Alper Tung A

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic
Volume 3/7 Fall 2008

TRK KLTR TARHNDE ALP ER TONGA VE UYGUR
TRKLER ARASINDA ONUNLA LGL ANLATMALAR
Adem GER

ZET
Alp Er Tonga, Trk kltr tarihine yn veren
kahramanlardan biridir. Onun hakknda yazl
kaynaklarn yan sra, Dou Trkistanda yaamakta olan
Uygur Trkleri arasnda eitli szl anlatmalar da
bulunmaktadr. Makalemizde, ilk olarak Alp Er Tonga
hakknda tarihi yazl kaynaklarda yer alan bilgileri ve
aratrmaclarn Alp Er Tongann kimliiyle ilgili
grlerini deerlendireceiz. Daha sonra da Uygur
Trkleri arasnda Alp Er Tonga ve onun hayat etrafnda
teekkl eden szl anlatmalar inceleyerek, Alp Er
Tongann Trk kltr tarihindeki yeri ve nemini ortaya
koymaya alacaz.
Anahtar Szckler: Trk Kltr, Uygur, Alp Er
Tonga
ALP ER TONGA IN TURKISH CULTURAL
HISTORY AND SOME NARRATIVES ON IT IN UIGHUR

ABSTRACT
Alp Er Tonga is one of the heros, conducting
Turkish cultural history. There are various oral
narratives among Uighur Turks living in Eastern
Turkistan about him, as well as written resources. In our
essay, first of all, we will estimate the information
regarding Alp Er Tonga in historical written resources
and the opnions of the researchers regarding the identity
of Alp Er Tonga. Then we will examine the oral narratives
existing around his life and we will try to determine his
position and importance in Turkish cultural history.
Key Words: Turkish Culture, Uighur, Alp Er
Tonga

Trk tarihinde cihana hkim olma lksyle byk
mcadeleler veren kahramanlar ve hkmdarlar nemli bir yer
tutmaktadr. Trk tarihine yn veren bu hkmdarlar ve kahramanlar
etrafnda teekkl eden tarih olaylarn bir ksm yazl belgelerde

Ar. Gr. Dr., Ege niversitesi, Trk Dnyas Aratrmalar Enstits.

Trk Kltr Tarihinde Alp Er Tonga 509

Turkish Studies

yerini alrken, bir ksm da yzyllar boyunca halkn hafzasnda
saklanm ve szl olarak kuaktan kuaa aktarlarak gnmze
kadar gelmitir. Destanlar, efsaneler ve menkbeler tarih bir olay
zerine kurulan szl yaratmalardan bazlardr.
Trk kltrnde nemli yer tutan tarih
kahramanlardan biri de Alp Er Tongadr. Ad Eski Farsa (Avesta
Dili) metinlerde Frangrasyan, Orta Farsada (Pehlevi Dili) Frasyav,
Frasiyk, Frangrasyk; Arapa kaynaklardan Taberde Frsiyb ve
Frsyt, Mesdi ve Birnde Fersiyb; ran milli destan
Firdevsnin ehnamesinde Efrsiyb
1
olarak geen Alp Er Tonga,
Dvn Lgtit-Trkte Afrasyab ve Tonga Alp Er, Kutadgu
Biligde ise Efrasiyab adyla gemektedir.
2

Alp Er Tonga ile ilgili Uygur Trkleri arasndaki
szl anlatmalara gemeden nce, onun hakknda tarih yazl
kaynaklarda yer alan bilgileri deerlendirmek uygun olacaktr. Alp Er
Tonga ile ilgili ilk yazl bilgilere Avestada rastlamaktayz. Sz
konusu eserde, Alp Er Tonga, hilekr ve kt insan tipini temsil ettii
gibi ranllarn da ba dman olarak gsterilmektedir.
3

Alp Er Tonga hakknda en geni bilgiye yer veren ran
kaynaklarndan ikincisi ise Firdevsnin ehnme isimli eseridir. Bu
eserde Alp Er Tonga ile ilgili bilgiler zetle yledir: Efrsiybn
atas kabul edilen Tur, nl ran hkmdar Feridunun ortanca
oludur. Turun soyundan gelen Peengin olu Efrsiyb ise ran
hanedan iin en byk tehlikedir. Efrsiybn rana ilk saldrs ise
Minuihrin olu Nevzer dnemine rastlar. Minuihrin lm zerine
Efrsiybn babas Peeng, rann zayfladn dnerek olunu
rana saldrtr. Efrsiyb ran hkmdar Nevzeri tutsak eder ve
ldrr. Daha sonra Efrsiyb Dehistandan Reye gelir ve burada
padiahlk tahtna oturur. Sonraki dnemde Efrsiyb ile ran tahtna
geen Zev bar yapar. Zevin lmnden sonra Grasbn tahta
gemesi ve onun da lmesiyle Efrsiyb rana saldr hazrlna
balar. Bunun zerine ran kahramanlar Zaldan yardm isterler.
Sonuta Keykubad, Zal ve Rstem gibi kahramanlarn komuta ettii
orduyla Efrsiyb kar karya gelir ve onlara yenilir. Sonraki

1
slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul 1994, C. 10, s. 478.
2
Alp Er Tonga ad, yazl ve szl kaynaklarda bazen Alp Er Tonga bazen de
Efrasiyab/Afrasyab gibi baz ses deiikliklerine bal olarak farkl isimlerle yer
almaktadr ve bu konu zerinde almann ileriki blmlerinde ayrca durulmutur.
Ancak biz, tebliimizde kullandmz terminolojinin bir btnlk arz etmesi iin
alnt metinlerde deiiklik yapmamakla birlikte, almann genelinde Alp Er Tonga
adn kullanmay tercih ettik.
3
slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul 1994, C. 10, s. 478479.

510 Adem GER

Turkish Studies

dnemlerde de Efrsiyb, ran topraklarna sk sk aknlar dzenler ve
sonunda ldrlr.
4

ehnmede Rstem, Zal, Keykavus ve Siyavu gibi ran
kahramanlarndan vgyle sz edilmi ve Turan hkmdar Alp Er
Tongann her seferde onlar tarafndan yenilgiye uratld
anlatlmtr. Ancak eserde Alp Er Tongann da Trklerin byk bir
kahraman olduu yer yer belirtilmi ve onun iin Efrasiyab cesur bir
timsah, av gnnde erkek bir aslan, sava zamannda da bir sava fili
gibidir.
5
denilerek onun ne kadar byk bir kahraman olduu
anlatlmaya allmtr.
ehnme dndaki Arap ve Fars kaynaklarnda da
Efrsiyb ve atalarnn ehnmeye benzer bir ekilde anlatld
bilinmektedir. X. yzyl Arap tarihisi Mesud, Trklerden ve Trk
hakanlarndan bahsederken Trk topluluklarnn in ile Horasan
arasnda oturduklarn ve buralarda birok ehir kurduklarn anlatr.
Ayrca Efrsiybn buralardaki Trklerin hkmdar ve hakanlar
hakan olduunu, Trk lkelerinin hkimi bulunduunu, dier
hanlarn ona bal olduunu belirtir. rana hkmeden Efrsiybn da
bu hanlara mensup olduunu syler.
6

Trk kaynaklar arasnda Alp Er Tonga hakknda en
kapsaml bilgiyi 11. yzyln ikinci yarsnda Kagarl Mahmud
tarafndan yazlan Dvn Lgtit-Trk isimli
eserde bulmaktayz. Kagarl, eserinde eitli
kelimeleri aklarken Alp Er Tonga ile ilgili
nemli bilgiler vermektedir. rnein; Tarm
kelimesini aklarken bu kelimenin tekinler ve
Afrasyab soyundan olan hatunlara ve bunlarn
byk, kk ocuklarna kar sylendiini;
bunun dnda ne kadar byk olursa olsun,
hakanl hanlarn oullarndan bakasna byle
sylenmediini belirtmitir.
7
Han kelimesini
aklarken, bu kelimenin Trklerin en byk
babuu anlamna geldiini ve Afrasyabn
oullarna da han denildiini belirtir. Ayrca
Afrasyabn hakan olduunu ve bu adn
verilmesinde uzunca tarihsel bir hikyenin

4
Mustafa Aksoy, Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga, Trkler, Yeni
Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, C. 3, s. 557561; erf ehnme evirisi, C, I, II,
III, Hzl. Zuhal Kltral-Latif Beyreli, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1999.
5
Mustafa Aksoy, agm., s. 557.
6
Mustafa Aksoy, agm., s. 562; Osman Turan, Trk Cihn Hkimiyeti Mefkresi
Tarihi, tken Neriyat, stanbul 2005, s. 100.
7
Divan Lgat-it-Trk Tercmesi I, ev. Besim Atalay, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara 1992, s. 396.


Turkish Studies

olduunu syler.
8
Tigin kelimesini
aklarken, bu kelimenin aslnda kle
anlamna geldiini; ancak zamanla hkmdar
ailesinin ocuklarna ad olduunu belirtir ve
bu konuda geni bilgi verir.
9
Yine Kaz
kelimesinin anlamn verirken, bunun
Afrasyabn kznn ad olduunu belirterek,
Afrasyab ve onun yaad yerler hakknda geni
bilgi verir.
10
Kend kelimesinin anlamn
verirken, Kagar iin Ordu kend dediklerini
ve bunun da Hann oturduu ehir anlamna
geldiini syler. Ayrca Afrasiyabn Kagar
ehrinin havas iyi olduu iin orada
oturduunu belirtir.
11
aruk oyma hakknda
bilgi verirken Baruk ehrinin Afrasiyabn
ehri olduunu syler.
12
Alp kelimesinin
anlamn aklarken rnek olarak Alp Er Tonga
iin yaklan attan iki drtle yer verir.
13

Dvn Lgtit-Trkte verilen bilgiler
incelendiinde, btn Trk hakanlarnn Alp Er
Tongann soyundan geldiinin ve onun soyundan
olmayanlara hakan veya han denilemeyecei
anlalmaktadr. Ayrca Alp Er Tongann Kagar
ehrini bakent olarak kulland, bunun yan
sra Baruk ve Barsgan gibi ehirler kurduu ve
lmnn halk arasnda byk bir acya neden
olduu grlmektedir.
Alp Er Tonga hakknda bilgi veren bir baka eser ise
Yusuf Has Hacibin 1069 ylnda yazarak Tabga Bura Hana
sunduu siyasetname trndeki Kutadgu Bilig isimli eseridir. Bu
eserde, dnyadaki hkmdarlar arasnda en adaletli olanlarn Trk
hkmdarlar olduu ve onlarn iinde de en mehur olann Taciklerin
Efrasyab dedikleri hkmdar olduu belirtilir.
14
Bu bilgilerden Alp
Er Tongann Trkler arasnda hem adaletiyle hem de kahramanlyla
tannan byk bir hkmdar olarak bilindiini ve Taciklerin de onun
cesareti ve kahramanlndan vgyle sz ettiklerini syleyebiliriz.

8
Divan Lgat-it-Trk Tercmesi III, s. 157.
9
Divan Lgat-it-Trk Tercmesi I, s. 413414.
10
Divan Lgat-it-Trk Tercmesi III, s. 149150.
11
12
13
14
Kutadgu Bilig I Metin, Hzl. Reit Rahmeti Arat, Trk Dil Kurumu Yaynlar,
Ankara 1991. s. 43.

512 Adem GER

Turkish Studies

rann en byk tarihilerinden Alaaddin Ata Melik
Cveyn tarafndan 1259 tarihinde Farsa olarak yazlan Tarih-i
Cihan Ga adl eserde de Alp Er Tonga hakknda bilgiler yer
almaktadr. Cveyn bu eserde, di-kutun soyu ve lkesi hakknda
bilgi verirken, Uygurlarn Orhun nehrinin kenarnda yaadklarn,
nfuslar arttka aralarndan bir kiiyi kaan setiklerini ve Buku
Hann ortaya kt dneme kadar be yz yl byle yaadklarn
belirttikten sonra, bir rivayete gre Buku Hann dier adnn
Afrasiyab olduunu syler.
15
Cveynnin Alp Er Tongay Uygur
Trklerinin bir baka kahraman Buku Han ile birletirdiini
grmekteyiz.
Alp Er Tongann eceresi ve kahramanl hakknda geni
bilgi veren eserlerden biri de Mool tarihisi Mirza Haydar Dulat
tarafndan 15411547 yllarnda yazlan Tarih-i Reid isimli
eserdir.

Bu eserde, Kagar eski ve nl bir ehirdir. Eski zamanlarda
Kagar sultanlar Moollarn Buga Han dedikleri Trk Afrasyabn
ailesindendi. Onun eceresi yledir: Feridun olu Tur olu Dad olu
Nain olu Pi olu Afrasyab
16
denilmitir. Ayrca tarihi olaylar ve
savalar anlatlrken kahramanlk gsteren kimseler iin hepsi de
Rstem, Zal ve pirin vcutlu Afrasyab gibi kahramanlard
17

denilerek Alp Er Tongann kahramanl dile getirilmitir. Eserde
muteber kitaplarda ve tarihlerde Balasakunun Alp Er Tongann
kurduu ehirlerden biri olarak getii ve onu ok vdkleri
belirtildikten sonra Mcmet-Tevarihte yle yazd belirtilmitir:
Balasakun Karahtayllar zamanna kadar Afrasyab neslinin idaresi
altndayd. Karahtay grhan buray bu torunlardan bir olan lek
Handan ald ve kendi payitaht yapt.
18
Tarih-i Reid isimli eserde,
Alp Er Tongann eceresi, kimlii, kahramanl ve yaad ehirle
ilgili verilen bilgilerin nceki dnemlerde yazlan ran kaynaklaryla
ayn olduu grlmektedir.
Uygur Trklerinin tarihi ve kltr hakknda geni bilgiler
veren ve 1903 ylnda Molla Musa Sayrami tarafndan yazlan Tarihi
Emniye isimli eserde de Alp Er Tonga hakknda bilgiler
bulunmaktadr. Eserde, yedi ehirden biri olan Kagar ve burada
mezarlar ve trbeleri bulunan tarihi ahsiyetler hakknda bilgi
verilirken Satuk Bura Han iin Yine biri Sultan Satuk Burahan

15
Alaaddin Ata Melik Cveyn,, Tarih-i Cihan Ga, C. I, ev. Mrsel ztrk,
Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1988, s. 116.
16
Mirza Haydar Dulat, Tarih-i Reid, ngilizceye ev. E. Denison Ross; Trkeye
ev. Osman Karatay, Selenge Yaynlar, stanbul 2006, s. 461.
17
Mirza Haydar Dulat, age., s. 484.
18
Mirza Haydar Dulat, age., s. 535.


Turkish Studies

Gazi olup, Efrasiyapn evlad denilmektedir.
19
Alp Er Tongann
Karahanllar ve sonraki dnem Trk hkmdarlarnn ecdad olduu
Satuk Bura Han Tezkiresinde de belirtilmektedir.
20
Molla Musa
Sayrami, Tarihi Hamidi isimli eserinde de Sultan Satuk Bura
Hann Kagarda bulunan mezar hakknda bilgi verirken onun
Afrasyab evladndan olduunu belirtmi ve Afrasyabn kahramanl
ile ilgili bilgilere de yer vermitir.
21

Yukarda zetleyerek vermeye altmz yazl tarihi
kaynaklardan Alp Er Tonga ve onun zellikleriyle ilgili u sonulara
ulamak mmkndr:
1. Alp Er Tonga Trk tarihi kadar ran ve Arap tarihi iinde
de nemli bir yer tutmaktadr. ranllarn Avestadan balayarak en
byk destanlar ehnameye ve sonraki dnemlerde yazlan eitli
tarihi kaynaklarna kadar Alp Er Tongay en byk dmanlar olarak
zikretmeleri ve buna ramen ondan vgyle sz etmeleri bu durumu
aklamaktadr.
2. Tarihi Trk kaynaklarnn yan sra ran, Arap
ve Mool tarihilerinin eserlerinde, Alp Er Tongann
byk bir kahraman olduu ve Trk hkmdar ailelerinin
atas olarak kabul edildii grlmektedir.
3. Alp Er Tonga ile ilgili tarihi kaynaklarda yer
alan ortak bilgilerden biri de, onun bir hkmdar olarak
Kagar bakent setii ve nemli ehirlerin inasn
gerekletirdii bilgisidir.
4. Cveyn ve Mirza Haydar Dulata gre Alp
Er Tonga, Uygur Trklerinin tarihi kahraman Buku
Handr.
Tarihi kaynaklarda Alp Er Tonga hakknda verilen bilgileri
deerlendirdikten sonra, onun yaad dnem ve kimlii hakknda
aratrmaclarn fikirlerini vermek yerinde olacaktr. Alp Er Tongann
kimlii ve yaad dnemle ilgili eitli fikirler ileri srlmtr.
Bunlardan birincisi, Alp Er Tongann Med Kral Astiyog olduu
eklindedir.
22
Zeki Velid Togan ise Alp Er Tongann byk Saka
devletinin en evketli devrini ve skt an yaatan byk
kahraman olduunu ileri srmtr.
23
Osman Turan, slam
kaynaklarnn Uygur, Karahanl ve Seluklu hanedanlarnn Alp Er

19
Molla Musa Sayrami, Tarihi Emniye, Yay. Hzl. Muhemmet Zunun, inca Halk
Neriyati, rmi 2000, s. 399.
20
Geyretcan Osman, Uyur Kilassik Edebiyati Kiskie Tarihi I, inca Halk
Neriyati, rmi 1996, s. 115.
21
Musa Sayrami, Tarihi Hemidi Kitab III, Aksu 1908, s. 329, 340341, 387.
22
slm Ansiklopedisi, C, 10, s. 479.
23
Zeki Velidi Togan, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yaynlar, stanbul 1981, s. 36.

514 Adem GER

Turkish Studies

Tongaya mensup olduklarn ifade ettiklerini ve bu mnasebetle, onu
tarihi ve milli ananeye bal olarak Ouz-han ile birletirdiklerini
belirtmitir.
24
Ayrca milli destan ve ananelerde asrlarca milletin
kalbinde, cihangir olarak yaayan Ouz-hann ran kaynaklarnda
Afrsyb ad ile getiini sylemi ve onun Ouz-han olduunu ileri
srmtr.
25

Sadettin Gme ise Kagarlnn bahsettii Alp Er
Tongann ehnmede geen Afrasyab ile bir olduu yolunda
pheler olduunu belirterek, bize gre Alp Er Tonga, 714 ylnda
Be-BalkIn kuatlmas srasnda tuzaa drlerek ldrlen,
Kapgan Kagann byk oludur. Kiilik olarak Kl Tigine benzeyen,
Kk Trkler arasnda ok sevilen ve btn mrn Trk milleti iin
harcam olan Tonga Tiginin kahramanlklar lmnden sonra da
Trkler arasnda yaam ve bir efsane olarak Kagarlnn ana
kadar gelmitir. Kagarl Mahmud da Trkler arasnda yaayan bu
destan duyduu iin eserinde zikretmitir. demektedir.
26

Alp Er Tongann tarihi kimliiyle ilgili olarak Mustafa
Aksoy, yazl Trk kaynaklar arasnda Alp Er Tonga ile ilgili
bilinen en eski kayda Orhun Abidelerinde rastlamaktayz. Tonga
Tiginin yuu esnasnda Tonga boyunun on yiit erinin evrilip
ldrldnden bahsedilmektedir. Biz bu kayttan XI. yzylda bile
hatralar devam eden Alp Er Tongann VIII. yzylda yuunun
yapldn grmekteyiz. demektedir.
27

Osman Karatay ise Ouz Kaan, Feridun ve Alp Er
Tongay eitli alardan karlatrm ve her ismin de ayn kii
olabileceini ileri srerek, bu kimse, insanlk tarihinde yle bir iz
brakmtr ki, randan Turana insanlar binlerce yldr onu
unutmamlardr. Farslarn Turanl halklarla ayn kkten gelen
Medlerin tarihini sahiplendikleri gibi Turanllarn/Sakalarn
hkmdarlarn da sahiplendiklerini, Pers hkmdarlarnn Ceyhun
nehrini geememiken Feridunun ahsnda ve hayal leminde
Farsllarn ran, Turan ve Rumun hkimi olduklarn belirtmitir.
28

Yukarda da grld gibi aratrmaclarn bazlar Alp Er
Tongann Saka hkmdar olduunu ileri srerken, bazlar da Buku
Han, Ouz-han ve Tonga Tigin olduunu ileri srmlerdir. Ayrca
aratrmaclarn bazlar Alp Er Tonga ile tarihi kaynaklarda

24
Osman Turan, age., s. 101.
25
Osman Turan, age., s. 100.
26
Saadettin Gme, slm ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine, DTCF Tarih
Aratrmalar Dergisi, 20/3, Ankara 2000, s.5758.
27
Mustafa Aksoy, agm., s. 555.
28
Osman Karatay, ran le Turan (Hayali Milletler anda Avrasya ve
Ortadou), Karam Yaynclk, Ankara 2003, s. 180188.


Turkish Studies

Efrasiyab adyla geen kahramann farkl kiiler olduunu ileri
srmlerse de, bu konuda her iki ismin de ayn kii olduu
noktasnda tarihilerin byk ounluunun hemfikir olduklarn
grmekteyiz. Biz de Alp Er Tonga ile Efrasiyabn ayn kii olduu
dndmz ve tebliimizde terminolojinin bir btnlk arz etmesi
asndan, alntlarn dnda Alp Er Tonga isminin kullanlmasn
uygun grdk.
Alp Er Tonga ve onun tarih kiilii hakknda yazl
kaynaklarda yer alan bilgileri ve aratrmaclarn bu konudaki
grlerini verdikten sonra, gnmzde Uygur Trkleri arasnda Alp
Er Tonga ile ilgili anlatlan szl rnlere gemek yerinde olacaktr.
Trk tarihinde ve kltrnde hem kahramanl hem de yneticilii ile
derin izler brakan Alp Er Tonga, Uygur Trklerinin hafzasnda da
yz yllar boyunca saklanm ve onun hakknda eitli anlatmalar
ortaya kmtr. Uygur Trkleri arasnda Efrasiyap olarak bilinen
Alp Er Tonga, szl anlatmalarda padiahlarn padiah ve bilgelerin
bilgesi olarak zikredilmi ve onun dneminde toplumsal dzenin
salanmasna ve milletin birlik ve btnlne ynelik nemli
uygulamalarn balad dile getirilmitir. Ayrca bu szl
anlatmalarda onun kahramanlndan ok, halkn sorunlaryla
yakndan ilgilenen bir ynetici olduu ve bu sorunlara pratik zmler
rettii anlatlmtr. Bu anlatmalardan ilki dn merasiminin ortaya
kn konu almaktadr:
Eski zamanlarda dn merasimi diye bir ey
yokmu. Erkekler ve kzlar dn merasimi yapmadan birbiriyle
evlenirmi. Efrasiyap dnemine gelindiinde, insanlar ehirlerde,
kylerde ve klaklarda toplu halde yaamaya balamlar. nsanlar,
toplu bir ekilde yani birbirleriyle kark yaadklar iin, baz
istenmeyen durumlar ortaya kmaya balam. Baz insanlarn bir
bakasnn hanmna aka yapmas ve birlikte olma isteini belirtmesi
gibi garip davranlar sreklilik arz etmeye balam. Bunun zerine
kavga dv balam ve ok kan akm. Efrasiyap bu olanlar
grnce, halk bar iinde tutmak; insanlar arasnda edep, haya ve
ahlakl olmay salamak; yanl anlamalarn nne gemek iin eitli
areler dnm. Sonunda dn merasimi yaparak, erkek ve kzn
evlendiini btn halka duyurmaya karar vermi. O gnden sonra
insanlar arasnda byk dn merasimi dzenlenerek, toplanan
halka bu durumu duyurma ii ortaya km. Bylece yanl
anlalmann nne gemek iin dn yapan kiinin, aratrp uygun
birisini bularak onu herkesin dikkatine sunmas deti ortaya km.

516 Adem GER

Turkish Studies

Dn merasimi demek, ncelikle erkek ve kadnn
birbirini sevmesi demekmi.
29

Bu anlatmada, insan hayatnn gei dnemlerinden
biri ve aile yapsnn ilk adm olan evlenme ve buna bal olarak
gerekleen dn merasimin ilk kez Alp Er Tonga dneminde ortaya
kt anlatlmaktadr. Kza ve erkee yeni bir sosyal stat kazandran
ve aileler arasnda kurulan dayanmay, toplumsal ve ekonomik
ilikiyi dzenlemesi asndan hemen her toplumda nemli bir olay
olarak grlen evlilik ve dn merasimi, Uygur Trklerinin szl
yaratmalarnda Alp Er Tonga dnemine dayandrlmaktadr. Burada
Alp Er Tongann halk bar iinde tutmak; insanlar arasnda edep,
haya ve ahlakl olmay salamak; yanl anlamalarn nne gemek
iin dn merasimini uygulamaya koyduu grlmektedir.
Anlatmada dikkat eken hususlardan biri de, gebe
yaayan Uygur Trklerinin Alp Er Tonga dneminden sonra belli
merkezlerde toplu olarak yaamaya baladklarnn ve yerleik hayata
getiklerinin anlatlmasdr. Bunun sonucunda da toplumda baz
olumsuz olaylar yaanmaya balanm ve Alp Er Tonga bu sorunlara
zm retmitir.
Alp Er Tongann yer ald szl yaratmalardan ikincisi ise
ly gmme detinin ve lme bal geleneklerin ortaya kyla
ilgilidir. Bu konudaki anlatma yledir:
Eskiden insanlar, lleri hi kimseye duyurmadan
atete yakar ve lnn kllerini kumlua gtrp rzgrda
savururlarm. Efrasiyap dnemine gelindiinde, Efrasiyap bu deti
deitirmi ve cesedi sanda koyup topraa gmmeyi emretmi.
Efrasiyap, babas Ulu Tor ldkten sonra, onun cenazesini krk gn
bekletmi ve dut aacndan uzunluu krk kar, genilii yedi kar,
ykseklii dokuz kar olan zel bir sandk yaptrp, cenazeyi ona
yerletirerek saraya yakn yksek bir tepeye defnetmi.
lm olduunda, krk gn krk gece sarayda ve
bakentte oyun ve elenceye, ziyafetlere ara vermeden devam
ederlermi. Efrasiyap bu durumu tuhaf karlam ve buna zlm. O
gnln elendirip gezse de zntden bir trl kurtulamam. Bunun
zerine derin derin dnmeye balam. nsann kadir kymeti,
itibar sadece yaad dnemde bilinip, ldkten sonra unutulup
gider ise bu vefaszlk olur. diye aklndan geirerek saray ehlini
artm. Saraydaki toplantda Efrasiyap: ly sessiz sakin
uurlamak, len iin adaletsizlik oluyor. Bundan sonra kim lrse
lsn, derhal btn yurda duyurulup, halkn yas treni dzenleyerek
alayp szlamas lazm. Bylece merhumun yaad dnemde

29
rmi Tiyanan Rayon Halk ekliri, inca Yalar-smrler Neriyati,
rmi 1994, s. 6869.


Turkish Studies

yaptklar hatrlansn! demi. Saraydaki danman vezir Kurbeg: Yas
trenine halkn tamam katlp herkes alarsa, yurtta korkuya neden
olur ve insanlar huzursuz olabilir. Onun iin merhumun yakn
akrabalar yas tutsun. demi.
Efrasiyap bu fikri doru bulmu ve yas tutan
erkeklerin beline beyaz kuma balamasn, yas tutan kadnlarn da
beyaz barts balamasn kararlatrm. Uzak yakndan
gelenlerin, konu komularnn gn gece cenaze kan evde
yemek piirmeden, yemek, ekmek ve ay temin etmesini, merhumun
vefatndan sonra byk bir yemek verilerek merhumu yad edip,
ruhuna dua etmeyi ve onun ebediyen hatrlanmasna karar vermi. O
gnden sonra cenazede alamak, dnde glmek adet haline
gelmi.
30

Eski Trkler atalarna byk sayg besleyerek onlar
iin byk mezarlar, heykeller yapp, onlar adna yazl talar
dikmilerdir. Bunun yan sra len byklerini altn, ziynet eyas,
atlar ve bu atlarn ilemeli eyer talaryla gmmlerdir. Altay,
Karadeniz, Kafkas, Suriye ve Halep civarlarnda bulunan Trk
kurganlarndaki l gmme deti bunu ak ekilde gstermektedir.
Ayrca Trkler bu mezarlar uurlu sayarak korumulardr. nk
byk ecdat, fiziksel bir lm yaam olsa da ruhen diridir ve soyun
koruyucusudur.
31
Anlatmaya gre, Trk kltrnde nemli bir yer
tutan ly gmme deti, Alp Er Tongann len babasn yakmak
yerine, bir sandukaya koyup topraa gmmesiyle balamtr.
Gnmzde Uygur Trkleri arasnda beyaz
balamak yas sembolize etmektedir. len kiinin erkek akrabalar
beline beyaz kuma balar; kadnlar ise bana beyaz rt takarlar.
Erkekler yette nezir ad verilen ve lm olaynn yedinci gnnde
verilen yemee kadar beline baladklar beyaz kuma karmazlar.
Kadnlar ise kirik nezir ad verilen ve lm olaynn ardndan
krknc gnde verilen yemee kadar balarndaki beyaz rty
karmazlar. Krknc gnde bir kadn yas tutan bayanlar teselli eden
szler syleyerek onlarn bandaki beyaz rty alr ve yerine farkl
renkte bir rt verir. Bu uygulamaya Karisini otu ad
verilmektedir.
32
Yukardaki anlatmada Uygur Trklerinde yas
sembolize eden beyaz balamak detinin de Alp Er Tongann istei
zerine uygulanmaya balad belirtilmitir.

30
rmi Tiyanan Rayon Halk ekliri, s. 7273.
31
Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi (Ontolojik ve Epistemolojik Balamda
Trk Mitolojisi), C. 1, tken Neriyat , stanbul 2007, s. 161165.
32
Abdukerim Rahman vd, Uyur rp-Adetliri, inca Yalar-smrler Neriyati,
rmi 1996, s. 133135.

518 Adem GER

Turkish Studies

Anlatmaya gre, Alp Er Tonga insann kadir kymeti,
itibar sadece yaad dnemde bilinip, ldkten sonra unutulup gider
ise bu vefaszlk olur dncesiyle yas tutmay halk arasnda zorunlu
klm ve bylece gnmze kadar gelen yas tutma ve ona bal
geleneksel uygulamalar Alp Er Tonga dneminde ortaya kmtr.
Gnmzde Trk dnyasnda baz farkllklar grlmekle
birlikte ana hatlaryla ayn olan ly gmme, cenaze evinde birka
gn yemek piirmeme, cenazenin ardndan krk gn yas tutma ve
cenaze sahipleri tarafndan krk yemei verme gibi lm olay
etrafnda oluan geleneklerin byk ksm Uygur Trklerinin
anlatmalarna gre ilk kez Alp Er Tonga dneminde ortaya kmtr.
Ayrca Uygur Trkleri dn ve lm olaylarna kar alnacak tavr
Cenazede alanr, dnde glnr eklindeki ataszyle
zetlenmitir.
Alp Er Tonga ile ilgili anlatmalardan ncs beiin
ortaya kyla ilgilidir:
Eskiden beik yokmu. Efrasiyap dnemine gelindiinde
ocuklar oalmaya balam. Anneler ocuklara bakmak iin ok
cefa ekmiler. Bu gnlerden birinde Efrasiyapn ei Bk Anne
bir seferde ocuk dourmu. Padiahn saray byk sevince
boulmu ve ocua nasl bakacaklar konusunda eitli yollar
gstermiler. nk o dnemde padiahn ocuklarna z annelerinin
bakmas ve bytmesi deti varm. Ancak Efrasiyapn devletinde o
dneme kadar hibir kadn birden fazla ocuk dourup bytmemi.
Efrasiyap, ocuklara bakma konusunda ok dnm.
Sonunda en byk ocuuna z annesi bakm. kinci ocuuna
ahlakl, faziletli ve temiz kalpli bir kadn bulmular ve ocua stanne
olmu. nc ocuuna bir aa karyola yaparak onun zerinde
belemi ve bu kk aa karyolaya (ocuun) annesinin adn
(Bk) vermi. Bylece beik dnyada var olmaya balam.
33

Bu anlatmada hem beik kelimesinin kkeni hem de beiin
ortaya k anlatlmaktadr. Tarihi kaynaklarda Alp Er Tongann
babas ve ocuklar hakknda bilgiler yer alrken, einden
bahsedilmemektedir. Bu anlatma da ise Alp Er Tongann einin
adnn Bk (Beik) olduu ve z bebek dourmas sonucunda
bebeklerden birini aatan yaplan beikte avutmasndan dolay da
beiin onun ismiyle adlandrld belirtilmitir. zetle Uygur
Trkleri arasnda beiin icad, stannenin tutulmas ve ilk kez z
bebee sahip olunmas Alp Er Tonga dneminin olaylar olarak
nakledilmektedir.

33
eyretcan Osman, Bk Hekkide Rivayet Miras, S. 1, rmi 1992, s. 1314.


Turkish Studies

Uygur Trklerinde mzik ve alg aletleri gnlk yaamn
vazgeilmez unsurlarndan biridir ve ayr bir neme sahiptir. Uygur
szl yaratmalarnda mziin ilk insan Hz. Adem ile birlikte
yaratld ve insanlar ldkten sonra da mzikle olan balarnn
devam edecei anlatlmaktadr. Ayrca mziin ruhu harekete geiren
ve mest eden tek unsur olduu ve ruhun mzik sayesinde tenle
birletiine inanlmaktadr. Bu anlaya bal olarak Uygur Trkleri
arasnda alg aletleri ve onlarn ortaya kyla ilgili eitli
anlatmalar yer almaktadr. Bunlardan rebabn ortaya kyla ilgili
olan yledir:
Efrasiyap, Kagarda hanlk tahtnda oturduu
yllarda, yurdu adaletli bir ekilde ynetmesiyle n salm. O, herkesin
karnn doyurup, kendi iiyle megul olduunu ve hi elence
dzenlenmediini grnce bu duruma ok zlm. O, has bahesinde
halknn gnln elendirmek iin are dnd bir srada, bir
turgayn hznl tn duymu. Padiah onu dikkatle dinlemi ve
onun sesini taklit etmi. Fakat ben bir padiahm, insanlarn iinde
ku gibi tersem, gln duruma derim. En iyisi, aatan kularn
sesine benzer ses karan bir alet yapaym, diye dnm ve dokuz
gn uraarak dokuz kar uzunluunda bir aac alg aleti yapmaya
karar vermi. O, bu aac insan suretinde yapm ve bir az koymu.
Koyunun barsan titizce ileyip tel ekmi. Fakat bu aletten ses
kmam. Efrasiyap, iin dokuzuncu gnnde has bahede yine bu
aletten ses karmak iin urarken, bir yiit sesli bir ekilde ark
syleyerek oradan gemi. Padiah, onun arksyla ok ilgilenmeyip
aletiyle uramaya devam etmi. Aradan bir yemek piirme vakti
geince, ark syleyen yiit geri dnm. O yine ark syleyerek
yryormu; fakat sesi nceki kadar gr deilmi. Efrasiyap, bu ie
ok arm ve iini brakp yiidi ararak:
Sen nereye gidip geldin? demi. Yiit:
Kaynana ve kaynbabamn evine misafir olup
geldim, diye cevap vermi.
Efsrasiyap, hemen iinin bana dnp yapt alg aletinin
gvdesini derince oymu ve oray deri ile kapatarak teline vurmu.
Ondan hem gl hem de titrek bir ses km. Efrasiyap, yiidin iki
arksndan unu anlam ki, yiit sabahleyin yemek yememi, karn
a, bunun iin de sesi hem gl hem titrek kyor. Kaynana ve
kaynbabasnn evine gidip karnn doyurduktan sonra arks o kadar
gzel deil.
Efrasiyapn icat ettii bu alg, rebabn ilk ekliymi.
Daha sonra o, daha da iyi ses karan alg aleti dutar yapm. O

520 Adem GER

Turkish Studies

gnden sonra bu yurttaki insanlar karnn doyurmakla kalmayp saz
alp dans ederek elenir olmular.
34

Bu anlatmada Alp Er Tongann payitahtnn
Kagarda olduu ve halkn elenmesi iin rebab, daha sonra da
dutar icat ettii anlatlmtr. Alp Er Tongann Kagarda oturduu
bilgisi tarihi kaynaklarda yer alan bilgilerle ayndr. Burada Alp Er
Tongann rebab icat etme nedeni halkn elendirme isteidir ki bu
da bize onun halkn eitli sorunlarna zmler rettiini ve mzik
aletlerini icat ederek de kltr-medeniyet kahraman olduunu
gstermektedir.
Gnmzde Dou Trkistann nemli ehirlerinden
biri Kzlsu Krgz Otonom Blgesinde yer alan Atu (Artu)tur. Bu
blge tarm rnleri iinde inciriyle n salmtr ve bu konuda eitli
efsaneler anlatlmaktadr. Bu efsanelerin merkezinde de Alp Er Tonga
yer almaktadr. Bu anlatmalardan birincisi yledir:
Eski zamanda yaayan padiah Efrasiyap,
yeryznde yedi yerde bakent kurmu. Bunlardan biri Erdebil, biri
Suddikut
35
ehri, bir dieri Korla ehriymi. Dier drt ehir Turfan,
Hoten, Almal ve Balasagunmu.
Padiah Efrasiyap, bir gn saraydaki herkesi arp
toplant yapm. Toplantda, padiahln snrsz gcnn kudretinin
anlalmas iin, bu yedi ehrin hepsini tpk cennet gibi deiik
meyvelerle donatmak istediini sylemi. Bunun iin de dnyadaki en
gzel meyvelerin fidanndan toplamalar iin ferman karm.
Dnyann her yerine emir eri gndermi. Emir erleri krk ay, krk gn
krk gece uzun bir yol katettikten sonra, karlatklar meyvelerin
iinden en gzel olanlarn seerek hem fidann hem de tohumunu
alp saraya getirmiler. Bu yedi ehri, yemyeil meyve aalaryla
donatmaya balamlar. Yllar getike meyve fidanlarnn bazlar
salkl ekilde bym, bazlar ise kuruyup gitmi. ncir de ite o
gnden itibaren Atuta yetimeye balam.
36

Bu anlatmada padiah Alp Er Tongann Erdebil,
Kagar, Korla, Turfan, Hoten, Almal ve Balasagun gibi yedi farkl
ehri kendine merkez setii ve byk bir gce sahip olduu
anlatlmtr ki bu bilgiler yazl kaynaklarla da rtmektedir. Ayrca
anlatmadan onun byk bir hkmdar olduu ve idaresi altnda
tuttuu topraklar mamur hale getirmek iin byk aba sarf ettii ve
gnmzde Atu blgesinde yetien incirin de bu abann sonucunda
retilmeye baland anlalmaktadr.

34
Uygur Halk Efsane-Rivayetleri (Kk Gmbez), inca Halk Neriyati, rmi
2006, s. 361362.
35
Suddikut, Suli ismiyle de anlmaktadr ve Kagar ehrinin eski addr.
36
Uyur Halk Epsane-Rivayetliri (Kk Gmbez), s. 289290.


Turkish Studies

Atu blgesinde incirin yetitirilmesiyle ilgili anlatmann bir
varyant da yledir:
ok eskiden, padiahlarn padiah ve bilgelerin
bilgesi olan hakan Efrasiyap, bir gn rya grm. Ryasnda,
cennette gezip dolam ve cennetteki huriler ve hizmetiler onun
gnln am; tatl tatl meyveler susuzluunu gidermi. Uyanp
bakm ki rya. O, bu grdklerinin rya olduuna hi inanmak
istememi. Bunun zerine btn vezirlerini saraya toplayp, onlara
ryasn anlatm ve elini aarak ryasnda yedii meyvelerin
ekirdeklerini gstermek istemi. Aslnda onun elinde hibir meyvenin
ekirdei yokmu; fakat Allahn kerameti ile han elini anca bir avu
ekirdek peyda olmu. Bunun zerine o ekirdekler dikilip
yetitirilerek incir peyda olmu.
37

Bu anlatmada Alp Er Tonga, ryasnda grd
meyvenin ekirdeini uyandnda elinde bulan ve bu ynyle de
keramet sahibi bir padiah olarak karmza kmaktadr. Ayrca
anlatmada incirin cennetten gelen bir meyve olduu da
vurgulanmaktadr.
Atuta incirin yetitirilmesiyle ilgili anlatmann bir
baka varyant ise yledir:
Padiahlarn padiah olan hakan Efrasiyap, yedi
ehirde bakent kurmu. O, imdiki Kua ehrinde hanlk tahtnda
oturduu gnlerin birinde, ryasnda cennette gezdiini grm.
Uyannca mneccimlerini saraya arm ve ryasn yorumlatm.
Mneccimler, padiaha dnyann her yerine emireri gnderip,
cennete benzer bahe yaptrmas gerektiini sylemiler. Bunun
zerine padiah, dnyann her yerine emireri gndermi.
Batya giden emir erleri, geri dnlerinde Kagara
uramlar. O zamanlar imdiki Atu ehri ve ona bal olan araziler
aala kapl orman ve yayla imi. Bunu gren emirerleri, bu otlaa at
ve develerini birka gn brakmlar ve yollarna daha sonra devam
etmeye karar vermiler. At ve develerini otlaa braktktan sonra, her
biri kendinin nereyi dolatn, neleri grdn, hangi gzel meyve
fidanlarn ve ekirdeklerini getirdiini sylemi ve kimin getirdii
meyvenin mkfat hak ettiini aralarnda tartmlar. Sonunda incir
fidann getirenin hepsinden iyi olduuna karar vermiler. Bunun
zerine, handan mkfat alabilmek iin emirerlerinin arasnda
dmanlk balam. Onlar, gizlice aralarnda anlap az birlii
yaparak, incir fidan getiren emirerinin devesine ykledii incir
fidann bir akarsuya atmlar ve onun yerine karakavak fidann
koymular. Bu akarsudan geen bir ifti, suda akp gelen incir
fidann grm ve onu sudan karm. Bakm ki, bu fidanlar o

37

522 Adem GER

Turkish Studies

iklimde yetimeyen fidanlar. Bunun zerine ifti, onu evine gtrm
ve tutarsa aa olsun, kurursa odun olsun diyerek tarlaya dikmi. Bir
sre sonra bakm ki, fidanlar kk salp meyve vermeye balam.
ifti, olgunlaan ilk incir meyvesini hana hediye etmi. Hakan
Efrasiyap, bu meyvenin tadna bakm ve onu ok lezzetli bulmu.
Buna sevinen han, tahtn Atua tam. Han ilk nce adrn
Atuun kuzeybatsna den dan eteine kurmu ve bundan dolay
buras Taht Hon
38
diye adlandrlm. Daha sonra han, durumun
ayrntsn renince, askerlerinin birbirlerine dtkleri incir
fidann braktklar yere, vatandalar tekrar birbirine dmesinler
diye Azan adn koymu. Bir sre sonra han, adrn tekrar
imdiki Sunda denilen yere tam. Bylece hakan Efrasiyap,
burada ehir ina etmi ve ehrin adn burada en ok yetien ard
aacndan esinlenerek Artu koymu.
39

Bu anlatmada incirin Atu blgesine nasl geldiinin yan
sra Atu ehri ve bunlara bal Sunta, Azan (Azak) ve Tehtivun
kylerinin adlandrlmasyla ilgili bilgiler yer almaktadr.
40
rnein;
Atu adnn, o blgede en ok yetien ard aacndan geldii
bilgisi anlatma iinde verilmitir. Yerleim yerlerinin
adlandrlmasnn yan sra kurulmasnda da Alp Er Tonga ad
karmza kmaktadr.
Sonu olarak ran, Arap ve Trk szl ve yazl
kaynaklarnda byk bir kahraman ve hkmdar olarak yer alan Alp
Er Tonga (Efrasiyab), Uygur, Karahanl ve Seluklu Devletinin
hkmdarlarnn atas olarak kabul edilmektedir. Ayrca Alp Er Tonga
zamann ve meknn snrlarn aarak yzyllar boyunca Trk
boylarnn ortak kahramanlk simgesi olmutur.
Halkn hafzasnda derin izler brakan Alp Er Tonga,
yzyllar boyunca yazl kaynaklarn yan sra szl gelenek iinde de
yaatlm ve onun hakknda eitli anlatmalar ortaya kmtr. Bu
anlatmalar bize, Alp Er Tongann hkmdarlk ve kahramanlk
zelliklerinin yan sra kltr-medeniyet kahraman olarak Trk
kltrne katklarn gstermesi asndan olduka nemlidir.
Alp Er Tonga hakkndaki szl anlatmalarda dikkat eken
hususlardan biri hem bozkr gebe yaam tarznn hem de yerleik
hayatn izlerinin bir arada bulunmasdr. Alp Er Tonga hakkndaki
yazl ve szl kaynaklar bir btn olarak deerlendirdiimizde ise
onun da ve ie dnk iki farkl yn olduunu grmekteyiz. Yazl
kaynaklarda daha ok bozkr ekolojisinin yapsal bir zellii olarak

38
Taht Hon: Tehtivun ismiyle bilinen kyn eski addr.
39
40
Bu konuda geni bilgi iin bak. inca Yilnamisi 1997, inca Halk Neriyat,
rmi 1998, s. 14.


Turkish Studies

Alp Er Tongann da dnk yaps; yani dmana kar gsterdii
baarlar ve kahramanl anlatlrken, szl anlatmalarda onun ie
dnk yaps; yani toplumu bir arada tutmadaki baars, halkn
sevincini ve zntsn paylamas, halkn eitli sorunlarna pratik
zmler retmesi, yurdunu mamur bir hale getirme abas, toplumu
ve onun temel yapsn oluturan ailenin birlik ve btnlne verdii
nem dile getirilmektedir.
Ayrca Uygur szl anlatmalarnda Alp Er Tonga, eitli
yerlerin adlandrlmasnda, gnlk hayatta kullanlan eitli eyalarn
ortaya knda, ehirlerin kurulmasnda, kanallarn almasnda ve
topraklarn mamur hale getirilmesinde ve eitli geleneklerin
olumasnda ad geen tarih bir kahraman olarak karmza
kmaktadr.
Alp Er Tonga, Trk kltr tarihinde ideal ynetici tipini
ortaya koyan bir hkmdar, toplumsal yaam dzenleyen ve koruyan
geleneklerin bazlarnn yaratcs, toplumsal birlik ve btnln
nemini ve bunu gerekletirmenin yollarn reten ve gsteren bir
kahraman olarak yerini almaktadr.

Alper Tung A

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Alper Tung A

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

Ar. Gr. Dr., Ege niversitesi, Trk Dnyas Aratrmalar Enstits.

You might also like