde durarak, var olma trlerini sorgular. Metafizikle yakn bir iliki iinde olan varlk felsefesi uzun sre metafizik olarak anlalmsa da, varlk felsefesi metafizikten yararland gibi, bilgi felsefesinden de yararlanr. Deimez ve kalc varln ne olduunu aratrrken, varln ilk nedenini gstermeye alr. b. Bilgi Kuram (Epistemoloji): Bilginin doasn, doruluunu ve kesinliini inceler. Baz noktalarda psikoloji de bilgi konusuna girse de epistemoloji bilgi objesiyle bilgi arasndaki iliki problemini ele alr. "Bir da idesi ile dam kendisi ayn mdr?" gibi sorular kendine problem yapan bilgi felsefesi, bilginin kaynan, snrlarn, imknn, doruluunu ve bilginin elde edili ekillerini aratrr. Zihinde bulunan bir eyin idesiyle bilgi veren nesnenin kendisi ayn kapsamda mdr? Gerek ve aktel da, birok zellii ile zihindeki bilgi idesinden daha fazladr. Zihindeki ide bir anlk sreken, da yz yllardr yerinde eitli deiiklikleriyle durmaktadr. Nasl olur da bilgi, nesnesini tam olarak yanstr? Bilgi ve nesnesi arasnda nasl bir iliki vardr? Bilgi kuram, bilen znenin bilinen nesne karsndaki durumuna gre de eitli alardan ele alnabilir. Bylece deiik bilgi kuramlar ortaya kabilir. c. Bilim Felsefesi: Bilimin doasn tanmlamaya alr. Bu tanmlama abasnda bilgi kuramsal ve mantksal sonularn n deyisini yapmaya alr. Bilim felsefesinin zelamac, bilimlerin deiik alanlarda uygulanmas sonucu doan sonular ve bunlarn snrlarn aklamaktr. Bylece yeni oluacak bilim anlaylarna ve metafizik temellerine bir n hazrlk yapmak suretiyle bilimlere ivme kazandrr. Bilim felsefesi zellikle bilimsel metotlarn deerlendirilmesi ve anlalmasyla ilgilenerek, gvenilir gzlemler, snflamalar, genellemeler ve dorulamalar iin temel olanaklar hazrlar. Daha aka
24

FELSEF' NEDR

belirtmek gerekirse, bilim felsefesi deneyin doasyla, deneme-yanlma durumlarndaki olaslkla, greli deimezlerle, zorunlu deneylerle ve bilimsel sonularla ilgilenir.

25

FELSEF' NEDR

d. Ahlk Felsefesi (Etik): yi ve kt olan, ahlkl ve ahlksz olan inceleyen felsefe disiplinine ahlk felsefesi veya etik denir. Ahlk felsefesi, insan davranlarndaki ahlk deerleri aratrr. Saduyu, din ve gndelik bilgi, ahlk emirler ile tanmlar. Tanr unu yap dedi, unu ise yapma dedi gibi. Fakat hibir bilim ya da disiplin emretmeyi ya da tlemeyi iermez. Bu anlamdaki ahlk tanmlar yanltr. nk bilim aratrr, inceler ve sorgular. Disiplin olarak etik (ya da ahlk felsefesi) inceler ve doru eylemin ne zaman kim tarafndan belirlendiini aratrr. "Yapmamz gereken nedir?" "devimiz nedir?" "Sorumluluk nedir?" "Vicdan, adalet, mutluluk ve bilgelik nedir?" gibi sorular aratrr. e. Sanat Felsefesi (Estetik): Genelde iki soru zerinde du rur: 1. Gzellik nedir? 2. Sanat nedir? Bu iki soru birbirine kartrlmasna ramen, aslnda birbirinden ayr iki sorudur. nk baz gzellikler doann gzelliidir; yani sanatn deildir. Gzeli her alanda ele alp inceleyen felsefe dalna estetik denir. Yalnzca sanat ve sanattaki gzeli inceleyen felsefeye de sanat felsefesi denir. Baz sanatlar da irkindir, gzel deildir. Bir resim birine gzel, dierine irkin gelebilir. Gzellik nerededir? Bakann veya izleyenin gzlerinde midir? Yoksa tuvalde midir? Ya da baka bir yerde midir? Bu sorular soran estetiki ayn zamanda da u sorulara da yant vermek zorundadr. Gzelliin temel zellikleri nelerdir? Gzellik, mzikte, dansta, resimde, iirde, heykelde, mimarlkta, oyunda, geleneklerde, halk danslarnda, folklorda, gnein batmnda ya da douunda, kadnda ve benzerlerinde bulunabilir. Tm bunlarda ortak olan bir ey vardr. Gzel ve sanat nedir? Bunlardan baka, estetiki sanatn zorunlu kalitesinin ne olduunu bilmek ve anlamak ister. Sonuta, estetiki sanatla gzellie temel olan yarglar aratrr. Bu yarglarn temel standartlarn bulmaya ve herkes iin ortak olan sanat ve gzellik tanmlamalar yapmaya alr. f. Siyaset Felsefesi: Siyasal yaam, devleti, ynetim biimlerini ele alan ve sorgulayan felsefedir. Balca sorular unlardr: "ktidar, gcn nereden alr?", "Yasalln veya meruluun z nedir?", "Devlet-birey ilikisi neye dayanmaldr veya nasl olmaldr?", "Bireyin temel haklar nedir?", "Dzen nedir?", "Devlet tipleri nedir?" vb. gibi. g. Din Felsefesi: Felsefenin bir dal olarak dini inceler. Din felsefesi, bir din deildir, dini anlamaya alan bir disiplindir. Burada filozof din sorularyla megul olur ve onlar aklamaya ve anlamaya alr. Birok dinden bahsetmek olanakldr: slmiyet, Yahudilik, Hristiyanlk, Budizm, Konfysizm, Taoizm, Shintoizm. Eer tm bunlar birer din ise acaba aralarnda ortak olan bir ey var mdr? Dinin z bunlarda
26

bulunabilir mi? Dinin z nedir? yi yaam nedir? Buna benzer soru larla dinler anlalmaya allr."

A.g.e., s.: 32-57.

27

BLG FELSEFES

2. BLM

BLG FELSEFESNE GR

"Bilgi nedir?" sorusunu temele alan bilgi felsefesine, epistemoloji ad da verilmektedir. Epistemoloji, Yunanca episteme (bilgi) ve logos (bilim, aklama, kuram) kelimelerinin birlemesinden oluur ve bilgi kuram anlamna gelir.!2 Episteme, san, inan ve kan bilgisinden farkl olarak, doru bilgi, bilimsel bilgi veya sistematik bilgi demektir. Platon'a gre, episteme bilgisi en aydnlk bilgidir ve ilk ilkelerden hareketle kantlanabilir ve zorunlu olan verir. Deneysel ve duyusal bilgiden farkl olarak, kavrayla, yani akln dorudan bir kavrayla asl gereklik zerine verdii apriori, zorunlu, genel-geer, tmel, deimez bilgisidir. Logos', doru sz, konuma, dnce, us, anlam, aklama, yntem, neden, ilke ve bilim anlamlarna gelir. Felsefe tarihinde ilk defa Herakleitos, logos'u felsefesinin temel ilkesi yaparak evreni, yani varl bu ilke ile aklamtr. Herakleitos'la balayan ve stoaclara kadar olan srete her ne kadar logos farkl ieriklerle tanmlansa da, genelde logos, evrendeki ussal dzen ve bu ussal dzenin yaratcs olan evrensel akl olarak anlalmtr. amza da ise, incelenen bilgi alanlarnn sistemlili- ini, dizgeliini ve dzenliliini veren bilim anlamna gelmektedir. Bilgi felsefesi, yani epistemoloji; insan bilgisinin yapsn, imknn, kaynan, ltlerini, snrlarn ve neliini ince ler. O hlde, bilgi felsefesi veya epistemoloji, genel olarak bilginin ne olduunu, nasl ve ne yoldan elde edildiini konu edinir. Bilgi felsefesi, bilginin ortaya k srecinde bilen zne ile bilinen nesne arasnda nasl bir bant olduunu aratrr. Felsefecilerin bilgi konusu zerine ynelmeleri ok eski tarihlere kadar gider. Felsefe, ilk sistematik anlamn Akdeniz ve Ege kylarnda

28

oluan Eski Yunan uygarlnda bulur. lk filozoflar, insan aklnn madd nedenleri bileceinden kuku duymadlar. Miletli Thales (M.. 624-546) doa felsefesine ynelerek, maddenin ve varln ilk ana maddesini aratrd. lk filozoflara gre, insan zihninden bamsz bir varlk vardr ve insan akl bu varl bilebilir. Daha sonra Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi filozoflar insana ve insann bilgi yetisine yneldiler. Bilgi kuramnn temel problemleri ok eskilere dayanmasna ramen bu problemlerin sistemli incelenmesi ve yantlanmas modern (Yenia) felsefenin balangcna kadar yaplmamt. nsanlar bilgi konusunda dogmatik davranmlardr. Dnceden bamsz bir gerekliin ve bu gerekliin bir bilgisi olduunu sorgulamadan kabul etmilerdi. Modern felsefeyle birlikte bilgi kuram (epistemoloji) felsefenin temel konusu olmutur; nk Descartes modern felsefeyi en ak ve seik bilginin zerine kurma abas iine girmiti. Descartes'n (1596-1650) bu istei btn modern fel sefecileri bilgi kuram zerine younlatrarak, insan bilgisinin olanaklarn, neyi bilip neyi bilemeyeceini ve nasl doru bilgi elde edildiini aratrmaya ynlendirmitir. Artk bilginin yaps, doas, olana, snrlar, ltleri, eitleri sorgulanmtr.10

10

A.g.e., s.: 7.

29

BLG FELSEFESNE GR

Bu srete, John Locke (1632-1704), David Hume (1711- 1776) ve Immanuel Kant (1724-1804), bizim dmzda var olduu kabul edilen varl bilmeden nce, insann byle bir varl bilip bilemeyeceini ele almlardr. Bylece modern felsefeyle birlikte insann bilme olana ve kapasitesi felsefenin temel konusu olmutur.11 Bilgi felsefesinde ilk olarak incelenmesi gereken problem, "Acaba bilgi daha dorusu doru bilgi olanakl mdr?" Yani doru bilgi elde etmek imkn dahilinde midir? nsan zihni, ister bizden bamsz, ister bize baml olsun gerek denilen varlk hakknda bilgi sahibi olabilir mi? Bu sorunun ncelikle sorulmas ve yantlanmas gerekir. kinci olarak, "Doru bilginin kayna nedir?" sorusu problem olarak ele alnmaldr. Doru bilgi tek bir kaynaa m yoksa birok kaynaa m baldr? Acaba bu kaynak nedir? nc problem ise "Doru bilginin lt nedir?" konusudur. Hangi kriterler sonucu bir bilgi doru olmaktadr? Bilgiyi doru klan ey nedir? Bilgi felsefesinin son problemi de "Nereye kadar bilebiliriz?" konusudur. Bilginin snr ve kapsamn sorgulayarak neyi bilip neyi bilemeyecei mizi belirlemek olanakldr. Bilginin neliini aratran epistemoloji, mantk ve psikolojiden ayr bir alandr. Bilgi felsefesi, insan bilgisinin yapsn, imknm, kaynan, ltlerini, snrlarn ve neliini inceler ken, mantk doru dnme formlar olan geerli usavurmalar aratrr nsan akl hem doay hem de kendini bilme gcne sahiptir. Doada olay ve olgular, belli yasa ve ilkelere gre oluur. te, akl, doadaki olay ve olgularn olmasn salayan yasa ve ilkeleri, bilimsel yntem ve deneyle bilebilir. nsann yapt bu faaliyete doa bilimleri denir. Dier yandan insan, kendi akln ve bu akln almasn da bilmek ve renmek ister. Akln alma dzenini aratran bilgi dallarndan biri de mantktr. Dnceler aras ilikiyi, dzeni, yasalar, ilkeleri, doru ve dzgn dnme formlarn inceleyen bilim dal mantktr. O hlde, mantk, doru ve dzgn dnme formlarn inceleyen bilim daldr. Doru ve dzgn dnmek, akl yrtmedir. Akl yrt mek, yargda bulunarak ve usa vurarak karm yapmaktr. Mantksal karmlar yeya akl yrtmeler, en az iki dnce arasndaki bir ilikiyi ortaya koyarak, birini dierinin kantlayan yaparak yeni bir yarg ne srmektir. Yargya nerme, akl yrtmeye de karm denilir. Yarglar, hkm ve haber veren cmleler olduundan doru ya da yanl

11

Bkz., Lewis S and Kleiman L., Philosophy: An Introduction Through Literature, Paragon House, New York, 1992.

30

BLG FELSfiEESNE GR

olabilirler. Doruluk ve yanllk, nermenin gerekle uygunluuna baldr. Akl yrtmek ya da karm yapmak, en az iki nerme arasndaki iliki sonucu birinden dierini karma; yani bir veya birka nermeden yeni bir nerme karmaktr. Temele konulan nermelere ncl, karlan yeni nermeye de sonu denir. Akl yrtme veya karm, ncl veya ncllerden sonu karma ilemidir. Doru ncl veya ncllerden zorunlu olarak doru sonu karma ise geerli akl yrtmedir. Bylece, mantk doru ncllerden doru sonu karma formlarn inceleyen bilim daldr. Bu tanmyla mantk, geerli akl yrtme yollarn eitli alardan inceler. Doru bilgiyi ele almalar bakmndan mantk ve bilgi felsefesi birbirine yakn grnmelerine ramen, bilgi kuram bilginin kendisiyle ilgilenirken, mantk bilgiler aras doru, tutarl ve geerli ilikiler zerinde durur. Mantn kurucusu olan Aristoteles, mant bir alet bilimi olarak tanmlamtr. Yazd Organon adl eserinde doru, tutarl ve geerli dnmenin form ve ilkelerini ortaya koyarak, karm biimi olan kyas ele almtr. Mantk nermelerin bizatihi doruluuyla deil, nermeler aras ilikiyi ve bu ilikiden kan sonucun yine ncllerle olan doru balantsn aratrr. 12 Ksaca mantk, geerli dnme formlarn aratrmas bakmndan biimsel bir ileve sahipken, bilgi felsefesi, bilgiyi felsefe kavramlaryla ele alarak insan zihninin bilgi elde etme yollar ve yapsyla ilgilenir. Bilgi felsefesi, zihnin bilgi yapsn aratrr. Bu bakmdan mantk dorusu ile bilgi felsefesinin dorusu farkldr. Mantk, doru ile nermeler aras zihinsel ilikinin olanaklln anlarken, bilgi felsefesi doru ile nermenin bilgi nesnesiyle olan rtmesini anlamaktadr. Mantk akln ilkeleri dorultusunda usavurma ilemi gerekletirir. Buna karn bilgi felsefesi, zihnin bilgi elde etme olanaklarn eitli yaklamlarla aklamaya alr. Psikoloji de bilgi felsefesi gibi zihnin alma artlarn ve renme koullarn incelerken, bilgiyi veya renmeyi beynin fizyolojik yapsyla aklamaya alr. Zihnin bilgi elde etme imknn, kaynan, snrlarn madd yapdaki beynin bir faaliyeti olduunu kabul eden psikoloji, bilgi felsefesinin ussalln fizyolojik elerle aklar. Psikolojiden farkl olarak, bilgi felsefesi ileri srd eitli bilgi kuramlarla, bilginin fizyolojik veya fiziksel bir ilem olmadn ileri srerek insan aklnn bir rn olduunu kabul eder. Bilgi felsefesi,
12

en, A. Kadir, Mantk, Asa Kitabevi, Bursa, 1999, s.: 28.

31

BLG FELSEFES

mantktan ve psikolojiden farkl yap ve yntemlere de sahiptir. Bilgi felsefesi, felsefenin bir alt disiplini olmas bakmndan psikolojiden ayrlr.13 Bu almada bilgi felsefesini drt adan ele alacaz: . Terminolojiyi tantma yntemiyle bilgi felsefesinde geen terim ve kavramlar aklanr. Bilgi, zne, nesne, bilgi nesnesi, gereklik, doruluk ve gerekelendirme kavramlar aklanarak bilgi felsefesinin alt yaps oluturulacaktr. 2. Felsefe retiminin dier bir yntemi olan prob lemlerin aklanmas nda, bilgi felsefesinin problemleri ele alnacaktr. Bu problemler; bilginin imkn, bilginin kayna, bilginin ltleri ve bilginin snrlardr. 3. Bilgi felsefesine nc yaklam ise eitli felsefe akmlar erevesinde olabilir. Deneycilik, aklclk, eletirel felsefe, pragmatizm, sezgicilik, kukuculuk, pozitivizm, fenomenoloji, zmleyici felsefe ve daha birok felsef akm veya kuram erevesinde bilgi kuram ele alnp, aklanabilir. 4. Bilgi felsefesi tarihsel bir anlatmla da anlatlabilir ve retilebilir. Felsefe tarihinin balangcndan bugne kadar bilgi felsefesi zerine nemli grleri olan flozof- lar tarihsel srayla tek tek ele alp, grlerini aklamak yoluyla da bilgi felsefesi aratrlabilir.14

13 en, A. Kadir, Felsefeye Giri, Asa Kitabevi, Bursa, 1999, s.: 68. "A.g.e., s.: 68-69.

32

3. BLM

BLG FELSEFESNN TEMEL KAVRAMLARI

1. Bilgi: Bilen ve Bilinen

Bilgi felsefesinin temel kavram bilgidir. "Bilgi" ne demek tir? Bilgi kavramyla neyi anlatmak ve anlamak istiyoruz? ncelikle bilgi denilen ey, insana aittir. Bilgi, insan bilgisidir. O hlde, bilgi felsefesinin konusu olan bilgi insann kendi bilgisidir. Byle bir bilgi de genellikle aklsal ve zihinsel bir etkinlik olarak anlalmtr. Niin insann bilgisi ele alnmtr da baka varlklarn bilgisi bilgi felsefesinin konusu dnda tutulmutur? nk bizler nce kendimizin bilgi yetilerini, imknlarn ve koullarn incelemeliyiz. Akl sahibi varlk olarak tanmlanan insan, zihnin veya akln gcyle bilgi nesnesinin verilerini kavramsal hle getirerek bilgi elde eder. nsana ait olan bilgi nasl ortaya kmaktadr? Bilgi insann bir zellii olduuna gre, ancak insanlar bilebilir. O hlde, bilgi sahibi olan varla "bilen" demek doru olur. Bilen olduuna gre diyalektik dnle bir de bilenin antitezi olan "bilinen" olmas gerekir. Bilen, bilinen eye ynelir ve bilgi ortaya kar. Bilgi felsefesinin en temel kavramlar unlardr: . Bilen (zne, sje) 2 Bilinen (nesne, obje, ey) 3. Bilgi. Felsefe literatrnde bilene "zne" veya "sje" de denil mektedir. Bilinene ise "obje" veya "nesne" denilmektedir. Bilen varlk olarak zne, bir eye ynelerek o eyi kendi bilgi nesnesi yaparak onun ya bir ksm ya da tamam hakknda bilgi sahibi olur. O hlde, bilgi bir srecin sonunda oluan rne verilen addr. zne ve bilgi nesnesi veya bilen ve bilinen arasndaki iliki srecinde ortaya kan olguya bilgi denir. Bilen, bilinen ve bilgi elerini ve bu sreci inceleyen felsefeye de bilgi felsefesi ad verilmektedir. u hlde bilgi felsefesi, genelde bilginin ne

33

BLG FELSEFES

olduunu, nasl ve hangi yollarla elde edildiini kendine konu yapar. zne ve bilgi nesnesi arasndaki ban nasl kurulduunu ele alr. Bilen zne, bilinen nesneyi nasl bilir? Bilinen nesne bilen znenin zihninden bamsz mdr? Zihinden bamsz bir varlk var mdr? Bilen zne, kendini bilgi nesnesi yapabilir mi? Bilen zne olarak insan bir ey bilebilir mi? Yoksa bildiini sanmakta mdr? Eer bir eyi biliyorsa, bildii eyi hangi kaynakla ve hangi yollarla bilmektedir? Bildiinin doruluunu veren lt veya ltler nelerdir. zne nereye kadar bilebilir? Bilginin snrlar ve kapsam ne kadardr? Bu sorular oaltmak olanakldr. Grld gibi bilgi felsefesi, temelde bilgi konusunu ele alsa da ok geni bir sorgulama ve aratrma alanna sahiptir.

2. Doruluk ve Gereklik
Bilgi felsefesinin bir dier kavram ifti de doruluk ve gerekliktir. Bilgi felsefesi, doru bilgiyi aratrmaktadr. Acaba doruluk ve gereklik ayn eyler midir? Yoksa biri dierini iermekte midir? Yoksa ikisi de farkl iki kavram mdr? "Doruluk nedir? Bu soruya verilen klsik yant, bir dncenin doruluunun, onun gereklikle uyumasndan olutuunu ortaya koyar."'8 Bu tanm, dncenin gereklikle uyutuunu sylemektedir. O hlde, doruluk dnceye ait bir durumdur. Her ne kadar dnceye ait olsa da dnen znenin varln belirten bir durum deildir; fakat gereklikle iliki iindedir. Demek ki doruluk ve gereklik bir iliki iinde bulunmaktadrlar; ama ayn ey deildirler. Doruluk dncedeki bir ey zerine sylenmi bir yargya veya nermeye aittir. Bir yargnn veya nermenin doruluk deeri vardr. Klsik felsefe ve mantkta doruluk deeri olarak doru ve yanl deerler anlalmaktadr. Bu nedenle bir yargnn doruluundan sz etmek, o yargnn yanl ya da doru olabileceini sylemektir. Doruluun yargda, dncede, nermede ve zihinde olduunu belirledikten sonra "Gereklik nedir ve nerededir?" sorusuna bir yant arayabiliriz. "Gereklik nedir? Sorusunu yantlayabilmek iin ncelikle 'gereklik neye ilikindir?' ya da 'gerekliin taycs nedir?' sorularnn yantlanmas gerekir."'9 Gereklik dnceden bamsz olarak var olan bir durum, olgu veya nesnedir. Gereklik, doruluu salayan varln bir zelliidir. Doruluk, dncenin bir zellii iken, gereklik dnceden bamsz olarak var olan bir eyin zelliidir.

34

BLG FELSEFESNN TEMEL KAVRAMLARI

rnein; "Altn sardr." nermesinin bir doruluk deeri varken bir gerekliinin var olduu sylenemez; nk "Altn sardr." ner mesi "altn" diye adlandrdmz elementin sar olmas hlinde doru, olmamas hlinde ise yanl deeri almaktadr. Buna karlk "altn" kendi bana bir varlk olarak ne doru ne yanltr; fakat o gerek bir varlktr. "Altn"n ereklii varken, "Altn sardr." nermesinin doruluu vardr.0 Doruluk bir deerdir; znenin gereklik hakknda ileri srd yargnn yanl ya da doru olma deeridir. Gereklik ise bir tr var olma durumudur. Bir eyin varlk olma zelliinden dolay, o eye gerek diyoruz. rnein, "Kaf Da" denilince herkes bir eyi dnr; fakat dnlen bu dan gereklii sz konusu olunca hi kimse Kaf Dann gerek olarak var olduunu ispat edemez. Gerek yalnzca dncede var olan deildir; ayn zamanda dnceden bamsz olarak da var olan nesnel bir durumdur. Doruluk nermede, yargda ve zihinde bulunurken, gereklik var olan dnyann nesnesi veya olgusudur.

3. Doruluk ve Anlamllk
Bilgi felsefesinin dier bir kavram ifti de bir cmlenin anlamll ve doruluudur; bir cmlenin doru veya yanl deerleri alabilmesi iin nce o cmlenin anlaml olmas gerekir. Eer bir cmle anlaml deilse, o cmlenin doruluundan veya yanllndan sz edilemez; nk ancak anlaml cmleler bir yargda bulunur. Anlam olmayan bir cmlenin gsterecei veya ynelecei bir nesne veya olgu da yoktur. Bir cmleyi anlaml yapan nedir? Bu sorunun yant farkl felsef grlere gre deimektedir. Anlam konusu alanda ele alnmtr: . Bir kelime veya szcn belirttii veya iaret ettii ey. Bir kelime veya szck anlaml veya anlamsz olabilir. rnein, "masa" kelimesi bir eyi belirttii iin anlamldr; buna karlk birisinin uydurduu "maa" kelimesi anlamszdr; nk belirttii bir ey yoktur. 2. Bir nermenin veya yargnn veyahut dncenin anlatmak istedii bir ey anlaml veya anlamsz olur. Bilgi felsefesinin alan iine giren bu ikinci anlamdaki anlamllk ve doruluk ilikisidir. Cmlenin anlaml olmas daha nce belirtildii gibi cmlenin doru veya yanl olmasn da salar. 3. Bir dilsel ifadenin anlam, iletiim ortamnda tad anlamdr. nerme kurmadan da anlaml cmleler ortaya
35

BLG FELSEFES

konularak iletiim gerekleebilir. Gnlk dildeki iletiim ortam, her zaman nerme veya yarglarla olmaz; genellikle farkl dil bilgisi eleri kullanlarak anlama salanr. Fakat her ekilde de ortak olan nokta udur: Bir cmlenin ve ifadenin terimleri dilbilgisi kurallarna gre dizilmemise bu cmle veya ifade anlamsz olur. Dil bilgisi ve sz dizim kurallarna gre dizilmi terimlerden olumu bir cmle anlamldr ve ancak byle cmleler doruluk deerine sahiptir. Dil bilgisi ve sz dizimi kurallarna gre dizilmi cmlelerle insanlar anlama ve iletiim salar. letiim iki birey arasnda karlkl ayn anlama gelen cmlelerle olanakldr. letiim, anlatlan ile anlalan ayn anlam tadnda gerekleir. rnein; bir saat ustas randan "Yldz tornaviday ver." diye bir istekte bulunduunda, usta ve rak "yldz tornavidann" ne olduunu ve anlamn bilmektedirler. Ayn nesneye ayn anlam ve ad verdikleri iin iletiim gerekleerek karlkl birbirini anlamaktalar.

4. Bilgi ve Bilginin Gerekelendirilmesi

Klsik bilgi tanmnn dayand lt srasyla doru olma, inan ve gerekelendirmedir. Gerekelendirme veya hakllan-dmann yaplabilmesi iin ilk iki koulun yerine gelmesi gerekir. Baka bir syleyile, nce P gibi bir bilgi doru olacak ve P'nin doruluuna inanlmas da art olacaktr. Bilginin bu l zmlemesi Platon'un Theaetetus'undan beri bilinmektedir.15 Bilgi, bilen ve bilinen arasndaki bilisel srecin rndr. Bu srete elde edilen bilgilerin doru bilgi olduunun gerekelendirilerek gsterilmesi zorunludur; aksi taktirde bu bilginin doruluundan sz edemeyiz. Bilginin doruluu nce o bilgiyi ^ veren cmlenin anlaml olmasna sonra da anlaml nermenin d dnyadaki gereklikle ilikisini gsterecek hakllandrmay yapmaya baldr. Hakllandrma veya gerekelendirme, gereklik zerine olan bilgiyi ifade eden nerme veya cmlenin dayanaklarn ortaya koyma ilemidir. 20. yzyl felsefe akmlarndan analitik felsefe, anlamllk ile dorulanabilirlik ilikisini grlerinin temeline koymulardr. Analitik kurama gre, nermeyi gerekelendiren veya hakl klan lt,
15

t' !

Moser, Paul K., Mulder, D. H. ve Trout, J. D. A.g.e., s.: 14.

36

nermenin dorulanabilir olmasna baldr. Bir cmlenin anlamllyla, o cmlenin dorulanabilirlii arasnda bir paralellik vardr. Bir nermenin en azndan ilke olarak dorulanabilir olmas, o nermenin anlaml olmasna baldr. Anlaml cmlenin karl olan olgusal dnya vardr ve byle bir dnyada o cmlenin doruluu test edilebilir. Bu gre gre, dorulanabilir nermeler doru ya da yanl deer alrlar, fakat anlamsz cmlelere bu tr deerler verilemez; nk BLG FELSEFESNN TEMEL KAVRAMLARI onlarn olgusal dnyada bir doru ya da yanl karl yoktur. Analitik felsefe, nermelerin gerekelendirilmesini dilin mantksal zmlerine indirgeyerek yapmaya almlardr. Bu nedenle, bugn gerekelendirme nermelere ilikin bir doruluk durumudur. Varla ya da var olana ilikin bir dorulamadan ok, doruluk, anlamllk ve gerekelendirme bilgi kuram erevesinde ele alnmaktadr. Analitik felsefe, varlksal unsurlar tamamen bilgi kuramnn dna karmaktadr. Sonu olarak, bilgi felsefesinin temel unsuru (doruluk, inan ve gerekelendirme), zmleyici ya da deneyci-mantk bak asyla ele alnmaktadr.16

5. Doruluk, Tutarllk ve Geerlilik

kavram genellikle birbirlerinin yerine kullanlarak, kartrlmaktadr. Fakat her birinin anlam dierinden farkldr. Gnlk dilde doru ve yanl deyimler arasnda kesin bir ayrm izemediimizden, bu terimler gerek, geerli, geersiz, tutarsz ve tutarl kavramlar yerine de kullanlmaktadr. Fakat her terim ya da kavram dierinden farkldr. Bu farkll da en iyi mantk ortaya koymaktadr. Bu kavramlarn kartrlmas sonucu geersiz karmlara yanl karm denilerek byk bir yanllk yaplmaktadr. rnein, yanl akl yrtmelerden geersiz sonular karttmz sylediimiz gibi, geersiz akl yrtmelerden de yanl sonular karttmz syle mekteyiz. Bu kavramlar ve ifadeleri aka tanmlamalyz.17 Eer bir cmle yarg bildiriyorsa bu cmleye mantkta nerme denir. Bir nerme yaps gerei bir doruluk deerine sahiptir; nerme ya doru ya da yanltr. Yarg bildiren nermeler doru ya da yanl olur. nerme, bir durumu veya olay olduu gibi bildiriyorsa, nermeye doru, biidirmiyorsa nermeye yanl denir. Tutarllk ise nermenin en az bir sefer doru deer almas veya dier nermelerle olan ilikisi sonucu ortaya kar. Birden fazla nermenin bir araya gelmesi sonucu oluan btnln tutarll veya tutarszlndan sz edilir. Eer bu nermeler aras iliki bir btnlk oluturuyorsa, tutarl; oluturmuyorsa tutarsz denir. Eer oluan ilikinin tutarll her durum ve her zaman iin gerekleirse, bu duruma da geerlilik denir. Doru nermelerin oluturduu tutarl ilikilerin evrensel olmas bu ilikinin geerli olduu anlamna gelir. rnein, "Tm cisimler yer kaplar." nermesinin bir doruluk deeri vardr. "Tm cisimler yer kaplar." ve "Yer kaplayan eyler yaylma sahiptir." nermeleri birbirleriyle tutarldr; nk bir sistemde elimeden veya birbirini yanllamadan yer alabilmektedirler. "Tm cisimler yer kaplar. Tm yer kaplayan eyler yaylma sahiptir. O hlde, tm cisimler yaylma sahiptir." nermelerinden olumu bir dncenin geerlilii veya geersizlii sz konusu olmaktadr. Tek bir nermenin doruluk deeri, birden ok basit nermenin tutarll ve birden fazla nermeden 37 olumu bir karmn ise geerlilii vardr. Doru ve yanl yorumu nermeye ait bir zellik olup, anlatlan durum ve olayla ilikilidir. Buna karlk bir karm (akl yrtme) geerli veya geersiz olur. O hlde,

16 17

Tepe, Harun, A.g.e., s.: 7. en, A. Kadir, Mantk, Asa Kitabevi, Bursa, 1999, s.: 20.

geerlilik ve geersizlik nermeler aras iliki sonucu ortaya kan akl yrt melerle ilgili bir mantk deyimidir. Bir karmn sonucu ncllerden zorunlu olarak her yorumda kyorsa, bu akl yrtmeye geerli, kmyorsa geersiz akl yrtme denir. Geerlilik ve tutarllk ou kez birbirinin yerine kullanlarak, kartrlr. Aslnda ikisi de birbirinden farkl anlamlara gelen mantk ve bilgi kuram terimleridir. Bu konuyu aklamak iin bir tmden gelim akl yrtmesinde iki noktay gz nnde tutmak gerekir. BLG FELSEFES . ncller doru ise, sonu ncllerden zorunlu olarak kyor mu? 2 Gerekten ncller doru mu? Birinci k ncllerin ve sonucun doruluu arasndaki bir ilikiyi gsterirken, ikinci k ncllerin ierii bakmndan gerekten doru olup olmadn gstermektedir. Her ikisi de birbirinden farkl eyler anlatmaktadr. Eer (1) nolu soruya evet diyorsak karm geerli demektir. Her ikisine birden evet di yorsak karm hem tutarl hem de geerlidir. nk geerli karm, doru nermelerden oluan ncllere sahip tutarl akl yrtmedir. 18 Bu konuyu Aristoteles'in verdii iki rnekle ele alp, tekrar aklayalm:
(1) Sophokles bir filozoftur veya Sokrates bir oyun yazardr. Sophokles bir filozof deildir. O hlde, Sokrates bir oyun yazardr. (2) Sophokles bir filozoftur veya Sokrates bir filozoftur. Sophokles bir filozof deildir. O hlde, Sokrates bir filozoftur.

Saduyumuza gre, her iki durumda da ncller doru ise sonuta dorudur anlam kmaktadr. Bu nedenle, karmlar geerli gzkmektedir. Birinci rnekte birinci ncl yanl ve sonu yanltr; ikinci rnekte ise, ncller ve sonu dorudur. Geerlilik ve tutarllk yorumu her iki rnekte de farkldr. Bir karm geersiz ise, sonucun gerekten doru ya da yanl olmadn bilemeyiz. karmn tutarl olmasnda, ncller doru ise sonucun yanl olmadn biliriz; fakat ncllerin doru olduunu bilemeyiz. Eer karm geerli ise, sonu nermesi kesinlikle dorudur; nk karmn geerli olmas ncllerin doru olmasn garanti etmektedir. 19 Bir karm veya nerme en az bir yorumda doru sonu veriyorsa tutarldr; her yorumda doru sonu veriyorsa geerlidir. En az bir yorumda tutarsz olan bir nerme veya karm, ayn zamanda da geersizdir. Doruluk, tutarllk ve geerlilik tanmlarna dikkatli bakacak olursak, doruluun bilgi felsefesiyle olan yakn ilikisine karn, tutarllk ve geerlilik mantkla iliki iindedir. Tutarllk ve geerlilik mantksal dnme biiminin sonulardr.

6. Apriori ve Aposteriori Bilgi

Bilgi kuramclar, farkl bilgi trleri iin farkl kavram ve terimler kullanrlar. Bilgi, deneye bal olmadan, sadece akldan geliyorsa bu tr bilgiye "apriori", yani deneyden nce anlamna gelen "nsel bilgi" denir. Apriori bilginin tersine bilgi deneyden geliyorsa, yani bir bilgi deneye baml olarak ortaya kyorsa ona "aposteriori bilgi" denir. "Aposteriori", "sonra" ve "sonsal"; "apriorf"nce", "nde" ve "nsel" demektir. Apriori ve aposteriori bilgi arasndaki fark, deneyden "nce" ve "sonra" olma ilikisine baldr. Bir bilginin aposteriori olarak bilinmesi demek, o bilginin deneyin bir paras veya gerekte var olan bir eyin duyumlarla alglanmas sonucu bilinmesi 38 demektir. Byle bir bilgi deneye baml olarak ve deneyden geldii iin "sonsal", yani zaman olarak deneyden sonra gelen bilgi anlamna gelen "aposteriori" terimiyle ifade edilir. Aposteriori bilginin doruluu veya yanll, prensip olarak deneye, duyu
18 19

Blumberg, A. E., Logic: A First Course, Alfred A. Knopt Inc., New York, 1970, s.: 8-10. A.g.e., s.: 18.

verilerine baldr. Deney ve duyu verileri, bireyden bireye gre deitiinden bu yolla gelen bilgiler tam anlamyla gvenilir olamazlar. Bu nedenle aposteriori bilgiler, genel-geer, zorunlu ve kesin bilgiler olarak kabul edilmezler; onlar olasl bilgilerdir. Aposteriori bilgi, edimsel varln duyu deneyleriyle alglanmasyla elde edildii iin de, tm olas dnyalarda olabilecek ayn trden duyu deneylerini iermez. nk aposteriori bilgi, belli koul ve durumlarda belirli zaman ve mekn iinde elde edilmitir. Bu nedenle evrenselliinden sz etmek olanakl deildir. O hlde, BLG FELSEFESNN TEMEL KAVRAMLARI aposteriori bilgilerin doruluu duyu deneylerine, evremizdeki varlklara, zamana ve mekna baldr.20 Apriori bilgi, deneyden nce gelen bilgi olduu iin, doruluu veya yanll duyu deneylerine, zamana ve mekna bal deildir. "Buna gre, bir eyi apriori bilmek, onu d dnyada tecrbe etmeden bilmektir."21 Byle bir bilgi, mantksal an lamda deneyden nce var olan ve ret edildiinde insan aklnn elikiye dt bilgidir. Bu nedenle, tersi dnlemedii iin, kendisinden gelen bir zorunlulua ve kesinlie sahiptir. Tm koullar, durumlar, zamanlar ve meknlar iinde evrensel bir dorulua sahiptir. Ksaca, apriori bilgi tm olanakl ve gerek dnyalarda doru, zorunlu, kesin ve evrensel bilgidir. Apriori bilgi, deneyden gelmediine gre, kayna deneyden nce var olan bir eye borludur. te byle bir kaynak akldr. Akl, mantk ve matematik bilgileri deneyden karmadan kendisinde bulunduran kaynaktr. O hlde, apriori bilgiler, akldan gelen kesin, zorunlu doru bilgilerdir. Akl bilgileri olan mantk ve matematiin dorular, ya tanmlar gerei ya da girdikleri iliki gerei dorudurlar. Bu tr dorular birbirlerinin yerine geebilirler, nk tanmsal ya da ilikisel olarak birbirlerine zde ya da e anlamldrlar. Aklc bilgi kuramclar iin, apriori bilgi deneyden karmadmz ama doutan getirdiimiz bilgilerdir. rnein, Descartes'a gre, tr bilgimiz vardr: Doutan gelen bilgiler, deneyden elde ettiimiz bilgiler ve imgeleme yoluyla elde ettiimiz kurma bilgiler.22 Apriori bilgilere karlk, aposteriori bilgiler deney yoluyla tikel nesnelerden soyutlanan kavramlarn bilgileridir. Locke, Berkeley ve Hume gibi deneyci bilgi kuramclarna gre, doutan insan zihni botur; yani apriori bilgiye sahip deiliz, fakat tm bilgiler duyu deneyleri sonucunda zihnimize gelen ide veya izlenimler sonucu oluan soyut kavramlardan olumaktadr. Apriori ve aposteriori bilgilerin tam bir ayrmn ve tanmn yapmak iin bir rnek zerinde zmleme yapmak daha iyi olacaktr. "Btn 'DUR' iaretleri krmzdr." ve "Btn 'DUR' iaretlerinin anlam dur demektir." nermelerini incelersek, birinci nermenin deneye bal olarak bilindii hemen anlalacaktr; nk 'DUR' iareti krmznn dnda bir renkte olabilirdi ve her ne renk olursa olsun insanlar bu rengin ne anlama geldiini sonradan renmektedirler. Krmzda durmak gerektiini yaya ve src deneyimleri sonucu renir. Bu deneyimleri bilgisel, yani bir src kursunda veya bir okulda kuramsal olabilecei gibi gerek hayatta yapaca bir tecrbe sonucu da olabilir. kinci tr nerme olan "Btn 'DUR' iaretlerinin anlam dur demektir." bilgisi apriori bilgidir. nk "dur", tanm gerei yayalarn ve srclerin durmas gerektiini sylemektedir. "Dur" teriminin kendi anlam ve tanmnn zorunlu bir sonucu olarak durmak gerektii bilinmektedir. Bu tr bilme iin deneye gerek yoktur. Aklmz "dur"un durmak olduunu, eer durmazsak elikiye deceimizi anlatmaktadr. O hlde, apriori bilgi nsel olarak aklmzda varken, aposteriori bilgi deney sonucunda kan sonsal bilgidir.23

39

Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000, s.: 67. A.g.e., s.: 67. 22 Daha fazla bilgi iin VI. blmde Descartes ksmna baknz. 23 Moser, Paul K., Mulder, D. H. ve Trout, J. I). A.g.e.. s.: 18.
21

20

7. Analitik ve Sentetik Bilgi

"Doruluu ya da yanll, ierdii terimlerin tanmlarndan hareketle ve yalnzca mantksal yasalar araclyla kantlanan... yklemi yeni bilgi vermeyen, yklemde dnlen, anlatlmak istenen, sylenen eyin znesinde zaten var olduu, z nesinin tanmndan kt zorunlu olarak doru ya da yanl olan... bilgi tr"24 ne analitik bilgi ya da nerme denir. BLG FELSEFES Analitik nermenin znesi yklemine; yklemi de znesine zde ya da e deerdir. Bu nedenle, yklem zneyi tekrar eder ve ona yeni bir bilgi yk lemez. Analitik nerme, tanm gerei mantksal olarak zorunlu dorudur. Yukarda verdiimiz rnee geri dnersek, "Btn 'DUR' iaretlerinin anlam 'dur' demektir." nermesinde 'dur' teriminin tanm gerei ierdii bilgi zorunlu olarak dorudur. Fakat burada yeni bir bilgi deil, znenin kapsamn gemeyen bir zdelik belirlemesi yaplmaktadr. Analitik nermeler veya bilgiler, kaplamsal tanm yaparlar. "Mantk asndan en mkemmel olan tanm olmalarna ramen yeni bilgi vermezler. rnein 'A, A'dr.' Biiminde yaplan totolojik tanm zdelik belirlemesinden baka bir ey deil- dir."25 Analitik bilgiler, yalnzca tanm ve mantk yasalar gerei dorudur. Ayn zamanda totolojik bilgilerdir; nk totolojik bilgiler, zdelik ilkesine dayandklar iin mantk ilkeleri erevesinde her zaman kesin, zorunlu ve dorudur. rnein; "Tm bekarlar, evli olmayanlardr." nermesinde zne ve yklem birbirine zdetir. "Bekar" ve "evli olmayan" tanmlar gerei ayn eye karlk gelmektedirler. Baka bir syleyile "evli olmamak", "bekar" teriminin tanmlanmasndan baka bir ey deildir. Sentetik bilgi, "yklemi znesinde ierilmeyen, deillemesi mantksal bir elikiye yol amayan yarg ya da nerme, bize d dnya hakknda yeni bir malmat veren" 26 bilgidir. "Tm 'DUR' iaretleri, krmzdr." nermesinde ileri srlen bilgi sentetiktir; nk "dur"un tanm gerei mantksal olarak krmz rengi kmaz ya da "dur" terimi "krmz" ile zde deildir. O hlde, bu nermede znede olmayan, fakat yklem tarafndan zneye katlan veya yklenen yeni bir zellik bulunmaktadr. Bu nedenle, sentetik nermeler, yeni bilgi veren, bilgilerimizi oaltan nermelerdir. Sentetik bilgiler, analitik bilgiler gibi terimlerin tanm ya da mantk ilkeleri gerei totolojik, apriori, zorunlu ve kesin dorular deillerdir. Sentetik bilgiler, yeni bilgi verdikleri iin olumsal, olgusal, aposteriori ve betimleyicidirler. Sentetik nermelerin doruluu veya yanll, iindeki terimlerin tanmlar ya da mantk ilkeleri gerei deil de, deney yoluyla yaplan kantlamalar sonucu belirlenir. Bir sentetik bilgi, d dnyay doru betimledii srece dorudur. Analitik ve sentetik bilgilerin, apriori veya aposteriori olup olmadklar hakknda bilgi kuramclar arasnda tartmalar vardr. Tm apriori bilgilerin, analitik olduunu sylemek zorken, tm analitik nermelerin apriori olduunu sylemek kolaydr; nk her analitik nerme deneye gerek kalmadan tanm ya da mantk gerei doru olmaktadr. Eer duyu deneylerimiz bir sentetik kavram doru olarak kavryorsa, o sentetik bilgimizin aposteriori olduunu syleyebiliriz. 27 Sonu olarak, sentetik apriori bilgilerin olanakl olup olmad konusunda eitli grler hlen daha tartlmaktadr.28

40
Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, s.: 48. en, A. Kadir, Mantk, s.: 59. Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, s.: 768. " Moser, Paul K Mulder, D. H. ve Trout, J. I). A.g.e., s.: 19. 14 Bkz., Bu almann VI. blmnde bulunan Kant'n bilgi kuram bu konuyu tartmaktadr.
25 26 50

BLG FELSEFESNN PROBLEMLER

4. BLM

Felsefe retiminin dier bir yntemi de problemleri ortaya koyarak ve sorgulayarak felsefe retimi yapmaktr. Bu yn temi kullanarak bilgi felsefesinin problemleri de ele alnabilir; bu problemler ortaya konularak bilgi felsefesinin kapsamn ve konusunu aklamak olanakldr. Ne yazk ki byle bir problem sorgulamas modern felsefenin balangcna kadar yaplmamt, insanlar bilgi konusunda dogmatik davranmlardr. Dnceden bamsz bir gerekliin ve bu gerekliin bir bilgisi olduunu sorgulamadan kabul etmilerdir. Modern felsefeyle birlikte epistemoloji felsefenin temel konusu olmutur; nk Descartes modern felsefeyi en ak ve seik bilginin zerine kurma abas iine girmiti. Descartes'n bu istei btn modern felsefecileri bilgi kuram zerine younlatrarak, insan bilgisinin olanaklarn, neyi bilip neyi bilemeyeceini ve nasl doru bilgi elde edildiini aratrmaya ynlendirmitir. Artk bilginin yaps, doas, olana, snrlar, ltleri, eitleri sorgulanmtr. Bilgi felsefesinde ilk olarak incelenmesi gereken problem, "Acaba bilgi daha dorusu doru bilgi olanakl mdr?"; yani doru bilgi elde etmek imkn dahilinde midir? nsan zihni, ister bizden bamsz ister bize baml olsun gerek denilen varlk hakknda bilgi sahibi olabilir mi? Bu sorunun ncelikle sorulmas ve yantlanmas gerekir. kinci olarak, "Doru bilginin kayna nedir?" sorusu problem olarak ele alnmaldr. Doru bilgi tek bir kaynaa m yoksa birok kaynaa m baldr? Acaba bu kaynak nedir? nc problem ise "Doru bilginin lt nedir?" konusudur. Hangi kriterler sonucu bir bilgi doru olmaktadr? Bilgiyi doru klan ey nedir? Bilgi felsefe sinin son problemi de "Nereye kadar bilebiliriz?" konusudur. Bilginin snr ve kapsamn sorgulayarak neyi bilip neyi bilemeyeceimizi belirlemek olanakldr.

1. Doru Bilgi Olana Problemi

Bilgi felsefesini de olanakl klan veya bilgi felsefesini ortadan kaldran bu problem bence en temel sorundur; nk bu soruya verilecek yant, bir sonraki probleme geip geemeyeceimizi belirlemektedir. "Doru bilgi olanakl mdr?" sorusuna iki yaklamla yant verilmektedir: . nsan ilkece gereklik hakkndaki doruluu bilebilir.
2.

nsan ilkece hibir ey bilemez.29a. Dogmatikler

49

Felsefe tarihinde ok sayda filozofa gre, doru bilgi olanakldr. "Evet, doru bilgi olanakldr." diyen felsef tavr savunanlar, insann kendisinden bamsz olarak var olan gerekliin bilgisini bilebileceini ne srerler. Bilginin olanakl olduunu ne srenler de kendi ilerinde bu doru bilginin kayna konusunda ok farkl grler ortaya koyarlar; fakat bilginin imkn dahilinde olduunu kabul etmeleri nedeniyle onlarn tmne dogmatik bilgi kuramclar ad verilmektedir. Dog29

Moser, Paul K., Mulder, D. H. ve Trout, J. D. A.g.e., s.: 5.

matiklere gre, doru, herkes iin geerli olan bir bilgi trdr. Doru bilginin neden veya nasl olanakl olduunu aklama ihtiyac duymazlar ve bilginin olmadndan asla phe etmezler. Dogmatikler bu doru bilginin nereden geldii konusunda (duyu, akl, deney, sezgi, gzlem, vahiy, olgu, yarar vb.) farkl- lkiar tarlar. Bu nedenle bu konuyu; yani doru bilgi olanakldr diyenler, bilginin kayna konusuyla birlikte daha sona ele alnacaktr.
BLG FELSEFES

b. Kukucular
Baz filozoflara gre, doru bilgi olanakl deildir. Bu gr savunanlar, insann kendinden bamsz olarak var olan gerekliin bilgisini elde edemeyeceini, ksaca insann d dnyann bilgisini bilemeyeceini ne srerler; nk gerekliin bilgisini elde etmek iin insann bilgi yetenei ve kapasitesi yeterli deildir. Bilen ile bilinen arasnda bir uyuum ya da paralellik yoktur. Doru bilgi, herkes iin geerli ve ayn olamaz. Nesnel veya objektif bilgi yoktur. Bilginin olanandan kuku duymalarndan dolay bu gr savunanlara kukucular veya septikler denir. Kukucular kesin ve doru bilginin olanakl olmadna; aksine her zaman bilginin pheli olduuna ve akln daima ztlk ve eliki iinde olacana inanrlar. Bu tanmdan da anlald gibi kukucular da kendi ilerinde farkl grlere sahiptir. Bir ksm her tr bilgiyi tamamen olanaksz brakrken, bir ksm yalnzca kesin doru bilgiyi olanaksz yaparak, eksik ve yetersiz bilgi sahibi olduumuzu ileri srerler. Bat felsefe tarihinde iki tr kukuculuk dikkatleri ekmektedir: Ar ve lml kukuculuk. Birincisi her trl bilgiyi ve doruluu reddederken; ikincisi baz bilgi trlerini reddeder. lml kukucular, baz bilgi trlerinin varln reddettikleri iin, onlar hakkndaki bilgileri de doru kabul etmezler. rnein; ateist dnrler iin "Tanr yok" olduundan Tanr zerine bilgimizde yoktur. Fakat onlar iin, ev aletleri veya i aletleri gibi dier bilgi trleri vardr. Baka dnrler iin de, atomun yapsnn bilgisi gibi kuramsal bilimsel bilgiler olanakl deildir. Grld gibi, lml kukucular tm bilgileri yadsmak yerine, baz bilgi trlerini yadsmaktadrlar.30

1) Kukuculua Yol Aan Genel lkeler Kukucular kesin ve doru bilginin olanakszlna gtren birok neden vardr. Bu nedenleri felsefe tarihi iinde kendini kukucu filozof olarak tanmladmz filozoflarn dnme admlarna bakarak aa karabiliriz.
a) Gnlk Deneyimler ve Duyumlar

Birok kukucu dnr, gnlk deneyim ve yaantlarmzdan kalkarak bilginin pheli olduunu ileri srmlerdir; nk gnlk deney bilgimiz duyu veriler zerinde temellen- mitir ve duyu verileri de bizi sk sk aldatmakta veya yanltmaktadr. lk bilgi kaynamz olan duyular sk sk hataya dmemizi salyorsa, kesin ve doru bilgiyi hibir zaman bilemeyiz. rnein; su dolu bir bardan iindeki kak krk grlmektedir. Aslnda krk olmad hlde krk gibi grlmesi, duyu deneyimizin bir yanlsamasdr.
b) Bilimsel Bilginin Tarihsel Deiimi

Kukucularn dier bir argman ise bilim tarihindeki doru bilginin deimeleridir. nsanlarn yzyllarca doru bildikleri bilgiler bile bir gn yanl olabilmektedir. rnein; yzyllarca Aristoteles fiziiyle desteklenmi Batlamys astronomisi evrenin merkezinde hareketsiz gezegen olan dnyann olduunu, doru ve kesin bilgi olarak insanlara sunmutur. Modern a'daki bilimsel gelimeler bu bilginin yanl olduunu gsterdi. Acaba ilerdeki yzyllarda yeni bilimsel gelimeler sonucu u anda doru ve kesin grdmz Newton fizii ve Kepler astronomisi de 50 deiebilir mi? Bundan kuku duymamz kim nasl engelleyebilir?
c) Toplumsal veya Bireysel Grelik

"'A.g.e., s.: 8.

Kukucular tarihsel adan bilginin doruluunun deiimi yan sra ayn zaman diliminde de bilginin farkl toplum ve bireylerde farkllk tadklarn da ileri srerler. Bir ey hakkndaki bilgi, iki farkl toplumda ayn olabildii gibi farkl da olabilir. Greliin hem ayn zaman diliminde ve hem de farkl zaman diliminde olduunu ileri sren kukucular, evrensel hibir bilgi trn kabul etmezler. BLG FELSEFESNN PROBLEMLER
d) Var Olann Deiimi

Herakleitos'un "Her ey akar." nermesinden yola kan birok kukucu, grlerini varln deiim ve hareket iinde olmasna dayandrmlardr. Eer var olan her ey hareket ve olu iindeyse, nasl olur da bu deien varlklarn deimez, kesin ve doru bilgisini bilebiliriz? Bu gr, ou kukucunun kabul ettii bir anlaytr. Oluun bilgisi, bilginin deitiini ve deien bilginin de doru ve mutlak olmadn gstermektedir.
e) Akln Bilgi iin Farkl Yntemleri Kullanmas

Akln bilgi iin farkl yntemleri kullanmas sonucu da kukucu gr ortaya kabilir. Her ne kadar akln yolu bir denilse de, akl gerein bilgisini tek bir yol veya yntemle deil, birok yol ve yntemle aklamaya alr. Acaba hangi yol doru dur? Yntemlerin bize doru bilgi verip vermediini nasl bilebiliriz? Bu sorular oaltlabilir; fakat bunlarn tm kukuculuu hakl klmaktadr. Kukuculua gtren dnme biimlerini belirttikten sonra artk ka tr kukucu gr olduunu aklayabiliriz.

2) Kukuculuk eitleri
a) Bir Tavr Olarak Kukuculuk

Felsef tavr ya da davran, phe duymak, dogmatik olmamak, ak grl ve hogrl olmak olarak tanmlanmaktadr. Kukuculuk dogmatizmin tam kart olarak pheye, eletiriye ve hogrye yer veren bir felsef tavrdr. Bu tavr, en iyi temsil eden Sokrates'tir. Sokrates var olan dinsel, ahlk, siyas ve bilimsel grleri eletirerek, Atinal genleri sorgulayc dnmeye davet etmitir. Sokrates, genlere eitli sorular sorarak onlar sorgulamaya, eletirmeye ve sonuta dnmeye ynlendirmeyi amalamtr. Eletirici ve sorgulayc dnme ancak var olan zerine phe duyulmasyla balar. Sokrates'in kukuculuu felsef tavr gereidir; nk o, sofistlerin greceli kukuculuunu eletiren kendine has bir kukucu tavra sahiptir. Bu tavr ayn zamanda Sokratik alay da iermektedir. Sokrates'in "Bildiim tek bir ey var, o da hibir ey bilmedi- imdir." cmlesindeki gizli alay veya eletiri, onun nasl kukuculuu felsefenin bir paras yaptn gstermektir. Felsefeci bir tavr olarak zaten kukucu olmak zorundadr; bu felsefenin tanm ve z gereidir. Felsefenin ruhunda phe vardr: Her felsefeci bir ncekinin eletirisini yaparak kendi grlerini ortaya koyar. Bir ncekini eletirmek demek, onun hakknda phe veya kuku duymak demektir. phesiz veya kukusuz felsef dnme olamaz. Felsef dnme, bir tavr olarak kukuculuktan beslenerek oluur. Felsefenin olduu her yerde phe de vardr. Fakat phenin ls, kukuculuun derecesini belirler.
b) Bir Yntem Olarak Kukuculuk

Kukuyu gvenilir bilgiye ulamak iin bir ara ve yntem yapan grtr. Bir yntem olarak kukuculuk, her eyden kuku ve phe duyarak, doru, kesin ve gvenilir bilgi aray- yla dnmeye balar. Fakat kukuculuk bir ama deil, ara olarak algland iin, kukudan kurtulacak bilgi elde edilir edilmez, kukuculuun da ilevi bitmi olur. Son ama olarak grlmeyen kukuculuk, dnme srecinde belli birtakm olgulara; yani dorulara ulamak iin kullanlan bir dnme ynteminin tesine geemez. Yntem olarak kukuculuu benimseyen iki nl filozoftan bahsedebiliriz: slm dnyasnn yetitirdii byk din felsefecisi Gazli ve Bat dnyasnn yetitirdii ve modern felsefenin kurucusu Descartes, kukuculuu bir yntem olarak kendi sistemlerinde kullanmlardr.
51

Gazli

Gazli bilgi felsefesini kesin bilginin elde edilmesi zerine kurar. Kesin bilgi var mdr? phe edilmeyen bilgi var mdr? Gerek bilgi var mdr? Descartes ncesi pheyi yntem olarak kullanan Gazli, kesin bilgiye varmaya alr. Duyu bilgisi acaba kesin bilgiyi; yani apak nermeleri verebilir mi? Veremez; nk duyu bilgisinin akl tarafndan yanl olduu kantlanabilir veya her zaman gvenilir olmad ortaya kart- labilir. O hlde, duyu bilgisi kesin ve gvenilir bilgi olamaz. kinci olarak Gazli, akl bilgisini ele alr. Acaba akl bilgisi kesin ve gvenilir bilgi BLG FELSEFES midir? Eer akl duyu bilgisini kesin ve gvenilir klmyorsa, acaba akl bilgisinin kesin ve gvenilir olmasn salayan baka bir ey var mdr? Acaba akl bilgisinden de kuku duyabilir miyiz? Acaba akl bilgisi gvenilirliini ve kesinliini kendinden stn baka bir varlktan veya bilgiden mi alyor? Akldan daha yksek bir otorite var mdr? Eer akl bilgisinden de phe edebiliyorsak, gerekten akl bilgisi gvenilir ve kesin olmayabilir mi? Uyku hlinde veya uyanklk hlinde akl bilgisi kesin midir? Uyankken akl bilgisinin kesin olduunu nasl bilebiliriz? Acaba lm, bir tr uykudan uyanmak mdr? Gazli phelerinden ok rahatsz olur. phelerinden akl yoluyla kurtulamaz. Akl, pheleri sona erdiremedii gibi kesin bilgiyi de veremez. Gazli phelerinden kurtulmann yolunu arar ve bu yolun Tanr'nn insan kalbine balad doal bir kla olacan kabul eder. Doal k veya nur Tanr'nn insann kalbine dourduu bir ktr. Bu kla insan hakikatin bilgisine ulaabilir. Hakikat bilgisi kesin ve gvenilirdir. Nur, akl veya kantla deil, kalbin ona almasyla ortaya kar. Kesin bilgiyi Descartes'taki gibi bilimsel bilgide deil, Asl Hakikat olan Tanr sevgisinde ve inancnda bulmutur.

Descartes
Kukuyu veya pheyi bir yntem olarak alan ve felsef dnme srecinde kullanan dier filozof ise Descartes'tr. Onun amac kendisinden hi kuku duymayaca en ak ve seik; yani apak bilgiye ulamakt. Bilgi kuramn bulaca en az bir iane kesin, apak ve seik nermenin zerine kurmak isteyen Descartes, kuku duyamayaca temel bilgiye varmak iin birok eyden phe duyarak dnmeye balar. Dnme srecini yle oluturur: . Duyu deneyleri ile ilgili her tr bilgiden kuku duyar. 2 Daha nceki bilgilerden ve deneyimlerden kuku duyar. 3. u andaki yaantsnn bir d, rya veya uyku hli olma olaslndan kuku duyar. 4. Eer u andaki yaants d, rya veya uyku hli olmasa da, tm insanlar aldatan "gl ve kt bir cin" olamaz m? diye kuku duyar. Tm bu kuku duyma srecinde Descartes, temel bir bilgi aramaktadr. Bu temel bilgi bulunduu an, kukular da bitecektir; nk artk en az bir bilgi sahibi olmutur ve dier bilgileri bulunan temel bilgi zerinde akln idaresi iin verdii kurallar erevesinde ykselebilir. Descartes her eyden kuku duyarken, kendisinden kuku duyamayaca bir eyin olduunu sezer. Kesinliinden emin olduu ey, kuku duymakta olduu dnme srecidir. O hlde, Descartes, kuku duyan kendisinin, kuku duyma annda, kuku duymasndan kuku duymaz; nk kuku duyma bir tr dnmedir. O hlde, kuku duyduunu dnmekte olduunu artk biliyordur. Bylece Descartes nl nermesine varmtr: "Dnyorum; o hlde, varm." Dnen; yani kuku duyan olarak ben, dnmekte olduumun farkndaym; o hlde, dnyorsam ayn zamanda var olmaktaym ve bu durumdan kuku duyamam. Hem Gazli hem de Descartes kukuyu dnmelerinin bir yntemi olarak ele almlardr. Yntem olduu iin kuku ar grlere varmam; 52 kukunun bittii anda bilgi hem de kesin ve salam bilgi elde edilmitir. Vardklar bilgi tr farkl olsa d a, her ikisi de yntem olarak kukuculuu benimseyerek, felsefelerini oluturmulardr.
c) Deney-D Bilgiye Ait Kukuculuk

Descartes'n usu kukuculuuyla balayan modern felsefe, ngiliz deneycileriyle ve bunlarn senteziyle 18. yzylda farkl kukucu felsefelere yol at. Deney-d bilgiyle ilgili kukuculuu iki aamada ele alabiliriz: ngiliz deneycilerinden Locke ile balayan deneyci bilgi kuramna gre, bilgilerimizin kayna deneylerimizdir. Deneyin haricindeki her tr bilgiden kuku duyabiliriz; nk onlarn nereden geldiini ve ne tr bir basit idesi olduunu bilemiyoruz. Locke'un deney-d bilgilere kar duyduu kukuyu daha da ileri gtren David Hume, bilginin kaynan deneyden gelen izlenim ve idelerle aklamtr. Hume gre, d dnya zerine olan tm bilimsel bilgilerimizin izlenim ve ideleri, nedensellik ilkesinden ortaya kmaktadr. O hlde, d dnyann bilimsel bilgisi neden-sonu balantsna dayanarak elde edildii iin, her eyden nce bu ilkenin aklanmas gerekir. nk Hume nedensellik ilkesinin bilinemeyeceini ve temellendirile- meyeceini ileri srerek, ayn zamanda bilimsel bilgiye kar bir kuku duymutur. Nedensellik ilkesine gre, her eyin bir nedeni vardr ve bu neden belirli artlarda olutuundan daima ayd sonulan ortaya kartr. "Ayn nedenler her zaman ayn sonular verir." ilkesini biz nereden ve nasl biliyoruz? Hume, nedensellik ilikisinin bilinme koullarn inceler; nk bu ilkeyi bilmeden veya aklamadan bu ilkeye dayanarak elde edilen tm bilimsel bilgilerden kuku duymamz ok doaldr. Acaba nedensellik ilkesini nsel olarak m biliyoruz?, diye Hume sorar. Bu dnceyi hemen reddeder; nk neden-sonu ilikisi deneyden nce denenemedii iin bilinemez. Hume ikinci olarak, "Acaba nedensellik ilkesi deney sonucu bilinen bir ilke midir?" diye sorar: fakat bu ilkeye karlk gelen izlenim ya da idenin olmadn syler. O hlde, nedensellik ilkesini nasl biliyoruz? Hume bu soruyu, alkanlk sonucu bildiimizi syleyerek yantlar. Nedensellik ne nsel ne de deneyden gelen bir ilkedir; hatta o bir ilke deil, bir alkanlk veya bir inantr. Locke ve Hume'un kukuculuu deneyden gelmeyen bilgilere kardr.
BLG FELSEFESNN PROBLEMLER

Deneycilerin Kukuculuu

Eletirel Kukuculuk
ngiliz deneycilerinin deney-d bilgilere kar olan kukuculuu sonucu 18. yzylda insan zihninden bamsz bir d dnya gerekliinin var olduu ve bu gerekliin duyular yoluyla tam olarak bilinebilecei gr arlk kazand. Buna karlk 17. yzyl usular asl bilginin akl bilgisi olduunu ileri srmekteydiler. Acaba gereklik tam olarak deneyle mi yoksa usla m bilinmekteydi? Yoksa gereklik bilinmeyen bir ey miydi? Bu sorularn yantn Kant'n eletirel kukucu bilgi grnde bulabiliriz. Kant, bilgi elde etmeden nce, insan zihninin bir analizini yapma gerei duyar. Kant'n byle bir analize gtren neden onun daha nceki insan zihniyle ilgili felsef grlerden kuku duymasdr. Acaba deney bilgisinden nce insann bilgi elde etme kapasitesi nedir? Kant'n eletirel yaklam sonucu aratrlan ey insan zihninin neleri bilip, neleri bilemeyeceidir. Kant'a gre, her ne kadar bilgilerimizin ilk kayna deneyler olsa da deneyler bilgi iin yeterli deildir. nk bilgi deneyle balar ama deneyle sona ermez. Bylece insan zihnin bilgi yeteneini analiz ederek, zihnin yapsn ortaya koyar: . Duyarllk 2. mgelem 3. Anlama Her birinin ayr grevleri vardr. Duyarllk, d dnyadan zaman ve mekn nsel formlaryla grleri (alglar) alr; imgelem bu grleri birletirir; anlama ise kendisinde nsel olarak var olan kategorilerle duyarllktan gelen ve imgelemde ba lanm deney grlerini bilgi haline evirir. O hlde, bilgi iin, deney kadar anlamann kategorileri de gereklidir. Kant'n eletirel kukuculuu bize deneylerimizin tesinde var olan gerekliin bilinemeyeceini de gstermitir; nk insan zihni ancak kendisine duyarlk yoluyla
53

gelen deney grleri zerinde bilgisel etkinlikte bulunabilir. O hlde, bizim dmzda var olan gerek nesneleri, grlerimizin kapasitesi lsnde biliyoruz. Grlerimizin dnda kalan asl gerekleri bilmiyoruz. Grlerimizin dnda kalan gereklie kendinde- ey diyen Kant, kendinde-eylerin deneye ak olmad iin bilgi nesnesi olmadn, deneye ak olan eylerin grnler olduunu sylemektedir. Kant'n eletirel kukuculuu, ken- dinde-ey ve grn (fenomen) ayrmn ortaya koyarak insan zihninin bilme snrlarn ortaya kartmtr.31 BLG FELSEFES
d) Ar Kukuculuk

Bilginin olana konusunda grecelii savunarak mutlak bilginin olmadn ileri sren ar kukucular tarih arenasnda iki

54

31

Bkz., Broad, C. D.. Kant: An lntruduction , Cambridge University Press, New York, 1978.

farkl dnemde grmekteyiz. Birinci olarak Sokrates ve Pla- ton'un adalar olan sofistleri; ikinci olarak da M.. 360-270 yllar arasnda yaam ilka felsefecilerinden Pyrrhon ve rencilerini ele alabiliriz. Her iki grte olanlar, salam bir bilginin olmadn ileri srerler; nk bilgi toplumdan topluma, bireyden bireye, adan aa deimenin yan sra, zaten deimekte ve olu iindeki var olan bilgi BLG FELSEFESNN PROBLEMLER yeti ve kaynaklarmzn snrl olmas nedeniyle tam olarak bilemeyiz.

Sofistlerin Kukuculuu
M.. 5 ve 4. yzylda deien toplumsal-siyasal durum ve lk a doa felsefesinin girdii kmaz sonucu, insan felsefesini balatan gezgin felsefe retmenlerinden oluan sofistler, kukuculuu benimseyerek, kesin ve mutlak bilginin olmadn ileri srmlerdir. nk algnn greli olduunu kabul ederek, znelcilii savunmulardr. Bilgiyi znellik ve algnn greceli - iyle temellendiren sofistler, mutlak ve kesin dorunun olmadn syleyerek, insann doruluun lt olduunu dile getirmilerdir. En nemli kukucu sofistlerden Protagoras (M.. 485-420), "nsan her eyin lsdr." diyerek algda grecelii, znellii, doruluun alglayan insana gre olduunu ileri srerek eyleri de alglanmaya indirgemitir. Protagoras, ayn konuda kart iki nerme ne srlebileceini ve iki nermenin de doru olduunun savunabileceini syler. Bylece "insann her eyin, var olan eylerin var olduklarnn, var olmayan eylerin var olmadklarnn ls olduunu" gstermitir. Bilginin, doruluun ve deerlerin insanlara gre deitiini syleyen Protagoras, Tanr konusunda da kukuculuunu srdrerek, Tanr'yla ilgili her tr bilgi ve var olma hllerini yadsmtr; nk insann bilgi yetisinin eksiklii ve yaamnn ksal bu bilgileri elde etmesi iin yeterli deildir. Dier bir sofist Gorgias (M.. 433-375), grecelii ar bir biimde gelitirerek, grlerini hiilie vardrmtr. Gorgias'a gre, hibir ey var deildir; bir ey var olsa da, bilinemez; bilinse bile, bakalarna anlatlamaz. Bu tr akl yrtmeler bize gsteriyor ki, hem Protagoras hem de Gorgias, nes

55

nel bilgiyi olanaksz yaparak, znel bilgiyi kabul ederek, doruluu greli ve deiken yapmlardr.

Septikler
Sofistlerin salam, kesin ve doru bilgide nesnellii ortadan kaldrmalar ve bilgiyi insann znel duyu ve alglarna indirgemelerini kendilerine rnek alan Pyrrhon ve takipileri kukuculuu bir felsef akm hline getiren septik dnrlerdir. Sistemli bir BLG FELSEFES felsefe akm olarak kukuculuk felsefe tarihi iindeki yerine Pyrrhon'la 32 kavumutur. Bu akmn en nemli temsilcileri Pyrrhon (M.. 365-275), Timon (M.. 325-235), Arkesilaos (M.. 316-240), Karneades (M.. 219- 120), Aenesidemos (M.S. I. yy) ve Sextus Empiricus'tur (M.S. III. yy)Pyrrhon'a gre, genel olarak bilgi olanakl deildir; nk varlklarn kendilerini biz hibir zaman bilemeyiz; ancak bize grndkleri ekilleriyle onlar bilebiliriz. Varlklarn asl gereklii ve bilgisi insan iin bilinemez bir konudur. Bildiimiz eyler duyumlarn bize verdikleridir. Duyumlar ise znel olup kiiden kiiye gre deimektedir. znel bilginin tesindeki nesnel bilgi insan iin kapaldr. Bu nedenle insan bilme arzusundan vazgemelidir ve bir ey hakknda yargda bulunmamaldr. znel duyumlar doruluk lt olamayacana gre, doru yargda sz konusu deildir. Yargda bulunmak yerine, yargy askya; yani paranteze almak gerekir. Yargy paranteze almak, insan gereksiz korku ve kayglarndan uzaklatrarak, ruhsal arnmaya yol aar.

2. Doru Bilginin Kayna Problemi

Bilgi felsefesinin birinci problemi olarak "Doru bilgi olanakl mdr?" sorusu ele alnarak, iki grten "Bilgi olanakl deildir." diyen gr ayrntl olarak akland. imdi daha nce belirttiimiz gibi, "Evet, doru bilgi olanakldr." diyen dogmatik grn bilgiyi nasl olanakl kldn ele alacaz. Dogmatik bilgi kuramclar, bilginin kesinlikle olanakl olduunu ileri srmeleri bakmndan ortak bir ilkeyi savunmalarna karn, "Bu doru bilginin kayna nedir?" konusunda farkl grlere sahiptirler Doru bilginin kaynayla ilgili felsef dnceler: a. Bilginin kayna deneydir, b Bilginin kayna akldr, c Bilginin kayna hem akl hem deneydir, d Bilginin kayna sezgidir.

a. Bilginin Kayna Deneydir

Bilginin kaynann deney olduunu savunanlarn ortak gr, insan zihnin doutan bo bir levha olduudur (tabula rasa). nsan doduunda zihni bilgi ykl olarak deil de, bo fakat yazlmaya olanakl bir anlama yetisiyle donatlmtr. Ya zlmam bu levha, deneylerimizden gelen basit izlenimler ve basit izlenimlerin oluturduu idelerle yava yava dolmaya balar. Deneyi kaynak olarak gren bilgi kuramclarn ortak olarak kabul ettii bir olgu da, deneylerin duyumlarla gerekletiidir. Basit izlenimler, duyularmzn verileri sonucu elde edilir. Duyularmz ilk izlenimlerimizdir. lk duyular olan izlenimler bel : lek ve imgelemin ilevleri sonucu birleirler. Bileik izlenimler, zihnin anlama yetisiyle soyutlanarak ide ve tasarm haline getirerek, bilgi olurlar. "Bilginin kayna deneydir." diyen gre gre, matematik gibi bilgiler de deneyin rnleridir. Deneyin tekil verilerinden kalkarak, tmevarmsal genellemeler sonucu matematik bilgiler elde edildiini iddia ederler. Tm bilgilerin deneyden gelmesi, 56 ifadesi olarak apriori bilgileri sonsal; yani aposteriori yapmaktadr. Doutancln (nsel) bilgiyi reddeden deneyci anlay, tm bilgilerin sonradan kazanldn syleyerek, bilgilerimizin aposteriori zelliini vurgularlar. Yine deneyci gr,

32

Moser, Paul K Mulder, D. H. ve Trout, J. D. A.g.e., s.: 9.

analitik bilgiyi deil de, sentetik bilginin nemi zerinde durarak, bu bilgilerin genellikle deneyden ktn ifade eder. Bilginin kaynann deney olduunu ileri srmek, ayn zamanda akln ilkelerini de deneye indirgemektir. Eer tm bilgilerimiz deneyden geliyorsa, akln ilkeleri olarak bilinen zdelik, elimezlikPROBLEMLER ve ncnn olanakszl ilkesi de deneyleri miz sonucu BLG FELSEFESNN rendiimiz bilgilerden baka bir ey olamaz; nk doutan gelen hibir bilgi zihnimizde yoktur. "Bilginin kayna deneydir." diyen gre felsefe tarihinde deneycilik (empirizm) de denilmektedir.

b. Bilginin Kayna Akldr

Deneylerimizin temelinde olan duyularn ne kadar gvenilir olduu sorusunu soran aklclar, duyularn bazen yanltc olduklarn ortaya koyarlar. Duyu ve deney bilgisine kukucu bir tavrla yaklamalar, aklclarn salam, deimez ve kesin bilgi aramalarndandr. Acaba doru bilginin kayna duyu ve alglarmz olabilir mi? Bu soruyu kukucu grleri anlatrken eitli filozoflarda ayrntl olarak aklamtk. Daha nce de belirttiimiz gibi, duyular kesin, doru ve evrensel bilginin kayna olamaz; nk duyular deien eylerin bilgisidir. Tm nesneler hareket iindedir. Hareket ve olu bize kalc ve deimez bilgiyi veremez. O hlde, deimez bilgi ancak deimez, hareketsiz ve sabit olan varln bilgisidir. Fakat byle bir varlk duyu ve deneyin kapsamnda bilinemez. Duyular ve deneylerimiz zaman ve duruma gre de deiebilmektedir. Ayrca her bir kiinin duyu ve deneyimleri ken dine zgdr ve bireyseldir. Duyu ve deney ortak bilgiyi nasl verecektir? Bilgi, genel -geer, deimez, her yerde ve her durumda ayn olmaldr. Byle bilgilerin kayna akldr. O hlde, akl dorularn ve hakikatlerin kaynadr. Akl dorular deneyin olgu dorularna gre daha deerlidir; nk onlar deneyden nce var olan bilgilerdir. Akl bilgileri apriori olarak doutan getirdiimiz deimez dorulardr. Apriori bilgiyi kabul edenler, insan zihninin doutan bo olmadn ileri srerler. nsanlar doduklarnda baz bilgilerle donatlmlardr; zamanla bunlar anmsarlar. Bu gre gre, akln ilkeleri doutan gelen apriori ilkelerdir ve herkeste ortak olarak bulunurlar. Aklc bilgi kuramna gre, analitik nermeler, matematik bilgiler, akln ilkeleri, evrene ait baz bilgiler, Tanr'ya ait baz bilgiler doutan aklmzda hli hazrda vardrlar. Aklclar, tmden gelim akl yrtmeyi kullanarak, dier bilgileri de tmel nermelerden kartrlar.

c. Bilginin Kayna Hem Deney Hem de Akldr

Bilginin kaynan radikal biimde deneyde veya aklda grenlere kar olarak, her iki kayna da bilginin temeline koyan grtr. Bu gre gre, bilgi iin hem deney hem de akl gereklidir. Yalnzca biri olmas, bilginin olumas iin yeterli deildir. Bu grn en iyi temsilcisi Kant'tr. Bilgi deneyle balar; fakat deneyle bitmez. Deneyle gelen aposteriori alg, akln apriori kavram ve kategoriyle ilenerek bilgi olur. Hem analitik hem de sentetik nermelerin varln kabul ederek, sentetik apriori nermelerin olanakl olduu benimsenir. Bir tr uzlamcl ieren bu anlay, hem d dnyadan gelen bir eylere hem de zihinden gelen bir eylere yer vererek, bilginin kaynan monist bir gre deil de, ikici kayna kabul eden bir grle aklar. Kant'n mehur nermesi bu gr en iyi ekilde aklar: "Grz kavramlar bo, kavramsz grler krdr."

d. Bilginin Kayna Sezgidir

Bilginin kaynan aklla, deneyle ve uzlamc (hem akl hem deney) bir tavrla aklamann yan sra, akl d bir kaynakla da aklamak mmkndr. Akln, doru, kesin ve salam bilgiyi veya hakikati veremediini savunan bu gre gre gerek, doru, salam ve tam bilgiyi ancak aracsz ve dorudan bilmeyi ieren sezgi verir. O
57

hlde, doru bilginin kayna ne akl ne deney, fakat onlardan daha stn bir g olan sezgidir. Sezgicilere gre, insan akl snrldr; nk insan akl zaman ve mekn iinde deneye dayanarak bilgi elde eder. Byle bir kaynak bize hakikatin bilgisini veremez. Hakikatin bilgisi ancak anlk bir sezgiyle olanakldr. Akl ve deney bilgisi kendini BLG I'T'LSKFES nk dilsel ifade kavram ve terimlerle dille ifade eder; byle bir ifade yetersizdir; olanakldr. Kavram ve terimlerin kapsam kadar dnceler anlatlr. Akl ve deney bilgisi dolayldr ve aracsz olamaz. Sezgi ise terim ve kavrama ihtiya duymaz. Sezgi bir btn bir bakla, dorudan kavrama ve sezip kefetmedir. Sezgi, kiiye ait bir kavraytr. Sezgi, bireyin znel yaantsnda hissettiidir. Bakalarna anlatlmaz. Bakalar ancak kendi sezgi yetileriyle hakikati kavrayabilirler. Sezgi, kelime lerle tasvir edilemez; ancak yaanr. Bilginin kayna sezgidir diyenlerden Gazli ve Bergson en ok tannan iki filozoftur. Her ikisi de aklcla kar kmlardr.

3. Doru Bilginin lt Problemi

Doru bilginin olanakl olduunu ve kaynan akladktan sonra, "Acaba bu doru bilgiyi doru klan kriter veya lt nedir?" problemini ele alabiliriz. Bilgi hangi artlar ve koullar altnda doru olmaktadr? Bilgiyi deerli klacak ey onun do ruluu olduuna gre, doru olmas iin gereken kriterler neler dir? Bir eyin, yani P gibi bir nermenin ne olduunu bilmek iin, nce onun, yani P'nin olduuna inanmalyz. Baka bir deyimle P gibi bir bilginin imkn ve olanak dahilinde olduunu kabul etmeliyiz. Bu konu bilginin imkn konusunda geni bir biimde incelenmiti. Klsik bilgi kuramnn ikinci art, P nermesinin doru olma kouludur. Baz bilgi kuramclar, "P'yi bilmek ancak ve ancak P'nin doru olmas durumunda mmkndr." biiminde itiraz ederek kar ksalar da, P nermesini bilmek iin bilginin olduuna inanma ve onun doru olduunu kabul etme temel bilme artlar olarak ounluk tarafndan kabul edilmektedir. Bazlar doruluu birinci koul olarak grrken, bazlar bunu ikinci koul olarak grmektedirler. nc koul ise, var olduuna inandmz ve doru olduunu sylediimiz P'nin temel-lendirilmesidir. O hlde, klsik bilgi kuramna gre, bir nermenin doru bilgi olmas iin u koulun birlikte gereklemesi gerekir. Bir nerme olan P'nin doru bilgi olmas ancak bilen znenin birinci olarak P'ye inanmasna, yani byle bir bilginin var olduunu kabul etmesine, ikinci olarak P'nin doru olduunu bilmesine ve sonuncu olarak P'nin doru olduunu temellendirmesine baldr. Bir nermeyi, yani bir bilgiyi doru yapan nedir? Baka bir deyimle, doruluk nedir? Bu nemli soru felsefe tarihinde ok ele alnmasna ramen henz hakknda son sz sylenmemitir. Birok bilgi kuramc bu felsef problemi byk bir saygnlk iinde ele almalarna karn, tam bir zmlemesini yapamamtr. Genellikle bu problem, bir dilsel ifadenin veya cmlenin veya nermenin doruluuyla ilikilendirilip nermenin doruluunun nasl olduu problemine dnmtr. Bylece doruluk problemi, dildeki "Anlaml bir ifadenin nasl olur da dn yadaki varlklara karlk gelir?" ve "Dnyadaki eyleri nasl olur da zihnimizde temsil edebiliriz?" genel problemleri hline gelir. Ksaca doruluk hakknda soru sorduumuz zaman, aslnda bir ifadenin ya da nemenin doru olma koullarn sormaktayz.33 Bilgi felsefesinin nemli problemlerinden biri olan doru bilginin ltleri sorunsal farkl ltlerle aklanmtr: a. Doru bilginin lt uygunluktur. b. Doru bilginin lt tutarllktr. c Doru bilginin lt tmel uzlamdr. d. Doru bilginin lt apaklktr.
58
19

A.g.e., s.: 66.

e.

Doru bilginin lt verdii yarardr.

a. Doru Bilginin lt Uygunluktur

Doruluu bire bir iliki iinde, karlkl olma durumu olarak tanmlayan felsef retiye BLG gre,FELSEFESNN sylenen ile PROBLEMLER hakknda sylenilen ey arasnda bir uygunluk ilikisi olduu varsaylr. Bu ilikinin ad veya nasl olduu bir tartma konusudur: Varsaylan iliki bir tr uygunluk mu, zdelik mi, eitlik mi, uyuma m, uzlam m, yoksa tam uygunluk mudur?34

34

Tepe, Harun, A.g.e., s.: 82.

59

likinin ad ve tr zerinde tartmalar olmasna ramen, ilikinin olumasn salayan iki taraf vardr: varlk-dnce, ruh-varlk, bilen-bilinen, zne-nesne, sje-obje, dil-dnya, bilgi- gereklik, yarg-eyler, nerme-olgu, fkir-var olan, bilgi-varlk, zihin-d dnya vb. Tm bu ikili ilikilerden hangisinin uygun olduu filozoftan filozofa veya bir uygunluk kuramndan dierine gre deimektedir. Fakat Ull.C FELSEFES hepsinde ortak olan lt udur: Doruluk, bir bilginin, yani bir nermenin doruluu hakknda konuulan varla dayanarak gsterilir. Bir nerme (yarg, kan, fikir, ifade, dnce) ancak ve ancak hakknda iddiada bulunduu varln durumuna uygun oluyorsa dorudur. Bu tr doruluk tanm yapan kuramlara, uygunluk doruluk kuramlar ad verilir. Uygunluk doruluk kuram, felsefe tarihinde en ok kabul gren en eski kuramlardan biridir. lk a felsefesine kadar geri giden bu kuramn gerek anlamda Aristoteles tarafndan tanmland varsaylr. Platon ve Aristoteles tarafndan kabul edilen uygunluk doruluk kuramna gre, bir nerme bir varln ya da bir eyin bir zelliini ifade ediyorsa dorudur; eer etmiyorsa ya da olmayan bir zelliini ifad e ediyorsa yanltr. Bir baka deyimle, nerme gerekliin bir durumunu ya evetler ya da deiller; evetleme ya da deilleme, gereklikle rtrse doru, rtmese yanl olur. Aristoteles Metafizik adl eserinde uygunluk doruluk kuramn yle tanmlar: "Olmayann olduunu sylemek ya da olann olmadn sylemek yanl, olann ol duunu ya da olmayann olmadn sylemek dorudur."35 Skolastik felsefe uygunluk doruluk kuramn yle formle etmitir: "Veritas est adaequatio rei et intellectus." Ksaca, "Doruluk, intellekt (zihin, ruh, dnce) ve eylerin (olgu veya nesnelerin) uygunluudur." Bu kurama gre, gerekliin doru resmedilmesi hlinde doru bilgi elde ederiz. Yanl resmetme ise yanl bilgiyi verir. 36 Skolastik felsefenin Aristotelesi dnr Thomas Aquinas uygunluk doruluk kuramn kabul etmi ve bu kuramn yayglamasn salamtr. Uygunluk doruluk kuram asl varln ve meruluunu, dier doruluk kuramlar gibi 20. yzylda gelitirmitir. zellikle mantk pozitivistlerin bilgi kuramlarnda kendini ortaya koyan uygunluk doruluk kuram, tm eletiri ve tartmalara ramen felsefedeki nemini devam ettirmitir. Doru bilgiyi doru klan uygunluk acaba neyin uygunluudur? Dncenin ve gerekliin uygunluudur. Dnce bir nermeyi veya bir yargy ifade etmektedir. O hlde, bir yarg veya nerme, gereklikle uyuuyorsa ya da ifade ettii bilgi, gereklie tekabl ediyorsa, o bilgi dorudur. rnein; "Bu snfta 20 renci vardr." nermesi ancak ve ancak bu snftaki rencilerin saysnn 20 olma durumunda dorudur. nerme ile gerek; yani snftaki rencilerin says ve bu snf zerinde sylenmi yarg birbirlerine uygunsa; yani ikisi de ayn eyi ifade ediyorsa doru, etmiyorsa yanltr. Uygunluk doruluk kuram en ok kabul edilen doruluk kuram olmasna ramen, yine de eletirilmi ve eksikleri ortaya konulmutur. lk eletiri noktas "Dnme ile gereklik ayn cinsten iki varlk mdr?" ki birbirlerine tekabl etsin, rtsn veya uygun olsun? ki farkl ey nasl birbirine uygun olur? kinci eletiri noktas ise, biz bu uyumay tam olarak bilemeyiz; nk uyumay salayan eyin ne olduunu bilmiyoruz. Acaba uyumay bir yce varlk m salyor? Yoksa kendiliinden olan bir ey midir? Bu sorulara ancak inan yoluyla yant verebiliriz; bu ise bilgimizin doruluunu gstermez. Dnceyle gerekliin uygunluu ne anlama gelmektedir? Dncenin, gerei bilmesi nasl olanakldr? Dncenin gerei doru resmetmesi, gerein tam resmini veremez; ancak dncenin ve duyu verilerinin kapsam ve snrlar lsnde resim alglanr. Gerekliin arka planndaki resimler hibir zaman fotorafn karesi iine girmez. Uygunluk ancak zihnin bilme yetileri erevesinde gerekleir. Uygunluk

60 Aristoteles, Metafizik, 1011b 26. Poli, Roberto (ed.), "On Truth", Consciousness, Knowledge, and Truth, Kluwer Academic I'ubl., Boston, 1993. s.: 143.
35 36

dncenin kendi bilme yetilerine uygunluudur; geree uygunluu deildir. Bu konu Kant'n fenomen-numen ayrm gz nne getirildiinde daha da ak olur. Kant'a gre, bilen zne, ancak anln kategorileri ve olanakl deneyin alglar eliinde fenomenleri bilebilir; olanakl deney alglar dnda kalan numenleri bilemez. Bilen znenin bildii bilginin doruluu ise kendi bilme yetilerinin sonucu BLG FELSEFESNN PROBLEMLER oluturduu yarglarn fenomenlere uygunluu ile salanr.

b. Doru Bilginin lt Tutarllktr

Bir yarg ya da dncenin doruluu, o yarg veya dncenin gereklikle olan ilikisi veya uygunluuyla deil, bir btn olarak verilen evren hakkndaki inanlarmzn genel yapsyla belirlenebilir. Bu nedenle, yarg veya dnceler, var olan evrendeki nermelerle olan ilikisi sonucu doru ve yanl olursa, yani verili evrenin nermeleriyle tutarl olursa doru olur. Bu anlaya ya da doruluk kuramna, tutarllk doruluk kuram denir. Tutarlklk doruluk kuramna gre, dncenin gereklikle uygunluundan ok dncelerin kendi aralarndaki tutarl43

l doruluun ltdr. Bir nermenin doruluu sistemde daha nce kabul edilmi doru nermelerle elimemesine dayanmaktadr. nermeler kendi iindeki uyumu, yeni bir nerme ile de gstermelidir. Eer yeni nerme var olan nermelerle eliiyorsa yanltr. Tutarllk doruluk ltne gre, nermenin tek bana doruluu nemli deildir; bir btn iinde dierleriyle elimemesi gerekir. Su dolu kaba bir ubuk sokulduunda, ubuk krk gzkr. Deney ubuun krk olduunu gstermektedir; fakat daha nceki bilgilerimiz bunun doru olmadn sylemektedir. Bu bilgilere ek olarak duyu organlarmzdan dokunma algsyla ya placak bir test de bunun yanl olduunu syleyecektir. Elimizle dokunarak yaptmz test ve dnme yetimiz bize ubuun krk olmadn sylemektedir. Bu iki test daha nceki bilgilerimizle tutarldr. O hlde, gzmzn doru olarak gs terdii bir bilgi, dier bilgilerimizle eliiyorsa; yani uyumuyorsa o bilgi doru olamaz. Bu rnek bize unu sylyor: Bilgi, var olanlar tarafndan yadsnmyor, dorulanyorsa, dorudur; aksi taktirde yanltr. Genelde bu kuram, sistem kuran idealist, aklc ve metaf - ziki filozoflar kabul eder37; nk sistemci filozoflar iin, sistemdeki tm nermelerin bir arada elimeden tutarl olmalar bir zorunluluktur. Tutarllk kuram, Leibniz, Spinoza, Hegel ve Bradley gibi metafizikilerin oluturduklar aklc sistemlerin i tutarllnn bir sonucudur. dealist ve aklc metafzikiler iin, yarglarn olgularla uyumas doruluun gerek anlamn vermez; nk yarglara karlk gelecek gerek diye gstereceimiz olgular yoktur. Her olgu ait olduu balamda, yani sistemin bir alm ya da grnm olarak gereklilik kazanr. Bu nedenle, olgular, yani tm var olanlar bir sistem iinde var olurlar; sistem iinde var olan her ey baka eyleri ierir ya da baka eyler her eyi ierir. Bunun sonucu olarak, bir ey gerekliini ve doruluunu ancak ve ancak var olduu sistemde gerekletirir. Bir dncenin veya yargnn doruluu, iinde bulunduu evrendeki tm dnce veya yarglarla bir arada bulunmasna, yani girdii her trl ilikiye ve her nesneyi dikkate alarak tutarl olduu srece olanakldr. Metafziki filozoflara gre, bir nermenin doru olmas ancak ve ancak gerekliin evrensel almlaryla tutarl olmasna baldr; nk gereklik, kendini tutarl bir sistemde kendisini ekillendirir. Metafziki dnrlerin yan sra Neurath ve Hempel gibi mantk pozitivistler de saf matematik ve kuramsal fizikten etkilenerek tutarllk kuramn savunmulardr. Onlara gre, bir nermenin doru ya da yanl olduunu sylemek, sistemdeki dier nermelerle tutarl ya da tutarsz olduunu sylemektir. Baka bir syleyile, sistemin tm elemanlar birbiriyle tutarl iliki iindeyse hem sistemin, hem de nermelerin doru olduu anlatlmaktadr. 61 Bu kuramn ne srd her nerme, aslnda sistemdeki her bir nermeyle bir iliki iindedir; yani sistem her bir nermeyi kapsad gibi, kendisi de bir btnlk iinde dorudur. Mantk pozitivistler, "Matematik ve
37

A.g.e., s.-. 16.

kuramsal fizikte bir nermeyi test etmek ayn zamanda bu sistemleri ve ner melerin tutarlln test etmektir." demektedirler. Bu anlayn ada uygarln bilim BLG 1'KLSEFES adamlar tarafndan kabul edildiini ileri sren mantk pozitivistler, tutarll, doru nermelerden oluan sistemin i tutarllnda ararlar. Hem metafzikilere, hem de mantk pozitivistlere gre, doruluun lt olarak tutarlln salanmas u temel ilkelere ve varsaymlara baldr: . sel iliki: Matematikte olduu gibi, sistemin mantksal paralarnn zellii hem nermenin anlaml ve doru olmasna, hem de sistemin anlaml ve doru olmasna baldr. Bu durumda ancak nermenin ve sistemin isel ilikisiyle olanakldr. rnein; "2 + 2 = 4" nermesinin anlamll ve doruluu, matematikte geen dier nermelerin anlamll ve doruluuyla olan isel ilikisine baldr. Baka bir deyile, bu kuramn iindeki isel iliki bu nermenin anlamlln ve doruluunu salamaktadr. Metafzikilere gre, bu ilke ne srlen gerekliin her bir almnn birbiriyle ve sistemle olan i ilikisinde gerekleir. 2. Dorulul uk dereceleri: Bir nermenin doruluu ancak sistemle olan ilikisine bal olarak tanmlanmasna karn, bireysel nermeler ksmen doru ksmen yanl olabilirler; nk bireysel nermeler ancak sistem do ruysa dorudur. Bu nedenle, sistemdeki nermelerin doruluk dereceleri, nermenin sisteme olan uzaklna veya yaknlna baldr.38 3 Doruluun lt apriori kavram ve akl yrtmelere baldr: Bu kuram savunanlar daha nce kabul edilmi nermelere ve bu nermelerden yaplan apriori akl yrtmelere gre, dier nermelerin doruluunu karrlar. rnein; tarihte incelenen bir olayn doruluu, o dnemin dier nermelerle olan ilikisine baldr. O hlde, tutarllk gemie bal olarak belirlenir. Deneyciler bu yaklama itiraz edebilirler. rnein; "Kardaki evin bahesinde bir kpek vardr." nermesinin doruluu ancak duyu deneyleriyle olanakldr. Bu itiraza tutarllk doruluk kuramclar u ekilde cevap verirler: Eer daha nceden, yani nsel olarak "ev", "bahe", "kpek" gibi kavramlarn anlamn bilmeseydik, byle bir nermeyi duyu deneyleriyle dorulayamazdk. O hlde, temelde apriori kavram ve akl yrtmeler vardr. Metafziki dnrlerin savunduklar apriori kavram ve varsaymlar, her zaman bir mantksal iliki iinde ele alnp doruland iin eletiriye de aktr. nk apriori kavram ve varsaymlarn nesnelerin zellikleri hakknda yeni bilgi vermez ler. Onlar analitik nermelerdir ve verili bir sistem iinde akl yrtmelerle sonu karmay salar. Buna ilaveten, bu tr dnme ve kabuller, tutarllk ilikisi salasa da olgusal anlam ve doruluk veremezler. Tutarllk doruluk kuram, para karsnda btn ve olgu karsnda sistemi ne kararak para ve olgularn bilgisinin yerine, btnn ve sistemin bilgisinin doru olduunu savunmutur. Bu savunmada doruluu salayan lt olgusal bilgi ya da yap deil, mantksal bilgi ve yapdr. Mantk ve akl, olgular nceleyen ve onlar belirleyendir. Byle olunca sistem ya da btn, paralan, yani olgular hem meydana getiren, hem de onlardan fazla olan eydir. Fakat byle bir kuram ne srenlerin byk gl, sistemde doru ve tutarl olan, fakat gereklikle hibir ilikisi olmayan kurgusal sylemleri ya da varlklar da doru veya gereklik olarak kabul etme olasldr. Uygunluk doruluk kuramn eletirdiimiz gibi, tutarllk doruluk kuramn da eletirmek olanakldr. . lk olarak, "Kendi iinde tutarl olmak bir eyi doru klar m?" diye sorabiliriz. Kendi iinde ok mkemmel dnce sistemleri vardr ki, doru deildir. rnein, bir masalda tm bilgiler birbirleriyle elimeden bir uyum iinde olsun; fakat her masalda olduu gibi, bu masal da gerek st olay ve zamanlar aras kopukluk veya geilerin olduu bir masal olsun. Byle bir

38

A.g.e., s.: 34.

62

masal kendi iinde tutarl ama gereklik ve deneyle tutarszdr. imdi biz bu masaldaki bilgilere doru diyebilir miyiz? "Tutarl bilgi ile edimsel olgu arasnda farkllk vardr."39Baka bir syleyile, gerek olan ve tutarl olan farkl iki durumdur. Demek ki yalnzca sistem iinde tutarl olmak, doruluk iin yeterli lt deildir. BLG FELSEFESNN PROBLEMLER 2. Bu eletiriler zerine tutarllk doruluk kuramn savunanlar, isel tutarllk ile deneyi uzlatrmaya almlardr. Fakat bu sefer de yle bir eletiri yaplabilir: "Ayn konu zerine iki sistem varsa ve bu sistemin tm nermeleri hem kendi iinde hem de deneyle tutarl ise hangi sistem doru kabul edilecektir?" veya "Bir konuda iki doru olabilir mi?" diye sormak mmkndr. Elbette en kolay, en basit, en az ilem yapan sistem en doru ola rak kabul edilmelidir. 3. Dier bir eletiri de eer isel tutarllk ve deneyin uyumas sz konusu temel ilke ise gelecekteki deneyler buna dahil edilmeli midir? nk gelecek deneyler hi bitmeyen bir zaman dilimindedir. Bu anlamda nihai deimez doru yoktur sonucu kar. Yalnzca savlar vardr.

c. Doru Bilginin lt Tmel Uzlamdr

Doruluun d nesnel dnyada olup olmadna bakmadan ya da d nesnel dnyann doruluu insanlara bilim, mantk ve matematik yardmyla dikte ettiini kabul etmek yerine, doruluun insanlarn seimleri ve uzlamlar sonucu olduunu syleyen kurama, uzlamclk ad verilmektedir. Bilimsel, mantksal ve matematiksel hakikatlerin bile, insanlar aras oluan bir uzlam sonucu kabul edildiini ileri sren bu kurama gre, her trl doruluk tmel uzlam sonucu elde edilir. Tmel uzlam ltne gre, herkesin veya ounluun kabul ettii bilgiler dorudur. Burada ama bir inan, bir yarg, bir nerme ya da bir bilgi hakknda herkesin onunla ilgili doru kabuldr. nerme zerinde genel bir ortak yarg varsa, doru veya yanl deer verme olana vardr. rnein, bir an bir ey grdm sanrsam ve grdm eyin var olup olmadn; yani grme eylemimin doru olduundan phe ediyorsam, yanmda bulunanlara ayn eyi onlarn da grp grmediini sorarm. Eer onlar da beni doruluyorsa, grdm dorudur. Bu tr genelin onayn almak doruluun lt olmaktadr. Tmel uzlam doruluk kuramna gre, doa bilimlerinde ortaya konulan yasalarn evrensel, mutlak ve deimez olduunu sylemek imknszdr. D nesnel dnyay aklamak iin ne srlen, tm hipotezler ve yasalar aslnda doay daha iyi anlamak ve kavramak iin oluturulan ortak ifade ya da uzlam ekilleridir. Doa bilimlerinin ne srd yasalar, gerekliin kendisini deil, bizim gereklii nasl grp algladmz zerine oluturduumuz ortak grlerdir. Bu nedenle, doa yasalar da deiebilen ve yerine daha doru aklamalar yapan yasalarn konulabilecei yasalardr. Tmel uzlam doruluk lt demokrasinin ne srd doruluktur. ounluun bir eyi doru demesi, acaba gerekten o eyi doru yapar m? Elbette yapmaz. ounluk yanla- maz m? Tarihsel olaylar ounluun yanlabileceini kantlamtr. kinci olarak, herkesin uzlamas eletirilebilir. Herkes nasl uzlar veya uylar? Acaba tarihin her hangi bir dneminde tm insanlar tam uzlam gsterebilmiler midir? Tmel uzlama insann olduu yerde olanakl deildir. O hlde, byle bir doruluk ltnn, kesin, salam, evrensel doruyu verme olasl ok zayftr

Tmel uzlama yaplan eletiri zerine baz filozoflar yle bilgiler bulalm ki nce kendim iin apak olsun, sonra da benim gibi olanlar bu apakl dnerek

d. Doru Bilginin lt Apaklktr 63

"A.g.e., s.: 24.

kavrasnlar diye dnmlerdir. Doruluun t, apaklk, aklk ve se- ikliktir. BLGolmak 1'KLSEFES Hangi bilgiler apaktr? Apak ne demektir? Apaklk nasl herkes iin olanakldr? Doruluun lt olarak apakl kabul edenler bu sorular yantlamak zorundadrlar. Bir bilginin, bir yargnn veya bir nermenin apak olmas onun hem ak ve seik, hem de kuku duyulmayan olmas demektir. Kuku duyulmayan ve gvenilir bilgi neden ak ve seiktir? nk o herkes iin kuku duyulmayan bilgidir. Bir bilginin en kk bir kukuya yer vermeyecek biimde ak olmas, o bilgiyi apak yapar. Byle bilgiler, ancak sezgisel kavrama veya karsamayla elde edilir. rnein; Descartes, kuku yntemini kullanarak, "Dnyorum; o hlde varm." nermesine varmtr. Bu nermeden artk kuku duyamaz; nk o, ona apak olarak verilmitir. Apaklk zorunluluk iermektedir. Apaklk, hem ak hem de seik olandr. Bir bilgi ya da dnce, bir btnlk iinde ve hibir tutarszlk ierilmeden kav- ranlrsa aktr; baka bir bilgi ya da dnce ile kartrlma- d durumda ise seiktir. Bir bilgi ak olabilir, fakat seik olmayabilir. Buna karlk her seik olan ayn zamanda aktr da. rnein; diimizin ard kendimize aktr, fakat hangi diimizin ardn bilmiyorsak seik deildir. Ne zaman hangi diimizin ardn renirsek, o zaman di ars hem ak h em de seik olur. Fakat her doru bilgi apaklk lt ile elde edilmez. Bu nedenle apaklk doruluk kuram az sklkta kullandmz bir lttr.

e. Doru Bilginin lt Verdii Yarardr

Bir yargnn doruluu verdii yararla zdeletirilir. Bu lt kabul edenlere pragmatist denir. Pragmatistlere gre, bir bilgi yararl olduu srece deerlidir ve dorudur. Fakat yararn ne olduu konusunda kendi ilerinde farkllklar olsa da, ortak noktalar yarar deerinde birlemeleridir. Bir kuram, pratikte ie yarad lde dorudur; aksi taktirde bir doruluk deeri tamaz. ounlukla Amerika Birleik Devletleri'nde kabul edilen bu doruluk ltne gre, bir kuram karlatmz sorunlar zme baarsna gre doru veya yanltr. Pratik ilev doruluu belirlemektedir. Yararc doruluk kuram kendilerini deneyle de desteklerler. Onlara gre, yararl olan deneyle kantlanabilir. rnein, ADS iin bulunacak bir ilacn denenmesiyle ortaya kacak olumlu sonu onun doru ila olduunu gsterir. Bilim dorularnn pratik alandaki yararlan, onlarn doru olduunu gstermektedir. Yararc anlay doruluu bulmak iin bir ara olarak kullanlmaldr. Bilgi, bilen ve bilinenden ayr deildir. Bilen, bilinenle i ie olarak vardr; nk bilgi btnn bir parasdr ve ondan ayr olmaz. Para, btn baaryla temsil ederse dorudur. zm reten, yarar salayan ve bir ileve sahip olan her ey dorudur; nk onun bir deeri vardr. "Doru, idelerimizin insan olmayan gereklikle deil, deneylerimizin kavramsal paralarnn duyusal paralaryla olan bir ilikisidir. Bu fikirler, olduklar gibi var olan alglanan tikellerle bizi yararl eylemlere ynlendirdikleri iin dorudur."
47

Doruluun lt verdii yarara bal ise yararn derecesi veya miktar doruyu az ya da ok doru yapacaktr. Bugn yararl olan yarn yararl olmayacaksa, yarn farkl doruyu mu kabul etmeliyiz? Bu konularda yararc doruluk kuram olan pragmatizm eletirilebilir. Yarar kime gredir? Bireyin mi? Toplumun mu? Bir ulusun mu? Yararc kuram, ayn zamanda grecelii de kendi iinde barndrmaktadr. Yarar

64

ve ilev deitike doru da deimektedir. O hlde, "Asla deneylerimizin tesindeki mutlak gereklie ulaamayz."40 nk bu kurama gre, mutlak doru yoktur.

4. Doru Bilginin Snr veya Kapsam Problemi BLG FELSEFESNN PROBLEMLER

Bilgi felsefesinin son problemi de "Nereye kadar biliyoruz?" konusudur. Neyi bilip, neyi bilmediimizi bilgi felsefesi ele alp, aklamtr. Bilginin snrlar ve kapsam belirlendii srece, bilgi konusuna aklk gelebilir. Acaba insan her eyi bilebilir mi? Bildiimiz alanlar nelerdir? Mutlak bilgiye ulaabilir miyiz? Acaba deney bilgisiyle mi snrlyz? Yoksa akl, mutlak, deimez ve sonsuz hakikati bilebilir mi? Bilen varln bilinen varlk hakknda elde ettii zihinsel farkndala bilgi denir. Bilen, bilinen varl tam olarak bilip bilmedii bilginin kapsamn belirlemektedir. Bilginin snr veya kapsamn belirleyen be temel gr vardr:

a. kin dealizm

Bilen zne yalnzca kendi bilgi ieriklerini bilir; zne kendi snrlarnn tesine geerek gerei bilemez. Bilen, bilme etkinliinde kendisinin tesine geerek, gereklii akn ve soyut bilgi hline getiremez. zne ancak kendi ikin biliini gerekletirir. Byle bir gr ikin idealizm savunur. En nemli temsilcisi George Berkeley (1685-1753)'dir. Bu gre gre, bildiimiz her ey "ide" adn verdiimiz kendi zihinsel ieriklerimizdir. Bilgi, insann zihninden bamsz olarak bir gerekliin deil de, insann kendi zihin durumlar, ierikleri ve zihinsel sreleridir. Berkeley ve ikin idealistlere gre, d dnyann varoluu bizden bamsz olarak sz konusu olamaz. Tm madd varlklar, znenin zihin ideleridir. Bilginin snrlar zihnimizdeki idelere baldr; nk hibir zaman zihnimizdeki idelerin nesnelerin gerek niteliklerine benzeyip benzemediini bilemeyiz. Doru, kesin ve tam olarak bildiimiz her ey bizim aracsz ve dolaysz algladmz kendi idelerimizdir. Bilginin tek kayna alglarmz olup, bu alglar da yalnzca zihnimizde var olan idelerden ibarettir. Bunlarn dnda herhangi bir madd varln varoluundan sz edemeyiz. Alglarmz ve idelerimize neden olan bir varln var olduunu ve bu varln da Tanr olduunu ne sren znel idealizm, bilgiyi, znenin zihinsel ierikleriyle snrlar. zne, kendi zihninin tesinde var olduu ne srlen hibir varl bilemez; nk zne, kendi zihinsel idelerinin dnda hibir eyi aracsz ve dolaysz olarak bilemez.

b. Transendental (Akn) dealizm

Bilen zne, kendisinden bamsz olarak var olan nesnelerin bilgisini ancak kendinde var olan yap erevesinde bilebilir diyen gre transendental idealizm denir. En nemli temsilcisi Kant'tr. Bu gre gre, bilgi deney alannn tesinde kalan bir gerekliin bilgisinin bilimsel ve doru bilgi olamayacan ne srer. Bilgimiz, deneylerimiz ve zihnimizin yapsyla snrldr. O hlde, anlmzn nsel kategorileri ve olanakl deney gr leri kadar bilebiliriz. Bunun tesindeki asl gereklii bilemeyiz. Kant'n deyimiyle biz fenomenleri; yani nesnelerin bize grndkleri ekillerini, biliriz. Bunlarn dnda kalan numen (kendinde-ey) alannn bilgisine sahip deiliz; nk numen alan deneyle verilmi bir bilgi tr oluturmaz. Transendental idealizme gre, bilen zne, deneyin olanakl kld koullara ve zihnin apriori kavramlarna ve kategorilerine bal olarak bilgi elde eder. Bilginin snrlar bu ilke erevesinde olmaktadr. Bu erevenin dndaki bilgilerimiz sentetik apriori olamaz. Hem yeni bilgi verecek hem de zorunlu, genel ve geer olacak bilgiler ancak anln yapsnn snrlar iinde bizim dmzda var olan nesnelerin bize grnd ksm olan65 fenomenlere ait bilgilerdir. Bilginin snrlar, deney ve bilgideki apriori kategori ve kavramlara baldr.

40 40

A.g.e., s.: 67. zlem Doan (ev.), Gnmzde Felsefe Disiplinleri, Ara Yaynlar, stanbul 1990, s.: 114.

Kant ve transendental idealistler, bilgimizin snrlarn aratrarak, metafizik bilgi ile bilimsel bilgi farkn ortaya koymulardr. BLG 1'KLSEFES Saf Akln Eletirisi' nde Kant, insann neyi bilip, neyi bilemeyeceini sorar. Nereye kadar bilgi olanakldr? Bilginin snrlarn aratran Kant, bilgiyi, deneyle balatr, fakat deneyle bitirmez. Deneyle balayan alglar anln nsel yapsnda bulunan form ve kategorilerle birletirerek, bilgi elde eder. O hlde, bizim zihnimizden bamsz olan varlklarn bilgisini ancak bizde nsel olarak var olan formlarla (zaman ve mekn formlaryla) alglarz. Bu alglar yine zihnimizde nsel olarak var olan kategoriler yardmyla bilgi hline dntrlr. Bilgilerimiz bizim dmzdaki varlklarn gerek bilgisi olup olmadklarn iermez; bilgilerimiz anlmzn yaps erevesinde oluan grnlerle snrldr; nk deney ltyle elde edilmi bilgiler bile aslnda gerek diye adlandrdmz dnyann zihinden veya anlmzdan ayr bilgisi deil, yalnzca anlmzn veya zihnimizin oluturduu bilgidir. Zihnimizden bamsz olarak var olan kendinde eyleri (numenleri) zihnimiz bilme yetisine sahip deildir. Zihnimiz srekli olarak kendi yaps erevesinde bilme etkinlii gerekletirir.

c. Realizm
Bilen zne, kendisinden bamsz olarak var olan nesnelerin gerek bilgisine sahip olabilir diyen gre de realizm, bilgi felsefesi asndan ise epistemolojik realizm denir. Realistler, ikin idealist ve transendental idealistlerden farkl olarak, zihnimizin dnda gerekten var olan bir dnyay ve bu dnyann da gerekten bilinebileceini ne srer. Bilginin snrlar yalnz zihinle snrlanamaz; bilgi snrsz bir alana sahiptir; nk bizim dmzdaki dnyann snrlar ne kadarsa bilgimiz de o kadardr. D evrenin snrlar arttka bilgimizin snrlar ve kapsam da genilemektedir. Bilen zne, bilineni kendi zihinsel ieriklerinin nesnesi veya idesi yapamaz. Nesneyi ideletirmek veya znelletirmek doru bilgiyi vermez. zne, kendisi gibi olmayan ve ondan bamsz bir varla ynelerek, onu bilmeye alr. kin idealizmin aksine, ikin realizm zneyi edilgen ve alc olarak kabul etmeyip, zneyi etkin bilen yaparak, kendi zihin ieriklerinin dndaki nesneleri de bilebileceini savunarak, bilginin snrlarn daha geni kapsaml olarak grr. Bilgi, yalnzca znenin zihin ierikleriyle deil, ayn zamanda zihinden bamsz nesnelerin bilgisini de kapsamaktadr. Nesnelerin algs ve deneyi yalnzca znenin algs ve deneyi deildir. zne ile nesnenin algs arasndaki iliki tek boyutlu deildir. zne kendi zihin algsnn tesine geerek, nesnenin gerek bilgisine veya algsna ulaabilir. Bu gre gre, bilgi nesnesi, insan zihninden bamsz olarak var olabilir. Bilgi yalnzca znenin ierikleriyle snrl deil, nesneye doru kapsam ve snrlar olan bir faaliyettir de. Bilme olay, bu kendi bana var olan gereklie gre ikincildir. Fakat gerekliin tanmna gre, realizm ya kavram realizmine ya da epistemolojik realiz mine (duyusal/alglanabilir gereklie) ular.49

d. Pozitivizm
Realist ve transendental idealist grlerden faydalanan pozitivizme gre, bilginin snrlar, duyusal olann tesindeki bir dnyay kapsayamaz; nk bilgilerimiz, deney verileri ve bu verilerin akl yrtme yollaryla kartlan yeni bilgilerle snrldr. Duyusal olann tesinin metafizik olduunu ileri sren pozitivistler, bilimlerin dnda baka hibir bilgiyi kabul etmezler. Bilgimizin snrlarn bilimler belirler. Bilimsellik, bilginin snrlardr. Bilimsel bilginin dndaki bilgilerin doruluu ve deeri her zaman tartlabilir. Duyu, alg, deney ve bilim verilerine indirgenen bilginin snrlar da bu ltler dorultusunda izilmitir.

e. Neo-Pozitivizm
Pozitivist grn eletirilmesiyle 20. yzylda ortaya kan neo-pozitivizm bilgiyi 66 dorulanabilir nermelerle snrlamlardr. nsan, kendi zihninden bamsz bir

dnyann bilgisine ancak dorulanabilirlik lt erevesinde sahip olabilir. Bizler d dnyay deney ve gzlem sonucu oluan alglarmzn sonucu biliriz. Dorulanabilir nermelerin dndaki bilgiler, metafiziin kapsam iindedirler ve bu tr bilgilerin gereklikte bir karl olmad iin anlam da yoktur. nermelerin anlaml olmas ve dorulanabilir olmas bilgimizi belirleyen koullardr. Bu nedenle, BLG FELSEFESNN PROBLEMLER neo-pozitivist gr, mantk ve bilime dayanarak, ideal bir dil oluturma abasn da tar; nk gnlk dille elde edilen bilgiler ok anlaml ya da dorulanabilir deildir. Bu amala, felsefeyi bilgi kuramna indirgeyen neo- pozitivist gr, bilgi kuramnda da indirgemeci tutumunu devam ettirerek, yalnzca mantk ve matematiin ideal dil yapsndan kurulmu ve dorulanabilir bilgileri kabul eder. Doru bilginin snrlar ve kapsam problemi bilginin kayna problemiyle birlikte de ele alnp, aklanabilir. Bilginin kaynan belirleyen kriterler, ayn zamanda bilginin snrlarn da belirlemektedirler. Bu adan bilginin snrlarn farkl snflama ile aklayabiliriz:

f. Aklclk
Aklclk (rasyonalizm, usuluk) retisinin, felsefedeki kullanm gnlk kullanmdan ok farkldr. Gnlk yaamda, akl: cl, n yarg, duygu ve inanlardan bamsz olarak somut olgulara dayanan ve akla uygun yaklam olarak tanmlamaktayz. Felsefede rasyonalizm veya aklclk, gnlk anlamnn tam tersine, dorular ve gerekleri somut olgulara ve gzlemlere dayanmak yerine, onlar aklda nceden var olan baz ilke ve bilgilerin yardmyla bilinebileceini ne sren reti anlamna gelir. Ksaca aklclara gre, aklmz baz ilke ve bilgilerle donatlmtr. Bilgimizin kaynan aklda grenlerin savunduu bu gre gre, bilgimizin kapsam; yani neyi bilip, neyi bilemeyeceimizin lt aklmzdr. Aklclar, bilgimizin snrlarn deney tesine geebileceini syleyerek, metafizik bilgiyi olanakl yaparlar. Doutan gelen nsel bilgileri de kabul eden aklclar, bilgilerimizin snrn deneycilerden daha geni tutarlar. Deneylerimizin temelinde olan duyularn ne kadar gvenilir olduu sorusunu soran aklclar, duyularn bazen yanltc olduklarn ortaya koyarlar. Duyu ve deney bilgisine kukucu bir tavrla yaklamalar, aklclarn salam, deimez ve kesin bilgi aramalarmdandr. Acaba doru bilginin kayna duyu ve alglarmz olabilir mi? Aklclara gre, duyular kesin, doru ve evrensel bilginin kayna olamaz; nk duyular deien eylerin bilgisidir. Tm nesneler hareket iindedir. Hareket ve olu bize kalc ve deimez bilgiyi veremez. O hlde, deimez bilgi ancak deimez, hareketsiz ve sabit olan varln bilgisidir. Fakat byle bir varlk duyu ve deneyin kapsamnda bilinemez. Bilgi, genel-geer, deimez, her yerde ve her durumda ayn olmaldr. Byle bilgilerin kayna akldr. O hlde, akl dorularn ve hakikatlerin kaynadr. Akl dorular deneyin olgu dorularna gre daha deerlidir; nk onlar deneyden nce var olan bilgilerdir. Akl bilgileri apriori olarak doutan getirdiimiz deimez dorulardr. Apriori bilgiyi kabul ederek, insan zihninin doutan bo olmadn ileri srerler. nsanlar doduklarnda baz bilgilerle donatlmlardr; zamanla bunlar anmsarlar. Bu gre gre, akln ilkeleri doutan gelen apriori ilkelerdir ve herkeste ortak olarak bulunurlar. Aklc bilgi kuramna gre, analitik nermeler, matematik bilgiler, akln ilkeleri, evrene aitbaz bilgiler, Tanr'ya ait baz bilgiler doutan aklmzda hli hazrda vardrlar. Aklclar, tmden gelimsel akl yrtmeyi kullanarak, dier bilgileri de tmel nermelerden karrlar.

g. Deneycilik

Bilgilerimizin snrn deneylerimiz belirler. Deneycilik olarak adlandrlan bu kuram, tm bilgilerimizin kaynan duyu deneylerine indirgedii gibi, snrlarn da duyu deneyleriyle belirler. Deneylerimizin dndaki bilgilerin, gerek varln bilgisi olmadn ileri sren bu gr, metafizie kar kt gibi nsel bilgileri de reddeder.

67

Aklcln tersine, deneycilik; yani deneycilik bilginin kayna ve elde edilii konusunda duyu ve deneyi temele alr. Bilginin kaynann duyum ve deney olduunu BLG 1'KLSEFES savunanlarn ortak gr, insan zihninin doutan bo levha olduudur (,tabula rasa). nsan doduunda bilgi ykl olarak deil de bo fakat yazlmaya olanakl bir anlama yetisiyle donatlmtr. Yazlmam bu levha, deneylerimizden gelen basit izlenim ve basit izlenimlerin oluturduu idelerle yava yava dolmaya balar. "Bilginin kayna deneydir." diyen gre gre, matematik gibi bilgiler de deneyin rnleridir. Deneyin tekil verilerinden kalkarak, tmevarmsal genellemeler sonucu matematik bilgilerinin elde edildiini iddia ederler. Tm bilgilerin deneyden gelmesi, bilgileri sonsal yani aposteriori yapmaktadr. Doutancln ifadesi olan apriori (nsel) bilgiyi reddeden deneyci anlay, tm bilgilerin sonradan kazanldn syleyerek, bilgilerimizin aposteriori zelliini vurgularlar. Yine deneyci gr, analitik bilgiyi deil de sentetik bilginin nemi zerinde durarak, bu bilgilerin genellikle deneyden ktn ifade eder. Bilginin kaynann deney olduunu ileri srmek, ayn zamanda akln ilkelerini de deneye indirgemektir. Eer tm bilgilerimiz deneyden geliyorsa, akln ilkeleri olarak bilinen zdelik, elimezlik ve nc hlin olanakszl ilkesi de deneyle rimiz sonucu rendiimiz bilgilerden baka bir ey olamaz; nk doutan gelen hibir bilgi zihnimizde yoktur.

68

h. Sezgicilik
Bilgilerimizin snrlarn sezgilerimiz belirler. Aklclar gibi bilginin snrlarn geni alana yayan sezgiciler de metafizii ve nsel bilgileri kabul ederler. Akldan daha geni snrlar izen sezgiciler, bilgimizin snrlarn znel sezgilere veya akn varln sezgisel bilgisine kadar vardrrlar. Bil/ .I FILSEFES

i. Pragmatizm
Bilgimizin snrlarn verdii yarar belirler: Doru bilginin kaynan verdii yararla belirleyen pragmatistlere gre, bilgimizin snrlarn da bilginin ilevi ve sonular belirler. Doru bilgi ie yarad lde aranan ve istenen bir etkinliktir. e yaramas sonucu iyi ve doru deer alan bilgilerimiz, problemlerimizi zmemizi salayabilir. Yararclara gre, bilgi bilen ve bilinen ayrm zerinde aklanmamaldr; nk bilen, nesneden veya dnyadan ayr bir durum deildir; dnyann bir paras olarak doal bir etkinliktir. Bilgilerimiz ne kadar ok problemi aklamaya yaryorsa o kadar dorudur. O hlde, bilgimizin snrlar, aklad ve ie yarad orandadr.

5. BLM

FELSEF AKIMLAR VE BLG FELSEFES

Bilgi felsefesine nc yaklam ise eitli felsefe akmlar erevesinde olabilir. Felsefe akmlarnn grleri dorultusunda bilgi konusu, problemleri, ltleri, imknlar, kaynaklar ele alnabildii gibi, yine felsefe akmlarnn nda bilgi felsefesi genel hatlaryla aklanabilir. Deneycilik, aklclk, eletiri felsefesi, pragmatizm, sezgicilik, kukuculuk, pozitivizm, fenomenoloji, analitik felsefe ve daha birok felsef akm veya kuram erevesinde bilgi kuramn ele almak olanakldr.

1. Deneycilik ve Bilgi Felsefesi

Doru bilgiye ulama abas mutlakl, kesinlii ve evrensellii arayan her dnrn ryasdr. Fakat deneyciler bu ryadan erken uyanarak, mutlak, kesin ve evrensel olan doru bilginin henz, deneyimlenemediini anlamlardr. Mutlak ve kesin bilgi hedefi yerine daha gvenilir, olgulara dayanan ve kantlanabilir bilgi aramak onlar iin daha mantkldr. Bu nedenle bilginin kaynan, doruluunu, snrlarn deneyde gren deneyci bilgi felsefecileri, doru olma olasl yksek bir bilgi sistemi kurmay arzularlar.41 Deneyciler, bilgi konusunda salam ve somut gerekelere dayanmak isterler. Bunun iin bilginin deneyimden geldii zerinde srar ederler; nk deney, duyu alglarnn d nesnel dnyay alglamasyla olanakldr. Deneyciler varlk kuramnda olduu gibi, bilgi felsefesinde de doruluu, duyu ve deney yoluyla kantlayarak kabul ederler. Bir eyin doru olmas ancak ve ancak olgusal olarak gsterilmesine; yani 69 deney ile tecrbe edilmesine baldr. Bilgi felsefenin temel iki kavram olan bilen ve bilinen, deneyciler iin tanmlanmas gereken kavramlardr. Bilen, zne olarak alglayan; bilinen ise nesne olarak zneden bamsz olarak d nesnel dnyada var olan her eydir. Bilen ile
41

Bkz., The. Empirisls, Locke, Berkeley ana Hume, Anchor Books, New Tork 1974.

84

bilinen arasnda oluan bilgi, bir deneyim sonucu ortaya kar. Fakat deneyimin doruluu sadece bilen znenin deneyime bal da deildir. Dier insanlarn da ayn deneyimi tecrbe etmeleri ve dorulamalar gerekir. O hlde, herkes tarafndan dorulanabilir olmas, bir eyin doruluunu daha yksek dzeye karr. Bu anlamda tmel uzlam doruluk kuramna yaklarlar. BLG FELSEFES Dorulama dorudan veya dolayl olabilir. Gnmzde ou bilgilerin dorudan dorulamas gittike azalmaktadr. Karmakln ve tekniin artt bir ortamda artk be duyumuzu temele alarak yaplan dorudan deneyimlerin yerini, teknik aralarn kullanld dolayl kantlamalar almtr. Tarihsel olaylar dorudan gzleme ya da kantlama imkn kalmamtr. rnein, Fatih Sultan Mehmet'in stanbul'u aldnda Ayasofya'nn bahesindeki am aacn kestii iddiasn, dorudan tecrbe etmek veya kantlamak imknszdr. Deneyci gr iin, nce bu iddiada geen kavramlarn bir anlam olup olmad ya da varl olup olmad sz konusudur. "Fatih Sultan Mehmet", "Ayasofya", "bahe", "am aac", "stanbul" gibi kavramlarn bir znenin tecrbe edip edemeyecei kavramlar olup olmad sorulmaldr. Sonra bu olay dorulayacak birisinin o dnem yaayp yaamad; yani gerekten byle bir deneyime sahip birisinin bulunup bulunmad ya da kendisi orada olsayd byle bir deneyime sahip olup olamayaca sorgulanr. Bylece deneyci bilgi kuram, deneyciliin tm grleri ve ilkeleri dorultusunda bilgiyi ele almak ve irdelemek zorundadr. Deneyci bilgi kuram, "doann bir dzen iinde olduu ve bu dzenin algda da ortaya kt" varsaymna dayanr. D nesnel gerekliin bilgisi, orada var olan nesnelerin yapsnda bulunan dzenliliin alglanmasna baldr; nk doa veya dnya dzenlidir. Bu dzenlilik sayesinde, znenin deneyimi bir nceki veya sonraki deneyimle desteklenir. Deneyci bilgi ve bilim anlay bu dzenlilik ilkesi sonucunda, n deyilerde bulunabilir. Dzenlilik ilkesi, benzerlik ilkesini de birlikte var eder. Ben zer deneyimlerden kalkarak genelleme ve isimlendirme yaparz. Tm bu deneyimler doada ya da aklda bir tr nedensellik ilkesinin var olduunu gstermitir. Her ne kadar deneyci filo zof David Hume, nedensellik ilkesini kkl bir biimde eletirmi olsa da, deneyciler bu ilke ile hep ayn deneyimlerin yaplabileceini kabul etmektedirler. Deneci kuram, dier grlerinde olduu gibi, bilgi konusunda da her trl bilgiyi deneye dayandrd iin, znenin deneyden nce hibir bilgisi olmadn ileri srer. John Locke'un dedii gibi, insan zihni bo bir levhadr. Her ey deneyler sonucu bu levhaya gelir ve dolmasn salar. Bu nedenle, deneyci bilgi kuram nsel; yani apriori olan hibir bilgiyi kabul etmez. Onlar iin bilgi, sonsal, aposteriori olandr. Deneyciler, bilginin olanakl olduu konusunda dogmatik bir tavr sergileyerek, bilginin deneyden geldiini savunan eitli bilgi kuramlar ortaya koymulardr. Kendi aralarnda farkllk gsteren deneyciler iinde, kat deneyciler doru bilginin kaynan, doruluunu ve snrlarn yalnzca deneyle belirlerken, lml deneyciler, insan zihnin doutan getirdii baz yetileri kabul etmilerdir.

2. Aklclk ve Bilgi Felsefesi

Aklclk bir felsef akm olarak, doru bilginin kaynan, ltn ve snrlarn aklla aklayan bir bilgi felsefesi ne srerler.42 Kat ve lml aklclar olmak zere iki grupta toparlayabileceimiz aklclar, genelde apriori ve doutan gelen bilgilerin varlna inanmlardr. Daha ok bilgi iin VI. Blmde ele alman aklc filozoflardan Platon, Aristoteles, Frb, bn Sna, Aziz Augustinus, Aziz Thomas, Descartes, Leibniz ve Spinoza, Fichte, Schelling ve Hegel'in bilgi felsefelerine baknz.

42

Bkz., The Rationalists, Descartes, Spinoza and Leibniz, Anchor Books, NewTork, 1974.

3. Kritisizm ve Bilgi Felsefesi

Eletirel felsefeyi en iyi ekilde Kant temsil etmektedir. Bilgi kuramnda ne kat deneyci ne de kat aklc olan Kant, orta yolu bulan bir bilgi felsefesi nermitir. Eletirel felsefenin amac, deneyciliin ve aklcln bir sentezini yaparak, akln bilgi edinme yapsn veya emasn ortaya koymaktr. Daha fazla bilgi iin Kant'n bilgi felsefesine baknz.
BLG 1'KLSEFES

4. Pragmatizm ve Bilgi Felsefesi

Pragmatik bilgi kuram, 19. yzyln sonlarna doru zellikle ngilizce konuan lkelerde gelien pragmatik felsefe anlaynn bir sonucu olarak ortaya kmtr. Pragmatik felsefe, idealist felsefeye kar karak kendine zg grlerini oluturmutur. Charles Peirce tarafndan ilk ilkeleri ortaya atlan pragmatizm, William James, John Dewey ve F. C. S. Schiller'in katklaryla anlam ve doruluk kuram olarak geliti. Yarar, fayday, baary ve sonucu, doruluun lt yapan bu gre gre, insann bilgisi idealist dnrlerin dedii gibi, saf akln yetisi sonucu deildir. Pragmatizm kendine zg bir bilgi kuram gelitirerek, doruluk ltn klsik doruluk ltleri olan uygunluk ve tutarllktan farkl olarak, yarar ltyle z deletirdi. Pragmatik veya faydac felsefeye gre, insann bilmesini kiisel zelliklerde etkiler. Bilgi, Kant'n dedii gibi, yalnzca saf akln anlama yetisinin bir rn olmaktan ok, insann tm bilme yetilerinin bir rndr. nk inanlarmz, arzularmz, duygularmzdan bamsz bir bilme yetisi olamaz. Bunlarn dland bir zne mantksal bir yapnn rn olabilir. nsan mantksal yapya sahip olduu kadar, psikolojik yapya da sahip bir varlktr. Psikolojik zelliklerimiz, mantmz kadar inanlarmz ve bilgimiz zerinde de etki yapar. nsan yalnzca soyut, kuramsal ve mantksal bir zne olarak grmeyen pragmat ik felsefe, psikolojinin insan zerindeki etkilerini gz nnde tutarak, insann bilmesini ve bildii bilginin doruluunu aratrrlar. Bu kalk noktasndan hareketle, doru inancn ve bilginin ie yarayan bilgi olduunu ileri srerler. O hlde, doruluun lt, bilginin ie yarama derecesidir. Bir bilginin veya inancn doru olup olmad, ancak onun ie yarayp yaramadna bakarak anlalabilir. Bir eyin doruluu ya da yanll, o eyin amacn gerekletirip, gerekletirmediiyle ele alnmaldr. Bir bilgi baarya ve sonuca gtryorsa, doru bilgidir. Fakat baar veya fayda salad iin bir ey doru deidir; doru olduu iin o ey baar veya fayda vermektedir. Bu ince ayrm gzden karmamak gerekir. Pragmatistlere gre, bir ey doru olduu iin sonuta baar ve fayda gelmektedir. Pragmatik doruluk kuram kendini psikolojizmle temellendirir. Her trl bireysel zellikler bilgiyi etkiler; bu nedenle, mantksal ve metafziksel dnmede psikolojiye baldr. Zihinsel etkinlikler ve inanlarmz hem psikolojik hem de pratik etkenlerden bamsz olamazlar. Bilgilerimiz ve inanlarmz eylemlerimizden dorudan veya dolayl etkilenirler. Bilgimiz ve inanlarmz eylemlerimizi baarya doru gtren bir etkiye sahipse, dorudur; aksi hlde yanltr. Pragmatizm, bilgi felsefesinde farkl bilgilerin ya da kart kuramlarn ayn deerde olduunu kabul eder. Bir bilim adam ve bir ahlknn ortaya koyduklar bilgiler ayn deerdedir; nk dorularn kendi balarna bir nemi yoktur. Ancak bu bilgilerin pratikte ne gibi deiiklere yol aacaklar nemlidir. Bylece, doruluk pratikteki ilevi ile llmektedir.43 Bir bilginin ve inancn etkinliklerimiz zerinde bir etkisi, etkinlikleri baarl ve yararl bir hle getiriyorsa; yani dndmz amaca ulamamz salyorsa, bilgimiz

43

Tepe. Harun, A.g.e., s.: 170.

86

veya inancmz dorudur. Bylece dnlen veya varsaylan amacn gereklemesini salayan bilgi veya inan, yalnzca deneyimle belirlenir. Bu adan pragmatistler, deneycidir. Bilgi veya inan, deneyimlerimiz sonucu bizi baarya gtryorsa veya deneyim sonucunda oluan sonu srekli bilgimizi destekliyorsa, dorudur. Gelecekteki olay ve durumlar henz tecrbe edemediimiz iin, onlarn FELSEF AKIMLAR VF. BLG FELSEFES doruluundan sz etmek zordur. Bunun iin, bir bilginin veya inancn mutlak doru olduunu sylemek olanakszdr. nk mutlak ve evrensel doruluk anlay, mantksal ve matematiksel dnceyi temele alan filozoflarn iddialardr. Pragmatistlere gre, mutlak doruluktan bahsetmek olanakl deildir. Baarya gtren bilgi ve inanlar kiinin kendi gerekliinin bir sonucu ortaya kt iin, kii tarafndan yaratlm dorulardr. Bu nedenle, pragmatistlere gre, znel bilgiler ve alglar gerek nesneler olduundan, amalarmza gre greli bir zellie sahiptirler. Baka bir syleyile, amalarmz, doru olan belirleyen bir konuma sahiptir. Amalar deitike, dorular ve bilgiler deimektedir. Bu nedenle, pragmatizm, yarar ve deneyim kadar, grelilii de temel ilke edinir.

5. Sezgicilik ve Bilgi Felsefesi

Sezgici felsefe, olgusal deneyciliin ve aklcln tesine geerek doru bilginin sezgi ile bilinebileceini ne srerler. Akln ve deneyin bilgiyi snrladn ve gerek bilgiyi veremediini dnerek, bilginin alannn daha geni olduunu kabul ederler. Doru bilginin ltn, akldan daha stn olan sezgiye yklerler; nk sezgi aracsz olan dorudan bilgiyi onu kavramaya alana yine aracsz olarak verilir. Kesin ve apak bilginin sezgisel olduunu varsayan bir bilgi kuram gelitirirler.

6. Kukuculuk ve Bilgi Felsefesi

Kukuculuk (septisizm) birok anlama gelmesine ramen, genelde kukucular dier felsefe disiplinlerinde yaptklar gibi, bilgi felsefesinde de bilginin olanakl olup olmadklarn kendilerine problem yapmlardr. Doru bilginin varlndan, imknndan kuku duymalarn birok nedene bal kalarak aklarlar. Herakleitos, Sokrates ve sofistlerin felsefe grlerine dayanarak doru bilginin dayand ilkelere saldrmlardr. Bilgi grlerinde znellii, duyumculuu, yararll, grelilii temele aldklar iin evrensel, kesin, deimez tmel bilginin imknszln dile getirmilerdir. Felsefe tarihinde birbirinden farkl iki dnemde kukuculuun bilgi felsefesinde nemli rol oynadn grmekteyiz. lk a felsefesinin nemli figrlerinden sofistlerin ilk defa gerek anlamda bilginin nelii konusunda pheci tavrlar sergiledikleri grlmektedir. Sofistler, ar kukuculua yol aan bir anlayla doru bilgiyi olanaksz yapmlardr. Onlara gre, doru bilgi greli veya deikendir; nk "nsan her eyin lsdr." Ar kukuculara, "bilgi kukuculuu" 44 ad da verilmektedir; nk hi kimse bir ey bilemez. Kukuculuun dier biri tr de "yarg kukuculuu"dur.45Pyrrhon ve rencisi Timon tarafndan gelitirilen yarg kukuculuu, bilgi anlaynda sistemli bir kukuculuk retisi olumasna neden olmutur. Doru bilgi zerine yargda bu lunmamay kendilerine ilke edinen Pyrrhon ve Timon, kukuculuu bir disiplin hline getirmilerdir. Ortaya konulan bu anlaya septisizm ad verilmitir. Hem sofistlerin hem de septiklerin kukuculuk anlaylar, bilgi felsefesinin ilk problemi olan "doru bilginin imkn" probleminden teye geememitir. nk bu soruya olumsuz yant vermelerinden dolay dier sorularn anlam ve nemi 87

Moser, Paul K., Mulder, D. H. ve Trout, J. D. A.g.e., s.: 13. A.g.e., s.: 13. Yarg kukuculuu, lml bir kukuculuk tr olan septisizm olarak da adlandrlr.

kalmamtr. Fakat bilgide kukuculuk, kendi elikisini de birlikte getirmektedir. "Eer doru bilginin olanakl olmadn biliyorsak veya doru bilgi zerine bir yarg BLG 1'KLSEFES vermemiz gerektiini biliyorsak, demek ki bir ey biliyoruzdur." Kukucularn paradokslar bu noktada balar ve kendi kendileriyle eliirler.

7. Pozitivizm ve Bilgi Felsefesi

lk defa Saint-Simon tarafndan bilimsel yntemi ve bu yn temin felsefedeki karl iin kullanlan pozitivizm, A. Comte tarafndan sistemletirilerek bir felsef etkinlik hline dntrld. 19. yzyln ikinci yarsndan 20. yzyln ilk eyreine kadar geen dnemde hem felsefeyi hem de bilimi etkileyen pozitivizm, Bat dnyasnn temel gr olmutur. Pozitivizmin balca tezi bilimin tek geerli bilgi eidi ve sadece olgularn doru bilgi nesnesi olduudur. Bilgi, bilimsel bilgi ve bilginin nesnesi olgular ise felsefede bilimin yntemi olan pozitivizmin dnda baka bir yntem kullanamaz. Felsefenin amac, tm bilimlere ortak olacak genel yasalar bulmak ve bu yasalar toplumsal dzeni oluturmak iin insan davranlarn ynlendirmek iin kullanmaktr. Pozitivizm bilgiyi bilimsel bilgiye ve bilgi nesnesini olgulara indirgedii iin, bu durumun dnda kalan tz, ruh, Geist, Tanr, z, ve benzerleri gibi metafizik eleri reddeder. Bilimin haricinde hibir bilginin deeri olmadn ileri srerek, en u noktada bilimcilie giden yolu aar. Olgularn arkasnda veya tesinde bir bilgi nesnesi ve bu nesnenin bilgisi olmadn ileri srerek, metafizii bilgi alannn dna karr. Bilgiyi olanakl olarak gren pozitivizm, bilgiyi olgularn bilimsel bilgisi olarak snrlar. Bu adan, pozitivizm, bilgi felsefesinde indirgemeci bir tutum sergileyerek, gerek ve doru bilgiyi bilimsel bilgi olarak tanmlar.

8. Fenomenoloji ve Bilgi Felsefesi

Fenomenoloji, fenomen zerine temellenmi bazlarna gre bir felsef yntem bazlarna gre ise bir felsef akmdr. ster bir yntem ister bir akm olsun, fenomenolojinin amac fenomenin direkt ve dolaysz bilgisini elde etmektir. Bu nedenle, fenomenoloji aslnda bir tr epistemolojidir. Fenomen, felsefe tarihi sreci iinde deiik filozoflar tarafndan farkl yorum- landysa da, fenomenolojistler genelde fenomenin zn betimlemeye altlar." Fenomenoloji bir bilgi kuram olarak fenomenin betimlenebileceim hem de bir eyin bilinci olarak dolaysz betimleneceini ileri srer. Fenomenoloji, gzlemlenebilen fenomenin saf betimleme bilimidir. Fenomenin dolaysz deneyimi, empirik ve duyusal deil, sezgiseldir. Fenomenolojik bir cmle non- empirik ve analitiktir. Non-empirik46 ve analitik olmas onu zorunlu olarak doru yapt gibi ayn zamanda da apriori yapar. Fenomenolojistlerin ilgilendii fenomen fiziksel bir nesne deil, eylerin direkt kendileridir. eylerin kendileri, kendilerini dorudan bilince verdikleri iin dorudurlar. Onlarn doruluklar bir baka eye referansla olmaz. Doruluk, fenomenolojistler iin, bir eye referansla deil de, eyleri do rudan betimledii iindir. Doru betimleme ise ie varsaymsz, yani n-kabulsz balamaktr. Fenomonolojinn bilgi grne gre, bir ey belli bir kuram erevesinde bilinemez. Byle bilinen eyin bilgisi dorudan deil, dolayl bilgidir. Fenomenolojistlere gre, bir eyin bilgisi, fenomenin n-varsaymsz direkt betimlemesidir. Fenomenin betimlenmesi o fenomenin kendiliinde olur. Betimleme bir yntemle mmkndr. Yntem ise fenomenolojik redksiyon - dur. Fenomenolojik redksiyon ile eylerin z dorudan kavranr. zn dorudan kavranlmasna "z grleme" denir. Bir eyin zn grleme, o eyin kendiliini dorudan bilince verir.

Bkz., Kockelmanns, J., (ed.) Phenomenolgy, Anchor Books, New Tork, 1967. 88 bilgi anlamnda kullanlmtr. '"' Non-empirik, deneysel olmayan bir ierie sahip

9. Analitik Felsefe ve Bilgi Felsefesi

20. yzyln balarnda felsefeyi epistemolojiye, manta ve dil zmlemelerine indirgeyen felsef gre analitik felsefe denir. Gerekliin yaps ile mantn yaps arasnda benzeim olduunu ileri srerek, gerekliin anlamn verecek en iyi dili bulma amac ile AKIMLAR mantk ve dil almalar yapan analitik felsefeciler, kendilerini bir FELSEF VF. BLG FELSEFES anda bilgi kuram iinde bulurlar. Moore, Russell, Wittgenstein, Carnap, Ryle, Ayer, Quine ve Chomsky en nemli temsilcileridir." Analitik felsefe bilimin olgusal nermelerinin dilsel analizini yapmay felsefeye tek ama yaparlar. Felsefe dilsel zmlemeler yapan bir etkinlik olarak, anlaml ve doru olan cmleleri (nermeleri) aratrr. Anlaml ve doru nermeleri, daha basit ve temel nermelere indirgeyerek, gerek dnyann basit ve deimez dorularn bulmay amalarlar. Analitik felsefe hakl klnm nermelerin doru olduunu ileri srerek, doru ve hakl bilginin mmkn olduunu kabul etmitir. Dorulanabi- lirlik ve hakllandrlma ilkesi ile doruluun deneysel olgulara dayandn ne srerler. Bilimin nermelerinin anlaml ve doru olduunu kabul ederek, metafizii dlarlar. Bilginin olanakl olmasna kar, snrlarn deney ve gzlemle desteklenen dorulanabilirlik ilkesi belirler.

10. Temelcilik ve Bilgi Felsefesi

Baz hakllandrma veya gerekelendirme kuramclar, bilginin temellendii yap zerine vurgu yaparlar. ou olaan inanlarmz baka inanlarmzla destekleriz; inanlarmz, inanlarmzn zerine dayand baka inanlarla hakllandrr ve destekleriz. Baka hakllandrma veya temellendirmeye ge reksinme duymadan varsaylan temel inanlar zerine bilgimizin olutuunu kabul eden bu gre temelcilik denir. Bu anlaya gre, inanlarn veya hakllandrmann dayand temellendirme zincirinin son halkas, temellendirilmemi ama temel olduu kabul edilen apak ve kendi kendisine kant bir bilgiye veya yapya dayanmaktadr. Temelde olan inan ya da bilgi, hakllandrlmaya ihtiya duymayan ya da kendi kendini hakllandran bilgidir. Fakat temelciliin hakllandrmaya ihtiya duymayan temel inanlara dayandn sylemek yetmez; bu iddiann aklc dayanann ortaya konulmas gerekir. Bir bilgiyi apak, kendi- kendine kant ve tartlmaz yapan lt ya da deer nedir? Genelde temelciler, temeldeki bilgi veya inancn, kendi-kendine kant, rtlemeyen, kendin i hakllandran ve deimez olduunu ileri srerler. Temelci grn en nemli temsilcisi, bilginin temeline dnmeyi, yani cogito' yu koyan Descartes'tr. Descartes'n amac, tm bilgilerinin temeline koyaca bir bilgiyi aramakt; ama bu bilgiyi temellendiren baka bilgi veya inan olmamalyd. Temeldeki bilgi, ak, seik, apak, kendi-kendine kant, rtlemeyen, tersi dnlemeyen, yok edilemez ve deitirilemez olmalyd. Baka bir syleyile, temel bilgi, baka bir eye dayanmamalyd; her ey ona dayanmalyd. O, ilk kalk noktas olmalyd. Descartes byle bir kalk noktasn dnen znede bulur. Ona gre, cogito, dnen varlk olarak, her trl nyargdan, kltrden, ideolojiden, dnya grnden, tarihten, duyulardan, deneyden, toplumdan ksaca her eyden bamsz ve soyut ola rak saf ustur. Matematiksel dnme ile doay, toplumu ve evreni kavrayabilen dnen zne, hakikatin temellendii tarafsz bir varlktr. Descartes'n temelcilii, doa bilimlerinin nne aarak, onlarn meru temelini de hazrlamtr. Her eyi matematikletiren zne sayesinde, doa bilimleri tarafsz bilimler hline gelmilerdir. Bu dnce daha sonra pozitivizmi de etkilemitir. Temelci anlayn dier bir versiyonu deneyci bilgi kuramclar tarafndan 89 gelitirilmitir. Bilginin temeline deneyi koyan deneyciler, bilgi yapsnda nemli olann duyum ve deneyler olduunu ileri srmlerdir. Deneyi temele alarak zihnin deneyle hakikatin bilgisine ve yapsna varabileceini, deneyin dnda baka bir ey olmadn kabul ederler. Temelci anlaylarn tm, bir tr indirgemeciliktir. Onlara

gre, temeldeki bilgi ya da yapnn dnda baka bir alternatif yoktur; temel ise kantlanmasna gerek duyulmayan n kabuller yndr.47 BLG 1'KLSEFES Temelci Bilgi Kuramnn Eletirisi Descartes'la balayan Spinoza, Leibniz, Locke, Berkeley, Hume ve Kant'la devam eden temelci bilgi anlayna ilk ciddi eletiri Hegel tarafndan yaplr. Hegel, bilginin duraan ve tarafsz bir temele sahip olmadn, bilginin de tinin almnda ortaya kan kullanmda olan bir sreci kapsadn ne srmektedir. Bilgi temelcilerin dedii gibi, karmza alp her eyden soyutladmz bir varlk alan deildir. Bilginin kaynan ve kapsamn bir temel inanla snrlandranlayz. Bilgi, edilgen bir nesn e gibi ele alnamaz. Hegel'e gre, bilgi, insan etkinliinde ele alnp incelenmesi gereken bir srete ortaya kar. nk temelci bilgi kuramclar yapay bir ayrmla bilgi ve bilgi nesnesini ayrmlardr. Bilen ve bilinen ayrm, zne ve nesne ayrmna dayanmaktadr. Bylece temelci anlay zneyi etkin bir varlk olmaktan kartarak, her eyden soyutlanm bir nesne durumuna sokmutur. Bu ise zneyi edilgen varlk hline getirir. Temelci olmayan bir gr savunan Hegel'e gre, znenin bilgisi, etkinliinden ayr olarak ortaya konulamaz. rnein, "yzmeyi, suya girmeden renmek" gibi. Temelci bilgi kuramclar iin, bilgi iin yine bilgiyi temele almak zorunludur. Bir eyi bilmeden nce bilme yapsn bilmek temelci bir anlaytr. Bir eyi kullanmadan nce onun ne olduunu bilmeye almak, elikidir. Hegel'e gre, bilgi ancak kullanm srasnda aklanabilecek bir durumdur.48 Temelci kuramn ilkelerini eletirmek de olanakldr. Her eyin temeline konulan inancn kendi kendine kant olmas, kendini hakllandran, rtlemeyen ve bamsz olduu inanc birbiriyle ayn olmayan ltler zerinde temellenmektedir. Kendi kendine kant olanla rtlemeyen ayn eyler deildir. rtlemeyen, henz yanlnn kantlanmas yaplamayan ya da yeterince kant bulunamayan demektir. Kendi-kendine kant olmakszn da bin inan kendini hakllandran bir inan olabilir. Kendini hakllandran veya hakllandrmayan inanlar, genelde pheden veya yanltan yola karak gsterilmektedir. Fakat bunlar zaten problem olan durumlardr. Temel inanc, btn bilgi yapmz oluturan olarak dnmek yanltr. Baka durumlarda ayn eyi ne srebilir. rnein, znel alglarn yanllanmas olanakl deildir. Bu nedenle bir znel yargnn kantlanmaya veya temellendirmeye ihtiyac yoktur. Temelci kuram, znel inanlar merulatrma arac olabilir. Temelci kuramn tanmlad kendi kendine kant ve kendini lakllandrma ltleri matematik ve mantktan alnmaktadr. "x = x" ve "2 + 2 = 4" gibi nermelerden kalkarak temelci kuramn temele koyduu olanakl inanlara ok az yardm olabilir. Matematik ve mantn tmden gelimsel akl yrtmeleri rnek alarak, bilginin temelindeki ak, seik, kendi kendine kant inanlar bulmak o kadar da kolay deildir. Dier bir glk de, temel inantan temel inanlardan kartlan baml inanlara geitir. nk temelci bilgi kuramclar, temeldeki en ak ve seik bilgi bulunduktan sonra, bu bilgi ii/.erine dier bilgilerimizi koyabiliriz iddiasn tamaktadrlar. Hu karn nasl olaca tam belirgin deildir. Acaba bu kar tmden gelimsel midir? rnein, "u anda bir sandalye zerinde oturuyorum." iddias belki kantlanmaya gerek kalmadan kabul edilebilir gzkse de, ar kukucularn "bu durumun niin bir ryann paras olmad" iddiasn da cevaplayamaz. Eer karm eklimiz tmden gelimsel deilse, tmevarm- s;l ya da pheci olabilir. Bu durum ise, rtlemezlik ltn ortadan kaldrr. nk her iki akl yrtmede ek kantlara ve rneklere gereksinme duyar. 49

47 48

Grayling, A. G., A.g.e., s.: 7 en, A. Kadir, "Two Traditions of Modern Epistemology", Uluda niversitesi, Fen -Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 1, Say 1, Bursa 1999. s.: 9 49 90 Grayling, A. G., a.g.e., s.: 42.

6. BLM

FLOZOFLAR VE BLG KURAMLARI

Epistemoloji veya bilgi felsefesinin, felsefenin bir disiplini olarak bilginin doasn ve alann, temellerini ve ilkelerini ve bilgi elde etmedeki genel kuramlar ele alp incelediini daha nce belirtmitik. Bu konular birok adan ele alp incelemek olanakldr. Bilgi felsefesini, tarihsel geliimi iinde aratrmakla da anlayabilir ve anlatabiliriz. Tarihsel adan ele alrken kronolojik sray takip etmek gerekir; nk felsefe daha nce belirttiimiz gibi kesintisiz bir dnme etkinliidir. Her filozof ve her kuram kendisinden nce gelenlerle bir hesaplama ya da o kuram gelitirme sonucu ortaya kmtr. Bu nedenle, tarihsel bakmdan dncenin dnm noktas saylan nemli dnrleri tek tek ele alarak bilgi felsefesini burada aklamaya, irdelemeye ve anlatmaya alacaz.

1. Antik a'da Bilgi Felsefesi

Felsefe tarihileri genelde Antik a (Yunan) felsefesini iki dneme ayrrlar; nk her iki dnemin de kendine zg zellikleri vardr. Birinci dnem M.. 6. yzylda Thales'le balat- l.n, doa felsefesi diye adlandrlan ve yaklak 150-200 yllk bir sreyi kapsayan dnemdir. Bu dnemin genel zellii evrenin ana maddesini aratran ve dnen filozoflarn ounlukta olmasdr. Bu dnemin ilk filozoflar evrenin ana maddesini cisimsel varlkla aklarken, daha sonraki doa filozoflar ise ana maddeyi cisimsel olanla deil de, soyut, aklsal veya kavramsal olanla aklamaya almlardr. Antik Yunan felsefesinin ikinci dnemi, sofistler ve Sokrates'le balatlmaktadr. Bu dnrlerle artk doa zerine deil de, insan ve toplumla ilgili sorunlar zerine felsefe yaplmaya balanmtr. Bu dnemde sofistleri, Sokrates'i, Platon'u, Aristoteles'i, Sokratik okul felsefecilerini ve Helenistik felsefecileri grmekteyiz. Her iki dnemi bilgi felsefesi asndan ele alarak aklamak istiyoruz:

a. Doa Felsefesinde Bilgi Kuram

Sokrates ncesi dnem olarak bilinen doa felsefesinin ilk filozoflar, felsefenin bir alt disiplini olan bilgi felsefesinin sorunlaryla ilgilenmek yerine, deimenin doas ve olanayla ilgili problemlerle ilgilendiler. Her ne kadar bu filozoflar ger ekliin yapsyla ilgilenseler de, aslnda tm genel olarak doann bilinmesinin olanakl olduunu kabul ettiler. Thales'le balatlan Bat felsefesi evrenin en yks ek doas olan ilk maddenin (arkhe) ne olduu sorusunu sormu ve bu soruya Thales "su" diye yant verirken, dier doa filozoflar farkl ana maddeler ne srmlerdir. Burada soruya verilen yanttan ok, byle bir sorunun sorulmas ve bu sorunun akl yoluyla yantlanmas nemlidir. Yantlarn farkl olmas doa filozoflarnn tek bir doru zerinde birlemediklerini ve kukucu bir tavr takndklarn gstermektedir. rnein Herakleitos bilgi konusunda duyulara vurgu yapmasna ramen, Parmenides gibi, akln rol zerinde durmutur. Hem Herakleitos, hem de Parmenides duyularn tanklna tam olarak gvenmenin bizi fenomenler dnyasna gtrdn gren ve bu nedenle duyular yerine akl takip etmek gerektiini dnen ilk aklc filozoflard. Akl gerek varl
91

dnmemizi salamaktayd. Herakleitos, Parmenides ve Elea okulu filozof lar, felsefe 50 tarihindeki ilk aklc filozoflard. BLG 1'KLSEFES Doa filozoflarnn bilgi konusundaki farkl bak alar ve farkl dorululuklar ileri srmeleri, M.. 5. yzylda kukucu tavrn daha da etkili olmasn salamtr. Parmenides'in aklc tutumunu gelitiren rencisi Zenon (M.. 490-430) eitli akl yrtmelerle hareketin olmadn gstermeye almtr. Zenon ileri srd paradokslarla akl ile duyular arasndaki elikiyi gstermitir. Diyalektik yntemi, akim elikilerini gstermek iin kullanan Zenon'a gre atlan bir ok hareket etmemektedir; nk ok atld yerden hedefe gitmek iin kat edecei yolun her noktasnda bir bir bulunmak zorundadr. Bir noktada bulunmak, durmak demektir. O hlde, ok uuu srasnda her bir noktada durduuna gre, hedefe hibir zaman varamaz. Ok hareketsiz olarak her bir noktada durmaktadr. Zenon'un bu paradoksla gstermek istedii ey, akln hareket eden bir eyi, hareketsiz gs terebilmesidir. Baka bir deyile, akl hem okun hareket ettiini, hem de etmediini sylemektedir. Zenon'un dier bir paradoksunu da hatrlamak gerekir: Bir kaplumbaa ile Atina'nn en hzl koucusu Ail arasndaki yartr. Kaplumbaa, Ail'den belli bir mesafe nde yara balarsa, Zenon'a gre Ail hibir zaman kaplumbaay gee mez; nk nce Ail'in kaplumbaaya verilen mesafeyi komas gerekir. Bu arada kaplumbaa az da olsa bir mesafe kat etmitir. Ail bu mesafeyi koarken, kaplumbaa az daha ilerlemitir. Ail yine bu mesafeyi komak zorundadr; bu durum sonsuza kadar srer ve Ail asla kaplumbaaya yetiemez. Ayn olay u akl yrtme ile Ail'in hi hareket edemediini de syleyebiliriz. Ail, kaplumbaayla olan mesafesinin nce yarsn komaldr. Bu yarnn, yarsn komaldr; ve bu varnn yarsn koma argman sonsuz kklere doru gider ve Ail hibir zaman komaya balayamaz. Bu akl yrtmeler, duyular ile akl arasndaki paradoksal durumlar ortaya koymak iin ne srlmtr. Bylece duyularn kesin olarak gsterdii -okun hedefe doru hareket etmesi, Ail'in kaplumbaay ge mesi veya Ail'in hi hareket edememesi gibi- olaylarn gerekte yle olmadnn akl tarafndan ortaya konulmas, kesin olarak bildiklerimizin aslnda kesin olmadklarn gsteren bir kukuculuu dourmaktadr. Bilgimiz zerine farkl grlerin ortaya kmasyla kukuculuk n plana kmtr. Yine birinci dnem doa filozoflar arasnda atomcular da doru bilgi konusunda farkl gr ne srerek, kukuculuu desteklemilerdir. Demokritos (M.. 460-360), d dnyann duyumlarla elde edilen nesnelerini gerek varlk olarak kabul etmemitir; nk gerekten var olan renksiz, kokusuz, tatsz, scaktan ve souktan etkilenmeyen atomlardr. Asl gereklik atomlardr; fakat insanlar duyular ile bilgi edinir. Duyular ise her insanda farkllk gsterdii iin gerek, deimez ve tek doru bilgi yoktur. Atomculara gre, bilgi de, dier doal olaylar gibi, atomlar aras vurma ve arpma olaylarnn zel bir biimidir. Algla- - nabilen cisimlerden kan baz veriler duyumlara gelirler ve onlar harekete geirirler. Bylece atomlar, duyular zerinde baz suret ve imgeler meydana getirirler. Fakat bu suret ve im geler, bilgi iin yeterli deildir; nk alglar ve atomlar yalnzca grnleri verirler. Algsal bilgi, yalnzca grnlerin ikincil nitelikleri olan renk, ses, koku ve tatlar verir. Bunlar ise atomlarn kendileri deil, birleimleridir. Biz hibir zaman var olanlarn birincil niteliklerini -katlk, byklk ve ekil- bilemeyiz. Atomlar gerekte olduklar ekilleriyle alglayanlayz, fakat onlar dnebiliriz. Bu grlerinden dolay atomcular da dier lk a filozoflar gibi, hem kukucu, hem de aklclardr.51

50 51

Cevizci, Ahmet, lka Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi, Bursa, 2000, s.:27. 92 A.g.e., s.: 69-70.

LOZOFLAR VH BLG KURAMI,ARI

b. nsan Felsefesinde Bilgi Kuram

M.. 5. yzyln sonlar ve 4. yzyln balarna doru Atina ve Yunanistan'n dier blgelerinde balayan ekonomik, sosyal, siyasal ve tarihsel deimeler sonucu felsef sorunlar doa felsefesinden farkl bir konuma girmitir. Dnrler evrenin ilk maddesi yerine deien toplum ve insann sorunlarn aratran felsefeler retmilerdir. Bu dnemde iki tr felsef tavr grmekteyiz: ehir ehir dolaarak bilgisini satan ve kendilerine sofist ad veren gezginci felsefe retmen grubu, 2 nsan felsefesinin ikinci nemli figr, sofistlere kar deimez, gerek ve tek dorunun olduunu ileri sren Sokrates'le balayan felsefedir. 1) Sofistler Her ne kadar sofistlerin felsefe tarihi iinde bir felsef okul kurduklar sylenemese de, birok konuda felsefe tarihini etkilemilerdir. zellikle bilgi felsefesinde duyumlarn greliliini ve bilginin temelinde alglarn olduunu ileri srerek, kukucu bilgi felsefesini ilk olarak sistemli bir biimde balatan dnrlerdir. Dier nemli bir nokta ise eer sofistler ortaya kp, kukuculuu, grelilii ve deimeyi savunmasalard, Sokrates felsefe tarihi iinde bu kadar nemli olamazd. Gerekliin bilgisinin olanakl olmadn ileri sren sofistler, bilgi kuramnda yeni bir dnem amlardr. Sofistler, Herakleitos'un deiime ve olua verdii nemi daha ileri gtrerek, doann paras olarak dnlen pek ok eyin yle olmadn ortaya koymulardr. nsan ve doa arasndaki ayrmn nerede balad veya bittii sorular gndeme geldi. Sofistler, doann nesnel gereklii hakknda ne kadar bilgi sahibi olup olmadmz yeniden sordular. Gerekliin ne kadarn nesnel doru olarak bildiimizi dnebiliriz? Nasl olur da bu gereklik insan aklyla ilikiye girer? Aslnda sofistler tm bu sorularla unu sormak istemektedirler: Gerekliin kendisi olarak doann bilgisini bilebilir miyiz? nl sofist Protagoras'a gre, tek gereklik olan grnler insana nasl grnyorsa onun bilgisine sahibizdir. Baka bir syleyile tek gereklik (doa), grnlerdir ve biz onlar nasl gryorsak onlar da yledir. Bizim grdmz veya algladmz grnlerin dnda baka bir doa veya gereklik yok tur. Protagoras bu dncelerini mehur nermesiyle yle ifade etmitir: Her eyin ls insandr. Dier bir syleyile, "nsan her eyin, var olan eylerin var olduklarnn, var olmayan eylerin de var olmadklarnn lsdr."52 Dier bir sofist Gorgias ise daha ileri giderek gerek denilen bir varln olmadn; olsa da bilenemeyeceini; bilinse de anlatlamayacan sylemitir. Sofistler ilk defa "Doru bilgi nedir?" sorusunu felsefede sormaya baladlar. Bilgide duyular n plana kartan bir tavrla insan; yani bireyi temele alan sofistler, grelilii ve bireysellii bilgi kuramlarnn temeline koymulardr. Bilgi, insandan insana deimektedir; nk her insann farkl duyumlar vardr ve farkl grnlerin bilgisini elde etmektedir. O hlde tek, deimez ve gerek bilgi yoktur. 2) Sokrates (M.. 469-399) lk a felsefesinin nemli dnrlerinden biri olan Sokrates, bilgi kuramnda aklc bir retiyi savunmutur. Yazl eser brakmayan Sokrates, Atina sokaklarnda genlerle ve bildiini sanan; fakat doruyu bilmeyen kiilerle diyalog yapmakla doru bilginin bulunacana inanyordu. Doutan insan aklnda var olan doru bilginin ironi (alay) ve maiotik (dourtma) yntemlerle aa karlabileceini, konutuu herkese gstermeye almtr. Bilginin olanakl olduunu kabul eden Sokrates, tmel, soyut, rasyonel, genel ve zsel bilgiye ancak salam bir yntemle gidilmesi gerektiini de srarla ne srer. Sokrates'in yntemini ve zelliklerini, ahlk alannda ortaya koyduu bilgilere bakarak aklamak mmkndr. Yntemi olumsuzlama ile balamasna ramen, onun amac insanda bilgi ihtiyac ve aratrma duygusu uyandrarak doruya ulamay salamaktr.
93

"' Kranz, W., Antik Felsefe, ev.: Suat Y. Baydar, slabul, 1976, s.: 145

 Yntemin ilk aamas olumsuzlamadr. Sokrates bir konu hakknda bilgi sahibi olan kiiyi karsna alr ve ondan bildii eyi tanmlamasn ister. BLG 1'KLSEFES Yaplan her tanmn eksik veya yanl olduunu karsndakine gsteren Sokrates, kiiye aslnda bilgisiz olduunu gsterir. Byle kiiler hibir zaman bilgilenme abas iinde deillerdir; nk onlar hep bildiklerini zannederler. Sokrates onlarn gerekte bilgisiz olduklarn gstererek, bilgisizliklerinin bilincine kavuturur. lk aama olan rtme veya olumsuzlama tamamlanm olur. 2 Sokrates'in ynteminin ikinci adm, birinci adm tamamlayan alay (ironi) yndr. Konutuu kiinin bilgisizliini ortaya koyduktan sonra, kendisinin de konuyu bilmediini; ama birlikte yeniden bir aratrmaya girimeleri gerektiini ne srer. Hibir ey bilmediini sylemesine ramen, aratrma ve sorgulama devam ettike aslnda konuyu bildii adm adm ortaya kmaktadr. Sokrates'in amac, alay ile, yani kendisinin de bilgisiz olduunu ileri srmekle karsndaki kiiyi yceltmek ve cesaretlendirmektir. Tartma ve diyalog devam ettike, Sokrates'in bilgelii anlalrken karsndaki kiinin bilgisizlii ortaya kmaktadr. Alay yntemiyle karsndaki kiinin ilkin her eyi bildii zgvenini ykar ve bilgisizliinin bilincine vardrarak, doru olan sorgulamas gerektiini gsterir. Bylece kii alayn yardmyla yeniden doru olan renmek ister. 3 Sokrates'in yntemi, dourtma (maiotik) yntemi zerine temellenir. Sokrates, rencisi Platon'un bilgi felsefesinde aka ifade edilen "bilgilerin bir tr renme olmadn; fakat hatrlama olduu" grn nc- sdr. Sokrates'e gre, bilgi bir bakasnn ruhundan dier insann ruhuna doru damla damla akan bir ey deil dir. Bilgi, bir bakasnn ruhunda yoktan var edilemez; onda o nceden var olduu iin dourtulur. Baka bir syleyile, Sokrates hi kimseye bir konu hakknda bir bilgiyi hazr olarak vermez; onun adm adm dnerek bulmas iin yardm eder. Ksaca, Sokrates bir ebe gibi, o kiinin bilgiyi kendi ruhundan bulup dourmasn salar. O hlde, bilgi kiinin kendi rettii ve dourduu bir et kinliktir. 4. Sokrates'in ynteminin biimi, diyalogdur; nk diyalog iki kiinin karlkl konumas ve tartmas olarak, bilgilerin dourtulduu bir sretir. Diyalog tm greliklerin, kartlarn ve elikilerin tartma ile bir senteze varld karlkl konumadr. 5 Sokrates'in yntemi, tikel ve somut bilgileri bulmay deil, tmel, soyut ve kavramsal bilgileri veren bir zellie sahiptir. Yntemin amac, genel ve soyut kavramsal tanmlar yaparak herkes iin geerli bir bilgi oluturmaktr. Sokrates yaad dnemdeki kavram kargaaln amak iin tanm yaplacak kavramlarn ve szcklerin evrensel tanmlarn aratrr. 6. Sokrates ynteminde evrensel, soyut ve kavramsal tanmlara varmak iin tme varmsal bir dnme ve tartma biimini kullanr. Bir eyin zn ve gerek anlamn ortaya koymak iin zaman zaman tikel ve tekil rneklere ynelir. Tikellerden kalkarak tmele varmaya alr. Genel zler; yani o eyi o ey yapan durum, bireysel olanlardan yola klarak bulunur. 7. Sokrates'in yntemi ayn zamanda tmden gelimsel akl yrtmeyi de ierir. nk bireysel rnekleri genel olan zlere gre ele alr ve inceler. Tmel ve genelde olan zn, tikel ve tekilde de olduunu gsterir.53 Sofistlerin greli ve bireyci bilgi anlayna karn, Sokrates bilgide nesnellii, deimezlii, gereklii ve teklii savunarak evrensel bilginin olduunu ileri srd. Bir eyin ne olduunu bilmeden bilgeliin ve insanlarn anlamalarnn olamayacan syleyen Sokrates, kavram ve szcklerin anlamlarn belirlemeye alr. Bu nedenle "Bilgi nedir?", "Erdem nedir?", "G zellik nedir?", "Cesaret nedir?", "Adalet nedir?" gibi sorular sorarak insanlar akl ile dnmeye yneltir. Aklc bir felsef tavr benimseyerek, aklla deimez ve gerek varln doru bilgisine varabileceini ileri srer. Duyularn greliine karn, akln evrensel ve tmeli vereceini ne srer.
53

94 Cevizci, Ahmet, lka Felsefesi Tarihi, s.: 94-100.

LOZOFLAR VH BLG KURAMI,ARI

Sofistlere kar, bireysellii ve grecelii reddeden Sokrates, bilgide akln ortaya koyduu zihinsel, soyut, kavramsal, tmel bilgiye deer vermitir. Sokrates'le balayan aklc bilgi felsefesi Sokrates'in lmnden sonra da devam etmitir. Byk Sokrates okulunun temsilcileri Platon ve Aristoteles iken, kk Sokrates okulunun temsilcileri Megarallar, Elis -Eletriyallar, Kinikler ve Kirenelilerdir. Burada Platon ve Aristoteles'in bilgi kuram felsefe tarihi srasna gre ayrntl olarak ele alnacaktr.

3) Platon
(M.. 428-347) Sokrates'in rencisi olan Platon (slm dnyasnda Eflatun adyla bilinir.) kendisinden nceki birok dnr ve dnceden etkilenerek, felsefesini ve bu felsefesiyle tutarl bir bilgi felsefesi kurmutur. Hocas Sokrates'in ahlk retisi ve felsef uygulamalarndan, sofistlerin yukarda bahsedilen grlerinden, Sokrates-ncesi filozoflarn gerekliin doas hakkndaki -Herakleitos'un duyusal dnya deiim ve olu iinde ve Parmenides ve Elea okulunun gerekliin Bir ve deimez olduu- grlerinden etkilenmitir. Platon, Sokrates'in ldrlmesinden ok etkilendii iin yazd kitaplarda kendi adna Sokrates'i konuturur. Bu nedenle, kendisine ait tm dnceleri Sokrates'e syletir. Platon'a gre, gerek, deimez ve mkemmeller, duyular dnyasndan bamsz olarak var olan Form veya dealar dn- yasndadr. Platon'un dealar dnyasn temele ald nedenleri tam olarak ak olmasa da, Aristoteles'e gre, Platon retmeni Sokrates'in ahlk erdemlerin deimez form retisinden etkilenmitir. rnein, adalet duyular dnyasnda tam ve mkemmel olarak bulunmadndan adaletin ideal varoluunu temellendirmek iin byle bir duyular-st, dealar dnyasn kabul etmeliydi; nk adaletin deimez bir varl olduunu gsterebildii srece duyular dnyasnda standart bir yargdan ve adaletten bahsetmek olanakl olabilirdi. dealar, duyularla deil ancak aklla bilinebilir. Her ne kadar Platon'un genlik dneminde her duyusal nesne iin bir form olup olmad belirgin deilse de, Timaeus diyalouyla birlikte her duyu nesnesine karlk gelen bir deadan bahsetmek mmkndr. Platon'a gre, dealar ayn zamanda bilgi nesneleridir de; buna karlk, duyusal eyler, inan ve sanlarn nesneleridir. Bu nedenle, Platon'un bilgi kuram ile varlk kuram birbirinden ayrt edilemez bir btnlk ve tutarllk tamaktadr. Platon'da bilgi ve varlk ilikisini anlamak iin Devlet adl diyalogunda verdii maara benzetmesine bakmak gerekir. Anmsama Kuram:54 Felsefe tarihi iinde ilk defa Platon tarafndan Menon adl diyalogunda anmsama kuramn ortaya atmtr. Bu diyalogda Sokrates okuma yazma bilmeyen bir gen kleye geometri problemi zdrme isteindedir. Proble min geometriden seilmesi bir rastlant deildir. nk byle bir problemin zmne duyular yardm edemez. Gen kle problemi zer; bylece Sokrates gen klenin daha nceden bildii bilgileri hatrladn da ispat etmi olur. Bu iddiann temelinde insan ruhunun daha nceki varlk durumunda, yani dealar Dnyasnda bilg ilerle donatlm olduu varsaym vardr. Ruh her eyi daha nce biliyordu; fakat bu yaam biiminde unuttu; ama ise bu unutulanlar tekrar hatrlamak ve anmsamaktr. Anmsama kuram, bylece yeni bir renme ve bilgi olmadn, yalnzca bizde daha nce var olup da, unuttuklarmzn tekrar anmsanmas olduunu ne srmektedir. Bylece bu kuramla, Platon apriori doru bilgilerin var olduunu kabul etmektedir. Menon diyalogunda ne srmedii dier bir grn Phaedo diyalogunda yle dile getirir: Formlarn kopyalarn biz nasl biliriz? Duyular ruhumuzun daha nce bildiklerini hatrlamasn salar, fakat duyular mkemmel formlarn bilgisini veremez. Bilgi ve Doru nan: Menon diyalogunda, genel olarak doru inan bilgi ierii tamadan bir problemin doru zmn verebilir; fakat yalnzca bilgi verdii zmn zerinde dayand temelleri verebilir. Bazen en az bilgi kadar, doru inanta uygulamada yararl sonular verebilir. Bilgi ve doru inan ayrmn Platon'un yallk diyaloglarnda daha ayrntl olarak bulabiliriz. Devlet diyalogunun 5. kitabnn
95

54

Bkz., Platon'un bilgi felsefesinin sonuna konulan ikinci okuma paras. Menon 82 b - 88 b.

sonunda balatt uzun akl yrtmeleri mehur gne benzetmesini, izgi yntemini ve maara benzetmesini anlatarak nasl eitim ile doru bilgiye varlabileceini BLG 1'KLSEFES gstermeye almtr. Bu benzetmelerinde ruhun eitim ile nasl en aadan yukarya doru ilerleyip dealarn doru bilgisine ve en sonunda da episteme bilgisine (diyalektik bilgi) vardn anlatmaktadr. Platon bilgi konusunda aama tespit eder:

96

LOZOFLAR VH BLG KURAMI,ARI

. Doru bilgi 2 Yanl bilgi 3 nan. nan, doru bilgi ve yanl bilgi arasnda bir yerde bulunmaktadr. Ruhun bu aamasna karlk gelen birer nesnesi de vardr. Doru bilgi nesnesi gerekte var olan; yanl bilginin nesnesi gerekte var olmayan; inancn nesnesi ise varln ve yokluun arasnda olandr. Platon'a gre, inancn nesnesinin bulunduu yer, duyular dnyasdr; nk duyular (fenomenler) dnyas ne gerek idealarn yeridir ne de yokluun yeridir. Duyular dnyas gerek dnya olmamasna karn hilik veya yokluk da deildir. O, dealarn bir kopyas olarak sahte dnyadr. Bu nedenle duyular dnyasn kendine bilgi nesnesi yapm ruh ancak inan sahibi olabilir. nan ise doru bilgiden doru bilgi derken Platon dealarn bilgisini anlyor - farkldr; nk bilgi nesneleri ayn deildir. Platon'un Devlet adl kitabnda, bilgilerin aydnlk ve karanlk durumlarna gre bir sralamasn yaptn ve bu sralamann gerek varla olan yaknlyla yakndan ilikili olduunu grmekteyiz. Platon'un bilgileri sralad ynteme izgi yntemi denir ve aadaki tablo ile gstermek olanakldr.

Varlklar yi (dealar) Kavranan Dnya --------------------------Matematik varlklar Ruhtaki bilgi durumlar

D Kavray (noesis) bilgi (episteme) C kar (dianoia)

Grnen eyler (Grnler Dnyas Yanslar

B nan (pistis) A San (eikasia)

97

Yukardaki tablodan anlalaca gibi, her biri farkl varlklar konu Biu;i FELSEFES alan drt ayr bilme tarz vardr: (A) En altta olan bilme tarz, Platon'un san (eikasia) dedii d, glge ve yanslarla ilikili olan duyusal bilmedir. lde grlen bir serap, gndz d gibi olaylar, bu tr bilmeye aittir. Asl varlktan deil de glgesi veya yanssndan hareketle yaplan tahmin ya da san ile elde edilen bilgilerdir; nk glge ya da yans da asllar gibi belli ipular verir. Platon bu tr bilme ile elde edilen bilgiye doru ve gerek bilgi demese de, sofistlerin retoriini ve tragedyasn rneklemede kullanr. Bu tr bilme, en altta olan nesnelerin; yani gerek varla ve bilgisine nc derece uzak olann bilgisini verdii iin insan gereklerden uzaklatrr. (B) Aadan yukar doru ikinci srada duyusal nesnelerin bilgisi olan inan bilgisi vardr. nsanlar, aalar, talar, hayvanlar, dalar, bitkiler, evler gibi duyusal nesnelerin algya dayanan bilgileri bu aamada elde edilir. Sanlara gre daha gvenilir olmalarna ramen yine de mutlak doru ve gerek bilgiler deillerdir. nk duyusal algya dayanlarak elde edilen bilgilerin her zaman yanltc olabileceini gstermek mmkndr. Ayrca byle bilgilerin nesneleri de devaml bir deiim iinde olduu iin onlar tam olarak bilinemez. Grnen nesnelere ait bu bilme tr, tikel bilmeyi ierir. Platon'a gretikelin bilgisi bilimin bilgisi deildir. Doru bilgi tmelin bilgisidir. Burada deimeyen gerek varln deil de grnen tikel varlklarn duyu bilgisi sz konusudur. Bu tr bilme empirik veya duyusal olmas nedeniyle rasyonel olan tam olarak veremez. (C) nc bilgi tr, duyusal bir alglamayla deil karla elde edilen say, dzlem, ekil, gen gibi matematiksel nesneleri konu edinen bilgilerdir. Bu bilgi tr daha nceki iki bilgi trne gre daha aydnlk ve geree yakn olandr; fakat yine de Platon'a gre mkemmel, deimez, doru ve gerek bilgi deildir. nk matematik her eyden nce varsaymlara dayanan ve n kabullerin bilimidir. nceden tanmlanan ve kabul edilen varsaymlar zerine genel bilgiler elde edilir. Byle bilgiler yalnzca varsaymlarn bilgisidir. kinci olarak bu tr bilgiler anlatlrken ve retilirken duyusal nesnelere ihtiya duyarlar. Bu nedenle, tam olarak rasyonel olma zelliine sahip deildir. Bu iki nedenden dolay, Platon karla elde edilen matematiksel bilme trn de en aydnlk bilgi olarak grmez. (D) En ste duyusal olandan bamsz yalnzca kavranan dnyaya ait olan rasyonel bilgi vardr. Bu bilgi, dorudan idealarn bilgisi olan episteme''dir. Burada varsayma dayanan bilgi de yoktur. Kavratla elde edilen rasyonel bilgi tr olan episteme, idealarla dorudan
98

LOZOFLAR VH BLG KURAMI,ARI

tanklkla bilinir. Byle bir bilgi, diyalektik yntemle elde edilir. Diyalektik bilgi, varsaym ve duyularla deil, yi ideasyla ilikili olarak ilk nedenleri ve ilkeleri veren tmel bilgidir.55 Bilgi ve duyu algs: Platon'a gre, duyu algs, doru bil giyi veremez; duyu verileriyle duyu nesnesinin alglanmas veya kavranmas yanl verebilir. Bir nesneye gzel, ar veya iyidir diyemeyiz; nk o nesne hep dierlerine gre gzel, ar veya iyidir. Duyular dnyasnn nesneleri hep bir iliki iinde bilinir, alglanr ve kavranr. Onlar hibir zaman kendi balarna gzel, ar ya da iyi deildir. Ne zaman duyular dnyasnn bir nesnesi hakknda bir yargda bulunsak, hata ve yanla deriz; nk onlar iin sylenen her tr yarg bir dieriyle olan farklarndan kaynaklanmaktadr. Platon'un arad kendisi iin iyi, ar ve gzel olandr. Bunlar ise ancak iyilik, gzellik ve arlk form veya idealardr. Platon'un duyu algsnn yanl verdii grne iki argmanla kar kabiliriz: Birinci olarak bir duyusal nesneye gzel dediimizde, onun mutlak veya salt gzel olduunu ileri srmyoruz. kinci olarak, her terim bir baka terim veya nesneyle iliki iinde olmayabilir. rnein, "krmz" dediimizde bu terim veya bu terime karlk gelen nesne bir baka eyle ilikili olarak anlalmaz. Tabi ki Platon bu itirazlarn farkndayd. Platon ikinci itiraz Herakleitos'un tm duyusal nesnelerin deiim veya ak iinde olduu grn ele alarak rtmeye alr. Eer Herakleitos'un kuram doru ise -her ey ak veya olua tabidir hibir duyusal nesne kendine zde olarak alglanamaz veya bilinemez. Bu argman Cratylus ve Timaeus diyaloglarnda ayrntl olarak irdelemitir. Bu dncelerini hi phesiz genlik yllarnda ne srd dealar kuramn eletirdii Parmenides diyalouyla hemen hemen ayn zamanlarda yazlm Theaetetus diyalogunda da ele almtr. Theaetetus diyalogunda Sokrates, Theaetetus adl gen bir matematikiyle "Bilgi nedir?" sorusunu tartr. Theaetetus duyu algsndan gelen birka rnekle "Bilgi nedir?" sorusunu yantlamaya alr. lk olarak , "Bilgi algdr." diye yant verir. Theaetetus'un bu cevab sofistlere zellikle de Protagoras' in "Her eyin ls insandr." grne dayanmaktadr. nsan bilginin ls ve bu l znenin kendisi ise ne srlen bilgi yanllanamaz; nk yalnzca o insana ait alglardan ve deneyimlerden doruluu gelmektedir. Bilgi algdan geliyorsa, alglayann veya kavrayann nemi ortaya kmaktadr.

''" Bkz., daha fazla bilgi iin: Cevizci, Ahmet, "Platon'un Devlet'teki Blnm izgi Analojisi", Ankara niversitesi, Aratrma Dergisi, 1994, s.: 18.

99

BLG 1'KLSEFES

Sokrates byle bir bilgi tanmnn duyusal ve deneysel verilere dayanmas bakmndan olduka deiken ve olu iindeki nesne dnyasna dayanmasn eletirir; nk Herakleitos'a dayanan "Her ey olu iindedir." grn temele alarak bilgi elde etmek olanakszdr. Deiim ve olu iindeki nesneler birbiriyle olan ilikisi ve karlkl durumu erevesinde alglanr ve bilinir. Byle bir bilgi ise evrensel ve tmel olan bilgiyi veremez. Ayrca "Bilgi alglarmzdr." savn ne srmekle, bireyin ken dine has fantezi, hayal ve kuruntularndan gelen iddialarn tespit etmemiz veya dorulamamz olanakszdr. Yine bu tr bilgi tanm Protagoras' in grnlerin tek gereklik olduu savna dayanmaktadr. Bu ise Platon'un varlk kuram grne gre yanltr. Protagoras'a gre her eyin ls insana gre ise mutlak ve salt doru yoktur; bu sav gerei "'bilgi alglarmz" demek yanltr; nk alglarmz mutlak ve salt doru yapmaktayz, fakat bu alglama kimin algs olacaktr? Dier yandan Herakleitos'un "Her ey olu iindedir." savnn doru olduunu kabul edersek, "Bilgilerimiz alglarmzdr." nermesi yine kendi kendisiyle eliecektir; nkii akn veya oluun tek bir algsn elde edemeyiz; alglar devaml deimektedir. Tm bu tartmalar sonucunda Sokrates, Theaetetus'un "Bilgi algdr." tanmn reddeder. Yanl inancn olanakll: Theaetetus diyalogunun bir sonraki blmnde Theaetetus ikinci bir bilgi tanm ne srer: "Bilgi, doru yarg veya inantr." Bu tanm Sokrates kar bir argmanla rtr. Yetersiz deliller olduu hlde birisi onun doru yarg olduunu ileri srmesi mmkndr. Bu gr desteklemek amacyla Sokrates yanl inancn ya da yargnn nasl olanakl olduunu gstermeye alr. Yanl inan bir tr inan mdr? Parmenides bize olmayan hakknda konuamayacamz sylemiti. Var olmayan bir ey hakknda bir yarg ne srmek imknszdr; nk var vardr; yok da yoktur. Eer yanl yarg olanakl ise bu yanl yarg var olan eyin hakknda deil, onun dndaki bir ey hakkndadr. O hlde, yanl yarg olmayan zerine deil, asl konuulacak hakknda deil de, ondan baka bir ey hakkndadr. nanan bir eyi dier bir eyle kartrdn grebiliyorsa, zaten ileri srd yargnn yanl olduunu grecektir. Sokrates'in yanl yargya dier bir kar k da u ekildedir: Birisi yanl duyumlama ve hatrlama yoluyla da yanl yargya veya inanca sahip olabilir, rnein; birisi zihnindeki bir ku algsyla, hayvanat bahesindeki ayn tr kuun algsn bir tutmas sonucu bir yargda bulunmasyla hataya debilir. Alglardan biri zihindeki isel bir hatrlama iken, dieri gerek kuun dsal algsdr. kisi bir deildir.

100

LOZOFLAR VH BLG KURAMI,ARI

Platon, Theaetetus diyalogunun bu ksmnda bir eyin dier bir eyle kartrlmas veya zdeletirilmesiyle ortaya kan yanl algy veya yanl hatrlamay temele alarak yanl inancn olanakl olduunu gstermeye alr. Bu konuyu Sofist adl diyalogunda formlarn birbiriyle olan ilikisini veya farklln gstererek zmeye alr. Temele ald be temel form unlardr: Varlk, hareket, duraanlk, aynlk ve bakalk. Yanl yarg, varln aynl zerine deil de, o varlktan baka olan ii/.erine olan o varla yklemekle ortaya kar. Doru yarg (inan) ve logos (akl): Theaetetus diyalogunun son blmnde Sokrates Theaetetus'un "Bilgi kantlanm (akl veya logos\& desteklenmi) doru yargdr." tanmn ele alarak, tartmaya balar. Menon diyaloguna referansla, bilgi ve logosu bir arada ele alr. Sokrates, Theaetetus'un verdii bu tanma kar olarak "rya" benzetmesini rnek verir. Gerek varlklarn alglanabilir olduunu fakat bilinmeleri iin algnn yetmediini ne srer. Alglama, bilmek iin yeterli deildir; bilmek iin aklla desteklenmi formlar gereklidir. Bylece Sokrates "rya" benzetmesini reddederek, bilginin nermede ortaya ktn savunmaktadr; nk nerme kantla veya aklla desteklenmi bir eyin yargsdr. Byle yarglar da, Formlarn (dealarn) bilgisini iermektedir. Fakat burada ileri srlen akl veya logos nedir ki, inanc bilgi yapmaktadr? Logosun ne olduuna dair Sokrates gr ne srer: Birinci olarak, logos sylemde veya konumada aa kan sz veya kelimedir. Fakat bu tanm yeterli bulmaz. kinci tanmnda logosu bilinen eyin elerini bir araya getiren olarak tanmlar; fakat bir araya getirilen bilginin miktar iin yeterli deildir. nc olarak logos sorulan eyin kendisidir diye tanmlanr. Bu tanm da dngsel olduu iin reddeden Sokrates, bilginin ne olduunu tanmlayamadan diyalogu sona erdirir. Theaetetus diyalogunda Platon bilgi konusunda yeterli bir aklama yapamaz. Yapt Theaetetus'un tanmlarn rtmekten teye geemez; kendisi tartmay bir sonuca balamadan sona erdirir. Platon hem Theaetetus hem de dier diyaloglarnda sradan bir bilgiyi incelemez. O, bilgiden, duyu algsn anlamaz; fakat alglar da tamamen reddetmez; nk alglar Menon'da syledii gibi hatrlamamz salar. Bilgi, akl bilgisidir. Alglarmz, aklda daha nce var olanlar anmsamamz salar. Bilgi kuram, rasyoneldir; nk gerek, deimez ve tmel olan dealarn bilgisi ancak akl yoluyla bilinir. Filozofun grevi, diyalektik, mantk teknikleri ve snflama ile dealarn bilgisini incelemek ve aratrmaktr. Platon iin bilgi her zaman tmel, evrensel, deimez olan gerein (dealarn) bilgisidir.

101

FLOZOFLAR VF BLG KURAMLARI Okuma Paralar

Maara Benzetmesi56
- imdi, dedim, insan denen yarat eitimle aydnlanm ve aydnlanmam olarak dn. Bunu yle bir benzetmeyle anlataym: Yeraltnda maarams bir yer, iinde insanlar. nce boydan boya a alan bir giri... insanlar ocukluklarndan beri ayaklarndan, boyunlarndan zincire vurulmu, bu maarada yayorlar. Ne kmldanabiliyorlar, ne de burunlarnn ucundan baka bir yeri grebiliyorlar. yle sk skya balanmlar ki, kafalarn bile oynatamyorlar. Yksek bir yerde yaklm bir ate parldyor arkalarnda. Mahpuslarla ate arasnda dimdik bir yol var. Bu yol boyunca alak bir duvar, hani u kukla oynatanlarn seyircilerle kendi arasna koyduklar ve stnde marifetlerini gsterdikleri blme var ya, onun gibi bir duvar. Byle bir yeri getiriyor musun gznn nne? - Getiriyorum. - Bu alak duvar arkasnda insanlar dn. Ellerinde trl trl aralar, talar, tahtadan yaplm, insana, hayvana ve daha baka eylere benzer kuklalar tayorlar. Bu tadklar eyler, blmenin stnde grlyor. Gelip geen insanlarn kimi konuuyor, kimi susuyor. - Garip bir sahne dorusu ve garip mahpuslar! - Ama tpk bizler gibi. Bu durumdaki insanlar kendilerini ve yanndakileri nasl grrler? Ancak arkalarndaki atein aydnlyla maarada karlarna vuran glgeleri grrler, deil mi? - mrleri boyunca balarm oynatamadklarna gre, baka trl olamaz. - Blmenin stnden gelip geen btn nesneleri de yle grrler. - phesiz. - imdi bu adamlar aralarnda konuacak olursa, glgelere verdikleri adlarla gerek nesneleri anlattklarn sanrlar, deil mi? - yle ya.

',8 Platon, Devlet, s.: 199-200. Platon Devlet adl eserinin Yedinci Kitabnda maara benzetmesiyle hem bilgi anlayn, hem eitim anlayn, hem diyalektik yntemini, hem de varlk kuramn aklamak istiyor. Bu benzetmeyi saydmz alardan ele alabiliriz. Varlk kuram asndan ele aldmzda, maarann ii, grnler (fenomenler) dnyasna tekabl ederken, yukars; yani aydnln ve gnein olduu yer, idealar dnyasna karlk gelmektedir.

102

LOZOFLAR VH BLG KURAMI,ARI

- Bu zindann iinde bir de yank dn. Geenlerden biri her konutuka mahpuslar bu sesi karlarndaki glgenin sesi sanmazlar m? - Sanrlar tabi. - Bu adamlarn gznde gerek, yapma nesnelerin glgelerinden baka bir ey olamaz ster istemez, deil mi? - ster istemez. - imdi dn: Bu adamlarn zincirlerini zer, bilgisizliklerine son verirsen, her eyi olduu gibi grrlerse, ne yaparlar? Mahpuslard an birini kurtaralm; zorla aya kaldralm; ban evirelim, yrtelim onu; gzlerini a kaldrsn. Btn bu hareketler ona ac verecek. Glgelerim grd nesnelere gz kamaarak bakacak. Ona Jemn grdn eyler sadece bo glgelerdi, imdiyse geree daha yaknsn, gerek nesnelere daha evriksin, daha doru gryorsun, dersek; nnden geen her eyi birer birer ona gsterir, bunlarn ne olduunu sorarsak ne der? ara kalmaz m? Demin grd eyler, ona imdikilerinden daha gerek gibi gelmez mi? - Daha gerek gelir. - Ya onu aydnln ta kendisine bakmaya zorlarsak? Gzlerine ar girmez mi? Boyuna ban bakabildii eylere evirmez mi? Kendi grd eyleri, sizin gsterdiklerinizden daha ak, daha seik bulmaz m? - yle sanrm. - Onu zorla alp gtrsek, dik ve sarp yokutan karp, darya, gn na srklesek, cam yanmaz, kar koymaz m bize? Gn nda gzleri kamap bizim imdi gerek dediimiz nesnelerin hibirini gremeyecek hle gelmez mi? - lkin bir ey gremez her hlde. - Yukar dnyay grmek isterse, buna almas gerekir.

Rahata grebildii ilk eyler glgeler olacak. Sonra, insanlarn ve nesnelerin sudaki yanslar, sonra da kendileri. Daha sonra da gzlerini yukar kaldrp, gneten nce yldzlar, ay, gkyzn seyredecek.
- Her hlde. - En sonunda da gnei; ama artk sularda ya da baka eylerdeki yanslaryla deil, olduu yerde, olduu gibi. - yle olsa gerek. - te ancak o zaman anlayabilir ki, mevsimleri, yllar yapan gnetir. Btn grnen dnyay gne dzenler. Maarada onun ve arkadalarnn grdkleri her eyin asl kayna gnetir.

Anmsama Kuram"

103

Menon - Peki ama, Sokrates, ne olduunu hi bilmediin bir B.C FELSEFES nesneyi nasl aratrabilirsin? Hi bilinmeyen bir eyi aratrmak iin, onu ne ekilde tasarlayacaksn? Diyelim ki, bahtn oldu da iyi bir nokta buldun, bu noktann o nesneye ait olduunu nereden anlayacaksn? Sokrates - Ne demek istediini anlyorum, Menon. Mantk oyuncularnn o tannm szn ortaya atyorsun. O sze gre insan iin ne bildii ey zerinde; aratrmada bulunmak mmkndr, ne de bilmedii ey zerinde, bilinen ey zerinde aratrma lzumsuzdur; nk zaten bilinir. Bilinmeyen eye gelince, ne aratrlaca bi linmedii iin aratrma olmaz. Menon - Nasl, Sokrates, doru bir sz deil mi bu? Sokrates - Bence deil. Menon - Nesi yanl?

Platon, Diyaloglar 1 ve II, Remzi Kitabevi, stanbul 1993.

s.: 162r!63.

104

Sokrates - Evet.. Tanrsal ilerde bilge olan erkek ve kadnlardan iitim BLG FILSKFKS ki... Menon - Ne iittin, Sokrates? Sokrates - Doru, gzel eyler... Menon - Bunlar kimlerdi? Syledikleri eyler neydi? Sokrates - Bunlar grdkleri ilerin sebeplerini aratrmaya alan rahipler, rahibelerdi. Bunlardan baka Pindaros'u ve onun gibi gerekten tanrsal airleri de syleyebilirim. Bunlar, insann ruhu lmez, bazen hayattan uzaklar (ki buna lm diyoruz), bazen yeniden hayata dner; ama hibir vakit yok olmaz; bunun iin insann hayat sonuna kadar dine uygun olmaldr, diyorlar. ... Bylece, birok kere yeniden doan lmez ruh, yeryznde ve Hades'te her eyi grm olduundan, renmedii hibir ey kalmaz. O hlde onun, erdemle baka eyler zerinde nceden edindii bilgilerin anlarn saklam olmas aracak bir ey deildir. Tabiatn her yan birbirine bal olduu iin, ruh da her eyi renmi olduundan, bir tek eyi hatrlamakla (insanlarn renme dedikleri budur) insan, btn teki eyleri bulur. nk aratrma ve renme, belirsiz hatrlaytan baka bir ey deildir. O hlde mantk oyuncularnn o szne inanma - mal, bu gibi szler bizi tembelletirr; bunlar tabanszlarn houna gider. Benim szmse, almaya, aratrmaya gtrr. Bunun iin ben, gerekliine inandm erdemi seninle aratrmaya karar verdim. Menon - Peki Sokrates, senin dediin gibi olsun. Yalnz bizim renmediimizi, renme dediimiz eyin bir hatrlay olduunu syledin. Bu nasl oluyor, bunu retebilir misin? Sokrates - Senin ne kadar kurnaz olduunu bo yere sylememitim. te imdi de renme yoktur, yalnz belirsiz hatrlaylar vardr diyen bana ders verdirmek istiyorsun. Anlalan, niyetin beni kendimle elimeye d rmek. Menon - Zeus hakk iin byle bir niyetim yok, Sokrates! Beni byle konuturan sadece alkanlk. Ama sylediinin doru olduunu bana aka gsterebilirsen, bunu benden esirgeme. Sokrates - Bu kolay bir i deil. Ama dostluumuzun hatr iin elimden geldii kadar alacam. Yanndaki hizmetilerden birini ar da istediin eyi onun ze rinde sana gstereyim.57

Sokrates okuma-yazma bilmeyen bir kleye bir geometri problemi zdrerek, Menon'a belirsiz hatrlay; yani anmsama kuramn kantlyor. Daha fazla bilgi iin Menon diyalouun 82 b'siden 86 b'ye kadar okuyunuz.

105

BLG FFLSFFFS

Bilgi Dereceleri58
- Dediim gibi, iki ey dn imdi: Bunlardan biri kavranan dnyann banda olsun; teki, grlen dnyann banda. Gn demiyorum; nk o zaman gne kelimesinin kaynaklan zerindeki bilgimi ortaya dkmek istediimi sanrsn. Bu iki eidi, grlen ve kavranan iki dnyay iyice anlyorsun deil mi? - Evet. - imdi iki ayr uzunlukta, ortasndan kesilmi bir izgi dn. Bu iki paradan biri grlen dnya, teki de kavranan dnya olsun. Paralardan her birini ayn orantyla yeniden ikiye bl. Nesnelerin aydnlk ve karanlk derecelerine gre grlen dnyada bir para elde edeceksin: Yanslar paras. Yans dediim ey, nce glgeler, sonra suda ya da parlak dzeylerde grlen ekiller ve onlara benzer btn daha baka grntlerdir, anlyor musun? - Evet, anlyorum. - imdi bir tarafna yans dediim izginin br yann al. Orada canl varlklar, bitkiler ve insann yapt btn nesneler bulunsun. - Evet, - una da bir diyecein var m? Grnen dnya sahte ve gerek diye ikiye ayrlr. Bir eyin yanss, kopyas, on dan ne kadar ayrysa, sanyla bilgi de birbirinden o kadar ayrdr, deil mi? - Evet. - imdi kavranan dnyann izgisini nasl keseceiz, onu dn. - Nasl? - yle: Bldmz izginin ilk parasnda ruh, deminki paraya asllarn koyduumuz nesneleri birer yans olarak ele ald iin, aratrmalarna varsaymlardan gitmek zorunda kalr; ilkeye deil, sonuca gtren bir yola girer, ikinci parada ruh, yanslara ba vurmadan varsa ymdan ilkeye gre, aratrmalarn yalnz kavramlarla yapar. - Bu dediini iyi anlayamadm. - Peki, batan alalm. Belki yle daha iyi anlarsn: Bilirsin ki, geometri, aritmetik ve onlara benzer bilimlerle uraanlar tek ift diye,

" I'laton, Devlet, Remzi Kitabevi, stanbul 1993, s.: 186 -198.

106

LOZOFLAR VH BLG KURAMI,ARI

gen, drtgen diye, eit a diye birok eyleri varsayarlar. Bunlar bilinen eyler gibi ele alrlar. Bunlardan ne kendilerine, ne de bakalarna hesap vermeyi gerekli bulmazlar artk. Sonra, bu varsaymlardan kalkp basamak basamak ykselir, bir sonutan tekine geerek, nceden kafalarna koyduklarn ispat ederler. - Evet, biliyorum. - unu da bilirsin ki, bu adamlar grnen eyleri ele alp bunlar zerinde fikir yrtrken asl dndkleri bu ekiller deil, bunlarn benzedii baka ekillerdir. Asl dndkleri soyut drtgen, soyut kegendir, kendi izdikleri kegenler deil. Kendi izdikleri ekilleri birer yans olarak kullanr, yalnz dncenin grebildii stn ekillere varrlar. - Doru. - te kavramlar blm derken bunlar anlyordum. Dnce bunlar ararken, ilkeye gitmeden varsaymlar kullanmak zorundadr; nk, varsaymlarn stne yk- selenez. br blmdeki glgeleri douran nesneleri birer yans olarak ele alr. Bunlar glgelerden daha kl, daha deerli sayarlar. - Anlyorum. Geometride ve ona benzer bilimlerde yaplan sylemek istiyorsun. - imdi kavramlar izgisinin ikinci blmne gelelim. Burada akln kendiliinden diyalektik gcyle kavrad eyler vardr. Burada akl, varsaymlar birer ilke diye deil, sadece varsaym olarak, birer basamak, dayanak olarak alr. Btn varsaymlarn stndeki btnn ilkesine ykselir. Bu ilkeye ykselince, ondan kan btn sonulara dayanarak varaca son yere varr. Bu arada grlen, duyulan hibir eye ba vurma z. Kavramdan kavrama geerek, sonunda gene bir kavrama varr. - Anlyorum, ama pek o kadar da deil. nk bu szn ettiin aratrma pek kolay bir i olmasa gerek. Bana yle geliyor ki, senin ortaya koymak istediin u: Diyalektik yoluyla ulalan varlk ve kavram bilgisi, varsaymlara dayanan bilimler yoluyla elde edilen bilgiden daha aktr. phesiz bilim konularn inceleyenler, duyumlarn deil, dncelerini kullanmak zorundadrlar. Ama onlar ilkeye kmadan varsaymlara dayanarak inceledikleri iin, sence ancak bu ilkeyle anlalabilecek olan bu nesneleri anlayamazlar. Anladma gre sen, geometri ve ona benzer bilimlere kavrama deil, karma

107

bilgi diyorsun. nk karma bilgi, sanyla kavrama bilgi BLG FFLSFFFS arasnda ortalama bir yerdedir. - ok iyi anlamsn. imdi bizim izgi zerinde yaptmz drt blme, drt trl dn yolunu uygula. En yksek blme "kavray" diyelim. kincisine "kar", ncsne "inan", drdncsne de "san". Sonra bunlar aydnlk derecesine gre sralayalm. Bunu yaparken de bir eyin geree ne kadar yakn olursa o kadar aydnlk olduunu unutmayalm.

4) Aristoteles (M.. 384-322) Sofistlerin kukucu tutumundan etkilenen Aristoteles, Platon'un Theaetetus diyalogunda yant veremedii nerme tr bilgi konusunu ele alp aklamaya alt. almalarn iki

108

konu zerinde younlatrd: Bilim kuram ve akl kuram iinde bilgi kuramn aratrd. Bilgi tmeldir: Platon gibi, Aristoteles de tekilin bilgisini deil de, tmelin bilgisini aratrd; nk bilgi ancak tmelin bilgisidir. Tekillerin bilgisini biliyoruz derken, tmellerin rneklemesi olarak onlar biliyoruz demektir. Tikeller, tmellerin kendisini gsterdii yerdir. Aristoteles'e gre, tmeller veya evrenseller tikelde veya tekilde bilinir. Bu gryle Platonculuktan ayrlan Aristoteles, tmellerin tekil veya tikel iinde ya da varlkta var olduunu da kabul etmektedir. Platon'un dealar ve grnler dnya ayrmn reddeder; nk madde ve form bir arada olduu srece cisim var olur. Drt
72

BLG l'HLSBFES

neden ilkesiyle varl aklayan Aristoteles, Platon'un formlarnn kendi bana bir varla sahip olmadklarn ileri srer. Formlar ancak ekilsiz maddeye ekil verdikleri srece bir cisimde var olurlar. Bir Formlar veya dealar dnyas zihinden bamsz olarak yoktur. (Aristoteles'e gre, Tanr ve insan akl var olmann 4 neden ilkesine bal deildir; nk Tanr mad- desiz bir mutlak Form olarak vardr. Akl da maddesiz bir varlktr. kisinin dnda her tr varlk drt neden ilkesine tabi olarak vardrlar.) Bilgi, tmelin bilgisi olarak insan ruhunun veya aklnn eylerin form bilgisidir. O hlde, bilgi akln eylerden elde ettii tmel formlarn bilgisidir. Bilgi aralar: (1) Duyular: Duyu alglar, duyu organlar tarafndan alglanr. Bu yetimizle duyu nesnelerinin formlar, maddesinden ayrlarak alglanr. Aristoteles'e gre, duyu organlar potansiyel olarak sahip olduklar duyular etkin hle geti rirler. Her bir duyu organmz kendine has duyu nesnesine sahiptir. Elimizi scak bir cisme dedirirsek, elimiz scaktan yanar. Scaklk nerededir? Gzmz renkleri grr. Renkler nerededir? Gzmz renklere potansiyel olarak sahiptir ve ne zaman bir renkli cisim grrse, potansiyel olarak var olan renkler,
73

edimsel hle gelir. Aristoteles'e gre be duyumuza karlk be tane de potansiyel gcmz vardr. Bu duyulardan baka bir de saduyu vardr ki bunun duyu organ belli deildir. Be duyu organn da kullanarak ekil ve hacim gibi alglama yaparz. Aristoteles, duyularla yaplan alglardan elde edilen yarglarn aktif hle gelmeleri nedeniyle yanl veya doru olabildiklerini ileri srmektedir. Potansiyel hldeki duyu organlar bir yarg oluturmadklar iin yanla yol amazlar. Edilgin izlenimler ve etkin yarg konusunu Aristoteles, hayal etmede, anmsamada ve anlkta da mevcut olduunu sylemek tedir. Duyu organlarnn duyu algs gerekletirmesiyle elde edilen alglar, (2) hayal gc (imgeleme) ile imgeler hline dnr. mgeler kendi balarna tam olarak var olamazlar; ancak baz yarg formlaryla birlikte vardrlar. (3)
109

BLG 1'KLSEFES

Anmsama gc, imgelere dayanmann yan sra gemii hatrlamak zorundadr.59 Aristoteles'e gre, (4) anlk (intellekt) nce zihinsel formu kavrar. Bu forma karlk bir kavram gelir. kinci olarak anlk yargda kavramlar bir araya getirir. te yanl burada ortaya kar. nk daha yksek deere sahip olan anlk, daha alttakilere dayanarak yarg ilevinde bulunur. Anln ilevi kendi kendine deil, ancak duyu alglar, imgelere ve bellee dayanarak olur. Bu nedenle Aristoteles'e gre, ruh imgesiz dnemez. Bu anlay Orta a'da Aziz Thomas Aquinas daha da gelitirerek, anln nasl bir ileve sahip olduunu aklar. Aristoteles bu konuyu fazla irdelemem itir. Aristoteles ayrca edilgin ve etkin anlk 60 ayrmndan bahseder. Etkin anlk hibir potansiyel ierie sahip olmadan her zaman edimseli ieren anlktr. Bilgi nedir? Eer bilgi tmelin veya evrenselin bilgisi ise Aristoteles'e gre byle bir bilgiyi bilmek iin cins, tr ve ayrm bilmek zorunludur. Aristoteles iin bilgi, bilimsel bilgidir. Byle bir bilgi de dzen iinde gerekleir. Bilgi dzeyinden daha az olan duyu algs, Platon'un logos' una benzer bir dzen ile bilgi hline gelir Byle bir bilgi, cinsi, tr ve bu formlarn arasndaki temel fark gsteren ayrmn ortaya konulmasyla mmkndr. O hlde, Aristoteles'e gre, bilmek bir eyi tanmlamaktr. Tanm nedir? Bilgi ve Tanm: Cins, tr ve ayrm snflamas ve bilgi arasndaki iliki, bilgi ve tanm arasndaki ilikiye dayanr. Aristoteles ad ve gerek tanmn ne olduunu belirleyerek konuyu yantlamaya alr. Ad tanmlar, terimlerin bilgisini veren tanmlardr. Gerek tanm ise bir eyin znn bilgisini veren tanmdr. Temel fark bir eyin zn vermek, o eyin nedenini aklamaktr. Aristoteles'e gre bir eyin nedenini aklamak, o eyi gerek anlamda bilmek demektir. Bir eyin nedenini vermek, ilk ilkeye dayanarak o eyin zn kantlamaktr. Byle bir kantlama da bilimsel bilgidir. "Kantlama, nedeni ispat eden
77

veya olgunun niin byle olduunu aklayan bir kyastr." ilk ilkelerin kendileri yalnzca sezgi formuyla bilinir. Aristoteles'e gre de, bilgi deimez olann tmel bilgisidir. Byle bir bilgi, eylerin zn veren nedenlerin bilgisidir. Drt nedeni bilmek yoluyla gerek bilgiye varlr. Birinci olarak, o eyi var klan madd nedeni bilmek gerekir. kinci olarak, o eyin formunu; yani o eyi o ey yapan zn bilmek gerekir; fakat ilk ikisi bilginin tamamn veremez.

A.g.e., s.: 157. '"A.g.e., s.: 174.

110

LOZOFLAR VH BLG KURAMI,ARI

nc olarak, o eyi yapan etkin (fail) nedeni bilmek gerekir. Son olarak da, o eyin niin yapldn gsteren ereksel nedeni bilmek gerekir. Drt nedeni bilmekle o eyi snflam; yani cinsini belirlemi oluruz. Artk cinsi belirlenmi olan varln yakn tr ile olan ayrmn gstererek onun ne olduunu tanmlayabiliriz, rnein; "nsan nedir?" sorusunu bilmek iin insan denilen varln drt nedenini aklayarak insan bir cins olarak belirlemek ve daha sonra da yakn tr olan hayvandan trsel ayrmn gstermek gerekir. "nsan akll hayvandr." insann tanmdr ve bu tanm da bize insann bilgisini vermektedir. Aristoteles, retmeni Platon gibi, tmelin deimez bilgisini aramaktadr; fakat Platon'dan farkl olarak bir dealar dnyasnn bilgisini gerek bilgi olarak kabul etmeyip, bu dnyada u diye gsterebileceimiz eylerin drt neden ilkesine dayanarak ne olduklarn tanmlamaya alr. Cins, tr ve ayrm terimlerinden yararlanarak mantk temelli bir bilgi kuram ne srmtr. Her ne kadar mantk terimlerini kullansa da drt neden ilkesiyle balamas nedeniyle ontolojik yan da unutmamtr. Onun iin bilgi, doru, deimez, tmel ve zorunlu olmaldr. Byle olmayan bilgiler bizi elikiye drr. Doru bilgi ise bilginin nesnesine uygunluuyla olanakldr. Bir bilgi bir varln bir durumunu evetliyorsa doru, deilliyorsa yanltr. Uygunluk doruluk kuram, doru bilginin kriteridir. Aristoteles bilginin olanakl olup olmad zerine aklama yapma gerei pek duymaz; nk akl, bilgi edinme iin yeterli gce ve yetiye sahiptir. Aristoteles'in bilim kuramna bakarak bilimsel bilginin zelliklerini aklamak mmkndr. Ona gre, bilimsel bilgi apodikdit, yani olduundan baka trl olmayan kesin, deimez ve zorunlu bilgidir. Bilimsel bilgi, tanmlad nesneyi veya varl ilintisel deil de, zsel olarak tanmlar. Bir eyin ne olmas gerektii biimde zorunlu bir bant iinde yapar. Bilimsel bilgi ve kantlama, zorunlu, ezel-ebed ve tmel ilikilerle ilgilidir. Bilimsel bilgi, matematikte olduu gibi, kesin ve zorunlu olarak doru olan bilgiler kmesidir. Byle bilgiler, olgularn niin yle olduklarn aklar. Bu bilgilerin doru olduklar kantlanabilir. Kantlamay matematik ve mant temele alarak dnd iin deney ve gzleme dayal bir kantlamadan ok, kantlamann aklsal olmas gerektiini kabul etmitir. Tmden gelimsel akl yrtmenin en kesin ve zorunlu biimi olarak basit kyaslar olduunu ne srerek, olgular aras ilikileri kyas yntemiyle kantlamaya almtr. Tikel bir olgunun genel bir bilgiden nasl karlabileceini kyas tr akl yrtmelerle gstermitir. Bylece bilginin kesinliinin, zorunluluunun ve bilimselliinin tmden gelimsel bir yapya sahip kyaslarda bulunduunu kabul etmitir. nk kyaslarda ncllerden zorunlu sonular

111

BLG 1'KLSEFES

kmaktadr. Eer ncller doru, ilk ve kantlanamaz nermeler ise, sonu bunlardan zorunlu olarak doru kar. Bilgi son zmlemede ruhun ya da akln tikel varlklardan soyutlama yoluyla elde ettii tmel formlardr. Aristoteles'te ruh, beden ayr bir yaama sahip lmsz bir tz deildir. Bu nedenle ruh, bedende ve kendisinde bulunan yetilerden yararlanarak tikel varlklardan soyutlad tmel bilgiyi bilir. Bylece Aristoteles aklc bir bilgi anlayna sahiptir.

Okuma Paras

Her eyin Doru Olduu veya Het eyin Yanl Olduu Grnn ncelenmesi18
Bu belirlemelerden aka anlalmaldr ki baz insanlarn eyler hakknda ileri srdkleri grler, yani hibir eyin ne doru olduu (nk onlara gre her nermenin durumunun, karenin kegeninin, kenar ile llebilir olduu nermesine benzer olmasna engel olan bir ey yoktur), ne de her eyin doru olduu grleri, gerek ayr balarna, gerekse birlikte doru deildir. Bu grler pratikte Herakleitos'un gryle ayn kapya karlar. nk her eyin hem doru, hem de yank olduunu sylemek, ayn zamanda bu iki nermenin her birini ayr ayr ileri srmek demektir. Dolaysyla teker teker imknsz olduklarna gre, onlarn birlikte imknsz olmalar zorunludur. Bir baka yandan, phesiz ayn zamanda doru olamayan eliik nermeler vardr. te yandan hepsinin yanl olmas mmkn olmayan eliik nermeler vardr.... Gerekten de her eyin doru olduunu syleyen bir insan, bu kendi iddiasna kar olan iddiann da doru olduunu sylemek zorundadr. (nk ona kar kan, bu nermenin doru olmadn sylemektir.) Her eyin yanl olduunu syleyen de ayn zamanda da kendi sylediinin de yanl olduunu sylemek durumundadr.

Sahte Yanl61
"Sahte yanl" ilkin (1) bir ey olarak yanl olan anlamna gelir. Bu durumda da o ya fiilen olarak bileik olmayandr, ya da birletirilmesi imknsz olandr; yani o ya "karenin kegeninin, kenar ile llebilir olmas"dr, veya "senin oturuyor olman"dr. Bu eylerden birincisi daima

" Aristoteles, A.g.e., V. Kitap 1024 bl8 ss.: 286-287.

112

LOZOFLAR VH BLG KURAMI,ARI

yanltr; dieri bazen yanltr. Onlar bu iki anlamda var-deildirler. -"Sahte yanl" bir de gerekten var olan, ancak doalar olduun dan farkl grnmek olan eylerde (rnein; derinlik duygusu veren bir resim) dpedz var olmayan eyler (rnein dler) hakknda da kullanlr. Evet, bunlarn bir gereklii vardr; ancak onlar bizde grntlerini uyandrdklar eyler deildirler. O hlde, bu anlamda eyleri "sahte yanl" diye adlandrmamzn nedeni ya onlarn var olmamalardr, ya da uyandrdklar grntnn var-olmayan bir eyin grnts olmasdr. (2) Yanl bir "beyan", yanl olmak bakmndan, varolmayan bir eyi ifade eden bir beyandr. Bundan dolay kendisi hakknda doru olduu bir nesneden baka bir ey hakknda ifade edilen her beyan yanltr. rnein; dairenin beyan, gen hakknda her zaman yanltr. Bir anlamda, her eyin ancak tek bir beyan, yani mahiyetinin beyan vardr. Bir baka anlamda ise, eyin kendisi ile bir nitelikle birlikte bulunan eyin (rnein; Sokrates'le mzisyen Sokrates'in) bir bakma ayn ey olmamalarndan dolay, onun birok beyan vardr. Ancak yanl bir beyan, dar anlamda hibir eyin beyan deildir. -Bu sylediklerimiz bir yklemin ancak tek bir zne hakknda tasdik edilmesinden dolay, bir varla ancak kendi beyannn yklenebileceini dnen Antisthenes'in retisinin niteliini gstermektedir. Antisthenes bundan, elikinin mevcut olmad ve hemen hemen hibir eyin yanl olmad sonucunu karmaktayd. Oysa gerekte her ey yalnz kendi beyan deil, bir baka eyin beyan ile de aklamak mmkndr. Hi phesiz o zaman bu aklama tamamen yanl olabilir, rnein; ikinin a klanmasndan yararlanarak sekizin bir ift say olduu sylenebilir. (3) O hlde "ahta yank" kelimesinin eitli anlamlan bunlardr. Ancak onun bir baka anlam daha vardr: Nasl ki yanl bir grnt uyandran eylerin yank olduunu sylyorsak ayn ekilde bu tr beyanlar baka herhangi bir nedenle deil, srf yanl olduklarndan tr seven ve tercih eden veya onlar baka insanlarn zihinlerinde uyandran insan da "yanl yalanc" bir insandr. Bylece ayn insann hem doruyu syleyen, hem de yalanc olduunu ileri sren Hippias'taki kantn ne kadar aldatc olduu grlmektedir....

Doru ve Yanl62
... O zaman doru ve yanl nedir? Doru, kavranan eyi kavrama ve beyan etme (nk tasdik ve beyan ayn eyler deildirler), bilgisizlik ise kavramamadr. nk bir eyin doas zerine -ilineksel bir anlamda olmak dnda- yanllk mmkn deildir. .. O hlde bir z olan ve bir fiil var olan her eyle ilgili olarak yanl mmkn deildir, yalnzca onlarn ya bilgisi vardr veya yoktur. Ancak onlarla ilgili olarak onlarn
62

Aristoteles, A.g.e., IX. Kitap 1051 a 25 s.: 417-418.

113

BLG 1'KLSEFES

ne olduklarn, yani filanca tr bir doaya sahip olup olmadklarm aratrmak gerekir. Doru olarak gz nne alnan Varlk'la, yanl olarak gz nne alnan var-olmamaya gelince, bir durumda, zne ile yklem gerekten bileik olduunda doru, bileik olmadklarnda ise yanl sz konusudur. Bir baka durumda ise eer nesne varsa, belli bir tarzda vardr ve eer bir tarzda var deilse kesinlikle var deildir. Doru da bu varlklar bilmektir. Bu durumda onlarla ilgili olarak ne yank, ne doru sz konusudur. Sadece bilgisizlik vardr. Ancak, bu krle benzer olan bir bilgisizlik deildir: nk burada krlk, dnme yetisinin tam bir yokluu anlamna gelecektir.

4) Epikros (M.. 341-271) Helenistik felsefeyi temsil eden Epikros, dneminin dier filozoflar gibi Sokrates'in ahlk retisi zerine younlamtr. Kendisi atomcu evren anlayn kabul eden deneyci bir filozoftur. Epikros'a gre tm bilgimiz, ruhumuzun bizim dmzda var olan atomlarla ilikisi sonucu elde edilmitir. Her ne kadar ona gre, atomlar duyumlar kullanmadan ruhumuza dorudan etki etse de, bilgilerimizin ounluu duyularla oluur. Atomlar, duyu organlarna etki ederek duyu verilerini meydana getirirler. Duyu organlar, kaba uyarlar biimindeki grnlerin temsillerini ruha iletirler. Duyumlarn yinelenmesiyle genel bir kavram veya idea olutuu zaman duyu deneyimleri genel anlamda ortaya kar. Epikros'a gre, tm duyumlar dorudur ve onlar hemen hemen tm yarglarmzn tek kaynadr; nk baka bir kaynak yoktur. Epikros, Platon ve Aristoteles'in bilgi kuramlarnn temelinde olan metafiziksel ve mantksal ilke ve kavramlardan vazgeerek tmel ve tikel varlklar farkl tanmlar. Tmeller tikel lerden farkl bir gereklie sahip deildir, diyerek Platon'a kar kt gibi, Aristoteles'in cins -tr snflamasna ve madde-form analizine de kar kar. Kavramsal ve dilsel analizler yerine, doru bilginin ancak bize ak ve dorudan verilen duyu verileriyle kavranabileceini ne srer. nsan bilgisinin temelinde olan tm duyumlarn kayna, insandan bamsz olan nesnelerdir, yani atomlardr. Nesnelerin suretleri bedene girer ve alglanr. Bu nedenle, duyumlar her zaman dorudur. Buna karn yanl, nermede veya yargda ortaya kar. Epikros, bilginin doruluunu salayan dier ltlerin de, kavram ve duygular olduunu syler. Kavram, bir eye karlk gelen ak bir tasarmdr. Tasarm ise ak ve seik hatrlanan bir anmsamaya dayanr. rnein; "masa" szcn duyduumuzda, masa ile ilgili genel bir imge anmsarz. Duyular ve kavramlarmzn yan sra duygularmzda davran ve bilgilerimiz iin bir lttr. Epikros'a gre, ac duygusu nelerden

114

LOZOFLAR VH BLG KURAMI,ARI

kap uzak durmamz salarken, haz duygusu nelere ynelmemiz gerektiini gsterir. Epikros, tmellerin tikelde var olduunu savunan nominalizmi temele almasyla; duyu, kavram ve duygulan bilgiyi belirleyen ltler olarak kabul etmesiyle kat bir empirik bilgi kuram ileri srmtr. Bylece o, deneyci bilgi kuramlarnn ilk ncs olarak duyularn dnda hibir eyin bulunmadn sylemitir.

c. Septikler
Sofistlerin salam, kesin ve doru bilgide nesnellii ortadan kaldrmalar ve bilgiyi insann znel duyu ve alglarna indirge melerini kendilerine rnek alan Pyrrhon (Piron, M.. 365-275) ve takipileri kukuculuu bir felsef akm hline getiren septik dnrlerdir. Sistemli bir felsefe akm olarak kukuculuk, felsefe tarihi, iindeki yerine Pyrrhon'la kavumutur. Bu akmn en nemli dier temsilcileri Timon (M.. 325-235), Arkesilaos (M.. 316-240), Karneades (M.. 219120), Aenesidemos (M.S. I. yy) ve Sextus Empiricus'tur (M.S. III. yy)Bilginin olana konusunda dogmatik gre kar kan septikler, bilginin olanaksz olduunu eitli argmanlarla savunmulardr. Bu gr savunanlar izlenimler ve fantezilerden teye geip bilgiye temel olacak hibir eyin olmadn savunurlar. Grnlerin verdii ierikte kalp, gereklik hakknda gizli bir hakikat veya doruluun olmadn bu yzden de doruluu aramaya gerek kalmadn kabul ederler. Pyrrhon'a gre, genel olarak bilgi olanakl deildir; nk varlklarn kendilerini biz hibir zaman bilemeyiz; ancak bize grndkleri ekilleriyle onlar bilebiliriz. Varlklarn asl gereklii ve bilgisi insan iin bilinemez bir konudur. Bildiimiz eyler duyumlarn bize verdikleridir. Duyumlar ise znel olup kiiden kiiye deimektedir. znel bilginin tesindeki nesnel bilgi insan iin kapaldr. Bu nedenle insan bilme arzusundan vazgemelidir ve bir ey hakknda yargda bulunmamaldr. znel duyumlar doruluk lt olamayacana gre, doru yarg da sz konusu deildir. Yargda bulunmak yerine, yargy askya yani paranteze almak gerekir. Yargy paranteze almak, insan gereksiz korku ve kayglarndan uzaklatrarak ruhsal arnmaya yol aar. Timon, hocas Pyrrhon'u takip ederek, septisizmi cmleyle zetler: . Nesnelerin gerek yaps ve doas nedir? Kavrayanlayz. 2. Nesnelerin karsnda durumumuz ne olmaldr? Yargdan kanmak olmaldr. 3. Nesnelerin karsnda doru bir durutan ne kazanrz? Sarslmazlk yani en yksek mutluluk.

115

Timon'un septik bilgi retisi, dogmatik bilgi retilerinin yeterince temellenemeyecei grne dayanr. nk ona gre, nesnelerin, objektif, kesin, genel-geer ve deimez bilgileri elde edilemez. Onlarn bize nasl grndklerini biliyoruz; fakat duyu ve alglarmzn dnda veya tesinde onlarn gerekte nasl olduklarn bilmiyoruz. Bu nedenle, Timon'a gre, birey hayatta mutlu olmak istiyorsa nesneler; yani varlklar hakknda yargda bulunmamas gerekir. Yarg vermekten kanarak, yarglarmz askya alarak, doal olan; yani doa yasalarn izlemeliyiz. Doal olan insan hayatta mutlu klar ve ruhsal arnmay salar. nceleri dogmatizme kar sistematik bir argman gelitiremeyen kukucular, M.. 1. yzylda Aenesindemos'un 8 ya da 10 admdan oluan akl yrtmeleriyle bilginin imknsz olduunu gsterdiler. Yanlsama ve yanln olanakl olduunu ileri srerek, bir ey hakknda bilgi elde etmenin gereksizliini vurguladlar; nk alglar her zaman bir eyle ilikili olarak ya dier nesnelere ya da kavrayana gre kavranmaktadr. M.S 1. yzylda Agrippa adl dier bir kukucu dnr, kukuculuu sistemli bir hle getirerek u ekilde formle etti: Daha nceki argmanlar dorultusunda bir ey hibir zaman kendi gerekliinde bilinemez; ancak hep bakalaryla olan ilikisi iinde bilinir. Bakalaryla iliki iinde bilinenler ise ancak bu bakalar mutlak olarak bilindii srece olanakldr. Bakalarnn mutlak olarak bilinemeyecei ok aikardr; o hlde, hibir ey bilinemez. m.c;i felsefesi M.. 3. yzylda kurulan Yeni-Akademicilerden Arcesilaus kukucularn grlerini byk bir cesaretle daha ileri gtrerek bilginin imknsz olduunu ileri srd. M.S. 2. yzylda Romal kukucu dnr Sextus Empiricus, Sokrates sonras gelien kukuculuu almalaryla tam olarak sistemletirdi. Kukuculuk dnda elde edilen her tr bilimsel ve felsef bilgiyi dog matik olarak kabul eden Sextus Empiricus kukucu olan birisinin hibir gre veya bilimsel kurama veya ilkeye balanma mas gerektiini ne srd. Bilimsel bilginin kayna olarak Aristoteles'in nerdii ve dneminde de kabul gren akl yrtme biimi olan tasmsal dnmenin gerekte bir kantlama olmadn kabul ederek tasmsal dnmeyi reddetti.

d. Yeni-Platonculuk ve Bilgi Kuram

M.S 3. yzylda Platonculuk skenderiyeli Plotinos tarafn dan yeniden formle edilerek, yeni-Platoncu felsefe ve bilgi kuram ortaya konuldu. Platonculuu gizemli bir ekilde yorumlayarak, asl bilginin Bir'in sezgisel kavrannda olduunu ileri srd. Felsefesinde Platon'un varlk hiyerarisine uygun bir varlk anlay gelitiren Plotinos'a gre, asl
116

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

varlk ilk Neden ve en yi olan "Bir"dir. Bir (Hen), aklla kavranlmayan, niteliksiz, zaman tesinde olan, cisimsiz ve ekilden bamszdr. O, her eyin nedenidir. Bir, hibir eye ynelmedii gibi, her ey ona ynelir. Bir, ne doa, ne ruh, ne Nous ve ne de maddedir. Bir, her eyden fazla olandr. Bir, kendine eittir. Bir, ancak sezgiyle kavranlabilir; nk ona ulamak sezgi sevgisiyle olur. Sezgi sevgisi, esrimedir (extasis). Byle bir esrime yksek erdemleri istemekle olur. Yksek erdemler bir tr arnma; yani katarsis sonucu elde edilebilir.8' Bir'den Nous (us) olmutur. Nous, birlik ve okluun bir arada bulunduu idealardr. Nous'un altnda ve ondan kaynaklanan Ruhlar vardr. Ruh, Nous ile dnya arasndaki bir kpr olarak dnyadaki yaam salar Ruh'tan sonra madde gelir. Madde (doa), bilinten yoksun olarak en altta olan varlktr. Madde, alglayamaz ve bilemez. Madde ile zaman ortaya kar. Zaman iinde olan madde ak, olu, deiim, bozulu ve yok olu kapsamndadr. Bu nedenle, madde blnebilir bir zellie de sahiptir. Plotinos'un varlk sralamas Platon'un Gne benzetmesi ve dealar kuram retisinin deiik bir yorumudur. Bu nedenle, bu felsefeye Yeni-Platoncu felsefe denilmitir. Plotinos'a gre, insan ruh ve bedenden olumu bir varlktr. Beden yan bileik olmas bakmndan ak ve deiim iindedir. Ruh yan basit ve saf olmas nedeniyle blnmez birliktir. nsan domadan nce ruh yan vard. Ruh, bedenle birleerek bedene hayat verdi. Bu birleme ile hayat bulan insan, ruhun gc sayesinde hareket etme ve dnme gcne sahip oldu. Fakat ruh, maddeye gmlm; yani kapatlm bir durumdadr. Gnahkrdr; nk Tanr'dan kopup, bedene dmtr. Bu d geicidir, fakat zorunlu bir dtr. nsana; yani bedene giren ruh ldamamaktadr. Karanlkta olan ruh, duyu dnyasnn ktlnden kurtulmak iin akla bavurmaldr. Akl, duyu dnyasn dzenleyebilir ve gzel hle getirebilir. nsan, ruhundaki akl gc ile gzeli, dotuyu ve iyiyi seerek, duyularn egemenliinden kurtulabilir. nsan, ruhu ile Bir'e ulaabilir. Bu ulama sezgi sevgisi olan mistik bir esrime ile olanakldr. Ruhun, maddeden arnmas insana saf bir katarsis sezgisi verir. Bu da Bir'e giden yolu aar. Asl varlk olan Bir'in bilgisi; yani gerek bilgi sezgi ile olanakldr. Akl bilgisi duyu dnyasna aitken sezgi gerein kendisini veren bilgi trdr.63

Okuma Paras

A.g.e., s.: 18.

117

Bilen Unsur ve Varln tesinde Olan lke zerine64

1- Bizzat kendini dnen varln paralar olmal mdr? Eer olsayd, onlardan biriyle dierlerini temaa edecekti ve bu anlamda kendini dndn syleyecekti; nk mutlak olarak basit varlk kendine dnemez

Hl

Plotinos, Enneadlar, ev.: Zeki zcan, Asa Kitabevi, Bursa 1996, s.: 51 -54.

118

ve kendinin bilgisine sahip olamaz. Veya unsurlar olmayan bir varln kendinin bilgisine sahip olmas mmkn mdr? eitli paralardan BLGnk FKLSKFIiSI birlemi olduu iin, kendinin bir parasyla dier paralarn grd iin, bizzat kendini dndn sylediimiz varlk, kendinin, bizim duyularmzla bedenimizin formunu ve dier niteliklerini algladmz zaman edindiimiz bilgiden daha gerek bilgisine sahip olmayacakt. Bu durumda kompoze varlk, kendi btnln bilmeyecekti; nk kendinde dier paralar bilen bizzat kendini bilmez. Ve, bu durumda, soruturduumuz bu varla, kendini dnen bir varla deil; fakat baka bir varl tanyan bir varla sahip oluruz. 2. Ruhla ie balayalm ve onun kendini bilmesinin gerekip gerekmediini kendimize soralm. Bu, ruhta tanyan eyi ve onun kendini nasl tandn bilmek anlamna gelir. Duyarllk iin unu diyebiliriz: O kendini sadece dardaki nesneleri bilen olarak tanr. Akl yrtme, yargsn ruhta gerekletirir ve duyumdan tremi imajlardan hareket ederek, birletirme ve ayrma yoluyla hareket eder. Ve zekadan tremi eylere gelince, akl yrtme onlarn, zerlerinde ayn ekilde etkinlik gsterdii izlerinin eitlerini temsil eder. Ayrca onlar yardmyla, rnein son ve yeni gelmi imajlar ayrarak ve onlar kendinde uzun zamandan beri var olan imajlara ekleyerek bir eyi anlayabilir: Denebilir ki, ruhtaki hatrlama budur. Ruhun anlama gc, kendindeki imajlar hatrlamakla kalr m? Veya ruh kendini tanmak iin kendine dner mi? Sonu olarak diskursif bilgi kendine doru dner mi? Evet; fakat o sadece duyulardan ve zekadan ald etkileri ierir. Bizim nce, onun bu etkileri nasl ierdiini incelememiz gerekir. 3. Duyum, bir insan grr ve elde ettii insan imajn diskursif akla verir. Diskursif akl neyi aklayp bildirebilir? Eer o, onun kim olduunu kendine sormasayd, ve daha nceden ona rastlamas durumunda, hafzasn kul lanarak bu Sokrates'tir cevabn vermeseydi; hibir ey syleyemeyecek ve bu imajn bilgisinde durup kalacakt.... 4. Zekaya uygun davrandmzda, biz de kendi apmzda kral oluruz. Ve bu uygun davranma iki tarzda olur. Ya biz zekann, bize kazanm yasalar gibi olan nitelikleri sayesinde onunla dolarz, ya da onu grebilir ve onun var olduunu hissedebiliriz. O zaman bizzat kendimizi tanrz; nk bu geri kalan her eyi bu vizyonla rendiimizi biliriz. Ya bizzat bu gcn yardmyla, bu dnlr objeyi tanyan gc tanmay reniriz; ya da bu g oluruz. O hlde, kendinin iki bilgisi vardr: Ya ruhun diskursif dncesinin mahiyetini biliriz; ya da diskursif dnmeyi aarz ve kendimizi zekaya benzer olarak biliriz.

119

2. Orta a'da Bilgi Felsefesi

a. Hrstiyan Felsefesinde Bilgi Kuram
Antik a genelde bilgiyi ve bilimi n plana kartarak, ussal, soyut ve kuramsal bilgiyi en deerli bilgi olarak grmtr. nan, san ve kanlardan oluan bilgiler ise doruluu kesin olmayan bilgilerdir. Akl bilgisi, deimeyenin ve tmelin bilgisi olarak kabul edilirken, inan tikelin bilgisi olarak deieni vermektedir. Platon'a gre, inan bilgisi deersizdir. Bilgi, bilgi iindir gryle ussal ve kuramsal olana deer verilmitir. Orta a bilgi ve inan konusunda Antik adan farkldr; hatta kart bir kurama sahiptir. Akl, Tanr'nn varln bilmek iin bilgi edinmelidir. Bilgi, inancn hizmetine verilmitir. Bu nedenle doru bilgide uygunluk kuram aranmtr. Bilginin hakikate uygunluu olan rectitudo n plana kmtr. Bilgi derken insan bilgisini, hakikatle de Tanr bilgisini anlayan Orta a anlaylar, insan bilgisi ve Tanr bilgisi arasndaki uygunluu akl yoluyla gstermeye almlardr. Burada uygunlukta esas alnan lt Tanr bilgisidir. Uymak zo- runda olan insan bilgisidir. Eer deney ve tecrbeler, Tanr bilgisini vermiyorsa; sorgulanacak, yeniden aratrlacak insan bilgisidir; nk Tanr bilgisi (dini nermeler ve inanlar) asl hakikat olarak hi deimeyen, ezeli ve ebedi dorulardr. nemli olan insann akl bilgisinin Tanr'dan gelenle uyumas- dr. Credo Ut Intelligam (Anlamak iin inanyorum.) anlayn temel ilke yapan Orta a bilgi kuram, inanmay bilginin nne koyarak, anlamak iin inandn ileri srmektedir. nan, bilmenin temel ilkesidir. nanmak, bilgiden nce gelmektedir ve asl hakikattir.65 1) Aziz Augustinus (M.S. 354-430) Aziz Augustinus kendi bilgi kuramn ortaya koymadan nce var olan bilgi kuramlarn ele alr ve deerlendirir. Aziz Augustinus dnemini deerlendirdiinde bilgi kuramnda kukucu dnceyi benimseyen akademisyenlerin etkili olduunu grr. Akademisyen bilgi kuram agnostik bir zellikle, bilginin olanakszln bu nedenle de bilge insann olmadn ne srer. Aziz Augustinus ncelikle, doru bilginin olanakl olduunu gstermek iin akademisyenlerin ve septiklerin veya ku kucularn hatal olduklarn gsterir.

BLG I'KLSliFES

65

en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi, s.: 41.

120

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

"phe etmediimiz eyler nelerdir? Varlmzdan ve yaadmzdan phe etmiyoruz. Biz esse'den; yani varlmzdan ve v/vere'den; yani yaadmzdan phe etmiyoruz." Burada Aziz Augustinus, Descartes gibi, phe yntemi ile birok soru sorar. Bylece Augustinus, fiziksel olandan phe edebileceimiz iin ancak kesin olandan balanabileceini ne srer. Kesin olan, ancak kendi varlmdr. Ondan phe edemiyorum; nk edersem, kendi varlm ortadan kaldrmam gerekir. Bu ise yanltr ve samadr. Var olmamdan emin olmam ise ya admn kantdr. O hlde, yaadmdan da phe edemem. Aziz Augustinus, dealarn kayna konusunda Platoncu deildir. Bizden ayr bir idealar dnyasnn olduu grn kabul etmez. dealarn varln kabul eden Aziz Augustinus, Platon gibi, idealarn kaynan baka bir yerde deil, zihinsel deimeyenler olan ahlk ve matematik bilgilerinde bulur. ki trl bilgimiz vardr: . Duyu bilgisi, ruhun duyu verisi ile elde ettii bilgi dir. 2. Zihin-akl bilgisi, ruhun kendisi vastasyla elde ettii bilgi trdr.66Duyu verilerinden gelen bilgiler, duyu bilgisidir. Somut olann bilgisidir. Duyu verilerinden gelen bilgilerin hatal ve yanl olduu Platon felsefesinden beri kabul edilmekte ve bu yzden de gerek bilgiyi vermedikleri dnlmektedir. Aziz Augustinus bu konuda Platoncu deildir. Duyularn eksik ve yetersiz olmas mmkndr fakat biz onlar zihinsel olarak ilemden geirmeliyiz. Normal duyumlar yapldnda, yanl duyumlarda deil, yargdadr. sten, anlama zerinde nemli bir yer tutar. Zihin, duyu verilerinin yanl ya da doru olmas zerinde bir yargda bulunur. Bu anlamda isten, yarg grevini stlenir.

66

A.g.e., s.: 54.

121

BLC. FELSEFES

rnein, su iindeki bir ubuun krk olduu grlr. Aslnda krk olarak grme, bir tr alglama kusuru deil, tam tersine verdiimiz yargdan trdr. Eer yargmz verirken biraz dikkatli olursak, ubuun krk olmad, fakat yarg verirken krlma kanunlarn gz nne almadan yargda bulunduumuz ortaya kacaktr. Dier bir deyile, zihin, olan bir durumu ya da doruyu kendi yargsna gre ortaya koyar. Ksaca duyu verilerinin bize verdii alglar, zihin veya irade ile yarg ekline dnr. Yanllk, duyu verilerinde deildir. Duyular dorudur. Duyular alglananlar ile iletiim iindedirler. Duyular yanl veremez; nk onlar olan olduu gibi ya da bize grndkleri gibi verirken bir yargda bulunmazlar. Ancak yargnn olduu yerde yanl veya doru olabilir. O hlde, yanl ve doru zihindedir. stencin verdii yarg sonucu ortaya kar. Duyular bize gelir. Onlarda yanl ve doru bulunmaz. Ne zaman isten yargda bulunmaya balarsa, duyular zerine doru veya yanl deerler ortaya kar. Ne zaman grlen ubuk zerine yargda bulunursak, o olguya bir doruluk yorumu veya deeri verilmi olur.67 Aziz Augustinus iin, zihin idealarn kayna olmas bakmndan, duyu bilgisinden gelen isel bilgilerden tamamen farkldr. Akl veya zihin bilgileri, duyu bilgilerinden farkldr. "Zihin, doal k tarafndan aydnlatlmad srece doruyu bilemez" diyen Aziz Augustinus bu grlerini yle aklar: "Tanr ruhun i retmenidir."; "Ruh, Tanrya bavurmak suretiyle anlayabilir."; "Ruh gzdr: Tanr ise ktr." 68 "Tanr ruhumuzun gneidir." nermesinde Tanr bir fiziksel nesne olarak alnp gnee benzetilmemi, aksine bir metafor olarak dnlmtr. Ruhta olan zihin veya akl bilgileri, duyu verileri ve bilgile riyle aklanamaz. Doru veya yanln, mutluluun, ezelnin, ebednin ve matematiksel dorularn arasndaki farklln anlamn biliyoruz. Bunlar duyu verileri ile deil, ancak ruhla ve zihinle kavranabilen dorulardr. Aziz Augustinus, "Birisinin iindeki kendi dorusu tm yollarn kayna ve nedenidir." 69 demektedir. Fakat biz bu dorular nasl biliyoruz? Biz, yanl yapan ve eyler hakknda dncelerimizi deitirebilen varlklarz. Fakat biz daha nce bilmediimiz ya da anlamadmz eyleri imdi nasl biliyoruz? Doal k (Luminiere nature), bize daha nce karanlk olan ya da bilmediimiz eylerin

" Ag.e.. s.:55. Aziz Augustinus, De Magistro (On the Teacher), s.: 392. 69 Aziz Augustinus, De Liberto Arbitrio, blm 13.
68

122

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

bilgisini veren ya da aydnlatan ktr. Duyu bilgisine ak olmayan doal k vastasyla biz, doru ve hakikati grebilir ve bilebiliriz. Buna karlk, insan, bu doal k iin hazr olmaldr. Belki insan bilmeden de bu kla aydnlanabilir. Eer bir kii mutlak doruyu ve hakikati bilmek ve grmek iin hazrsa, onun aydnlanmas ve doruyu grmesi kolaylar. Deneye gerek kalmadan da insan doal kla aydnlanabilir. Bu tr dorular bizim gerek kabul ettiimiz ve inandmz dorulardr. Bylece mutlak doruya varabiliriz. Aziz Augustinus'un Aydnlanma Kuram duyu verilerinden gelen bilgiler zerine kurulmamtr. Bu bir tr duyu bilgisi kuram deildir. Her ne kadar gzmz varsa bile, bu grmek iin yeterli deildir. Bakmak gerekir. Baka deyile, gzlerimizi ap bakmamz ve dikkatimizi toplamamz gerekmektedir. 70 Duyu bilgilerimizden akl bilgilerine nasl ulatmz aklamak gereksizdir. nk biz doal a sahibiz. Biz doruyu doal k sayesinde aklmzda kefedebiliriz. Biz doruyu yaratanlayz. nk o, hep oradadr. Herkeste ortaktr. Her ne kadar doru bizim zihnimizde ise de biz doruyu direkt olarak bilmiyoruz. Ne zaman biz doal k tarafndan aydnlatlrsak, doruyu grebilir veya bilebiliriz. nk aklmzdaki dorular sonsuz ve ebedi varlkla ilgilidir. Doal k ve isel k, aklmzdaki veya zihnimizdeki dorular sonsuz ve transendental varlklara balar. Aziz Augustinus, Platon gibi, renmeyi kabul etmez. De Magistro'da, "Bakalarnn sz bana bir ey retmez."71 demektedir. retmenin sz bizim doal a bavurmamz salar. Doal k benim yargda bulunmam salar. Bir eyin doru ya da yanl olduunu nasl biliyoruz? eylerin zn nasl biliyoruz? nk biz bu tr sonsuz ve mutlak dorular iimizde buluyoruz. Her birey kendinde insan zn bularak doruya varabilir. Sonsuz idea bireyde akn hle gelir ve tm insanlar tarafndan ayn dorular paylalr. nk doru sonsuz ve mutlaktr. Doru her zaman oradadr; yani iimizdedir. Doru yaratlmaz, ancak bulunur ve kefedilir. Biz ne zaman doal k tarafndan aydnlatlrsak, iimizdeki hakikati ve doruyu grebiliriz.
bilgi felsefesi Okuma Paras

" en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi, s.: 56. Aziz Augustinus, De Magistro, Blm 11, s.-. 389.

123

tiraflar72Bellein Gc
...Duyularmz araclyla algladmz nesnelerden azaltarak, artrarak ve deitirerek oluturduumuz ve henz unutkanln yutup grmedii dnceler bellekte depolanp korunuyor. Belleime bavurduumda, ondan istediim eyleri anmsamam istiyorum. Bazlar hemen belleime geliyor, bazlar ise uzun bir aratrmadan sonra, sanki ok karanlk blgelerden geliyormu gibi geliyorlar. Baka bir eyi istiyor ve aryorken, bazlar da yn hlinde gelip sanki "bizi istemiyor muydun?" der gibi geliyorlar. Onlar aklmn eliyle belleimin yznden uzaklatryorum, ta ki istediim ey bulutlar datp, bulunduu derinliklerden gelip gzlerime grnene dek. Bakalar ise dzenli sralar hlinde istediim anda zorluksuz belleime geliyorlar. lk gelenler arkadan gelenler gelince siliniyor; isteyince yeniden ortaya kyorlar. Bunlar, bilgilerimden bir eyler anlatmak istediimde oluyor. Duyular araclyla algladmz her ey ayr ayr yol lardan belleime giriyor ve orada ayr ayr dzenli bir biimde korunuyorlar. te, her trl renk ve nesnelerin ekilleri gzlerle, eitli sesler kulaklarla, her eit koku burun delikleriyle, her trl lezzet azla alglanr. Sert ya da yumuak, scak ve souk, tatl ve sert, hafif ya da ar eyler, bedenimizin iinde ya da dnda olan her trl izlenim dokunma duyumuzla alglanr. Bellek tm bunlar youn birikme yerlerinde, bilmediim gizli ve derin kvrmlarnda toplar, gerektiinde de onlar arr ya da anmsar. Her biri zel kaplardan girerek bellee yerleirler. Hem zaten bellee giren nesnelerin kendileri deil de, anmsandnda dnceye grnen nesnelerin alglanabilir imgeleridir. Nesnelerin hangi duyu araclyla alglanp ieriye tand aka belli olmasna karn, bu imgelerin nasl olutuunu kim aklayabilir? stediim kadar karanlkta ve sessizlikte oturaym, istediimde, belleimde renkleri canlandrabilirim, ak ile karay ve teki renkleri birbirinden ayrt edebilirim, iitsel imgeler grsel imgeleri rahatsz etmiyorlar. Onlar da ayn yerde ama ayr olarak bulunuyorlar; istediimde onlar aryorum onlar da hemen geliyorlar. Dilim ve grtlam sustuu hlde istediim kadar ark syleyebiliyorum; orada bulunan renkle imgeler de ayr birbirine karmyor, kulaklar ara clyla girmi iitsel hazineler devreye girince onlar
72

Aziz Augustinus, tiraflar, ev.: Dominik Pamir, Kakts Yaynlar, 1999, stanbul s.: 224 -228.

124

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

durdurmuyorum. Ayn ekilde teki duyular araclyla algladm ve depolanm imgeleri istediimde canland rabiliyorum....

Bellekte Duyular Araclyla Gelmeyen Bir Bilgi Vardr

Her varkk hakknda; var mdr, doas nedir, cinsi nedir, diye soru ynelttiimde bu szckleri oluturan seslerin imgelerinin iinde olduunu, bu seslerin havada titretikten bir sre sonra snp gittiini biliyorum. Ancak bu seslerin ifade ettikleri gerekleri ne herhangi bir duyuyla algladm, ne de ruhumun dnda bir yerlerde grdm. Belleime depoladm onlarn imgeleri deil ama kendileridir. Peki tm bunlar benim iime nasl gir diler? Mmknse kendileri bunu aklasnlar. Vcudum araclyla girebilecekleri her kapy inceledim, ieriye hangi kapdan girdiklerini bulamadm. Gzler "renkler varsa bu mesajlar biz verdik"; kulaklar ise "sesli iseler onlar tantan biziz"; burun delikleri "kokulu iseler, bizden gemi olmallar"; tat alma duyusu "tatlar yoksa, bu konuda bana bir ey sormayn"; dokunma duyusu ise "cisimleri yoksa, onlara dokunmu olamam" diyorlar. Peki yleyse tm bunlar belleime nereden ve nasl girdiler? Bilmiyorum. nk bu eyleri bir bakasnn szne inanp renmedim ama onlar kendi iimde buldum, onlarn gerek olduunu grdm ve gerektiinde

125

B1.G FELSEFES geri armak zere belliime depoladm. Onlar onlar renmeden nce de ordaydlar; ama henz belleimde deildiler.Peki neredeydiler leyse, hem sonra onlardan bana sz ettiklerinde onlar tanyp "gerekten de bu dorudur" nasl diyebildim? Bunun undan baka bir aklamasn gremiyorum, onlar nceden belleimdey- diler ama belleim yle derin ve gizli ke bucaklarnda bulunuyorlard ki, bir bakasnn szle yardm olmakszn onlar oradan karmak aklma bile gelmeyecekti.

Bu Kavramlar Dnce Faaliyetinin Bir Sonucudur

Duyulardan imgeler araclyla, alntlamadmz ancak kendimizde imgelerin yardm olmadan kendiliimizden grdmz bylesi soyut kavramlara sahip olmak demek, belleimizin iinde dank ve dzensiz bir durumda bulunan eleri dnce yardmyla toplamaktr. Dikkatin yardmyla da bellekte elimizin altnda bulundurmak ve eskiden dank bir durumda gizlenirken, bundan byle yle bir seslenile kolaycasna aklmza gelmelerini salamaktadr. Bu ekilde blnm ve daha nce belirttiim gibi elimizin altnda bulunan bu trden birok bilgi belleimizde bulunuyor; ite, "renmek" ve "bilmek" dediimiz ey budur. Bir sre iin onlar anmsamaktan vazgeersem, yeniden datarak derinliklere ve gizemli kelere ekilirler. Bu durumda onlar ayn yerde (baka bir yerde olamazlar) yeni kavramlarm gibi yeniden kefetmek ve zorla gelmelerini salamak, yani onlar danklktan kurtarp bir bilgi olabilmeleri iin toplamak gerekir.

2) Boethius (480-525) Anicius Manilius Boethius, Skolastiin ilk ncs ve Romallarn ise sonuncusudur. Roma'da domu ve ilk Hrstiyan eitimini aldktan sonra Atina'ya gitmitir. Doudan gelen istilalarla kt durumdaki Roma'da eitli sapkn akmlara kar Boethius iyi bir devlet adam olarak da grev almtr. Antik Yunan ve Latin dnyas arasnda kpr grevi gren Boethius, Platon ve Aristoteles felsefelerinin bir sentezini yaparak orta yolu bulmaya almtr. Felsefeyi bilgelik sevgisi olarak grr. Aristoteles'in mantn ok iyi bilen Boethius, mant hem felsefenin bir alt disiplini hem de felsefe yapmann arac olarak anlar. Tmeller tartmasna
126

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

getirdii zm rneiyle Aristotelesi grnmesine ramen Platoncu izler de tar. Varlk-z ayrm, kll irade-cz irade ayrm uzun yllar etkili olmutur. Tmeller sorunu Porphyrios'un Aristoteles'in mantna yazd ek kitap olan Isagage adl almasyla Orta a felsefesine girer. Boethius'un hem Aristoteles hem de Porphyrios zerine yazd girilerle iyice ortaya kan tmeller sorunu 12. yzylla birlikte Skolastik felsefenin temel problemi hline gelmitir. Roscelinus, Abelardus, Aziz Thomas ve Ockhaml William'in felsefelerinde oka tartlan bu konu, gnmzde bile tartlmaktadr. Tmeller problemi, tmel varlklarn var olma durumlaryla ilgilidir. Platon'a gre tmel varlklar, tekillerden bamsz olarak idealar dnyasnda gerekten vardrlar. Aziz Augustinus, Platoncu bir yaklamla tmellerin gerekten var olduunu; fakat Platon'daki gibi ayr bir idealar dnyasnda deil, Tanr'nn zihninde olduklarn syler. Bu kuram, kat bir kavram realizmini iermektedir. Kavram realizmi kilisenin ve Hristiyanln resm gr olarak kabul edilerek tm Orta a boyunca etkisini her filozofta gstermitir. Gerekten tmel diye bir varlk ya da kavram var mdr? Eer varsa nerede ve ne cinstendir? Hrstiyan felsefesine gre, gerekten tmel varlk vardr ve o, Tanr'dr. Tmel varln yok olmas Tanr'y da yok etmektedir. Ayn ekilde ''tmel varlk var fakat tekilin iinde" demek de Tanr'y tekil yaparak cisimletirmektedir. "Tmel varlk gerekten yoktur; fakat tmel denilen kavramlar sadece birer dilsel ya da zihinsel soyutlamalar" diyen gr de Tanr'nn varln tehlikeli bir duruma sokmaktadr. O hlde, tmellerin varl gerekten Orta a felsefesi iin byk bir sorundur. Tmellerin varl zerine temel gr vardr: . Kat Kavram Realizmi: Gerekten tmeller tikel den ve insan zihninden bamsz olarak bir gereklie sahiptir. Bu gr, kendini Platon felsefesiyle temellendirmektedir. 2 Ilml Kavram Realizmi (Konseptalizm): Tmeller tikelle birlikte gerekten vardr. Bu gr, Aristoteles felsefesiyle kendini temellendir-mektedir. 3 Nominalizm (Adclk): Tmeller gerekten bir varla sahip deillerdir. Onlar birer ad (isim) olarak bizim yaptmz soyutlamalardr.73

73

en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi, s.: 91.

127

BLC. FELSEFES

Boethius, yapt mantk evirilerine yazd girilerde "Cins ve tr gibi ikinci derece kategorilerin gerekten birer varl var mdr?" diye sorarak tmellerin durumunu tartr. Cins ve trlerin kendi balarna bir varlklar var mdr? Yoksa onlar sadece zihnin soyutlamalar mdr? Cins ve trler, tikeller iinde bulunan ortak zellikler olarak vardrlar, ama tikellerin dnda bir varlklar yoktur. nsan zihni soyutlama gcyle, tmel kavramlar, somut bireylerden ekip kartabilir. Tmeller alglanabilir nesnelerde bulunurlar, fakat madd nesnelerden bamsz olarak dnlebilirler. Bu konuda Aristotelesi olmasna ramen, Platon ve Plotinos etkisiyle, Boethius felsefeyi tmellerin iinde topland Tanr zihninin seyrine dalmaktr diye tanmlar. nsan eitli gleriyle bilgi edinir. Bilgi edinme bu glere bal olarak ortaya kar. . Duyumlar (sensus): Duyumlar maddedeki biimi verir. 2. mgeleme (imaginatio): mgeleme (hayal gc) maddeden arnm biimi verir. 3. Akl (ratio): Tek tek olanda yer alan tmeli verir. 4. Anlama (intelligentia): Soyut saf biimi verir. 74 "Duyular, tayc madde zerine kurulmu ekli, imgeleme ise maddeden bamsz yalnzca ekli deerlendirir. Akl bu evreyi de aan ve tmel dnmeyle, bireylerde ikin olan trn kendisini belirler. Anlama gcne gelince; bak daha yksei grr, tmelin alann alarak zihnin saf kesinliiyle yaln biimin kendisini alglar."75 Bilme gleri kendi ilerinde bir hiyerarik sray takip ederler. En st bilme gc anlamadr. En alttaki ise, duyumlardr. st alttaki gce sahipken, alttaki stn gcne sahip deildir. Boethius bunu yle ifade eder: "Nitekim duyumlar maddenin dnda hibir ey elde edemez." 76 Boethius'a gre, bilgideki bu hiyerarik dzen, varlk sralamasnda da vardr. Varlk sralamasnda st sradaki varlk alt sradaki varln bilme gcne sahiptir; fakat alttaki varlk, sttekinin bilme gcne sahip deildir. Hareket etmeyen canllar yalnzca duyumlara; hareketli canllar duyu ve imgelemeye; insan ise duyu, imgeleme ve akla sahiptir. Tanr saf anlamaya sahiptir. Boethius bilginin elde edilmesinde bilinen nesneyi deil, bilen zneyi bilgiyi belirleyen olarak kabul eder. Bilgi srecinde bilinen nesne pasif,

74 75

A.g.e., s.: 93. Borethius, "Felsefenin Tesellisi zerine",V. Kitap, ev.: Betl otuksken ve Saffet Babr, Orta a'da Felsefe, s.: 101. "'A.g.e., s.: 101.

128

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

bilen etkindir; nk "Bilinen her nesne kendi znn ileyiine gre deil, bilen znenin ilevine gre anlalr." 77 rnein; bir nesnenin kresel olduunu, grme ve dokunma duyusuyla biliriz. Grme, uzaklk sayesinde nesnenin tam alann verir. Dokunma ise kresel alan nesne zerinde yaplan dokunma ile verir. Bylece nesnenin kresel olduu bilgisi znedeki bilme gleri olan duyumlarla belirlenir. zne, nesnenin ne olduunu belirleyerek, onun hakknda bilgi retir. nsan bilgisi zaman iinde snrl bir etkinliktir. Buna karn Tanr bilgisi zamanla snrl olmad gibi insan bilgisinin aamalarna da ihtiyac yoktur. nsan aama aama bilgi edinirken, Tanr her eyi bir anda bilir ve grr. Bilimleri Orta a'n 7 zgr sanatna gre trivium ve quadrivium olarak snflayan Boethius'a gre, asl anlalr olan

* A.g.e., s.: 100.

129

BLC. FELSEFES

Tanrbilimdir. Bu nedenle doa bilimleri insan iin gerekli olmann dnda asl olan deildir. Gerekte insann bilme iin ynelmesi gereken Tanr'dr.78

3) Aziz Anselmus (1033-1109)

Aziz Augustinus'un izlerini tamaktadr. Tipik bir Skolastik felsefecisidir. Hrstiyan retisini aklla temellendirmek amacyla, bilgi felsefesi, Tanr'nn varlnn kantlanmas, varlk felsefesi, ahlk felsefesi zerinde durmutur. Diyalektik grlere kar olan Anselmus, bilgi anlaynda Credo ut intelligam retisine tamamen katlr. Bilginin iki kaynaktan geldiini syler: . Duyu bilgisi 2. Akl bilgisi lk bilgilerimiz duyularla gelir; hakikati olduu gibi vermezler fakat bunda duyularn suu yoktur. Duyular kendilerine ne geliyorsa, onu alglarlar. duyularn yanl yorumu bilgideki hatay gsterir. Akl, doruyu yanltan ayrma gc olarak duyulardan geleni yorumlar. Alglananlar, i duyumlar sonucu yarglanr. te tam bu anda yanl ya da doru anlama oluur. Doruluk veya yanllk anlamann bir sonucudur. O da aklla olur. Eer anlama, nesnenin nasl olduunu tam olarak verirse bu doru bilgi olur. Bu, bir uygunluk kuramdr. Anlatmn doru olmas, nesnelerde var olann tam olarak verilmesiyle olanakldr. O hlde, doruluk nesnede yani hakikatte olann kendisidir. Nesneler hakikati iermektedirler; nk en yksek ve yce varlk Tanr, bu hakikati tm nesnelere vermektedir. Hakikatin ve doruluun nesnelerdeki nedeni Tanr'dr. Fakat en yksek varl bilmek yani Tanr'y bilmek inanla balar. Credo ut intelligam, bilmenin ilk kouludur. nan olmadan anlamak ve bilmek gerekleemez. nce inan, sonra bunlar aklla temellendirmek gelir. "Anlamak iin inanyorum." ilkesiyle, mutlak varln; yani Tanr'nn yaratt tm varlklarda hakikate ulamak mmkndr.79

4) Aziz Thomas Aquinas (1225-1274)

78

en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi , s.: 84. ""A.g.e., s.: 168.

130

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

Aziz Thomas'n bilgi kuramna Summa Theologica'sndan aldmz bir cmle ile giri yaparsak, onun tm bilgi kuramnn bir zetini de yapm olacamza inanyoruz. ntellectus est potential animae\ "nellectus", anlama veya anlk, "animae", ruh veya zihin ve "potential", olanak veya g olarak evrilirse cmle yle olur: "Anlama, zihnin olanadr" 80 . Bu cmleyle bilgi kuramnda usa verilen nem ortaya km olmaktadr. Fakat bu aklc (usu) bilgi kuramn ortaya koymak iin biraz daha bu cmlenin ayrntlarna girmek gereklidir. Anlama ve anlk nedir? Nasl bir yapya sahiptir? Anln ileyii veya almas nasl olmaktadr? Eer anln ne olduu, nasl alt ve bir eyi nasl bildii ya da kavrad ortaya konulursa, Aziz Thomas'n bilgi kuram da aklanm olacaktr. Bu aklamalar, Aziz Thomas'n Summa Theologica'snn la kitabnn 79 sorusu ve devam dikkate alnarak yaplacaktr. Aziz Thomas'a gre, zihin iki trl anla sahiptir, . Edilgin anlk (intellectus passivus) 2. Etkin anlk (intellectus agens). "Edilgin olmak anlamda olabilir: a) ok basit ve kat anlamyla, eer bir eyin doal yaps elinden alnr ise, o ey edilgindir. b) Daha lml bir anlamyla, uygun olsun veya olmasn bir eyin zellii ondan alnrsa, o eye edilgin denilir, c) ok geni bir anlamla, her ne edilgin durumdan etkin duruma geerse, onun ilk durumu olan hline edilgin deniIjj. "100

Bu anlam daha iyi kavramak iin edilgin anlamna gelen "pati" fiilini aklamak gerekir. Aziz Thomas'a gre, birinci anlamyla "pati", doas veya z gerei bir eyde bulunann ondan alnarak, ondan yoksun ve eksik braklmas demektir, rnein, bir suyu starak onun doal soukluunu scakla dntrmek veya salkl bir insann hasta olmas bu tr bir edilginliktir. Ksaca, "pati", zorlanarak asl durumdan uzaklamak ve ac ekmektir. kinci anlamyla "pati", bir eyin bir zellie sahip olmas veya olmamas durumundan uzaklaarak, onda n yoksun veya eksik olmas demektir. Birinci anlamdaki hasta insann edilgin olma durumunun yannda ikinci anlamyla salam insanda edilgin olmaktadr. Bylece "pati" hla katlanmak, ac ekmek, yoksun ve eksik kalmak anlamndadr. nc anlamyla "pati" fiili, en genel anlamda kullanlmtr. Bir eyin bir zelliini kaybetmesi veya bir eyden yoksun

" Aziz Thomas Aquinas, Summa Theologica, la Soru 79 makale 1.

131

kalmasndan teye, bir durumdan dier bir duruma geme olanana sahip olma durumuna da edilginlik denir. Aziz Thomas'a gre, eer bir ey edilginlikten etkinlie geme olanana sahipse, ilk durumuna "pati" denilir.81 Aziz Thomas'a gre, bu nc anlamyla insan anl "pati" dir, yani edilgin durumdadr. Bu edilgin durumu anlamak iin varlk sralamasna bakmak veya insan anlnn anlama kapasitesiyle ilah anln, anlama kapasitesini karlatrmak gerekmektedir. "nsan anl, evrensel varla doru bir alma ekli gstererek anlamay gerekletirir. O hlde, insan anl ister edilgin isterse etkin olsun, kendi durumunu ilah anlkla olan ilikisi sonucu gzleyebilir. Ancak ilah anla ynelmi bir anlk etkinlik iindedir. nk Tanr'nn z olan ilah anlk, ilk neden olarak tm varlklardan nce vardr ve z gerei her zaman salt etkinliktir. Buna karlk, hibir yaratlm anlk, salt etkinlik iinde deildir; nk yaratlm anlklar, evrensel varlkla olan ilikileriyle etkin olmakla birlikte, hibir zaman evrensel varln tmyle birden iliki iinde olamazlar. Yaratlm anlklar, doas gerei edilgin durumdan etkin duruma doru giden bir anlamaya sahiptirler.'"02 Aziz Thomas'a gre, ilah anlk ve insan anl farkldr. Biri yaratlmam, dieri ise yaratlmtr. Biri her zaman saf etkinliktir; dieri ise edilgitlikten etkinlie giden anlama ilemine sahiptir. Anlklarn bu durumlarn gz nnde tutarak, iki trl edilgin-etkin anlk ilikisinden sz etmek olanakldr. 1. yle bir etkinlik vardr ki durumu gerei her zaman salt ve ar etkinliktir. Bu etkinlie, etkin anlk denir. Etkin anlk, edilgini etkin yapan ve onun ne olduunu kavrayan ve anlayandr. Byle bir etkinlik Tanr'ya aittir. nk o, her zaman ar ve salt etkinlik tir. 2. kinci tr edilginlik, her zaman etkinlik iinde olmayandr; fakat edilginlikten etkinlie geebilendir. Edilgin ve etkinliin bu anlamlar dnlrse, insan anl, anlk sralamasnda son sradadr. nk insan anl salt ve ar etkin anlk olmayp, ondan yoksun olarak edilginlikten etkinlie giden anlktr.'03 nsan anlnn durumunu akladktan sonra, byle bir anln anlamas nasl olmaktadr? nsan anl, ruhun anlamasn salayan gtr. Ruh, anlk vastasyla anlar ve bilir. Fakat insan ruhunun sahip olduu anln zellii gerei tm var olanlar birden kavrayamad gibi, her eyin bilgisine de varmas mmkn deildir. nsan anl zaman iinde, doruyu bulmak iin gzlemler, aratrr, akl yrtr, dnr,

BH.C FELSEFES

81

en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi, s.: 187.

132

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

karsama yapar ve tartr. Tm bunlarn sonucunda, insan anl edilginlikten etkinlie giden bir yol zerinde anlamasn gerekletirir. Kavrama, zihinsel hakikatlerin basit bir anlamasdr. Dnme veya akl yrtme, bir bilgi nesnesinden dier bir bilgi nesnesine doru giderek zihinsel hakikati bulmak iin yaplan aklsal veya dnsel bir faaliyettir. Bu nedenle, melekler tm zihinsel dorulan bilirler. Bunlar bilmek iin akl yrtmez veya dnmezler. Btn dorular onlarda doalar gerei vardrlar. nsanlar ise, tm zihinsel doru ve hakikatleri, melekler gibi bilemezler. nk insan anl, akl yrtme ve dnmeyle bir bilgi nesnesinden dierine geerek, doruya giden bir karsama yapar. nsan anl, zaman iinde bir yerden kalkarak bir baka yere doru giden bir anlamaya sahiptir.82

A.g.e s.: 189.

133

BLC. FELSEFES

Aziz Thomas'a gre, insan anl ve akl ayn eydir. nk akl yrtme, hakikati bulmak iin yaplan zihinsel etkinliktir. Akl, mkemmel olmayandan mkemmele doru giden bir sre izleyerek ikisini birbirine balar. Akl, anl kendinde varm gibi varsayarak zihinsel dnme faaliyetinde bulunur. Akl, insan anl iin vardr. O hlde, akl ve anlk iki ayr ey deil, bir ve ayn eydir. Fakat her ikisi de insan zihninin birer gcdrler. nk insan anl, akla ihtiya duyarak eksik ve mkemmel olmayandan tama yani mkemmel olana doru gider. Anlk, mkemmeli ve zihinsel hakikatleri anlamak iin akla yani dnmeye bavurur. Bu bavurma srasnda anln nasl edilgin olduu aklanabilir. nk Aziz Thomas'a gre, insan anl ilk nce edilgindir.
"Birok filozofun syledii gibi, insan anl ilk nce temiz bir levha gibi hibir ey yazlmam durumdadr. lkin, anlamak iin edilgin olanaa sahibiz. Sonra nc anlamndaki edilginlik gibi anlmz, anlamak iin edilginlikten etkinlie geer. Fakat balangta anlk edilgin bir gtr.'" 05

Eer anlk edilgin bir g ya da edilgin bir durumda ise, nasl olur da bilme ve anlama eylemini gerekletirir. nk hibir ey bir etki veya zorlama olmadan bir edilgin durumdan dier bir etkin duruma geemez. Eer birisi insann anlnn "tabula rasa" ve edilgin olduunu sylerse, anln anlamasn ve bilmesini nasl aklayabilir? Aziz Thomas'a gre, insan anl ilkin hibir eyin bilgisine sahip deildir. O, bo bir levha gibidir. Anlk, bir ey bilmez; o, bir ey anlamaz; o, edilgin bir gtr. Dier bir yandan, deney bize gsteriyor ki, biz birok eyi biliyor ve anlyoruz. Anlk, etkinlik iindedir. Anlk, zihinsel etkinlikte bulunmaktadr. Eer anlk "tabula rasa" ise, bu bir eliki ortaya kartmaktadr. Anlk edilgin midir? Yoksa etkin midir? Nasl olur da anlk sfr bir noktadan balayarak anlar ve kavrar? Anln edilginlikten etkinlie geiini Aziz Thomas iki aksiyom kabul ederek aklamaya alr. . Herhangi bir duyu nesnesi, zihinsel nesneye etki edemez. ncelikle duyu nesnesinden ne anladn aklamak gerekir. "Duyu nesneleri ruhun veya zihnin dnda olan eylerdir ve etkin anlamaya ihtiyalar yoktur.'"06 Bundan dolay duyu nesneleri edilgindir. Eer bir ey edilgin ise, etkin olan zerinde etkide bulunamaz; nk Aristoteles'in de syledii gibi, eer etkin bir g yoksa hibir ey durup dururken edilginlikten etkinlie kendiliinden geemez.

134

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

2 Birinciye paralel olarak, herhangi bir fiziksel nesne veya obje de ruhsal olan zerinde etki edemez. Sonu ola rak, Aziz Thomas'a gre, duyusal ve fiziksel nesneler ruhsal ve zihinsel olan zerinde hibir ekilde etkide bu lunamazlar. nk Aziz Thomas'a gre, anlk ruhsal bir eydir ve ancak ruhsal bir ey, dier ruhsal ve zihinsel olana etki edebilir. Bu iki aksiyomu kabul ettikten sonra, her zaman etkinlik iinde olan bir ruhsal veya zihinsel gcn olduunu kabul etmek, artk zorunluluktur. Bylece, anlk, her zaman etkin olan bu ruhsal g yardmyla edilginlikten etkinlie geebilir. Etkin olan ruhsal g, anl da etkin yapar. nk yalnzca etkin olan bir ey edilginlii etkin yapabilir. Aziz Thomas, bu etkin olan ruhsal ve zihinsel gce "intellectus agens" yani etkin anlk adn vermektedir. Etkin anlk, ruhta zihinsel bir gtr. Ne zaman edilgin ve etkin anlktan sz etse, Aziz Thomas elikiye dmez. nk her ikisi de ruhun birer farkl gcdr. Etkin anln ne olduunu anlamak iin, onun felsefe tarihi iindeki kullanmna bakmak gerekmektedir. Etkin anlk ilk defa Aziz Thomas tarafndan ne srlm bir gr de deildir. Platon ve Aristoteles de etkin anlk kavramn kullanmlardr. Aziz Thomas da Antik filozoflarn bu kavram hakknda bildiklerinden haberdard. Platon'a gre, etkin anln gerekte bilgi objesini zihinsel yapmasna hi gerek yoktur; nk maddenin formu olan idealar zaten maddeden bamsz olarak vardrlar. Bundan dolay, Platon'a gre, etkin anlk yoktur. Anlk her zaman idealara sahiptir. Daha dorusu anl etkin ve edilgin diye ayrmak yanl olur. Anln bilgi nesnesi olan idealar, maddenin edilginliinden bamsz olarak vardr ve bilgi objesiyle de uyum iindedirler. Buna karlk, Aristoteles'e gre, maddeden bamsz doada ne form ne de idea vardr. Madde, ideas veya formu ile birlikte vardr. Maddeyle birlikte var olan formlarn zihinsel olmas da gerekmemektedir. Aziz Thomas, Aristoteles'in bu grn yle ifade etmektedir:
"Kavradmz duyu nesnelerinin formlar, zihinsel eyler deillerdir. Bylece, bir ey etkinlikte deilse, hibir ey edilginlikten etkinlie geemez; duyumlar, gerekte duyu ve rilerine gelenleri edimsel yaparlar. Bu nedenle, anln gc eyleri edimsell ikten soyutlayarak zihinsel nesneler hline getirir.'" 07

Bylece Aristoteles, edimsel olan madd eylerin anlk tarafndan soyutlanarak, zihinsel yaplmasn kabul ederken, zorunlu olarak da etkin anl kabul etmektedir.
135

Ill iki I.C.Ieit FELSEFES Aziz Thomas'a gre, nesne veya tr vardr: Duyu nesnesi ve zihin nesnesi. Anlk, bu iki nesneyi de bilme ve kavrama gcne sahiptir. Anlk, zihin nesnelerini anlad gibi, maddenin doasn ve bilgisini de kavrayabilir. Aristotelesi hylemorphik kurama gre, bir madde drt nedene gre var olur. Bu drt nedenden belirsiz madde ve onu belirleyen form iki temel nedendir. Madde ve form ikilisi tm duyusal ve somut nesnelerin karmn verir. Aziz Thomas, Platoncu madde anlayn deil de, Aristotelesi anlay benimser. Tmel kavramlarn varln maddeden ayr bir yerde deil de, bireysel olanda arar. rnein; Aziz Thomas'a gre, "insanlk" tek bana var olabilecek tmel varlk veya kavram deildir. Ancak bir bireyin insanl vardr. Aristoteles'in insanlndan bahsedilebilir. Bu nedenle, Platonculuktan farkl olarak, Aziz Thomas iin, zihin nesneleri bireysel eylerin iinde de vardr. Bireysel eylerin dnda zihinsel nesneler yoktur. nk Aziz Thomas'a gre, maddeyle birlikte var olan formlar, gerekte zihinsel nesneler deildir, nk onlar maddeyle birlikte vardrlar. nsanlk bir soyut kavram olarak gerekten zihinseldir; fakat bu hliyle hibir yerde bulunmaz. Bir maddedeki insanlk, zihinde olan insanln ayns deildir. te bu farkll ortadan kaldrabilecek ve zihinsel olanla gerekte var olann uyumunu yapabilecek tek ey etkin anlktr. Etkin anlk gerekli ve zorunlu olarak vardr. Maddesel olanda var olan insanl, etkin anlk soyutlayarak zihinsel yapar, onu bilgi nesnesi olarak bilir ve kavrar. Zihinsel olan insanlk nasl kavranlr ya da bilinir? Maddesel olan nasl zihinsel olur? Aziz Thomas'a gre, bir eyi zihinsel nesne hline getirmek iin iki yol vardr: mgeleme ve soyutlama.83 Aziz Thomas'a gre, insan nce duyu nesnelerini duyu verileriyle alglar. kinci olarak, bunlar imgeler ve anmsar. Etkin anlk bu noktadan sonra devreye girer, imgeler ve anmsamalar zerinde alp onlar soyutlayarak zihinsel yapar. Etkin anln soyutlamas, madd ve duyumsal olan maddesiz hle getirerek, ruhsal veya zihinsel yapmaktr. Etkin anlk duyusal olan zihinsel olana indirger. Ksaca, etkin anlk edilgin olan etkin olana evirir. Aziz Thomas'a gre, etkin anlk gnein nesneleri grnr yapmas gibi bizim de anlamamz ve bilmemizi salar.84 Aziz Thomas, k (gne) zerine iki grn olduunu ne srer:

83 84

en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi, s.: 193. Aziz Thomas'n etkin anln soyutlama yaparak zihinsel; yani aklsal olan bilmemizi ve kavramamz salamasn gnee benzetmesi Platon'un gne benzetmesini

136

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

"Bir ksmna gre, grmek iin k gereklidir; nk renklerin grnr olmas a baldr. Bu gre gre, grmek iin n gerekli olmas gibi, anlamak ve bilmek iin de etkin anlk gereklidir. Dier bir ksmna gre de (Aristoteles'in Ruh rerine adl eserinin aklamacsna gre), grmek iin k gereklidir; fakat renkleri grnr yapmak iin deil de, gerekte aydnln nedeni veya vastas olmak bakmndan gereklidir. Bu gre gre, Aristoteles'in etkin anlk ve k karlatrmasn dikkate alarak, etkin anlk an lamak iin gereklidir, demek zorunludur. Bylece birinci grteki anlayta olmamak kouluyla, k, grmek iin gereklidir."" 0

Sonuta, grmek iin k nasl gerekliyse, anlamak ii de etkin anlk gereklidir. Aziz Thomas'a gre, insan aklnn nasl altn, bildiini ve anladn aklamak istiyorsak, etkin anl kabul etmek zorunludur. Duyu verilerinin deneyimi olmadan, hi kimse zihinsel bilgi elde edemez. nce duyu deneyimi, sonra bunlarn imgelenmesi ve en sonunda bu imgelemeleri etkin anln soyutlamas, anlamann aamalardr. Etkin anlk, imgeler zerinde alarak, onlardan elde edecei soyutlamalar sonucu zihinsel olana; yani maddesiz olan ruhsal veya aklsal bilgilere ular. Bylece etkin anlk, ruhun ayr veya zel bir gc olarak anlamay salad gibi ayrca yaamn zellii olarak her zaman etkindir.1" Etkin anln tersine, edilgin anlk da ruhun bir gcdr. Edilgin anlk yazlmam bir levha olarak, fikirlerin deposudur. Edilgin anlk, yazlmam, bo, temiz kat gibi anln bilgi kapasitesini oluturmaktadr. Edilgin anlk ayr ve zgn bir g olarak ayn ruhta etkin anlkla birlikte vardr. Etkin anlk, bireysel nesnelerden soyutlayarak elde ettii zihinsel bilgileri elde eden bir g olarak edilgenlii etkin yapandr. Etkin anlk, zihinsel bilgileri elde ettike edilgin anlk da yazlmaya ve dolmaya balar. Bylece balangta bo olan edilgin anlk, etkin anln almasyla birlikte dolarak ve bilgi yklenerek almasn daha st dzeylere kartmaya balar. Aziz Thomas'a gre, edilgin anl hylemorphik kuramla aklamak yanl olur. nk edilgin anlkta birinci bilgi nasl vardr? diye sormak ve yantlamak zordur. Edilgin anlk bilgi retmez veya retmek iin de etkinlikte bulunmaz; nk o edilgindir. Ancak etkin anlk etkindir ve edilgin anln zerini yazabilir ve doldurabilir.

anmsatmaktadr. Gne ile nesneleri aydnlatarak gzn onlar grmesini salamasn Platon, Y ideasna uygulamt. Aziz Thomas ise bu benzetmeden yararlanarak, etkin anln alma biimini aklamaya almaktadr.

137

BLC. FELSEFES

Aziz Thomas'a gre, yeni domu bir bebekte hibir fikir veya ide yoktur. Bu gryle Aziz Thomas deneycilere yaklar. Fakat o, bir deneyci deildir. O, usu bir dnrdr. Yeni domu bebekte fikirler varsa bu zsel; yani verilmi bir ey deil, rastlant sonucu elde edilmi bilgidir. Aziz Thomas'a gre, Platon'un doutan bilgi anlay yanltr. nk eer anlk bir ey biliyorsa, bunu unutmaz. nk doal olarak anlkta bir ey varsa, onu doal olarak bilmesi gerekir. Unutmak, o eyin doalln bozar. Ayrca, Platon'un doal bilgi kuram olan "nsan ruhu her eyi nceden biliyor." teorisi duyu verilerini kapsamad iin de yetersiz kalmaktadr. rnein; kr birisi, doutan renklerin bilgisine sahipse, renkleri bilebilir veya anlayabilir. Fakat hibir renk fikrine sahip deildir. O hlde, Platoncu ruh kavram ve bilgi kuram anln anlamasn ve bilmesini aklayamamaktadr. Acaba etkin anlk, ruhun mu yoksa daha st bir varln m gcdr? Aziz Thomas'a gre, etkin anlk ruhun bir gcdr ve bir g birok tze birden ait olamaz. Bu nedenle, her bir ruhun bir etkin anl vardr. Tm ruhlar iin tek bir etkin anlk yoktur. nk her insan kendi ruhuna ve bylece kendi etkin anlna sahiptir. Bylece her bir bireyin farkl dzeylerde anlama kapasitesine sahip olmas da aklanm olmaktadr. Acaba etkin anlk nasl almaktadr? Duyu nesnelerinden gelen duyu verilerinden elde edilen imgeler nasl soyutlanarak zihinsel bilgi nesnesi olmaktadr? Aziz Thomas'a gre, soyutlama aamada olmaktadr: . Birinci Aama: Ortak duyu nesnelerine bavurmadan, bireysel duyu nesnelerinden yaplan soyutlama ilk aamay oluturur. rnein; "fil" nesnesiz ne dnlr ne de kavranlr. Hatta nesnesiz var olamaz. Bu aamada yalnzca tek bir birey alglanr, imgelenir ve soyutlanr. Bu tr soyutlama gnlk konuma ve doa bilimlerinde kullanlr. 2 kinci Aama: Bu aamada hem bireysel hem de genel ve ortak olan soyutlanrken genel zihinsel olan soyutlanmaz. kinci aama soyutlama matematie uygundur. Nokta, doru, daire, say gibi matematik nesneler hem bireysel olanla hem de genel olanla ilikilidir. Bu aamadaki soyutlama sonucunda soyutlanm nesneler, maddesiz dnlebilir, fakat maddesiz var olamazlar, rnein; bir daireyi kafamzda dnebiliriz, fakat var olmas iin bir bireysel nesne olarak somut bir varlk zerinde izmemiz veya gstermemiz gerekmektedir.
138

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

3. nc Aama: Her tr maddeden, bireyselden, duyusaldan, ortak ve genel nesneden ve zihinsel nesnelerden soyutlanarak elde edilir. Bu aamada soyutlanan kavramlar hem maddesiz dnlebilir hem de maddesiz var olabilir. rnein; ruh, melek, Tanr gibi varlklar hem dnlr hem de maddesiz var olurlar. Bu alan metafizi in alandr. Bu alan doa bilimlerine yabanc olan alandr. Bilimler nc aamadaki varlklarla ilgilenmezler. nc aamayla soyutlanan varlklar felsefenin zdr."2 Aziz Augustinus'a gre, ruhumuzda idealar vardr ve biz onlar kefederiz ya da buluruz. Fakat biz onlar yaratmayz. Aziz Augustinus, Platon gibi, bir idealar dnyasnn varln kabul etmez. Aziz Thomas'a gre, tm idealar bireysel, ortak ve zi hinsel olandan soyutlanarak elde edilir. Aziz Augustinus bizde doal n var olduunu kabul eder. Doal k herkeste ortak olarak vardr. Doal k sayesinde ruh veya akl hakikati bilir. Doal k kavram Descartes tarafndan da ele alnmtr. Descartes da doal hakikatin ve kesin bilginin kayna yapmtr. Aziz Thomas'a gre, etkin anlk bilmenin tek koulu olarak hakikati bilir ve kavrar. Edilgin anlk, etkin anln potansiyel alandr. Potansiyel olarak edilgin anlk olmasa, bilgilerin alnmas olanaksz olurdu. Aziz Augustinus'a gre, ruhumuzda idealar vardr. Aziz Thomas iin ise byle idealar yoktur. Zihnimiz tabula rasa'dr. Fakat Aziz Thomas bir deneyci deil, usudur. nk akl bilgileri, soyutlanm ve maddesiz bilgilerdir. Zihin ve akl bilgileri gerek bilgi nesneleridir. nk onlarn nesnesi maddesiz ve soyuttur. 18. yzyl deneycilerinden nce Aziz Thomas zihnin "tabula rasa" olduunu kabul etmitir.85 Aziz Thomas tam olarak ne Platoncu ne de Aristotelesidir. Kendine zg bilgi kuram iin duyu bilgisi ve zihin bilgisi grlerini ortaya koyar. Aziz Thomas, Aristotelesi bilgi kuramna yaklarsa da, ondan daha fazla detaya girerek bilgi kuramn zgnletirir.

5) Duns Scotus (1265-1308)

Aziz Thomas gibi doutan gelen bilgilerin olmadn kabul ederek deneyci bir bilgi kuram ortaya koyar. Her ey duyumlarla balar. "Ona gre tm bilgi duyumlardan gelir ve zihinde deneyden nce ne doutan dnceler ne de ilkeler vardr."86Zihinde nce ne ilke, ne yasa, ne de
n3

A.g.e., s.: 198 otuksken. Betl ve Babr, Saffet, Ortaa'da Felsefe, Kabalc Yaynlar, stanbul 1993, s.: 308.
86

139

BI.Gtikel FKLSKFliS bilgi vardr. Duyumlar nce olan verir. Zihin, duyumdan gelen tikel bilgileri soyutlama yoluyla tmel bilgiler hline getirir. Tikel bilgiler zaman bakmndan tmele gre nseldir. Duyumlardan varla ve tikel olana gidilir. Fakat tikel bilgiler ak ve seik deillerdir. Onlar ak ve seik yapmann yolu, zihnin duyu bilgilerini varlktan soyutlamasyla tmel bilgi hline getirmesiyle olur. Tmel bilgi artk nesnel deil, znel bilgidir. Tam yetkin ve doru bilgi elde edilmesi iin aama gereklidir: 1. Aama: Zihin, duyum sayesinde nesnelerin farkna varr. 2. Aama: nsan kendi zihnine yansyan ynn ortaya koyar. 3. Aama: Zihin, kendi kavramlaryla soyutlama yaparak bilgiyi zmler. Tm bu aamalarn olmas iin insann kendi bilincinin farknda olmas ve zihnini soyutlama ilemine yneltmesi gerek mektedir.87

6) Ockhaml William (1300-1350)

Nominalizmi savunan Ockham'a gre, tmellerin cisimleri olmad gibi, onlar azdan kan birer sesten ibarettirler. Bu grleriyle skolastiin asl ilgi duyduu metafizii ikinci dere- cede bir felsefe konusu yaparak, epistemolojiye ynelmitir. Bylece Rnesans'a geii de kolaylatran Ockham, felsefenin temel problemini epistemoloji olarak belirleyerek, her trl bilginin kaynann deney ve tecrbe olduunu ileri srmtr.88 Eer zihin doutan tabula rasa ise insanlar Tanr fikri ile domazlar. nermeleri deneyden gelmeyen veya deneyle test edilemeyen bir teolojiyi de reddeder. Apriori Tanr kantlamalarn kabul etmeyerek, skolastiin temel anlay olan "anlamak iin inanyorum "u reddeder. "nan, aklla temellenemez." grn kabul ederek, ussal; yani mantksal olanla metafzik- sel olan birbirinden ayrr. "Baka bir deyile, akln dorular ile inancn dorular artk birbirlerinden ayrlma yolunu tutmulardr.""89 Vahiyle gelen bilgiler, akl bilgilerini aar ve bu nedenle de aklla aklanamazlar. Sonu olarak, artk felsefe teolojinin hizmetinde olamaz. Felsefe, dinden ve tanrbilimden bamsz olarak eletiriye ak akl dorularyla ilgilenir. Bu skolastiin temel ilkelerini reddetmekten baka bir ey deildir.

87 88 89

en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi, s.: 206. A.g.e., s.: 209. otuksken, Betl ve Babr, Saffet, A.g.e., s.: 318.

140

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

Zihnin iki tr bilgisi vardr: Duyu bilgisi ve soyut bilgi. Bi rinci bilgi tr olan duyu bilgisi, olgularn bilgisi olup zihne ilk gelen bilgidir. "Soyutlayc bilgi, varlktan, var olmayandan ve dier btn koullardan soyutlama yapar... duyu bilgisini koul tutar; nceden varsayar ama bunun tersi olmaz"90 Soyut bilgi, tikellere; yani var olanlara ynelir; ama elde edildiinde artk tikel deil, tmel bilgidir.

b. slm Felsefesinde Bilgi Felsefesi

1) Frb

(870-950)
Frb'ye gre bilginin kayna vardr: Duyu, akl ve nazar."9 lk ikisi ile dolayl bilgi elde edilirken, ncsyle dolaysz bilgi elde edilir. Frb gibi, dier slm filozoflar da akl ile elde edilen bilgileri nazarla elde edilen speklatif bilgiden ayrmlardr. Birinci bilgi tr, duyulara dayanarak elde edilirken, ikincisini doutan getirilen akl bilgileri oluturur. Akla ve duyulara dayanarak d dnya zerine bilgi sahibi olunurken, nazara; yani speklasyona dayanarak eya ya da eylerin ilkeleri zerine bilgi sahibi olunur. O hlde, nazar bilgiler sayesinde soyut ve seik bilgiler elde edilir. Gerek bilgi, nazari; yani kuramsal bilgidir. Frb, sezginin, bilgiye ulamadaki nemini fark ederek, bunun iki eit olduunu syler. Birinci tr sezgi, duyu ve akla hizmet ederek, alglamay salar. kinci tr sezgi ise nazar bilgiye ait olup, soyutlamay gerekletirir. Frb, bilginin seik olmasn salayan sezginin akl yrtmedeki nemini kavrar ve akl yrtmeleri de ikiye ayrr: Birincisi, metafizik ve fiziin ilkelerini veren zorunlu akl yrtmelerdir. Zorunlu akl yrtmeler sonucu elde edilen metafizik ve fizik bilgilerini, Frb dier bilgilerden ayrarak, onlar merkezi bir yere yerletirir. Dier akl yrtme ise olana ieren bir bilgi verir. Olanakl bilgi her zaman iin ikicilii ve diyalektii verdii iin mutlak bilgiyi veremez. Frb bilgi kuramna uygun olarak metafizik gryle sdur kuramn ortaya koyar. Sdur kuramnda lk Akl'dan balayan zorunlu bir tama ile lk Akl kendi bilgisine sahip olduu gibi, bir sonraki aamay da bilir ve varlk olarak ortaya kartr.91

us

A.g.e., s.: 324. A.g.e., s.: 71.

141

Frb, varlk kuramna paralel olarak, insan varlnn yapsnn ve bilgi edinme srecinin bir hiyerarisi olduunu ne srer. nsann ilk gc beslenmedir ve srasyla duyu, arzu, imgeleme ve dnme gleri gelir. Bu gler fizyolojik olarak olduu gibi, bilgisel olarak da bir st bir alttakinden daha deerlidir. Frb'ye gre, dnme bir akl faaliyeti olarak hem imgelemden hem de duyu bilgisinden daha ak ve dorudur. Bu nedenle, insan aklnn dnme gc ile elde edilen bilgiler, Fa'l (lk) Akln verdii kla eylerin ilkelerini soyut olarak kavrayabilir. Frb, Aristotelesi bir yaklamla insan aklnn ay-alt alemi bilmesi ve buradan da btn varln nihai ilkesine ykselen bir bilgi kuramn kabul eder. Bylece aklc bir bilgi kuram ortaya koyan Frb, akl hem epistemolojisinde, hem kozmolojisinde, hem de metafiziinde merkeze alr.92

Btl.C'r FELSEFES

2) tbn Sn
(Avicenna, 980-1037) slm dnyasndaki en byk skolastik dnr olarak deerlendirilen bn Sn, akl ile deneyi hem bilimde hem de felsefede birletirmeye alr. Deney, gzlem ve tecrbe nda akl temelli aklamalar yapmtr. Mea felsefesini savunmasna ramen, son yllarnda sflie ve iraklie doru eilimler gstermitir. Aristoteles ve Frb etkisiyle bilimlerin snflamasn yapmasna ramen, yine de zgn yanlan vardr. Bilimleri, madde ve form balants iinde bir tr snflamaya giderek aklamtr. . Maddesiyle birlikte olan formlarn bilimi: Doa bilimlerinde madde ve form birbirinden ayr deildir, bir arada bulunurlar. 2. Maddesinden tamamen ayr formlarn bilimi: Metafizik ve mantk gibi salt formlardan oluan bilimleri iermektedir. 3. Maddesinden ancak soyutlamayla elde edilen formlarn bilimi: Matematik bilginin formu, zihinsel soyutlamalardan elde edilmesine ramen, yine de madde ile anlalmaktadr.'22 bn Sn felsefeyi de snflayarak inceler: . Nazar hikmet 2. Amel hikmet. Birincisi teorik bilgileri ieren doa felsefesini, matematik felsefesini ve metafizii iermektedir. Saf bilgiden olutuu iin, eylemle ilikisi yoktur. Amel hikmet ise, hem bilgiyi hem de eylemi ierir. Ahlk

92

en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi, nklp Kitabevi, stanbul 2000, ss.: 114-115.

142

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

felsefesi, siyaset felsefesi, ekonomi felsefesi ve hukuk felsefesini ieren amel felsefe bn Sn'ya gre tmelden tekile doru gitmektir. 93 Doru bilginin kesin ve ak baz ilkelere sahip olduunu ne sren bn Sn, her ne kadar deneysel bilgilerin varln kabul etse de, akl bilgisinin deneyi de kapsadn syleyerek akl bilgisinin nemini vurgular. nsan yaratlm varlk olarak iki gce sahiptir. Birinci g, bedene aittir ve hatta bedenden daha aaya doru da ynelebilir. kinci g olan bilme gc kendini yukar doru evirerek, doruyu yanltan ayrr. Bilme gcne kuramsal g adn da veren bn Sn, bilme gcnn maddeden daha yukarya doru ynelerek, ilk nedenlere ve ilkelere varmak istediini ileri srer. Bilme gc akl iinde bir hiyerari oluturarak, tmel varla kadar uzanabilir. Fakat tmel varl bilmek, okumakla olmaz. bn Sn'ya gre bu sezgi ile olur. Sezginin stnde de peygamberlere verilmi olan kutsal g vardr. Bylece deneyden kalkarak akl bilgisi ve oradan sezgiye giden hiyerarik bilgi basamaklarn ne sren bn Sn, doru bilginin akl araclyla kavranldn ileri srmesi bakmndan Frb gibi, Aristoteles merkezli aklc bir bilgi ku- ramcsdr.94 Aristotelesi, Stoac ve Yeni-Platoncu etkilerle bn Sn, Frb'yi takip eder. Manta kavram ve nermeleri inceleyerek balar ve tanmlar zerinde ayrntl bir ekilde durur. Porphyrios'un Isagoge'sindeki be tmeli ele alarak, bilgi elde etmede tanmn nemini vurgular. nermeleri snflayarak, modaliteyi hem nermelerde hem de kyaslarda ele alr. Kyas bir kantlama yntemi olarak kabul eder. Kantlamada temele postulalar koyar ve daha sonra onlar ikinci admda ncl olarak alr ve problemin zm yolunu aratrr. Problem, phe edilen bir eydir ve zlerek kantlanmas gerekir. Bunun iin kyas kullanmak arttr. Kantlamann tam olabilmesi iin tanmlar, hipotezler ve akl yrtmeler kullanlr.95 3) Gazali (1058-1111) Gazli bilgi felsefesini kesin bilginin elde edilmesi zerine kurar. Kesin bilgi var mdr? phe edilmeyen bilgi var mdr? Gerek bilgi var mdr? Descartes ncesi pheyi metot olarak kullanan Gazli, kesin bilgiye varmaya alr. Duyu bilgisi acaba kesin bilgiyi; yani apak nermeyi verebilir mi? Veremez; nk duyu bilgisinin akl tarafndan

93 94 95

A.g.e., s.: 109. en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi , s.: 124. A.g.e., s.: 125.

143

BLC. FELSEFES

yanl olduu kantlanabilir veya her zaman gvenilir olmad ortaya karlabilir. O hlde, duyu bilgisi kesin ve gvenilir bilgi olamaz. kinci olarak Gazli, akl bilgisini ele alr. Acaba akl bilgisi kesin ve gvenilir bilgi midir? Eer akl, duyu bilgisini kesin ve gvenilir klmyorsa, acaba akl bilgisinin kesin ve gvenilir olmasn salayan baka bir ey var mdr? Acaba akl bilgisinden de kuku duyabilir miyiz? Acaba akl bilgisi gvenilirliini ve kesinliini kendinden stn baka bir varlktan veya bilgiden alyor mu? Akldan daha yksek bir otorite var mdr?96 Eer akl bilgisinden de phe edebiliyorsak, gerekten akl bilgisi gvenilir ve kesin olmayabilir mi? Uyku hlinde veya uyanklk hlinde akl bilgisi kesin midir? Uyankken akl bilgisinin kesin olduunu nasl bilebiliriz? Acaba lm, bir tr uykudan uyanmak mdr? Gazli phelerinden ok rahatsz olur. phelerinden akl yoluyla kurtulamaz. Akl, pheleri sona erdiremedii gibi kesin bilgiyi de veremez. Gazli phelerinden kurtulmann yolunu arar ve bu yolun Tanr'nn insan kalbine balad doal bir kla olacan kabul eder. Doal k veya nur Tanr'nm insann kalbine dourduu bir ktr. Bu kla insan hakikatin bilgisine ulaabilir. Hakikat bilgisi kesin ve gvenilirdir. Nur, akl veya kantla deil, kalbin ona almasyla ortaya kar. Gazli, Aziz Augustinus'un ve daha sonra Descartes' in doal k anlayna ok yakn bir anlay ne srer.97 Gazli'ye gre, bilgi konusunda "Platon ve Aristoteles'in ardndan giden Frb ve bn Sn gibi filozoflarn balca yanl, onlarn aklla inanc uzlatrma abalarndan geliyor.'"28 Akl bilgisi nedensellik ilkesini temele almaktadr. Fakat Gazli'ye gre, bir olayn imdi byle olmas onun ileride de ayn olmasn zorunlu klmamaktadr. nk nedensellik ilkesinin deimeyen yasalar Allah'n iradesini balayamaz. Akl eletiren Gazli, akla dayal bir metafizik grn de yadsr. Akl ve inan arasna bir snr koyarak, akl bilgisinin snrl olduunu gstermeye alr. Gazli akln iki yn olduunu syleyerek, bilimleri ve felsefeyi kuran akldan farkl olarak, inancn da temeli olan akldan sz eder ve akln bu ikinci ynn ortaya koymaya alr. Bu akla da, kalp veya akln i yn demektedir.'29 Akl, eylerin grnlerini grr ve bilir. Kalp ise eylerin i tarafn grr ve bilir. Akl sonlu olan kavrarken, kalp iindeki nurdan dolay sonsuz olan da kavrar. Gazli gelitirdii kalp ve nur kuramyla inancn doru, kesin ve zorunlu bilgiyi verdiini ileri srer. Gerek bilgi, bir tr

96 97

A.g.e., s.: 133. A.g.e., s.: 133.

144

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

tecrbe bilgisidir. Tecrbe ise Allah'n nurunu kalplerde hissetmekle olanakldr. Bu yzden insanlar, yaratlan varlklarn en ereflisidir. nk kalbinin sesini fark eden insan, Allah' bilebilir. Gazli'ye gre, kalbin asl gizli grevi bilim, bilgi ve dnmeyi gerekletirmek iin Allah'tan yardm istemektir. Bylece insan kalbinin basireti alarak, bilgiler kuvveden fiile kar ve vastasz bilgi elde edilir. 98 Gazli tm bilgi anlaylarn gz nnde tutarak, hakikatin bilgisini verdiini ne sren drt anlay ele alr ve inceler: . Kelamcar: Ehl- Snnet aklamalar yaparak temele Kur'an' koyarlar. 2. smaililer: Hakikatin bilgisine ancak bilgisinden phe edilmeyen retmen sayesinde varldn ne srerler. Gazli "yanlmaz retmenin" kim olduunu sorar. Peygamber mi? smaililer bunu kabul ederler, fakat peygamber artk lmtr. Yerine mam ad verilen ve smaililerin iinden kan bir retmeni koyarlar. Gazli bunu reddeder. 3. Filozoflar: Gazli dier grlerden ok filozoflara kar karak, bilginin gerek kaynann aklla bulunamayacan ileri srer. nk Yunan felsefesi ve Yeni- Platoncu felsefenin etkisiyle oluan Meai felsefesinin takipilerinden olan Frb ve bn-Sn akl yoluyla gerein ve hakikatin bilgisine varlacan iddia etmektedir. Gazli filozoflarn tutarszln gstermek suretiyle akl bilgisinin hakikati vermekte yetersiz kaldn gs termeye alr. Gazli, Filozoflarn Tutarszl adl bir kitap yazmtr. 4. Sufller: Hakikatin bilgisini tasavvuf felsefesiyle Tanr aknda ve sevgisinde arayan slm dnrleri bu gruba girerler. 99 Sonu olarak, Gazli, akln aciz kald bir noktada ikinci bir akl olan kalbi n plana kararak, kesin ve gvenilir bilgiye ulalabileceini syleyerek sezgiciliin nemini vurgular. Kalp bilgisi, iinde hibir kuku ve phe tamayan bilgidir. O hlde, Gazli iki trl bilginin varln kabul eder: 1. Varln grnlerini veren duyu ve akl bilgisi. 2. Varln i bilgisini ilham ve sezgi ile veren kalp bilgisi. 4) bn Rd (Averroes, 1126-1198)

' e n , A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi , s.: 134. 99 A g.c s.: 135.

145

BLC. FELSEFES

Mea felsefesinin Endls'deki temsilcisidir. Aristoteles'i Batya tantmann yan sra felsefe ve teoloji arasndaki ilikiyi eletirel bir bakla ortaya koymutur. Hem Gazli'ye hem de eski slm filozoflarna, zellikle mea geleneine kar filozoflarn tutarszlklarn aka ortaya koymutur. lk olarak hem Gazli'nin nedensellik ilkesini ve Tanr'nn irad isteini hem de mea felsefecilerinin ve kelamclarn nedensellik ilkesini ele alr. bn Rd'e gre, bu evren olasln ya da irad istein deil, zorunluluun bir sonucu olarak yaratlmtr. Bu zorunluluk ayn zamanda doadaki kurallarda da vardr. O hlde, bu yasa ve kurallar bilen, bilim de zorunludur. rnein; mevsimler, gece-gndz, yamur gibi olaylar zorunlu olarak insan iin var olmulardr. bn Rd'e gre, "Hibir ey var olabilir ya da var olamaz." deildir. Bu anlay Tanr kavramna ters der. Tanr, hibir eyi deitirmez. Tanr, doada var olanlarn zorunlu nedeni olarak ncesiz ve sonraszdr. Zorunlu olan bilim ile bunlar dzenleyen ayn varlktr. Bilimi ontolojik olarak temellendirir. Bilim, zorunlu olarak var olanlarn kendisidir. Bilim, zorunluluun ifadesidir. Bilim vardr ve tmeller zerinde kurulmutur. bn Rd'e gre, ruh tikellerin ilkesi, akl ise tmellerin il- kesidi. Ruh ve akl ekilleri kavrar. Akl ve ruh olmazsa ekiller ve formlar olmazd. ekiller, maddeyle var olurlar. Madde hem tmel hem de tikel olan formun veya eklin kaplam iindedir. Aklla elde edilen her ey tmeldir, akl da ruhun bir gc olduuna gre tmeller ruhtadr. O hlde, akl ilkeleri olan tmeller nasl varlklardr? Akl, tmeli tikel varlklardan soyutlayarak elde eder. "Akl tmelleri tikel ekillerden soyutlamas bakmndan onlarn ilkesidir. Madem ki onlar bir eyden soyutluyor, yle ise onlar bu eyde fiil hlinde deil, g hlinde var demektir.'"32 Tmellerin ortaya k veya elde edilii akla baldr. Fakat akl bunlar kendi bana elde edemez, yani soyutlayamaz. Soyutlamann balatlabilmesi iin tikel zorunlu olarak var olmaldr. Akl ilkesi olan tmeller, yalnzca ruhta deillerdir. Tmeller, Platon'un dedii gibi zihnin dnda idealar gibi bir gereklie de sahip deillerdir. nk trler somut bireysel gerekliin iindedir. Varln sonluluu gerei cins tr balar. Cins ve tr ayr varlklar deil, Aristoteles'in dedii gibi, tmeller bir tr soyutlamadr fakat varln tikellerden alr.133

146

3. 17. Yzylda Bilgi Felsefesi ve Aklclk

a. Descartes

BI.G l'ILSKFES

(1596-1650)
Rnesans dnemiyle balayan bilimsel almalar, bilgi ve yntem konusunda belli bir kukuculua yol at; nk R- rresans dnrlerine gre, iyi bir yntem ile evrensel doruluk bulunabilirdi. Descartes bu dncenin ilk nclerindendi. Descartes felsefesinin kklerini Orta a dncesinden almasna ramen, modern felsefenin kurucusu olma baarsn da gstermitir. yi bir matematik bilgisine sahip olmas onu bilgi problemine ynelmesini ve bilgi kuramn sistemli olarak incelemesini salad. Matematii ve geometriyi bilgi kuram iin rnek alan Descartes, bilgi kuramnn temeline koyaca aksiyomlarn zelliklerini belirler. Aksiyomlar ak ve seik olursa, bilgi kuram sistemletirilebilir. O hlde, Descartes'n amac geometri ve matematikte olduu gibi, sistematik bir bilgi kuram iin gerekli olan aksiyomlar yetkin bir yntemle elde et mekti. Descartes Yntem zerine Konumalar adl kitabnn ikinci blmnde ideal bir yntemin zelliklerini sayar: Ak ve seik olmayan hibir eyi doru olarak kabul etmemek, 2. Problemi zmleme veya analiz etmek, 3. En basit ve kesin olan doru nermeden balayarak karmak olana doru ilerlemek, 4. Yaplan ilemi yeniden sayarak ve kontrol ederek gzden geirmek. Bu yntemi dnce admlarna uygulayan Descartes, ak ve seik doru bilgiler bulmak iin kendisine kukuculuun bir eidi olan yntemsel kukuculuu rnek alr. Akln idaresi iin verdii bu kurallara, yntemsel kukuculuu ekleyerek ak ve seik bilgileri aratrmaya balar. Yntemsel kukuculuk, ar kukuculuktan farkl olarak en az bir ak ve seik bilgiyi bulmay amalar. Doru bilgi elde edildikten sonra kukucu tavr sona erer; nk artk doru bilgi vardr; demek ki bilgi olanakldr. Descartes'n kukuculuu da ak ve seik bir doru bilgi bulunca sona erecektir. Peki ak ve seik bilgi ne demektir. Descartes ne tr zellie sahip bir bilgi aramaktadr? Ak ve seik bilgi hi kuku duyulmadan akla doru gelen bilgidir. Akl, bir eyin doas hakkndaki tm bilgiyi dier nesnelerden ayrt ederek dorudan farkna varyorsa, o
147

eyin bilgisi akl iin ak ve seiktir. Birok dnr, duyu nesneleri hakknda byle bilgimizin olmadn fakat matematik nesneler hakknda byle bilgilerimizin olduunu kabul etmilerdir. Descartes da matematik nesneler zerine ak ve seik doru bilgilerimizin olduunu kabul etmekle birlikte Tanr bizi bu konuda aldatm olamaz m diye kuku duyar. Eer Tanr bir aldatc ise bizim matematik hakknda byle d nmemizi salayamaz m? Eer bu olanak dahilinde ise bizim hibir ak ve seik bilgimiz yoktur. Tm inanlarm ve bilgilerimde yanla dyor olamaz mym? Acaba en az bir ey var mdr ki bu aldatmann dnda kalsn? Dnyorum; o hlde, varm: Descartes'n tm inan ve bilgilerinden kuku duymasyla balad dnme yolunda kuku duymad en az bir bilginin var olduunu grr. Bylece kukuculuu bu bilgiye ulamakla sona erer. leri srmekte olduu eyin yanl olmadndan hi kuku duymad ey, ileri srmekte olduu kuku duyma dncesidir. O hlde, Descartes, kuku duymakta olduundan kuku duymamaktadr; nk byle bir kuku duyma dncesi iinde olduunun apak farkndadr. Kuku duymadan bildii tek ey kuku duymakta olduu dnme srecidir. Bu bilgiyi Descartes mehur nermesiyle ortaya koyar: Dnyorum; o hlde, varm (Cogito ergo sum). Dnmediimi ya da var olmadm inkr edemem. Her ikisi de bana o kadar ak, seik ve kesindir ki, bu konularda yanlamam; nk yanlmam mantksal elikidir. Mantm bana diyor ki, dnen olarak ben varm. Buradaki var olan dnen bir ey olarak znenin kendisidir. "Dnyorum; o hlde varm." ak ve seik nermesi "dnen znenin varln" ortaya koyan bir bilgidir. Bu nerme ile Descartes, her eyden kuku duyabilirim, fakat kuku duyduumdan kuku duyamam; nk kuku duyma dnmenin bir formudur. Dndmden kuku duymam. Dnme bir dneni gerektirdiinden, dnen olarak kendi zne varlmdan kuku duyamam; o hlde, dnen varlk olarak varm. Sezgi ve tmden gelim: Descartes' in yntemsel kukuyla vard "Dnyorum; o hlde, varm." sonucu bir tr tasmsal akl yrtme deildir. Bu bir sezgisel karmdr. Descartes'a gre, sezgi zihinde veya aklda hibir kukuya yer vermeden en ak ve seik kavray trdr. nsan zihni sezgi ile birtakm dorulara varabilir. Sezgisel kavray dorudan olan bir dnmedir. Bu nedenle duyumlara veya tasmsal akl yrtmeye ihtiya duymaz. Sezgisel kavrayla bulunan en ak ve kesin nermeleri Descartes, tmden gelimsel akl yrtme ile baka nermelere gei yapmann gereklilii zerinde srarla durur. Elimizde doru, kesin
148

BLG FKLSFFKS

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

ve zorunlu tmel nermeler varsa, tmden gelim akl yrtme ile sonu karmak olanakldr. kan sonularda tmden gelimsel dnmenin zellii gerei doru ve zorunludur. Matematik ve mantkta kullanlan bu akl yrtmeyi felsefesinde kullanarak, felsefeyi de doru ve zorunlu bilgiler topluluu yapmak istemektedir. deler: D dnya hakknda idelere sahipsek, bu ideleri imgelemenin eleri yapan ey nedir? deler kendiliinden salt zihinsel varlklardr. Descartes'a gre tr ide vardr: . ideae innatae: Doutan zihnimizde var olan apriori idelerdir. 2. deae Adventitiae: Zihnimize dardan gelen olgusal idelerdir. 3. deae Factitiae: Zihin tarafndan imgelemeye dayanarak oluturulan yapma idelerdir. Descartes'a gre, bu ide arasnda ak ve seik olan yalnzca ideae innatae'dr; nk bunlar doutan gelen apriori bilgiler olarak aklmza dorudan verilen bilgilerdir. Apriori bilgiler doas gerei genel-geer, doru ve zorunlu bilgilerdir. Bu nedenle Descartes, ideae innatae' y en deerli bilgi kabul etmekle aklc bilgi kuramcs olmaktadr. Zihnimizin dardan duyumlarla ve deneyle elde ettii bilgi trleri apriori deil, aposterioridir. deae Adventitiae bilgiler, dardan bir nesnenin etkisi sonucu olumu bilgiler olduu iin doruluundan kuku duymak olanak iindedir; bu nedenle byle bilgiler olasl iermektedir ve her zaman ak ve seik deillerdir. Zihnimizin imgeleme gcyle kurduu ideae factitiae bilgilerimizin gerek bir nesne karl yoktur. Bu tr bilgiler zihnin hayal ve fantezileriyle oluturulmu kurgulardr. Darda varl olmayan, fakat zerine ideler gelitirebileceimiz trden bilgilerdir. Yanln olanakll: Descartes'a gre, ideler kendiliklerinde ne doru ne de yanltr. Ne zaman ideleri biz bilgi hlinde kullanma koyarsak, onlar doru veya yanl olurlar. O hlde, doruluk veya yanllk, yargnn bir ilevi veya zelliidir. Yargda oluan yanl insan zihninin iki yetisiyle ilikili olarak grr. Descartes'a gre, insan zihn i anlay ve irade yetisiyle yargda bulunur. Anlay doas gerei, sadece ak ve seik olan bulur ve onlar zerine yargda bulunur. Anlayn grevi, doruyu yanltan ayrmaktr. Bu nedenle zihnin anlay yetisi yanla dmez. Buna karlk, irade yetisiyle zihin snrsz bir alanda yargda bulunur. rade ak ve seik olmayan bilgiler zerinde bile eitli yarglarda bulunur. Doruyu yanltan ayrma gibi bir ileve sahip olmayan irade yetisi, zihnimizi yan la drr. Yanl yaparz; nk

149

anlaymzn snrlar iinde kalmayp, irademizin sonsuz isteine kaplrz. D dnyann bilgisi ve Tanr: Descartes'a gre, d dnyann bilgisi, duyumlarla geldii iin insan zihnini dorudan gelmemektedir. D dnyann bilgisi ayrca ideae adventitiae trnden idelerin bilgisi olduundan olasl iermektedir. O hlde, d dnyann varln ve bilgisini ne garanti edecektir? Descartes'a gre, d dnyann maddesel idelerinin kayna Tanr'dr. Eer Tanr bizi d dnya diye adlandrdmz fakat gerekte var olmayan bir dnya ile bizi aldatyor olamaz m? diye sorar. Tanr aldatc olursa, maddesel olann idesi ve bilgisi olur mu? Descartes'n sisteminde Tanr'nn varl ve onun aldatc olmad ok nemli bir yer igal eder. Descartes, Tanr'nn varln, zorunlu dorularn olduunu gstermek iin iki tr akl yrtme ile kantlar. Tanr'nn varlnn kantlanmas bir aratr; ama ise zorunlu, genel-geer, kesin ve evrensel doruluun olduunu gstermenin yan sra d dnyann varlnn ve bilgisinin var olduunu ortaya koymaktr.

BLG FKLSFFKS

150

 Ontoloji/c kant: Bizde Tanr idesi vardr. Biz yaratlm varlk olarak yaratlmam bir varln idesine doutan nasl sahip olabiliriz? Bizim doamz gerei byle bir ideyi doutan getiremeyiz. O hlde, bu ideyi yaratlmam varlk olan Tanr bize doutan getirmemiz iin zihnimize koymutur. Tanr vardr. 2. Mkemmel idesinden gelen kant: Ontolojik kantn deiik bir versiyonu olan bu kant ilk defa Orta a'da Aziz Anselmus tarafndan kullanld. Tanr kendi varlnda tm olumlu zellikleri toplayan en mkemmel ve en iyi varlktr. Yaratl da olumlu ve iyidir; o hlde, Tanr vardr. Tanr'nn varln kantlayan Descartes, artk d dnyann varlndan kuku duymaz. D dnya varsa, onun hakknda bilgilerimiz de vardr. D gerekliin temsilleri olarak idelerimiz vardr ve bu ideler zihinseldir. Tanr aldatc olmadna gre, eer d gereklik zerine ak ve seik idelere sahipsek, d gerekliin bilgisine varabiliriz. Alglarmz sonucu oluan idelerin ak ve seik olmas bizi yanl bilgiden uzaklatrr. En basit olandan karmakla doru verilen akln idaresi iin kurallar takip edersek d dnya hakkndaki bilgilerimizi geniletebiliriz. Birincil ve ikincil nitelikler: Descartes' in bilgi kuramnda birincil nitelikler ekil, byklk ve hareketti r; ikincil nitelikler ise renk, koku ve sestir. Birincil nitelikler zihnin sezgi gcyle bilinirler. Bunlar zerine olan idelerimiz ak ve seiktir; nk birincil niteliklerin ideleri matematiin eleridir ve zihin onlar gerekliin nesneleri olarak kavrar. Fakat bu demek deildir ki biz onlar zerine hata ve yanl yapmayz. Onlarn ak ve seik olmas onlar zerine doru bilgimiz olduu srece kesinliklerini kabul etmek zorundayz. Ayn durum ikincil niteliklerin bilgisi iin geerli deildir; nk ikincil nitelikleri zihin deil de, duyular alglar. Descartes iin birincil nitelikler, matematiin geleriyle ilikili iken, ikincil nitelikler fiziksel nesnelerle ilikilidir. Descartes'n bilgi kuram aklcl temele alarak ruhun maddeden farkl bir yapda olduunu ileri srmektedir. Bilgi kuram varlklar temsillerinden oluan ideler zerinde temellenmitir. delerimiz en iyi ekilde fizik nesnelerini temsil ederler. Akl kendinde var olan yetilerin verdii doas gerei etkindir. Akln ilevleri sonucu soyut matematiksel dorulara sahip oluruz. Akl bilgilerinin tersine tm duyu bilgilerimiz, dorudan zihinden gelen bilgiler deildir; onlar dolayl ideler olarak fizik nes- neleriyle hep iliki iinde olmas nedeniyle her zaman problematiktir. Bilgilerimizin doruluu Tanr'nn aldatc olmamas sonucudur. Doru bilgi bize en ak ve seik gelen zihin ve akl
151

Bil.cn FKLSFFES

bilgileridir. Akl bilgilerine nem vermesiyle Descartes, 17. yzyln ilk aklc dnrdr. En ak ve seik bilgi olarak "Dnyorum; o hlde varm." sezgisel karmna varmasyla da, dnceyi; yani zneyi n plana kartan ilk modern felsefecidir.

FLOZOFLAR VK BI,G KURAMLARI

Okuma Paras

nsan Bilgisinin tikeleri"4

1. Gerei arayann yaamnda bir kez tm nesnelerden gc yettii lde kuku duymas gerekir. ocuklarla; yani adam olmadan nce, henz tm usumuzu kullanmadmz bir yata duyularmza arpan nesnelere ilikin bazen iyi bazen kt yarglarda bulunurduk.100 Bu nedenle, byle aceleyle verilen birok yarglar gerein bilgisine ulamamzn nne ta koyuyor. Bu da bize unu retiyor ki, kendilerin den en kk bir kuku krnts bulacamz nesnelerden yaammzda bir kez

100

'"Yine yle dndm ki, yal bal adam olmazdan nce ocukluk eitmenlerimiz, bizi uzun zaman istek ve nefretlerimizle ynetti, hlbuki bunlar ou zaman birbirlerine kart olduu gibi. belki de hibiri bize en iyi hareket biimini tlemiyordu, dolays yla, yarglarmzn, ocukluumuzdan beri tm usumuzu kullanmak ve ancak ou kendimize bir yol gsterici olarak benimseyerek vermi olacamz yarglar kadar yalsz ve salam olmas hemen hemen olanakszdr." Yntem zerine Konuma, s.: 11.

152

bile kuku duymadka, onlardan ayrlabileceinizi gsteren hibir belirti yoktur.101 2. Bu nedenle, kendilerinden kuku duyulan tm nesnelere yanl gzyle bakmak da yararl ol ur. Hatta kendilerinde en ufak bir kuku uyandracak yan olduunu dndmz tm nesnelerin, eer nlem aldmzda, ilerinden aka doru grnen birkan bulursak, onlar pek kesin ve bilinebilen en kolay nesneler olarak kabul etmemiz iin, yanl diye geri evirmek yararl olacaktr. 3. Bu kukuyu hibir zaman ilerimizi ynlendirme de kullanmamakyz. Bununla birlikte u nokta gzden rak tutulmamaldr ki: bu denli genel bir kuku biimini gerei gzlemlemeye koyulduumuz zamandan baka anda kullanmamz ima etmiyorum. nk yaammzn ynlendirilmesine ilikin eylerde, ou zaman ancak doruya yakn kanlara gre hareket etme zorunda olduumuz aktr. nk ilerimizde harekete geme frsatlar hemen her zaman tm kukularmzdan syrlmadan nce gelip geer; ve bu trl birok olanaklar tek bir ey zerinde toplanrsa, o anda hangilerinin dierlerinden daha ok doruya yakn olduunu bilmesek bile, i uzamaya gelmiyorsa, setikten sonra da pek doru olduuna inanm gibi inatla izlememizi akl ve mantk buyurur.102 4. Duyulur nesnelerin gereinden kukulamlabilir. Madem ki imdi, gerei aramaya balamak dnda bir amacmz yoktur. O hlde ilk nce bu ana dein duyduumun ya da tasarladmz nesnelerden bazlarnn gerekten dnyada olup olmadndan kuku duyacaz, nk ilkin, duyularmzn bir ok kez bizi

Bl.G l'ILSHFIiS

101

"Ne zamandr, ocukluumuzdan beri pek ok yanl kanlar doru diye kabul ettiimi ve yine o yatan beri hi de salam olmayan ilkeler zerine kurduum eylerin pek kukulu olabileceklerini dnyorum. yle ki, bilimlerde salam ve duraan bir ey oluturmak istiyorsam, yaamnda bir kez, bu zamana dein edindiim dncelerimden ayrlarak her eye sil batan, temelinden balamaya byk bir sorumluluk duygusu iinde eilmem gerekiyordu." Birinci Dnce, s.: 96. 102 "Nasl kaldmz yknty yeniden yapmaya balamadan nce ykmak, gere biriktirmek ve mimar bulmak ya da evin mimar oluyorsanz, sonra dikkatle plann izmekle yetinmeyip de, ayn zamanda bu ile urarken rahata oturabilecek baka ev bulmanz da gerekiyorsa; tpk bu i gibi, usum beni yarglarmda kararsz olmaya zorlarken, ilerimde kararsz kalmamak ve bylelikle elimden geldiince mutlu yaayabilmek iin de, kendime, i ya da drt normdan oluan ereti bir ahlk benimsedim." Yntem zerine Konuma, s.: 29.

153

BLC. FELSEFES

yanlttn deneyimlerle grdmz iin, onlara, isterse tek bir kez bile yanltm olsalar da, fazla inanmak toyluk olur.103 Sonra hemen her gn d gryor ve bu srada baka yerde olmayan bir sr eyi kuvvetle duyumsadmz ve onlar aka kafamzda canlandrdmz sanyoruz. 104 Her eyden kukulanmaya bu biimde karar verdiimiz anda, dmzde canlandrdmz dncelerin dierlerinden daha yanl olduunu bildirebilecek bir belirti de grnmyor. 105 5. Neden matematiin kantlarndan da kukulamlabilir? Eskiden bize doru grnen tm eylerden, hatta kendiliklerinden olduka ak olmalarna karn, matematiin kant ve ilkelerinden bile, ou kiiler bu konular zerinde usa vurma yaparken aldanm olduklar iin onlardan yine kukulanacaz.106 Ancak zellikle bizi yaratan Tanr 'nn houna giden her eyi yapabildiini duyduumuz ve bz belki de en iyi bildiimizi sandmz eyler zerinde bile her zaman aldanacak biimde yaratp yaratmadn da bu ana dein bilmediimiz iin, tm bu eylerden kukulanacaz. nk mademki Tanr, daha nce belirtildii gibi, bazen aldanmamza olur demitir, o hlde, neden her zaman aldanmamza olur demesin? stelik, her eye gc yeten bir Tanr'mn varlmzn yaratan olmadm, kendiliimizden ya da baka bir yolla meydana geldiimizi varsayarak, o zaman da bu yaratann daha az gl olduunu kabul etmi olacamzdan, durmadan aldanmamza, olanaksz lde eksiksiz olmadmza inanmak iin, elimizde daha ok neden bulunacaktr.

103

"imdiye dein en doru ve en kukulanlman olarak benimsediim nesnelerin tmn duyulardan ya da duyular yoluyla rendim, hlbuki bu duyularn bazen yanltc olduunu kendi deneyimlerimle grmtm. Bunun iin bizi bir kez bile aldatanlara hibir zaman gvenmemek bir nlem olarak deerlendirilmelidir." Birinci Dnce, s.: 98. 104 "Nihayet uyankken zihnimizde bulunan ayn dncelerin hibiri gerek olmakszn, uyurken de usumuza gelebileceini dikkate alarak, u ana kadar zihnime girmi olan tm nesnelerin, dme girmi hayallerden daha gerek olmadn dnmeye baladm." Yntem zerine Konuma, s.: 41. 105 "Bu dnce zerinde durarak uyanklk ve uykuyu birbirinden ayrt eden kesin hibir belirti olmadn ok ak olarak gryor ve bu durum karsnda dona kalyorum. yle ki, aknlm neredeyse beni uyuduuma inandracaktr." Birinci Dnce, s.: 99. 106 "Geometrinin en yakn konulan zerinde bile yargda bulunurken yanlan ve yanl yarglara ulaan kimseler varolduu iin, herkes gibi benim de aldanacam kansna vararak, eskiden tant olarak benimsediim tm kantlar yanl diye geersiz sayyorum." Yntem zerine Konuma, Drdnc Blm, s.: 40.

154

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

6. Kukulu eylere inanmaktan saknmamza olanak tanyarak aldanmamza engel olan zgr bir tutumumuz vardr. Bizi yaratan her istediini yapsa, hatta aldatmaktan zevk bile duysa, kendimizde zgrln varln' duymaktan geri kalmayz. Bu yle bir zgrlk anlaydr ki, onunla biz, istediimiz zaman, iyice bilmediimiz eylere inanmaktan kanarak, aldanmamz n nne geebiliriz.107 7. Var olmasaydk kuku duyamazdk, bu da edinebileceimiz ilk doru bilgidir. Kendilerinden en ufak bir biimde kukulandmz her eyi bu ekilde yanl greceimiz gibi ayn zamanda geride evirebileceimizi var sayarken, ne Tanr, ne gk ne de yerin var olmadn ve bir bedenimizin de olmadn kolayca kabul ediyoruz; ancak ayn biimde tm bu eylerin gereinden kukulanrken var olmadmz var sayamayz. nk dnen nesnenin, dnrken gerekten var olmadn kavramak bize o denli aykr geliyor ki, en alas varsaymlara karn u, dnyorum, o hlde varm, sonucunun doru olduuna ve bunun, dncelerini bir sra iinde ynlendiren ve yneten bir kimseye grnen ilk doru sonu olduuna inanmaktan kendimizi alkoyamyoruz.1-13 42. Hi yanlmak istemediimize karn, nasl oluyor da istencimiz yznden yankyoruz. Ancak yanln istencimizden ileri geldiini ve hi kimsede aldanmak istei bulunmadn bildiimiz iin, yarglarmzda yanl bulunmasna belki aranlar olacaktr. Ancak aldanmak istemekle, bazen aldanmamza neden olan birtakm kanlara inanmamz arasnda olduka byk bir ayrm vardr. nk bile bile aldanmak isteyen bir kimse var olmad gibi, nitelike aka bilmedii eylere inanmak ist emeyen bir kimse de hemen hemen yok gibidir. Hatta ou zaman olduu gibi, gerei arama yolunu izlemeyi bilmeyenlerin gerei bulamaylarna ve dolaysyla aldanmalarna neden de gerei bilme isteidir. nk bu istek yznden abucak bir yargda bulunmaya ve olduka iyi bilmedikleri eyleri gerek olarak kabul etmeyi srkleniyorlar.

107

'Tann'nn saltk gcne ilikin nceleri edindiim kannn zihnime geldii her anda, onun istedii koullarda, pek byk aklkla anladm sandn eylere ilikin olsa bile, beni kolaylkla yanlmaya srkleyebileceini evetlemek zorundaym." nc Blm, s.: 128.

155

BLC. FELSEFES

43. Ancak ak ve seik olarak kavradmz eyler zerine yargda bulunduumuzda hibir zaman aklanmamamza olanak yoktur. Ancak ak ve seik olarak kavradmz eyler zerine bir yargda bulunduumuz srece, hibir zaman yanl doru yerine koymayacamz kesindir. nk hibir zaman aldatc olmad iin, Tanr'nn bize verdii bilme gcnn yanlsamas olanak d olduu gibi, istemek gcnn de, onu bildiimizden teye gtrmediimiz srece, yanlmas olana yoktur. Hatta bu gerek kantlanmam olsa bile, yine biz aka grdmz eylerden, onlar bu biimde grdmz anda, kukulanmayz, zira aka grdmz eylere inanmaya doal olarak pek eilimliyiz. 44. Aka grmediimiz eyler zerine ancak yanl bir yargda bulunabiliriz, her ne kadar yargmz doru olsa ve ou zaman belleimiz bizi aldatsa da. Ve yine o denli aktr ki, doru olarak bilmediimiz bir kanta dayanarak yargda bulunduumuz her keresinde, ya aldanrz, ya da gerei bulsak da, onu ancak bir rasdant sonucu bulacamz iin, bulunca ondan emin olamaz ve aklanmadmz kesinlikle bilemeyiz. unu aka syleyebilirim ki yeteri kadar ak bulmadmz bir ey zerine yargda bulunmamz pek seyrek grlr, nk doal olarak us bize ancak yargda bulunmadan nce seike bildiimiz eyler zerine bir yargda bulunmamz buyuruyor. Ancak ou zaman, birok eyi eskiden bildiimizi sandmz ve anmsaynca, gerekten onlara ilikin hibir zaman doru bir dnce edinmediimiz hlde, sanki onlar yeteri kadar incelemiiz gibi, hemencecik onlara inandmz iin aklanyoruz. 45. Ak ve seik bilgi ne anlama geliyor? Birok kimse vardr ki, hibir eyi, ona ilikin iyi bir yargda bulunmak iin, gerektii biimde grmezler; zira apak bir yargnn dayanabilecei bilgi yalnz ak deil, seik de olmaldr. Ak bilgiden dikkatli bir z ihne grnen ve belli olan bilgiyi demek istiyorum. rnein, nesnelerin gzlerimize grlecei, onlar zerine byk bir kuvvetle etkide bulunaca ve bylece onlar kendilerine bakacak duruma sokaca zaman, nesneyi aka grrz diyoruz; seik bilgilerden de, keskin ve baka bilgilerden ayr bir bilgiyi demek istiyorum. yle ki, bu bilgide onun gerektii gibi, gzden geirme aka grnenden baka bir ey bulunmaz. 46. Bilgi seik olmadan ak olabilir, ama ak olmadan seik olamaz.

156

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

rnein, bir kimse yakc bir ac duyduu zaman, bu acdan edindii bilgi kendi gznde aktr, ancak bundan dolay her zaman seik deildir; nk ou zaman bu acy yaralanan ksmda bulunduunu sand eyin nita - lii zerine verdii yanl yargyla kartrd gibi, ak olarak kendinde bulunan duygu ya da belirsiz dnceden baka bir ey grmese de, gene yaralanan ksmda var olan eyin kendi dncesinde bulunan ac dncesine ya da durumuna benzediini sanr, bylece bilgi bazen seik olmakszn ak olabilir, ama ak olmakszn seik olamaz. 47. ocukluumuzdan edindiimiz nyarglar atmak iin, ilk kavramlarmzn her birinde bulunan ak eyleri gzden geirmeliyiz. imdi, ocukluumuzda, bedenimiz, ruh ya da dncemizi o cank kuvvetle krleti ki, dncemiz olduka ak birok eyi gryor, ancak seik olarak hibir eyi bilmiyordu; ve dncemiz, grlen eyler zerine dnmekten dolaysyla ar yargda bulunmaktan kurtulmaya akmyoruz, hlbuki onlar baka trl daha iyi i nceleyemeyeceimiz ok aktr. Ancak imdi fazla glk ekmeden onlardan kurtulabilmemiz iin, burada fikirlerimizi oluturan tm yaln kavramlar srayla gzden geireceim ve bylelikle her birinde ak olarak bulunan eyi, karanlk olarak bulunan ya da hakknda aklanabileceimiz eyden ayracam.

b. Spinoza
(1632-1677)

17. yzyln ikinci byk aklc felsefecisi olan Spinoza, tm felsefesini Descartes'n ne srd ak ve seik bilgilerin nda Descartes dalizmi aarak, ruhun ve maddenin aslnda tek bir varln iki deiik z nitelii olduunu gstermek zere younlatrd. Bylece her ey bu hakikatin deiik versiyonu oldu. Zihnin bilgisi iin var olan dzenin eylerde de var olduunu ne sren Spinoza, Tanr veya doa

157

BLC. FELSEFES

dedii tek doru ve hakiki tze referansla, kendi bilgi kuramn gelitirdi.108 Doruluk ve yanllk: Hibir idea Tanr'ya referansla dnldnde mutlak veya salt olarak yanl deildir; onlar doru olmak zorundadr. dealar, tek insann znel aklna referansla yanl olabilir. Her ey Tanr'dan geldiine gre, her eyde ve her yerde zorunluluk; yani determinizm vardr. Bu durum idealar iin de geerlidir. Descartes'ta olduu gibi irade ve kavray (akl) arasndaki fark, Spinoza'da yoktur. Bu nedenle yanllk hibir zaman iradeden kaynaklanmamaktadr. Tanr'nn bir paras olarak ideler yanl olamaz; fakat tek bir insan aklnn esi olarak ideler yanl olabilir. Bu tr ideler nesnelerini elikili ve uygun olmayan bir biimde temsil edebilir. Nesnelerin idelerindeki elikilerde, eylerin doasndaki determinizmi grmeyiz. Byle ideleri Spinoza, nclleri olmayan sonular olarak tanmlar. Spinoza ideleri ikiye ayrr: Yeterli ideler ve yetersiz ideler. Yeterli ideleri Etik adl kitabnn II. ksmnda yle tanmlar: Eer bir ide bir nesneye referans olmadan kendiliinde tm zelliklerine sahipse yeterli idedir. Eer bir ide elikili ise o yeterli ide deildir. Spinoza'ya gre doruluk veya hakikat, kendiliinden doruluk lt tamaldr. denin nesneye uygunluundan kaynaklanan dsal lt doruluun veya hakikatin lt olamaz. Descartes'n ak ve seik idelerini kendine ilke yapan Spinoza, ak ve seiklii her doru idenin temeline koyar. Doruluk ve yeterlilik bir arada olmaldr. Doruluk, kendi kendiliinin ltdr. Bu dncesi Spinoza'nn bilgi kuramndaki dier bir gryle de paralellik tar. Bilgi kesinlikle refleksif olmaldr. Eer birisi bir ey biliyorsa, bildiini de bilmek zorundadr. Bir kii bir ey biliyorsa, zorunlu olarak bildiini bilmelidir; nk doru olarak her ne biliyorsa ak ve seik olmaldr. Bu dncelerin sonucu olarak bilgi kuramnda tutarllk doruluk kuramn kabul eder. Spinoza'ya gre, tutarlln ltne uygun olarak doruluun, bilginin ve gerekliin dereceleri vardr. Tek hakikat olan Tanr (doa) ve onun deiik versiyonlar arasnda var olan gerekliin dereceleri bilginin dereceleriyle bir paralellik tar. Doru
108

Bkz . Freeman E. And Mandelbaum M., Spinoza: Essays in Interpretation, Open Court, LaSalle 1975 ve Grene M. (ed.) Spinoza: A Collection of Critical Essays, University ofNotre Dame Press, Notre Dame 1973.

158

FLOZOFLAR YK BLG KIJRAMLRI

bilgi veya yeterli ideler, Tanr'nn varlndan oluan eylerin kavranmasdr. Bilgi ise Tanr'nn varlndan zorunlu olarak kaynaklanmayan eylerle ilgili olduunda, bu bilgiler az ya da ok yetersiz ve elikili bilgilerdir. Her ne kadar her ide az ya da ok doruluk derecesine sahipse de, mutlak doru yeterli idelerden olumutur. Baka deyimle, zorunlu olarak bir ide doru olsa da, bu doruluun da eitli dereceleri vardr. nk tutarlk doruluk kuramna gre, bir ey ancak sistemle tutarl ise dorudur. Doru olan sistemdir. nermeler sistemle olan tutarllk derecesine gre doruluk deeri alr. Bir nerme veya yarg sistemle olan tutarll fazla ise daha doru olmaktadr. Bilgi eitleri: Spinoza, bilgiyi dereceye ayrarak inceler: nc dereceden bilginin sezgiyle elde edilen tam bilgi olduunu kabul eder; byle bir bilgi, Tanr'nn z niteliklerinin biimsel znn yeterli bilgisinden eylerin znn yeterli bilgisini kartr. Bu idelerin ak ve seik olmas nedeniyle, genel nesnelerin de birincil niteliklere sahip olduklarna inanrz; fakat ayn eyi nesnelerin ikincil nitelikleri iin syleyemeyiz. nc dereceden bilgi, felsefecinin arad zorunluluk ve determinizm ieren bilgi trdr. Felsefede doru ynteme sahip olmakla zihnimizdeki elikili ve yetersiz bilgilerden arnmamz salayarak, onu yeterli bilgilere yneltir. Spinoza bu tr bilgiye sezgi bilgisi adn verir; nk bu bilgiler znde determinizm ilikileriyle balanm tutarl bir dnyay bize verir. Birok aklc bu dnceyi kabul ederek, akl sezgiden sonra gelen ikincil bir g olarak alglarlar. Spinoza iin de sezgi birincil, akl ikincil bilgiyi verir. Bu anlayndan tr Spinoza akl bilgisini sezgiden sonra gelen ikinci dereceden bir bilgi eidi olarak ele alr. Birinci derece bilgiden ayran en nemli zellii, akl bilgisinin deneyden, imgelemeden ve sanlardan gelmesidir. Ksaca bu bilgi duyu deneyinden gelmektedir. Duyu deneyleri, nesnelerin ger ek yerini dikkate almadan nesnelerin idesini elikili ve paradoksal bir ekilde verir. Dilsel simgelerde duyu deneylerine benzer ideleri ortaya kartrlar. Tm bunlar insandan insana deien ve gerek bilgiyi vermeyen tmel kavramlara yol aarlar. Bu tr bilgilerle oluan kavramlar saduyunun oluturduu genel kavramlardr. Herkesin saduyusuyla kabul ettii genel kavramlarla, evrensel kavramlar arasnda fark vardr. Genel kavramlar Descartes' in ne srd ak ve seik olan birincil niteliklere karlk olarak, bilimin balangcnda yer alrlar. Bilimin ideleri yeterlidir. Gerekliin
159

BLG LKLSEEES

alglanabilir tm elerine referans ettikleri srece onlar, gerekliin hakikat ve doru grnmesini salarlar. Bu nedenle bilim herkes iin ayn ve ortaktr; buna karn evrensel kavramlar zneldir. Akl ve bilim, genel kavramlarn z niteliklerinin zsel eleri iinde ortaya karlar. Descartes gibi, Spinoza da bilimi genel olarak matematik, zel olarak geometri iinde temellendirdi. Spinoza iin felsefenin doru bir yntemi ancak geometrinin yntemiyle olabilirdi. Bilginin sistemlemesi olarak bilim, her ne kadar duyu deneylerine dayanyorsa da, duyu deneylerinden daha fazla eylerin edimsel dzenini bize verir. Spinoza iin bilginin sistemleti- rilmesinin yan sra, varlklar bir btnlk iinde kavranmahdr. Bu btnl de sezginin, akldan daha st derecede olmas salar. Birinci ve ikinci dereceden bilgiler yeterli bilgilerden olutuu iin yanll da iermezler. Buna karlk nc dereceden bilgiler olan duyu deneyleri yanl ierdii gibi, tutarsz idelerin de sebebidirler. Duyu deneyleri, eylerin belli bir ksmyla ilikili olup, sonsuz varln; yani Tann'nn z nitelikleriyle balant iinde deildir. Duyu deneyleri, bilginin pasif formlar olup, akl bilgilerinin formlaryla karttrlar. Bu pasiflik yetersiz idelerin de kaynadr. Akldaki aktiflik ise yeterli idelerin kaynadr. Spinoza iin, insan akl Tanr' nn sonsuz niteliklerinin bir parasdr; biz her ne sylersek veya bilirsek, Tanr'nn insan aklndaki alndan baka bir ey yapmyoruzdur. Bu nedenle duyu verileri insan akl ile ilikisi veya balantlarnda tutarsz olabilirler; fakat Tanr'nn akl ile asla tutarsz olamazlar. Duyu verileri insan akl iin pasif, fakat Tanr'nn aktif aklnn bir parasdr da. Sonu olarak Spinoza iin, tm bilgilerimizin amac dnyay bir btn olarak kavramak ve anlamak iindir. Varlklar hakkndaki zorunlu dorulardan ve kendi-kendine kanttan gelen determinizmle varlklar kendilerini bilimsel bilgide aa karrlar. Bunun dnda olanlar mutlak yanl olmamakla birlikte, yanlsamalardan baka bir ey de deildir. Spinoza'nn bilgi kuramn tam olarak anlamak iin metafiziini tam olarak bilmek gerekir. nk onun bilgi kuram monist varlk grnn bir paras olarak sistemiyle tutarllk iermektedir. Sistem kuran bir filozof olmas nedeniyle, bilgi kuram, ayn zamanda onun varlk kuramyla paraleldir. Bu konuyu daha iyi anlamak iin Spinoza'nn varlk ve metafizik grlerine bakmak gerekir.
160

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

Okuma Paras

Bilme Yollar109
... imdi bata gelen grevime, ankn dzeltilmesi, amacmz iin gerekli uslamlama yeteneini ona verme grevine yneleceim. Bunu yapmann yntemi ise imdiye dek gvenilir biimde olumlamak ya da yadsmak iin kullanm olduum tm uslamlama yollarn yineleyerek balamam gerektirir, bylelikle bu yollarn en iyisini seebilir, kendi glerimi ve yetkinlik vermeyi arzuladm doay bilmeye balayabilirim. Yanlmyorsam, tm drde indirgenebilir: a. Kulaktan dolma ve baz keyfi iareder yoluyla bilgi, b. Eletirel olmayan deneyden, yani tam uslamlamaya maruz braklmam deneyden bilgi; bylelikle bir deneyi bakalaryla snamakszn rastlantsal olaylarn tankln kabul ederiz. c. (a) ya nedeni sonutan (b) ya da tikel bir zelliin gerekli varln genel bir kavramdan kar - sayarak, bir eyin zn baka bir eyden karsayan (ama upuygun olarak deil) bilgi. d. Son olarak, bir eyi yalnzca z ya da onun en yakn nedeni araclyla kavrama yoluyla bilgi. rnekler bunlarn tmn daha ak klacaktr. Sadece kulaktan dolma (bilgiden) doum gnn, beni kimin dnyaya getirdiini ve hibir zaman kuku duymadm benzer eyleri bilirim. Sadece tecrbeden leceimi bilirim. Ayn zaman lsnde yaamasalar da, ayn hastalklardan lmeseler de, teki insanlarn ldn bildiimden buna inanrm. Yan atei besleme ve suyun onu sndrme zelliini, kpein havlayan bir hayvan olduunu, ksaca yaamn srdrlmesi iin gerekli olan her eyi yalnzca deneyden bilirim. Bakalarnn deil de kendi duygularm snayarak, beden ile tinin birlikteliini bu snadm duygularn nedeni olarak ele alan deneyle rime dayanarak bulduum tinin bedenle birletii eklindeki sonu karsamal bilgiye bir rnektir.1"16 Ama bu karsama, bu duygunun ve bu

109

Spinoza, Kavray Gcnn Geliimi, ev. Can ahan, Kuram Yaynlar, s.: 26 -30.

161

BLG LKLSEEES

birliin doasnn ne olduunu tam olarak bilmemi salamaz. 110 Ayn ekilde, grme algs bilgimden ve zellikle onun bir ve ayn eyi ondan uzaklma bal olarak daha kk gsterme zelliinden, gnein grndnden daha byk olduunu ve daha birok eyi karsarm. Son olarak, bir ey yalnzca z araclyla, bu bilginin gerek doasn bilirim, ya da tinin zn bildiimde onun bedenle birletiini bilirim. Bu tr bilgi ile, iki ile n be ettiini ve bir nc izgiye paralel iki izginin birbirine paralel olduunu vb. bilirim. Bununla birlikte, imdiye dek bu yolla bilebildiim eyler, ok az olmutur. Btn bunlar daha da berraklatrmak iin aadaki rnei kullanacam. rakam verilmi, ikincisinin birincisiyle ilikisi ne ise ilikisi ncye ayn olan drdnc aranyor. Sradan tccarlar retmenlerin onlara bir kant salamakszn verdii kurak unutmadklarndan drdncy bulmak iin gerekli olan bize hemen syleyeceklerdir. Bakalar 2, 4, 3, 6 ilikisinde olduu gibi, drdnc saynn apak basit rnekleri tecrbelerinden kalkarak evrensel bir aksiyom hline getirirler. Onlar, ikinci nc ile arplrsa ve arpm birinciye blnrse blmn alt olduunu tecrbe ile bulurlar. Onlar bu yolla elde ettikleri saynn bu ilemden nce drdnc orant olarak bildikleri say olduunu grdklerinde , bu ilemin her zaman iin drdnc orantk sayy bulma ilemi olduu sonucunu karrlar. Ancak, matematikiler Euclides'in 7. kitabnn 19. nermesinin kantlanmasndan hangi saylarn birbiriyle orantl olduunu bilirler. Yani orantnn doasndan ve zelliklerinden, onlar, birinci ile drdncnn arpmnn, ikinci ile ncnn arpmna eit olduunu bilirler. Bununla birlikte, verili saylarn orantllnn zn onlar dahi gremezler, ya da gryorlarsa bile, onu Euclides'in nermesi sayesinde deil, fakat herhangi bir ilem yapmakszn sezgisel olarak grrler.imdi bu bilme yollarnn en iyisini semeye doru ilerlemek iin, amacmza ulamak zere atlmas gereken admlar ksaca sralayarak balamam gerekir. Yetkinletirmeyi arzuladmz doamzn kesin bilgisini elde etmeliyiz. Ve eylerin doas

110

karsama olduka belirli olabildii hlde, olabilecek yanllara kar hazrlkl olmalyz. nk, eyler, gerek zleri araclyla deil, soyut olarak alglandnda imgelemde hemencecik kartrlrlar. Dolaysyla, insanlar, tek olan ok olarak imgeler. Soyut, yaltlm ve kartrlm olarak alglandklar eylere daha bildik eyleri gstermek iin kullanlan isimler yklerler ve dolaysyla imgelemlerinde bir olanlara tekiler gibi davranrlar.

162

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

kadar, 1. eylerin farkllklarnn, benzerliklerini ve kartlklarn doru olarak saptamak, 2. eylerin devinemeyeceklerini ya da devinebilecekleri uzamlar kesin olarak belirlemek, 3. eylerin doasn ve glerini insannkilerle kardatrmak zere yetkinlememiz gereklidir. Bu yolla, insann ulaabilecei en yksek yetkinlik kolaykkla aa kar. Bunu belirttikten sonra, bilginin, lang trne ncelik vermemiz gerektiini grelim. Birinci tr bilgiyi ele alnca, aka grrz ki, kulaktan dolma bilgi, kesin olmay bir tarafa, rneklerimizin aa kavuturduu bize eylerin zn vermez. zleri bilinmedike tek tek eylerin varl bilinemeyecei iin ileride gsterilecei gibi kulaktan dolma (bilgilerin) bize verebilecei kesinlik, zellik (nitelik) bakmndan bilinmesi deildir. Bilgi edinmenin bir tr, ussal denetimi olmayan, etkisiz bir bilgi edinme yoludur. kinci tr bilgi de111, kefetmek istediimiz fikirleri bize salamaz. O ok kesinsiz ve belirsiz bir bilgidir ve ilk nce zleri bilinmedike hibi zaman ak olarak bilinemeyecek olan doal nesnelerin yalnzca rastlantsal zelliklerini verir. Bu yzden bu tr bilgi de reddedilmelidir. nc tr bilgi bize eylere ilikin doru fikirler verir, ve yanlg riski olmakszn karsamalar yapmamz salar. Fakat o tek bana, bizim amaladmz yetkinlie ulamann arac deildir. Yanlg riski olmakszn eylerin zn upuygun olarak yalnzca drdnc tr bilgi kavrar. O, dolaysyla, .en yararl bilgidir. Bu bilgiyi nasl elde edebileceimizi ve bylelikle gemite kavranlmam eyler i nasl kavrayabileceimizi aklamaya alacam.

c. G. W. Leibniz (1646-1716) Leibniz 17. yzyln aklc ve kartezyen felsefecisidir. Spinoza'nn monist grnden etkilenen Leibniz, onn zgr istenci, determinizmle bir arada tek bir tzde ele almasna kar karak, ok tz grn ne

111

Deneyi biraz ayrntl olarak tartacam, ve empirikler ile yeni dnrlerin yntemini inceleyeceim.

163

HIIXj FELSEFES

srerek determinizmi ve zgr istenci aklamaya alr. Spinoza'nn tek tze ykledii tm eleri Leibniz basit tzler olarak adlandrd sonsuz saydaki monadlara ykler. Monadlar darya penceresi olmayan, kendi iine bakan tzlerdir. Bu tzlerden yalnzca biz ikisinin bilgisine sahibiz. Basit yapda olan monadlar oklukta birlie sahiptirler; nk her bir monad kendi iinde evrenseli yanstr; fakat bir monad dierine indirgenemez ve birbirinden bamsz olarak var olurlar. Leibniz'in bilgi kuram onun monad kuramndan ayr olarak dnlemez. Zorunlu ve olaslkl dorular: Evrenselin tm elerine isel biimde sahip olan her bir monad ayn zamanda determi nizmi de iermektedir. Bunun doal sonucu olarak Leibniz, tzlerin isel zorunlu dorularyla eylerin olaslkl dorularn birbirinden ayrt eder. nk tzler kendi ilerine doru olan pencerelerinde evrenselin tm elerini zorunlu olarak kendilerinde grrler. Bu zorunluluk mantksaldr; buna karlk sradan varlklar; yani eyler byle bir mantksal ilikiyi deil de, olaslkl bir ilikiyi ve bunun olaslkl doru bilgilerini verir ler. Mantksal ve zorunlu doru, akl dorulardr. kincil dorular ise olgulara aittir. Akl dorulan, elimezlik ilkesi zerinde temellenir; nk onlarn yanllanmas elikiyi ortaya kartr. Akl dorularn terim ve kavramlar tanmlanrsa, onlarn zdelik ilkesine indirgenebilecei anlalr; A, A'dr, gibi bir nerme ancak terimlerin tanmlanmasyla ortaya kar. Leibniz iin matematiksel dorular byledir. Felsefe tarihi iinde Leibniz, matematii mantkla temellendirmek isteyen ilk kiilerden biridir. Dier yandan, olgu dorular, zdelik nermelerine indir genemez; nk bu tr dorularn temelleri yeter-sebep ilkesinde bulunmaktadr. Yeter-sebep ilkesi de Leibniz'in deiik dnemlerinde farkl tanmlarla aklanmaktadr. Yeter-sebep ilkesi ve olaslkl doruluk kuram Leibniz'in olaslkl evren kuram ve Tanr'nn seimiyle ilikilidir. Tanr, bu evreni seerken sonsuz saydaki olanakl evren yaps ve dzeni iinden, en iyisini semitir. Baka deyile, sonsuz sayda evrenin var olma olasl vardr; nk monadlarn sonsuz olmas, bu monadi&rdm kurulmu evrenleri de sonsuz yapmaktadr. Tanr, olanakl dnyalarn arasndan en iyisini seerek bu dnyay yaratmtr. Bu dnya da olanakl dnyalar iinden sadece bir tanesi; fakat en iyilerinden bir tanesidir. Bu nedenle, Leibniz iin, olgu dorular olaslkldr; nk mantksal ve aklsal zorunluluk yerine, Tanr'nn
164

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

seimini iermektedir. Tanr'nn seimi ise olanakllar arasndakilerin en iyisi olmas sonucu, doruluk yine zorunluluu deil, olanaklh iermektedir. Leibniz iin her doru nermede, yklem zneye zdetir. Bu doruluk tanm da zorunlu akl dorularyla olaslkl olgu dorularn temeldeki ilke bakmndan birbirinden ayrmaktadr. Ksaca, Leibniz'in tm doru nermeleri, Kant'n analitik nermelerine dnmektedir. Analitik nermede, zne ve yklem birbiriyle ayn eyleri sylemektedir. Yklem, zneye yeni bir ey katmaz; ancak onu tekrarlar. Tm analitik nermeler dorudur; nk elimezlik ilkesi bunun byle olmas gerektiini zorunlu olarak belirtmektedir. Leibniz'e gre, tm doru nermeler, bir tzn znn bir ksmn veren doru ve analitik nermelerdir; biz (insanlar) bir tzn znn yapsn tamamen bilemeyiz; ancak Tanr tzn zn tamamen bilebilir. O hlde, biz ancak zorunlu olarak doru bir nermenin doru olduunu biliriz, fakat verilmi bir nermenin doru olup olmadndan kesinlikle emin olamayz. Bir nermenin doruluu hakkndaki yargmz, olaslk zerine temellenir; hangi nedenle bu sonuca vardmz tahmin etmeye alrz. Bu yzden olgular hakkndaki her tr yarg, olaslkl doru veya yanltr. Tanr iin olaslk, hangi evrenin seilmesi gerektiinde ortaya kar. Ondan sonra her ey zorunluluk ierir.
Okuma Paras

Metafizik zerine Konuma 112 24. Ak ya da karanlk, seik ya da bulank, tamuyar ya da sezgisel ya da sansal bilgi zerine; adsal, gerek, nedensel, zsel tanmlar zerine.
Fikirlerin yapsn iyi anlayabilmek iin bilgilerin tr leri konusuna deinmek gerekiyor. Bir eyi baka eyler arasnda tanyabildiim ama o eyin ayrmlarnn ve zel- tiklerinin neler olduunu bilmediim zaman bilgim bulanktr. Bir iirin ya da tablonun iyi mi kt m olduunu herhangi bir kukuya

112

Leibniz, G. W., Metafizik zerine Konuma , ev.: Afar Timuin, Cumhuriyet Kitabevi, stanbul 1999, ss.: 111 -116.

165

HIIXj FELSEFES

dmeden aka biliriz, nk onda bizi doyuran ya da drten herhangi bir ey vardr. Sahip olduumun iaretleri aklayabildiim zaman bilgim seiktir. Altnn tanmn veren baz deney ve iaretler yardmyla gerek altn uydurma altndan ayran ayar uzmannn bilgisi byle bir bilgidir. Ama seik bilginin dereceleri vardr, nk genel olarak bir tanma giren kavramlar da tanmlanma gereksinimi gsterirler, bu bilgiler bulank olarak bilinen bilgilerdir. Ama seik bir tanma ya da bilgiye giren her ey, ilkel kavramlara kadar her ey seik olarak tannyorsa, ben bu bilgiyi tamuyar bilgi diye adlandrrm. Zilinin bir kavramn tm tikel elerini hep birden ve seik olarak kavrarsa o zaman sezgisel bir bilgi sz konusudur, bu tr bilgi ok azdr, insan bilgilerinin ou bulank ya da sezgiseldir. Adsal tanmlarla gerek tanmlar da birbirinden ayrmak doru olur. Tanmlanan kavramn olaslndan kukuya dlyorsa ben byle bir tanma adsal tanm derim. rnein; sonsuz vida denen ey paralar eit olan, paralar tamuyar biimde st ste konabilen madd bir izgidir dediimde, sonsuz vidann ne olduunu bilmeyen biri, bu zellik gerekten sonsuz viday karlayan bir zellik olduu hlde, paralar eit br izgiler bir yzey oluturduklarndan (bu izgiler de daire evresiyle doru izgidir) yani yzey zerine izildiklerinden -byle bir izginin olaslndan kukuya decektir. Bu da unu gsterir: birbirini karlayan her zellik adsal bir tanma yarayabilir, ama zellik eyin olasln tantabliyorsa gerek tanm verir...

25. Bilgimiz hangi durumda fikrin gzlemiyle uyuur?

Elbette olanak d bir kavramla ilgili herhangi bir fikre sahip olamayz. Bilgi yalnzca sasal olduu zaman, onun fikrine sahip olduumuzda onu gzlemleyemeyz. nk byle bir kavram, kavramlar gizli bir biimde olanaksz olduu zaman tanmlanr; kavram olasysa, bu olaslk bu tanma biimiyle renilmez. rnein; "bin"i ya da bir "bin kenar" dndm zaman onun fikrini gzlemlemiyorum (on tane yzn bin olduunu syledi im zaman olduu gibi), 10'un ve 100'n ne olduunu dnmek iin kendimi skntya sokmuyorum; nk onu bildiimi varsayyorum ve onu kavramak iin imdi duralamam gerektiine inanmyorum. Bylece sk sk olduu gibi yle bir durum kabilir ortaya: Gerekte olanak d olsa da anladm varsaydm ya da anladma inandm, en azndan br kavramlarla, kendisini ulad - m br kavramlarla uzlamaz olan bir kavram zerine yamlabilirim; ister yandaym ister yanlmayaym, bu san sal kavrama biimi hep ayn kalr. Fikrin btnn biz ancak bilgimiz

166

FLOZOF!.AR VE BLG KURAMLARI

bulank kavramlarda ak olduu, seik kavramlarda sezgisel olduu zaman gzlemleyebiliriz.

26. Btn fikirlerin bizde bulunmas "anmsama"s zerine.

ve

Platon'un

... Gerekten ruhumuz herhangi bir doay ya da biimi dnmek olasl kt zaman onun sunumunu ortaya koymak niteliine sahiptir. Sanrm ruhumuzun bu nitelii, bir doay, bir biimi ya da bir z aklad lde, bir eyi dnelim ya da dnmeyelim, o eyin bizde bulunan tam fikridir. nk ruhumuz Tanr'y ve evreni, tm varlklar olduu kadar tm zleri aklar. Bu benim ilkelerimle uyuuyor, nk, elbette, zihnimize dardan hibir ey gelmez; ruhumuz dardan baz haberleri ieri alyormu,ruhumuzun kaplar, pencereleri varm gibi dnmemiz kt bir alkanlktr. Biz ruhumuzda tm bu biimlere sahibiz; nk zihin her zaman tm gelecek dnceleri aklar ve seik olarak dnecei ne varsa hepsini bulmak bir biimde imdiden dnr. Fikri zihnimizde nceden bulunmayan hibir ey bize retilemez, bu dncenin oluma biimi gibidir bu fikir de. Platon "anmsama"sn ne srmekle ok doru bir tutum almtr, "anmsama"s ok salamdr, yeter ki iyi ele alnsn, ncesellik yanlgsndan arndrlan, ruh u sra renip dnd eyi daha nceleri de seik biimde bilip dnmtr diye d kurulmasn. Platon grn pek gzel bir deneyle pekitirir... Bu da unu gsteriyor, ruhumuz her eyi gcl olarak bilir, dorular tanmak iin yalnzca iyi bakmas gerekir, dolaysyla ruhumuz hi deilse kendi fikirlerine, bu dorularn bal bulunduu kendi fikrine sahiptir. Ayrca bu dorular, fikirler arasndaki ilikiler olarak alnrsa ruh bu dorulara nceden sahiptir.

27. Ruhumuzun bo levhalarla nasl kavramlarmzn duyulardan nasl geldii zere.

benzetildii,

Aristoteles ruhumuzu yaz yazmak iin zerinde yer bulunan henz bo levhalara benzetmitir. Aristoteles'in bu bak biimi daha ok halk kavraylarna uyar; oysa Platon daha derine gitmektedir....

28. Yalnzca bizim dmzda olan Tanr alglarmzn dorudan doruya konusudur, yalnzca odur bizim mz.
Metafizik dorunun kesin anlamnda, tek Tanr dnda bize etkide bulunan hibir d neden yoktur. Bizim srekli bamllmzdan tr yalnzca o bize kendini dorudan doruya duyurur. Buna gre ruhumuza dokunan ve algmz dorudan doruya uyaran bir baka d nesne yoktur.

167

BLG FKLSKI-KS

Ayrca, ruhumuzda tm eylerin fikirlerine sahibiz, bu da Tanr'nn zerimizdeki srekli eyleminden trdr....

29. Bununla birlikte biz Tanr'nn fikirleriyle dorudan doruya kendi fikirlerimizle dnrz.

deil,

Bununla bitlikte bizim fikirlerimizin de bizde hi mi hi olmayp Tanr'da olduunu ne srer grnen baz usta filozoflarn grlerini de benimsemiyorum. Onlarn byle dnmesi uradan geliyor; onlar bizim burada tzlerle ilgili olarak aklam olduumuz eyleri de, ruhumuzun geniliini ve bamszln da ayrca ruhumuzun kendine urayan her eyi ierdiini ve Tanr'y ve onunla birlikte tm olas ve edimli varlklar akladn, bir sonu kendi nedenini nasl aklarsa yle akladn o zamanlar gz nnde tutmaldr. Ayrca, bakalarnn fikirleriyle dnmem usa uygun bir ey deildir. te yandan, ruh herhangi bir eyi dnd zaman gerekten belli bir biimde duygulanm olmas gerekir, ve onda yalnzca bylesine duygulanabilmek iin daha nceden tmyle belirlenmi olan edilgin bir gcn bulunmas yetmez, ayn zamanda doasnda bu dnceyi ileride oluturacam gsteren belirtilerin ve zaman gelince onu oluturacak olan konumlarn bulunmasn salayacak etkin bir gcn de olmas gerekir. Ve btn bu ey bu dncede ierilmi olan fikri kavrar.

4. 18. Yzylda Bilgi Felsefesi

a. ngiliz Deneycileri
Deneycilik hem idelerimizin temel kayna hem de doru bilginin kayna konusunda aklcln kart bir gre sahiptir. Felsefe tarihi iinde 17. yzyln sonlaryla balayan ngiliz felsefesi aklclk kart deneyci gr savunarak felsefelerini ortaya koyarken zellikle bilgi kuram zerinde srarla durmulardr. Burada Locke, Hume ve Berkeley'in bilgi kuramlar ele alnacaktr.

1) John Locke (1632-1704)

168

nsan Anl zerine Bir Deneme adl eseriyle Locke, Descartes'n ideae innatae 'lerine kar karak doutan apriori olarak zihnimizde bir ey olmadn syler. Hatta mantn veya akln ilkeleri diye bilinen ilkelerin de doutan gelmediini ne srer. Zihnin bo bir levha olduunu kabul eden Locke'a gre, her ey sonradan bu bo levhaya yazlr. Zihin doutan tabula rasa'dr. Tertemiz beyaz bir kat gibi hibir bilgiyi apriori olarak doutan getirmeyiz.

FLOZOF!.AR VE BLG KURAMLARI

169

FLOZOFLAR V1 i BLG KURAMLARI

Locke, bu eserinde ka eit idemiz olduunu ve bunlarn kaynan aratrr. Felsef aratrmasnda farkl idelerin mantksal kaynaklarn ortaya koyarak duyu ideleriyle (d deney) refleksiyon idelerini (i deney) birbirinden ayrr. D deney dediimiz duyu ideleri be duyu yoluyla d dnyann tecrbe- sidir. Refleksiyon ideleri ise duyu ideleri zerinde akln kendi kendine yapt bir ilem sonucu ortaya karlar. delerin kaynan deneyde gren Locke, tm bilgimizin duyu deneyleriyle baladn ileri srmesi bakmndan deneyci bir bilgi kuram- csdr. Bilginin kayna ve snrlar konusunu aratrarak, insan anlnn bir zmlemesini yapar. Locke ayrca ideleri yaplar bakmndan basit ve karmak (bileik) ideler olmak zere ikiye ayrr. Karmak ideler, akln basit ideleri birletirmesiyle^elde edilir. Basit ideler, d dnya daki nesnelerin duyu organlarna yapt etki sonucu oluan duyu deneylerinden gelir. Locke'a gre, duyularn verdii basit ideler olduka aktr; fakat tm ngiliz deneycilerinde basitlik lt bir problemdir; nk basit idelerin elde edilmesinde akl alc; yani pasiftir. Buna karlk, karmak idelerin elde ediliinde ounlukla aktiftir. Birincil ve ikincil nitelikler: Basit ideler konusunda Descartes geleneine bal kalarak birincil ve ikincil niteliklerin idelerini birbirinden ayrr. Say, ekil, ve hareket gibi birincil nitelikleri maddeden ayrmak mmkn deildir; nk onlar olmadan maddenin varoluu sz konusu olamaz. Ses, renk ve tat gibi ikincil nitelikler nesnelerin kendiliklerinde deildir; onlar birincil nitelikler tarafndan bizde deiik duyum olana veren elerdir. Birincil nitelikler nesnelerin kendiliklerini duyularla verirken, ikincil nitelikler nesnelerin kendilikleri yerine bireysel duyumlar verirler. rnein krmz renkli bir nesne, krmz olduu iin bir varla sahip deildir. Krmz olma nitelii onu alglayan kiiden kiiye gre deimektedir. Krmzlk znel duyulara sebep olurken, o cismin ekli onu belirle yen birincil niteliktir. Alglama Kuram: Locke gre, alglama genel olarak duyumlamaya dayanr. eylerin veya nesnelerin duyumlar etkilemesiyle oluan duyu deneyleri, alglarn nedenleridir. Nes nelerin idelerle temsil edilebileceini ne siiren Locke, idelerin duyumlamalarn sonucu oluan alglarla elde edildiini kabul eder. 17. ve 18. yzylda genel olarak kabul gren temsil kuramna gre, ideler, alglar, duyumlar ve nesneler arasnda bir tr benzeim vardr. Baka bir deyimle, ideler, nesneleri temsil etme gcne sahiptir; nk

170

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

alglama kuramna gre, eylerin veya nesnelerin duyu organlarn etkilemesiyle nesneler temsil yoluyla alglar ve daha sonra ideleri olutururlar. Locke, fiziksel ge olan yaylmn, nesnenin z nitelii olduunu kabul ederek, bu tr enin birden fazla duyu ile alglanabilir olduunu ne srer. O hlde, fiziksel eler alglanabilir trdendir ve alglama da bir tr temsil etme ile olur. Temsil etmeden, idelerimiz ve onlara neden olanlar arasnda bir uygunluk veya benzeim olmasn anlyoruz. de eitleri: Locke iki farkl snflama yapar: Birinci snflamada karmak ideleri biimsel, tzsel ve ilikisel ideler diye alt idelere ayrr. Biimsel ideler, kendi varlklar iin tzlerin zerinde temellenen idelerdir. rnein, zaman, mekn ve say ideleri biimsel idelerdir. Bu ideler kendi varlklar iin bireysel nesnelere ihtiya duyarlar. Baka deyimle zaman, mekn ve say hep tekil veya tikel nesnelerle var olurlar. Belli nes nelerin idelerinden biimsel ideleri kartrz. Tz ideleri, belli varlklarn varolu ideleridir. Bu ideler g ideleridir; nk biz bu ideleri belli tzlerin baka bir tzle olan ilikisindeki etkisi sonucu biliyoruz. Fiziksel tzler veya nesneler ancak bir baka fiziksel nesneyle olan etkisiyle bilinir. Locke bu tr bilme idesine tzsel ide demektedir. liki idesi ise bir idenin dier bir ideyle olan bants ve ilikisi sonucu elde edilir. kinci bir snflamada Locke ideleri drde ayrr: Basit ideler, karmak ideler, bant ideler ve genel ideler. Locke ideleri snflama yntemiyle yapt inceleme sonucu, insan aklnn hibir zaman eylerin gerek zn bilemeyeceini ancak adsal zn bilebileceini ileri srer; nk ideler daha nce belirttiimiz gibi, temsil yoluyla eyleri yanstr. Bu nedenle Locke'un yapt snflama eylerin gerek zne gre deildir. Locke fizik bilimlerinden etkilenerek, fiziksel srecin doasna ait izlenimleri yetersiz duyularla alglamamz nedeniyle gerek zleri deil de, ancak eylerin dier eyler zerine yapt etkileri bildiimizi ileri srer. Tmel kavramlar: Locke nsan Anl zerine Bir Deneme adl eserinde dil zerinde durarak genel adlarn tanmn ve kapsamn irdelemitir. Genel adlar, soyut ve tmel kavramlara bal olarak var olduuna gre, tmellerin varln sorgulantr. Locke problemi yle formle eder: Eer her ey tikel ve tekilde var oluyorsa, tmel kavramlar nasl vardr? Locke gre, genel isimlerin simgeleri olarak tmel kavramlar vardr ve biz genel ideleri soyutlama yoluyla elde ederiz. Belli bir nesneyi zaman ve mekndan ve dier idelerden soyutlayarak, genel ideleri olutururuz. Bylece kelimeler, bir soyut ide

171

BLC. FELSEFES

iin bireysellerin birok temsillerinden ortaya kar. Tmel kavramlarn nesnelerden soyutlanarak elde edilen idelerde olduunu ileri srer; nk ideler eylerin basit imgeleridir. Genel isimler, genel idelerin dilsel ifadesidir. Kelimeler yalnzca idelerin anlatmdr, onun dnda bir varlklar yoktbr. Ayn anlamlarn karmzda olanlarda da var olduunu kabul eder ve iletiimi gerekletiririz. Bilgi eitleri: deler ve onlarm snflandrlmas konusunda Locke sk bir deneycidir; nk tm ideler, basit duyu idelerden ya dorudan ya da akl yardmyla kmaktadr. Yukarda ad geen kitabnn son blmnde verdii bilgi kuramna gre Locke, daha az deneyci gzkmektedir; fakat yine de Descartes'a ok ey borludur. Locke'a gre, bilgi idelerimizin evetlenmesi, deillenmesi, uyumas, uyumamas ve birlemesinden baka bir ey deildir. Bilgiyi oluturan bu unsurlar drtl bir snflamayla aklar: 1. zdelik veya bakalk 2. Bant 3. Birlikte var olma veya zorunlu bant 4. Gerek var olma. zdelik veya bakalk bir idenin ne olduunu tanmlamaya yarar. Bir idenin ne olduu hem kendisiyle zde olan tanm hem de bakalarndan farkl yanlarn ortaya kartr. rnein bir masann ne olduu ancak baka varlklardan ayrarak, kendine zde yaplarak tanmlanabilir. zdelik ve bakaln belirlenmesiyle oluan bilgi, bir ey ne ise o olan bilgiyi verir. kinci bilgi eidi olan bant, iki ide arasnda nasl bir iliki olduunu veya olmadn ortaya koyar. rnein bir gen idesi ile dzlem idesi arasnda bir bant varken, elma idesi ile dzlem idesi arasnda bir bant yoktur.

172

Zorunlu bant veya birlikte var olma bilgisinden Locke, bir eyin BI.G FKLSF.FKS karmak idesinin birok basit idelerin bir arada zorunlu bulunmasn veya var olmasn anlar. rnein, bilgisayar idesi birok basit idenin bir arada zorunlu olarak olmas sonucu elde edilir. Gerek var olma bilgisi, bir idenin d dnyada gerekten var olan bir eye karlk gelmesiyle ilgilidir. Bu ide, bize bir idenin gerek bir karl olduunu sylemektedir. Drdnc bilgi eidi olan bu ide ayn zamanda birok problemi de birlikte getirir. Nasl olur da gerek bir varln bilgisi ile bizim idelerimiz arasnda oluan alglama veya kavrama bir uyum iindedir veya deildir? Ancak varlklarn bilgisi apriori ise bu olanakldr. O hlde, Locke baz bilgilerin apriori olduunu kabul etmekle her idenin basit duyu idelerinden geldii konusunda kendi ile elikiye mi dmektedir? te bu Locke'un bir problemidir: Gerek varln bilgisi ile ide bilgisi arasndaki problemi aa kartr. Bu nedenle Locke insan zihninde karmak idelerin ve bilginin oluabilmesi iin baz yetilerin olduunu kabul etmek zorunda kalr: . ilk olarak duyumlardan gelen alglar vardr. Alg Zihindeki basit ve karmak idelerin olumas iin bir yetidir. 2 Zihne gelen nce basit, sonra karmak idelerin sakland yetiye de bellek denir. 3 Karmak ve basit ideleri birbirinden ayrt etme yetisi, nc zihin yetimizdir. 4. Ayrt edilen karmak yetiler, karlatrma yetisi ile bir deerlendirmeden geirilir. 5. Karmak idelerin olumasn salayan yetiye de birletirme yetisi denir. 6 Benzer idelerden ortak olan bulup kartan yetiye soyutlama yetisi denir. Bu yetiler zihinde doutan vardr. Onlar zihnin iinde kendiliinden vardrlar. te bu yetileri kabul etmekle Locke lml deneycilii benimsemi olmaktadr. Bilgi dereceleri: Spinoza'nn bilgi derecelerine uygun olarak Locke da tr bilgi derecesi olduunu ne srer: Sezgi, kantlama bilgisi ve duyu bilgisi. Kesinlik lt iinde bu bilgiyi ele alan Locke, sezgi ve kantlama bilgilerinin, nc derece bilgiyi oluturan duyu bilgisine gre daha snrlayc olduunu ne srer. Sezgi ve kantlama kesinlii kendilerine temel ilke olarak aldklar iin bilgiyi snrsz bir
173

kapsam iinde deil de, kesinlik lt ile snrlandrr. Sezgi ve kantlama ideler aras ilikileri ierirken, duyu bilgisi idelerin objesinin var olmasyla iliki iindedir. rnein Locke'a gre, kendi varlmz hakknda bilgiyi, sezgi trnde bir bilgiyle biliriz. Locke bu konuda Descartesdr. Tanr'nn varlnn ortaya konulmasnda ise kantlama trnden bilgiye sahibiz. Fakat yalnzca idelerden hareketle bir eyin varlnn bilgisini bilebilir miyiz? Bu Locke'un duyu bilgisiyle olan problemini ve gerek varln bilgisiyle olan problemini aa kartr. Locke'ta bu durum bir problem olarak kalmaktadr. D dnyann bilgisi, temsil kuram ve uygunluk doruluk kuram: Locke nsan Anl zerine Bir Deneme adl eserinin IV. kitabnda, d dnyadaki nesnelerin bilgisini bu nesnelerin duyu organlarna yapt etki sonucu oluan temsilleri sayesinde bildiimizi sylemektedir. Duyu deneylerinden gelen ideler, d dnyadaki nesnelerin etkisini temsil etmekte veya onlara tam karlk gelmektedir. ou deneyci felsefeciler gibi, uygunluk doruluk kuramn kabul eden Locke, doru bir nermenin olgularla; yani nesnesiyle rttn veya uygun dtn kabul etmektedir. Doruluk, bilginin nesnesine tekabl etmesine baldr. Bilgi, zerinde konutuu nesneyi tam olarak temsil ediyorsa dorudur yoksa yanltr.
BLG I ' ELS I L ' ES

Okuma Paras

tnsan Anl zerine Bir Deneme1'0 Blm I Genel Olarak Bilgi 1. Btn Bilgimiz delerimizde Toplanr. Zihnin,
btn dnce ve uslamlarnn dolaysz nesneleri olarak gzlemledii ya da gzlemleyebildii eyler yalnzca kendi ideleri olduundan, btn bilgimizin onlarn erevesinde dnecei aktr.

2. Bilgi iki ide arasndaki uyumann ya da uyumamann alglanmasdr. Bylece, benim grme gre; bilgi, iki ide arasndaki bant ve uyumann ya da uyumamann ve kartln alglanmasdr. Bu algnn
bulunduu yerde bilgi de vardr, bulunmad yerde, imgeleyerek, varsayarak, inanacak bir eyler bulsak da bilgi bulamayz. Akn kara olmadn biliyorsak, bu iki idenin uyumadn alglamaktan baka ne yapm oluruz; bir genin asnn toplamnn iki dik aya eit olduunu, tantlamann btn gvenine dayanarak bildiimiz zaman, iki dik aya eitliin bir 174

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

genin i asyla zorunlu olarak uyutuunu ve ondan ayrlmaz olduunu alglamaktan te ne yapm oluruz? 3. Bu uyuma drt trdendir. Fakat bu uyuma ve uyumamann ne olduunu biraz daha seik olarak anlamak iin bunu u drt tre indirgeyebil iriz: 1. zdelik ya da bakalk, 2. Bant, 3. Birlikte-varolu ya da zorunlu bant, 4. Gerek varolu. Birincisi, zdelik, ya da bakalk. Uyuma ya da uyumamann birinci tr zdelik ya da bakalktr. Zihnin duygular ya da ideleri bulunduu zaman yapt ilk adm idelerini alglamaktr; onlar alglad lde de her birinin ne olduunu bilmek ve bylece, aralarndaki ayrm, yani birinin teki olmadn alglamaktr. Bu ylesine bir saltk zorunluluktur ki, bu olmadka bilgi de, uslama da, imgeleme de, hibir seik dncede olmaz. Zihin her idenin, kendisiyle uyutuunu ve neyse o olduunu, ak idelerin birbiriyle uyumadklarn yani birinin tekinden baka olduunu bu yoldan ak ve yanlmaz olarak alglar ve bunu skntsz, zorlamasz, karmsz, doal alglama ve ayrt etme gcyle, ilk bakta yapar. Demek zihin kendi idelerinde alglad ve her zaman ilk bakta alglad uyuma ya da uyumama buradadr. Eer bu konuda bir kuku duyulursa, bunun, her zaman zdelikleri ya da bakalklar da idelerin kendileriyle birlikte ve ayn aklkta grlebilecek olan ideler zerinde deil, adlar zerinde olduu grlecektir: Bu baka trl olamaz. 5. kincisi, bant. kincisi, zihnin kendi idelerinde alglad bundan sonraki uyuma ya da uyumamaya, kanmca bant denebilir ve bu da, nesnelerin, kiplerin ya da baka eylerin ne trden olursa olsun herhangi iki idesi arasndaki bantnn alglanmasndan baka bir ey deildir. nk btn seik idelerin ayn olmadklar son suza dek kabul edileceine ve her biri tekini evrensel ve deimez biimde yadsyacana gre, eer idelerimiz arasnda hibir bant alglayamazsak ve zihnin bunlar karlatrd deiik ynlere gre aralarndaki uyumay ya da uyumamay bulamazsak, herhangi trden somut bir bilgi edinmemiz kesinlikle olanaksz olurdu. 6. ncs birlikte-varolu. ncs, zihnin alglarnn zerinde iledii idelerimizde bulunan nc trden uyuma ya da uyumama, ayn znede birliktevarolma ya da birlikte-bulunmamadr ve bu zellikle nesnelere ilikindir. Bylece, altnla ilikili olarak, onun buharlamadn, ya da atete yok olmama

175

gcnn, "altn" szcyle inandmz karmak idemizi oluturan o zel trden sarlk, arlk, eriyebilirlik, ilenebilirlik ve altn suyunda znrlkle her zaman birlikte bulunup, bunlara bal olduundan baka bir anlama gelmez.

176

7. Drdncs, gerek varolu. Drdnc ve son tr, edimsel gerek varoluun herhangi bir ideyle uyumarnasdr. Bizde bulunan ya
da edinebileceimiz bilgilerin tmnden bu drt trden uyuma ve uyumama iinde bulunduunu sanyorum. nk, idelerimizle ilgili olarak yapabileceimiz her trl aratrma, bunlarla ilgili olarak bildiimiz ya da doruladmz her ey, herhangi bir idenin ya bakasyla birlikte olduu ya da olmaddr, onun ayn znde baka bir ideyle birlikte varolduu ya da birlikte-var olmadr; onun baka bir ideyle u ya da bu balants olduudur; ya da onun zihin dnda bir gerek varoluunun bulunduudur. Bylece "Mavi sar deildir." bir zdelik uyumazl, "Paralel izgiler arasnda eit tabanl iki gen eittir." bu bant uyumas, "Demirde mknatstan etkilenim gc vardr." birlkte-var olma uyumas, ve "Tarih vardr." bir gerek varolu uyumas gsterir. zdelik ve birlikte -var olma da gerekte bantlardan baka bir ey deillerse de, bunlar idelerimizin yle uyuma ya'da uyumama yollardr ki, bunlarn genellikle bant olarak deil de seik balklar altnda ele alnmalar uygun lr....

BI.G FELSEFES

Blm III tnsan Bilgisinin Kapsam 1. Bilgiler idelerimizi aamaz. Sylediimiz gibi idelerimiz
arasndaki uyuma ya da uyumamann algs olduuna gre, bundan u sonular kar.

Birincisi, idelerimiz olmadka bilgimiz de olamaz. 2. ikincisi onlarn uyuma ya da uyumamalarn alglamamz da aamaz. kincisi bu uyumann ya da uyumamann
algsn aan bilgimiz olamaz. Bu alg pa: 1. ya sezgi, yani iki idenin dolaysz ltrlmesi yoluyla olur, 2. Ya uslama, yani iki ide arasndaki uyuma ya da uyumamay baka idelerin aracl yoluyla inceleme, 3. Ya da duyum, yani tikel eylerin varoluunun alglanma - syla olur, ve bundan da u sonu kar:

3. Sezgisel bilgi btn idelerimizin btn bantlarn kapsamaz. ncs btn idelerimizi ve bu ideler zerine bildiimiz
her eyi kapsayan bir sezgisel bilgimiz olamaz; nk idelerimizin birbirine gre olan btn bantlarn, onlar dolaysz olarak karlatrma yoluyla inceleyemeyiz. Bylece bende, ayn iki paralel arasna ve ayn taban zerine izilmi, biri gem al biri dar al iki gen i desi varsa, sezgisel bilgiyle, bunlardan birinin teki olmadm algdayabilirim, fakat onlarn eit olup olmadklarn bu yoldan alglayamam, nk genlerin eitlik asndan uyuup uyumadklar onlarn dolaysz ltrlmesiyle alglanamaz; betilerin deiik oluu onlarn paralarnn dolaysz ve san 177

BLG FELSEFES

bir karlatrlmasn olanaksz klar ve bu yzden de onlarn, kendilerine gre llecei, arac nitelikler gerekli olur ki bu da tantlamak ya da uslamlamak bilgidir.

4. Drdncs, tantlamak bilgimiz de hepsini kapsamaz.

Yine yukardaki gzlemlerimizden uslamlamak bilgimizin de idelerimizin btn alann kapsamad sonucu kar, nk, inceleyeceimiz iki ayr ide arasnda, bunlar, karmn her blmnde birbirine bi r sezgisel bilgiyle balayabilecek arac ideleri her zaman bulamayz; bunun bulunmad yerde bilgi ve tantlamay da bulamayz.

5. Beincisi, duyusal bilgi teki ikisinden daha dardr.

Beincisi, duyusal bilgi, eylerin duyularmz karsndaki edimsel varoluundan teye geemediinden tekilerin ikisinden de daha dardr. 6. Demek bilgimiz idelerimizden daha dardr. Altncs btn bunlara gre, bilgimizin kapsamna yalnzca eylerin gerekliine gre deil idelerimizin kapsamna gre de daha dar olduu aktr.

2) George Berkeley (1685-1753) Bir ngiliz rahibi olan Berkeley'in amac saduyu ve dini savunarak kukuculuu ve tanr-tanmazcl reddetmektir. Metafizii ve bilgi kuram i ie olan Berkeley, Locke'ta bir sorun olarak kalan d dnyann gerek anlamda bilinmemesi problemini zmek iin, madd varlk veya tz denilen eyin olmadn ileri srer. Maddeyi ortadan kaldrarak, her eyi manev varlkla aklar. Berkeley'e gre, varlk, alglanandr; alglanan ideler ise maddesel deil, ruhsal eylerdir. Her ne kadar idelerimiz manev olsa da, onlar nesnel dzenin; yani en yksek ruh olan Tanr'nn etkisi sonucu dncemizde oluurlar. delere uygun olarak doann dzenini de Tanr garanti altna almtr. D dnyann bilgisi: Berkeley Yeni Gr Kuram adl eserinde, d dnyadaki nesnelerin genellikle dokunma duyusunun nesneleri olduunu ne srerek, gr ve dokunma organlarn ve fonksiyonlarn ayrntl olarak ele alr. Fakat d dnyadaki nesneleri alglamada tm duyu organlarnn bir arada birbirine yardmc olmas gerektiini dnr. D dnyann nesneleri hakknda bilgiye sahibiz; nk idelerle iliki iinde olan duyumlarn sonular olan deneyleri alglarz. Alglanan her duyum, nesneyi bir btn olarak kavramamz salar. Tm ideler, Berkeley'e gre, nesnelerle zdelemi birliktir. Bylece, nesneler, ideler topluluuyla ayn eydir. Berkeley'e gre, bir eyin var olduunu bilmek alglamaktr. O hlde, alglamak bir nesneyi var ediyorsa, bir nesnenin alglanmamas onu yok eder mi? rnein, "alma odamda olmasam bile odamda bir
178

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

masa vardr." diyebilir miyim? Eer odamda olsaydm onu alglayabilirdim, fakat odamda olmadm iin onu alglayamyorum. Alglamadm iin odamdaki masa yok mudur? Berkeley'in fenomenolojisine gre, ben alg- lamasam da, masay alglayan baka bir ruh vardr. Biz onlar alglamasak da, Tanr her zaman oradadr ve onun garantisi altnda nesneler var olurlar. Locke'un nedensel alg kuramn benimseyen Berkeley, zihnimizde idelere sebep olan bir varln var olduunu ne srerek, maddeyi ortadan kaldrr, fakat ye rine Tanr'y koyar. Duyumlar pasiftir; buna karlk, Tanr veya bizler aktif durumdayz. Ruh kavramn bilmemize ramen onun idesini alglayanlayz; nk hibir tz bize onun algsn veya idesini ve remez. Locke'un birincil niteliklere zel bir yer vermesinin savunulacak bir taraf olmadn syleyen Berkeley, ikincil nitelikler konusunda Locke'u hakl bulur, fakat yine de birincil ve ikincil nitelikler ayrmna kar kar; nk onlar bizim aklmza dayanrlar. Eer ikincil nitelikler bireyselse, birinciler de yle olmak zorundadr. Tm nitelikler aslnda aklda veya zihindedir. Sonu olarak, aklmz veya zihnimizdeki idelerin, nesnelerin niteliklerine benzeyip benzemediklerini bilemeyiz; nk bize dorudan ve aracsz olan eyler , kendi zihnimizdeki idelerimizdir Tmeller Kuram: Locke'un ileri srd tmel kavramlarn soyut ideler olduu grne kar kan Berkeley, soyut ideler yerine nominalist bir yap ieren tmeller kuramn savunur. Tmel kavramlar baka idelerin temsili olan tekil idelerdir. nk onlarn tmellii temsil etme gcndedir. Bu nedenle, genel idelerin var olma koulunu kabul etmeye gerek yoktur; nk genel kelimelerin anlaml olmas iin genel idelerle uyumas gerekmez. Baka bir deyimle, Berkeley, "Tm kelimeler bir eye karlk gelen isimlerdir." kuramna kar kar. Skolastik dnrlere gre bir isim, bir eyin ismidir. Berkeley bu gr reddederek, genel kelimelerin ayn snfa ait birok tekil ideler iin var olduunu kabul eder. Genel kelimeler, isimlerden farkldr. Kelimeler, farkl olmayan birok eyi tem sil ederler. Fakat Berkeley genel kelimelerin anlama etkinliinde ne tr ieriklerinin olduunu aklayamamaktadr; nk ne ayn snf farkszca anlatabilir ne de onlar temsil edebilir? Kukuculuun inkr: Berkeley'e gre, tm ideler, alglanabilen duyumlardan geldiine gre, matematiin nemli bir ksmn terk etmeli; yani bu ksmlardan vazgemeliyiz. nk nokta veya
179

BI-C I'lil.SB'TLS

blnemeyen kklerin ideleri yoktur. Ayrca Berkeley, metafzikilere kar ou kez saduyuyu temele alanlarn yannda yer alr. Ona gre, dorudan alglanan her ey, gerek eylerdir. Fakat baz felsefecilere gre, dorudan alglanan her ey, yalnzca zihnimizde var olan idelerdir. Berkeley bu ikisinin ortak noktasn bularak, gerek eylerle ideleri ayn ey yapar ve onlar birbiriyle zdeletirir. Onun iin dorudan algnn nesneleri olan ideler gerek nesnelerdir ve Locke'un d dnyann gerek varl hakknda duyduu kukuyu reddederek, nesnelerin gerek doasna ilikin hibir kukuya yer vermez. Her ne dorudan alglanrsa, ayn zamanda yanltan uzaktr; ancak idelerin yanl kullanm sonucu yanla deriz. Yanl, imgelemenin bir rndr. Dorudan doruya verilen duyu alglarmza gvenirsek, yanla dmeyiz. Bylece Berkeley, kukuculua kar karak, kesin bilginin olduunu ileri srer. Bilgi kavram: Tanr ve ruha yapt referanslar bir kenara braktmzda, Berkeley'in kat bir deneyci (empirist) olduunu grmekteyiz. Bilgi iin gerekli tm materyallerin duyumlardan gelmesinin yan sra bilginin kendilii bile duyu algs zerine temellenmitir. Locke bu anlamda; tam bir deneyci deildir; nk o, ok kat anlamda bilgiyi, sezgi ve kantlama zerinde temellendirdii iin duyu alglar zerinde kukucu bir tavr taknarak, kukuculuu bilgi kuramnda olanakl yapmtr. Berkeley'e gre, akl yrtme ile elde edilen bilgi bile, duyu algsnn bilgisiyle temellenmelidir. Locke'un ne srd temsil kuramn kukuculua kar at sava nedeniyle reddeder. nk, Berkeley'e gre, tm alg ideleri dorudandr; bunlarn bir eyi temsil etmesine gerek yoktur. Hume, bu gre kar karak baz idelerimizin imgelemeden geldiini sylemektedir.
Okuma Paras

tnsan Bilgisinin lkeleri zerine113Blm 1

1. nsan bilgisinin nesne\ex\ zerine bir aratrma ya pan, bu nesnelerin ya edimsel olarak duyulara verilen ya da tinin tutku ve ileyii izlenerek alglanan ya da bellein ya da imgelemin bu

113

Berkeley, George, nsan Bilgisinin lkeleri zerine, ev.: Halil Turan, Bilim ve Sanat Yaynlan, Ankara 1996, s.: 35 -39,

180

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

yollarla alglananlar birletirmesi, blmesi ya da bunlar olduklar gibi tasarmlamasyla oluturulan idealar olduunu apak grecektir. Grme yoluyla, eitli dereceleri ve deiimleriyle k ve renk idealarm edinirim. Dokunma yoluyla, rnein serti ve yumua, sca ve souu, devinimi ve direnci ve bunlar, aralarndaki nicelik ya da derece farklaryla daha az ya da daha ok olarak alglarm. Koklama beni kokularla, tat alma duyusu tatlarla donatr, iitme zihne btn eitlilik ve birleimlerde sesler tar. Birkann birbirine elik ettii gzlendike, bunlar tek bir adla adlandrlr ve bylece tek bir ey saylrlar. Bylece, rnein belli bir renk, tat, koku, biim ve younluun bir araya geldii gzlemlendiinde bunlar "elma" adyla gsterilen belirli bir nesne saylrlar; baka idea derlemeleri ta, aa, kitap, ve bu trden duyular eyleri olutururlar; bunlar da ho ya da can skc olmalarna gre ak, nefret, nee, ac ve benzer tutkular uyandrrlar. 2. Ancak btn bu sonsuzluk eitlikteki idealarn ya da bilgi nesnelerinin yannda , bunlar bilen ya da alglayan, istemek, imgelemek, anmsamak gibi eitli ilemler uygulayan bir ey daha vardr. Ben bu alglayan etkin eye %ihin, tin, ruh ya da kendim diyorum. Bu szcklerle idealardan herhangi birini deil de , onlardan bsbtn farkl bir eyi, idealarn kendisinde var olduklar ya da kendisiyle alglandklar - bir ideanm varoluu alglanmasndan baka bir ey olmadna gre bunlar ayn anlama gelir- bir eyi gsteriyorum. 3. Tin olmakszn ne dncelerimizin, ne tutkular mzn, ne de imgelerimizin biimlendirdii idcalarmn var olamayacan herkes kabul edecektir. Duyuya verilen eitli duyumlarn veya idealarn, bunlar nasl harman lanm, nasl kaynam olurlarsa olsunlar (yeni olutur duklar nesneler ne olursa olsun) kendilerini alglayan bir zihin olmakszn var olamayacaklar da bu kadar ak gibi grnyor. -Sanrm var teriminin duyulur eylere uygu landnda ne anlama geldiine dikkat eden herkes Inu sezgisel bilgisine ulaabilir. zerinde yaz yazdm ma sann var olduunu, yani onu grdm, duyunsad m sylyorum; eer akma odamn dnda olsaydm, yine var olduunu sylerdim. Bu szlerimle eer alma odamda olsaydm masay alglayabilirdim ya da u anda baka bir zihin onu alglamaktadr demek istiyorum. Bir koku vard demek kokland; bir ses vard demek iitildi demektir; bir renk ya da bir beti vard demek grme ya da dokunma yoluyla algland demektir. Benim bunlardan ya da bunlara szlerden btn anlayabildiim bu. Dnmeyen eylerin 181

BI-C I'lil.SB'TLS

alglanmalaryla hibir bants olmayan saltk varolular zerine sylenenleri ise anlamak bsbtn olanaksz gibi. Bu eylerin varl alglanmaktadr, kendilerini alglayan zihinlerin ya da dnen eylerin dnda var olmalar olanakszdr. 4. Dorusu insanlarn evlerin, dalarn, rmaklarn, ksacas tm duyulur nesnelerin anlk tarafndan alglanmaktan ayr doal ya da gerek bir varolularnn olduu gibi bir sanya kaplmalar ok artc. Ancak bu ilkeyi herkes byk bir gvenle onaylarsa da, benimsese de, sanyorum sorgulamay gze alabilen biri onun ak bir elimeye yol atn grecektir. Bu sz edilen nesneler duyuyla algladmz eylerden baka ne olabilir? Kendi idealarmzdan ve duyularmzdan baka neyi alglarz ki? Bunlardan hangisi birinin, ya da bunlarn herhangi bir karmnn alglanmadan var olmas ak bir tutarszlk deil midir? 5. Enine boyuna incelersek belki de bu inancn temelde soyut idealar retisine dayand ortaya kacak. Alglanmadan var olduklarn kavramak iin duyulur nesnelerin varolularn alglanmalarndan ayrt etmekten daha ustaca bir soyutlama olabilir mi? Ik ve renkler, scak ve souk, uzam ve betiler -ksaca grdklerimiz ve duyumsadklarmzduyumlardan, kavramlardan, idealardan ya da duyuya verilenlerden baka ne olabilirler? Bunlardan herhangi birini, dncede bile olsa algdan ayrmak olanakl mdr? Kendi adma sylyorum, bu bir eyi kendinden ayrmak kadar zor olurdu. Duyuyla belki de hibir zaman byle bulunmu olarak algladm eyleri gerekten de dncemde blebilir, ya da birbi rinden ayr dnebilirim. Bylece kolsuz bacaksz bir insan gvdesi imgeleyebilirim. Buraya dek soyutlayabilece-

182

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

imi -gerekten birbirinden ayrlm olarak var olmas ya da edimsel olarak byle alglanmas olanakk nesneleri ayr ayr dnmekten daha ileri gitmeden yaptm bu ii soyutlama olarak adlandrmak uygun derse- yadsyacam. Ancak benim dnce ya da imgeleme gcm gerek varolu ya da alg olanan amaz. Bu nedenle, nasl ki edimsel bir duyumu olmakszn bir eyi grmem ya da duyumsamam olanakl deilse, duyulur bir eyi ya da bir nesneyi de duyumundan ya da algsndan ayr dnmem olanakl deildir. 6. Baz gereklikler zihne o kadar yakn ve aktrlar ki onlar grmek bakmak yeterlidir. Btn bu gkyz ko rosunun, btn bu yeryz varlklarnn, ksacas dnyann devasa asn oluturan btn cisimlerin bir zihin olmakszn kak olmadklarn, bunlarn varlklarnm alglanmak ya da bilinmek olduu ve ben onlar algladmda, zihnimde ya da herhangi baka bir yaratlm tinin zihninde var olmadklarn hi var olmayacaklarn ya da ancak sonsuz bir tinin zihninde kalc olabilecekleri bana gre ite byle yakn ve ak bir gereklik. Bu eylerin tek bir parasna bile bir trden bamsz bir varolu yklemek bsbtn anlalmaz bir eydir ve bu soyutlama samalklarn ie kartrmak demektir. [Okurun buna inanmas iin kendi kendime dnp duyulur bir eyin varln alglanmasndan ayrmay denemesi yeter.] 7. Sylediklerimizden Tin'in ya da alglayan eyden baka bir tz olmad sonucu kyor.

183

kutsal dilin bir tr olarak bizim idelerimiz Tanr kavramn da ieren manev kavramlara sahipti. Hume, Berkeley'in duyu alglarmzn dnda nesnelerin gerek doas diye bir eyin olmad dncesine katlmakla birlikte, ondan farkl olarak bilgimizin snrl olduunu ve bilgi elde etmede kukuculuun tek tutarl yaklam olduunu kabul etmektedir. Bylece, her ne kadar tartma konusu olsa bile, Hume'un kukucu olduu ortaya kmaktadr. Fakat bu iddia onun grlerinden kan tek mantksal sonutur. Hume ngiliz deneycilerinin ncs ve en katsdr. Onunla deneycilik en kesin ve ak formlasyonuna ulamtr. Hume, doa bilimcilerin fizikte yapt devrimi insan zihni iin yapmaya almtr. Newton'u rnek alan Hume, insan zihninin nasl altn ve ilkelerini ortaya koymay kendisine hedef semitir. delerin doas: Hume keskin bir ayrmla ideleri ikiye ayrmtr: 1. Duyu alglarna izlenim derken, 2. mgeleme ve bellek algsna ideler demitir. zlenim ve ideler, zihnimizin temel bilgi kaynaklardr. Hume, ide terimini orijinal anlamnda kullanarak, her basit idenin bir izlenim sonucu olutuunu syler. rnein krmz izlenim sonucu krmz idesi elde edilir. zlenimler, basit idelerle temsil edilir ya da onlarla benzeim gsterir. Karmak idelerde basit idelerin birlemesi sonucu oluur. zlenimlerin ve idelerin basitlii Locke'unkinden daha az problematiktir. Basit izlenimler tek bir duyu algsnn temel fonksiyonu olarak dier izlenim veya idelere karmadan yaplan alglamalardr. Hume imgelemenin veya bellein algs olarak her basit idenin, bir duyu algs veya izlenimiyle rtmek veya ona tekabl etmek zorunda olduunu bir ilke olarak kabul etmektedir. rnein, bir renk serisini grmeksizin de bu ilkenin varln kabul etmeliyiz. "Her basit ide bir izlenimle rtmelidir." ilkesi hem aklcla kar kmak iin hem de anlama yetisinin resmini izmek iin gereklidir. zlenimler ve ideler daha yksek ve canl izlenimler tarafndan blnebilirken, fizik nesneleri veya akl tarafndan blnemezler; nk fizik nesnelerinin bilgisi de yalnzca izlenimlerden gelmektedir. Tmeller kuram: Berkeley'in soyut kavramlar veya tmeller kuramn takip eden Hume, genelde soyut kavramlar kabul etmez. deler kendi doalar gerei tekil olurken, temsillerinde genel olurlar. Berkeley'in kuramna Hume yalnzca idelerin nasl birletiini eklemitir. Bir idenin oluu, akln dier ideleri onunla birlemesi iin yapt aryla olanakldr. Bu nedenle genel bir kelimeyi anlama ancak zihnin bu ide iin yapt uygulamaya dayanmakla olanakldr. Her ne kadar bu durumu aklamak
184

BLG FELSEFES

zor olsa da, Hume'un bu gr inan iin ne srd grle de bir paralellik tamaktadr. Zaman ve mekn: ki kavramda deneyce felsefeciler iin aklanmas en zor olan kavramlardr; nk Kant'n da belirledii gibi tekil fenomenler zaman ve mekn n varsaym olarak kabul ederler, tersi doru deildir. O hlde, bir deneyci u durumu aklamaldr: Eer tekil fenomen var olmas iin zaman ve mekn bir n varsaym olarak kabul ediyorsa, nasl olur da zaman ve mekn idemiz, tekil fenomenlerden kar? nk deneyci iin her ide bir duyu izleniminden gelmesi gerekmektedir. Locke zaman ve mekn idelerini biimsel ide olarak snflad; Hume ise uzaysal yaylm algsn ve zamansal sreklilik algsn idelerin ve izlenimlerin grnd dzenlilik asndan zmeye alt. Fakat izlenimlerin dzeni ne yaylml nesnelerde ne de zamanda kendini aa kartabildi; bu nedenle Hume'un zaman ve mekn kuram hep zlmemi problem olarak kald. Nedensellik ilkesi: Hume'un bilgi ve bilim kuramna en bil- yk katks nedensellik ilkesini eletirmesidir. B eletirisi ayn zamanda d dnyann ve kendi bilgimize kar yapt cleli- riyle de bir paralellik gsterir. Onun temel eletirisi farkl iliki trleri zerine dayanmaktadr. ki tr iliki vardr: Mantksal iliki ve olgusal iliki. Mantksal ilikide ideler birbirleriyle ilikili iken, olgusal ilikide idelerin ilikileri deimese hile, olgusal iliki deiebilir. Ksaca olgular, idelerin ilikisi tarafndan belirlenemez. Bu tr ayrm Leibniz'in akl ve olgu dorular ayrmn hatrlatmaktadr. Hume nedensel iliki zerinde durur; nk ona gre, yalnzca olgu ilikileri bizi bir ideden dier bir ideye ynlendirir. Bundan dolay nedensellik bir mantksal iliki olmad gibi apriori bir ilke de deildir. Nedensellik bir bantdr. Bu iddia ok nemlidir; niin neden-etki bantsnda bir nedensellik ilkesi aramaktayz? Mantksal nedensellik olmad gibi, evrensel nedensellik ilkesi tarafndan retilen genel nedensellik de olamaz. Eer byle bir nedensellik varsa, o da ancak olanak dahilindedir ve onun kantlanmasn da tekil nedensel bantlardan kalkarak elde edilen genellemelerden baka bir ey olamaz. Hume, nedensellik ilkesinin neden-etki bants zerinde temellendiini syleyerek, deneylerimizden bir neden varsa onun sonucunda bir de etki olacan kardmz syler. Nedenin olduu yerde etki vardr; etkilenen bir ey varsa bir de onu etkileyen neden olmak zorundadr. Neden-etki ya zamansal bir sra ya da meknsal bir sra takip eder. Bir eyin dier bir eyden nce veya hemen sonra gelmesi acaba nedensellie sebep olabilir mi? Hume gre, ne zamansal pe peelik ne de meknsal iliki
185

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

nedensellie sebep olamaz. Buna karlk, neden-etki bantsnn zorunlu sreklilii bizde bir inan oluturarak, nedenin olduu yerde mutlaka bir etki olaca dncesini oluturur. Hume byle bir inancn hli hazrdaki izlenimlerimizin sonucu olumu ok canl bir ide olduunu ne srer; bylece nedensellik ilkesinde idelerin rol olduunu dnr. Bir al kanl veya gelenei izlenimden birlemi ideye eviren inancn veya dncenin ne olduunu aratran Hume, bunun refleksiyon (akl) izlenimleri olduunu kabul eder. te byle bir refleksiyon izleniminde, neden-etki zorunlu bantsnn idesinin varln grr. Hume'un amac deneysel yntemle byle bir idenin olduunu veya olmadn gstermektir. Bu idenin (nedensellik idesinin) neden-etki bantsndan kartlm bir alkanlk ya da inan olduunu ileri srer; nk bu idenin bir izlenim karl yoktur. Nedensellik, akl veya refleksiyon izlenimlerinin alkanlk idesine dnmesidir.

Bl.G I'KLSKFKS

186

FLOZOFLAR VJ BLG KURAMLARI

Nedensel bantnn zorunluluunda ortaya kan bu inanc veya alkanl Hume yarglayamaz veya gerekelendiremez; sadece o, inancn veya alkanln psikolojik kklerini aklar; fakat bu bir felsef aklama deildir. Nedensellik diye grdmz ey, bir eyden sonra srekli bir baka eyin gelmesidir. Sonu olarak Hume, nedensellik ilkesine karlk gelen bir izlenimin olmadn, sadece bireysel inan ve alkanlklarmzn olduuna inanr. Byle bir sonuta insan kendi zihninden kalkarak ondan bamsz bir d dnyann bilgisini bilemeyeceini ortaya koyar; hatta d dnyann bilgisinin yan sra varl da ortadan kalkar. Hume kukuculua varan bir dnmeye girmi olur. D dnyann bilgisi: Hume'un d dnyann bilgisi zerine olan grlerinde nedensellik ilkesinden kaynaklanan bir kukucu tavr vardr. Berkeley gibi, sa duyu inanc ile felsef sistemin inanlarn birbirinden ayrr. Halk sadece alglarnn farknda olduuna inanr, fakat onlar bu alglarn bazlarnn gerekten kalc varlk olduklarna da inanrlar. Felsef bir sistem ise alg ile nesne arasndaki fark belirleyerek yalnzca nesnelerin kalc olduklarn kabul eder. Hume, halkn tarafn tutar, fakat alglar arasnda bir ayrm yapmaz. Akl, oyuncularn gelip getii bir sahne veya bir tiyatrodur. Hatta kalc nesnelerden oluan bir dnyann varlna da inanr. Fakat akl, bu inanc dorulayacak bir gerekelendirme yapamaz. Nedensellik ilkesine yaptmz psikolojik aklamay d dnyann varl ve bilgisi zerine de yapabiliriz. zlenimlerimiz kesin bir tutarllk ve dzen iindedir. mgelerimiz inan ve alkanlkla izlenimlere ynelerek gerekte bir nesnenin sahip olduu zelliklerden daha ounu onlara ykler. Bylece biz kalc nesnelerden olumu bir dnyaya inanrz. Akl, felsef bir tavrla saduyunun kabul ettii inanc eletirir. Bu farkllk her zaman olacaktr. Hume'un da kabul ettii gibi d dnyann bilgisi ve varl felsef bir yolla verile mez; verilirse Kant'n dedii gibi bu felsefenin skandali olur. Hume, insan kendi zihninin alglarndan; yani izlenim ve idelerinin dnda bir eyi bilemeyeceini ileri srerek d dnyann varlna ve bilgisine kuku ile yaklamtr; nk bildiklerimizin bir izlenimi olmas gerekir. Ayn ekilde Tanr'nn varln da bilemeyiz. Tanr'nn varln kantlamaya alanlarn ounlukla nedensellik ilkesinden yararlandn gryoruz, fakat nedensellik diye bir izlenimimiz yoktu. O hlde, nedensellikten kalkarak yaplan tm Tanr kantlamalar kendi kendisi ile elimektedir. Bireysel kimlik: Kendi kendimizin bilgisini biliyor muyuz? Kendimizin bir izlenimi veya idesi var mdr? Berkeley'den

FLOZOFLAR VJ BLG KURAMLARI

207

farkl olarak, Hume'a gre, kendimizin bir izlenimi yoktur. Kii diye bir izlenim, ide veya kavram yoktur. Kendimize veya kii olduumuza BLG H-LSKl'KS inanmak aynen d dnyann varlna ve bilgisine inanmak gibidir. Zaman asndan kendi kimliimize inanmak, ide ve izlenimlerimizin arasndaki sreklilie ve tutarlla baldr. Bunun sonucu olarak, imgeleme izlenim ve idelerin srekliliini ve tutarlln gz nne alarak, kendi kimliimizin tekliine ve birliine ularz. Fakat bu birlie ve teklie olan inanc aklla temellendirmek olanakl deildir. zlenimlerin ve idelerin sreklilii ve tutarll nasl olur da hem kendi bireyselliimizin hem de d dnyann varl ve bilgisi hakknda inan veya alkanlk sahibi olmamz salar? rnein, alma odama girdiimde grdm nesneler hakkndaki izlenim ve idelerin daima ayn olmas onlarn srekliliini salamaktr. Her gn alma odamdaki varlklar kaba bir biimde olsa bile ayn izlenim ve idelerin alglanmasn salyorsa, alma odamdaki varlklarn var olduklarna ve onlarn bilgisine sahip olduuma inanrm. Her ne kadar alma odamdaki varlklar bir nce grdm varlklardan farkl da olsa - Herakleitos'un dedii gibi, onlar devaml bir olu iindedirler - ben onlar sreklilik ve tutarllk bants iinde dn grdm nesneler olarak alglar ve byle olduuna da inanrm. te nesneler zerine olan izlenim ve idelerin sreklilii ve tutarll bants sayesinde hem d dnyann hem de kendimizin var olduu inancna varrz. Hep ayn izlenim ve ideleri alglayan olarak ben, kendi kendimle zde kalmaktaym; o hlde, kendiliim srekli bir ekilde kendimle zdetir ve bu bir inan olsa da kendimi biliyorumdur.
FLOZOFLAR VF BLG KURAM].ARI Okuma Paras

II. Blm idelerimizin Kayna zerine114

Herkes kolaylkla edecektir ki, bir insan ar scan acsn ya da lkln hazzn duyduunda ve bu duyumu sonradan belleine getirdiinde ya da onu hayal gc ile nceden duyduunda, bu zihin alglar arasnda nemli bir fark vardr. Hayal gc ve be llek yetileri, duyularn alglarn taklit ya da kopya edebilir; ama hibir zaman ilk duyumun gcne ve canllna ulaamaz. En iddetli ekilde ilerken bile, onlar hakknda syleyebileceimiz, olsa olsa udur:

114

Hume, David, nsann Anlama Yetisi lherine Bir Soruturma, ev.: Oru Aruoba, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara 1975, s.: 13 -17.

208

objelerini o kadar canl temsil ediyorlar ki, neredeyse asl objeyi duyuyor ya da gryor gibiyizdir. Fakat zihnin hastalk veya delilik ile arplm olmas bir yana, bu alglar tmyle ayrt edilemez klacak bir canllk dzeyine varamazlar. Fiilin btn renkleri, ne ka dar prl prl olurlarsa olsunlar, doal nesneleri, tasvirleri bir gerek manzara yerine geecek ekilde izmezler. En canl dnce, en snk durumdan daha aa kalr yine de. Zihnin btn br alglarnda da benzer bir ayrm gzleyebiliriz. Tepesi atm bir kimse ile fkeyi sadece dnen bir kimse ok farkl ekillerde etkilenirler. Bana birisinin sevdal olduunu sylerseniz, ne kastettiini kolayca anlarm ve o kimsenin durumunu hakknda doru bir fikir edinirim: ama bu fikri, hibir zaman bir tutkunun gerek karklklar ve heyecanlar ile bir tutamam. Gemi duygu ve heyecanlarmz zerinde dndmz zaman, dncemiz sadk bir aynadr ve objelerini geree uygun biimde kopya eder, fakat kulland renkler ilk alglarmzn renkleri ile karlatrlnca, silik ve snk kalr. Aralarndaki fark grmek iin ince bir seme gc ya da metafizik bir kafa gerekmez. yleyse burada, btn zihin alglarn, gllk ya da canllklarna gre, iki snf ya da tre ayrabiliriz. Daha az gl ve canl olanlar genellikle dnceler ya da idealar diye adlandrlr. teki tr iin bizim dilimizde ve birok baka dilde hazr bir ad yok; nk sanrm bunlar, felsef amalar dnda, genel bir terim ya da ad altnda toplama gereklilii duyulmamtr. Bundan dolay, biz biraz serbest davranalm ve bunlara, kelimeyi genel kullanmndan biraz farkl bir anlamda kullanmak, izlenimler diyelim.Oyleyse, izlenim terim ile kastettiimiz daha canl alglarmzn hepsidir; yani iittiimiz, grdmz, hissettiimiz, sevdiimiz veya n efret ettiimiz, arzuladmz veya istediimiz andaki alglardr. zlenimler, daha az canl alglar olan ve yukardaki duyum ya da hareketler zerinde dndmz zaman farkna vardmz idealardan ayrlrlar. lk bakta, hibir ey, bize, her trl insan gc ve otoritesinin dna tamakla kalmayan, doann ve gerein snrlar iine bile smayan insan dncesi kadar snrsz gelmeyebilir. Hayal gc iin garibeler meydana getirmek ipe sapa gelmez biimleri ve grnleri birletirmek, en doal ve bilinen objeleri dnmekten daha zor deildir. Ve vcut zerinde ac ve zorlukla srd bir gezegene bal kalrken, dnce bizi evrenin en uzak blgelerine, daha, evrenin tesine, doann tam karldk hlinde olduu sanlan snrsz kaos'a bir anda ularabi - lir. Hi grlmemi ya da iitilmemi bir ey yine de kavranabilir: mutlak eliki ieren eyler dnda hibir ey dnce gcnn tesinde deildir. 209

Fakat dncemiz bu snrsz hrriyete sahip grnyor olsa da, daha yakndan incelersek, aslnda onun ok dar snrlar iinde kaldn ve zihnin bu yaratck yeteneinin, duyularn ve tecrbenin verdii malzemeleri birletirmek, yerlerini deitirmek, bytmek ya da kltmek yetisinden baka bir ey olmadn grrz. Altn bir da dndmzde, daha nceden tandmz iki tutarl ideay, altn ve da birletiririz sadece. Erdemli bir at tasarlayabiliriz; nk kendi duygumuzdan erdemi kavrayabiliyoruz ve bunu, tandmz bir hayvan olan atn grn ve biimi ile birletirebiliyoruz. Ksacas, dnmenin btn malzemesi d ya da i duygumuzdan gelmedir: bunlarn sadece karm ya da birleimi zihin ve nesneye aittir. Ya da felsef bir dille syleyecek olursam, btn idealarmz ya da zayf alglarmz, izlenimlerimizin ya da canl alglarmzn kopyalardr. Bunu ispadamak iin , umarm ki, aadaki iki kantlama yeterli olur. lkin ne kadar karmak ya da yce olursa olsun, dnce ya da idealarmz zmlediimizde bunlarn, her defasnda daha nceki bir his ya da duyguyu kopya eden basit idealardan meydana geldiini grrz. lk bakta bu kaynaktan ok uzak grnen idealarn bile, daha yakn bir inceleme ile, bu kaynaktan kt grlr. Sonsuz derecede akll, bilge ya da iyi bir varlk olarak Tanr ideas kendi zihnimizin ilemleri zerine dnmemizden kar. Bu soruturmay dilediimiz kadar srdrelim; her zaman incelediimiz her ideann kendine benzer bir izlenimden kopya edildiini grrz. Bu durumun evrensel lde doru ve istisnasz olmadn ileri srenlerin bunu rtmek iin tek, hem de kolay yollar vardr. Kanlarnca bu kaynaktan gelmeyen bir ideay ortaya karmak. O zaman da, eer retimizi korumak istiyorsak, bu ortaya konan ideann karl olan izlenimi ya da canl algy gstermek bize der. Ikinceleyin, organ sakatlndan dolay bir kimse herhangi bir duyum trnde duyarl deilse, her zaman bu duyumlarn karlklar olan idealar konusunda da o kadar az duyarl olduunu grrz. Kr bir kimse renklere, sar olan da seslere karn hibir fikre ulaamaz. Yetersiz olan duygusunu ona yeniden kazandrn: Duyumlarna bu yeni yolu amakla ayn zamanda idealara da bir yol am olursunuz ve o, bu objeleri kavramakta glk ekmez. Organn herhangi bir duyum uyandrmad elverili bir nesne ile hi karlamam olmasnda durum ayndr. ... Yumuak huylu bir adam anlamsz bir ya da zalimlik ideasn kuramaz; bencil bir yrek de dostluun ve c mertliin yceliklerini kolay kolay kavrayamaz. Baka varlklar, hakknda bizim hibir fikrimiz bulunamayacak birok duyuya sahip olabi lecekleri kolayca teslim edilir: nk bunlar bize, zihne bir ideann girebilecei tek yolla, yani fiilen yaadmz bir duygu ya da duyum ile tantlmlardr. 210

BLG FELSEFES

Yine de idealarn, karlklar olan izlenimlerden bamszca ortaya kmalarnn tmyle imknsz olmadn ispat edebilecek, elimeli bir fenomen vardr. Sanrm ki, gzle edinilen seik renk idealarnm gerekte bir birlerinden farkl, fakat ayn zamanda benzer olduklar kolayca kabul edilir. imdi, bu farld renkler iin doruysa, ayn rengin deiik tonlar iin daha az doru deildir ve her ton, dierinden bamsz, seik bir idea meydana getirir. nk bu yadsnrsa, bir rengi, tonlarn kesintisiz bir ekilde ilerleterek, kendisinden en uzak bir renge sezdirmeden gtrmek mmkn olurdu ve ortadakiler arasnda bir fark olduunu kabul etmeksizin, u - lardakilerin ayn olduunu samalamadan yadsyamazdnz. Bunlara dayanarak, yle bir kimse dnelim ki, otuz yl grme duyusunu kullanm olsun ve hi grmedii, sz gelii, belirli bir mavi tonunun dnda, her trl rengi mkemmel derecede tansn. O tanmad tonun dnda mavi rengin btn farkl tonlar, koyudan aa doru nnde dizildiinde, aktr ki, o kimse, tanmad tonun olmas gereken yerde bir boluk alglayacaktr. Ve o yerde yan yana duran tonlar arasnda, dierlerinde olduundan daha geni bir aralk olduunu grecektir. imdi sorarm size: O kimsenin hayal gc ile bu eksiklii gidermesi ve bu belirli tonun ideasn kendi kendine karmas mmkn mdr? Sanrm ki, bunun mmkn olduu kansn ounluk paylaacaktr ve bu durum, zerinde durmay gerektirmeyecek kadar kendine zg olduu ve tek bana genel ilkemizi deitirmemize deinmeyecei hlde, basit idealarn her zaman ve her durumda, karlklar olan izlenimlerden kmadklarnn ispat olarak grlebilir. te, hem kendisi basit ve anlalmas kolay, hem de uygun bir kullanma il e, her tartmay eit derecede anla lr klabilecek ve bu kadar uzun zaman metafizik akl yrtmeleri elinde tutan, onlarn knanmasna yol aan anlalmaz dili yok edebilecek bir neri. Btn idealar, zellikle soyut olanlar, kendilerinden silik ve belirsizdir: zihnin bunlar zerinde ok zayf bir egemenlii vardr: baka benzer idealarla kartrlmaya yatkndrlar; ve bu terimi, seik bir anlamda olmasa da, bir sre kullannca ona bal belirli bir idea bulunduunu hayal etmee yatknzdr. Aksine btn izlenimler, yani i ya da d d uyumlarn hepsi, gl ve canldr: aralarndaki snrlar daha keskin bir ekilde belirlidir: bunlarla ilgili hata ya da yan lla dmek de kolay deildir.yleyse, bir felsef terimin (ok sk yapld gibi) herhangi bir anlam ya da idea olmakszn kullanldndan kukulanrsak, sadece unu soruturmak yeter: Bu szde idea hangi izlenimden karlmtr? Ve eer byle bir izlenim bulamazsak, kukumuz dorulanm olur. dealar bylesine parlak 211

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

BLG FELSEFES

bir a kararak, onlarn doal yaps ve gereklii h akknda kabilecek btn tartmalar ortadan kaldrmay umabiliriz.

b. Eletirel Felsefe ve Immanuel Kant

18. yzyln dier nemli bir karakteri de Alman filozofu I. Kant (1724-1804)'n gelitirdii eletirel felsefe ve onun bilgi kuramdr. 17. yzyln aklclyla 17. ve 18. yzyln deneyciliinin bir ara noktasn bulmay felsefesinin amac yapan Kant, Leibniz sonras aklc gelenekle yetimitir, fakat ngiliz deneyci filozof Hume'un nedensellik eletirisi ve kkcl- uyla dogmatik uykusundan uyanr. Hume'u okuduktan som felsefesini eletirel zmleme yntemiyle destekleyerek eletiri kitab yazar. Bilgi kuramn zmledii Saf Akln /./< \> tirisi'nde Kant, anlamann doru kullanm ile akln yanl kullanm arasndaki snrsz izgiyi belirlemeye alr; ilkli akln metafizik nermeler ne srmesiyle anlamann nesnel ge erli bilgi ne srmesi arasnda farklar vardr. Saf akln bir eletirel zmlemesini yaparak, anlama yetisinin nasl nesnel ve geerli doru bilgi ortaya koyduunu aklarken, metafiziin ne srd nermelerin anlama yetisinin ne srd nermelerden farkl olduunu da gstermeye alr. Metafiziin nermeleri ile bilimin nermeleri arasndaki fark, bilgi kuram asndan ele alarak, metafiziin hangi alanlarda yaplmas gerektiini syleyerek, bilgiyi, bilim nermeleriyle snrlamtr. Bilginin snrlarn irdeleyerek, insan zihninin neyi nasl bilebileceini ve nereye kadar bilebileceini aratrmtr. Kopernik'in evren kuram zerinde yapt devrimsel deiimi Kant bilgi kuramnda gerekletirmitir.115 Kendisi bilginin olumasnda zne ve nesnenin yerini ve nemini deitirmitir. Kendisinden nceki tm bilgi kuramclar bilgiyi aklarken nesneyi n plana kartp, zneyi pasif yapmaktaydlar. Kant, zne ve nesne kavramlarnn ieriini yeniden analiz ederek, bilgi de znenin aktif olan taraf olduunu gsterdi. Bilginin nesne deil de, zne tarafndan belirlendiini ne srd. Bu nedenle, saf akln zmlemesini yaparak insann anlama olanaklarn ve yapsn ortaya koydu. Bylece, bilgiyi belirleyen ey znedir. Artk bilgi nesneye uyun olmak zorunda deildir. Tam tersine, nesne bilgiye uymak zorundadr. nk bilgide apriori form ve kategoriler vardr ve bunlar nesneden

115

Broad, C. D., Kant: An Introduction, s.: 12.

212

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

gelmemektedir. Nesneler insan zihninin sezme yeteneine uyduu srece alglanabilir. Kant doutan bilgi getirmediimizi, buna karlk zihnin, anlama kategorileri ve formlaryla sezgiyi ve alglamay olanakl kldn sylemektedir. Sezgi ve alglama insanda bulunan apriori kavramlara bal olarak yaplr. Burada nesne pasif durumdadr, zihin ise aktif olarak belirleyici olandr. Belirleme bir tr bilgi katma deil, sezgi ve algdan gelen duyumlar bir biime ve forma sokmaktr. Devrim, zihnin belirleyici olmasdr. Kant'n fenomenoloji anlay gerei, in san kendisinde apriori var olan anlamann kategori ve algnn formlaryla, nesnenin kendisine grnd eklini tecrbe eder. eylerin grnd ekli116 ne de fenomen adn verir. 5

116

Kant, 1., Critique of Pure Reason, translated by Norman Kemp Smith, St Martin's Press, New York, 1965, B3. s.: 43.

213

FLOZOFLAR VB BLG KURAM].ARI

nerme veya yarg trleri: Kant, kendisinden nce yaplm nerme ayrmlarn ve kendi zamanndaki nerme ayrmlarn inceledikten sonra iki tr snflama yapma gerei duyar. lk snflama, nermelerin kaynan dikkate alarak yapt snflamadr. Bu lte gre, bir nerme veya yarg apriori veya aposteriori olur. Apriori nermelerin doruluu iin deneye gerek yoktur; onlar doruluunu kendi ilerinde barndrrlar. kinci tr nermeler olan aposteriori nermelerin doruluu ancak deneyle bilinebilir. Apriori nermeler deneyden bamsz olduklar iin yalnzca kavramsal olmalar nedeniyle de saftrlar. Fakat her kavramsal nerme apriori deildir. Deneyden gelen kavramlarla kurulmu bir nerme aposteriori&r. Kant'n nermeleri snflamak iin kulland ikinci lt, nermelerin kaplam ve ilemine ilikindir. Bu snflamaya gre, iki tr nerme vardr: Analitik nermeler ve sentetik nermeler. Analitik nermeler, eyler hakknda bilgi vermeyen eyler zerine sylenmi yarglardr; baka bir deyile, kendi kendini tanmlayan kavramlardan yaplm, yalnzca kendini tekrarlayan yarglardr; nk bu tr nermelerde yklem olan terim zneye ilem ve kaplam asndan zdetir. zne ve yklem ayn eyi sylerler. Byle nermeleri yanllamak elikiye dmektir. rnein "A, A'dr." gibi bir nerme analitiktir vc kesin dorudur. "A, A deildir" demek elikiye dmek demektir. Analitik nermeler kesin, doru ve zorunlu nermelerdir. Analitik nermeleri Leibniz, akl dorular olarak adlandrr. Sentetik nermeler, bilgi veren yarglardr; yklem znede olann dnda yeni bir ey ne srer. Yklemin kaplam ve ilemi zneden farkldr. Yklem ve zne zde kavram vey terimler deildir. Bu nermeleri yanllamak elikiye dll mez. Kant, yapt iki farkl snflama ile drt nerine elde cdc ve bunlar birbiriyle olan balantlarn inceler: apriori, ipoUfil ori, analitik ve sentetik nermeler. Analitik apriori nermeler 2. Analitik aposteriori nermeler 3. Sentetik apriori nermeler 4. Sentetik aposteriori nermeler.117

117

Kant, I., Prolegomena to Any Future Metaphysics, translated by Lewis While Beck, Macmillan, New York, 1983, s.: 14-15 ve Kant, 1., Critique of Pure Reason, s.: 48-49.

214

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

Kant bunlarn birbiriyle balantsnda imknsz olan bir olana, nerme trleri arasndan karr. Analitik aposteriori nerme mantksal ve olgusal olarak imknszdr. Eer bir nerme analitik ise aposteriori olamaz ve bunun tersi de do rudur. Kant analitik apriori ve sentetik aposteriori nermelerin ne mantksal ne de olgusal bir sorun kartmadn ne srer. Dier bir balant ekli olan sentetik apriori nermeler ise Kant'n en ok zerinde durduu nerme trdr. nk bunlar deneycilerin reddettii, metafizikilerin kendilerini temellendirdii nermelerdir. Kant'n amac bu nermelerin nasl var olduklarn gstermektir. Eer bu nermelerin olanakl olduunu gsterirse, geleneksel metafizii reddederek, nce matematikteki nermelerin sentetik apriori olduunu sonra da doa bilimlerinin varsaym formlarndaki nermelerin sentetik apriori olduunu gsterecektir. Kant'n Saf Akln Eletirisi adl yaptnda yapmak istedii tek ama budur. O hlde, Kant'n bilgi kuramyla yapmak istedii Kopernik devrimi, metafiziin nermelerini bilimin ve matematiin nermelerinden ayrarak, matematik ve bilimdeki nermelerin sentetik apriori olduklarn gstererek, kesin, doru ve geerli bilgilerin olduunu kantlamaktr. Sentetik apriori bilgi: Her eyden nce sentetik apriori bilgi deneyden gelen nesnelerin tm bilgisini ieren tek bilgi tr deildir. Fakat Kant'a gre, eer bir bilgi deneyden geliyorsa ve doru olacaksa sentetik apriori olmak zorundadr; nk bu tr bilgiler matematiin ve bilimin nermeleridir. Sentetik apriori bilgiler, alg (sezgi) ile balar; fakat yalnzca alg da deildir; ayn zamanda kavramsaldr. Duyularla bir ey hakknda basit farkndala sahip olmak demek, duyusal alg sahibi olmak demektir. Bu duyusal alglamay ngiliz deneycilerinde inceleyen Kant, duyusal algy ncelikle duyularla ilikilendirir. Onun formu uzaysal ve zamansal yaylmdr. Her ne kadar Hume, izlenimlerin bir sra iinde olduunu kabul etse de, basit izlenimlerin kendiliklerinde zamansz ve uzaysz olduunu ileri srer. Kant algnn duyum ve formdan olumas onun bir dzen iinde olduunu gsterdiini sylemektedir. Zaman-mekn formu deneyin zorunlu eleridir. Baka bir deyimle, zaman- mekn formu deneyin zorunlu apriori esidir. Kant alglama kuram iin kabul ettii temsil grne bal kalarak, zorunlu apriori zaman-mekn formu yalnzca eylerin bize grnd ksm olan fenomenlere uygulanabilir olduunu syler. Fenomenlerin dnda kalana; yani deneyin tesine uygulanamaz. Kant birincil nitelikler olan zaman ve mekn formlarnn deneyce gerek, fakat transendental olarak ideal olduunu kabul eder. Zaman ve mekn sezginin transendental apriori formlardr. Bu zellikler
215

BLG I'KLSKFKS

znel deil, nesneldir; nk onlar fenomenlere ilikin olarak herkes iin ayndr. Kant'n nesnellik lt, zneler aras ilikiye dayanr. Bylece Kant kendinde-ey (numen) ve grn (fenomen) ayrm yaparak, insan zihninin duyarllk sezgi formlar olan zaman ve meknn fenomenlerin algsn verirken, kendinde-eyleri veremediini syler. zneler aras lt ile Kant ortaya koyduu eletirel felsefesinin objektif olduunu anlatmak istemektedir. Saf apriori sezgi: Kant'a gre yalnzca duyu sezgisi iin apriori zaman-mekn elerine sahip deiliz, ayrca /a ve meknn kendiliklerinde saf apriori sezgiye sahibi/. M e denle, matematik olanakldr. rnein geometri ilemleri vtp mak iin mekn sezgisinin varsaym ilkesinin kblllyle t> knda baz geometrik yaplar oluturulur. Ayn ekilde It tikte zaman sezgisinin nceden var olduu kabul edili Kiiil bunlarn kavram deil, bir sezgi olduunu snrl ilmle ele li bu zelliklerden dolay matematikteki yarglnn seli'llk 1 i I /m/m H yarglar olduunu syler. " Zaman ve mek hsle i I pmpv I h I mizden soyutlanarak elde edilen kavram veya kleyoi ||t< |ll dirler; onlar saf apriori sezgilerdir. Duyusal w/y l \<nti (lyi!

216

BLG l'KLSEl'1'S

olabilmesi iin apriori olduklar varsaylan duyarlln formlardr. Anlamann kategorileri: Zaman ve mekn yalnzca duyu sezgisini veya algsn verir, fakat bilgi sadece deneyin algsyla olumaz; nk duyular yalnz ierii verir. Kant'a gre, ierik- siz (algsz) kavramlar bo; kavramsz alglar ise krdr. Bilginin olabilmesi iin duyularla gelen alglarn anlamann apriori ilkeleriyle karlamak zorundadr. Anlamann apriori ilkeleri saf ve biimsel kavramlardr. Bu kavramlara Kart, kategori adn verir. Ne zaman alglar kategorilerle karlap bir biime girerse, o zaman bu alglar yarg, nerme veya bilgi hlini alrlar. Anlamann kategorileri herkeste ayn olduu iin fenomenlerin bilgisi objektif ve zneler aras bilgidir. Nesnellik, zneler aras ilikide kalp, kendinde-eylerin bilgisine varamaz. Kant'n anlamann kategorileri diye adlandrd bu kavramlar nelerdir? Kant Saf Akln Eletirisi' nin Transendental Analitik dedii blmnde anlamann kategorilerini inceler. ki tr argmanla kategorilerin ne tr kavramlar olduunu belirlemeye alr. Birinci argman metafziksel dnme ile geleneksel felsefenin daha dorusu klsik mantn kategorilerini inceleyerek, anlamann kategorilerini belirlemeye alr. Kategorilerin metafziksel; yani mantksal dnmeye gre belirlenii: . Nicelie gre: Tmel, tikel, tekil; 2. Nitelie gre: Evetleyici, deilleyici, sonsuz olan; 3. likiye gre: Kesin, koullu, ayrc; 4. Kiplie gre: Sorunlu, onaylayc, zorunluluklu.158 Fakat bu kategorilerin deneyi olanakl yapmadn dnr. Bu nedenle, ikinci argmanla deneyi olanakl yapabilecek anlamann kategorilerini transendental dnme ile bulmaya alr. Anlama yetisinin kategorilerinin transendental izelgesi: . Nicelie gre: Birlik, okluk, tmlk; 2 Nitelie gre: Gereklik, olumsuzlama, snrlandrma; 3. likiye gre: Tz, neden, birliktelik; 4. Kiplie gre: Olanak, varolu, zorunluluk.118 ki dnme ekli birbirini tamamlar. Transendental dnme metafziksel dnmeye dayanarak aktel kategori listesini verir. Kategori ilkelerini bulduktan sonra Kant her birinin analizini yaparak onlarn sadece metafziksel dnmeye, yani biimsel manta dayanmadklarn gstermeye alr. Gnmzde mantksal ve metafziksel dnmeye
118

A.g.e., s. 54.

217

HIX; FKLSI-FES

dayanlarak verilen her tr kategori tablosunun geerli ve nesnel olmad gsterilmitir. Bu nedenle eer kategorilerin zorunlu olduunu dnyorsak, ancak bunlar transendental dnme ile bulabiliriz veya temellendirebiliriz. Transendental karm: Duyular bize zaman ve mekn formlar iinde alglarn okluunu bir dzenlilik ve birlik iinde verirler. Fakat yine de bu duyu deneyleri tam anlamyla bilgiye dnecek dzenli birlikte de deildir. Bilginin dzenli birliini, anlamann kategorileri salar. O hlde, birinci olarak duyu-deneyleri alglanr; ikinci olarak, imgeleme anlamaya yardm ederek duyumlarn uzay iinde bir sentezini yapar. Bel lek ise zaman iinde sentezi yaparak birlii salar. Kant imgeleme ve bellee, kavramann ve retimin sentez formlar adn verir. nc olarak, kavrama ve retimin sentezinde, okluk bir ilke ve kavram altnda belirlenir. Fakat kan ey hcnviz zneldir. znellikten nesnellie varmak iin drdnc aamada anlamann kategorileri duyumlar, imgeleme, bellek ve kavramdan gelen ilkelerle karlar. Bylece anlama yetisinin kategorileri devreye girmesi ve duyu-deneyleri zerinde almalar yapmasyla bilgi elde edilir. Anlama yetisinin kategorileri nesnel deneyin bilgisini fenomenlere dayanarak karmamz salar. Kant'n bilginin oluumu iin aklad bu dzene, Kaf ematizmi ad verilir. Kant'n ematizmine gre, zaman vc mekn formlaryla gelen duyu-deneyimleri ve imgeleme, bellek vc kavramnn okluu birlie dntrme sentezini, anlamann kategorileri objektif bilgi hline dntrr. Sonu olarak, biz varlklar olduklar gibi deil, zihin yap olanamz erevesinde alglanan fenomenler lsnde biliriz. Bilgiyi belirleyen znenin zihin yaps olup, bilgi snrl llerde; yani fenomenler alan iinde bilinir. Metafiziin eletirisi: Kant'a gre insan bilgisi deneyin olana lsnde; yani fenomenler dzeyindedir. Deneyin olanakl olmad; yani duyu algsnn olmad yerde anlamann kategorilerinin karlaaca, birletirecei, ayraca veya sentez yapaca bir ierikte olmad iin nesnel bilgi ortaya kmaz. Fakat akl, deney verilerine ba vurmadan baz bilgileri ortaya koyma gcne de sahiptir. Kant bu tr bilgilere speklatif metafiziin bilgileri adn verir. Deneyin olanakl alglarndan gelmeyen yalnzca akln kendisinden dorudan gelen yarglara Kant antinomiler adn verir. Saf Akln Eletirisi'nin transendental diyalektik ksmnda rasyonel psikoloji, speklatif ontoloji ve metafziksel teoloji alanlarn inceleyerek, akln bilgi elde etme snrlarn gsterir. Metafizii, anlamann kategorile- riyle karlam duyu alglarnn bilgisinden ayran Kant,
218

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

fenomenlerin bilgisiyle nesnel geerli doru bilgiyi snrlamtr. Bunun dndaki her tr yargnn elikili olabileceini ne srerek, metafizii, bilimsel bilgiden ayrmtr. Metafizik, bilimsel alann dnda tutulmutur.119
Okuma Paras

Prolegomena 120
2. a) Genel Olarak Sentetik ve Analitik Yarglar Arasndaki ark

rerine.

119 120

Kant, I., Critique of Pure Reason, s.: 57-58. Kant, I., Prolegomena, ev.: oanna Kuuradi ve Yusufrnek, s. 14 -16.

219

FLOZOF]-AR VK BLC KURAMLAR]

Metafizik bilgi sadece apriori yarglar iermelidir; onun kaynaklarna zg olan, bunu byle gerektirir. Yarglar hangi kaynaklardan gelirlerse gelsinler ya da mantksal biimleri bakmndan nasl olurlarsa olsunlar, ierik bakmndan aralarnda fark vardr; bu ierik sayesinde ya srf aklayc'drlar ve bilgilerin ieriine hibir ey eklemezler, ya da geniletici'dirler ve eldeki bilgiyi artrrlar, birincilere analitik, ikincilere ise sentetik yarglar ad verilebilir. Analitik yarglar yklemde, znenin kavramnda zaten var olan, ama pek o kadar ak ve bilinli dnlmemi olandan baka hibir ey sylemezler. "Btn nesneler yer kaplar." dediimde nesne kavramm hibir ekilde geniletmi olmam, sadece zm olurum; nk yer kaplama o yargdan nce, aka sylenmese bile, gerekte o kavramda zaten dnlmt; o hlde bu yarg analitiktir. Buna karkk "Baz nesneler ardr." nermesi, genel olarak cisim kavramnda gerekten dnlmeyen bir eyi ykleminde ierir; dolaysyla benim kavramma bir ey ekleyerek bilgimi artrr; o hlde sentetik yarg olarak adlandrlmaldr.

b) Tm .Analitik Yarglarn Ortak ilkesi elime ilkesidir.

Btn analitik yarglar tamamyla elime ilkesine dayanrlar ve onlarn malzeme olarak kullandklar kavramlar deneysel olsa da olmasa da, doal yaplar gerei apriori bilgilerdir. nk evetleyici analitik bir yargnn yklemi zaten nceden znenin kavramnda dnldnden tr, o zne hakknda elimeye dmeden deillenemez. Ayn ekilde, elime ilkesinden dolay, onun tersi de, analitik fakat deilleyici bir yargda zne hakknda deillenmek zorundadr. "Her cisim yer kaplar." ve "Yer kaplamayan cisim yoktur." gibi (yaln) nermelerde bu byledir. te bu nedenle btn analitik nermeler, kavramlar deneysel olsa da, apriori yarglardr, rnein "Altn, sar bir metaldir." nermesi; nk bunu bilmek iin benim bu cismin sar ve metal olduunu ieren aln kavramndan baka bir eye ihtiyacm yoktur. Bu, benim kafamdaki altn kavramn oluturmaktayd ve bana onu -baka yerlerde aramama gerek kalmadan elerine ayrmaktan baka yapacak bir ey kalmyordu.

c) Sentetik Yarglar, elime ilkesinden Baka Bir ilkeyi Gereksinirler Kkenleri deneysel olan sentetik aposteriori yarglar vardr; ayrca saf
anlama yetisinden ve akldan kaynakla 221

BI.G FELSEFES

nan kesin apriori olanlar da vardr. Ama her ikisi de zmlemenin temel ilkesi olan tek bana elime ilkesinden kaynaklanamama konusunda birleirler; bambaka bir ilke daha -hangisi olursa olsun- gerektirirler, her ne kadar bu ilkeden hep elime ilkesine gre tretilmeleri gerekiyorsa da. nk her ey bu ilkeden tretilemiyorsa da, hibir ey ona aykr olamaz. Her eyden nce sentetik yarglar snflara ayrmak istiyorum: 1. Deney yarglar her zaman sentetiktirler. Yargda bulunmak iin kavrammn dna kamayacamdan tr, analitik bir yargy deney zerine temellendirmek uygun olmaz, dolaysyla deneyin tanklna ihtiyacm yoktur. Bir cismin yer kaplamasna ilikin nerme apriori olarak kesin olan bir nermedir ve deney yargs deildir. nk deneye ynelmeden nce, kavramda yargmn tm koullarna sahibim; bu kavramdan elime ilkesine gre yklemi kartabilirim ve bu sayede derhal yargnn zorunluluunun bilincine varabilirim, ki bunu buna bana deney hibir zaman retemez. 2. Matematik yarglarn tamam sentetiktir. Kar koyulmaz kesinliine ve sonular bakmndan ok nemli olmasna karn bu nerme, bugne kadar insan akln elerine ayranlarn gznden kam, hatta onlarn tm tahminlerine ters dm gibi grnmektedir. nk matematikilerin btn karmlarnn elime ilkesine gre ilerledii grlnce (ki zorunluluklu her kesinliin yaps bunu gerektirir), ilkelerin de elime ilkesinden bi linebileceine inanld. Bu ise bir yanlgyd; nk sentetik bir nerme geri elime ilkesine gre kavranabilir, ama ancak onun karld baka bir sentetik nerme varsaylrsa; hibir zaman kendi bana deil. i. Hakiki metafizik yarglarn hepsi sentetiktir. Metafizie ait olan yarglar, hakiki metafizik yarglardan farkldr. Metafizie ait olan yarglarn pek ou analitiktir; ama bunlar, bilimin tm amacnn ynelmi olduu ve hep sentetik olan metafizik yarglara ara tekil ederler. nk, rnein tz kavram gibi kavramlar metafizie aitse, o hlde sadece bunlarn elerine ayrlmasndan kaynaklanan yarglar da Metafizie ait olurlar; rnein "Tz sadece zne olarak var olan eydir" ve bunun gibi...

222

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

5. 19. Yzylda Alman dealizmi ve Bilgi Felsefesi

Kant sonras bilgi kuramclar ya Kant'n grlerini daha ileriye gtrdler ya da tam kar bir gr ileri srdler. Bu adan Kant'n bilgi kuram ya yeni bir balang noktasna ya da devam ettirilmesi gerekene karlk geldi. Kant'n transendental epistemolojik idealizmini daha da gelitiren Fichte, Schelling ve Hegel ls Alman idealizmini de en u noktasna tamlardr. dealizmin problemi Kant'n ne srd fenomen-numen ayrm ve bilen insan zihni ile bilinen nesnel gereklik arasndaki ilikidir. Kant'la balayan idealist bilgi kuram, yalnzca znel gibi grnen fenomen bilgisine nesnel bir gereklik ykleyebileceimiz gr zerinde younlamtr. Kant'n znel idealizmi, Fichte'de nesnel idealizme, Hegel de ise mutlak idealizme giden yolu amtr.

a. Johann Fichte (1762-1814) Kant'n kendinde-ey diye tanmlad fakat bilgisini bilemediimiz bir gerek varln olmadn ileri sren Fichte, tm gereklii Ben'e dayandrr. 121 Ben'in dnda hibir gereklik ya da kendinde-ey yoktur. Ben'i yalnzca fenomenlerin bilgisiyle snrlamay reddederek, zihnin dnda gerekten var olan kendinde-ey yoktur. Fichte'ye gre, idealizmin problemi, sadece znel gibi grnen bir eye nasl olup da nesnel bir gereklik yklediimiz problemidir. Ksaca salt znel olduunu kabul ettiimiz deneylerimiz ve nesnel olduunu kabul ettiimiz gereklik arasndaki iliki, idealizmin zmesi gereken sorundur. Bu problem ancak, Ben ile Ben-olmayann; yani aklla ilikili ve aklla ilikili-olmayann aklanmasyla sonulanabilir.122 Fichte'ye gre, duyumlar, zihne akn olan bir eyle aklamak yanltr. Nesnel dnya, Ben tarafndan kendisi iin oluturulmutur; nk fenomenal dnya Ben ve onun ierikleri iin varolmutur; aksi takdirde o hi bilinemezdi. Fichte'nin amac, bu dnyay olduu gibi kabul edip onu anlamaya almaktr. Bu aba akl yoluyla olmaldr. Akl, tek gerekliktir. Fichte'nin Ben'i ve akl, znel veya bireysel bir akl veya Ben deildir. Onun Ben'i evrenseldir. 123 Bundan dolay Fichte ayn zamanda nesnel idealizmin

121

Fichte, J. G., The Science of Knowledge, translated by Peter Heath and J. Laches, Cambridge University Press, Cambridge, 1982, s.: 10. 122 A.g.e., s.: 33-35. 123 A.g.e., s.: 83.

223

de kurucusudur. Evrensel Ben, Ben'in mantksal temelidir ve ayn BLG znel EELSEEES zamanda tek gerekliktir. znel Ben'lerde ortak olan saf etkin evrensel Ben'dir. znel Ben'in amac, kendisinde olan evrensel Ben'i kavramak ve anlamak olmaldr.124 Fichte ve dier idealistler, bilgilerin doruluunu tutarlk lt ile deerlendirirler. Onlara gre, deneyler ve yarglar ancak birbirleriyle tutarl olduu srece dorudurlar. Tutarl bir sistem iinde deneyler ve nermeler bir dieriyle olan ilikisi dorultusunda doru veya yanl olabilirler. Tutarllk kuramnn doal bir sonucu da dorular arasnda hiyerarik bir derecelendirme yapmaktr. nermeler birbirleriyle olan ilikileri dorultusunda doruluk derecelerine sahip olurlar. Byle bir doruluk anlaynda duyusal dnyann nermeleri daha az deerde dorulua maruz kalrlar. Buna karlk, akl dorulan her zaman daha st doruluk deerine sahiptirler. Bylece duyular grnleri, akl ise gerek dnyay yanstr.125

A.g.e., s.: 75-76. Edwards, Paul (Ed.)77e Encyclopedia of Philosophy, New York, Macmillan Publ., 1972, cilt 3, s.: 31.
125

124

224

FLOZOFLAR Vii BLG KURAMI .ARI

b. Friedrich Schelling (1775-1854) Alman idealist felsefenin ikinci nemli temsilcisi Friedrich Schelling'dir. Fichte'nin idealist felsefesinden etkilenmesine ramen, kendine zg bir idealizm anlay ortaya koymutur. Fichte'nin Mutlak ve Evrensel Ben'inin birer rnleri olan doa ve kart olan bireysel bilin anlayna kar kmtr. Schelling'e gre, gereklik, insan tinine ok benzer olan ve kendi kendini belirleyen bir sretir. Bundan dolay, doay cansz ve zgr iradenin kart olan meknik dzen olarak tanmlamaz. Eer doa yle olsayd, insan onu anlayamazd ve bilemezdi. Doa ve insan arasnda bir iliki vardr; nk doa dinamik bir akln alm olup bir yaama, akla ve amaca sahip.. 167

tr. Schelling romantik ve idealist anlaynn bir sonucu olarak, tinin veya akln hem organik dnyada, hem de inorganik dnyada kendisini gsterdiinin kabul eder. Bilinli ve bilinsiz dnyada ortak olan yan salt etkinlik olarak yalnzca kendi kendisini belirleyen enerjidir. Bu nedenle, gereklik yaam, eylem ve almdr; yani her eyin kayna olan yaratc enerji, mutlak alm ya da Ben'dir. Schelling'e gre, ideal olanla gerek ve dnceyle varlk ayndr. nsan aklnda kendisini aan Mutlak ve Evrens el yaratc enerji, kendini bilinsiz dnyann varlklarnda da aar veya gsterir. O hlde, her varlkta yaam ve akl vardr; nk her eyin kayna ayn ve bir olan yaratc gtr. Her eyde kendini aan bu g, insan aklnda kendi bilincine varr. Bylece kendini bilinsiz varlklardan ayrarak saf tin veya bilin hline gelir. Evrensel Ben, kendisini insan Ben'Ierinde ifade eder; nk onlarda kendini bilir. nsan Ben'i kaynan Evrensel veya Mutlak Ben'den ald srece gerektir. Bunun sonucu olarak da Schelling'e gre, bilgi Ben'in Evrensel Ben'i ifade etmesiyle ortaya kar. Eer Ben, kendisinde Evrensel Ben'in almasna izin vermiyorsa bir yanlsama iinde gerekliini kaybeder.

Bi.cii eee seee si

Bilgi, bilinsiz varlklardan bilinli varlklara ykselmekte olan bir sretir. Bu sre, Evrensel Ben'in ve bizim Ben'imizin bir amacdr. Bizim Ben'imiz bilinalt hllerden bilinli hle; Evrensel Ben karanlktan aydnla doru ykselir. Bilgi, cansz; yani inorganik doadan organik doaya giden Ben'in aydnlanmas veya bilinlenmesidir. Aama aama ykselen bu bilinlenme ve bilgilenme etkinlii en tepe noktasna insan Ben'inde varr. Bylece insan, doay anlar ve bilir; nk doa en yksek amacna insanda ular. Bylece insan, tm doa yasalarn kendi alg ve dncelerinin yasalarna indirgeyerek bilir. 126

c. G. W. F. Hegel (1770-1831) Kant'tan etkilendii gibi lk a filozoflarndan etkilenen Hegel, neyin bilgisine sahip olduumuz noktasnda bilgi felsefesini temellendirir. Kant'a gre, duyarlln apriori formalaryla alglanan ierik zihindeki anlamann apriori kategoriyle biimlendiinde bilgi ortaya kyordu. Bilgi iin hem zihinden hem de deneyden gelen birlemekteydi. Hegel, Kant'n bilgi iin nerdii d dnyadan; yani deneyden gelen ieriin de zihnin bir rn olduunu iddia eder. Hegel'e gre, bilginin tm eleri zihnin kendisine aittir. Bilgi, zihnin kendisine ait bir rndr veya eserdir derken, Hegel insan zihnini kastetmiyor. Bu zihin evrensel akldr. O hlde, Hegel'in bilgiden ne anladn anlamak iin onun evrensel akldan ne anladn bilmek gerekir. Geist adn verdii evrensel akl insann znel aklndan daha kapsaml olan Tanrsal akldr. Evrensel akl, Geist diyalektik bir gelime ile nce kendini doada daha sonra insan aklnda aar. Evrensel akl, Geist, Mutlak varlk tarihsel srete evrim geirerek kendi kendine yeten ve kendi bilincinin bilgisine ulamak isteyen bir varlk olmaya almaktadr. Bu diyalektik evrim srecinde tmel varlk kendisini rasyonel, anlalr ve bilinli bir varlk olarak tanmlamak ister. Bu tanmlamada varlk ve akl ayndr. Hegel'e gre, aklsa! olan gerektir; gerek olan da aklsaldr. te bu zdelik iinde evrensel akl d dnyadan bamsz veya ayr bir varlk olarak deil de, bu dnyada dinde, sanatta ve felsefede kendi bilincine insan aklnda ular. Hegel'e gre, evrensel varln bilgisi, kendi diyalektik geliimi srecinde kendini insan aklnn rnleri olan sanat, din ve felsefede

126

Edwards, Paul (Ed.)The Encyclopedia of Philosophy, cilt 7, s.: 305-306.

226

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

aa kartr. Felsefenin grevi, evrensel akln insan zihninde aa kmasna yardm etmektir.'69 Hegel'de bilgi, kavramsal ve soyuttur. Bilginin kavramsal- l ve soyutluu dncenin diyalektik srecinde kendini elikilerden, kartlarndan, anti-tezlerinden ayrarak senteze doru giden bir sretir. Bu srete ortaya kan dorular ancak ksmi dorudur; nk hibiri tmeli mutlak olarak veremez. Ancak evrensel akl kendi bilincine ulat zaman tm elikiler ortadan kalkarak, kendi zdelii iinde kendi bilgisine ular. Byle bir bilgi de saf aklsal bilgidir. Hegel'in bilgi kuram aklc bir kuramdr. ou aklc kuram gibi, o da doruluu tutarllk lt ile zdeletirir. En alt duyu bilgisinden en st kendinde bilinlilik bilgisine kadar uzanan bilginin doruluk dereceleri sistemle olan tutarllna gre belirlenir. Hegel'in sistemi, evrensel akln, Geist'in znel bilinlilikten nesnel bilinci ve oradan da mutlak bilinci ykselen geliiminin sarmal hareketinden baka bir ey deildir. Sistemin en bataki varlktan balayarak, en son aamasnda kendi bilincinin bilgisine varma srecinde deiik derecelerde doru bilgi ler aa kar ve bu bilgiler doruluk derecelerini ne kadar rasyonel ve soyut olduklarna ve sistemle tutarlna gre kazanrlar.
Okuma Paras

Saltk Bilgi127
... Tasarmsal dnmenin ierii saltk Tindir; ve imdi tm yaplmas gereken bu yaln biimin ortadan kaldrlmasdr, ya da daha dorusu, bu biim genelde bilince ait olduu iin, gereklilii daha imdiden bilincin ekilleniinde ortaya km olmaldr. Bilincin nesnesinin zerindeki bir stnlk nesnenin kendisini "kendi"ye geri dnyor olarak gstermi olmas biiminde tek yanl bir anlamda alnmamaldr; daha belirli bir anlamda alrsak, yalnzca genelde nesnenin kendisini "kendf'ye yiti- yor olarak sunmu olmas deil, ama o denli de eylii zbilincin dlamasnn koymas sz konusudur, ve bu dlama yalnzca olumsuz deil ama olumlu bir imlem de tamaktadr - bir imlem ki bizim iin ya da kendinde olduu denli de zbilincin kendisi iindir. Nesnenin olumsuzu ya da onun kend i kendisini ortadan kaldrmas zbilin iin olumlu bir anlam tar, e.d. zbilin nesnesinin yokluunu bilmektedir, nk bir yandan kendi kendisini dlamtr,

127

Hegel, G, F, W, Tinin Grngbilimi , ev.: A/i/. Yardml, dea Yaynlar, stanbul 1986, s. 476-480.

227

-nk bu dlamada kendisini nesne olarak BLG I'KLSr.H '.S ya da kendi,iin-varlm blnmez birlii nedeniyle nesneyi kendisi olarak koymaktadr.... Nesne yleyse bir yandan dolays varlk ya da genel olarak bir eydir, ki dolaysz bilince karlk dmektedir; te yandan, kendisinin bir bakalamas, ilikisi ya da ba- kas-iin-varlt, ve kendi-iin-varh, e.d. belirlilik, ki algya karlk dmektedir; ve ncs z ya da bir evrensel olarak, tasmdr ya da evrenselin belirlenim yoluyla bireysellie devimi, ve evrik olarak bireysellikten ortadan kaldrlm bireysellik yoluyla ya da belirlenim yoluyl a evrensele devinimidir. yleyse bu belirlenime gre bilin nesneyi kendisi olarak bilmelidir. Bununla birlikte, szn ettiimiz bu Bilme nesnesinin ar Kavran olarak Bilme deildir; burada bu Bilme salt olu sreci iinde ya da genelde bilince ait olan yannn kplarnda, zgn Kavramn ya da ar Bilmenin bilincin ekillerinin biimini alan kplarnda gsterilecektir. Bu nedenle nesne henz genelde bilinte az nce belirtmi olduumuz yolda tinsel zellik olarak grnmemektedir; ve bilincin onunla ilikisi onu bu genelde btnlk iinde ya da kendi ar Kav- ram-biimi iinde irdelemek deildir; ama o bir yandan genelde bilincin bir eklidir: ve te yandan bu ekillerden bir okluktur ki bizim tarafmzdan bir araya getirilmektedir ve bunlarda nesnenin ve bilincin onunla ilikisinin kplarnn btnl yalnzca kplarna zlm olarak gs terilebilmektedir.... Tinin bu son ekli, tam ve gerek ieriine ayn zamanda "kendi"nin biimini veren ve bu yolla Kavramn olgusallatran ve o denli de bu olgusallamada Kavramnda kalan Tin -bu Tin Saltk Bilgidir; bu bilgi kendisini Tin eklinde bilen Tin ya da kavramsal bilmes. Gereklik yalnzca kendinde btnyle pekinlik ile zde olmakla kalmamakla, ama ayrca z-pekinlik ekline de tamaktadr, ya da d varlnda, yani (onu) bilen Tin iin, kendini bilme biimindedir. Gereklik ieriktir, ki dinde henz pekinlii ile zde deildir. Ama bu zdelik ieriin "kendi"nin eklini kazanm olmasnda imlenmektedir. Bu yolla, zn kendisi olan ey, yani, Kavram, d varlk esi ya da bilin iin nesnelliin biimi olmutur. Tin ki bu ede bilin iin grnmektedir., ya da burada gene ayn ey, onda bilin tarafndan retilmitir, -bu Tin Bi/imdi. Bu bilimin doas, kplar ve devimi bylece kendilerini yle bir yolla gstermilerdir ki, bu bilme zbilincin ar kendisi-iin-varldr, "Ben"dir ki, baka hibiri deil ama bu "Ben" ve o denli de dolayszca dolayl ya da ortadan kaldrlm evrensel "Ben"dir. Bu bilmenin bir ierii vardr ki kendisinden ayrt etmektedir.; nk bu bilme ar olumsuzluk ya da kendini bilmedir; bilintir. Bu ierik, ayrm iinde, kendisi "Ben"dir, nk kendi -kendisini-ortadan-kaldrma devimidir ya da "Ben" olan ayn ar olumsuzluktur. "Ben" ayrmlam olarak onda kendi iine yansmaktadr; ierik ancak "Ben" kendi 228

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

bakak- nda kendi kendisinde olduu zaman kavranr. Bu ierik, daha belirli olarak belirtilirse, az nce sz edilmi olan devimin kendisinden baka bir ey deildir; nk ierik Tindir ki kendi ierisinden ve hi kukusuz kendi iin Tin olarak gemektedir, nk nesnelii iinde Kavram eklini tamaktadr.

6. Ge 19. Yzylda Bilgi Felsefesi

a. Auguste Comte ve Pozitivizm lk defa Fransz dnr Saint-Simon (1760-1825) tarafndan bilimsel yntemi ve bu yntemin felsefedeki karl iin kullanlan pozitivizm, Auguste Comte (1798-1857) tarafndan sistemletirilerek bir felsef etkinlik hline dntrld. 19. yzyln ikinci yarsndan 20. yzyln ilk eyreine kadar geen dnemde hem felsefeyi hem de bilimi etkileyen pozitivizm, Bat dnyasnn temel gr olmutur. Pozitivizmin balca tezi bilimsel bilginin tek geerli bilgi eidi ve sadece olgularn doru bilginin nesnesi olduudur. Bilgi, bilimsel bilgi ve bilginin nesnesi olgular ise felsefe de bilimin yntemi olan pozitivizmin dnda baka bir yntem kullanamaz. Felsefenin amac, tm bilimlere ortak olacak genel yasalar bulmak ve bu yasalar toplumsal dzeni oluturmak iin insan davranlarn ynlendirmek iin kullanmaktr. Pozitivizm bilgiyi bilimsel bilgiye ve bilgi nesnesini olgulara indirgedii iin, bu durumun dnda kalan tz, ruh, Geist, Tanr, z, ve benzerleri gibi metafizik eleri reddeder. Bilimin haricinde hibir bilginin deeri olmadn ileri srerek, en u noktada bilimcilie giden yolu aar. Olgularn arkasnda veya tesinde bir bilgi nesnesi ve bu nesnenin bilgisi olmadn ileri srerek, metafizii bilgi alannn dna karr. Bilgiyi olanakl olarak gren pozitivizm, bilgiyi olgularn bilimsel bilgisi olarak snrlar. Bu adan, pozitivizm, bilgi felsefesinde indirgemeci bir tutum sergileyerek, gerek ve doru bilgiyi bilimsel bilgi olarak tanmlar. A. Comte'a gre, bilimsel dneme insanlar uzun bir tarihsel sreten geerek ulamlardr. Bu sreci, hl yasasyla aklar. Birbirini izleyen dnem unlardr: Teolojik dnem: Bu dnemde insanlar nesneleri, olaylar ve olgular, tanrsal glerle aklarlar. Dinsel elerin ve inanlarn temele alnd bu aamada, her eyin nedeni, doa st bir g olan tek Tanr'ya veya birok tanrya balanarak aklanr. 2 Metafizik dnem: Bu dnemde aklamalar tanrsal boyuttan soyut ve kavramsal boyuta indirgenerek ya plr. nsanlar olgular, olaylar ve gerekleri, akln rettii fizik tesi kavram ve soyut glerle aklar. rnein, baz dnrlere gre, doada boluk
229

yoktur nk bolukta hareket olmaz veya boluk yokluktur. te, bu dnceler, metafizik soyut akl yrtmelerin sonucu ortaya kmtr. 3. Pozitif dnem: Bu dnemde her ey olgulara indirgenerek, olaylarn nedenleri bilimsel bilgi ile aklanmtr. Olgular arasnda deimez ilikiler ve yasalar olduu ilkesinden yola kan bilim adamlar, doa ve toplum yasalarna varmaya almlardr. Bu dnemin temel zellii, her eyin bir nedeni vardr ilkesidir. Nedensellik ilkesi, bilimsel bilginin temeline konulur. "Her trl bilgi, ancak bilimsel yntemle elde edildii srece deerli ve doru bilgidir." anlay pozitif dnemin temel grdr. A. Comte'a gre, henz insanolu pozitif dnemin bandadr. Bilimselliin tek lt ve deer olmasyla tm insanlar pozitif dnemi yaayacaklardr. Sonu olarak, A. Comte, felsefenin de pozitif dnemin temel ilkesi gerei bilimsel olmas gerektiini ne srer ve metafizik ve teolojik bilgilerin gerek ve doru bilgi olmadklarn kabul eder. b. Franz Brentano (1838-1917) Psikolojinin tm nesneleri zihinsel eylemlerdir. Her bir zihinsel eylem ise ikin nesneye sahiptir. Bu durumu Brentano Skolastik felsefeden ald bir kavramla aklar: Ynelmitik, bir eye ynelme. Ynelinen nesneler, her zaman psiik ve zihinsel eylemleri ayrt edici bir zellie sahiptirler. Brentano ynelmi- likle, zihindeki eyleml erin nesnelerinin zel isel durumlarnn betimlenebileceini ne srer. Her yarg, bir yarg eylemidir ve zihnin ynelmiliiyle tasvir edilebilir. Ynelmilik, eylemlerin ieriini belirler. Fakat ynelmiliin nesnesinin durumu ve konumu nedir? Brentano'ya gre, bu durum deneysel psikolojinin deil, ancak betimsel psikolojinin aklama alanna girer. Dier bir nokta ise varl olmayan bir nesneye ynelerek yargda bulunmak olanakldr. Var olmayan bir ey zerine nasl olur da gerek bir eylemde; yani ynelme eyleminde bulunuruz? Brentano bu konuya netlik getirmemitir. Alexius Meinong ve Edmund Husserl bu problemi zmeye alarak, kendi bilgi felsefelerini oluturmaya almlardr.

c. J. S. Mili (1806-1873) ngiliz deneyci bilgi kuramndan etkilenen Mili, tm bilgiyi temel deneye ve temel duyumlardan gelen kesin idelere indirgemitir. Berkeley'in grme kuramndan etkilenerek, ayn yntemle kalc nesneler

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

dnyasnn alglanmasn nasl yapabildiimizi aklamaya alr. Mill'e gre, madd eylerin ideleri, kalc ve deimez duyu olanaklarnn basit ideleridir. Hume gibi, bu konuda Mili de probleme psikolojik aklama getirir: D dnyann var olduuna dair olan inancmzla bir aklama yapar. Bu noktaya yalnzca idelerin kalc ve deimez duyu olanaklarnn basit ideleri olduu grn ekler. Bylece bilgi kuramnda fenomenal temelli ar ve kat bir deneycilii savunur. "Madd eyler" dediimiz tm eyler aslnda bizim deneylerimizin nesneleridir. Mill'in felsefeye gerek katks, mantk, etik ve politika alanlarnda olmutur. Mill'in tm grleri psikolojik olarak aklanan deneye ve duyumlara dayanmaktadr. Ayn ekilde zorunlu nermeleri ieren matematik konusunda da bu grleri aka kendini gstermektedir. Genellemeler ve nedenselliin yalnzca psikolojik olduunu ifade etmektedir. Mill'in bilgi konusundaki grleri 19. yzyln sonralarnda hem ngiltere'de hem de baka yerlerde eletirilmeye baland. ngiltere'deki en byk eletiri idealizme geri dn yapan felsefecilerden, zellikle F. H. Bradley'den geldi. Bradley, diya lektie daha az vurgu yaplan Hegelci bir anlayla, daha ok vurguyu nermelerle ilikili dncede organize olmu deneylerden olumu gereklii ne sren idealizme yapmtr. Bradley, Mill'in saf duyumunun bir mit olduunu ne srerek,
232

tm idelerimizin dnceden geldiini sylemitir. Bu nedenle, deney hibir eydir. Asl olan dncede kendini gsteren idelerdir

7. Erken 20. Yzylda Bilgi Felsefesi

a. Edmund Husserl (1859-1938) Husserl de Brentano'nun problemini ele alarak, Meinong gibi, zihinsel; yani Husserl'in deyimiyle bilincin eylemlerinin zn ve nesnelerini irdelemeyi felsefenin amac olarak belirler. O hlde, felsefe bilincin deiik almlarnn zn ve bu zlerin ieriklerini inceleyen ve betimleyen bir dnme etkinliidir. Byle bir inceleme ancak temelsiz bir balangc varsaymakla olanakldr. Temele bir ey koymamak ise indirgeme, paranteze alma, epoche veya redksiyonla dorudan apak olan betimlemektir.
231

Husserl, Kant ve Fichte'den ald miras Descartes kukuculuk (paranteze alma) ile birletirerek, bilmenin znelliiyle bilinen ieriinin nesnellii arasndaki banty aratrr. Descartes'n kukuculuunun yan sra znelciliini de benimseyen Husserl, bilgi konusunda znenin nemini vurgular. znenin bilinci iinde doru, zorunlu ve apak bilgiyi ara yan Husserl, bilgi nesnesinin gerekten var olup olmadn dikkate almadan, eylerin zn verecek bir yntem nerir. Kesin bir bilgi iin transendental fenomenoloji yntemini benimser. Transendental fenomenolojinin amac bilincin ieriklerini dorudan ve dolaysz bir ekilde betimlemek iin nce eylerin kendisi olan z grlemek gerekir. zn grlenmesinin ilk koulu daha nceki bilgi ve inanlar bir paranteze (epoche'ye) alarak, eylerin kendisine dnmek; yani o eyin salt bilincini tecrbe etmektir. Bilgi konusunda znenin salt bilin ieriklerini temele almas onun bilgide dolaysz sezgiyi aradn gstermektedir. zlere ilikin dolaysz sezgi ancak kesin ve kuku duyulmayan nermelerle olur. Sezgide, eylerin z, tpk duyu deneylerinde olduu gibi, dolaysz ve aracsz olarak verilir. z, nesnenin kendisindedir ve bilin bu z grleyebilir; yani bilebilir. zn bilinmesi demek, nesnenin kendinde-eyliinin bilinmesi demektir. O hlde, Husserl Kant'n kendinde-eylerinin bilin tarafndan bilinebileceini ileri srmektedir. Baka bir deyimle, fenomen ve kendinde-ey ayrmn ortadan kaldrarak, ikisini de bilincin ierii yapar ve bu da kavranabilir bir zdr. Husserl'e gre, zler duyu ve alg nesnelerinin tesinde ideal varlklarn da zn verir. z grleme, bir tr duyu deneyi veya algs gibi bir deney deildir. z grleme bilincin bir eye ynelmesiyle olanakldr. Husserl'in amac kesin bir bilim olarak felsefeyi kurmaktr. Bunun iin de, fenomenolojinin fel sefenin bilim olma koulu ve yntemi olduunu sylemitir; nk fenomenolojik yntem, duyularmzn ve deneylerimizin bilgi fenomenlerinin tesinde, fenomenlerin kendiliklerindeki z salt bilin ierii olarak bize dorudan ve aracsz olarak verir.
Okuma Paras

kinci Ders128

128

Hsscrl, Edmund, Fenomenoloji zerine Be Ders, ev.: Harun Tepe, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara 1997, s57-60.

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

Bylece bilgi eletirisinin balangcnda, btn dnya, yani fiziksel ve ruhsal dnya, sonunda bu nesneleri konu edinen btn bilimlerle birlikte insann kendi beni de sorgulanmaldr. Onlarn varl, geerlilii bir yana braklmtr. yleyse soru udur: Bilgi eletirisi nasl kurulacak? Bilginin bilimsel bir biimde kendini anlalr klmas olarak bilgi eletirisi, eer gerek anlamda bilgi olacaksa, bilginin znde ne olduunu, ona yklenen bir nesneyle balantsnn anlamf ve nesneye ilikin geerliliin veya uygunluun anlamn, bilimsel yolu bilerek ve bylece onu nesnelletirerek saptamak durumundadr. Bilgi ele tirisinin gerekletirmek zorunda olduu epoche'nin anlam, bilgi eletirisinin her bilgiyi, bu arada kendisine ilikin bilgiyi de sorgulamaya yalnzca balamakla kalmamas, bu eletiriyi srdrmesi ve hibir verilmilii, yani kendisinin saptad verilmilikleri de geerli kabul et - memesindedir. Bilgi eletirisi hibir eyi nceden verilmi olarak varsayamyorsa, baka bir yerden incelemeksi- zin alamayaca, ilk kez kendisinin kendine salad bir bilgiyle balamas gerekir. Bu ilk bilgi, kesinlikle, bilgiyi blmecemsi, sorunlu klan hibir belirsizlik ve phelilik iermemelidir; nk bunlar, sonunda baz, bilginin bal bana bir sorun olduunu, anlalmaz, aklama gerektiren, iddias gerei phe tayan bir ey olduunu sylemek durumunda braklmt. Baka bir deyile, beraberinde bilgi eletirisel belirsizlik getirdii iin, hibir vark nceden verilmi olarak kabul edemiyorsak, kendinde olan, buna karlk bilgide de bilinir olan bir varln ne anlama geldiini anlayamayz; yleyse saltk olarak verilmi ve phe tamakszn kabul etmek zorunda olduumuz bir varkk olsa gerek; bu varkk, buradan karak kendisinde her sorunun dolaysz yantn bulduu ve bulmak zorunda olduu bir apakla sahip olacak bir tarzda verilmi olmakdr. Bilginin neliini sorduumuzda, bilginin nesnesine uygunluuna ve bilginin kendisine ilikin phe nasl olursa olsun, her eyden nce bilginin kendisi bize saltk olarak verilmesi mmkn olan ve ayrntlarda saltk olarak verilmesi gereken- ok biimli bir varkk alanna ili kin bir addr (diyebiliriz). Zira benim hakikaten gerek letirdiim dnce rnleri, onlar zerine refleksiyonda bulunduum, onlar saf grmeyle algladm ve ortaya koyduum kadaryla bana verilmitir. Belirsiz bir biimde bilgiden, algdan, tasarmdan,, deneyden, yargdan, karmdan ve benzerlerinden sz edebilirim; nk ancak refleksiyonda bulunduumda, belirsiz "bilgi, deney, yarg vb. 233

hakknda konuma ve kastetme"ye ilikin fenomen (bana) verilmitir, hem de saltk olarak. Bu belirsizlik fenomenin kendisi bile, geni alannda bilgi bal altna girenlerden biridir. Ama ben bu bir algy da fiil olarak gerekletirebilir ve ona bakabilirim, bu algy dlemimde ya da belleimde yeniden canlandrabilir ve onu dlemimdeki verilmilikte grebilirim. Bylece artk bo bir konuma veya bir kastetmeyle, alg tasaryla deil de, deta bir fiil verilmilik veya dlem verilmilii olarak gzlerinin nnde duran algyla kar karyymdr. Her zihinsel yaant, her dnme ve bilgi oluumu iin de durum ayndr.

BLG l'TLSIFKS

Her zihinsel yaant ve her tr yaant, -gerekleir gereklemezsaf bir grme ve kavramnn nesnesi yapabilir ve bunu grmede yaant, saltk verilmi- liktir. O, varlndan phelenmenin hibir anlam
tamad, bir var olan olarak, bir orada,durum olarak verilmitir. Geri ben onun ne tr varlk olduu ve bu varlk biiminin dier varlk biimleriyle ilikisi zerine dnebilirim; hatta burada verilmiliin ne ifade ettiini de dnebilirim; refleksiyonu srdrerek, iinde bu verilmiliin, yani bu varlk biiminin kurulduu grmeyi grebilirim.... Balang olarak alnacak hibir bilgi olmazsa, geliecek bilgi de olamaz. Bu durumda bilgi eletirisi hi balayamaz. Byle bir bilim de hibir biimde varolamaz.... Sylediklerimi tamamlamak iin unu da ekleyeyim: Szde akl yrtme yledir; bilgiyi sorgulayan bilgi kuram nasl balayabilir, zira balang noktas olarak alnacak her bilgi, bilgi olarak, dierleriyle birlikte sorgulanmaktadr; bilgi kuramna gre her trl bilgi bir bilmece ise, bilgi kuramnn kendisiyle balad ilk bilgi de yledir; ben, bu szde akl yrtmenin, doal olarak, bir sahte akl yrtme olduunu sylyorum.... Bilgi eletirisinin kendileriyle balamas gereken bilgiler hibir soru ve kuku tamamaldrlar; bizi bilgi kuramsal kafa karldklarna debilecek ve tm bilgi eletirisini krkleyecek hibir eyi ilerinde barndrma - maldrlar. Bunun cogitatio alan iin sz konusu olduunu gstermemiz gerekiyor. Ama bunun iin bize nemli kazanlar salayabilecek olan, derine inen bir refleksiyona gereksinim vardr....

Bilgi kuram asla ve asla -hangi trden olursa olsundoal bilim zerine kurulamaz....Bilgi, bilgi nesnesinde farkl
bir eydir; bilgi verilmitir; ama bilgi nesnesi verilmemitir; ancak yine de bilginin nesnesiyle balant kurmas, onu tanmas gerekmektedir.

234

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

b. Henri Bergson (1859-1941) Bilgi konusunda 19. yzyln sonlarnda ve 20. yzyln balarnda birok eletiri Fransa ve Amerikal felsefecilerden gelmeye balad. Bunlardan bir tanesi Fransz sezgici felsefeci Henri Bergson'dur. Bradley'in tersine, Bergson dncenin egemenliine kar karak anti-aklc bir gr ortaya koymutur. Onun grlerinin ounluu biyolojiktir. Zaman ve mekn, biyolojik ihtiyalarmza ilikin blmlerden ileri gelen niteliklerin yznden oluan sreklilik ve dinamiklilik olarak aklar. Alglamann da, vcudumuzun nesnelerle girdii ilikide olanakl hareketlerin farkna varlmas olarak deerlendirir. Duyumlarda, gdlerin basit tepkilerine karlk gelir. dealizm veya aklcln tersine, nesneleri biyolojik gereksinmelerden dolay alglarz. Her ne kadar vcut olmadan da akl hatrlasa da, bu hem yararszdr hem de biyolojik adan zararldr; vcudumuz bizi bu durumlardan koruyarak yalnzca biyolojik olarak yararl olanlar sememize neden olacaktr. Biyolojik temelli grlerinden dolay, Bergson'un grlerinde bir tr grecelilik bulunmaktadr. Bu adan o, Amerikan yararc filozof William James'e yaklamaktadr. Fakat Bergson, yaam konusu zerine James'den daha fazla younlaarak, zaman konusunu kendine balang noktas yapt. Yaam evrim kuram etkisiyle ele alan Bergson, evrimi yalnzca mekanik bir tarzda anlamad, ayn zamanda evrimi yaratc bir gelime ve sreklilik olarak yorumlad.

235

BLG FKLSLFILS

Tm felsefesi, bilgi kuramn da etkileyerek, aklc bilgi kuram kart, sezgici bilgi kuramn ne srer. Akln direkt ve aracz olan bilgiyi veremediini syleyen Bergson, ancak aracsz, tam ve dorudan bilgi, bir bilincin bilinci olarak kendisine sezgi yoluyla gelebilir. nk en yetkin ve ak olarak kendi bilincimizin tecrbelerini, akn ve sresini bilebiliriz. Byle bir bilgi akl yoluyla yaplan bir analizle deil, ancak sezginin dorudanlyla kavranr. Akl yoluyla kavramsal ve soyut bilginin elde edildiini gren Bergson, kavramsal ve soyut bilginin sreklilii ve dinamiklilii veremediini, aksine bilgiyi statik yaptn kabul eder. Bergson bilimsel bilgiyi reddetmez, fakat onu tek bilgi tr olarak hatta gerekliin tek bilgisi olarak hibir zaman kabul etmez. Gerekliin tek doru ve aracz bilgisi, dille ifade edilemeyen fakat hissedilen sezgi bilgisidir. Bylece Bergson, rasyonel bilimsel bilgi karsna, kavramsal ve dilsel olmayan sezgiyi koyar. nk sezgi, gereklii bir temsil veya bir yap iinde deil de, olduu gibi kendisini direkt olarak verir. Sonuta o, iki tr bilginin olanan kabul eder: Birinci bilgi nesneleri kavramsal, soyut ve aklsal olarak veren analizci bilimsel bilgidir. Bu tr bilgi nesnelerin zn deil, onlarn grnlerini verir. kinci tr bilgi nesnelerin zn direkt ve aracsz veren sezgi dir. Sezgi bilgisini yaam felsefesiyle birletiren Bergson, bilimin yalnzca mekn temele almasna karlk, sezgi ve yaam zaman; yani sreyi kendisine temel yaparak, gereklii sre ile aklar. Sre gereklii, bilim empirik meknsal deiiklikleri aklar. Evrim kuramn destekleyerek onu farkl felsefe boyutlarna tar. Evrimsel deiimin temelinde srenin olduunu belirten bir metafizik kuram da gelitirmitir. Gerekten var olanlar madd eyler deil, evremin hareket ettirici ve yaratc gc sredir.

c. William James (1642-1910) Deneyci bir bilgi anlayn temsil eden James, Bergson'un bilincin sreklilii kavramnn yerine, dnce aknts kavramn koyarak bilgi kuramn aklar. Psikolojinin lkeleri adl eserinde, sensalistlere kar karak, ne atomik duyumun ne de idenin var olduunu kabul etmez. nk seik idelerin dnce aknts iinde seilmi paralardr; bu paralar, her bir idenin komu ide ile st ste gelmesi sonucu oluan bir sreklilii ierirler. Bylece James, eylerin her ne olmalarnn sonucu idelerimizin belirlendiini kabul eder. James, tanklk yoluyla elde edilen bilgiyi, eylerin hakkndaki bilgiden ayrr. rnein bir ocuk, duyumlarn okluu iinde bir ayrm
236

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

yaparak, bir eyi genelleyemez; yani onu isimlendiremez, ancak birisinin verdii isimle nesneleri birbirinden ayrmasn renir. Bu tr bilgi tanklk yoluyla elde edilen bilgidir. Tanklk yoluyla renilen bilgiler, daha nce var olan bilgilerin renilmesidir. Anne ocua, babasn gstererek "bu baba" der. ocuk da tekrarlanan bu terimi ve nesneyi tanklk yoluyla renir. Bir ey hakknda bilgi ise ancak duyu algsnn akl yoluyla ilenmesiyle elde edilir. Akl nesneleri ya birbirinden ayrr ya da karlatrr. Bilgi, ayrt etme ve karlatrma yetisiyle elde edilir. James, dnce ve nesneler ayrmn reddederek, ntr monizm adyla adlandrd bir tez kabul eder. Bu teze gre, gereklik, hem zihinsel hem de fiziksel olandan gelenin bir birleimidir. Deneyin srekliliinden dnce ve nesnenin okluu gelitirilebilir. Ruhun; yani akln bu okluk zerine yapt tecrbe, canl duyumlar verir. Canl duyumlar zerine yaplan karlatrma ve ayrma ile bilgi elde edilir. O hlde, bilgi iin nce canl duyumlar elde edilir; sonra da saf bilgi bu canl duyumlarn ilenmesiyle ortaya kar.

d. C. S. Peirce ve John Dewey (1839-1914 ve 1859-1952) C. S. Peirce matematiki ve bilim insan olmas nedeniyle, kartezyen sezgicilie kar karak, Aristoteles ve Kant'n bir sentezini yapmtr. Aristoteles'e gre kategoriler hem zihne, hem de varla aitken, Kant'a gre, yalnzca zihne aittir. Peirce bu ikisinin ortak noktasn kavram, dnce ve kuramlarn doruluklarn verdikleri yararla zdeletirmitir. Peirce anlam ve imge kuramyla bir eyi kavramnn, o eyin pratikte verdii yarar fikri tarafndan belirlendiini ne siirer. Anlamllk, pratik
Hi .( i i 11 ; .s. i -;s r

yararlln bir sonucudur; Bir ifadenin veya kavramn anlam, verdii yarar dncesinde yatmaktadr. Peirce'in anlam kuram James ve dier yararc dnrler tarafndan doruluk kuramna dntrlmtr. Bir dncenin veya nermenin doruluk testi onun yararllyla paraleldir. Bir inancn veya nermenin doru olduunu sylemek, onun iyi ve yararl olduunu sylemek demektir. Bu tr doruluk anlayna pragmatik (yararc) doruluk kuram denir. Amerikal eitimci ve aleti filozof John Dewey, Peirce ve James'in sentezini yaparak, pragmatizmin son eklini vererek ahlk ve mantksal zmlemesini yapmtr. Bilgiyi baar olarak tanmlayan Dewey,
237

nermenin deneyi dorulamak ve gerekletirmek iin bizi amaca gtren bir ara olarak tanmlar. Bu nedenle son ve tek doru yoktur. Buna karlk bilimsel yntemle desteklenmi bilimin soyut amacna ynelen nermeler; yani garanti altna alnm iddialar vardr. Garantili iddialar, bir ama iin aralardr. Ama, bilgidir ya da bir sorunun zmdr.

8. 20. Yzylda Bilgi Felsefesi

20. yzyl felsefesi zellikle de bilgi felsefesinin kapsam ve alan tek boyutlu deildir; bu nedenle tek bir ema ile gstermek veya anlatmak olanakszdr. Burada ok temel bir iskelet veya ema kartlarak 20. yzyl bilgi felsefesi ele alnacaktr. . 19. yzyln bitimiyle balayan en nemli deiiklik idealizmden realizme olan dntr. ngiltere ve Amerika'da yararc grn etkisiyle yeni realizm anlay arlk kazanarak felsefenin gidiini de deitirmitir. Yeni realizmi G. E. Moore ve B. Russell temsil etmektedir. 2. 20. yzyln dier bir felsefe akm da yeni realizmi eletirerek, ortaya kan mantk atomizmdir. Wittgenstein'in Tractatus eserinin etrafnda toplanan Viyana evresi felsefecilerinden biri olan Rudolph Carnap bu grubun en nemli temsilcilerinden biridir. Kari

238

FLOZOFLAR VE BLG KUKAMLARI

Popper, Carnap'n bilgi ve bilim kuramn eletirerek kendi bilgi ve bilim anlayn gelitirmitir. Thomas Kuhn ise Popper'n grlerini eletirerek, bilgiyi ve bilimi bir etkinlik sreci olarak tanmlamtr. 3. Kta Avrupa'snda oluan dier bir felsefe akm da ontoloji ve fenomenoloji etkisiyle gelien varoluuluktur. Heidegger ve Sartre'in bilgi problemine yaklamlar ontolojik varln kendini doruluk ve hakikat olarak amasyla ilikilidir. 4. amzn son 30 ve 40 ylnda ise bilgi problemini daha eletirel bir yaklamla ele alan bir anlay vardr. Bu anlay hem yeni realizmi hem de mantk pozitivizmin eletirisi zerine ykselmitir. Bu gruba post-modern bilgi felsefecileri denilmektedir.

a. Yeni-Realizm ve Bilgi Kuram

1) G. E. Moore (1873-1958) Bradley'in idealizmini eletiren Moore'e gre, idealizm bilin ve bilincin nesnesi ayrmn gremedi. Zihinsel etkinlik formu ile nesnesi arasndaki ayrmnn zerinde srarla durarak, nermelerin inanlarmzn bir nesnesi olduunu ileri srd. Alg ile alglanann ayn ey olmadn gstererek, idealizmi rtmeyi amalar. nk algdaki eylemin kendisi ile eylemin nesnesi iki farkl durumdur; bir eyi alglamak, onun nesnesinin var olduunu ya da algnn nesnesine zde olduunu sylemeyi gerektirmez.129 Bir nesne olarak nermenin doru veya yanl diye inandmz inanlardan geldii grn sonradan terk eden Moore, yanl inanc aklamaya alr. Yanl inancn, ne srlen bir kuramda nerme bile olmadn dnr; nk eer bir ey varsa, yanl inanla rtecek bir eyin de olmas gerekir. O eyin varl sonucu inan yanl deil, doru olur. Bu nedenle, inan zihnimiz ve nesne arasndaki ilikide ortaya kamaz. nermeler kuramn reddetmesi onun realizminin temelindeki savlardan kaynaklanmaktadr. Moore, zihinden bamsz olarak var olan

Burgess, J. A., "G. E. Moore On Common Sense and the External World", Consciousness, Knowledge, and Truth , I'oli, Roberto (ed.) Kluvver Academic Publ., Boston 1993, s.: I.

239

BLG FELSEFES

gerekliin bilineceinden vazgemeden, ne zaman nesnel biimde var olan nermenin varln ieren bir yanl inan olsa bile, yine de kavramsal olarak gereklikle rtecek bir dorunun olduu inancndan vazgememeliyiz, demektedir. Moore sradan bir bilgiyle de olsa bile her zaman bizim dmzda bir gerekliin veya dnyann var olduunun bilgisinden hi phe etmez. Bundan dolay, kukucularn deneycilie ve realizme kar yaptklar eletirilerden etkilenmez. Moore, "kukuculuun karsnda saduyu realizmini savunur."130 Onun iin felsef aratrmann amac, bir bilgiye sahibiz dediimiz zaman ne demek istediimizin analizi olmaldr. Fakat Moore bu soruna yant vermekten ok, soruyu soran kiidir. O kesinlikle eyler hakknda birok eit bilgimiz olduundan emindir. D Dnyann Kantlanmas adl eserinde d dnya diye adlandrdmz gerekliin var olduuna dair iyi bir argman vererek, nesnelerin dnya iinde var olduunu gsterir. Ellerini havaya kaldrarak, "te bir elim ve ite dier elim" diyerek d dnyann var olduunu kantlar. 131 Ona gre, her ne savunmay gerektiriyorsa o saduyu bilgisidir. Buna karlk, ellerimizle ilgili bilgi gibi sradan inanlar, bu dnyadaki nesnel gereklie aittirler. Ne zaman bir metafziki "Zaman gerek deildir." diyorsa, bu dnce saduyuyu saymamaktr ve bunun iin aklanmas gereken iddiadr. Moore'un srarla zerinde durduu nokta, duyu verisiyle nesnesi arasndaki ayrmdr. Ona gre, her ikisi de kesinlikle vardr. Moore'un bu ayrmna yaklam yledir: Duyu verisi, fizik nesnesinin yzeysel bir parasdr. Fakat deiik insanlar iin bu paralar farkl olmaktadr. Bu yzden duyu verilerin doas her zaman sorunlu bir durumdur. Moore duyu verileriyle zorunlu olarak ilgilenir; nk ona gre, bildiimiz e yler, var olmak zorundadr, fakat fiziksel nesnelerinin varl hakknda her ne biliyorsak, yine de onlarn bu nesnelerin tam nitelikleri olduunu syleyemeyiz. nk yanln olanakll dier grlerde olduu gibi her zaman Moore'un kuramnda da olanakldr.

2) Bertrand Russell (1872-1970) lk dnemlerinde idealist olan Russell, Moore'un etkisiyle realist dnceyi benimser. Leibniz'in etkisiyle de felsefeyi nermelerin zmlemesi olarak grr. Bu nedenle mantk ve dil felsefesiyle yakndan

130 131

A.g.e., s.: 1. A.g.e., s.: 4.

240

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

ilgilenir. 1900'lerin ilk balarnda Meinong ve Moore'un etkisiyle realizmin ne olduunu kavramaya alt. "Yuvarlak kare" gibi bir eyin varl olmad hlde bilgisinin olmas konusu zerinde durarak, realist bir adan anlam kuram gelitirmek iin Frege'nin matematiksel mant desteinde bir betimleme kuram gelitirdi. Bilgi Kuram: Russell bilgi kuramnda tanklk ve betimleme yoluyla elde edilen iki tr bilgi ayrm zerinde durur. Moore gibi, Russell da tanma ve haber alma yoluyla elde edi len bilgi ile betimleme yoluyla elde edilen bilgilerin birbirinden farkl olduunu ileri srer. Tm bilgilerin haber alma veya tanklk ile elde edilmesini ister. nk, eer bilgiler byle olsayd yanl olmas imknsz olurdu. Felsefenin Problemleri adl eserinde tanklk yoluyla elde edilen bilgilerin bir listesini de veren Russell (duyu verisi, bellek verisi, kendi, ve evrenseller), fizik nesnelerini betimleme yoluyla bildiimizi sylemektedir. Betimleme ile elde edilen bilgiler, yanl da olabilirler Russell'a gre, bildiimiz her nerme -nermeden nesnel olarak var olan eyi anlamaktadr- tanklk eleri ieren bir btn bileiktir. Byle bir bileik ancak betimlemeyle elde edilen bilginin, tankla indirgenmesiyle oluur. Fizik nesneleri, duyu verilerine indirgenmelidir. Duyu verileri de mantksal yap iinde dnlmelidir. Mantksal gr asndan, fizik nesnelerinin adlar betimlemede gizlenmektedir. Betimleme kuram nermelerin anlamll iin bu nermelerin geldikleri fizik nesnelerinin var olmalarn zorunlu olarak var saymamaktadr; nk biz bir fiziksel nesneden her ne alglyorsak, onlar duyu verisi serisinden baka bir ey deildir. Fiziksel nesneyi yal- mzca betimleme ile biliyoruz. Bir olguyu ifade eden cmle (nerme), betimleme cmlesidir. Betimleme ise tankln nesnesi olan duyu verisi sonucu ortaya kar. Tankln nesnesi mantksal olarak zel bir isime karlk gelir. Bylece Russell, fiziksel nesneyi, duyu verisine indirgeyerek, nesnenin bilgisini olanakl yapar. Mantksal Atomculuk: Russell'a gre, ifadelerimizin en kk anlaml cmlelerine ekirdek, atom veya basit nerme denir. Atomik veya ekirdek nermelerden daha karmak nermeler elde edilir, "v, A , gibi nerme eklemleriyle atomik veya ekirdek nermeler birbirine balanarak daha karmak nermeler elde edilir. Atomik nermeler basittir, fakat mantksal ve dilsel yapya da uygundurlar. Basit nermeler baka nermelerden meydana gelmezler. Atomik nermelerin znesi her zaman iin zel bir isimdir. Yklemi ise bir eylem, nitelik ya da bir bant iinde olabilir.
241

BLG FELSEFES

rnein; "Sokrates oturuyor.", "Sokrates bilgedir.", "Sokrates, Platon ve Aristoteles'ten nce yaamtr ya da domutur." Bu rneklerden de anlald gibi, atomik nermelerde zne zel bir isime karlk gelirken, yklem bir eylemi, nitelii veya banty ifade eder. Her ekirdek veya atom nermesi bir deneyle olan direkt iliki sonucu bilinir. Bilinenler belli duyu isimleri ve duyu verileriyle ilikin olan duyu nesnelerin szckleridir. ekirdek nerme birli ykleme veya balantl szcklere sahiptir. "Bu sardr." ve "Bu, onun yakasndadr." nermelerinde grld gibi, nermeler anlamlarn bal olduklar duyu deneylerinden ve deney verilerinden alrlar. Byle ifadeler en kk durumlar verirler. Russell'a gre, tm bilgilerimiz, atomik nermelerle elde edilir. Doruluk deeri ise bileenlerin doruluk deerlerine baldr. rnein; "Ben gidiyorum ve sen kalyorsun." nermesinin doruluk deerinin bileenleri 1. 1 i'een "ben gidiyorum", evet ise doru; hayr ise yanl. 2. bileen "sen kalyorsun", evet ise doru; hayr ise yanl. Byle bir nermenin doru olmas her iki bileenin doru ol masna
baldr.

Russell'n anlam kuram, doruluk deerleri ve deney verile rine baldr. Gemile ilgili nermeleri dorulamak ve yanllamak zordur. rnein, "ok maa nerseydi ii kabul edecekti." Byle bir cmleyi dorulamak ve yanllamak deney verileriyle olanakl deildir. nk olmam bir varsaymdr. Atomik nermeleri, deney dorulamal veya yanllamaldr. O zaman, bir doruluk deeri ve anlam olacaktr. Fiziksel D Dnya: Mantksal yap ile matematik arasndaki ilikiyi gren Russell, Whitehead'le birlikte Matematiin lkeler?m 1910-13 yllar arasnda 3 cilt olarak yazar. Matematii, manta indirgeyerek, matematiin problemlerini mantkla zmeye alr. Mantksal yap ile bilgi kuram ve d dnya arasnda bir ilikinin olduunu ileri srer. Fiziksel kuramlarn bazlarnn problemli olduunu gren Russell, baz olgularn ve nesnelerin varln kabul etmede glk yaadn syler. rnein; mknats g alan, enerji, proton gibi eyleri, alglayarak bildiimizi syleyen Russell, baz objeleri ise alglayamadmz syler. O hlde, onlar nasl bilebiliriz? Russell'a gre, Descartes'tan beri bizlerin "gerek fizik nesnelerini duyular ile alglayp, bildiimiz inanc" yanltr. Duyu verileri direkt ve kesin olabilir mi? Fizik nesneler, bireyin alglama
242

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

yetisine ve alglama durumuna gre deiir. D Dnya stne adl almasnda alg ve nesneler arasndaki ilikiyi ak bir biimde ortaya koyar: ekil, renk, nitelik vb. zellikler cismin durumuyla alglayan zneye gre farkl olmaktadr. Fiziksel nesne, onu gzlemleyen znenin gerek deneyselliiyle ortaya kan bir kurgudur. Fenomenolojik bir anlayla zne, duyu deneyleriyle ancak kendisine verileni alglar ve bilir. Akln veya zihnin yaps ile nesnenin yaps arasnda direkt deney verisi ortaktr. "Bir aa grdm." nermesi ancak akln ve nesnenin ortak bir yerde yap benzerlii gstermesiyle olanakldr. zne, hem aklnn hem de nesnenin farkna varmasyla zne "Bir aa grdm." nermesini syleyebilir. znelerin ayn eyi sylemesi ancak duyu deneyinin ortak olmasyla olanakldr. Bylecc solipsizmden kluhnur. Rssell'n meta fi zii, akln yapsnn d dnyadan bamsz olduu, bazen de baml olduu gr zerine temellenir. nk; baz d nesnel gereklii fark etmeden de akl onlar zerine veri ve imgeler ortaya koyabilir. Russell'n metafizii 1918'de yazd Mantksal Atomculuun Felsefesi adl eserinde ortaya aka kar. deal dilin yaps ile gerekliin yaps arasnda birebir bir iliki veya benzeim olduunu ileri srer. Dnya ve dil ilikisini ortaya koyarak dnyann nasl olduunu aklar. Dil ve doann yapsndaki benzerlik metafizii verir. Russell'a gre ideal dil, tanklk ilkesine dayanr. Her nerme, bizim direkt olarak algladmz, ya da daha nce veya baka tandk kavramlarla tanmladmz bilgilerden oluur. Eer fiziksel nesne, duyu verileriyle tanmlanmazsa, onu bilemeyiz ve onun hakknda konuamayz.

Okuma Paras

D Dnya zerine Bilgimizin Konusu1"

Felsefeye birok yollardan yaklalabilir, ancak bu yollardan en eski ve en ok inenmilerinden biri, duyu dnyasnn gerekliinden kukulanmaktan geenidir.... Bu konumada, mantksal-zmsel yntemini felsefenin en eski sorunlarndan birine, yani d dnya zerine bilgimiz sorununa uygulamak istiyorum. Bu sorun zerine syleyeceim ey, kesin ve dogmatik trden bir yant olmayacaktr; yalnzca, apakln hangi dorularda aranmas gerektiini belirtlmesiyle birlikte, ilgili sorularn bir zmlemesi ve anlam olacaktr.... 243

BLG FELSEFES

Her felsef soruda, ara tornalarmz "veriler" denilen eyle balar, veriler derken, genel bilginin nesneleri demek istiyorum, o genel bilgi ki, her zaman olduu gibi bulank, karmak ve kesin doruluktan yoksundur, ancak ye de bir btn olarak ve doruluu aka belli kimi
Russell, Herlrand, D Dnya zerine Bilgimi:, ev.: Vehbi llackadirolu, Kabala Yaynevi, stanbul 1996. s.60 -70.

yorumlaryla bize kendini kabul ettirir. imdiki sorunumuzla ilgili genel bilgi deiik trlerdendir. lk olarak, gnlk yaamn tikel nesnelerini eya, evler, kentler, baka kimseler vb.- tanmamz gelir. Ondan sonra tarih, corafya, gazeteler vb. yoluyla kendi kiisel deneyimimizin dndaki tikel eylerin bu tikel bilgisinin alnmas gelir. Son olarak da gelecei nceden sylemekteki artc gcnden, byk bir inandrma yetenei treten fizik bilimi araclyla btn tikeller bilgisinin dizgeletirilmesi gelir.... Demek ki, gnlk yaamn yanlabilir diye kabul edilen inanlarn denetimden geirip onlarn yerine daha salam ve kar konulmaz eyler koymak filozofun grevidir... Btn genel bilgilerimizin kukulu olabileceklerini kabul etmekle birlikte, yine de, eer felsefeye olanak verilecekse genel olarak bilgiyi kabul etmek zorundayz. Filozofun ulaabilecei, bize gnlk yaam bilgisinin tmn eletirecek bir bak noktas salayabilecek yle pek ince bir bilgi tr yoktur. Yaplabilecek en fazla ey, genel bilgimizin genel incelemesi, onun elde edildii llerin saptanmas, ve bunlarn daha byk bir zen ve titizlikle uygulanmasdr... Tmel kukuculuk mantksal olarak rtlemezse de pratik bakmdan verimsizdir. Genel bilgimizi zmlemeye baladmzda ilk grnen ey, bir blmnn tretilmi, bir blmnnse temel bilgi oluudur; yani kimi bilgimiz vardr ki bunlara yalnzca, zorunlu olarak tam mantksal anlamda olmasa bile bir anlamda karmla elde edildikleri baka eyler dolaysyla inanrz, buna kar teki blmne herhangi bir dsal kantn destei olmadan, kendileri hesabna inanlr. Aktr ki, duyular bu ikinci trden bilgi veriler: grme, dokunma, ya da iitmeyle alglanan dolaysz olgularn karmda kullanlmas gerekmez, kendiliklerinden apaktrlar. Bununla birlikte, ruhbilimcilerin bize gsterdiklerine gre, duyumun gerekte verdii ey, biroklarnn doal olarak sandndan ok daha azdr, ve ilk bakta verilmi gibi grnen eylerin ou karmdr. Bu, zellikle uzam-algmzda byledir. rnein, biz grdmz bir nesnenin "gerek" boyut ve kkn, onun uzaklna ve bak noktamza gre, bilincinde olmadan karmla buluruz. Bir kimsenin konumasn dinlerken gerek duyularmz genellikle onun 244

dediklerinin byk bir blmn karr, ve biz onun yerini bilin -d kaFLOZOFLAR VF; BLG KURAMI .ARI rmla doldururuz.... Bylece, verileri zmlemede yani duyuya gerekten verileni bulmada ilk adm zorluklarla doludur. zmlememizde bundan sonraki adm genel bilgimizin tretilmi blmlerinin nasl doduunu incelemektir. Burada mantkla ruhbilimin olduka yorucu bir dolakk iine dyoruz. Ruh bilim bakmndan bir inan bir ya da daha ok sayda baka inantan, ya da yalnzca inancn ortaya koyduunun dnda bir duyu olgusundan domusa ona tretilmi denir. Bu anlamdaki tretilmi bilgiler, herhangi bir mantksal karm sreci olmadan, yalnzca dncelerin arm ya da yine byle mantk,d bir sreten srekli olarak ortaya karlar. Bir insann yznn anlaumndan ne duymakta olduuna karar veririz, gerekte yalnzca bir ka au grmemize karn, onun kzgn olduunu gryorum deriz... Byle bir durumda bilgi ruhbilimsel olarak tretilmitir, ancak mantksal olarak bir bakma genel bilgidir; nk her hangi bir mantksal tretim sonucu deildir. Ruhbilimsel deil de manuksal temel inanlar, eer yine ruhbilimsel temel inanlar zerinde dnerek bir mantksal srete karlamyorlarsa, bunlarn doruluuna olan inancmz zerinde dnldke azalmaya doru gider. rnein, masa ve iskemlelerin, aalarn ve dalarn, onlara arkamz dndmzde yerlerinde kaldklarna doal olarak inanrz. Durumun baka trl olduunu bir an iin bile ne srmek istemem, ancak durumun byle olup olmad sorunun, rast gele kabul edilmi bir apaklk temek zerinde zlemeyeceini ne sryorum. Onlarn varlklarnn srd inanc, b ka filozof dnda btn insanlar iin mantksal temel bilgidir, ancak ruhbilimsel temel bilgi deildir.

b. Mantk Pozitivizm,Viyana evresi ve Eletirisi

1) Ludwig Wittgenstein (1889-1951)
Russell'dan etkilenen Wittgenstein, ilk dneminde sk bir mantk pozitivisttir. Gereklik, dil ve dnce arasnda birebir uygunluk gren Wittgenstein'a gre, dnya, var olan ey durumlarnn (olgularn) toplamdr. ey durumlarn resim kuramyla aklayarak, gerekliin yapsn mantksal yapya zdeletirmitir. Doru nermenin, doru resmedilmi ey durumu olduunu ileri srer. Cmle, resim ve ey durumu arasndaki ilikiyi ok iyi anlayan Wittgenstein, gereklii zihnimizde canlandrdmz olarak yorumlar. Gereklik ve dnce benzeiminin dille ifade edildiini belirterek anlaml cmleler zerinde durur. Yalnzca cmlelerin anlam vardr. Bu anlam cmlenin btnn verir, paralardan anlam kmaz. Cmle bir model; yani resimdir. Cmle neyin
245

BLG LI'LSIFES ey-durumu betimler. Resmin resmidir? Resim neyi resmeder? Cmle, doruluu veya yanll gereklie baldr. Her resim, mantksal resimdir. Tersi doru deildir. Resmin iki esi arasnda; yani gndergesi ve anlam arasnda bir rtme ve uyum varsa resmedilen ey, yani cmle doru olur. Frege'de adn anlam varken, Witgenstein'a gre adn gstergesi vardr. Cmle iinde kullanrsa anlam vardr. "Trkiye'nin bakenti Ankara'dr." cmlesinde anlam ve onun gndergesi (Ankara) rtt iin bu cmle dorudur. Buna karlk, "Trkiye'nin bakenti Van'dr." cmlesinde anlam ile ynletim rtimemektedir ve bu yzden de yanltr. O hlde, cmle ey-durumlarnn var olmasn veya var olmamasn tasvir eder. Temel cmle doru ise ey-durumu vardr. Temel cmle yanl ise ey-durumu yoktur. Cmle, temel cmle ve doruluu ile tanmlanr. Cmle ve temel cmle arasndaki doruluk olgusal-madd deil mantksal doruluktur. ey-durum- larnn var-olmas veya olmamas deneyle bilindii iin, temel cmlelerin doruluundan kuku duyulmaz. Fakat temel cmleleri temellendirmek gereksizdir, onlar apriori'dir. Deney cmlesi aposteriori' dir. ey-durumu ve obje arasnda bir ara durum yoktur. Olsayd, dilde yanllk olmazd. Bu nedenle yanl resim yaplabilir, fakat yanl resimlerin karl olan dnya yoktur. O hlde, dil, dnyadan daha byktr. Bunu gidermek iin Wittgenstein yeni bir kavram ne srer. Olumsuz olgu-olmayan olgu. Olumsuz olgu veya olmayan olgu, yanl resmin dnyadaki karldr. O hlde; dnya, var-olan ey-durumlarn hepsidir. Buna karlk gereklik, ey durumlarnn var olmasn ve var olmamasn ieren btnlktr. Bu nedenle gereklik, dnyadan byktr; nk olumlu ve olumsuz olgular kapsamaktadr. Wittgenstein gereklik ve dnya problemini tam gereklik kavramyla zer. Olmayan olgular dnyaya katsak da, dnyadan fazlasn elde edemeyiz. Sonu olarak, tam gereklik dnyann kendisidir.

Okuma Paras

246

Tractatus Logico-Philosophicus132
1. 1.1
FLOZOFLAR VF; BLG KURAMI .ARI

Dnya, durum olan her eydir. Dnya, olgularn topluluudur, eylerin de Mantksal uzamdaki olgular dnyadr.

1.13

2 Durum olan ey, olgu, ey-durumlarnn var olmasdr. 2.01 ey-durumu, objelerin (eylerin, nesnelerin) bir bantsdr.

132

Wittgenstein, Ludwig, Tractatus Logico-Philosophicus, ev.: mer Naci Soykan, alnt yaplan eser Felsefe ve Dil, Kabalc Yaynlar, stanbul 1995, s. 301 -308. zetlenerek ve ksaltlarak alnmtr.

247

FLOZOFLAR Vii BLG KURAMI .ARI

2.11 Nesne iin asl olan, bir ey-durumunun yapc- gesi olabilmektir. 2.014 Objeler, tm ey-durumlarnn olanan ierirler. 2. 063 Tm gereklik, dnyadr. 2.1 Biz olgularn resimlerini dnyoruz. 2.12 Resim, gerekliin bir modelidir. 2.131 Resmin eleri, resimde objelerin yerini tutar. 2.181 Her resim bir manksal resimdir de. 2.19 Mantksal resim, dnyann resmini karabilir. 3. Olgularn mantksal resmi dncedir. 3.001 "Bir ey-durumu dnlebilir." demek: Biz onun bir resmini yapabiliriz. 3.01 Doru dncelerin topluluu dnyann bir resmidir. 3.141 nerme bir szckler karm deildir. 3.22 Ad, cmlede objenin yerini tutar. 3.3 Yalnzca nermenin anlam vardr; bir adn yalnzca nerme balamnda gsterimi vardr. 4. Dnce anlaml bir nermedir. 4.001 nermelerin topluluu dildir. 4.01 nerme gerekliin bir resmidir. 4.5 Gereklik nerme ile karlatrlr. 4.01 nerme, ey-durumunun var olduunu ve var olmadn gsterir. 5. Cmle temel-cmlelerin bir doruluk ilevidir. 5.01 Temel-cmleler, cmlenin doruluk tant - lama-lardrlar. 5.6 Benim dilimin snrlar, benim dnyamn snrlarn gsterir. 6. Doruluk ilevinin genel biimi sudur: [P, ? , N(?) ]Bu nermenin genel biimidir. 6.1 Mantn nermeleri zdeliklerdir.

m.c;i i'i'i.sU'ESi
6.11 Mantn nermeleri demek ki bir ey syle mezler. 6.2 Matematik bir mantksal yntemdir. 6.37 Bir baka ey oldu diye, bir eyin olmasn gerektirecek bir zorlama yoktur. Yalnzca bir mantksal zorunluluk vardr. 6.373 Dnya benim istencimden bamszdr. 6.4 Btn nermeler edeerdir. 6.5 Dile getirilemez bir yanta ynelik soru da sylenemez. Bilmece yoktur.

251

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

6.522 Kukusuz sylenemeyen vardr. Bu gsterilir. mistik olandr o. 7. susmak. Ne hakknda konuulamyorsa, o hususta

2) Viyana evresi ve Rudolph Carnap (1891-1970) Wittgenstein'in Tractatus adl eserinden etkilenen birka filozof, Ernst Mach'n deneyci geleneinden sonra bilim felsefesiyle ilgilenen Viyana evresi diye bilinen felsef ekolu oluturdular. Viyana evresi filozoflar, Wittgenstein'm resim kuramn kabul ederek, "Cmle, gerekliin bir modelidir." nermesi nda anlaml ve dorulanabilir nermeleri irdelemilerdir. Onlar iin bir nermenin anlam, nermenin dorulanabilir olmasna baldr. Viyana evresi dnrleri, doru bilgiyi dorulanabilirlik lt iinde ele aldlar. Anlamn dorulanabilirlik kuramna gre, anlaml bir nerme ya analitik olarak ya da deneyce dorulanabilir olmaldr. Analitik olarak doru nermelerin ierisine matematiin ve mantn nermelerini dahil ederken, deneyce dorulanabilir nemelere bilimin nermelerini sokmaktalar. Bu durumda Viyana evresi iin metafizik nermeler iki gruba da girmeyen anlamsz nermelerdir; nk dorulanabilirlik koulu yerine getirememektedir. Dorulanabilirlik kuram Viyana evresi iinde srekli gelien bir yorumla bilginin kklerini ve geliimini aklayan farkl grlerle dile getirildi. Bu ekolun ilk liderlerinden biri olarak Moritz Schlick (1882-1936), bilimsel yasa ve deneyce dorula- nabilirlik kavramlar zerinde yorumlar yapt. Deneyce dorula- nabilirliin ltn direkt olarak tecrbe ile aklayan Schlick'ten farkl olarak A. J. Ayer, direkt ve kesin olarak dorulanabilir nermeleri temel nermelerin varlna yapt bir indirgeme ile aklad. Bu tartmalarn sonucunda dorulana- bilirliin kuvvetli ve zayf biimlerde olduu ne srld. Rudolph Carnap, Schlick gibi dnerek, temel nermelerin direkt deneyler olduunu ileri srerek, dorulanabilirlik ilkesinin, bilimin dilini gelitirecek en iyi yol olduunu kabul etti. Daha ok deneyce dorulanm nermeler kuvvetlendirilmi doru nermeler olarak tanmland. Carnap'a gre, bilimin tm anlaml nermeleri ayn za manda dorulanabilir nermelerdir. Bu nedenle bilimsel nermeler daha temel nermelere indirgenmelidir; nk temel nermeler dorudan gzlem ve
253

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

deneyle dorulanabilir nermelerdir. Byle nermelerden kurulmu bir bilimsel kuram, yaln gzlemlere dayanarak dorulanm bir kuram olur. te bilim felsefecisinin amac, byle kuramlar ortaya kartacak yeni dzenlemeler yapmaktr. Byle bir dzenleme sembolik mantn yardmyla ortaya kacak bantlar zerinde temellenir. Mantksal bantlarn yardmyla ne srlen yeni varsaymlar eer deney ve gzlem tarafndan dorulanrsa kuram geerli, yanllanrsa, geersiz ve rtlm olur. Viyana evresi veya mantk pozitivistlere gre, bir kuram iki yolla dorulanabilir veya denetlenebilir. . Dorudan dorulama: Bir kuramn bir nermesi veya kuramn kendisi, deney ve gzlem yoluyla direkt bir karlk bulup, destekleniyorsa bu dorudan dorulamadr. 2 Dolayl dorulama: Her zaman direkt deney ve gzlem bir nermeyi dorulamak iin yeterli olmayabilir. Yardmc alet ve gere kullanarak yaplan dorulama, dolayl dorulamadr. rnein, bir telde elektriin olup olmadn direkt olarak veya plak gzle bilemeyebiliriz.

254

BLG FELSEFES

Telin ucuna taklacak bir ampermetre ile elektrik olup olmad test edilebilir.133 Bu yaklama gre, bilim rasyonel bir etkinlik olarak tmevarm yntemini kullanr. Tek tek olgularn tmevarm yoluyla genellemesi yaplarak, bilimsel kuram ortaya kartlr. Tmevarmn kalk noktas olgular; yani tek tek deneylerimiz olduu iin, deney ve gzlemden gelmeyen nermeler bilimin dna itilir. Bylece bilimi bir rn olarak gren bu yaklama gre, doruluu olmayan nermeler anlamszdr ve anlamsz nermeler bilim nermeleri de deildir. Bu nedenle, metafizik nermeleri ile bilim nermeleri arasnda kesin bir fark vardr. nk metafiziin nermeleri deney ve gzleme dayanmazlar; yani olgusal deillerdir. Wittgenstein'dan etkilenen Viyana evresi filozoflar tm bu grlerini yle formle ederler; Doru bilgi, bir arada salamas gereken, gerekli ve yeterli koulla tanmlanr: Doruluk koulu, inanma koulu ve bu inancn hakl k(arl)mas koulu. Buna gre, bilebilen zne S'nin P gibi bir nermeyi bilebilmesi iin, P'nin doru olmas, S'nin P'ye inanmas ve S'nin bu inancnda hakllandrlmas gerekli ve yeterli dir.134 Bylece bilgi iin inanmay zorunlu klan mantk pozitivist (analitik) bilgi kuramclar inanmay, aklla elde edilen P gibi bir nermenin S tarafndan iselletirmesi olarak tanmlar. S gibi bir zne, P gibi bir nermenin doruluuna ancak ve ancak onu iselletirdii srece inanabilir. Baka bir deyimle, inan koulu nermenin nesnel doruluunu znel hle getirmekle birlikte nesnel olann znel olann bilgisi olma yolunu da amaktadr.

en, A. Kadir, Felsefeye Giri, s.: 223. . Kutlusoy, Zekiye, "Bir Paradoks ve Dndrdkleri" Felsefe Dnyas, say 15 Bahar 1995, s. 73.
134

133

FLOZOFLAR VE BLG KURAM] .ARI

Doru bilginin olumas iin gerekli ve yeterli diye dnlen bu koulun daha sonra doru bilgi iin yeterli olmad Gettier'in verdii rneklerle gsterildi. Bu durum zerine analitik bilgi kuramclar doru bilgi iin hakllandrlm doru inan koulunu ekleyerek doru bilginin oluma koullarn drde karmlardr. Fakat bu koul da daha sonra eletirilmitir. Doru bilgi iin nerilen koullar hlen daha tartlmaktadr ve son eklini almamtr.

3) K. R. Popper (1902-1994)
K. R. Popper ve T. Kuhn tarafndan ne srlen bilginin geliim sreleri, temele analitik felsefenin bilgi ve bilim anlaynn eletirisini koyar. Popper'a gre, analitik felsefenin doru bilginin kriteri olarak ne srd dorulanabilirlik ilkesi yeterince doruluu aratrlmadan ve tartlmadan kabul edilmitir. Bu nedenle, dorulanabilirlik ilkesi kendi iinde ele alnp, tartlmaldr. Dorulanabilirlik ilkesi, anlaml nermelerin olgusal gereklikle uygunluunun, deney ve gzlemi temele alan tmevarm akl yrtmesiyle kantlanmas demektir. Bunun iin, ncelikle tmevarm dnme biiminin doru, kesin ve genel-geer bilgiyi verip vermedii tartlmaldr. Popper'a gre, tmevarm tam olarak evrensel bilgiyi verecek ne mantksal ne de olgusal bir yapya sahiptir. O hlde, dorulanabilirlik kuram, snrl bir olgu evreninde yaplan eksik tmevarmn sonucunda ortaya kmaktadr. Dorulama olanaksz ise Popper'a gre, yanllama olanak dahilindedir. Yanllanabilirlik ilkesini dorulanabilirliin yerine koyan Popper, bilimde veya bilgide evrensel yasalarn olmadn ileri srer. nk bilimselliin lt, bir kuramn yanllanabilir olmasna baldr. Bir kuram ne kadar yanllanabilir lt ve kapsam iinde ne srlrse, o kadar da bilimsel olmaktadr. Popper zellikle bu grn toplum ve tarih bilimlerine uygu layarak, kapal toplum kuramlarn reddederek, tarihte belirlenmi yasalar yoktur demektedir.

4) Thomas Kuhn (1922-)

T. Kuhn ise bilginin geliim srecini bilim tarihi asndan ele alm ve bilginin geliiminin temeline paradigma kavramn yerletirmitir. Kuhn'un paradigma kavramyla ne anlatmak istediini daha iyi amak iin onun bilim kuramna ksaca bak- mak gereklidir. Kuhn'a gre, bilgi veya bilim u aamalar takip ederek geliir veya oluur:
255

H I X I I l'T'.LSKl'KS

Bilim ncesi dnem: Bilim tarihini incelediimizde bir bilim ncesi dnemi grmekteyiz. Bu dnem tm bilimler iin bir tr n hazrlk dnemidir. Bu dnemdeki bilim insanlarnn belli bir bilimsel bak ve anlay yoktur. Bu dnemde bilimsel olsun veya olmasn bilgi iin ok eitli yntemler ve kuramlar kullanlr. Bu kuramlardan birisi zamanla belirgin hle gelerek, deer kazanr; nkii daha ok aklama yapmaktadr. Bu kurama veya onu oluturan bak asna Kuhn paradigma der. Paradigma, belli bilim insan topluluunun kabul ettii bir bak as olarak, bilimsel kuramlarn ve yasalarn uygulamasn gerekletiren yntem veya bilimsel grlerdir. Ksaca paradigma, bilim insannn d nesnel gereklii aklamada kulland bak asdr; yani kuramdr. rnein Koperik'in gne merkezli sistemi, astronomlarn evrene bak alarn belirleyen paradigmadr; yani kuramdr. Eer paradigma yeterli sayda bilim adam tarafndan kabul edilirse, artk bu paradigma erevesinde toplanan bir bilim insan topluluu meydana gelir. Bilim topluluu, kabul ettikleri paradigma ile olgular aklamaya alan ve aratrmalarnda bu paradigmay kullanan bilim insanlarndan oluur. Bylece daha nce ok eitli bak as ve yntem kullanan bilim insanlar artk bir paradigma etrafnda toplanarak, dzenli aratrmalar yapan bir bilim topluluu olutururlar. Bylece ikinci dnem olan olaan bilim dnemi balar. 2 Olaan bilim dnemi: Bir paradigma etrafnda toplanarak aratrma yapan bilim insanlar olaan bilim dneminde bir bulmaca zme yarna girerler. Kabul edilen paradigmay hemen hemen her tr alanda var olan problemleri zme denemesi iine giren bilim insanlar, giderek daha ayrntl aklamalar yapmaya balarlar. Paradigma aratrmalar, zmleri ve bilim insanlarn etkinliklerini belirleyen tek bak asdr. Olaan bilim dneminde, her bilim insan kendi aratrma alannda daha nce zlmemi sorunlar zerek, bilim alannn par-

256

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

alarn oaltr. Bu dnemde bilim kesintisiz olarak bir ilerleme srecindedir. 3. Bunalmlar: Kuhn'a gre, olaan bilim dneminde yaplan aratrmalar oalr, fakat bu arada zlemeyen problemlerin varl yine de devam etmektedir. Yava yava bir takm anomiler, uyumazlklar ve zmszlkler ortaya kmaya ve daha belirgin olmaya balar. Eldeki paradigma, aratrma alan iinde her eyi zemez. Ancak belli sayda aklama yapabilir. Anomiler ve uyumazlklar ortaya knca bilim insanlar ncellikle bunlar gz ard ederler. Grmemezlikten gelerek, bir kenara brakrlar. Bu nedenle Kuhn'a gre, bilimsel etkinlik rasyonel deildir. Anomilerin ve uyumsuzluklarn artmasyla bilim topluluu bir bunalma girer. Bylece paradigmaya duyulan inan ve gven sarslr. Bunalm iindeki bilim insanlar bilim ncesi dnemdeki gibi ok eitli bak as ve yntem arayna girer. Bylece bak as ve yntem atmas, bunalm daha da artrr. 4. Devrim: Bunalm dnemi iinde gen bir insan kar ve yeni bir bak as; yani paradigma ne srer. nceleri byk bir tepki alan gen bilim insan, sonralar taraftar bulmaya balar. Bylece gen bilim insannn yeni paradigmasnn etrafnda yava yava yeni bilim insanlar bir bilim topluluu kurmaya balar. Bylece iki bilim topluluu kar karya gelmi olur. ncelikle yeni paradigma, eski paradigmay kabul eden bilim topluluu tarafndan byk bir tepki ile karlanr. Eski topluluun yal yeleri gen bilim insannn nerdii yeni paradigma karsnda byk bir kar koyu yapmalarna ramen, eski paradigmay kabul edenler arasndan baz gen bilim insanlar topluluktan ayrlarak, yeni paradigma etrafnda toplanrlar. Ne zaman yeni paradigma eski paradigmadan daha ok bilim topluluuna sahip olursa, devrim gerekleir. Devrimin gereklemesi ve eski paradigmann yal yelerinin lmesiyle yeniden olaan bilim dnemine girilir. Bulmaca zme ilemi devam eder. 5. Olaan dnem: Kuhn bilimsel devrimin gereklemesiyle tekrar olaan bilim dnemine geildiini syleyerek, bilimin oluma srecinin bunalmlar, devrim, olaan bilim olmak zere devam ettiini ileri srer. 135

135

en, A. Kadir, Felsefeye Giri, s.: 225-227.

257

Kuhn ortaya att bu devrimci bilim kuramyla tek bir doru kuramn olmadn, yalnzca o dnemde kabul edilmi bir paradigmann ve bu paradigma ile zlm problemlerin olduunu ileri srer. Bylece, bilginin srekli bir geliim srecinde olduunu ve doru bilgiyi kabul edilen paradigmalarn belirlediini ileri srer. Bilgide kesinlik ve evrensellik yerine, daha iyi aklayan paradigmalarn olduu varsaylr. Kuhn bu grlerini bilim tarihinin desteklediini rneklerle gsterir. Aristoteles fiziinden nce bilim ncesi dnem vard. Aristoteles'in fizikte getirdii paradigma ile devrim gerekleti. Devrim sonras uzun bir dnem farkl alanlardaki bilim insanlar Aristoteles'in paradigmasyla astronomide, kozmolojide, kimyada ve birok alanda bulmaca zdler. Fakat Rnesans'la birlikte bunalmlar balad. Ne zaman Newton fizikte yeni bir paradigma ne srp, kabul grdyse devrim gerekleti. Newton'un yeni paradigmasyla tm bilim insanlar eitli bilimlerde bulmaca zmeye devam ettiler. 20. yy'da kan bunalmlar, Newton'un fiziindeki bak as yerine, Einstein bak as; yani paradigmasnn gelmesiyle sona erdi. Gnmz bilim insanlar Einstein' in nerdii paradigma ile bulmaca zmektedirler.
Okuma Paras

Olaan Bilime Giden Yol136

"Olaan bilim" deyimi, bu denemede, gemite kazanlm bir ya da daha fazla bilimsel baar zerine salam olarak oturtulmu aratrma anlamnda kullanlmaktadr. Sz konusu baarlar belli bir bilim evresinin, uygulamann srekliliini salamak zere bir sre iin temel kabul ettii bilimsel ilerlemelerdir. Gnmzde bu baarlar temel veya ileri dzeydeki bilimsel ders kitaplar tarafndan, ender olarak ilk ortaya ktklar biimde ama tm zellikleriyle aktarlmaktadr. Bu ders kitaplar kabul edilmi olan kuramsal yapy yorumlar, hemen hemen btn baarl uygulamalarn rnekler ve bu uygulamalar rnek gzlem ve deneylerle karlatrrlar....Bunu yapabilmelerini de iki can alc zellie sahip olmalarna borludurlar; her bilim temsil ettii baar veya ilerleme, rakip bilimsel etkinlik tarzlarna balanm olanlar evrelerinden koparp kendilerine ekecek kadar yeni ve

136

Kuhn, Thomas, Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev.: Nilfer Kuya. stanbul 1982, s.: 45 -55.

258

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

benzersizdi. Ayn zamanda da eitli birok sorunun zmn, yeniden oluacak bir topluluun ilerdeki abalarna brakacak kadar ak uluydu; yani daha da yem gelimelere akt. Bu iki zellii paylaan baarlar iin bundan sonra "paradigma" terimini kullanacam, ki bu bizim "olaan bilim" deyimiyle yakndan balantkdr. Bunu kullanmaktaki amacm, kabul edilmi baz gerek bilimsel uygulama rneklerinin -yasa, kuram, uygulama ve bilimsel aralarn hepsini kapsayan rneklerin- i tutarkhma sahip tikel aratrma geleneklerinin kaynakland birer model olduklarn gstermektir. Tarihinin "Batlamys (yahut Kopernik) Astronomisi", "Aristoteles (yahut Newton) Dinamii", "nesnecik optii" veya "doa optii", v.s. balklar altnda betimledii de szn ettiim bu gele neklerdir. Yukarda aklama amacyla saydmz rneklerden daha uzmanlam olanlar da dahil, paradigmalarn incelenmesi, renciyi ileride iinde uygulama yapaca bilim topluluunun yesi olmaya hazrlayan en esasl unsurdur. Bu evrede birlikte akaca insanlarn da kendi aratrma alanlarnn temelini ayn somut modellerden rendikleri iin, renicinin gerekte yapaca uygulamann esas hakknda ak bir anlamazla yol amas uzak bir olaslktr. Yaptklar aratrma ortak bir paradigma zerine kurulu olan insanlar bilimsel uygulamada ayn kurallara ve llere baldr. Bu ballk ve bunun sonucu ortaya kan fikir birlii, olaan bilimin; yani baka bir deyile, belli bir aratrma geleneinin domas ve sre gitmesinin nkoullardr. Paradigmalar, bilim topluluunun son derece nemli olduuna karar verdii baz can akc sorunlar zmlemekte rakiplerinden daha baarl olduklar iin sonraki stn konumlarna ulaabilmilerdir. Yalnz daha baark olarak ne bir tek sorunda tamamyla baar ne de byk sayda sorunda har sayl baar demektir. Paradigmann baars... balangta sadece seilmi ve henz tamamlanmam rneklerden elde edilmesi umulan asl baarnn bir habercisi niteliindedir. Olaan bilim de bu umudun geree dntrlmesinden ibarettir. Bunun baa- rlabilmesi iin de paradigma asndan zellikle retici bulunan olgular hakkndaki bilginin geniletilmesi, bu olgular ile paradigmann tahminleri arasndaki uyum arttrlmas ve bizzat paradigmann daha ileri dzeyde ayrtrlmas gerekmektedir.

259

KlXi FELSEFES

c. Ontolojik-Varoluu Felsefede Bilgi Kuram

Kta Avrupa'snn ada felsefecileri arasnda bir grup vardr ki, bu grup doru bilgiyi nermede, cmlede, yargda, deneyde, duyuda ksaca geleneksel felsefenin epistemoloji kavramlarnda aramaz. Onlar iin doruluk, Varlkla, ilikilidir. Varlk ise varolutur. Bu gre gre, doruluk, hakikat anlamnda ele alnmal ve Varln bizatihi kendisinde aranmaldr. Varln varolu tarzlarnda hakikat kendini aa karr.

Martin Heidegger (1889-1976)

Heidegger'in felsefesi bir btn olarak ele alndnda, iki temel problemi aklamaya alt ortaya kmaktadr: "Varlk'in anlam nedir?" ve "Dorum nedir?" Ben bu gre kesinlikle katlyorum ve "Doru nedir?" sorusunun "Heidegger I" ve "Heidegger II" dnemlerinde nasl ele alndn irdelemek istiyorum. Bylece doruluun irdelenmesi ile Heidegger'in ortaya koyduu aklk doruluk kuram da kendini aa vuracaktr. Her ne kadar Varlk ve Zaman 'da Heidegger, "Varlk" ve "doru" arasndaki ilikiyi bir felsefi dnce erevesinde sorguluyorsa da, Heidegger, son dneminde bu ilikinin iirsel bir dnce biiminde daha iyi kavranlabileceini savunmaktadr. te bu iki dnemin kesitii bir zaman diliminde yazd "Doruluun z zerine" adl makalede bu iki farkl dnce biimini grmek mmkndr. Burada, "Heidegger I" dneminden "Heidegger II" dnemine geii ve bu geiteki "Doru nedir?" sorusunu irdeleyerek, nasl Heidegger'in "Aklk-Do- ruluk Kuram" ile dier doruluk kuramlarn eletirdiini aklamak ve tartmaktr. Heidegger, felsefe tarihinde iki nemli ve temel doruluk kuramnn var olduunu belirler: 1. Uygunluk doruluk kuram 2. Tutarllk doruluk kuram Bunlar geleneksel felsefenin doruluk kuramlardr. Heidegger'in bu kuramlar irdelemedeki amac, doruluk kavramnn tarihesini vermek deil, kendi kuramna giri yapabilmek iin bir temel hazrlamaktr. Tutarllk doruluk kuram: "Doruluun tutarllk kuramnn temel lt, nermelerin btnle olan tutarll ya da tutarszlna gre nermeleri doru veya yanl klma dncesidir.'"82 Doruluu belirleyen ilke, tm sistemin iinde bulunan nermelerin doruluu yine bu sistem tarafndan belirlenmesidir. Sistemdeki tm nermeler, kendi aralarnda
260

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAMLARI

doru ve tutarl olmak zorundadr. Ksaca, tekil ve tikel nermelerin hem doru hem de sistem iinde tutarl olmas gerekir. Bylece tutarllk doruluk kuramna gre, mutlak olarak kavranlan sistemde, nesnel varlklar znel tinde doruluunu ve tutarlln bulur. Baka bir deyile, doruluk sistemin kendi bireyleri ile olan tutarll ile olanakldr. Uygunluk doruluk kuram: Heidegger tutarllk-doruluk kuram zerinde fazla durmaz; nk uygunluk-doruluk kuram, doruluk kavramnn tarihini belirleyen en nemli teoridir. Uygunluk doruluk kuram, Aristoteles'le balar ve tm Orta a' ve Modern a' belirler. Kant bile bu kuram fazla tartma ortamna sokmadan kabul etmitir. 137 Bylece, felsefe tarihinde doruluk, uygunluk-doruluk kuramnda en sk ve belirleyici ekilde aklanmtr. L. E. Johnson'a gre, uygunluk dorululuk kuramnn ilk modern formln G. E. Moore yapmtr. Daha sonralar Russell da Moore'un izgisinden giderek idealist doruluk anlayn eletirmitir. Moore'a gre, "Gerekliin baz zellikleri hakkndaki bir inancn doruluu, geree ve inancn gerekle olan ilikisine dayanr.'"138 Uygunluk doruluk kuramna gre, nmzde hazr olan iki ey arasndaki uygunluk doruyu verir. Yani, dnce ve nesne arasndaki uygunluk doruyu ortaya karr. Bu anlamyla doru, aklk kavramndan uzaklaarak uygunluk (agreement) ve sa dzenlilik (correctness) anlamlaryla kendini yargda, nermede ve dncede gsterir. 139 Bylece Orta a'n tanrsal ve Modern a'n insan dncesinin apaklna ve seikli- ine ulaan doruluk kendini, dnen varlk olan cogito'da bulur.

137

Martin Heidegger, Varlk ve Zaman, ss. 256-257. E. Johnson Lawerence, A.g.e., s. 41. 139 Martin Heidegger, "On the Essence of Truth", Basic Writings, s. 120-121.
138

261

FLOZOFLAR VJ BLG KURAMLARI

Bu anlamyla doruluk yani uygunluk-doruluk kuram ok genel ve bo kavramlar yndr. nk uygunluk, bir eyin bir baka eye referans ile olanakldr. Doruluun uygunluk kuramna gre, uygunluk intellekt ve nesne arasndaki karlkl olmadr. Fakat, intellekt ve nesne ayn ey olmad iin birbirlerine uygunluu tartma konusu olabilir.140 ncelikle, Heidegger uygunluk sorununda zne ve nesne ilikisi zerinde durmaktadr. Saduyuya gre, ne doru ise o ayn zamanda bilgi ya da doru bilgidir. Fakat bilgi bir tr yargdr. Yargda bulunan iki eyi ayrmalyz: 1. Gerek fiziksel doru, 2. Yarglanan ideal ierik. Burada bir problem vardr. Nasl olur da ontolojik bir ilikiyi ideal varlkla ve gerekten var olan arasnda kurabiliriz. Bu sorun iki bin yldan beri bir zme kavuturulamamtr. ki ayr blge, tek bir para hlinde olan zne tarafndan bilinen nesne olarak birletirilemez. deal varlk ve nesnel fiziksel olgu arasndaki iliki, bir nerme ile ifade edilmektedir. Bu nerme bize var olan eyin ayn zamanda da doruya da tekabl ettiini syler. Var olan eyin kendisi doru olan yargda, yani dncede vermektedir.141 Bu anlamyla uygunluk, varln aklndan sonra ortaya kan ikinci dereceden bir bilgi eididir. Bylece uygunluk kuram, doruluu ncel, yani ilk elden vermemekte, fakat bir baka eyden tretilmi olarak vermektedir. Doruluu ncel ve fenomenolojik bir yapda ne verebilir? Heidegger'e gre, bunu ancak Varlk hakikatinin aklnn kendisi verebilir.

140

Heidegger bu ikilemin Orta a felsefesinde ens creatum (yaratlm) olan insan intellektinin intellectus divinus olan tanrsal zihin tarafndan doruluunun garantisi altna alnmas ile almaya alldn sylemektedir. (Veritas as adaequatio rei (creandae) ad intellectum (divinum) guarantees Veritas as adaequatio intellectus (humani) ad ream (creatam)> . Baknz, "On the Truth of Essence", s. 121. 141 Burada Heidegger doruluun uygunluunu ortaya koyan isel koullarn ne olabileceini aratrr. Bu isel olanaklarn doruluu veremeyeceini, nk doruluun ltnn uygunlukta olmadn ne srmektedir. (Daha geni bilgi iin baknz "On The Essence of Truth" ss. 123-125 ve Being and Time. s. 258-260.)

BLG EKLSEEES

Uygunluk-doruluk kuram dorunun ncel zn veremedii gibi, iki ayr varl tek bir btnde aklamaya almaktadr. Doruluun zn nerede ve nasl aratrmalyz? Heidegger bunun iin fazla uzaa gitmez. Sokrates ncesi dnrler doruluun zn, aletheia ve logos kavramlarnda grmlerdir. 142 Platon ve sonras dnrler doruluu varln aklndan alp, iki ayr eyin uygunluunda aramlardr. Heidegger'e gre, Platon'un maara benzetmesiyle doruluk aletheia ve logos' tan uzaklamtr. Varlktan alnan doruluk, kendini yargda ve dncede bulmutur. Ksaca, doru, nesne ve dncenin transendental ideasndaki doruluktur. Varln aklndan uygunluk-doruluk kuramtna olan deiiklik, doruluun nesne ve zne arasndaki uygunluundaki sa dzenliliinde (correctness) kendini gsterdi. Heidegger'e gre, doru yargda, nermede, tmcede bulunamaz. Bunlardan daha nsel bir yapya sahiptir. Doruluun z zgrlktr. nk zgrlk doruluun temelidir; nk zgrlk kendini varln-olmasn-salama olarak ortaya karr. Baka bir deyile, zgrlk her durumda varlklar ne tr varlk olduu biiminde varlk yapar. Bu anlamyla, varlk-ol- masn salama, zgrlk, Yunan dncesinde aletheia; yani aklktr. Varlk-olma olarak varlk, kendini varlk olarak ortaya karr, yani varlk var-olutur. zgrlk insana ait olarak deil, onun var-oluu olarak onu tarihsel varlk yapar. Bu anlamyla doruluk, doru nermelerin bir karakteri deil, fakat varln varlk olarak akla kmasyla olanakldr.143 Doru, aklk olarak, Dasein'n var-oluuna aittir. Doru Dasein'in var-oluunda temellenmektedir. Bu yzden, Dasein doruda Varlk olarak var olduu srece, doru da vardr. Doru, Dasein'n varlna bal olarak vardr.144 Bu anlamyla doru ve Varlk ayn eylerdir. Varlk dorudur. Doru, ontolo- jik dorudur. Buna karlk, Descartes'la balayan modern felsefe dorunun doru nermede ve yargda olduunu ne srmektedir. Fakat yargnn kendisi akln bir tarzdr; yani o, aklktan kartlm bir ikincil olgudur. Yarg, akln kendisi deildir. Bu durumuyla Kartezyen Cogito Ergo Sum kukulanmayan kuku olarak kendi kendine kant ve reddedilmez bir nerme olarak varln aklnda ortaya kamaz. nk znenin kendi
142 143

Martin Heidegger, "On the Essence Truth", s. 127. . Heidegger, Martin, Basic Writings, s. 129. 144 . Heidegger A.g.e., s. 269.

264

FLOZOFLAR VI '. BLG KURAM LARI

z apakl ve seiklii doruluun temelidir. Descartes'n cogito'su ak ve seik bilgi olarak znenin kendi aklnda yatmaktadr. Bu bir epistemolojik bilgi ve dorudur. Bu ise Heidegger'e gre, znenin yeniden yorumlanmas ve doruluun zndeki bu epistemik deime insann dnya ile olan ilikisini de etkilemektedir. Bylece, znellik varlklarn nesnelliini belirlemektedir. Kendisine ak ve seik znelli- iyle cogito, dnyay matematiksel ve fiziksel bir yapda tanmlamaya alr; nk ak ve kesin olan bilgileri ancak matematiksel bir yolla kavramak mmkndr. Bu da dnyay yalnzca uzant externa olarak alglamamza neden olur. Tm bu dnceler doruluun nsel ve ilk anlam olan akl unutturdu ve onu uygunluk kuram iinde ikinci derecede doruluk anlayna indirgedi. Tm bunlarn yeniden incelenip, tekrar ilk nsel anlam olan aklk - Aletheia kavramna dnmeliyiz. Bunun iin, felsefe tarihinde bir yolculua karak dnlmeyen ve unutulan tekrar dnerek yeniden sorgulayarak yorumlama!yz. Uygunluun doruluk kuram nedeniyle unutulan ve dnlemeyen varln akl Hlderlin'in poetik anlatmnda kendini dorudan, ak vc nsel bir biimde ortaya konulduuna Heidegger inanr. Heidegger'e gre, sanat zellikle iir, -dncenin dolaysz anlatm- varl varlk olarak; yani hakikat olarak kavrar. Hakikat ya da doruluk kendini sanatta dorudan verebilir varsaym, Heidegger'in "Doruluun z zerine" adl makalesinde kendini aa vurmaktadr. Varln evi olarak, kendi hakikatini yurtsuz ve evsiz olarak amad, buna karlk kendisine yurt edinip kendi aklnn hakikatini ancak Aletheia'da; yani aklk-doruluk kuramnda aa kartmaktadr.

d. Post-Modern Bilgi Felsefesi

Modernitenin getirdii bilim kavramn temele alan post-mo- dern anlay, ncelikle Modernitenin bilim kavramn eletirmekle ie balar. "Doru bilginin tek gerek kayna bilim midir?" ve " Bilim her eyi aklayabilir mi?" diye soran Roger Trigg, modern bilimin aklclk zerine temellendiini ne s- rer. Trigg, modernitenin bilim, doru, akl ve yntem anlaylarn bir kez daha irdeleyerek, bu kavramlarn bilgi iin yeterli olup olmadn sorgular. Trigg'e gre, modern bilim, insan akln tek ekle sokmaktadr. Snrlanm insan akl, her eye, nesnel doruluu ieren bir bilim anlay ile bakmaktadr. Monist bir yaklamla hakikatin peinde komann, insann inanlarn ve yeni bilgi olanaklarn krelttiini
265

BLG LKLSHFES

ileri sren dnr, modern bilimi tek bir yntem, nermesi ve aklc tutumu bakmndan eletirir. Monist, aklc, realist ve tek yntemci olan modern bilim, hakikati ve doru bilgiyi de tekletirmektedir. Buna karlk, post-modern anlayn tm, bilgiyi ve gereklii teklikle deil, oklukla; aklla deil, dier olanaklarla ve tek yntemle deil, birok yntemle aklamay kendilerine hedef semitir. amz, oulcu gre paralel olarak, grecelii de benimsemitir. Tek gerek ve doru yoktur. Sonuta, bilginin kayna konusunda post-modern anlay, oulcu kaynak ve yntem anlay ile inan kaynan tamamen yadsmamtr.

266

KAYNAKA

Adjukiewicz, K. Felsefeye Giri, ev.: Ahmet Cevizci, Gndoan Yaynlar, Ankara 1989. Akarsu, Bedia, ada Felsefe Akmlar, nklp Kitabevi, stanbul 1998. Aristoteles, Metafizik, ev.: Ahmet Arslan, Ege ni. Yaynlar, zmir 1985. Aristoteles, Ruh stne, ev.: Zeki zcan, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999. Arslan, Ahmet, Felsefeye Giri, Vadi Yaynlar, Ankara 1996. Aster, Ernst von, Bilgi Teorisi ve Mantk, ev.: Macit Gkberk, Sosyal Yaynlar, stanbul 1994. Ayer, J. Alfred, Dil, Doruluk ve Mantk, ev.: Vehbi Hackadirolu, Metis Yaynlar, stanbul, 1984. Ayer, J. Alfred, Wittgenstein The University of Chicago Press, Chicago, 1986. Aziz Augustinus, tiraflar, ev.: Dominik Pamir, Istanbul, Kakns Yaynlar, 1999. Aziz Augustinus, Against the Academician (Contra Academicos, Akademicilere Kar), trans, by Sister Mary Patrica Garvey, Wisconsin, Marquette Uni. Press, 1957. Aziz Augustinus, The Advantage of Believing (De Utilitate Credendi, nancn stnl zerine), De Magistro (On the Teacher). De Liberto Arbitrio, trans, by Luanne Meagher, Saint Joseph, College of Saint Benedict, Minesota. KTAT. Thomas Aquinas, Summa Theologia, Anton C. Pegis. Introduction to Saint Thomas Aquinas, New York, The Modern Library Press, 1948. Aziz Thomas Aquinas, "The Cermon of The Creed Prologue", The Pocket of Aquinas, trans, by V.J.B, New York, A Washington Square Press, 1960. Bahm, Archie J., Epistemology: The Theory of Knowledge, Albuquerque, World Books, 1995. Batuhan, Hseyin, Bilim ve arlatanlk, YKY, stanbul 1993. Beck Lewis White, "Can Kant's Synthetic

267

H.C ' L S I ' E S

Judgments Be Made Analytic?" Wolff, Paul Robert, Kant: A Collection of Critical Essays, Berkeley George, nsan Bilgisinin lkeleri zerine, ev.: Halil Turan, Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar, 1996. Blumberg, A. E. Logic: A First Course, Alfred A. Knopt Inc., New York, 1970 Bochenski, J. M. ada Avrupa Felsefesi, ev.: S. R. Krkolu, Kabalc Yaynlar, 1997. Bolay, Sleyman Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, Aka Yaynlar, Ankara 1996. Bolay, Sleyman Hayri, Aristo Metafizii ve Gazli Metafiziinin Karlatrlmas, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1993. Bozkurt, Nejat, 20. yy Dnce Akmlar, Sarmal Yaynevi, stanbul 1995. Broad, C. D. Kant: An Introduction, Cambridge University Press, New York, 1978. Bumin, Nicholas ve Tsui-James E.P. (Editors) The Blackwell Companion to Philosophy, Oxford, Blackwell Publ., 1998. Cahoone, Lawrence (Ed.) From Modernism to Postmodernism, An Anthology, Oxford, Blackwell Publ., 1996. Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl. Paradigma Yaynlar, stanbul 2000. Cevizci, Ahmet, lka Felsefesi Tarihia Asa Kitabevi, Bursa 2000. Cevizci, Ahmet, "Platon'un Devlet'teki Blnm izgi Analojisi", Ankara niversitesi, Aratrma Dergisi, 1994. Cottngham, John, Aklclk, ev.: Blent Gzkan, Sarmal Yaynevi, stanbul 1995. otuksken, Betl, Felsefi Sylem Nedir? Kabalc Yaynlar, stanbul 1994. otuksken, Betl, Felsefeyi Anlamak, Felsefeyle Anlamak, Kabalc Yaynlar, stanbul 1994. otuksken, Betl, Kavramlara Felsefe ile Bakmak^ nsancl Yaynlar, stanbul 1998. Cuvillier, Armand, Felsefe Yazlarndan Seilmi Metinler, (4 cilt) ev.: M. M. Yakubolu, Bilim ve Sanat, Ankara 1996. en, A. Kadir, Heidegger'de Varlk ve Zaman, Asa Kitabevi, Bursa 2. Bask 2000. en, A. Kadir, Mantk, Asa Kitabevi, Bursa 2. Bask 1999. en, A. Kadir, Felsefeye Giri, Asa Kitabevi, Bursa 1999. en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi, nklp Kitabevi, stanbul
2000.

en, A. Kadir, "Two Traditions of Modern Epistemology", Uluda niversitesi, Fen-Edebiyat Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 1, Say 1, Bursa, 1999.
268

KAYNAKA

Deleuze, G ve Guattari, F. Felsefe Nedir? ev.: Turhan lgaz, YKY, stanbul 1996. Denkel, Arda, Anlam ve Nedensellik, Kabalc Yaynevi, stanbul 1996. Descartes, R. Metot zerine Konumalar, ev.: M. Karasan, MEY,Ankara 1947. Descartes, R. Felsefenin lkeleri, ev.: Mesut Akn, stanbul, Say Yaynlar, 1992. Descartes, R. Akln Yntemi in Kurallar, ev.: Mntekim kmen, Sosyal Yaynlar, stanbul 1986. Descartes, Spinoza, Leibniz, The Rationalists, Anchor Books, New York, 1974. Edwards, Paul (Ed.), The Encyclopedia of Philosophy, New York, Macmillan Publ., 1972. Fahri, Macit, slm Felsefesi Tarihi, ev.: Kasm Turhan, klim Yaynlar, stanbul 1993. Fichte J. G. The Science of Knowledge, translated by Peter Heath and J. Laches, Cambridge University Press, Cambridge, 1982. Grayling, A. G. "Epistemology", The Blackwell Companion to Philosophy, Edited by. N. Bunnin ve E. P. Tsui-James, Oxford, Blackwell Publ., 1998. Hackadirolu, Vehbi, Bilgi Felsefesi, Metis Yaynlar. stanbul, 1985. Hackadirolu, Vehbi, nsan Felsefesi, Cem Yaynevi, stanbul 1997. Hackadirolu, Vehbi, Bilginin Doas ve Kaynaklar zerine- stanbul 1981. Hegel, G, F, W. Tinin Grngbilimi, ev.: Aziz Yardml, stanbul, dea Yaynlar, 1986.

269

Heidegger, Martin, Being and Time (Varlk ve Zaman), trans, by John Macquarie and Edward Robinson, Harper and Row Press, New York 1962. Heidegger, Martin, Basic Writings, trans, by D. F. Krell, Harper and Row Publ., New York 1977. Hume, David, nsann Anlama Yetisi zerine Bir Soruturma, ev.: Oru Aruoba, Ankara, Hacettepe niversitesi Yaynlar, 1975. Husserl, Edmund, Fenomenoloji zerine Be Ders, ev.: Harun Tepe, Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar, 1997. James, W. Pragmaclka.: M. Akn, Ankara 1948. Johnson, Lawerence, E. Focusing On Truth, New York, Routledge, 1992. Kant, 1. Critique of Pure Reason, translated by Norman Kemp Smith, St Martin's Press, New York, 1965. Kant, 1. Prolegomena to Any Future Metaphysics, translated by Lewis White Beck, Macmillan, New York, 1983. Kant, I. Prolegomena, ev.: toanna Kuuradi, Yusuf rnek, T.F.K. Yaynlar, Ankara 1995. Kant, I. Saf Akln Eletirisi ev.: toanna Kuuradi, lk Gkberk, Fsun Akatl, T.F.K Yaynlar, Ankara 1994. Kenny, Anthony, A Brief History of Western Philosophy, Blackwell Publ., Oxford 1998. Kockelmanns, J. (ed.), Phenomenology, Anchor Books, New York, 1967. Kranz, Walter, Antik Felsefe, Sosyal Yaynlar, stanbul 1984. Kripke, S. A. Wittgenstein On Rules and Private Language, Harward University Press, Boston, 1982. Kuuradi, oanna, nsan ve Deerleri, T.F.K. Yaynlar, Ankara 1998. Kuuradi, ., Cohen, R. (ed.), The Concept of Knowledge: The Ankara Seminar, Kluwer Academic Publ., Boston, 1995. Kuhn, T. Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev.: N. Kuya, Alan Yaynclk, stanbul 1982. Kutlusoy, Zekiye, "Bir Paradoks ve Dndrdkleri", Felsefe Dnyas, say 15 Bahar 1995 Lakatos, I. ve Musarave, A. Bilginin Geliimi, ev.: H. Arslan, Paradigma, stanbul 1992. Leibniz G. W. Metafizik zerine Konuma, ev.: Afar Timuin, Cumhuriyet Kitabevi, stanbul, 1999. Lewis S and Kleiman L. Philosophy: An Introduction Through Literature, Paragon House. New York. 1992. Locke, John, nsan Anl zerine Bir Deneme, ev.: Vehbi Hackadirolu, stanbul, Say Yaynclk, 1992. Locke, Berkeley, Hume, The Empirists, Anchor Books, New York, 1974.
270

BLG I'LLS'FRS

KAYNAKA

Magee, B. Yeni Dn Adamlar, M.E.B. Yaynlar, Istanbul, 1979. Magee, B. Karl Popper'in Bilim Felsefesi ve Siyaset Kuram, stanbul 1982. Mengolu, Takiyettin, Felsefeye Giri, Remzi Kitabevi, stanbu 1992. McGinn, Colin, Wittgenstein on Meaning, Basil Blackwell, Oxford, 1987. Mill, J. S. Faydaclk, ev.: N. Cokunlar. Ankara 1965. Moser, P. K. ve dierleri, The Theory of Knowledge, Oxford, Oxford University Press, 1998. zlem, Doan, Gnmzde Felsefe Disiplinleri, (eviri) Ara Yaynlar, stanbul 1990. zlem, Doan, Felsefe ve Doa Bilimleri, nklp Kitapevi, stanbul 1996. Platon, Diyaloglar / ve II, Remzi Kitabevi, stanbul 1993. Platon, Devlet, Remzi Kitabevi, stanbul 1992. Plotinos, Enneadlar, ev.: Zeki zcan, Asa Kitabevi, Bursa 1996. Poli, Roberto (ed.), Consciousness, Knowledge, and Truth, Kluwer Academic Publ., Boston, 1993. Popper, K. R. Ak Toplum ve Dmanlar /-//, ev.: M. Tuncay, M. Rzatepe. Ankara 1967. Reichenbach, J. H. Bilimsel Felsefenin Douu, ev.: C. Yldrm, stanbul 1981. Ross, W. D. Aristoteles, ev.: Ahmet Arslan, E. . Yaynlar, zmir 1993. Russell, Bertrand, Din ve Bilim, ev.: Akit Gktrk, Say Kitap Paz., stanbul 1983. Russell, Bertrand, D Dnya zerine Bilgimiz, ev.: Vehbi Hackadirolu, stanbul, Kabalc Yaynevi, 1996. Schelling F. W. J. System of Transendental Idealism, University Press of Virginia, Charlottesville, 1981. Stanley, H. M ve Hunt, T. C. Felsefeye ar, ev.: Hasan nder, mge Kitabevi, Ankara 1996. Szer, nay, Felsefenin ABC'si, Simavi Yaynlar, stanbul 1992. Spinoza, Kavray Gcnn Geliimi, ev.: Can ahan, Kuram Yaynlar. Tepe, Harun, Platon 'dan Habermas 'a Felsefede Dorduk ya da Hakikat, Ark Yaynlar, Ankara 1995. Timuin, Afar, Felsefe Szl, nsancl Yaynlar, stanbul 1997. Trigg, Roger, Rationality and Science: Can Science Explain Everything? Mssachascusetts, Cambridge 1993. Uygur, Mermi, Felsefenin ars, Remzi Kitapevi, stanbul 1984. lken, Hilmi Ziya, slm Felsefesi, Cem Yaynevi, 3. Bask, stanbul 1993. Welschedel, Wilhelm, Felsefenin Arka Merdiveni, ev.: Sedat mran, z Yaynclk, stanbul 1997. Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, ev.: H. V. Eralp, Sosyal Yaynlar, stanbul 1992.
271

West, David, Kta Avrupast Felsefesine Giri, eviren Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynlar, stanbul 1998. Wittgenstein Ludwig, Tractatus Logico-Philosophicus, ev.: mer Naci Soykan, alnt yaplan eser Felsefe ve Dil, stanbul Kabalc Yaynlar, 1995. Wolff, Paul Robert (ed.), Kant A Collection of Critical Essays, Yldrm, Cemal, Bilim Felsefesi, Remzi Yaynlar, stanbul 1991. Yldrm, Cemal, Bilim Tarihi, Remzi Yaynlar, stanbul 1992.

BLG I''KLSKI''KS

Dizin
ak ve seik, 30, 49, 55, 73, 95, 127, 155, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 173, 175, 176, 177, 178, 265 akl, 19, 24, 29,31,32, 40, 42, 50, 53,54, 55,57, 59,61, 62, 63,70,71,75,78, 80, 81,95,96, 98,99, 104, 106, 111, 112, 119, 120, 123, 129, 130, 131, 132, 133, 135, 136, 137, 147, 154, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 165, 166, 167, 169, 170, 176, 177, 178, 183, 184, 189, 191, 200, 205,206, 207,213, 215,220, 224, 225,226, 227, 231,236, 237, 238, 239, 246, 255, 266 aklclk, 33, 80, 83, 188, 265 aletheia, 263 algl, 17, 18, 19, 63, 79, 196, 198, 200, 203,207,216, 226, 234, 236, 245 analitik felsefe, 39, 83, 92 analitik nerme 46 anlamllk? 38, 39, 40 anlk, 26, 63, 121, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 202 aposteriori, 43, 44, 45, 47, 61, 63, 81, 85,215,216,221, 250
272

apriori, 29, 43, 44, 45, 46, 47, 61,62, 63,70,71,77, 80, 81,85, 86,91, 106, 166, 188, 192, 206,214,215, 216,217,218, 220, 221, 222, 226, 250 Aquinas, 66, 121, 145, 146, 148, 152 Aristoteles, 15, 30, 32, 42, 52, 66, 86, 98, 104, 105, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 127, 130, 141, 142, 149, 150, 151, 158, 159, 160, 162, 163, 187,239, 244, 258, 259, 262 Arkesilaos: 60, 128 arkhe, 98 Augustinus, 86, 134, 135, 136, 137, 138, 141, 144, 154, 160 Ayer, 92, 253 beden, 123, 180 Bergson, 64, 237, 238 Berkeley, 44, 76, 84, 94, 188, 198, 199, 200, 203,205, 207, 232 bilen, 16, 26,30,35,36,39, 64, 65, 67, 74, 77, 78, 82,

84, 132, 141, 143, 163,201, DZN 223, 229 bilgi, 9, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 20,21,22, 23,24, 25,26, 27,29,30,31,32, 33,35, 36,39, 40, 42,43, 44, 45,46, 47, 49, 50,51, 52, 53, 54, 56, 57, 58, 59, 60,61,62, 63,64,65,66, 67, 68,71,72, 73,74, 75, 76, 77,78, 79, 80,81,82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90,91,92, 93,94, 95,97, 98, 99, 100, 101, 102, 103,

11,26, 32, 240 27,29, 31, 79, 85, 87, 163, 178, 234, 236,

104 105 106 107 108 , 109 110 111 112 113 , 117 119 120 121 122 , 123 124 127 128 129 , 130 131 132 133 134 , 135 140 142 143 144 , 145 147 149 151 152 , 153 154 155 156 157 , 159 160 161 164 166 , 167 168 174 176 177 , 179 180 182 183 184 , 185 188 189 191 192 , 193 194 195 197 198 , 200 201 204 205 213 , 214 215 216 218 219 , 220 223 225 226 227 , 229 230 231 232 233 , 234 235 236 237 238 , 239 240 241 242 243 , 245 246 247 248 254 , 255 256 263 265 266 bilgi felsefesi, 9, 33,34,36, 83 bilim, 22, 25, 26 32, 52, 69, 72 I 19, 123, 161 205, 214, 231

273

BLG FELSEFES

237, 238, 239, 241,252, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 265 bilin, 17, 225, 228,229, 233, 241,248 bilinen, 16, 17, 26,30,35,36, 39,51,57, 62, 65, 75,81, 82, 84,91,94, 98, 112, 115, 118, 143, 185, 188,210, 223, 233, 252, 263 Brentano, 231, 233 Carnap, 92, 240, 252, 253 cogito, 93, 262, 265 Comte, 90, 230, 231 zmleyici felsefe, 33 DemokritoS' 100 deney, 19,21,22, 23,44,45, 47, 50, 52, 56,57, 58,61, 62, 63, 67, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 84, 92, 123, 134, 148, 156, 185, 189, 220, 222,233,234, 235,244, 245,253,254, 255 deneycilik, 62,81,204 Descartes, 11, 30, 44, 49, 54, 55, 56, 73, 86, 93, 94, 134, 154, 160, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 175, 176, 178, 188, 189, 191,233, 245, 264 Dewey, 86, 239, 240 diyalektik, 35, 109, 112, 113, 119, 220, 226, 227 doa bilimleri, 22, 23, 31, 93, 144 doal k, 136, 137, 160 doru, 11, 13, 17, 23,24,27, 29, 30,31,32,35,36,37, 38,39, 40,41,42,44, 45, 47, 49, 50,51,52, 53,54, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 66,

274

67,68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 78, 80, 82, 83, DZN 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91,92, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 114, 115, 117, 121, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 144, 146, 147, 153, 155, 158, 159, 161, 164, 166, 167, 168, 170, 171, 172, 173, 174, 176, 177, 178, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 188, 193,205, 209,211,212,213,215, 216, 220, 224, 226, 227, 230, 231,233,238, 240, 241,244,245,248, 249, 252, 253,254,255,258, 260, 261,262, 263,264, 266 dorulanabilirlik, 39, 79, 92, 252, 253,255 doruluk, 33, 36, 37, 38, 39, 40, 60, 65, 66, 67, 68, 70, 71,72, 73,74,75,84, 87, 88, 123, 128, 136, 144, 164, 167, 176, 183, 184, 193, 224, 227, 240, 241,244, 245,249, 251,260, 261, 262, 263, 264, 265 edilgin anlk* 152 eletirel felsefe, 33, 213 Empiricus, 60, 128, 130 Epikros, 127, 128 episteme, 29, 106, 107, 109 epistemoloji, 11, 26, 29, 30, 31,49, 156, 260 epistemolojik realizm, 78 etkin anlk, 152 Frb, 86, 156, 157, 158, 159, 160, 162 felsefe, 11, 13, 15, 16, 25, 27, 32,33,37,39, 40,49,51, 52, 56, 59, 60, 62,
275

65, 66, 83,86, 87, 88, 89,91,92, 97, 98, 101, 104, 128, 130, 131, 141, 149, 156, 159, 162,230, 233,238, 240, 241,247,261,262, 264, 265 fenomenoloji, 33, 83, 91, 214, 233,241 Fichte, 86, 223, 224, 225, 233 form, 32, 77, 105, 109, 120, 127, 150, 158,214 formel bilimler, 22 Gazli, 54, 55, 56, 64, 160, 161, 162 Geist, 90, 226, 227, 230 geleneksel felsefe, 261 gereklik, 29, 33, 36, 37, 39, 50, 57, 65, 67, 69, 71, 100, 101, 110, 128, 168, 203, 223,225, 239, 250, 251 Gorgias, 59, 101 gndelik bilgi, 18, 19 Hegel, 68, 86, 94, 223, 226, 227 Heidegger, 9, 241,260, 261, 262, 263, 264, 265 Herakleitos, 29, 53, 89, 98, 101, 105, 109, 110, 124, 208 Hume, 30, 44, 57, 84, 85, 94, 188, 200, 203,204, 205, 206, 207, 208, 209,213, 216,232 Husserl, 232, 233, 234 bn Rd, 162, 163 bn Sn, 158, 159 ikin idealizm, 76 ide, 26, 45,61,76, 152, 166, 176, 177, 190, 191, 192, 194, 196, 197, 204, 205, 206, 208, 239 idea, 127, 137, 150, 176, 201, 212,213 idealizm, 76, 225, 241 izlenim, 57,81, 138,204, 206, 207, 208,210,213 James, 12, 86, 237, 238,239, 240 Kant, 30, 47, 57, 58, 63, 67, 76, 77, 86, 87, 94, 184, 205, 207,213,214,215,216,

BLG FELSEFES

217,218,219, 220, 223, 226, 233, 234, 239, 262 kategori, 77,214,218,219 kavram, 13, 16,36,38,40, 43, 63,70,71,78, 104, 119, 121, 127, 128, 141, 149, 150, 159, 185,208,215, 217,219, 231,239, 250 kendinde-ey, 58, 77, 217, 223, 234 Kepler, 52 Kuhn, 241,255,256, 257, 258 kukuculuk, 51, 54, 60, 89, 90, 100, 128, 164, 233,247 Leibniz, 68, 86, 94, 182, 183, 184, 205,213,215,243 Locke, 30, 44, 56, 57, 84, 85, 94, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 198, 199, 200, 203, 204, 205 logos, 29, 111, 121,263 maiotik, 102, 103 mant?k, 22,41 mantk, 22, 24,31,32, 40, 42, 44,46,47, 72, 79, 92, 112, 116, 123, 142, 158, 170, 232, 243, 248 metafizik, 26, 77, 79, 80, 90, 157, 161, 179, 209,213, 222, 230, 231,238, 252, 254 Mili, 232 Moore, 92, 240, 241,242, 243,262 nedensellik ilkesi, 57, 206 nesne, 16, 17, 19, 26, 30, 33, 35,36,38,65, 84,91,94, 105, 109, 110, 126, 136, 143, 149, 150, 151, 154, 167, 187, 189, 201,207, 211,214,221,228,241, 245,246,262,263,264 Newton, 52, 204, 258, 259 Nous, 130 numen, 67, 77, 217, 223 olaan bilim, 256, 257, 258 nerme, 13, 17, 32, 38, 39, 43, 45, 46, 47, 59, 64, 65, 66, 67,68, 69, 72, 112, 119,
276

165, 177, 183,215,216, 218, 222, 241,244, 246, 251,252, 263,264 zne, 16, 17,21,24,30, 33, 35, 36, 46, 65, 67, 76, 77, 78, 84, 87, 93, 94, 125, 126, 166, 184,214,215,221, 223,244,245,254, 263, 264 paradigma, 255, 256, 257, 258, 259, 260 Peirce, 86, 239, 240 philosophich 15 Platon, 11, 15,25,29,30,37, 39, 59, 66, 86, 98, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111. 112, 113, 115,

117, 119, 120, 121, 122, 127, DZN 130, 131, 133, 135, 137, 141, 142, 149, 151, 153, 154, 160, 163, 186, 187, 244,264 Plotinos, 130, 131, 142 Popper, 241,255 Porphyrios, 141, 159 pozitivizm, 33, 79, 83, 90, 230 pragmatizm, 33, 75, 83, 86, 88 Protagoras, 59, 101, 110 Pyrrhon, 59, 60, 89 Pythagoras, 15 rasyonalizm, 79 realizm, 77, 78, 240 Russell, 92, 240, 243, 244, 245, 246, 249, 262 Sartre, 241 Schelling, 86, 223, 225 sentetik bilgi, 47 sentez, 219, 220 sezgi, 50, 63, 64, 88, 122, 130, 131, 157, 159, 162, 166, 168, 177, 193, 196, 200, 214,216,217, 233,238 sezgicilik, 33, 83 siyaset felsefesi, 158 sofist, 59, 101 Sokrates, 15, 30, 42, 53, 59, 89, 98, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 110, 111, 115, 116, 117, 125, 127, 130, 133,244, 263

Spinoza, 68, 86,94, 175, 176, 177, 178, 179, 182, 193 sje, 35, 36, 65 phe, 50, 53, 54, 55, 72, 134, 159, 160, 161, 162,235, 242 tabula rasa, 61,81, 148, 154, 156, 188 teknik bilgi, 20 temsil, 53, 65, 74, 86, 127, 132, 169, 176, 189, 190, 193, 199, 200, 204, 209, 217, 238,240, 259 tez, 239 Thales, 30, 97, 98 Timon, 60, 89, 128, 129 transendental idealizm, 76 tutarllk, 42, 43, 68, 69, 70, 71,72, 105, 176, 207, 227, 261,262 tmden gelim, 42, 63, 166 us, 29, 130, 174 usuluk, 79 uygunluk, 65, 66, 67, 87, 133, 144, 190, 193,249, 262, 263, 264, 265 Viyana evresi, 249, 252, 253,254 Wittgenstein, 92, 240, 249, 250,252,254 Zenon, 99

ASA
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

KTA BEV
Enneadlar - Plotinus, ev. Zeki zcan Heidegger'de Varlk ve Zaman - A. Kadir en (laveli 2.bask) Trelerin Aynasnda Dou ile Bat - Sefa imek Politik Kltr Yazlar - Sleyman Seyf n Mantk - A. Kadir en (laveli 2.bask) Siyaset, Demokrasi ve Kimlik - Ali Yaar Sarbay Byle Buyurdu Zerdt - Friedrich Nietzsche, ev.: A. Turan Oflazolu Bursa airleri - Kadir Atlansoy lka Felsefesi Tarihi - Ahmet Cevizci (laveli 2.bask) Bir Politikbilim Perspektifi - A.Yaar Sarbay, S. Seyf n Kent, Kimlik ve Kreselleme - Rana A. Aslanolu Felsefeye Giri - A. Kadir en (laveli 2.bask) Wittgenstein'da Din Felsefesi - Jean Greisch, ev. Zeki zcan Harflerin timi - bn Arab, ev. Mahmut Kank
277

Sanat ve Estetik Kuramlar - Nejat Bozkurt Ortaa Felsefesi Tarihi - Ahmet Cevizci (laveli 2.bask) Ana Hatlaryla Klasik Mantk - brahim Emirolu Sz Edimleri Kuram ve Etik - Paul Ricoeur, ev. Atakan Altnrs Sakl Zamanlar - Ramis Dara Plotinos'un Ak Kuram - Zerrin Kurtolu Yazl Anlatma Giri - Ramis Dara Nietzsche'nin Tanr ld Sz ve Dnya Resimleri a - Martn Heidegger , ev. Levent zar 23. Onyedinci Yzyl Felsefesi Tarihi - Ahmet Cevizci 24. Nibelungen, Bin Yllk Cermen Destan - ev: Cem Demir 25 XV. Yzyldan Bugne Rumeli Motifli Trk iiri Antolojisi Ahmet Emin Atasoy 26. Bilgi Felsefesi- A.Kadir en 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.

KTABEV
nl Cad. Snmez Saray No: 20 BURSA Tel: 0 224 220 40 74 Fax : 0 224 223 93 20 12 Moser, Paul K., Mulder, D. H. ve Trout, J. D. The Theory of Knowledge, A Thematik Introduction, Oxford, Oxford University Press. 1998, s.: 3-4. 18 Ajdukiewicz, K. Felsefeye Giri: Temel Kavramlar ve Kuramlar, ev.: Ahmet Cevizci, Gndoan Yay., Ankara 1989, s.: 17. 19 Tepe, Harun, Platon 'dan Habermas 'a Felsefede Doruluk ya da Hakikat, Ankara, Ark Yaynevi, 1995, s.: 4. 20 en, A. Kadir, Felsefeye Giri, Asa Kitabevi, (krsa, 2000, s.: 71. 43 Johnson, Lawerence, E. Focusing On Truth , New York. Routledge, 1992, s.: 15. 47 A.g.e., s.: 67. 57 Bkz., A. J. Ayer, Wittgenstein, The University of Chicago Press, Chicago, 1986, Kripke, S. A., Wittgenstein: On Rules and Private Language, Harward University Press, Boston, 1982, McGinn, Colin, Wittgenstein on Meaning, Basil Blackvvell, Oxford, 1987. 67 Platon diyaloglarnda kendi adna Sokrates'i konuturur. Baka bir syleyile, Sokrates Platon'un diyaloglarndaki kahramand r. 72 Bkz., Aristoteles, Metafizik, ev.: Ahmet Arslan, 1042a- 1044a. 73 Aristoteles, Ruh stne, ev.: Zeki zcan, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999, s.: 102 " A.g.e., s.: 167. 77 Aristoteles, kinci Analitikler, 71b6, alnt yaplan yer, Cevizci, Ahmet, ilka Felsefesi Tarihi , s.: 192. 78 Aristoteles, Metafizik, ev.: Ahmet Arslan, stanbul, Sosyal Yaynlar, 1996, IV. Kitap 1012 a 30, s.: 231-233.

ASA

DZN en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi, s.: 16. A.g.e., la Soru 79 makale 2. 102 Aziz Thomas Aquinas, Summa Theologica, la Soru 79 makale 2. 103 en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi , s.: 188. 105 Aziz Thomas Aquinas, Summa Theologica, la Soru 79 makale 2. 106 A.g.e., Ia Soru 79 makale 2, kar itiraz 1. w A.g.e., la Soru 79 makale 3. 110 Thomas Aquinas. Summa Theologica, la Q. 79 article 2, rep. 2. "' e, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi, s.: 194. 112 A.g.e., s.: 195-196. 119 Olken, Hilmi Ziya, slm Felsefesi, stanbul, Cem Yaynevi, 1993. s.: 70, 122 Olken, Hilmi Ziya, A.g.e., s.: 108. 128 lken, Hilmi Ziya, slm Felsefesi, s.: 144. 129 A.g.e., s.: 152. 112 lken, Hilmi Ziya, slm Felsefesi, s.: 184. 1,1 en, A. Kadir, Orta a Felsefesi Tarihi, s.: 140. 134 Descartes, Felsefenin lkeleri, ev. Mesut Akn, Say Yaynlar. stanbul 1992, s.: 51 -57 ve 84-86. 143 "Ancak bundan sonra her eyin yanl olduunu bu biimde dnmek istediim anda, bunu dnen benim, zorunlu olarak bir ey olmam gerektiini grdm. Ve u dnyorum o hlde varm, gereinin kukucularn en artc devlerinin bile sarsmaya gc yetmeyecek lde salam ve gvenilir olduunu grerek, bu gerei aradm felsefenin ilk ilkesi olarak benimsemeye hi ekinmeden karar verdim." Yntem zerine Konumalar, Drdnc Blm, s.: 41. 146 Bu rnek benim bak am ak olarak gsterir. Birlik ile kastedilen, onun araclyla bilinmeyen nedeni karsadmz etkinin snanmasndan baka bir ey deildir. 150 Locke, Jol, nsan Anl zerine Bir Deneme, ev.: Vehbi Hackadirolu, Say Yaynclk, stanbul 1992, s.: 325-339
81

3) David Hume (1711-1776) Locke'a gre, duyularmzn alglayamad eylerin y.ni'k doas bilgimizi snrlamaktayd; buna karlk, Berkeley lu'H n bir snrlamann olmadn nk zihnimizin knvnvnmvm ig hibir eyin ayn zamanda yok olduunu ileri sllmiiyiil t >n gre, duyu deneyi gereklii tam olarak vermekteydi w< buttu
Wolff, Paul Robert (ed.), Kant: A Collection oj ( nlcl /.',n. mi Kant, I., Critique of Pure Reason, s.: 52-M w llnl. I l < \M||t - t ttu Kant's Synthetic Judgments Be Made Analyln'.'" Wolll. Vtl Hh h i i I Collection of Critical Essays, s.: 18. 15S . Kant, I., Prolegomena, ev.: oanna Kuuradi ve Yusuf rnek. Ankara, T.F.K yaynlar, 1995. s. 53. 167 Daha fazla bilgi iin baknz: S c I k I I ii . F W . J . . System of Transend'nlal Idealism, University Press 225 169 A.g.e., cilt 3, s.: 32.
157

279

181

Heidegger, "Doru nedir?" sorusuyla Varln hakikatinin ne olduunu kasteder. Varln hakikati olarak "truth"u veya "Wahrheit" ele alarak hakikatin stn dorudan ve ncesiz bir biimde amaya alr. 182 E. Johnson Lawerence, Focusing On Truth, New York: Routledge, 1992, s. 15.