BLM 08 HESAB YKSEKLK (RTFA) Hc 801.

GENEL Bir gk cisminden yararlanarak mevki koyabilmek iin baz deerlere gereksinim vardr. Bu deerler sras ile unlardr; Rasat anndaki gk cisminin semt deeri, A veya !R mevkii

interse"t deeridir. #nterse"ti bulabilmek iin iki deeri da$a bilmemiz gerekir. Bu deerler% Rasadi y&kseklik '(o) ve $esabi y&kseklik '(c) dir. Bu bl&mde $esabi y&ksekliin ve semtin bulunuunu incelenecektir. (esabi y&kseklik k&resel seyir &geninin z&m& ile bulunabilir. !a$a nceki bl&mlerde akland gibi, *eyirci gkcisminden rasat ya"makla; alt dolays ile k&resel &genin co+alt kenarn bulmu olur dier tara,tan tanmlanan gk cisminin declinasyonununu Almanaktan bulabiliriz, bylelikle k&resel &genin co+dec kenar da elde edilmi olur. Rasat annda bulunduumuzu ,arz ettiimiz nokta da 'a""arent "osition) 'A ve !r mevkii ) co+lat kenarnn elde edilmesini salar buradanda (c bulunur. 802. KRESEL GENN ZM N YNTEMLER (esabi y&kseklik deerlerini bulabilmek iin $azrlanm eitli cetveller vardr. Bizim ayrntl olarak inceliyeceimiz cetveller ise aada verilmitir. -&n&m&zde astronomi seyri ile konumlama ya"an seyircilerin sklkla kullandklar rasat cetveli (o ../0dur, bu nedenle z&ml& rneklerin (o ../ ile ya"lmasna zen gsterilmitir ancak sz edilen dier rasat cetvelleride teorik olarak tantlacaktr. a. b. c. d. (1 .23 (1 ../ (1 .3/ (1 .22

803. HO 214 K LLAN!LARAK N"#NN B L NMAS! (1 .23 cetvelleri A-4516 ,orm&lleri yardm ile eitli enlem, !ec '6 veya *) ve (A deerleri iin $esabi y&kseklik ve $esabi Az '*emt as) veren ciltlerden olumutur. (1 .23 4kvatordan kutba kadar 270ar derecelik enlem kuaklar $alinde / ayr ciltten olumu olu" b&t&n d&nyay ka"sayan bir neriyattr. (er cilt iersinde $er tam derece iin on ayr bl&m vardr. (er bl&m&n son say,asnda ise o enlem derecesinde yldz bulmaya yaryan '*tar indenti,icition) yldz tanma cetvelleri bulunur. Ayrca kitabn sonunda cetvellerden bulduumuz y&kseklie ya"lacak d&zeltmelerde kullanlan y&kseklik d&zeltme cetveli ve ar"m tablosu bulunur. 8etvellere girebilmek iin & deere gereksinim vardr. Bunlar % 9at, -k cisminin !ec deeri ve (A deeridir. 4nlem deeri, !R veya A mevkiinin enlem deeridir. !ec, rasad ya"lan zamana bal olarak almanaktan elde edilir. (A deeri ise kullanlan ynteme bal olarak bazen !R ve bazende A mevkiinin boylam deeri ile gk cismine ait almanaktan bulunan -(A deerinin karlatrlmas ile elde edilir.

:ekil ; <7= (7+.23 *ame ve 8ontrary >rnek *ay,alar 8etvellere girilirken, bulunduumuz mevkiin en yakn tam enlem deeri ciltlerde bulunur ve ilgili say,a alr. :ekil + <7= de gr&ld&& &zere yukardan aaya ilk d&ey s&tunda (A deerleri, &stteki soldan saa doru olan ilk yatay s&tunda ise !ec deerleri verilmitir. Bu iki deere bal olarakta '(er !ec deerinin altnda drt gru"lar $alinde tablo deerleri verilmitir. (1 .230&n sa tara,ndaki say,alar, enlem ve !ec deerlerinin ters oluuna gre d&zenlenmitir. !ec deerleri b&y&d&ke aykr isimdeki say,alara giri azalr. Bunun iin bazen sa tara,taki say,alarn altndaki ksmda /7 den b&y&k (A deerleri iin ayn isimli deerler verilmitir. (1 .23 ile z&mde & metod kullanlr. Birinci metod d, t, l d&zeltmelerinin $e"si, ikinci metod0ta ise sadece d, t d&zeltmeleri, &&nc& metod0tada yalnz d d&zeltmesi uygulanarak (c deeri bulunur. (1.23 kullanmnn gerek !onanmada gerekse sivil Ba$riyede ok snrl olmas nedeniyle bu kita"ta (1 .23 yardm ile ?ldz tanma konusunda detay verilecektir.
.

804. HO 22$ K LLAN!LARAK Hc %E&ERNN HESA'LANMAS! (o ../ '*ig$t Reduction 5ables @or Aarine 6avigation) isimli dok&man ile denizde s&ratli ve "ratik olarak Astronomik ,iB mevki koymak m&mk&nd&r. 2/C7 ylnda A.B.!. (idrogra,i ve 1inogra,i !airesince gelitirilmi ve yayn ya"lmtr. D&resel &genin z&m&n& ok basit ve kolay bir duruma getirmitir. (1 ../ $er biri 2E lik enlem ,arklarn ka"sayan '7+2E, 2E+ =7, =7; 3E, 3E + F7, F7 ; CE, CE ; /7 ) olmak &zere bir seri alt cilt kita"tan olumutur. Dita"larn n ve arka ka"aklar iinde enter"olasyon cetvelleri bulunmakta da$a sonra aklama bl&m& ve srasyla cetveller bl&m& yer almaktadr. 8etvellere girmede & ana deer kullanlr. .a ?erel saat as '9(A) .b Aeyil '!48) .c 4nlem '9A5) (er & eleman kullanarak cetvellerden $esa"lanm y&kseklik '(c), y&kseklik ,ark 'd) ve semt as 'z) bulunur. Ancak bunlar d&zeltilmemi deerler olu" da$a sonra aklanaca &zere d&zeltmelere tabi tutulur. 8etvellerde uygun say,ay bulmak iin dikkat edilecek $ususlar % a Gygun 9(A deerine sa$i" say,ay bulmak b 9at ve !ec iaretlerini karlatrarak, lat 8ontary name to !ec eklinde tanmlanan say,alardan uygun olann semek. 8etvellerin kelerinde 9(A deerleri verilmitir. @akat bu deerlerden && 9(A H , =F7+ eklindedir. ?ine (1 .23 gibi sa tara,taki say,a lat contary name to !ec olarak tanmlanmtr. Ancak burada sa tara,taki say,ann alt tara,nda basamakl olarak bir izgi ile sralanm ksm !ec. *ame 6ame as 9at ibaresi bulunmaktadr. ?ukarda belirtildii gibi bu ksmda 9(A deeri 2<7+ ve 2<7I eklinde verilmitir. roblem z&m& iin uygun say,ann bulunmasndan sonra ya"lacak ilem 9at ve !ec deerleri ile girerek (c, d ve J deerlerini bulmak ve bir yere kaydetmektir.J deerini gkcisminin declinasyonunun artk deeri kadar enter"ole etmek gerektiinden bir alt satrdaki J deerini kaydetmekte zaman kazandracaktr. #nter"olasyon cetvelleri ile ya"lacak d&zeltmelerden sonra "roblem z&m& bitmi ve z&m ya"lacak duruma gelinmitir. #nter"olasyon cetvelinde !ec. !eerinin artk deerleri ile girilir ve buna birinci ,ark d&zeltmesi denir. #nret"olasyonda dikkat edilmesi gereken nokta birlik ve onluk alarak adlandrlan iki ksmda ve 9(A say,asndan bulunan KdL deerinin iaretine gre ya"lmasdr. #kinci ,ark d&zeltmesi m&teaki" "aragra,ta aklanmasna ramen "roblemin z&m&nde nemli bir yeri yoktur. >rnek% =3 3<0 * !R mevkiinde bulunan bir seyirci rasat ya"t yldzn 9(A sn =3/ 770olarak $esa"lamtr. Rasat saatinde Almanaktan sz konusu yldzn !eclinasyonunu ise ./3C03 * olarak okumutur #stenilenler % a (c. M b Jn. M

Nz&m % Oerilen deerlerle (1 ../ 8ilt =0e girildiinde n&m&ze gelecek olan cetvel aaya karlmtr. Burada $atrlatlmas gereken nokta rasat cetvelinin giri arg&manlarnn $e"sinin tam say olmasdr . Bu nedenle rast enlemi en yakn tam sayya yuvarlanmaldr. Ayrca 9(A0nn da normalde tam say kmas olasl ok d&&kt&r bu nedenle 9(A0y tam say verecek ekilde rast mevkinin boylam ile oynarsak yeni bulunan mevkii; enlemi tam sayya yuvarlanm !R enlem ve 9(A Py tam say veren ancak !R mevkiinin =70 ierisindeki yeni boylam. (esabi irti,ay bulabilmek iin i$das edilen bu yeni mevkiye ,arz edilen mevkii denir 'A""arent osition) A ksaltmas ile gsterilir.

:ekil ; <73a (1 ../ *ol *ay,a Oerilen deerlerde 9at0n iareti ile !ec. #areti ayn olduundan K9atitude *ame 6ame As !eclinationL, 9(A =3/, 9at.=E ve !ec../ kymeti ile cetvele girili" bulunan deerler bir yere yazlrsa (c%C<EE0. d% 'I) ==0 J%22/C deerleri bulunur. Burada dikkat edilecek $usus d deerinin yanndaki nokta iaretidir. Bu durumda ikinci ,ark d&zeltmesi ya"lr. Birinci ve ikinci ,ark d&zeltmeleri (c0ye uygulanr. Birinci ,ark d&zeltmesi cetveldeki d0nin iareti ile ayn iareti alr, buna karn ikinci ,ark ,ark d&zeltmesi daima (c0ye ilave edilir. >rnekte d deerinin iareti 'I) olduundan ya"lan birinci ,ark d&zeltmesi (c0ye ilave edilir. 5ablodan gr&lecei &zere birinci ,ark d&zeltmesi !ec0 in dakika cinsinden artk deeri olan 3C03 ve d H ==0,7 iin ya"lmtr. ?alnz burada dikkat edilecek baka bir $usus, cetvelden !ec.3C03 kymetinin tam olarak bulunmasna karlk d H ==0,7 deeri =70 ve 7=0 olarak iki ayr yerde verilmitir. Bu durumda birinci ,ark d&zeltmesinde, tabloda gr&ld&& gibi nce !ec0in dakika cinsinden artk deeri ile girilir '3C.3), yukardan da ilk olarak =70 ile girilerek ikisinin kesim noktasndaki deer alnarak '.=.C) bir yere yazlr. *onradan d deerinin ondalk ksm '7=0) ile dier deer bulunarak nceki deerle to"lanr.
3

:ekil <73b (1 ../ 4nter"olasyon 8etveli ?alnz yukarda nceden ba$sedildii gibi d kymetinin yannda nokta vardr, bunun iinde ikinci ,ark d&zeltmesi gerekmektedir. Bu ilem iinde, cetvelde verilen d deerinin, $emen bir alt ve &st&ndeki deerler arasndaki ,ark $esa"lanarak iner"olasyon cetvelinin birinci ,ark d&zeltmesi iin kullanlan ksmda QK!ouble *econd !i,,. and 8orr.L *&tununa girilir. ?ukardaki tablodan da$a ak gr&lecei &zere d kymetleri arasndaki ,arkn tekab&l ettii iki deerin $emen sanda ve ortalarnda bulunan deer ikinci ,ark d&zeltmesidir. J deerini bulmak iin, ana tablodan alnan 'J) ile bir alttaki kymetin ,ark bulunur, 22/.C + 22E.= H 3.3 bu Jn H 2<7S ; 22FS,< deer ile declination kymetinin dakika cinsinden artk Jn deer olan 3C03 ile normal enter"olasyon ya"lrsa % 3C0,. 2 derecenin yaklak .R=0&d&r 3,3 B .R= H .,/ JH 22F,< Jn H
J ' Az )

Burada ok nemli bir $ususun gz n&nde bulundurulmas gerekir. 4et cetvele girdiimiz 9(A ve 9at. !eerleri bizi sa tara,ta bulunan say,alardan ve basamak eklinde ayrlm olan ksmdan deer okumamz gerektiriyorsa, bu takdirde izginin alt ksmndan girdiimiz zaman (c, d ve J deerlerimiz !ec. !eeri dolaysyla izginin &st&nde okunuyorsa (c ve d deerlerinin iaretleri akseder. !ier tara,tan ayn durum izginin &st tara,ndan girildiinde, alt tara,taki deerlerin okunmas zorunluluunda da geerlidir. Bu rasat ya"lan cismin u,ka ok yakn olmas $alinde krlma nedeni ile gr&n&r y&kseklinden da$a az bir irti,ada olmasndan kaynaklanr. Drlma etkisinin artmas nedeni ile, Astronomi seyrinde 270nin altndaki gkcisimlerinden mecbur kalnmadka rasat ya"lmaz. Almanakta da 27 0nin altndaki gkcisimleri iin ayrca y&kseklik d&zeltme cetvelleri bulunur. 80(. H.O 22$ K LLANARAK TAM ZM >rnek % 20 A& STOS 1$$) tari$inde -#R#5 adas g&neyinde 34 4*# N+ 028 10# E !R mevkiinde 040 rotasna 18 ,-. s&rat ile *AR $arekat icra eden 58- JA@4R' @+.E=) seyir subay $atas bir dakika (F) olan .//-0 04121#0 gsterirken alet $atas 01#,sabit ,abrikasyon $atas ise 0#+1 olan seBtant ile Ay0n &st kenarndan ya"t rasatta seBtant y&ksekliini 3* 10# olarak lm&t&r, rast 20 dakika sonra 495A6#6 yldzndan ya"t rasatta ise y&ksekliini 8 02#+1 olarak lm&t&r. Rasat "lat,ormunda gz y&kseklii ) 23-43504. Rasat saatinde atmos,er basnc 31 067+ .8c/,98, 0.3 2) F 584. #*54646% 58- JA@4R ' @+.E=)0#6 73%37 'J5) A.R.@#T. A4OD##6# 9159A?U6UJ. Nz&m% Nz&m& basit bir mantkla drt bl&me ayrmamz gerekir >ncelikle ya"lan rasatta elde edilen *eBtant y&kseklii gereken d&zeltmeler ya"larak Rasadi irti,a0ya evrilmelidir. Bu bl&mde verilen rneklerde u ana kadar renilen bilgilerle okuyucular rasadi irti,ay soruda verilmi kabul edebilirler bir sonraki seBtant konusu anlatldktan sonra ancak sz& edilen dn&&m ya"labilir. #kinci olarak rasat zamannn 6otik Almanaa girebilmek iin -A50ye evrilmesi gerekecektir. *eyirci Dronometresine bakarak bir sto"Vatc$0 altrmsa gkcismini u,ka indirdiinde sto"Vatc$ durdurarak rasat zamann dorudan -A5 olarak okuyabilir aksi $alde bulunulan saat blgesine gre dn&&m ya"lr. A&teakiben gkcisminin koordinatlar bulunacaktr. (atrlanaca gibi koordinattan kast olunan gkcisminin -(A ve dec deerleridir. Ancak (1 ../ rasat cetveline giri arg&manlar 9(A, 9at ve dec0dir, dolays ile -(A0ya boylam tatbik edilerek 9(A bulunur. Bunu ya"arken dikkat etmemiz gereken nokta 9(A tam say olacak ekilde !R boylam deitirmektir, bulunan yeni boylama A long dendii da$a nce belirtilmiti, A long0 un elde edilmesinde iki krite mevcuttur. o A long 9(A0y tam say ya"maldr. o A long !R mevkinin boylam ile =70 dan ,azla ,arka sa$i" olmamaldr. >rnek2 -(AW H .C2 23,<0 !R 9ong H =C EE0 4 A long H 7=C 3E0,. 9(A H =7< ' 9(A tam saydr ve A long ile !R 9ong arasndaki boylam ,ark =70dan da$a azdr. (atrlatma% 9(A H -(A I
F

!1XG B1?9AA9AR #N#6

9(A H -(A + >rnek . -(AW H 7FC 2.0

BA5U B1?9AA9AR #N#6 !R long H ./ EE0 Y

A long H 7=7 2.0 9(A H 7=C '9(A0y tam say ya"mak iin !R 9ong0un derece ksmnn bir arttrldna dikkat ediniz.) >rnek = -(AW H 7FC E.0 !R long H ./ 7E0 Y A long H 7.< E.0 9(A H 7=C '9(A0y tam say ya"mak iin !R 9ong0un derece ksmnn bir azaltna dikkat ediniz.) *on olarak belirlene giri arg&manlar ile (1 ../0a girilir ve (c, d ve J deerleri kayt edilir. (atrlanmas gereken nokta bulunan bu deerlerin gkcismi declinasyonunun tam ksm ile elde edildiidir , o $alde artan ksm '!ec.Unc) iin inter"olasyon ya"lacaktr. 9(A nn deien deerleri iin inter"olasyonun ayn sonular vermeyecei aikardr bu nedenle inter"olasyon sadece dec art ile deil y&kseklik ,ark denilen 'Alt.!i,,.) KdL says ile birlikte ya"lacaktr. #nter"olasyonla elde edilen deer d saysnn iaretine bal olarak ilk okunan (c deerine tatbik edilir, eer d saysnn sonunda bir nokta iareti varsa ikinci ,ark d&zeltmeside yukarda anlatld gibi ya"larak (c ' (eig$t o, 8alculated ) $esa"lanm olur. lotlama aamasna gemeden nce son ya"lmas gereken $esabi ve rasadi irti,alar arasndaki ,ark alarak 'a) interse"t deerinin bulmaktr.

:ekil + <7Ea 5am Nz&m >rnek *oru Ay #in(1 ../ -iri !eerleri ce *onu Arg&manlar

:ekil ; <7Eb 5am Nz&m >rnek *oru 4ltanin #in(1 ../ -iri !eerleri ce *onu Arg&manlar

<

:ekil ; <7Ec 5am Nz&m >rnek *oru #nter"olasyon 8etveli

:ekil ;<7E >rnek soru 5am Nz&m @ormu

27

:ekil ; <7Ed 5am Nz&m >rnek *orunun lotlanmas

LHA 31( LHA 4(

9(A H T T, =F7 ; T 7 +/7 , .C7 + =F7

*AX O4 *19 *A?@A9AR Z*5 DU*UA

:ekil ; <7Ee (1 ../ *ay,a !&zeni

9(A H T 2<7 ;T, 2<7 I T 2<7 ; /7, 2<7 + .C7

Z

*AX *A?@A9AR A95 DU*UA

22

:ekil ; <7E, (1 ../ *ay,a !&zeni 5am Nz&m >rnek . ./ 18AD 2//C tari$inde !#* 9A? !454RAU6A5U16+/C tatbikat iin + 2$(: rotasna 1( ,-. s&ratle intikalde olan 58- BARBARA1* '@+.33)0 da, 8 metre gz y&kseklii olan bir seyirci, 3(: (0# N+ 020: 10# E %R mevkiinde, $atas 1 5/,0,/ (F) olan vardiya saati ; < 1* 1 110i gsterirken, g&nein &st kenarndan ya"t rasat sonucu rasadi irti,an (H=) $: 30#+3 $esa"lamtr. Bir saat sonra ayn seyirci *c$edar yldzndan ya"t rasatta .3>-/6- ?@,.3,90A060 *(:, .32-060 333: olarak lm&t&r. *eBtant uzade kolu $atas 'U4) u,uk rasadnda B 0#+( bulunmutur. *erti,ikasnda yazan ,abrikasyon $atas ise C0#+$ dr. Rasat annda atmos,er basnc $$0 2D+ scaklk 0: " olarak tes"it edilmitir. .-3636934 g&ne ve sc$edar0n $esabi irti,alarn ve interse"t deerlerini bulunuz. yldzdan rasat ya"ld saatteki astronomik kaydrlm kesin mevkiinizi b&y&k alan "lotlama kad &zerinde "lotlaynz. 5am Nz&m >rnek = Bat Akdeniz0de ./7 rotasna 2. kts s&rat ile seyreden 58- JA@4R '@+.E=) 2. 54AAGJ 2//C tari$inde, 37 2=0 6, 77E EE0 4 !R mevkiinde iken grevli bulunduunuz seyir vardiyasnda , (atas . dakika =7 saniye sloV olan kronometreniz .7%2< i gsterdiinde ; A?0n &st kenarndan ya"tnz rasatta seBtant y&lsekliini 2$ 00#, e zamanl olarak Doc$ab0 dan ya"tnz gzlemde 4/./50 ?@,.3,90A060 (( 00#.8 olarak $esa"ladnz, *eBtantnzn ,abrikasyon $atas s,rdr, uzade kolu $atas ise 'U4) I .0,7 dr. -zlem "lat,ormundaki gz y&ksekliiniz 3F ,t dir. .-3636934 Ay0n $esabi ve rasadi irti,alarn $esa"layarak z&m ,ormunu doldurunuz Doc$ab0n $esabi irti,an ve semtini $esa"layarak z&m ,ormunu doldurunuz B&y&k alan "lotlama kadna kesin mevkiinizi "lotlaynz

6ot % lotlamaya ilikin $atrlatmalar; lotlamada esas unsur "lotlayacanz !R mevkii ve Astronomik kesin mevkiin "lotlama kad &zerinde gr&lmesidir bu aknt $esab ya"lmasn olanakl klar. 4lde edilen *emt (att ve Aevki (atlarnn '91 ) etiketlenmesine dikkat edilmelidir. (atlar &zerine en yakn dakikaya kadar -A5 veya J5 yazlabilir. :ekil <7El0de verilen "lotlama kadnda orta enlemin A z&m&n lev$a &zerinde kalmasn salar. 9at olarak markalanmas

B&y&k alan "lot kad &zerindeki boylamlar A 9ong0lar ve interse"tler gzetilerek z&m kat dna tamayacak ekilde markalanmaldr.

2.

2=

:ekil ; <7Eg 5am Nz&m >rnek. Nz&m @ormu

23

:ekil ; <7E$ 5am Nz&m >rnek. B&y&k Alan lotlama Dad

2E

:ekil ; <7Ei 5am Nz&m >rnek= Nz&m @ormu

2F

:ekil ; <7E[ 5am Nz&m >rnek= B&y&k Alan lotlama Dad

2C

:ekil ; <7Ek 5am Nz&m @ormu

2<

:ekil ; <7El 5am Nz&m B&y&k Alan lotlama Dad. 80*. HO 24$ K LLANARAK Hc EE Z6#NN HESA'LANMAS! Z cilt olarak $azrlanmtr. -enellikle $ava seyri iin d&&n&lm& olmasna ramen s&ratli olarak ya"ldndan denizciler tara,ndan da dier metodlarla bulunan (c ve a0y 'interse"t) kontrol etmek iin kullanlr. (o ../ ile bir nceki maddede ya"lan t&m tam z&mleri kontrol etmek iin "ratik bir yntem olarak d&&n&lmelidir. (1 .3/0un birinci cildi seme yldzlar iindir. !ier iki cilt ise (1 .230e benzemektedir. ?alnz bir ,arkla ayrlr. (1 .3/0un ikinci cildinde 9at deeri 7 + =/ ye kadar, &&nc& ciltde ise 37 + </ ye kadardr. 8ilt iki ve &te !ec.9imiti 7 + ./ olarak snrlanmtr. Baka bir deiiklik ise cetvellere 9(A deerleri ile giritir. (1 .3/ cetvellerine giri deerleri sa"tarken daima tam kymetlere i$tiya vardr. enlem ve boylam deerleri alnrken A nin kymetleri alnr. Bu bl&mde sadece birinci cilt incelenecektir. (1 .3/ 8ilt U Duzey ve g&ney enlemleri iin ayr ayr olmak &zere iki ksmdan meydana gelmitir. 8etvellere A mevkiinin 9at deeri ve seme yldzlarn 9(A Aries deeri ile girilir. Bu iki kymetle girilerek seme yldzlarn (c ve Jn. 9eri dorudan doruya bulunur. (1 .3/0 8ilt U0in n ve arka ka"aklar ierisinde $ava seyrinde kullanlan d&zeltme tablolar verilmitir. >rnek % .= 5emmuz 2//C tari$inde =<2F06, =CE30 Y !R mevkiinde sekstant ile aadaki zamanlarda & seme yldzdan aadaki y&kseklikleri l&lm&t&r. !464B A95AUR A65AR4* -A5% ..%3<%=7 -A5% ..%E.%77 -A5% ..%EC%=7 3.3<0 =E2=F0 .E2E0

'>rnekte verilen yldz y&kseklikleri (o olarak kabul edilerek z&m ya"lacaktr.) #stenenler % Rasatlar ya"lan bu yldzlarn (c, Jn ve 'a) interse"t deerlerini bulunuz. Nz&m % -A5% ..%3<%=7 -A5%..%E.%77 -A5%...EC%=7 #in notik almanan .= 5emmuz tari$li say,asndan nceki rneklerde olduu gibi -(A ARU4* $esa"lanr. !464B ..$... 3<%=7.... !R 9ong 9(A .C7 320,=.......... 2. 7/0,E.......... .<. E70,< 7=C E70,< .3E A95AUR .C7 320,=.......... 2= 7.0,2......... .<= 3=0,3 7=C 3=0,3 .3F A65AR4* .C7 320,=.......... 23 .30,/.......... .<E 7F0,. 7=< 7F0,. .3C

9(A Plar tam say olarak elde ettikten sonra enlemi de tam say olarak girmeliyiz A lat % =<
2/

Artk :ekil <7F0da gsterilen (1 .3/0un ilgili sat,asna girebiliriz. (1 .3/ 8ilt U0in 9at =< 6 say,as alr ve bulduumuz 9(A ARU4* deeri ile tabloya girdiimizde ;

!464B (c......... 32 E/0............................. (o........ 3.3<0............................... 'a)........ 3/ 6A ' 5 ) Jn........ 7E/

A95AUR =E 2/0...................... =E=F0........................ 2C 6A ' 5 ) 27<

A65AR4* .E =E0 .E2E0 .7 6A ' A ) 2<7

:ekil ; <7F (1 .3/ >rnek roblem Nz&m *ay,as

.7

BLM $

SEFTANT

$01. GENEL *eBtant Astronomi *eyrinin temel gerelerinden biridir. *eyirci ile u,uk ve gkcismini birlatiren $atlar arasnda kalan ay doru ve $assas bir ekilde lmek iin kullanlr. Baka bir deyile gk cisimlerinin u,uktan olan asal y&ksekliklerini veya d&nya &zerindeki maddelerin dikey veya yatay alarn lmeye yaryan bir alettir. ?aygn olarak bilindii gibi denizcilerin bu maksatla kullandklar ilk gere r&tbe kroslardr, $assasiyetin dnda bunun zor yan gk cismine ve u,ka ezamanl bakma gereidir, ancak iyi bir denizci gkcisminin u,uktan y&kselimini bir derecelik bir $ata ile syleyebilmelidir. Aodern seBtantlarn &retilmesine dein -kk&re ile ilgilenenler tari$ boyunca deiik gereler kullanmlardr, bunlardan en yaygn olan Gstrulab veya Astrolab0dr. Aagdaki resimde 5&rk -kbilimci Glu Bey0in *emerkant0ta zellikle -&ne rasatlar ve 6amaz vakitlerinin $esa"lanmas iin kulland, Gstrulab0n da$a gelimii olarak kabul edilen KRubu ta$tasL gsterilmektedir.

:ekil ; /72 *eBtantn -elitirilmesine Dadar Dullanlan K Rubu 5a$tasL $02. SEFTANT!N O'TK 'RENSB
.2

*eBtantn o"tik "rensibini ilk alayan 6eVton olmasna karlk kullanlmas 2C=7 ylna kadar gecikmitir. *eBtantn kelime karl Kaltda birL dir. >lek ksm F7 lik bir yay "aras olmasna karn lme s"ektrumu 2.7dir., bir nn iki d&zlem ayna yardm ile aynalar arasndaki iki kez yanstlarak gelen nn ilk ve son ynleri arasndaki a, aynalar arasndaki ann iki katna eit olmas "rensibine dayanr.

? ? 4 B
n

4 6 G

?B4H4BG, ?BGH.4BG BG6H6G5, BG5H.BG6 ?BGHB5GIBG5 B

n y

5 4BGHB6GIBG6 B5GH?BG+BG5 B6GH4BG+BG6 B5GH.4BG+.BG6 B5GH.'4BG+BG6) B5GH.B6GH.BG!

d d

!
:ekil ; /7.

:ekil ; /72b0de gr&ld&& gibi ?BG5 iki aynadan yansttrlan nn yn&d&r. 'B) b&y&k ayna 'uzade aynas) 'G) k&&k ayna 'u,uk aynasdr), ?B yn& ile G5 yn& '5) noktasnda kesiirler. Bu nedenle ?5G as gelen n ile son yansyan n arasndaki ay verir. Aynalar arasnda oluan a ise 'G!B) asdr ki bu a B aynasndan 'b&y&k ayna) yansyan n ile G aynasndan 'k&&k ayna) yansyan nlarn normalleri 'dikleri) arasndaki adr. 'n) :ekilde bu a 'd) asna eittir. Ayna normalleri arasndaki ala 'n) ile gsterilmitir . Zgen teoremlerinden, yukardaki ekildeki bantlar ortaya konmutur. Bu nedenle gelen n ile yansyan n arasndaki a, aynalar arasndaki ann iki kat olur Bir seBtantn lme yay &zerinde okuduumuz a, gerek deerden ,arkldr. >lme yay F7 olduu $alde gerek bir derecelik deer iki derece olarak gsterilmektedir. Bu ekilde seBtantn lme yay &zerinde 2.7 lik asal deer okumak olasdr. $03. SEFTANT!N 'ARALAR! *eBtant ya" itibariyle, adn ald bir dairenin 2RF s olan lme yay ve bunun &zerinde o"tik kurallara gre kullanlan aynalar ve telesko"tan olumutur. :ekil /+. de ayrntl olarak bir seBtantn "aralar gsterilmektedir. a. #*D4945 'Nereve)'@RAA4) % Zzerinde seBtantn dier "aralar bulunur. Aadeni olan iskelet $angi d&zlemde a lecek ise o d&zleme "aralel olarak tutulmaldr.
..

b. ?A? DU*AU 'AR8) % iriten ya"lm bir daire erevesinin 2RF s kadar, &zerinde 2.7 lik taksimat bulunan 'baz seBtantlarda bu lek 237 ye kadar deiir) bazen g&m& "latin karmndan imal edilen, alt tara,nda dilisi bulunan bir "aradr. #skeletin &zerindeki bir noktay merkez kabul eden bu yay, iskeletin erevesini oluturur.

:ekil ; /7=a *eBtantn aralar. c. GJA!4 D19G 'U6!4T ARA)% #skeletin merkezinden geen eksen etra,nda $areket edebilen, iskelet d&zlemine "aralel yay &zerindeki $areketin bir sonsuz diliyi yaydan ayrmakla serbeste $areketi salanan, kolun &zerindeki merkeze gelecek ekilde dik olarak b&y&k aynann &zerine yerletirildii "aradr. Bir y&kseklik lmek iin uzade kolunu $areket ettirmek gerekir. . BZ?ZD A?6A 'U6!4T AURR1R) % *eBtant d&zlemine dik olarak uzade kolu &zerinde monte edilmi bir d&zlem aynasdr. Bu ayna yardm ile asal y&ksekliini leceimiz gk cisminin nn yanstan bir aynadr.

d. DZNZD A?6A '(1RUJ16 89A**) % *eBtantn iskeleti &zerinde, uzade kolu s,r derecede iken b&y&k aynaya "aralel bir durumda, seBtant d&zlemine dik olarak yerletirilmi, yars "lak cam, dier yars ise srl bir aynadr. e. A#DR1A45R4 !RAAU O4 O4R6#?4R 5AD*#AA5U '(assas >lme 5amburatas)% -k cisminin l&len y&ksekliini derece, dakika ve saniye cinsinden lmeye yarar. Aikrometre dramnn tam bir devrinde ,Gzade kolu 2 ilerler, dram okumak iin verniyerin s,r re,erans alnr.

.=

,. 5494*D1 % G,uk d&zleminin ve gk cisimlerinin k&&k aynadan yansyan gr&nt&lerini da$a net grebilmek iin iskelet &zerindeki yuvasna monte edilmi tekli d&rb&nd&r. g. R46D9# 8AA9AR % G,uk d&zleminin ve gk cisimlerinin gz& ra$atsz edecek oranda "arlak olmalar durumunda k&&k ve b&y&k ayna arasnda ayarlanabilir ekilde iskelet &zerinde yerletirilen bu renkli camlar yardm ile da$a salkl l&m ya"labilir. $. 494D5R#D !16A6UAU % *eBtantn tutama iinde yuvalarna konan "illerle alan ve yay &zerini aydnlatan basit bir el ,eneridir. Alaca karanlk zamanlarnda l&len asal deeri kolayca ve doru olarak okunmasn salar.

:ekil ; /7=b *eBtantn aralar. $04. SEFTANT!N HATALAR! Astronomi seyri amalar iin kullanlan seBtantn balca iki ti" $atas vardr. KG99/689/6 -/4/H865/6 5@I39-09323?36 J/-/ J/-/9/4. Bunlar & ksmda to"lanr. a. Aerkezi $ata '8entering 4rror) % *eBtant uzade kolu merkezinin, seBtant yayn oluturan dairenin tam merkezinde bulunmamas nedeni ile oluan $atadr. Bu $ata seBtantn imal edildii ,irma laboratuvarlarnda ya"lan testler sonucu sa"tanr. Bu $atann deeri alara gre deiiklik gstereceinden seBtantn zel serti,ikasnda bu deerler gsterilmitir. Bu serti,ikalar seBtantn ya"sna gre sn,landrlmlardr. '2) A serti,ikas olan seBtantlarda, merkezi $ata en ok 37 saniyedir. Belgelerinde $er 2E derece asal deerler iin oluan $ata verilmitir. '.) B serti,ikas olan seBtantlarda, AaB. (ata . dakikay gemez. Bu seBtantlarn belgelerinde $er =7 derecelik a deeri iin $ata miktarlar verilmitir. Bu seBtantlarn merkezi $atas . dakikay geecek olursa bu ti" seBtantlara serti,ika verilmez. b. rizmatik (ata % Ayna y&zeylerinin d&z olmamasndan doan $atadr. c. Renkli 8amlar (atas % Renkli camlarn y&zeylerinin d&z olmamasndan doan $atadr.
.3

?ukarda aklanan ve gzlemci tara,ndan d&zeltilemiyen bu $atalar laboratuvarlar tara,ndan sa"tanarak seBtantn serti,ikasna to"lam $ata olarak $er y&kseklik deeri iin verilmitir.

:ekil ; /73a >rnek *eBtant *erti,ikas. S3>-/6-86 %@I39-093D0936 H/-/9/48 1 Bir seBtant ile doru l&m ya"abilmemizi in nce bu seBtantn doru l&m ya"abilecek nitelikte olmas gerekir. Bu nedenle bir seBtant0 kullanmadan evvel onun $atalar tara,mzdan bilinmesi, d&zeltme olana bulunanlarn d&zeltilmesi gerekir. a. B&y&k aynann 'indeB mirror) seBtant d&zlemine dik olmamas % !oru bir seBtantla uzade aynas 'b&y&k ayna) seBtant d&zlemine dik olmaldr. Bu $atann sa"tanmas u ekilde ya"lr. *eBtant sol elin avucu iine yatrl" b&y&k ayna bize bakacak ekilde tutularak uzade kolu ortalama bir mevkiye getirilir. B&y&k ayna tara,ndan baklr. :ekil /73b0de gr&ld&& gibi eer bu ayna seBtant d&zlemine dik deilse aynadan gr&len lme yaynn gr&nt&s& ile gerei arasnda bir ksklk gr&l&r. Bu gr&nt& bize b&y&k aynann seBtant d&zlemine dik olmadn belirtir. Aynann arkasndaki ayar vidalar ile oynamak suretiyle bu krklk giderilene kadar ayar ya"lr.

.E

:ekil + /73b B&y&k Aynann *eBtant !&zlemine !ik 1lmamas. b. D&&k Ayna 'u,uk aynas) nn *eBtant !&zlemine !ik 1lmamas % D&&k aynann seBtant d&zlemine dik olmas doru l&m ya"abilinmesi asndan nemlidir. Bu $atann durumunu uzade kolunu s,r dereceye ayarlar ve teleskobu takarak uzak bir maddeye bakarz.

:ekil + /73c D&&k Aynann !&zeltilebilir (atas. 4er bu madde bir yldz ise bu durumda yldzn gerek gr&nt&s& ile $ayali gr&nt&s& akk bir b&t&n $alinde gr&nmelidir. 4er yldzn gerek gr&nt&s& ile $ayali gr&nt&s& ayr gr&l&yor ise, bu durumda k&&k aynann seBtant d&zlemine dik olmad anlalr. Bu $atann baka bir kontrol durumu da; ?ine seBtant deerleri s,rlanarak :ekil /+E0de gr&ld&& gibi u,ka baklr. 4er u,uk $att gerek gr&nt&s& ile $ayali gr&nt&s& d&z bir $at eklinde gr&l&yorsa ayna d&zleme diktir. Aksi durumda dik deildir. !ik olmamas durumunda aynann arkasndaki ayar vidalas ile ayarlama ya"larak bu $ata d&zeltilebilir. !&zeltme ya"ldktan sonra yldza baklrsa, yldzn $ayali gr&nt&s& ile gerek gr&nt&s& akm, u,uk $attna baklyorsa u,uk $attndaki krklk d&zelmi olur. c. B&y&k ve D&&k Aynalar Birbirine aralel 1lmamas !urumu %
.F

Bu $atay anlayabilmek iin, uzade kolu 7 ye ayarlan" bu durumda u,uk $attna baklr. G,uk $attnda $ayali u,uk ile gerek u,uk izgisi bir doru eklinde devam ediyor ise, aynalar birbirine "araleldir denir. 4er u,uk $attnda :ekil /+F da gr&ld&& gibi bir krklk gr&l&yor ise, u,uk aynasnn yan tara,ndaki ayar vidas ile d&zeltilmelidir. Aynalar "aralellik $atas ile k&&k aynann diklik $atas birbiri ile ilikili olduundan birinin bozulmas dierini de etkiliyecektir. Bu nedenle k&&k aynann ve b&y&k aynann dikey durum ayarlar ya"lrken ok dikkatli ya"lmaldr. aralellik $atasnn d&zeltilmesi srasnda $ata doruya yakn d&zeltildii zaman, ,azla oynamasndan; dier ayarlarn bozulmamas iin u,uk aynasnn "aralellikten doacak ok k&&k bir $atasn U\6!4T 4RR1R 'uzade $atas) ad altnda sa"tayarak sekstantn alet $atas olarak $esa"lara iaretine gre uygulanr.

:ekil /73 aralelism '"aralellik) (atas. $0(. ZA%E HATAS!N!N (!N%EF ERROR)+ ALET HATAS!N!N B L NMAS! *eyirci tara,ndan ya"lan d&zeltme ileminden sonra, sekstantn son $atasnn bulunarak alnacak y&kseklie cebirsel olarak tatbik etmek gerekir. (ata miktar I,+. = dakikadan da$a az olduu s&rece kullanacamz sekstant ile y&kseklik alnabilir. *on $atay 'Gzade $atasn) bulmak iin uzade kolu 7 alnr ve u,ka baklr, u,uk ile gr&nt& birbirine taki" ediyorsa mesele AR5U ?A? yoktur. 5aki" etmiyorsa, mikrometre dram ile oynayarak k&&k ayna &zerindeki 'u,uk gr&nt&s&n&n) devaml olmas salanr. Bu E 7 A*9# ?A? ilemi ya"tktan sonra, sekstant sa bilein E gezdirilmesi suretiyle d&zey d&zlemden uzaklatrldnda da devamlln salanmas gerekir. Bu durum iinde mikrometre dram ile oynayarak devamllk salanr. *onu elde edilince sekstant iareti okunur.
.C

:ekil ; /7E (atann 1kunmas. :ekil + /7E de mikrometre dram ile verniyerin s,r gstergesinin iki durumu gsterilmektedir. Birinci durumda; ok s,rn sanda ise $atann iareti 'I) yani sekstant az l&yor demektir. 1k s,rn solunda ise $ata '+) olur ve bu durumda da sekstantn ,azla deer lt&& sylenir. (er iki durumda da bulunan $ata miktar l&len sekstant y&ksekliine 'iaretine bal olarak) tatbik edilir. !eerler okunurken bir noktay unutmamak gerekir. Bu nokta udur; sekstant mikrometre dramnn dizayn ekli s,rdan sola doru deerler artacak ekildedir. #te bunun iin, art $atalar iin mikrometre dram &zerinde okunan deerler F7 dakikadan kartlr ve geri kalan miktar 'I) $ata olarak sekstanta tatbik edilir. Bu ekilde bulunan $ataya U6!4T (A5A*U 'U6!4T 4RR1R) denir ve ksaltlm olarak U4 eklinde gsterilir. Bulunan bu $atay l&len y&kseklik deerine tatbik ederken de ya"lan d&zeltmeye U6!4T !ZJ495A4*# 'U6!4T 81RR485U16) denir ve U8 ksaltmas ile gsterilir. Bulunulan bu $ataya ksaca Alet (atas 'U8) denir. *ekstan incelendiinde lek yaynn s,r derecenin sanda be derecelik bir ksm vardr, biz buna 'I) yay diyoruz. *olunda kalan ksma ise asli yay adn verilir.':ekil+ /7E). Alet $atasn 'U8) bulmak iin deiik yollar vardr. a. -&nein ?ara" Rasad #le % *ekstantn t&m ayarlarn ya"tktan sonra alet $atas dediimiz to"lam $atasn sa"tamak iin ; '2) *ekstant ile g&nee baklr ve g&nein gerek gr&nt&s&n&, bir de,a &stten bir de,a da alt kenarndan $ayali gr&nt&s&ne teet getirilir. '.) Birinci ilem ya"ld andaki 'iki ilemde de) deerler okunur ve kaydedilir. 1kuduumuz deer, doru l&m ya"m isek g&nein o g&nk& gr&nen a"nn iki katdr. '=) >lmeyi ya"tmz g&ne ait almanak say,asndan g&nein yara" deeri bulunur. '3) Bulmu olduumuz yara" deerini drt ile ar"tmzda bulduumuz deer, l&m sonunda bulduumuz deere eitse l&mde $ata yoktur. 'E) *ekstantn sa tara,nda okuduumuz deerin ayn olmamas 'birinde eksi dierinde art) aradaki ,arkn yars kadar sekstant $atas vardr. *ekstantn sa tara,nda okunan deerle sol tara,nda okunan deer arasndaki ,ark bulunur.

b.

*a tara,taki deer, sol tara,taki deerden b&y&kse U8 'I) art olarak bulunmutur. Aksi durumda ise $ata miktar eksidir. Bulduumuz art veya eksi deerleri ikeye blerek $ata miktarn buluruz. :ekil /+/ bunu gstermitir. ?ldz Rasad #le %

*ekstantn uzade kolunu 7 de tesbit ederek belirli bir yldza baknz. *ekstanta $ibir ey yoksa, yldz tek olarak grmemiz gerekir; eer yldzn gerek gr&nt&s& ile $ayali gr&nt&s& ayr ayr gr&n&yor ise; ince taksimattaki ayar tamburata ile yldzn $ayali ve gerek gr&nt&s& akncaya kadar ayarlaynz. Bu durumda sekstanttaki deeri okuyunuz. '2) 1kuduunuz deer 'I) yay tara,nda ise U4 'I) olur. '.) 1kuduunuz deer Asli yay tara,nda ise U4 '+) olur. c. G,uk Rasad 4tmekle %

.<

G,ku rasad ederek de U4 bulunabilirse de bir gk cismi ile sa"tama olana varken, bu yntemi sememelidir. Ancak dier yntemlere nazaran da$a "ratiktir. D&&k U4 $atalrn d&zeltmeye uramak, k&&k aynann ayar vidalar &zerinde andrc etki yarataca iin ya"lmamaldr. I,+ = dakikadan ,azla 'U4) $atalar k&&k ayna arkasndaki ayar vidas ile azaltlmal ve imkan orannda 'U4 I) deerinde kullanlmaldr.

$0*. SEKSTANT%A LLEN YKSEKL&N OK NMAS! EE LME TEKN& Bir gk cisminin gr&nen u,uktan olan asal y&kselimini lmek iin, $ata kontrollar ve ayar ya"lm bir kestant, sa el ile tutamandan yatay d&zleme dik olarak tutulur. 5elesko" gze ayarlandktan sonra, uzade kolunun kaba ayar iin mandalna basl" gk cisminin u,ka yakn gr&nt&s& elde edilinceye kadar kola $areket verilir. Gzade kolu, cisim u,uk izgisine yakn gr&l&nce mandal braklarak kitlenmi olur. Bundan sonraki ilem, $assas ayar verniyerine $areket vererek gk cisminin u,ku teet durama getirilmesidir.

:ekil ; /7F -kcisminin G,ka 5eet 1lmasnn Dontrol& -k cisminin u,ka tam teet olduunu anlayabilmek iin :ekil + /7F0da gr&ld&& gibi sa el ile bilei $a,i,e saa veya sola oynat" 'sVinging) sekstanta bir salnm ya"trlr, bu durumda cismin u,ka tam teet olduu an kolayca sa"tanr. Bu uygulamadan sonra teet an sto"Vatc$re kronometre ile sa"tan" l&len asal y&ksekliin okunmasna sra gelir. Aikrometre dram &zerinde F7 eit "araya bl&nm& bir ksm vardr. (er bir taksimat bir dakikay belirler% ?ine dram &zerindeki / taksimat alnarak 27 eit "araya bl&nerek bir varniyer taksimat oluturulmutur. Bu suretle dakikann onda birini okumak olasdr. *ekstant okurken nce yay &zerindeki deer alnr. !a$a sonra verniyerin s,rnn karsna denk gelen dram &zerindeki say okunur, da$a sonra dram ile verniyer izgilerinden rt&en B F7 saniyeyi verecektir. ' :ekil+ /7Fb0deki rnekleer baknz.) *ekstant ile ?ldz rasad ya"lrken, yldzn da$a kolay u,ka indirilmesi iin g&ne ve ay rasad tekniinden ayr bir yntem kullanlr. 1 da, ?ldza baklarak u,kun yldza
./

kartlmasdr. Bu uygulama iin sekstant ters tutarak bu ilemi ya"nz. Bu nedenle yldz rasadlarnda bilinen & kural renmede yarar vardr. a. *ekstantn uzade kolu 7 ye ayarlan" yldza baklr. *onra yldz gr&nt&de kay" etmeden ar ar uzade koluna $areket verilerek yldzn gr&nt&s& u,ka gelene kadar bu $arekete devam edilir. ?ldz tam u,ukta gr&nd&& an y&kseklik okunur. b. Baz atmos,erik koullarda yldzn gr&nt&s& u,uk aynasnda iyi gr&lemez. Bu durumda sekstant ters tutularak yldza baklr ve uzade koluna $areket verilerek, u,uk yldza y&kseltilir; u,uk yldza teet olunca, rasadi deer okunur. c. !a$a nceden (1.27.8+! '*tar @inder) yardm ile rasad ya"acamz yldzn yaklak asal y&kseklii ve $akiki kerterizi 'semti) bulunur. Oe bu y&kseklik sekstanta uygulan" "usla ile o kerteriz sa"tanarak o yne dn&l&" baktmzda, aradmz yldz u,ka yakn olarak sekstantmzda gr&r&z. #nce ayar tamburatas ile u,ka teet getirerek yldzn y&kseklii l&lm& olur. 615 % ?U9!UJ RA*A!U ?A ARD46 G@DA !A#AA #D# ->JZ6ZJ ANUD 19ARAD BADU6UJ. ?ldz rasad ya"arken ?ldz bulucu '*tar @inder) &zerine eer gezegenleri rasad zamanndaki mevkilerine gre yerletirmede isek, aradmz yldz yn&nde ve y&ksekliinde bulunabilecek bir gezegeni yldz ile kartrabiliriz. Byle bir $ataya d&memek iin yldz bulucuya o g&nk& rasad zamanna gre gezegenleri markalamak uygun olur.

.7

.7

EE =E 7 7E 7 7

37

27

3E

27

2E

27

27

:ekil + /7Fb Aikrometre !ram 1kunmasna rnekler A *eBtant% B *eBtant% 2/ =30 3<L 2/ 7E0 .3L

8 *eBtant% 7 EF0 =7L ' *,rn sanda olduu iin Alet $atasn bulmak iin F70dan ,arkn alrz U4 H I=0 =7L Art olmasnn nedeni % *eBtantn gerek s,r s,rn sanda olmasna
=7

ramen rasat ya"lrken uzade kolu s,ra getirilir, bu durumda l&me eksik balam olursunuz eksik olan miktar $ata deeridir ve to"lanmaldr.) $0). SEKSTANT HAKK!N%A YAR! a *ekstant $assas bir alet olmas nedeni ile kullanmada b&y&k dikkat ve zen ister. b Bir sekstant kullanmak amac ile kutusundan kartlrken, erevesinden tutularak alnmaldr. (ibir zaman ayna ve uzade kolundan tutulu" kartlmamaldr. Aksi taktirde ayarlar kolayca bozulabilir. c *ekstantn kolunu yatana vira ederken yanl di ka"mamasna dikkat edilmelidir. . >lme yay eer g& okunuyor ise; kemik ya veya saat yana lamba isi kartrlarak bu yay &zerine dk&lerek y&nl& bir bez "aras ile $a,i, $a,i, "arlatlr. d Akta bulunan bir sekstant $ibir zaman g&ne nlarnn direkt etkisine maruz braklmamaldr. e *er"intili bir $avada rasad ya"tktan sonra, sekstant iyice kurulan" temizlenerek kaldrlmaldr. Daldrrken uzade kolu .7 de braklmaldr. , *ekstantnz kuru ve sarsntsz bir yerde mu$a,aza ediniz. Gzun zaman kullanlmayacak sekstantlarnz ince bir vazalin tabakas ile ka"lay" yle kaldrnz.

$08. SEKSTANTLA LLEN YKSEKL&E YA'!LA"AK %ZELTMELER *ekstant ile bir gk cisminin deniz u,kuna bakarak asal y&kselimini bulduumuz an, gk cisimlerinin rasad ile mevki $att elde etmenin ilk aamasn ya"m oluruz. *ekstant ile u,uktan bir gk cisminin asal y&ksekliini lt&&m&zde, bulduumuz deer, o gk cisminin bizim u,kumuzdan olan gerek asal y&kseklii deildir. -k cisimlerinin d&nyamza olan uzaklklar atmos,erik etkenler, gk cisminin gr&nen a", seyircinin gz y&kseklii gibi nedenlerle lt&&m&z asal y&kseklik, gerek u,uktan olandan ,arkldr. Bizim amacmz ise gk cisminin gerek u,uktan olan asal y&ksekliini lmektir% Bu nedenle gr&nen u,uktan olan, y&kseklie baz d&zeltmeler ya"arak gerek u,uktan olan asal y&kselimi elde ederiz. Bu d&zeltmeler sras ile unlardr. a Alet $atas 'U6!4T 4RR1R) b G,uk alalmas '!i") veya gz y&kseklii d&zeltmesi. c Drlma 'R4@RA85U16) d ?ara" '*emi !UAA454R) e aralaks ' ARA99AT) dr. ?ukardaki aklanan bu d&zeltmeler ya"ldktan sonradr ki; gk cisminin $akiki u,uktan olan, doru deerdeki asal y&kseklii '(o) ni bulabiliriz. a. Alet (atas 'U4) U6!4T4RR1R !a$a nce alet $atas $akknda ayrntl bilgi verilmiti. Bir gk cisminin, asal y&kselimini lt&kten sonra 'U4) Alet $atasn bulduumuz asal deere iaretine gre uygularsak gr&nen u,uktan olan, doru sekstant y&ksekliini bulmu oluruz ve bu y&kseklii '$s) ksaltmas ile gsteririz. Undeks 8orrection dediimiz d&zeltme alet $atasna sekstantn kutusunun ka"anda yazan ,abrikasyon $atasnn iaretine gre tatbik edilmi eklidir. U8 H U4 I @b.(atas b. -k ?&kseklii '!i") !&zeltmesi.
=2

-r&nen u,uk gzlemcinin gz y&ksekliine gre deimektedir. (akiki u,uk; gk u,ku veya ona "aralel bir u,uk olduuna gre, biz gk cisminin gr&nen u,uktan asal y&kselimini lmekteyiz. :ekil+/7<0de gr&ld&& gibi '!i") as kadar ,azla bir a lmekteyiz. Ayrca ekilden *eyircinin gz y&kseklii arttka evren alalm deerinin b&y&yeceide gr&lmektedir. :ayet l&len sekstant y&ksekliinden '$s), !i" as kadar bir a karacak olursak, ya"tmz l&m gerek u,ka gre alnm olur. Bu d&zeltmenin deeri almanan i ka"as say,asnda veya iindeki karton cetveldeki 8evren alalm bal altndaki ksmda bulunur. Bu ksma metre veya ,t olarak bilinen gz y&kseklii ile girilerek !i" !&zeltmesi deeri bulunur.

A0 A

:ekil ; /7<a Nevren ' G,uk ) Alalm >R64D % -k y&kseklii =< ,t olan bir seyirci bir gk cisminin y&ksekliini *eBAlt H E.2F0C, Alet d&zeltmesini 'U8) ; 70C bulmutur. -r&nen asal y&kseklik '$a) nedir M *eB.Alt.... U8............ $s............... !U ........... $a........... % E. 2F0,C %+ %+ 70,C 7F0 % E.2F0 'doru seBtant y&kseklii) % E. 270 'gr&nen asal y&kseklik.

>R64D. % -z y&kseklii C m olan bir seyirci rasat ya"t gk cisminin y&ksekliini *eBAlt H
=.

32.=0C, Alet d&zeltmesini 'U8) I 70E bulmutur. -r&nen asal y&kseklik '$a) nedir M *eB.Alt.... U8............ $s............... !U ........... $a........... % 32 .=0,C %I %+ 70,E 730,C % 32 .30,. 'doru seBtant y&kseklii) % 32 2/0,E 'gr&nen asal y&kseklik. :ekil ; /7<b Nevren Alalm !&zeltimi c. Drlma 'R4@RA85U16) -k cisimlerinden d&nyamza gelen nlar, youn atmos,er tabakalarndan geerek gelirler. 1"tik kanunlarna gre youn bir ortamdan ok youn bir ortama giren nlar, normale yaklaarak krlrlar. Buna gre uzaydan gelen nlarda atmos,er tabakalarnda krlmaya urayarak bize gelirler. !oal olarak bu krlmadan doan asal ,ark atmos,erin younluuna baldr. ?ounluun deimesine neden ise s ve $ava basncdr. Bu nedenle gzlem ya"lan ortamdaki barometrik deer ile termometre deeri normalden ,arkl olduu durumlarda sekstant y&ksekliine uygulanacak krlma d&zeltmesi deerini etkileyecektir. Bu deime deerini s ve basnca gre Almanan A3 say,asndan l&len asal y&kselim ile girilerek bulunacak blge $ar,inden ilave krlma d&zeltmesi bulunur. Drlma nedeni ile gk cisimlerinin olduklarndan da$a y&ksek gr&necekleri aktr. ':ekil + /7<c) 615% #lave Drlma !&zeltme !eeri sekstant asal deeri '-r.Alet ?&k) b&y&d&ke azalr, k&&k asal y&ksekliklerde ise deeri ,azla olacaktr. Jorunlu olmadka 27 den !A(A AJ ANU*A9 ?ZD*49#A94R# 19A6, ->D 8#*#A94R#6!46 ->J94A ?A AA?U6UJ.

AJ ?1XG6 ->RZ646 A4OD## N1D ?1XG6

-4RN4D A4OD##

$a

$o

==

:ekil ; /7<c Drlmann Aklanmas. . ?ara" '*4AU !UAA454R) -&ne ve Ay gibi dairesel gr&n&ml& gk cisimlerinden rasad ya"lrken tam ortasndan ya"mak olanaksz olduundan ya &st veya alt kenarndan lme ya"lr. Bu d&zeltmede 6otik Almanaktaki cetveller aracl ile d&zeltilir.

d.

ARA9AD* ' ) !&nyamza yakn gezegen, g&ne ve ayn u,uktan alnan y&kseklikleri gerek u,ka ve d&nyann merkezine gre alnmas gerekirken, biz d&nyann &zerinde gk cisminin d&nyay grm& olduu yara" kadar eksik bir lme ya"maktayz. -k cisimlerinin merkezinden d&nyann yara"n gren aya ARA9AD* As diyoruz. 4n b&y&k "aralaks as etkisi A?0da gr&l&r. Bu d&zeltmenin nasl ya"laca rnek zerken aklanacaktr.

"

"

:ekil ; /7< aralaks $0$. GK "SMLERNN ALMANAK YKSELMLERNN %ZELTLMES. YAR%!M! LE SEKSTANT (ALT)

Bir gk cisminin sekstant y&kselimine 'Alt), Alet d&zeltmesi 'U8A) uygulandktan sonra !i" d&zeltmesi ya"larak, gk u,kuna gre olan y&kselim 'gr&nen asal y&kseklik)A""arentr Alt '$a) bulunur. ?a"lmas zorunlu dier d&zeltmeler 'Drlma+?ara"+ aralaks) almanakta to"lam d&zeltme ad altnda 'Aain 8orr) cetvel eklinde verilmitir.

=3

:ekil + /7/a Asal ?&kseklik !&zeltme 8etveli. Bu d&zeltmeler ya"ldktan sonraki s ve basnta normalin dnda bir deiiklik var ise ilave krlma d&zeltmesi A+3 say,asndaki cetvelden uygulanr. Oe bu d&zeltmenin sonunda gk cisminden ya"tmz gzlemin gerek deeri olan '(o) Rasadi ?&kseklii elde etmi oluruz. 5o"lam d&zeltme cetvelinde gk cisimlerinin zelliklerine gre verilmi deerler sras ile unlardr.

Aain correcton T=K9/2 %@I39-23

Drlma ?ara" aralaks

Drlma ?ara" aralaks

Drlma ++++++ aralaks

Drlma +++++++ +++++++

5o"lam d&zeltme cetvelden de gr&lecei &zere -&ne iin $er & d&zeltmeyi ierir. Ay iin krlma ve yara" beraber, aralaks d&zeltmesi iin ,arkl zellik gstermesi nedeniyle ayr uygulanr. -ezegenler iin yalnz krlma d&zeltmesi olmakla beraber O46Z* ve AAR* gezegeni iin ayrca "aralaks d&zeltmesi ya"lr. ?ldzlar iin sadece krlma d&zeltmesini ierir. 3 1cak 2/CF g&n& gz y&kseklii 2< ,t olan bir seyirci sekstant ile g&nein alt kenarndan y&kselimini seBA( 32.20 bulmutur. *ekstantn alet $atas U4+20.. olu" kutunun ka"anda ise o y&kseklie karn ;70.2 ,abrikasyon $atas gr&lmektedir. 1 andaki basn /<. milibar, scaklk .7@ dr.

=E

:ekil ; /7/b Ay Asal ?&kseklik !&zeltme 8etveli. $10.SEKSTANTLA YKSEKLK LME%E LAH!S HATAS!N!N LLMES *ekstantla ya"lan $er rasatta doru irti,a lebilmek bir ustalk ister. 5ecr&be ve "ratik bu $atay azaltrsa da gerek ru$i gerekse ,iziki nedenlerle $er zaman iin $ata ya"mak olasdr. #te seyirci a$si $atasnn m&mk&n olan dorulukla sa"tamak ve sa"tad bu $atay ya"t $er rasaddan sonra 'I) veya '+) iaretine gre sekstantta okuduu deere alet $atasndan nce tatbik etmelidir. (ata 6asl Bulunur M a. Rasad ya"mak iin gemimizin demirli bulunduu, salmad ve u,kunda ok iyi gr&ld&& bir an seiniz. b. Birka dakika zaman aral ile terci$en g&neten, mu$teli, irti,alar alrz ve $er l&m annda $assas olarak zaman tesbit ederiz. c. (er rasat zaman iin o gk cismine ait $esabi irti,alar (o+.23 ve Almanak yardmyla $esa"layarak bir liste ya"nz. . Bir gra,ik kagt alarak b&y&k bir lekte zaman ve irti,a koordinatlarna gre kadn &zerine ekildeki gibi $esabi irti,alar "lotlaynz. Ayn gra,a bu kez ,arkl renkli bir kalemle rasadi irti,alar zamanlara karlk "lotlayarak belirtiniz. (er iki renkteki noktalar birletiriniz ve iki ayr eri elde ediniz. d. (esabi irti,alar ile rasadi irti,alar arasndaki ,arklarn ortalamas seyircinin a$si $atasn verecektir. L/J8. J/-/.8686 DG9G62/.865/ 50,,/- 35093c3, JG.G.9/4 a. >lt&&n&z irti,a devaml b&y&k (o, (c kyorsa ; '2) *eBtant d&ey tutulmamaktadr. 3.S *eBtant raks ettiriniz. '.) *udaki bir izgi veya glgeyi (o u,uk diye kullanyorsunuz. 32S (c '=) *eBtant d&zeltmelerini unutmu olabilirsiniz. '3) *eBtantn alet $atasn ters 37S iaretle sa"tam olabilirsiniz. zaman 'E) -&ne veya Ay0 u,kun altna indirmi olabilirsiniz. 27%=E
27%=7 27%37 27%3E 27%E7

=F

'F) 4ri izerken "lotlamada $ata ya"abilirsiniz. :ekil ; /27 :a$s (atas -ra,ii 4er irti,ay devaml k&&k okuyorsanz ; '2) Alaktaki bir bulut veya uzaktaki bir kara "arasn u,uk diye kullanlmtr. '.) *eBtantn tas$i$i unutulmu olabilir. '=) *eBtant alet $atas iareti ters tesbit edilmi olabilir. '3) 4ri izerken $ata ya"lm olabilir. 'E) ?ldz ve gezegen rasadnda, yldz ve gezegenin tam merkezi u,ka indirilecekken teet getirilmi olabilir. c. !&zensiz $ata ya"yorsanz ; '2) -z yorulmu olabilir. '.) Bilek ve kol yorulmu olabilir '=) -r& artlar zay, olabilir. '3) G,uk "uslu olabilir 'E) *eBtant ile oynanm olabilir. 'F) *eBtant0n raks ettirilmesi ya"lmamtr. 'C) ?eterli beceriye sa$i" olunmamtr. >rnek% *cakln 378, basncn ise //7 mb olduu .C AXG*51* 2//C tari$inde, =E 7706, 232 2F0 Y !R mevkiinde $atas 22 30. ',) olan saatinizin iar 2/%=7 iken, gz y&ksekliinizin 37 ,t olduu "lat,ormdan, ,abrikasyon $atas '+) =7L, alet $atas I .0olan seBtantnzla Oen&s gezegeninden ya"tnz rasatta seBtant y&ksekliini .2 2F0 7larak lt&n&z. #*5464694R a. O46Z*Z6 RA*A!# #R5#@AU6U BG9G6GJ b. O46Z*Z6 D1R!#6A59ARU6U BG9G6GJ. *eB.Alt U8 $s %!' $a 4k !&zeltme UD! 'Add0l) (o 1+ %I : 21 2F0 20,E % .2 2C0,E *#+1 % .2 220,3 %M 70,2 70,= .0,E %C %C Y % 2/%=7 Y4 % 22 30. '@) J5 % 2/%.C%=7 232 2F0R2E H / kalan] C =70 J! %I/ 'Y) -A5HJ5IJ!; -A5H 73%.C%=7 '2< AXG) -(A 73............................. .7E =/0,3 .C%=7................... F E.0,E v'+7,.)..................... M 0+1 .2. =20,< b.

Alt.8orr.'5o".!&z)

Dec ........... 7 .30,E 6 ........... +++++ d'2,=).. B 0#+* 7 .=0,/ 6

% .2 7/0,=

>rnek%
=C

.3 AAR5 2//C tari$inde =F 2<0 *, 27F 3=0 Y !R mevkiinde , ,abrikasyon $atas M .7L olan seBtantnzn alet $atasn bulmak iin ya"tnz u,uk rasadnda zade kolunu s,rn sanda , mikrometre deerini ise E<0,C olarak grd&n&z. alet $atasnn tes"itini takiben, gz y&ksekliinizin 2=,E m olduu iaret k"r&&st&nden ya"tnz rasatta , $atas .m 's) olan saatinizin iar 7F%2E iken , nunki yldznn y&ksekliini =F 320 olarak lt&n&z. istenenler% 6unki yldznn rasadi y&ksekliini bulunuz.

U4HF7+E<0,CHI20,= U8H U4I@b *eB.Alt. U8 $s !U $a Alt.8orr. (o %=F 320 %I %+ %+ 70,2 F,E 20,= %=F 3.0 %=F =E0,E %=F =30,.

BLM 10 GK "SMLERNN TAN!NMAS! 1001. GENEL -k cisminin tannmas Astronomi seyir "roblemi z&m&n&n bir "arasdr. *eyir &geninin z&m& iin, seyircinin rasad ya"m olduu gk cismine ait almanaktan bulduu -(A ve !ec deerlerine gereksinim vardr. Bu iki deeri bulabilmek iin de gk cisminin tara,mzdan tannmas gerekir. -k cisimlerini esas olarak alt ayr yntemle tanyabiliriz. Bu yntemlerin t&m& yldzlar ve gezegenler iin yaklak semt ve y&kseklikleri bulmamz salar. ?ldz ve -ezegenleri tanmay salayan bu yntem ve aralara ?U9!UJ BG9G8G denir. Bunun dnda t&m denizcilerden $er$angi bir kaynaa ba vurmadan gky&z&ndeki nis"i konumlarna gre alacakaranlk yldzlarn tanmalar beklenir. #yi bir denizci mevsimlere gre gky&z&n&n deiimini ra$atlkla alglayabilecek bir gzlem deneyimine sa$i" olmaldr.

=<

:ekil ; 2772a Aevsimlere Bal 1larak -ky&z&n&n *eiimi. ?ldz tanma ynteleri; a. (1 .23 ve A9AA6AD ?ardm ile b. (1 .27. 8 veya ! ' lastik ?ldz Bulucu) c. #ngiliz 'Admiralty) -k D&resi d. (1 ../ e. (1 .22 ,. ?ldz (aritalar ile

:ekil ;2772b ?ldzlar Birbirlerine 1lan 6isbi Donumlarn Au$a,aza 4derler 1002. HO 214 EE ALMANAK YAR%!M! LE GK "SMLERNN TAN!NMAS! (1 .230&n $er cildinin tam enlem derecesinin son say,as yldz bulucu 'star identi,ication) olarak d&zenlenmitir. #ki say,a olarak d&zenlenmi cetvellerin &st yatay s&tunu bilinmeyen yldzn y&kseklik deerini, soldaki ilk veya sadaki en son d&ey s&tunda ise Azimut Angle 'Az) deerleri verilmitir. Bu cetveller kullanlrken gz enter"lasyonu ya"lr. Rasad zaman, rasada elverili bir gk cisminin sekstant ile y&kseklii, "usla ile de semt 'zn) alnr. *emt deeri *emt asna evrilir ve bu deerlerle cetvele girilir. *eBtant y&ksekliini gr&nen asal y&kseklie evirmek yeterlidir %KKAT 1 "3-N399343 O0434,36 Z6 53A34060 AI#?3 73N0423?0 G6G-G92/2/98584.
=/

8etvellerde baz !ec deerleri eimli 'U5A9U8*) olarak yazlmtr. Bunun anlam bulunacak !ec deerinin iaretinin gzlemi ya"an seyircinin enlemiyle ters iaretli olduunu gsterir' 8ontrary ). !ik olarak yazlanlarn iareti ise gzlemi ya"an seyircinin enlemi ile ayn iaretlisidir ' *ame ). 8etvellere yukardan y&kseklik ile yanlardan da o yldzn veya gezegenin Az 'Azimut Angle) deeri ile girilir ve ikisinin kesim noktasndaki deerler bize tannmayan gk cisminin yaklak !ec ve (A deerlerini verir. Bulunan bu (A0y Boylammz tatbik edersek o gk cisminin -(A sn bulabiliriz. Rasad ya"lan andaki -(A aries deeri almanaktan bulunur. -(A ARU4* veya -(A ?ldz bilindiine gre buradan *(A ?U9!UJ bulunur. Bulunan *(A ve !ec deerleri ile almanaktaki seme yldzlar listesinin o g&nk& cetvelinden balayarak nce yldzlar sonra drt gezegen arasndan aranan gk cismini tanmaya alrz. Birbirine yakn gk cisimleri kt takdirde "arlakllna gre doruyu seeriz. (A0n bulunmasn m&teaki" -(A0nn ,orm&l&ze edilebilmesi iin zaman diagram izilmesinin z&me katks olacaktr, ayrca inter"olasyon ya"arken ara deerlerin ve aradnz deerin gsterildii bir inter"olasyon cetveli $azrlamak sonularn elde edilmesinde "ratiklik salayacaktr. >rnek% .2 AAR5 2//C 5ari$inde, =C 3E0 6, 7./ 770 4 !R mevkiinde bulunan bir gemideki seyirci, $atas =m '@) olan saati 7E%2<%=70u gsterirken ya"t rasatta bilinmeyen bir yldzn seBtant y&ksekliini 2< =70, semtini ise yaklak olarak 2FE lm&t&r. (1 .23 ve Almanak yardmyla rasat ya"lan gk cismini bulunuz. N>JZA% #lk olarak (1+.23 ilgili cildinden !R mevki enlemine en yakn enlem deerinin arkasnda yer alan *tar Udenti,ikation 5ablosu alr,Bu cetvele giri deerlerimiz bilinmeyen yldzn l&len .3>-/6- ?@,.3,90A0 N3?/ J/ ve .32- /78.8584+ >l&len semt deerini semt evirebilmek iin seyir &geninin kesinin bir modelini izebiliriz. asna Jenit$

6 4
Az H Jn J

Aradmz deerler cetvelde yoksa enter"olasyon ile bulunmalar gerekir,gz enter"olasyonunun kolaylatrmak iin ara deerleri yazacamz bir enter"olasyon cetveli izebiliriz. 2F 2F3 =3 2/ =. 2< 2< =7 .7 2C

2F< Y Y4 J5
37

=E '@)

23

==

2=,E 7=$ -(A^ ..= 370,3 2Em =7s = E=0,2

............

=2

2=

% 7E%2<%=7 % = % 7E%2E%=7

J! -A5

%+ . ... % 7=%2E%=7
A
(A '4)

..C ==0,E -(AW_` H =F7 + ' (A I ) -(AW H _`=F7 + 3E ,CH =23 ,= *(A H -(A + _`a-(A *(A H <F 3E ,2 !ec H =2 ,< S

-(

32

:ekil ; 277. >rnek *orularn #lgili (1 .23 ve Almanak *ay,alar >rnek .% .7 AXG*51* 2//C 5ari$inde, =CS E30 6, 72.S 2<0 Y !R mevkiinde bulunan bir gemideki seyirci, $atasz olan saati 2/%7E%0i gsterirken ya"t rasatta bilinmeyen bir yldzn y&ksekliini 22S, semtini ise yaklak olarak 2..S lm&t&r. (1 .23 ve Almanak yardmyla rasat ya"lan gk cismini bulunuz. N>JZA% #lk olarak (1+.23 ilgili cildinden !R mevki enlemine en yakn enlem deerinin arkasnda yer alan *tar Udenti,ikation 5ablosu alr, Bu cetvele giri deerlerimiz bilinmeyen yldzn l&len .3>-/6- ?@,.3,90A0 ve .32- /78.8584+ >l&len semt deerini semt evirebilmek iin seyir &geninin kesinin bir modelini izebiliriz. asna Jenit$

N E
Z AI < Z6

Aradmz deerler cetvelde yoksa enter"olasyon ile bulunmalar gerekir,gz enter"olasyonunun kolaylatrmak iin ara deerleri yazacamz bir enter"olasyon cetveli izebiliriz. 27 2. 2E F2

< 2.7 2< F3

2.3 Y
3.

.2

% 2/%7E%77

P
F2

2< -(A^

E<

Y4 J5 J! -A5
Y

% 7 % 2/%7E%77 %I 2 ... % .7%7E%77

A (A '4)

.7$

.F/S 220,3 7E 2 2E0,. .C7 .F0,F

m

-(A_`W H =F7S + ' (A + ) -(AW H =F7S + 3< H =2. *(A H -(AW +_`a (A *(A H =2.S + .C7 .F0,F *(A H 32S==0,3 !ec H 2CS,= S

1003. HO 2102 " EE % 'LASTK Y!L%!Z B L " 6otik Almanaklarn g&nl&k say,alarnda bulunan seme EC yldzn y&kseklik ve Azimutlarn $er$angi bir yer ve zamana gre bulmaya yarar. Bu yldz bulucu 27 lik "lastik disklerden olumutur. Bunlardan bir tanesi mat "lastikten olu" ortasnda k&&k bir "im vardr. !iskin bir tara, kuzey dier tara, ise g&ney gk k&resini gstermektedir. 1rtadaki siya$ ember -k 4kvatorunu gstermektedir. imin bulunduu nokta gksel kuzey veya gksel g&ney kutbunu markalamaktadr. Bu diskin evresinin $er iki kenarnda yarmar derecelik olmak &zere 9(A ARU4* deerleri verilmitir. ?alnz bu deerler, douya doru E lik katlar olarak yazlmtr ':ekil + 277=)

-(

3=

:ekil+277=a lastik Aat 9ev$a (er yldz ismi ve gr&nme b&y&kl&&ne gre mat "lastik lev$a &zerine "lotlanmtr. Aat "lastik lev$ann ortasnda siya$ daire gk ekvatorunu temsil etmektedir. :ekilde gr&lecei &zere gk ekvatoru iersinde kalan gk cisimlerinin !ec lar 6 dir. !ndakilerin ise * olur. Bu mat "lastik diskin dnda kalan yardmc e,,a, "lastik diskler ise E enleminden balamak &zere 27 lik enlem artmalar ile verilmilerdir. 5o"lam / tanedir. Bu disklerinde bir y&z& kuzey dier y&z& ise g&ney enlemleri iin $azrlanmtr. :e,,ak "lastik disklerin &zerindeki mavi erilerle izilmi izgiler ise yldzlarn semt ve y&ksekliklerini bize verir. 9(A ARU4*; aries noktasnn g&n&n $er$angi bir saatinde bizim bulunduumuz boylamdan batya doru l&len asal uzakldr. Bu yldz bulucuyu kullanrken baz deerlere gereksinim duyulur. Bir sra &zerinden gidildii zaman; a. *aba$ veya akam sivil alaca karanlk zaman $esa"lanr. b. Bulunan alaca karanlk deeri ile 615#D A9AA6AD0a girilerek 'o g&nk& tari$ ile) -(A ARU4* $esa"lanr. c. #kinci maddede bulunan -(A ARU4* deerine bulunduumuz mevkiin boylam '4) ise to"layarak, 'Y) ise kartmak sureti ile 9(A ARU4* deeri bulunur. d. arakete '!R) enlemimize en yakn e,,a, "lastik lev$ay, mat lev$ann uygun y&z&ne yerletiriniz ve merkezleri aktrnz '6 ise kuzey tara,, * ise g&ney tara, bize bakacak ekilde). e. Aat "lastik diskin bulunduumuz enlemin iareti ile ayn isimli ksm &ste gelecek ekilde tutulduktan sonra, e,,a, "lastik disk bunun &zerine konur. ,. :e,,a, "lastik lev$a ucundaki ok, mat beyaz lev$a &zerindeki 9(A ARU4*0e gsterdii zaman yldz bulucu okumaya $azrdr. g. :e,,a, lev$a &zerindeki ka"ak eri ekil altnda kalan mat beyaz lev$ada yazl yldzlar u,kumuzun &zerinde kalan yldzlardr. Bunlar mat lev$a &zerinden ismen okunurlar. Da"al eri eklin merkezi ba ucu noktamzdr. Aerkezden evreye doru muntazam aralklarla yaylan eriler y&kseklikleri gsterir. Nevre &zerinde =F7 lik eri ise semt taksimat ile donatlmtr ':ekil 277=b). >rnek% .7 AXG*51* 2//C 5ari$inde, =CS E30 6, 7.FS 720,E Y !R mevkiinde bulunan bir gemideki seyirci, $atasz kronometresi 2F%77%0 gsterirken ya"t rasatta bilinmeyen bir yldzn y&ksekliini .7S, semtini ise yaklak olarak .F7S lm&t&r. lastik ?ldz bulucu yardmyla rasat ya"lan gk cismini bulunuz. Nz&m% -(A^ H .7/ 720,E 9(A^ H 2<=

33

:ekil+ 277b (1 .27. ! #le ?ldz 5anma 1004. 'LASTK Y!L%!Z B L " YA GEZEGENLERN 'LOTLANMAS! Aat lastik beyaz lev$a &zerine yalnz yldzlar "lotlanmtr. -ezegenlerin ise Aries0e gre uzaklklar sabit olmadndan biz kendimiz rasad ya"tmz zamana gre gezegeni mat "lastik beyaz lev$a &zerine "lotlarz. Bu amala u ilemler ya"lr. a. Bulunduumuz yarm k&reye ait mat "lastik lev$a alnr ve &zerine &st&nde oluklu taksimat bulunan e,,a, lev$a yerletirilir. b. -ezegenin o & g&ne ait *(A Aries deeri almanan alt kesinden okunur RA '6A5A9#) $esa"lanr. RAH=F7+*(A c. 1luklu lev$ann, olaan u tara,ndaki ok RA deeri 'mat "lastik lev$ann evresi &zerinde) &zerine gelecek ekilde $areket ettirilir. d. 1luun tam ortasna gelen mat lev$a &zerindeki daire gk ekvatorudur. -ezegenin rasad anndaki Aeyil '!ec) deerine gre oluk &zerindeki taksimatla meyil ve uygun mevki gk k&resi &zerine iaretlenir ve sembol& "lotlanr. Bundan sonraki ilem aynen ?ldz bulma gibidir. lotladmz gezegenler u,uk d&zlemimiz iinde kalrsa gr&r&z aksi $alde gremeyiz ':ekil 2773).

3E

:ekil ; 2773 -ezegenlerin Aat lev$a Zzerine #aretlenmesi 100(. NGLZ (A%M!RALTY) GK KRESN%E Y!L%!Z TAN!MA a. -k k&resinin kutusunun ka"an alr. Zzerindeki kral tac kartlr ve !R mevkiin enlemi ne ise '6 ; *) o tara,a doru k&reyi ileri veya geri yatrarak enlem deerini kutunun erevesi &zerine getirilir ve o anda kutudaki * $ar,i kuzey yarm k&redeki bir seyirci iin kutunun bize bakan y&z&nde olur. b. Rasad zamannda $esa"lanlan 9(A ARU4* k&re &zerindeki gk ekvatoru &zerinde bulunur ve bu deer k&renin &zerine monte edilmi birim saat dairesi &zerine getirilir. c. ?ldz bulucu okumaya $azrdr. Dral tac tekrar &zerine taklr ve yerletirilir. Gcu sivri gstergeler ta &zerindeki y&kseklik emberi &zerine koyulur, kutunun evresindeki daireden de yldzn semtine gre ayarlanr. d. Gcu sivri gstergenin altndaki yldz aranlan yldz olur 'k&re &zerinden ismi okunur). e. -ezegenlerin "lotlanmas ise, lastik yldz Bulucuda olduu gibi gezegenin RA0s $esa"lanr ve buna gre birim saat dairesi altna bu RA getirilir. D&re &zerindeki !ec ne ise o nokta "lotlanr. !a$a sonra yukarda anlatlan yntemle Admiralty gk k&resi ayarlanrsa rasad annda o gezegenin u,kun &zerinde bulunmas durumunda y&kseklii ve semti okunur. 100*. Y!L%!Z HARTALAR! YAR%!M! LE Y!L%!Z TAN!MA ?ldz bulmada en son ba vurulacak bir re,eranstr. ?ldz $aritalar bize gk cisminin y&kseklik ve semtini vermez. Ancak ?ldzlarn burlar iinde birbirlerine gre nisbi mevkileriyle tannmalarn salar. ?ldz (aritalarnn Dullanl % Rasad zaman iin 9(A ARU4* $esa"lanr. ?ldz $aritas &zerindeki 7 'Aries) den douya doru 9(A Aries0e kadar gidildiinde o noktadan geen boylam bizim boylammz olur. Bulunan bu boylam ile $aritann kuzeyini, bulunduum mevkiin boylam ve mevkiin kuzeyi &zerine gelecek ekilde altrmak &zere bamn &st&ne doru kaldrrsam, o rasad zamannda gk k&resinde gr&necek yldzlarn birbirlerine gre nisbi ekilleri ile gk k&resi &zerindeki mevkileri tanmlanm olur.

3F

BLM 11 ASTRONOM SEYR ZEL % R MLAR 1101. GENEL Bu bl&mde nceki bl&mlerde grmediimiz konular sras ile inceleyeceiz. Bunlar ; a Boylam geite enlem bulunuu b Dutu" yldzndan enlem bulunuu c Astronomik rasadla magnetik "usula ; cayro "usla $atasnn bulunmas d Dutu" ?ldznn rasad ile magnetik "usula ; caldo "usula $atasnn bulunuu. 1102. BOYLAM GELTE YA'!LANn RASA% LE ENLEM EE BOYLAM!N B L N L J Boylam geite enlem tayini k&resel seyir &geninin zel bir z&m&d&r. -k cisimlerinin boylammzdan geerlerken ya"lan rasatta elde edilen asal y&kselimleri ile elde edilen baucu mesa,esi ve rasad ya"ld andaki, meyilleri 'dec) arasndaki iliki yardmyla, rasad ya"lan Jn H .C7S mevkiin enlemini doru olarak bulmak olasdr. 4nlemini bulacak olan seyirci gk cisminin Jn H 2<7S boylamdan gei zamann o g&nk& tari$ ile $assas

@+

.E=

2<

2.

G,uk

3C

:ekil ; 227.a Aeridyen -eii

olarak $esa" eder ve bulduu zamandan bir s&re nce $atas istenen seviyeye d&&r&lm& bir seBtant ile k"r& &st&nde gk cisminin '-&nein) y&ksekliini almaya balar ve ksa zaman aralklar ile y&kseklikleri sa"tar. ?&kseklik deeri gk cisminin boylammza yaklarken yava yava b&y&d&& ve tam boylammzdan geerken maksimum olduu gr&l&r. #te bu anda zaman sa"tanr. Bu durumda k&resel seyir &geni incelenirse karmza -&nein !eclinasyonu ve rast enlemine bal olarak ,arkl kombinasyonlar kacaktr. 1103. GNELN BOYLAM GELN%EN YARARLANARAK ENLEM EE BOYLAM!N B L NMAS!

n
-&nein meridyen geii, -&nein saat dairesi ile rast boylamnn rt&mesi $alinde meydana gelen gksel seyir &geninin zel bir durumudur. 5rigonometrik z&m gerektirmeyen bu zel durumda -&ne Duzey -&ney $att &zerindedir, bakaca bir deyile meridyen gei annda -&nein semti 777S veya 2<7S n olacaktr. Jenit$ ' Baucu noktas ), -ksel J kutu" noktalar ve -&ne ayn b&y&k daire &zerinde olduunda -&nein u,uktan olan asal y&kselimi 'irti,a) ise en b&y&k deerine ulaacaktr.

JnH 2<7S

b
Jn H2<7S

dec alt s

:ekil ;227=a Rast Boylam ve *aat !airesinin >rt&mesi

3<

:ekil ; 227=b Aeridyen -eiinde *emt Rast enlemi; -&nein deklinasyonu ile Jenit$ mesa,esinden bulunabilir. Aeridyen gei annda boylam ise -&nein -reenVic$ boylamndan geiine kadar olan zamann bir ,onksiyonudur. *eyirci meridyen gei ann '9ocal A""arent 6oon) $asas olarak tes"it etmek zorundadr. Aeridyen gei annn $assas tes"iti iin gelecek "aragra,ta aklanan gra,ik yntemin kullanlmas usul olarak kabul edilmelidir. Aeridyen gei annda -&nein -(A0s Bat boylamlar iin rastn boylamn verir. !ou boylamlar iin -(A deerinin =F7S den ,ark rastn boylamn verecektir. Rast enlemini $esa"larken, g&nein deklinasyonunu ve coalt ' Baucu mesa,esi ) deerini kullanacamzdan, declinasyonun g&nl&k deien deeri ve cora,i mevkiimize gre enlemin denklemini karmalyz. Baucu mesa,esinin iareti !eclinasyonun iaretine ters 'contrary) ise 9atitude, coalt ile declinasyondan b&y&k olandan k&c&k olann ,arkna eittir. Bulunan enlem deerinin iareti ise b&y&k olan deerin iareti olacaktr. Baucu mesa,esinin ' Jenit$ !istance ) iareti g&nein deklinasyon iareti ile ayn ise, dec. deeri ile coalt 'Baucu mes.) deerinin to"lam rast enlemini verecektir, enlemin iareti ise declinasyon iareti veya Baucu mes. #areti ile ayn olmaldr. Ancak bu metni bu ekliyle ezberlemek yerine seyrettiiniz tari$te g&nein J J deklinasyonu ve !R mevkiinizin enlemine uygun olarak gk k&resi rast boylam arakesitini 9at co ,ormul&n& karmak da$a uygundur. izerek enlemin alt 9at dec. coalt
dec.

Alt Alt

9at H dec I coalt

9at H coalt + dec

9at J
coalt

9at H dec + coalt

dec.
3/

Alt

:ekil ; 227=c *eyircinin 4nlemi ve -&ne !eclinasyonu !eiimine -k D&resi Rast Boylam '-k Boylam )Arakesiti. *eyirci boylamn $esa"larken, enlemi $esa"lad $assasiyeti elde etmek istiyorsa -&nein meridyen gei saatini gra,ik &zerinde $esa"lamaldr. Bir sonraki "aragra,ta anlatlan seyir $alindeki bir gemide ta$mini meridyen gei saatinden yarm saat nce seyirci gzlem "lat,ormunda yerini almaldr. Balangta seBtant ile ya"aca l&mlerin aral .+= dakika iken irti,a en y&ksek deerine yaklatka, gzlem aral .7 saniyeye kadar d&&r&lmelidir. ?a"lan gzlemler kayt edilerek, a"sisi zaman, ordinat Altitude olan bir gra,ik elde edilir. ?&kseklik erisi giderek artan bir gra,ik sergileyecek ve meridyen gei annda belirsiz bir zaman aralnda sabitkaldktan sonra da$a nce l&len deerleri tekrar edecektir. Daytlar gra,ik $aline getirildikten sonra, gra,iin dnd&& kesim gzard edilerek yatay eksene "aralel & doru ile & eit dilime ayrlr. 4it y&kseklie karlk gelen zamanlarn ortalamas alnr, bu zamanlarn ortalamas ?erel boylam geiini ' Jeval vakti ) verir.

?&kseklik

Jaman t2 t. t= t3 tE tF

:ekil + 227= Aeridyen -ei *aatinin (assas (esa"lanmas S3?04 H/90653,0 D04 G32053 M3405?36 G370Q S//-0606 H3./K9/62/.8 Aeridyen gei gzlemlerinin yukarda anlatlan yntemler erevesinde ya"labilmesi iin geminin rota ve $z da gzetilerek gei saatinin nceden ngr&lmesiRta$min edilmesi gerekmektedir.
E7

#lk olarak -&ne $en&z yeterince doumuzda iken $esa"lamaya karar verdiimizde "lotladmz !R mevkinin boylamna en yakn ancak dousunda kalan -(Ac deerine karlk gelen saat '-A5) Almanakta ilgili say,ada bulunur. Bu saateki !r mevki "lotlandnda, bu mevkinin boylam ile -(Ac arasndaki ,ark (A 't) Boylam Asn verir, meridyen geiinde boylam as s,r olacandan gemi ve g&nein $areketi bu ay ne kadar zamanda s,ra indirebilirM. -&ne saatte 2E ile batya doru $areket ettiine gre gemimizin rotas dou R dou bileenli ise bu $za ilave edilmelidir, gemimizin rotas bat R bat bileenli ise g&nein azaltmaya alt boylam asn gemimiz amaya alacandan geminin bat yn&ndeki $z -&nein batya doru olan d&zenli $zndan kartlmaldr. Bulunan to"lam $z aradaki boylam asna oranlandnda 9A6 'Jeval ) bulunacaktr.

9A6 H ' (A R /770 d -emin *aatteki Boylam $areketi )I5 !R.

>R64D 72 Akdeniz0de 277 rotasna 7/ kts s&rat ile seyreden 58- 84JA?#R9# -AJ# (A*A6 A:A 'A EC/) 2. 54AAGJ 2//C tari$inde, 37 E70 6, 77E 770 4 !R mevkiinde g&nein meridyen gei saatini '9A6) $esa"lamak &zere gzlemle aadaki gra,ii karmtr.. Rast meridyen geiinde -&nein rasadi irti,an ise C2 770 olarak gzlemlemitir.

Alt
coalt 9at dec. b
FE S3<0 C7 S E70

F< S E<0

222=

22.F

22 33

2.73 223<

2.2E

:ekil ; 227=d 9A6 saati ve 9A50n @orm&l&ze 4dilmesi N>JZA% 5A H t2 I tF R ., 5B H t. I tE , 58 H t= I t3 9A6 H 5A I5B I58 R = 9A6 H 22%3E -A5 9A5 H 8oalt I dec H2/S I.2S EE0,3 9A5 H 37S EE0,3

dec 22$.......... .2S EE0,C d'7,3).....+..... 70,= .2S EE0,3

E2

4nlemin denklemini karmak iin -kk&re ve koordinat elemenlernn tamamn izmek yerine, :ekil 2.7=d de gsterilen modelinin kullanlmas yeterlidir. Boylamn bulunmas ?ntem e 2 9A6 H 2.%77 I 54 H2.%7E%=F f5 H 2.%7E%=F ; 22%3E H .7m =Fs ,'Almanak ilk sar say,adan) 9ong H 7ES7/0 E 'Re,erans boylama gre da$a erken gei ya"tndan 4 iaretini kullandk.) Boylamn bulunmas ?ntem e . -(Ac $ 22 .................... =3= =E0,/ 3Em ............ 22 2E0,7 =E3 E70,/ -(Ac 2<7 den b&y&k olduuna gre, =F7 den ,ark boylam verecektir. 9ong H 77E 7/0,2 E >R64D 7. 7= 54AAGJ 2//C tari$inde 58- JA@4R '@+.E=) *AR grevi icra etmek &zere, sk 4A816 uygulad intikalde seyrinde, -&nein meridyen geiini gzlemlemeyi "lanlamaktadr. 2777 '+.) !R mevki koordinatlar =ES E70 6, 7.<S .70 40dir. -emi .=ES rotasna 2< kts ile ilerlemektedir. 5a$mini meridyen gei saatini $esa"laynz. 2777 !R mevkine boylamna en yakn ve dousunda kalan -(Ac deeri =.<S EC0,. dr. '!ou boylamlarda =F7S + -(Ac Pn boylam verdiini $atrlaynz.) =F7S + =.<S EC0,. H =2S 7.0,< 4 g 7.<S .70 4 Bu deer 2777 -A5 Pye karlk gelmektedir. Bu nedenle geminin 2777 -A5 '2.77 J5) mevkii "lot &zerinde ilerletilir. -(Ac H =.< 2.77 !R mevkiini !R. olarak adlandralm 'second estimate.) ve bu mevkiin boylamn $aritadan karalm. !R. 9ong H 7.CS 3/04 !R. mevkiinde -&ne saat dairesi ile Rast boylam arasn -k kutu" noktasnda oluan a (A H =2S 7.0,< 4 +7.CS 3/0 4 H 7=S 2=0,< H 2/=0,< Bu ann ka"atlarak s,ra eitlenmesi $angi asal $zla olacaktr, -&nein saatdeki asal $zna geminin boylam $areketinin tatbik edilmesi ile bulunur. Boylam $areketi !R2 Oe !R. noktalar boylam ,arkndan bulunur. 7.<S .70 4 + 7.CS 3/04 H =20R . saat H 2E0,ERsaat Bu asal $zla (A0n kat edilmesi, 2/=0,< R/770 ;2E0,E H2=m 9A6 H 2.77 I 2=m H 2.$2=m 'J5) -&nein boylam geiinde eer elde bir zaman denklemi var ise boylamn bulunmas olasdr. Bilindii &zere zaman denklemi 'tadili zaman) 9A5 2. 77 ile $akiki g&nein boylamdan geii '9A5 olarak) arasndaki ,arktr. Aadaki cetvelde zaman denkleminin iaretleri $akiki g&nein boylam geiinden ortalama g&nein boylam geii yani 9A5 2. 77 bulmak &zere ilem ya"ldna gre verilmitir.

E.

1104. GNELN %E"L!NAT!ON# N ALMANAK K LLANMA%AN B L NMAS! (er ne kadar g&neten boylam geite enlem tayini $er geen g&n demode olmakta ise de aletlerin ve notik neriyatn bulunmad durumlarda ok yararl bir yntemdir. Jira zamann salkl olarak bilinmesine gerek yoktur. Ayrca g&nein declination0i izim ile geree yakn bulunabilir. Aada bu yntem aklanmtr. Bu amala bir manevra lev$as veya kat &zerine izilecek bir daire kullanlabilir. !aire merkezinden gemek &zere birbirine dik koordinat sistemi ile bu koordinatlarn daireyi kestii noktalar .2 Aart, .. (aziran, .= 4yl&l ve .. Aralk olarak iaretleyelim ':ekle bak). Oe dik koordinat merkezden aa ve yukar doru g&nein maB dec0 olan .=.E eit "araya blelim.
.2 (AJ#RA6
.7

2E

27

3<S

.2 AAR5

2 2 E

.= 4?9Z9

27

2E

.7

E=

.. ARA9UD

:ekil ; 2.73 almanak Dullanmakszn -&nein !eclinasyonunun bulunmas >rnein 22 Austos g&n& g&nein declinationunu bulmak ; .2 (aziran+.= 4yl&l aras /3 g&n olduuna gre ekil &zerinde bu /3 g&n /7 lik bir daire yay olarak gsterilmitir. 22 Austos ile .2 (aziran aras E2 g&nd&r. !olaysyla 2E Austos tari$ini bu yay &zerinde gstermek istersek E2B/7R/3H3<olarak buluruz. Bu ay .2 (aziran tari$inden itibaren .= 4yl&l0e doru alrsak ekilde gr&ld&& &zere bir nokta sa"tanm olur. Bu noktadan dikey eksene izilen dik dorunun dikey ekseni kestii noktadan !ec. okunur. :ekilde 2E !ec bulunduktan sonra okunan *eBAlt ve bu !ec ile ilgili ksmda belirtildii ekilde boylam geite enlem sa"tanabilir. 110(. K T ' Y!L%!Z!N%AN YA'!LAN RASA% LE ENLEMN B L NMAS!

19AR#* 'Dutu" ?ldz) % -k k&resinde kuzey kutbuna ok yakn bulunan ikinci sn, 'kadir) bir yldzdr. 4er olaris tam kuzey gk kutbunda bulunmu olsa idi $er$angi bir mevkiide bu yldzn d&zeltilmi asal y&kseklii o mevkiin enlemine eit olurdu. :ekil+ 2.7E bu varsaymla izilmitir. -k u,kundan ba ucuna olan asal mesa,e /7 dir. Ayn ekilde Duzey Dutu" noktasndan gk ekvatoruna olan asal mesa,ede /7 dir. Ayn ekilde Duzey Dutu" noktasndan gk ekvatoruna olan asal mesa,ede /7 dir. ?andaki ekilde gr&ld&& gibi Baucu ve Duzey kutu" noktas srasndaki asal mesa,e $em 8oAlt da $em de 8o9at birbirine eit olduu iin 9A5HAlt olur.

n
t Al 8o at 9 8o

Alt

9at

-k 4kvatoru

G, ku

Rast Boylam

E3

- k

:ekil+ 2.7E -kk&resi Rast Boylam Arakesiti olaris gk k&resinde kuzey kutu" noktasna ok yakn, Aeyli '!ec) </7F0.F6 olan bir yldz olduu iin, $akiki kutu" etra,nda k&&k bir daire izerek $areket edi" alt ve &st boylamdan gemektedir. Bu nedenle kutu" yldznn asal y&ksekliinden mevkiin enlemini bulabilmek iin, rasad edilen Alt, deerine bal d&zeltmeler uygulanarak enlem sa"tanr. Bu d&zeltme deerleri Almanaklarda .C3+.CE ve .CF nc say,alarda kutu" yldz iin $azrlanm d&zeltme cetvellerinde a7, a2, a. olarak & d&zeltme vardr. a 7; 9(A ARU4*0in bir ,onksiyonudur. 1rtalama E7 enlemine gre *(A larn ortalama '==7 720) deeri ile !ec </7F0.F60 a gre $azrlanm oran olu" E<0.< lik deimez bir deerin eklenmesi ile d&zenlenmitir. 19AR#* cetvellerine 9(A ARU4* ile girilerek bu deer bulunur. a2 ; 4nlem ve 9(A ARU4* in bir deikeni olu" mevkiin enlemi E7 &zerine kt zaman 70.F deimez deeri ile daima art deerdedir. olaris cetvellerinde 9(A ARU4* in bulunduu s&tundan aa inilerek mevkiin !R enlemi ile girili" a2 deeri bulunur. a. ; 9(A ARU4* ve rasad ya"lan tari$in bir deikenidir. Buna gre rasad ya"lan tari$te kutu" yldznn ortalama mevkiinden olan deiiklii d&zeltilir. 19AR#* 8etvellerinin 9(A ARU4* deeri s&tunundan girili" rasad ya"lan tari$ karsndaki deer alnr. Bu ekilde bulunan & d&zeltme Dutu" ?ldznn l&len rasadi y&ksekliine ilave edili" sonutan 2 karlrsa mevkiin enlemi bulunur. 9at H a7 I a2 I a. + 2 Ayrca Duzey yarm k&re iin notik almanaklarn olaris izelgeleri say,a .C3, .CE ca .CF da FE enlemlerine kadar bu yldzn verilen zaman iersindeki $akiki semtleri verilmitir.8etvellere girmek iin $esa"lanarak bulunan 9(A Aries ve 9at. !eerine l&zum vardr. 8etvellere girerken kullandmz 9(A Aries en yakn 27 lik kymetle &stten, 9at deeri ile de d&ey s&tundan girilerek 'gz ental"lasyonu ya"larak) kesitii noktadaki semt deeri alnr ve lt&&m&z deerle karlatrarak $ata miktar bulunur. >rnek% .7 54AAGJ 2//C tari$inde 32 2<0 6, 7./ .704 !R mevkiinde bulunan bir seyirci, $atas = dakika ' @ ) olan kronometresi 2<%7= P& gsterdiinde U8 H 7.0 olan seBtant ile gz y&kseklii 3. ,t olan krlangtan ya"y rastta olarisin y&ksekliini 32 =70 olarak tes"it etmitir. *z konusu seyircinin enlemini $esa"laynz. 110*. ASTRONOMK RASATLA ' S LA B "AYRO HATAS!N!N B L NMAS! Bir geminin istenilen s$atle seyri en bata cayro "usla veya magnetik "uslann doruluuna baldr. Buna gre seyirci g&nde iki de,a 'leden evvel ve sonra) cayro "uslasnn $atasn bulmal ve ilemlerini ona gre ya"maldr. Bunun iin !R veya @iB mevkiye gre tam olarak g&nein semt as bulunur. Ayn anda g&nein cayro ile semti alnr aradaki ,ark cayro "usla $atasn verir. Astronomik rasadla "usla+cayro $atasnn bulunmas iin deiik yntemler kullanlr. Bu yntemleri tatbik ederken de eitli cetveller kullanlmaktadr. Bu dk&manlar srasyla unlardr.
EE

a b c . d e ,

(o .23 (o ../ (o .3/ '?aklak olarak bulunur) (o .22 (o .F7 '-k cisimlerinin azimutlar) (o .F2 '-&nein azimut$ cetvelleri) 6otik Almanaktan olaris Nizelgeleri.

Bu dk&manlar yardm ile bir @iB mevkide ve istenilen rasad zamannda istenen gk cisminden "usla+cayro &zerindeki eitli $ede,lerle semtlerini ler ve o andaki zaman kaydederek rneklerde gr&lecei ekilde ileme tabi tutularak "usla+cayro $atas bulunur.

EF

:ekil ; 2273 olaris Nz&m @ormunda >rnek roblemin Nz&m&

EC