93 Harbi Sonrası Muhacir Iskanı-D.D.Pasaoglu-2013

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)
Volume 5 Issue 2, A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK p. 347-386, March, 2013

H i s t o r y S t u d i e s
A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK
Volume 5/2 2013

Muhacir Komisyonu Maruzatna Gre (1877-78) 93 Harbi Sonras
Muhacir skn
Settlement of Immigrants after the Russo-Turkish War of 1877-78 According to the
Immigrant Commission Report

Yrd. Do .Dr. Derya Derin Paaolu
Karadeniz Teknik niversitesi-Trabzon

z: Bu makale 1877-78 Osmanl-Rus Sava sonrasnda balayan g dalgasn Osmanl
Muhacir Komisyonunun hazrlad bir defterin nda incelemektedir. Osmanl Muhacir
Komisyonu muhacirlerin ihtiyalarnn karlanmas, kayt altna alnmalar ve iskn edilmeleri iin
kurulmutur. ncelenen defterin hem gmenlerin geldikleri blgeleri hem de Trkiyede
yerletirildikleri blgeleri belirtmesi nfus hareketlerinin takibini kolaylatrmaktadr. Toplam
90.672 muhacirin tasnifinin yapld 13 Kasm 1881 tarihli defterde kaydedilen muhacirlerden
82.000 kii, 1877-78 harbi sonunda kaybedilen topraklardan g eden muhacirlerdir. Bu
gmenlerin 40.000 kadar Bulgaristandan olmak zere dierleri Batum, Sohum ve Rumeli-i ark
topraklarndan gelmitir. Kaytlara gre yaklak 35.000i stanbulda olmak zere 51.000 muhacir
iskn edilmeyi beklemektedir. stanbul dndaki yaklak 55.000 muhacir ise Selanik Vilayeti, Sinop
ve zmit Sancandaki kasaba ve kylerinde iskn edilmek zere gnderilmitir.
Anahtar Kelimeler: G, Muhacir, skn, 187778 Osmanl-Rus Sava, 93 Harbi

Abstract: This article examines the immigration wave in the aftermath of the Russo-
Turkish War of 1877-78 in light of a report of the Ottoman Immigration Commission. The Ottoman
Immigration Commission was founded to register and settle the immigrants and to supply their
needs. The report examined here makes it easier to follow the population movements because it
records both the origin of immigrants and the place of their settlements. The November 13, 1881
dated record contains the information of 90,672 immigrants, 82,000 of which emigrated from the
lands lost in 1877-78 war. Approximately 40,000 of these immigrants came from Bulgaria and the
remaining came from Batum, Sohum and Eastern Rumeli. There were a total 51,000 immigrants to
be settled, 35,000 of whom were in Istanbul. Around 55,000 immigrants were settled outside Istanbul
in the towns and villages of Salonika, Sinop, and Izmit.

Key Words: Migration, Immigrant, Settlement, 187778 Russo-Turkish War, 93 War

Giri
Rusyann, Trk dnyas aleyhine genileme politikasnda, 1552de Kazan ve
1556da Astrahan hkimiyeti altna almas, blge uluslar iin bir krlma noktas olmutur.
Bunu takip eden srete Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaanan bir dizi savan ardndan
1774 Osmanl-Rus sava ve sonrasnda Krmn Rus hkimiyetine girmesi, Karadenizin
kuzeyinden binlerce ailenin Osmanl topraklarna g etmek zorunda kalmasna yol amtr.

Muhacir Komisyonu Maruzatna Gre (1877-78) 93 Harbi Sonras Muhacir skn 348

Volume 5/2 2013
Krmn Osmanl hkimiyetinden kmas ile balayan Karadenizin kuzeyindeki uluslarn
gleri dnem iinde incelenebilir.
Birinci dnem 1774te Kk Kaynarca Antlamas ile balayp, 1853 Krm Savana
kadar devam eder. Bu dnemde Osmanl topraklarna g eden Tatar-Nogay muhacirlerinin
kesin saylar hakkndaki bilgilerimiz hem kstl ve hem de elikilidir. 176874 Osmanl-Rus
Savandan nce Krmdaki Tatar-Nogay nfusu ile Rusyann Krm ilhak (1783) sonras
mevcut nfus arasndaki farka gre g eden Mslman says 200 bin civarndadr.
1
Krmn
ilhakyla balayan ilk glerde 178384 ylnda yaklak 80 bin Tatar Besarabya ve
Dobrucaya yerletirilmi,
2
her geen gn Rus basksnn acmaszlamas glerin
bykln etkilemitir. 1812, 1816, 1819, 1822 ve 1827 yllarnda muhtelif byklklerde
olmak zere gler devam etmitir.
3

kinci dnem, Krm Sava ve sonrasndaki glerin yan sra, 1859da eyh amilin
teslim olmas ile tetiklenen byk kitlesel gn yaand 185962 g dalgasn da ieren ve
93 Harbine kadar devam eden dnemdir. Krm Savann sonlarna doru Krmda, Ruslarn
kendilerini Kazana gnderecekleri fikri yaylnca
4
, 16 bin Krml g etmi ve Dobrucaya
yerletirilmitir. G hareketinin tam durduu dnlrken, 1859da eyh amilin teslim
olmasyla 16 bin kadar Nogay, Ker ve Kefe zerinden Osmanl topraklarna gemek zere
Krma girmi ve k burada geiren Nogaylar, Krmllar da etkileyerek yeni bir g dalgas
balatmlardr. Rus makamlarna gre; 18601862 yllar arasnda pasaport alanlarn says
227.361dir
5
. Osmanl Devleti kaytlarna gre ise; 19 ubat 1862ye kadar Osmanl
topraklarna ulaan muhacirlerden sadece iskn gerekleenler 255.414tr.
6
1865ten itibaren
g olay yavalamsa da Osmanl topraklarna ulaabilen muhacirlerin iskn meselesi
1877ye kadar ehemmiyetini korumutur.
nc dnem ise 93 Harbi ve sonrasn kapsamaktadr. 187778 Osmanl-Rus
Savann kaybedilmesinin ardndan balayan yeni g dalgas farkl bir kimlik kazanmtr.
nk bu tarihten nceki muhacirlerin ekseriyeti Karadenizin kuzeyindeki corafyada,

1
Safarov Rafik Firuzolu, Krm ve Kafkasyadan Osmanl mparatorluuna Gler, Osmanl, c.
IV, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s. 687; Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Gler, TTK Yay.,
Ankara 1999, s. 4.
2
Kemal Karpat, Osmanl Nfusu 1830-1914, stanbul 2010, s.108.
3
Abdullah Saydam, Krm ve Kafkasyadan Yaplan Gler ve Osmanl skn Siyaseti, Osmanl,
C. IV, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s. 667.
4
Babakanlk Osmanl Arivi: B.O.A, Fon Kodu: .MMS, Dosya ve gmlek numaras: 7-266.
Bundan sonra kullanlan Babakanlk Osmanl Arivi belgeleri sadece fon kodu, dosya ve gmlek
numaras ile birlikte .MMS.7-266 eklinde verilecektir. Fon kodlarnn alm kaynakada
belirtilmitir.
5
Saydam, a.g.m., s. 667.
6
skn edilebilen 255.414 kii dnda k bastrd iin iskn edilemeyen ve liman ehirlerinde
iskn bekleyenler de vardr, .DH. 486-32799, (18 ubat 1862). Karadenizin kuzeyindeki, Ker
(A.MKT.NZD: 292-87; 294-3; 299-68; 318-72; A.MKT.DV:146-1), Kefe (A.MKT.NZD.323-26)
limanlar ve Krm sahillerinde (A.DVN.156-49) aylarca bekleyerek, bulabildikleri gemilerle
(A.MKT.NZD:292-87; 294-3; 299-68; 302-60; 322-28; 336-76; A.MKT.DV.146-1; 154-75;
A.DVN.156-49; A.MKT.MHM.201-87; A.MKT.UM.399-71; MAD.23107) tehlikeli yolculuklarn
ardndan Osmanl topraklarna ulaabilen muhacirler, k aylarnda geldikleri iin iskan edilemeyip,
geici iskan yerlerine yerletirilmilerdir. (A.MKT. NZD:272-38; 299-45; 299-68; 314-71; 323-26; 336-
76; 349-76; A.MKT.MHM:225-33; A.MKT.UM:393-25; 480-73; A.TF:29-36; .DH:28-947; 28875-
53; 437-28882). Derya Derin Paaolu, Nogaylar, Nogay Gleri ve Trkiyedeki sknlar,
Yaymlanmam Dr. Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2009, s. 126, 193.

349 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013
Rusyann etnik krmndan kurtulmak amacyla halifeye snanlardan olumaktadr. Osmanl
Devletinin buradaki rol gerek blgedeki byk Mslman Trk Devleti imajn uluslararas
alanda korumak, gerekse dinini muhafaza etmek isteyen muhacirlerin halifenin sanca altna
snma isteklerini karlamaktr.
93 Harbi ile balayan g ise; 14. ve 15. yzyllarda Osmanl Devletinin Balkanlarda
uygulam olduu iskn politikasnn dramatik ekilde geriye dn sahnesi olarak
deerlendirilebilir. Rusyann Balkanlarda Slav halklarn haklarn koruma bahanesiyle
sahneye koyduu bu dram, says milyonlarla ifade edilen Mslmann yama, tecavz,
yaklp-yklma, srgn ve g gibi sistemli yok etme politikasna maruz kalmalaryla
sonulanmtr.

1. 93 Harbi Ve Berlin Antlamas
Rusyann 16. yzyldan itibaren uygulaya geldii Trk dnyas aleyhinde genileme
politikas ile Avrupa Devletlerinin 18. yzylda takip ettikleri ark siyaseti, Balkan
topraklarnda kesimitir. Avrupa Devletleri ile Rusyann, ilk aamada Avrupadaki, ikinci
aamada Anadoludaki Trk hkimiyetine son verilmesi, bu topraklardaki Trk ve sair
Mslman topluluklarn buralardan uzaklatrmasnn gereklilii zerinde hem fikir
olmalar, Rusyann Balkan topraklarnda serbest hareket etmesini beraberinde getirmitir. Sz
konusu politikalar dorultusunda Rusya 1877 ylna kadar Kafkas Dalarna, Karadenize ve
Tuna Nehrine kadar ulamtr. Rusyann blgede kullanaca en etkili silah, Panslavizm
olacaktr. Balkanlardaki Slav halklarn haklarn koruma bahanesini ileri sren Rusya, 24
Nisan 1877de bamszlk vaat ettii Romanya topraklarna geerek Osmanl Devletine sava
amtr.
7

Fransa, ngiltere, talya, Almanya ve Avusturya tarafszln bildirirken, Romanya,
Srbistan ve Karada, Rus ordusu saflarnda yerlerini almlardr. Muharebeler, Tuna ve Dou
Anadolu olmak zere iki cephede ve Osmanl Donanmasnn stnlne ramen bir kara
harbi eklinde devam etmitir. Muharebeler esnasnda gerek Ahmet Muhtar Paa ile Dou
Anadoluda, gerekse Osman Paa ile Plevnede nemli baarlar elde edilmise de mal
glkler, iane ve cephane eksiklii, tecrbeli subaylarn yetersizlii, kumandanlar arasndaki
ihtilaf ve savan saraydan idare edilmesi gibi sebepler Osmanl ordularnn malubiyetini
hazrlamtr. Ruslar, douda Erzuruma, batda ise atalcaya kadar ilerlemilerdir.
8
Bbli,
durumun vahameti zerine mtareke teklifinde bulunmu ve 31 Ocak 1878de Edirne
Mkmelesi, 3 Mart 1878de Ayastefanos Antlamas imzalanmtr. Rusyann Panslavizm
siyasetinin zaferi saylan Ayastefanos Antlamas ile Srbistan, Romanya ve Karada
istikllini, Bulgaristan ise muhtariyet idaresini elde etmi ve bu byk gcn nfuz sahas
haline gelmilerdir. zellikle Bulgaristan Emaretinin Kavala Liman ile Ege Denizine
alabilmesi, Rusyann scak denizlere inme siyasetinin mhim bir sonucudur. Ancak bu
antlama, arzu ettikleri oranda toprak elde edemeyen (Bulgaristan hari) Balkan devletleri
bata olmak zere tarafsz kalan ve eski statkoyu korumak isteyen ngiltere ve Avusturyann
blgedeki karlarna ters dmtr. Ayastefanos Antlamas ile Balkanlarda bozulan siyasi
dengenin, 1856 Paris Antlamasn ve 1871 Londra Mukavelenamesini imzalayan devletlerin
mzakereleriyle yeniden tesis edilebilmesi iin 13 Haziran 1878de Berlin Kongresi
toplanmtr. Kongre sonunda imzalanan Berlin Antlamasna gre;
Srbistan bamsz olmu ve kendisine Ni vilayetinden baka, Bulgaristann

7
Rfat Uarol, Siyasi Tarih (17891994), stanbul 1995, s.329.
8
Mahir Aydn, ark Rumeli Vilayeti, TTK Yay., Ankara 1992, s.10.


Volume 5/2 2013
kuzey batsndaki baz topraklar verilmi, ancak Ayastefanosda Karada ile paylam olduu
Yenipazar Sanca, Bosna ve Hersekle birlikte Avusturyaya braklmtr.
Karada bamszln alm ve Adriyatik sahilinde Antivari [Bar] Liman
Karadaa braklmtr.
Romanya mstakil bir devlet olarak tannm, ounluu Romen olan
Besarabyay Rusyaya brakmak, ounluu Trk olan Dobrucay kabul etmek zorunda
kalmtr.
Yunanistann da bir takm istekleri olmusa da bunlar kabul edilmemitir.
Byk Bulgaristan blgeye ayrlarak;
Birinci blgede Osmanl hkimiyeti altnda muhtar, Babaliye vergi veren
Bulgaristan Prenslii kurulmutur.
9
Ruscuk, Varna, Vidin ve Trnova Sancaklarn ieren
Tuna Vilyeti ve Sofya Vilyetinden Sofya Sanca (Ni Srbisitana braklmt)
Bulgaristana verilmitir.
10

kinci blge, Dou Rumeli adyla Osmanl Devletine braklmtr.
11
Dou
Rumeli Vilyeti (ark Rumeli Vilayeti), Edirne Vilyetinden koparlan Filibe ve slimiye
Sancaklar topraklarnda
12
muhtar bir vilayet haline getirilecektir. (Bulgaristan Prenslii
1885te Dou Rumeli Vilyetini kendi topraklarna katacaktr.)
13

nc blge ise Makedonya olup, slahat yaplmas artyla Osmanl
Devletine braklmtr.
Bosna ve Hersekin hkimiyeti Osmanl Devletine ait olmasna ramen,
idaresi Avusturyaya braklmtr.
Kars, Ardahan ve Batum Rusyada kalrken, Dou Bayezid Osmanl
Devletine iade edilecektir.
ngiltere Kbrsa yerleecektir.
14

Osmanl Devletinin kaybettii sz konusu topraklar zerinde yz binlerce
Trk ve sair Mslman yaamas hasebiyle Bbli, buralardaki varln bu nfusa istinaden
srdrmek niyetindedir. Osmanl Devleti bu amala, diplomatik yollara, insan haklar ve
aznlk haklar statlerine dayanarak snrlar dnda kalan topluluklar bulunduklar
memleketlerde korumaya ve kuvvetlendirmeye almtr. Oysa sz konusu devletler, niter
mill devletlerini kurmak, igal ettikleri topraklara tamamen hkim olabilmek iin, sava
srasnda Rusya ile birlikte uygulam olduklar, Trk unsurlarndan kurtulma ve Trk-slm
kltr ve medeniyetinin izlerini silme almalarna antlama sonrasnda da aralksz devam
etmilerdir.
15

93 Harbini, kaybedilen sivil nfus asndan baka savalardan ayran McCarthy,
Bulgaristan corafyasnda yaanlan Mslman nfusun kaybn drt grupta ifade etmitir. Bu
guruplar; atmalardaki lmler, sava srasnda Bulgar ve Rus birlikleri tarafndan yaplan
kymla lenler, yaam iin gerekli temel ihtiyalarn engellenmesiyle gelien alk, hastalk

9
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, TTK Yay., Ankara 1995, s. 76
10
Bill N. imir, Bulgaristan Trkleri (1878-1985), TTK Yay., stanbul 1986, s.17;. Karal, a.g.e.,
s.337.
11
Karal, a.g.e., s. 77
12
Karal, a.g.e., s. 337; Rumeli ark Vilayeti, Filibe, Tatarpazarc, Eski Zagra, Bergos, slimye ve
Hasky Sancaklarndan mteekkil bir vilayet olmutur. Vilayet dahilindeki kaza ve kylerle ilgili
ayrntl bilgi iin bk. Aydn, a.g.e., s. 138-154.
13
Karal, a.g.e., s. 103-107.
14
Karal, a.g.e., s. 77.
15
Nedim pek, 93 Muhacereti, Osmanl, C. IV, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.664-665.

351 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013
lmleri ve Osmanl elindeki topraklara snanlarn snt durumundaki yaam koullar
nedeniyle gerekleen lmlerdir.
16

Osmanl Devleti, uygulanan bu sistemli yok etme politikas karsnda buradaki
halkn koruyamam ve g taleplerini kabul etmitir. Katliam, alk ve hastalktan yaklak
500 bin kii hayatn kaybederken, kurtulabilen yaklak 1 milyon 200 bin kii de g etmek
zorunda kalmtr. Bu muhacirlerin 200 bini umnuda, 300 bini Makedonyada, 150 bini Bat
Trakya ve Rodoplarda toplanrken, Eyll 1879a kadar, 387 binden ziyade muhacir de
stanbula sevk edilmitir.
17
Sava srasnda balayan glerle, Kafkaslardan ve Dou
Anadoludaki sava blgesinden gelenler Erzuruma ylmlardr. Sohum ve Batumdan
gelenler, geici olarak Trabzon, Giresun ve Samsunda barndrlmlardr. Resmi istatistiklere
gre, Rumeliden 767.339, Sohum, Batum ve Kars havalisinden yaklak 300 bin kii
Anadoluya g etmitir.
18

1.1. Muhacir Komisyonu
1859-1862 yllar arasndaki byk g dalgasyla, yz binlerce muhacir Osmanl
snrna dayannca, muhacir ilerini
19
yapmak zere 5 Ocak 1860da Muhacir Komisyonu
kurulmutur.
20
Ticaret Nezaretine bal iken Temmuz 1861de bamsz hale getirilen
21

komisyonun grevlerinin bir blm, 1865ten sonra muhacirlerin azalmas ve tasarruf
amacyla Zaptiye Nezaretine braklm, bir blm de Meclis-i Vlya bal bir komisyon
tarafndan yrtlmtr.
22
Ancak 93 Harbi ile balayan byk g, tekiltn aktif hale
gelmesini gerekli klmtr. Gelmi ve gelmekte olan muhacirlerin idaresinden sorumlu dre-i
Umumiyye-i Muhcirn Komisyonu kurulmutur. Bu komisyona bal olmak zere dre-i
Umr- Hesbiyye ve dre-i Umr- skniyye ubelerinin yan sra belediye daireleri

16
Justin Mc.Carthy, lm ve Srgn, stanbul 1995, s. 68.
17
pek, a.g.m., s.664-665; Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), TTK
Yay., Ankara 1999, s.41.
18
pek, a.g.m., s.667.
19
Muhacirlere, yevmiye verilmi (A.MKT.NZD: 323-50; 323-55; 325-29; 325-68; 324-8; 324-29;
323-36; 325-69; 326-24; 327-10; 327-18; 327-80; 327-85; 327-92; 328-9; 336-67; 336-24; 329-53; 328-
79; 328-70; 328-44; 328-33; 328-29; A.MKT.NZD: 328-27; 336-32; 335-61; 335-94; A.MKT.MHM:
194-83; 209-45; 219-55; 195-21; 222-40; 222-57; 222-72; 232-20; 761-2; A.MKT.UM: 395-58; 356-59;
365-78; 389-70; 393-25; 395-58; 422-46; 451-41; 471-12; A.MKT.DV: 190-86; navlun (A.MKT.UM:
459-22) araba cretleri denmi (A.MKT.MHM: 211-83; 212-81; 214-29; 214-30; 260-64;
A.MKT.NZD: 350-16; 352-92; A.MKT.UM: 455-37; 457-79; 458-74; 459-22; 460-13; 461-81; Takvim-
i Vekayi 606; 613) evleri ina edilmitir. (A.MKT.NZD: 228-14; 327-1; A.MKT.UM: 518-58)
Ekebilecekleri araziler verilip, kz, tohum ve inek temin edilmi (A.MKT.DV: 190-86; 190-87;
A.MKT.NZD:352-56; 385-40; A.MKT.UM: 516-30; 518-58; 526-49), 25 yl sreyle askerlikten, 10 yl
da vergiden muafiyet verilmitir. (A.MKT.NZD:288-14; .DH.28947) Halkn yardmlarna ramen,
ekonomik skntlar nedeniyle zor duruma denlerden geri dnmek isteyenler olmutur (A.MKT.MHM:
224-80; 227-90; 230-35; 231-43; 233-13; 289-96; A.MKT.NZD: 356-75; 352-56; 362-32; A.MKT.UM:
468-72; 502-91; 509-18; 516-30; 520-27) Derin Paaolu, a.g.t., s. 348
20
Komisyonun kuruluu hakkndaki irade ile ilgili ayrntl bilgi iin bk. A.MKT.NZD.300-88; 300-
79; Derin Paaolu, a.g.t., s.136; Ahmet Cevat Eren, Trkiyede G ve Gmen Meseleleri Tanzimat
Devri, lk Kurulan Gmen Komisyonu, karlan Tzkler, stanbul 1966, 54-62.
21
Abdullah Saydam, Krm Ve Kafkas Gleri (1856-1876), Ankara 1997, s. 106; Eren, a.g.e., s. 54.
22
Saydam, a.g.e., s. 118; Mehmet Ylmaz, XIX. Yzylda Osmanl Devletinin Muhaciri skan
Politikas, Osmanl, C. IV, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s. 589.


Volume 5/2 2013
dhilinde 20 tane Devir ubeleri almtr.
23
Komisyonun kuruluu, ubelerin grev
taksimat ve komisyon yeleri Dersaadet Muhcirn dresi Talimatnda belirtilmitir.
24

ehremanetine bal alan Devir ubeleri; Bayezid, Sultan Ahmed, Fatih, Samatya, Eyb,
Beyolu, Hasky, Beikta, Arnavutky, Yeniky, Tarabya, Bykdere, Beykoz,
Anadoluhisar, Beylerbeyi, skdar Yenimahalle, skdar Doanclar, Kadky, Adalar ve
Bakrky belediyeleri dhilindedir.
25

Osmanl Devletinin Krm Savann hemen ardndan en ar ekliyle yzlemek
zorunda kald muhacir meselesine hazrlksz yakaland grlmektedir. Osmanl Devleti
Krm Savandan sonra balayan byk g dalgasyla ortaya kan ihtiyalar dorultusunda
eksiklikleri giderme gayretiyle Muhacir Komisyonunun kurulmasnn yan sra bir takm
politikalar ortaya koymutur.
Sz konusu politikalar dorultusunda ilkin muhacirler Anadoluya ilk girileri nereden
olursa olsun mmkn mertebe stanbula alnp,
26
muhtelif yerlerdeki hanlara yerletirilip,
27

onlarla ilgili kaytlar tutulmu, defterler hazrlanmtr.
28
Bo araziler tespit edilerek,
29
grevli
memurlar rehberliinde
30
daimi iskn yerlerine gnderilmilerdir. Ancak gerek muhacirlerin
ok kalabalk olmas ve her geen gn yenilerinin gelmesi, gerekse kabilelerin toplu iskn
taleplerine karn, Osmanl Devletinin muhacirleri retime katma politikasndan kaynaklanan
ziraat ve hayvanclk yapabilecekleri byklkte bo arazi bulamamas stanbulda olduka
kalabalk bir nfusun birikmesine neden olmutur.
Muhacir saysndaki hzl art, yevmiyelerin denememesi,
31
bo han bulunamamas,
32

ok sayda kadn, ocuk ve hasta bulunmas,
33
salgn hastalklarn
34
kmas gibi birok sorunu
beraberinde getirmitir. K mevsiminde odun, kmr, mangal, hrka (giyecek) gibi
ihtiyalarn karlanmas srasnda yaanan mali skntlar muhacirlerin sefalete dmesine
neden olaca endiesiyle,
35
muhacirler bir an evvel iskn yerlerine gnderilmiler, keza hava
muhalefetiyle iskn yerlerine ulaamamalar durumunda en azndan yollarda Anadolu halknn

23
pek, a.g.e., 69; Yusuf Halaolu, Kolonizasyon Ve enlendirme, Osmanl, C. IV, Yeni Trkiye
Yay., Ankara 1999 s. 585; Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal Ve
Ekonomik Yaps, Ankara 1997 s. 271.
24
Toplam 48 maddeden oluan (16 Temmuz1877-18 Haziran 1878 tarihli) Dersaadet Muhcirn
dresi Talimt, Eren tarafndan yaymlanmtr, belge hakknda ayrntl bilgi iin bk. Eren, a.g.e., s.
96.
25
pek, a.g.e., s. 72.
26
A.MKT.UM.393-25, 471-12, A.MKT.NZD.292-87, 300-10, 302-43, 302-60, A.MKT.MHM.201-
87, A.MKT.DV.154-75, A.DVN.151-23,
27
A.MKT.MHM.225-33, A.MKT.NZD.272-38, 299-45, 299-68, 314-71, 336-76, 349-76,
A.MKT.UM.393-25, 480-73, A.TF.29-36, .DH.28947,
28
.DH.28957, A.DVN. 147-27, MAD.23106, MAD.23107, MAD.23108.
29
A.MKT.UM.399-6, .DH.438-28917, 448-29616, 28847.
30
A.MKT.NZD.288-14, 292-43, A.MKT.UM.522-18,
31
A.MKT.MHM.188-21, 190-95, 218-52, 222-40, 224-42, 225-33, 230-10, 232-70,
A.MKT.NZD.315-14, 320-66, 323-26, 335-61 349-76, 351-17, 353-16, 356-70, 362-5, 365-21,
A.MKT.UM.393-25, 410-36, 430-68, 468-72, 480-73, 481-89, 501-36, 509-18, A.MKT.DV.146-82.
32
.DH.437-28882, A.MKT.NZD.299-45,
33
A.MKT.UM.365-59, A.MKT.NZD.381-55.
34
.MMS.18-762.
35
A.MKT.NZD.294-22.

353 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013
yardm ve destekleri ile ayakta kalabilecekleri dnlmtr.
36
Muhacirlerin stanbula alnp,
kaytlarnn tutulmas politikas yerine, muhacirlerin nerede olursa olsun en ksa yoldan bir an
evvel daimi iskn mahallerine sevk edilip, iskn edilmeleri politikas benimsenmitir.
Karadeniz sahillerine ulaabilen muhacirler dorudan Anadolunun i blgelerinde tespit
edilen bo yerlere iskn edilmek zere gnderilmilerdir.
37
Bu durumda kayt ileri
muhacirlerin iskn edildii yerlerdeki idari birimlerin sorumluluuna braklmtr.
Osmanl Devleti, muhacirleri lke topraklarnda tespit edilen bo arazilere gnderirken
kabileleri ve aileleri paralamadan mmkn olduunca bir vilayet veya sancak dhilindeki
kylere ve kasabalara datarak iskn edilmelerine zen gstermitir.
38
Akrabalarnn yannda
iskn etmek isteyenlere, henz isknlar gereklememise
39
ve talep ettikleri blgede bo arazi
olduu takdirde olumlu cevap verilmitir.
40
Ancak Osmanl Devletinin ekonomik gc

36
Derin Paaolu, a.g.t., s. 200, 211; A.MKT.NZD.294-22, 345-80, 426-40, A.MKT.MHM.212-36.
A.MKT.UM.400-37, 522-18.
37
.DH.486-32799 (19 ubat 1862 tarihine kadar Osmanl topraklarna ulaan 255.414 muhacirin
iskn yerlerini ve nfus bilgilerini ieren tabloya gre; 15.270 kii dorudan Sivasa, 4568 kii dorudan
Konyaya ve 3347 kii ise dorudan Erzuruma ulatrlmtr.)
38
Benzer bir politika, 1859-62 g dalgas ile Osmanl topraklarna ulaan muhacirlerden yaklak
25 bin Nogay muhacirinin 3 yl gibi ksa bir sre ierisinde Adana Vilayeti dhilindeki kasaba ve
kylere datlarak yerletirilmesinde grlmektedir. Yine bu sre zarfnda Osmanl topraklarna ulaan
yaklak 65 bin Nogay muhacirinden, 15 bini (byk ounluu Cemboyluk Kabilesinden olup) Konya
Vilayeti ve 7 bini (ounluu Yedisan, Bedikol Kabilesinden olup) Ankara Sanca dahilindeki kasaba
ve kylerde iskan edilmilerdir. Ayrntl bilgi iin bk. Derin Paaolu, a.g.t., s. 320-321.
39
nk daimi iskn yerleri belirlenip gnderilen muhacirlerin bir ksm, yerlerini beenmeyerek,
zellikle kabile reisleri bu gne kadar hi almadklar iin geimlerini nasl salayacaklarn
bilmediklerinden (A.MKT.UM.414-24) yevmiye almaya devam edebilmek amacyla iskn
geciktirmeye almlardr, iskn edildikleri takdirde verilen yevmiyelerin kesilecei endiesiyle iskna
yanamamlardr. Osmanl Devleti, daimi iskn yerine gndermi olduu muhacirlerin, baka bir
ehirdeki akrabalar yannda iskn taleplerine olumsuz cevap vermitir. Kendilerine yol ve iskn iin
gerekli harcamalarn yapld, iskn edilmeyi bekleyen ok sayda muhacirin olduu ve nakit sknts
gereke gsterilerek, ikinci bir harcama yaplamayacan belirtilmi hatta bir an evvel iskn etmedikleri
takdirde kendilerine hibir yardmn yaplmayacan ifade edilmitir.(A.MKT.MHM.196-43) Derin
Paaolu, a.g.t., s.259, 271.
40
8 Ekim 1859da 2375 Nogay muhaciri, Adanada akrabalarnn yannda iskn etmek istemi ve
gnderilmilerdir.(A.MKT.NZD.292-43, 292-53, Y.E.E.34) 12 Aralk 1859da stanbuldan yola kan
949 Nogay muhacirinden 117si Konyadaki akrabalar yannda iskn etmek istemi Konyaya, kalan
823 kii Adanaya gnderilmilerdir.(A.MKT.UM.382-71, A.MKT.NZD.298-14, Y.E.E.34) 13 Aralk
1859da 4031 kii grup halinde Adanaya ulatrlmlardr. (A.MKT.ZD.298-105, A.MKT.UM.377-
6) 12 Mart 1860ta 706 kiinin akrabalar yannda iskn talepleri kabul edilmitir.(A.MKT.UM.399-71)
12 Eyll 1860ta 1818 kii, 15 Eyll 1860ta 824 kii Nogay muhacirinin akrabalar yannda iskn
talepleri kabul edilip Adanaya gnderilmilerdir.(A.MKT.NZD.324-29) 13 Haziran 1860ta 1034 kii,
(A.MKT.UM.410-36) 22 Austosta 515 kii, (A.MKT.NZD.322-28, A.MKT.MHM.192-97) 6 Nisan
1861de 1271 kii, (A.MKT.NZD.327-10)24 Temmuz 1861de 5000 kii (Nogay ve Krm Tatarlar)
Ankara Haymanada, 400 erkes Sivasta (A.MKT.MHM.227-51) akrabalarnn yannda iskn edilmek
istemiler ve gnderilmilerdir. 250 een, 80 Dastan erkes, 894 Kabartay ve 1500 erkes olmak
zere 2724 muhacir akrabalarnn yannda Sivasta iskn edilmek istemi ve
gnderilmitir.(A.MKT.NZD.323-36).Derin Paaolu, a.g.t., s.304-346.
rneklerde grld zere Osmanl Devleti, muhacirleri iskn ederken bin ila 4 bin kiilik
kalabalk gruplar ayn sancaa gndermekte bir beis grmemitir. Yaklak 65 bin Nogay muhacirinin
iskn bilgilerinin derlendii 425 adet ariv belgesinde sadece tek bir belgede, (A.MKT.MHM.196-43)
kalabalk gruplarn toplu iskn edilmesinin gelecekte mahzurlu olabilecei ifade edilmektedir. (belgede


Volume 5/2 2013
muhacirlerin yevmiyelerini, navlun ve araba cretlerini demeyecek kadar zayflamtr. Bu
giderlerin bir ksmn Anadolu halknn yardmlar ile karlamaktadr. Dolaysyla
muhacirlerin tamamna mstakil ky kurup, ev ina edip, kz, inek ve tohumluk temin
ederek, k ortasnda gelenlerin yeni rnlerini alncaya kadar yevmiye verilmesi gibi
masraflar karlayabilecek gte deildir. Muhacirlerin madur olmamas iin yrrle
koyduu zm politikas muhacirleri eyalet veya sancak dhilindeki kasaba ve kylere
muhteliten ve mteferrikan iskn ederek muhacirlerin her trl ihtiyalarn yerel yneticilere
ve halka havale etmek olmutur.

2. (13 Kasm 1881) Tarihli Komisyon Maruzat
2.1. Belge Hakknda
Belgenin Kayd; Belge Babakanlk Osmanl Arivinde Y.PRK.KOM. fon kodu ile
tasnif edilmi 7 varaktan mteekkil bir defterdir. Bu fon kodu; Yldz Perkende Evrak
Komisyonlar Maruztdr. Perakende Evrak Blm, Sultan II. Abdlhamid'in saltanat
yllarna ait (1876-1909), maruzat adyla Saray'a sunulan yazlar ile Mbeyn-i Hmayn'da
gnlk muamelt neticesinde biriken evrak ihtiva eder.
41

Ekte grlecei zere muhacir nfus bilgileri, iki sayfa zerine (1b-2a) yerletirilmi
bir btn tablo halinde dzenlenmi olup toplamda 6 varaklk tablodur. Aadaki
deerlendirmede de inceleme kolayl salamas asndan tablodaki sralamaya sadk
kalnmtr.
Belgenin Kapsam; Tablonun balnda Cennet-mekan Sultan Abdlmecid ve
Abdlaziz Han hazeratnn asr- saltanatlarnda zaman- adalet-fermay hazret-i tacdarde zr-
i saye-i cenh- mstercib'l-felh saltanat- seniyyeye hicret ve dehaletle mstezl olan
muhacirinin icns ile bunlardan iskan olunan ve hal-i msaferetde bulunanlarn mikdarn ve
keyfiyt- sairesini mbeyyin cedveldir ifadesi yer almasna ramen belgeye konu olan
muhacirler sadece bu dnem muhacirleri deildir. Toplamda 90.672 muhacirn tafsiltl
isknn ieren belgede bu balnn altnda iki alt balk bulunmaktadr.

herhangibir nfus bilgisi de yoktur) (Akehirde iskn edilmek istenen Mehmed Giray Bey ve
kabilesinin toplu iskn talebinde srar etmesi zerine Akehir Mdrnn durumu stanbula bildirmek
zere kullanm olduu ifadelerdir.) Ancak Mehmed Giray Beyde ayn ekilde mdr ve ahaliden
ikyetidir. Blge halknn meralar olduu gerekesiyle otlak arazide isknlarna izin verilmediini
orak blgede iskn kabul etmeyince yevmiyelerin kesilerek madur edildiklerini
bildirmitir.(A.MKT.MHM.188-53)
41
http://www.devletarsivleri.gov.tr/katalog/osmanli/fonbilgisi.asp?kurumkod=Y..&ilgilikurumkod=
Y..PRK.KOM. (12/10/2012)
Bu fon kodu altnda muhacirlerle ilgi ok sayda belge bulunmaktadr. Bu belgelerden bir dieri ise
Y.PRK:KOM:3/24 kodlu ve 23 Zilhicce 1298 (15 Kasm 1881) tarihli, Sadaret 291/1 adl defter,
yksek lisans almas olarak hazrlanm olup, 107.742 muhaciri iermektedir ve zerinde altmz
defterle benzer zellikler tamaktadr. Muhacirler, Abdlmecid ve Abdlaziz dneminde iskn
olunanlar ve 93 Harbi ile gelenler olmak zere ayrlmtr. Canik, Ankara, Biga ve Nide Sanca ile
Suriye ve Aydn Vilyetlerinde iskn edilen muhacirleri iermektedir. Ayrntl bilgi iin bk. Berat
Yldz, Emigrations From The Russian Empire To The Ottoman Empire: An Analysis In The Light Of
The New Archival Materials, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Bilkent niversitesi, Ankara 2006.
Ayrca 19. Yzylda Anadoluye yaplan glerle ilgili ayrntl bilgi iin bk. Jlide Akyz Orat, XIX.
Yzylda Rusyadan yaplan Gler ve Kars-Sarkam evresinde Yaanan Muhacir Hareketi, Trk
Dnya Aratrmalar Dergisi, S.154, stanbul 2005, s.179-194; Ferhat Berber, 19. Yzylda
Kafkasyadan Anadoluya Gler, Karadeniz Aratrmalar, S. 31, Gz 2011, s. 17-49; Zeynel zl,
19. Yzylda Dzce Kazasna Gler, Bilig, S. 61, Bahar 2012, s.201-222.

355 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013
lk alt balk, Cennet-mekan Sultan Abdlmecid ve Abdlaziz Han- Hazeratnn
Zaman- Saltanatnda Hicret den ifadesi ile Sultan Abdlmecid (1839-1861) ve Sultan
Abdlazizin (1861-1876) saltanat yllarnda Osmanl topraklarna hicret edenleri ierir.
Elbette Sultan Abdlmecid ve Sultan Abdlazizin saltanat yllarnda Osmanl topraklarna
hicret edenler bu say ile ifade edilemezler. Yukarda da belirtildii zere 19 ubat 1862ye
kadar Osmanl topraklarna ulaan muhacirlerden sadece iskn gerekleenler 255.414tr.
42

O halde belgede ifade edilen 8.344 kiinin, Sultan Abdlmecid ve Sultan Abdlazizin saltanat
yllarnda Osmanl topraklarna hicret etmi, ancak iskn ilemleri o dnemde
tamamlanamadndan daha sonraya kalm muhacirler olma ihtimalleri vardr. Ancak
belgemizin 1881 tarihli olduu gz nnde bulundurulursa bunun zor bir ihtimal olduu
aktr. te yandan bu muhacirler, stanbulda bulunan Devir ubelerinde iskn edilmi
grnmektedirler ve Tatar-Nogay, Dastan ve erkez olmak zere etnik grup ve toplamda
sadece 8.344 kiidir. Memalik-i asliyeleri ise; erkezistan, Krm ve Kazandr.
Bu bilgilere dayanarak denebilir ki bu muhacirler, Sultan Abdlmecit ve Abdlaziz
zamannda Karadenizin kuzeyinden g edip stanbulda Devir ubeleri dhilinde iskn
edilmi muhacirlerdir.
kinci alt balk, Mesele-i Zilede Hicret edenleri ierir. st balkta her ne kadar
Sultan Abdlmecit ve Sultan Abdlaziz dnemi hicret edenler ifadesi kullanlmsa da bu
stunda Mesele-i Zilede
43
Hicret Edenler bal kullanlmtr. Mesele-i Zile kavram,
muharebe-i zaileyi ifade etmektedir.
44
Belgenin tarihi, (1 Terin-i Sani 1297-M. 13 Kasm
1881) ve muhacirlerin memalik-i asliyeleri olarak verilen yerler gz nnde
bulundurulduunda mesele-i zaileden kastedilen 93 Harbidir. Bu sava aka ifade
edilmeyerek mesele-i zaile eklinde nitelendirilmitir. Bu kullanmdaki kast ncelikle
muhacirlerin kopup geldikleri corafyalarla ilgilidir. lk alt balkta ifade edilen muhacirlerin
geldikleri corafya, sz konusu kaydn dzenlendii tarihte Osmanl topra olmaktan km
yerler olup, muhacir hareketi Sultan Abdlmecid ve Abzlaziz dnemlerinde meydana
gelmitir. Oysa ikinci alt balkta 93 Harbi sonrasnda, Balkanlarda ve Dou Anadoluda
Osmanl Devletinin elinden kan topraklardaki ahalinin g ifade edilmektedir. Sz konusu
savan ve kayplarn halen tahtta olan Sultan II. Abdlhamidin saltanatnda yaanmas,
alenen ifade edilmek yerine mesele-i zaile terimi kullanlmtr.
Defterde ayrca muhacirlerin iskn durumlar ve iskn edildikleri yerlere dair bilgiler
de mevcuttur. Muhacirlerin bir ksm stanbulda geici olarak iskn edilmiler ve kalc
yerlerini beklemektedirler. skn mahallerine gnderilenler ise; Selanik Vilayetine,
Kastamonu Vilayeti dhilinde Sinop Sancana ve ehremaneti dhilinde zmit Sancana
yerletirilmilerdir. Bunlar dnda muhacirlerin geldikleri ve iskn yerlerine gre kadn, erkek
ve toplam nfuslar
45
da verilmitir.
Son varaktaki icmal tabloda ise stanbuldaki ehremaneti ubeleri ile Selanik, Sinop
ve zmitteki muhacir yeknlar verilerek toplam muhacir saysna ulalmtr.

42
Osmanl topraklarna ulaabilen muhacirlerden sadece iskn edilebilenler 255.414 kiidir. Bunlarn
dnda k bastrd iin iskn edilemeyen ve liman ehirlerinde iskn bekleyenler de vardr. .DH.
486-32799.
43
Zaile: (zevl) sona eren, geen, sabk. Ferit Develiolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat,
Ankara 2000, s. 1166.
44
Kavramn kullanm iin bk. emseddin Sami, Kms- Trk, stanbul 1992, s.681.
45
Nfus dalmnda sadece erkek ve kadn ayrm yaplmtr, muhacirlerin ya gruplarna dalm
veya ocuk nfus hakknda herhangi bir bilgi mevcut deildir, ayrntl bilgi iin bk. Eklere.


Volume 5/2 2013
2.2. Muhacirler Hakknda
Muhacirlerin Etnik Dalm: Mesele-i Zilede Hicret eden ibaresinin altnda
Musevi, Arnavut-Bonak, Batum, Sohum, Tatar-Nogay, Dastan, erkez ve Rumeli Trk
olmak zere sekiz etnik grubun kadn, erkek ve toplam nfusu ile bu nfusun iskn edilip
edilmedii ve muhacirlerin memalik-i asliyeleri verilmitir.
Tablo 1de grlecei zere mesele-i zailede hicret edenler arasnda en byk etnik
guruplar; (48.452 kii) Rumeli Trkleri, (12.000 kii) Batum muhacirleri ve (6.940 kii)
Sohum muhacirleridir. Balkanlardaki Museviler bu savata Mslmanlarn kaderini
yaamlardr.
46
Bulgar ehirlerinden gelen ngiliz konsolos raporlar; Ruslar Eski Zagray ele
geirdikten sonra Yahudilerin de kymdan geirildiinden, evlerinin yakldndan ve hayatta
kalanlarn hicret etmek durumunda kaldklarndan bahsetmektedir. Museviler hicret yollarnda
Bulgar vahetinden erkez etelerin korumas sayesinde kurtulmular, erkezlere kar minnet
duygular beslemilerdir.
47
stanbulda iskn edilen Musevi muhacirler ounlukla Hasky,
Balat ve Kuzguncuk Semtlerine yerletirilmilerdir.
48
Sz konusu belgede ise iskn edilmeyi
bekleyen sadece 167 Musevi muhacirin kayd bulunmaktadr.
Tablo 1
49
: (13 Kasm 1881) Y.PRK.KOM. 3/22ye Gre Muhacirlerin Etnik Dalm
Muhacirler
Sultan Abdlmecid ve
Abdlaziz Han Zaman-
Saltanatnda Hicret Eden
Mesele-i Zilede (93
Harbi) Hicret Eden
Musevi - 167
Arnavud-Bonak - 987
Batum Muhaciri - 12.000
Sohum Muhaciri - 9.640
Tatar-Nogay 1314 5.565
Dastan 444 30
erkes 6586 5.487
Rumeli Trk - 48.452
TOPLAM 3892 Kadn-4452 Erkek 39.418 Kadn- 42.910 Erkek
8344 82.328
GENEL TOPLAM 90.672

46
Rus ve Bulgar zulmnden kurtulmak iin stanbula Rum, Ermeni ve Musevi muhacirler de
gelmitir. stanbula gelen Hristiyan muhacirlerin ou Rumdur. pek, a.g.e., s.68. Sz konusu belgede
ise sadece Musevi muhacir kayd bulunmaktadr, dier Gayr-i Mslim nfuslara ait bilgi yoktur.
47
McCarthy, a.g.e., s.103.
48
pek, a.g.e., s. 68.
49
Tablolardaki ehir ve etnik isimler Y.PRK.KOM.3/22de yazld gibi verilmitir; zmid, Sinob,
Arnavud, erkes, Kazgan, Kaymas gibi.

357 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013

Mesele-i Zilede Hicret edenlerin 39.369u Bulgaristandan, 11.392si Batumdan ve
10.597si Rum-ili arkden gelmitir. 40 bin kadar muhacirin kopup geldii Bulgaristan
topraklar ile kastedilen yerler, yukarda da belirtildii zere Berlin Antlamas ile Bulgaristan
Prensliine braklan Tuna Vilayetine bal; Ruscuk, Vidin, Trnova ve Varna Sancaklar ile
Sofya Vilayetine bal Sofya Sanca topraklardr.
50

Tuna ifadesi ise belgede sadece 1527si Rumeli Trk ve 1960 erkez olan ve
zmitte iskn edilmi toplam 3.487 muhacirin geldikleri blgeyi ifade ederken kullanlm
olup baka bir kullanm yoktur. zmitte iskn edilen muhacirlerin memalik-i asliyeleri kark
olarak (erkezistan, Krm, Sohum, Batum eklinde sralanarak) yazlmtr. Bylece
Bulgaristandan gelenler yaklak 45 bin kiiye ulamaktadr.
51

Rum-ili ark; Berlin Antlamasyla, Edirne Vilyetinden koparlan Filibe ve
slimiye Sancaklar topraklarnda Filibe, Tatarpzarc, Eski Zagra, Bergos, slimye ve Hasky
sancaklarndan mteekkil muhtar bir vilayet oluturularak Rumeli arki Vilayeti denilmitir.
52

Osmanl Devletinin buradaki ahali hakknda takip ettii siyaset; onlarn zerinde
yaadklar topraklar terk etmemeleri ynnde olmutur. Vilayetteki Trk varlnn devletin
lehine olduu, yerlerini terk etmeleri halinde bir daha iadelerinin mmkn olamayaca, bu
topraklarn da Bulgaristan gibi elden kaca aka ifade edilmitir. Ancak sz konusu
duruun, her ne pahasna olursa olsun gibi bir mtalaa ile deil, Trk ahali hakknda
gsterilecek adalet ve temin edilecek istirahata bal olduu dile getirilmitir. Osmanl
Devletinin bu siyasetinin gerekleemedii ok gemeden anlalacaktr. nk kylerine
dnebilen Trk halk, youn bir Bulgar basks ile karlamtr. Arazileri gasp edilmi, stelik
olduka ar arazi vergileri tahakkuk ettirilmi, ziraat yapmalarna mani olunmu, ellerindeki
deirmen, su dolaplar vs. cebren alnm ya da dk fiyatlarla sattrlm ksaca geimlerini

50
Berlin Antlamasyla kurulan Bulgaristan 63 bin ksur km.lik bir prenslikti. 1885te 96.000,
1913te 103.000 ve daha sonra 111.000 km.lik bir devlet olmutur. Son olarak 1940ta Gney Dobruca
topraklar da Romanyadan alnp Bulgaristana verilmitir. imir, a.g.e., s.17.
51
Bulgaristandan ilk byk g 93 Harbi ile gereklemitir. 1876 ylnda yaklak 1.120.000
nfusa sahip Tuna Vilayetinden Osmanl Devletine yaplan gler Cumhuriyet dneminde de devam
etmitir. Ayrntl bilgi iin bk. Bilal N. imir, Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda
Trk Varl-Bildiriler-7 Haziran 1985, TTK Yay., Ankara 1992, s. 48.
52
Vilayet dahilindeki kaza ve kylerle ilgili ayrntl bilgi iin bk. Aydn, a.g.e., s. 138-154.


Volume 5/2 2013
temin edemez halde braklmlardr. Bylece Trk ahali alk tehlikesi ile kar karya
kalmtr. Sadrazam Said Paa, 2 Nisan 1880de vilayet valisi Aleko Paaya yazd yazda,
ciddi rakamlara ulaan lmlerin alk sebebiyle meydana geldiini, kyllerin alklarn
bastrmak iin derelerdeki amurlar yediklerini belirtip, acilen tedbir almasn istemitir.
Ancak vilayetteki Trklere, Bulgarlarla eit haklarda istifade edecek bir ahali olarak deil de,
varlklarna tahamml edilemeyen fazlalk nazaryla baklm ve onlar bu topraklara balayan
sebepler ortadan kaldrlmaya allmtr. Bulgar komitecilerin ve milis askerlerin bu amala
yapm olduklar zulmlere dayanamayan Trk ahali, g etmek zorunda kalmtr.
53

erkezistan, Krm-Kazan ve Dastan; Tablo 2de grlecei zere Mesele-i
Zilede Krm-Kazan ve erkezistandan gelen muhacir kayd bulunmamaktadr. nk 93
Harbi sonras gelen erkezler ve Nogaylar, erkezistandan ve Krmdan deil; Bulgaristan,
Romanya ve Rum-ili ark gibi Balkan topraklarndan gelmilerdir. Bu gruplar daha nceki
glerle Osmanl Devletinin Balkan topraklarnda iskn edilmi Nogaylar ve erkezlerdir.
1859-62 g dalgasnda Nogaylar-Tatarlar ve erkezler arlkl olarak Dobrucann
54

kuzeyinden balayarak, Varnaya inip buradan Vidine kadar uzanmlardr. Tulca, Kstence,
Hazergrad, Ruscuk, Trnova, Lofa ve hatta Drama, Gmilcine ve Siroz dhil Balkan
topraklarnda uygun bulunan yerlerde iskn edilmilerdi.
55
Arlkl olarak Dobrucann gney
batsna yerletirilen Tatarlar iin Mecidiye adl mstakil bir kasaba kurulmutur.
56
1855ten
itibaren Kafkaslardan g eden erkezler ise, zellikle bugnk Bulgaristann Srbistan ve
Arnavutluk snr boyunca iskn edilmilerdir.
57
Dobrucada, 1878 nfusuna gre; 71.146
Tatar, 6.994 erkez bulunmaktadr.
58

Batum
59
: H. 1294 tarihli (18771878) Salnameye gre Batum: Atina [Pazar], Icaeler
[Aceralar], rksu, Hopa ve Livana [Artvin] kazalarndan mteekkil, 71.681 kii nfusa
sahip, Trabzon saym blgesi iinde yer alan bir sancaktr.
60
Batumdan hicret, Ruslarn
Batumu resmen igalinden nce balam ve 7 Eyll 1878e kadar Trabzona ulaanlarn
says 5.500 bulmutur. Mallarn tasfiye edenlerin de katlmasyla Batum ve evresinden
g talebinde bulunan 40 bin muhacirin 29 bininin nakli iin vapurlar tahsis edilmitir. Batum
ve havalisinden gelen muhacirler, ilk etapta Trabzon ve Kastamonu vilayetlerinde iskan

53
Aydn, a.g.e., s.199-200.
54
Dobruca; Karadenizin bat kysnda Ekrene kasabasndan, Tuna Nehri kenarndaki Turtukaya
(Totrakan) kasabasna kadar uzanan izgi ile Tuna Nehrinin Karadenize dkld Sulina (Snne)
kasabasndan Ekreneye kadar uzanan hat ile Tuna arasnda kalan blgenin addr. Dobruca, 1878de
Romayaya braklan Kstence ve Tulca Sancaklarn iine alan Eski Dobruca ve 1913te Romanyaya
braklan Pazarck ve Silistre sancaklarn iine alan Yeni Dobrucadan oluan 23.262 km.lik bir
blgedir. Mstecip lksal, Dobruca ve Trkler, Ankara 1987, s. 27.
55
Derin Paaolu, a.g.t., s. 327.
56
A.MKT.DV.143-95; A.MKT.UM.357-1.
57
pek, a.g.e., s. 4.
58
Karpat, a.ge., s. 413-414. (Correspondance Politique dess Consuls. Tuurquie (Tulca), 1 (1878),
280-82.ye atfla)
59
93 Harbi sonras Batum muhacirleri hakknda ayrntl bilgi iin bk. Muammer Demirel, Artvin
ve Batum Gmenleri, A.. Trkiyet Aratrmalar Enstits Dergisi, Say:40, Erzurum 2009.
60
Karpat, a.g.e., s.254. Firuzolu, Babakanlk Ariv kaytlarna yapt atfla, Batum Vilayetinden
26 Austos 1878den 1 Ekim 1880e kadar yaklak 21.500 Mslmann g ettiini ve .
Meegrelidzeye yapt atfla muhacir saysnn toplamda 30-32 bin kiiye ulatn belirtmitir.
Firuzolu, a.g.m., s. 693.

359 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013
edilmeye allmtr. 700 hanelik rksu muhacirinin iskn ilemlerine Mays 1879da
balanmtr. Gelecek muhacirler iin Canik Sanca dhilinde 50 bin dnmlk bo arazi
tespit edilmise de Trabzon ve Canikte iskan edilmesi planlanan 20 bin kadar Acera ve Livana
muhaciri mahalli idarelerin adem-i takdiri sebebiyle iskan edilememitir.
61

3. Muhacir Komisyonu Maruzatna (13 Kasm 1881 Tarihli) Gre Muhacir
skan
3.1. ehremanetine Bal Devir ubelerindeki Muhacirler
stanbulda, ehremnetine bal Devir ubelerinde kaytl olup, iskn durumlar
ile etnik dalmlar Tablo 3te grlecei zere sz konusu tarihte iskn edilmeyi bekleyen
33.689 muhacir bulunmaktadr. Yaklak 26 bini Rum-ili Trk olan 33 bin muhacirin
stanbulda iskn edilmeyi beklemesi, Osmanl Devleti iin ok ciddi sorumluluktur.
Devir ubelerinde kaytl, Cennet-mekan Sultan Abdlmecid ve Abdlaziz Han-
Hazeratnn Zaman- Saltanatnda Hicret den muhacirlerin tamam iskan edilmi Tatar-
Nogay, Dastan ve erkez muhacirleridir. skn edildikleri yerler hakknda ayrntl bilgi
verilmeyerek, ube dhilinde iskn edilmi olarak gsterilmitir. Bu ayrntya inilmemesinin
nedeni muhtemelen genel yeknuna (90.672 kiiye) gre, stanbuldaki drt belediye
ubesinde iskn edilen muhacir toplamnn (1535 kiinin) azl ve zellikle de sz konusu
belgenin 93 Harbi ile g eden muhacirleri esas alarak hazrlanm olmasdr.
Tatar-Nogay, Dastan ve erkez muhacirleri hakknda hem 93 Harbi ncesi hem de
sonrasna ait nfus bilgisi bulunmaktadr. 93 Harbi ncesinde gelip sz konusu tarihte iskn
edilen bu gruptakilerin memalik-i asliyeleri erkezistan, Dastan, Krm ve Kazandr. 93
Harbinden sonra gelip iskn edilmeyi bekleyenler ise Bulgaristan, Romanya ve Rum-ili

61
Nedim pek, mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Trabzon 2006, s. 58,59.
62
Bu balk altnda verilen muhacirler Batum muhacirleridir, ancak vatanlar Batum deil Anadolu
olarak verilmitir.
Tablo 2: (13 Kasm 1881) Y.PRK.KOM. 3/22ye Gre, Memalik-i Asliyeleri Dalm
93 Harbi le Gelen 93 Harbi ncesi Gelen
(skn imdi yaplan)
Toplam

skn Bekleyen skn Edilen
Bulgaristan 34703 4.301 365 39.369
Batum 629 10.763 - 11.392
Rum-ili ark 10473 124 - 10.597
Sohum - 9.640 - 9.640
erkezistan - - 5.826 5.826
Tuna - 3487 - 3.487
Anapa - 2732 495 3.227
Romanya 3.202 - - 3.202
Krm-Kazgan - - 1.214 1.214
Bosna 921 - - .921
Edirne 679 - - 679
Anadolu
62
608 - - 608
Dastan - - 444 444
Yeniehir 20 - - 20
Yer belirtilmemi 46 - - 46
TOPLAM 51281 31.047 8.344 90.672
TOPLAM 82.328 8.344 90.672


Volume 5/2 2013
arkden gelmilerdir. (bk. Tablo 3e)
Bulgaristan, Romanya ve Rum-ili arkden gelen Nogaylarn ve Krm Tatarlarnn,
Krm ve Kazan corafyasndan bu blgeye gelmeleri yaklak yzyl ncesine dayanmaktadr.
Kk Kaynarca Antlamasnn ardndan 1783 ylnda Rusyann Krm ilhakyla balayan
Ruslatrma politikalar zerine 1784 ve 1850 sonras Tatarlar Krmdan Dobrucaya g
etmiler, Babada ve Kstence kazalarna yerletirilmilerdir.
63

Rusyann zellikle ky blgelerden balayarak basky her geen gn artrmas
zerine, 1800 ylna kadar Krm nfusunun %33 yani yaklak 500 bin kii g etmek
zorunda kalmtr.
64
Krm Sava ile balayan yeni g dalgasnda; Krmda bulunan Osmanl
yetkilileri tarafndan, ordunun harekt srasnda Osmanl ordusuna hizmeti geenlerin Silistre
Eyaletine yerleebileceklerine dair fermann ilan edilmesi zerine hi vakit kaybetmeyen 9
bine yakn Krml g etmitir. Savan hemen ardndan ilk etapta 16 bin kii Dobrucaya
yerletirilmitir.
65
185962 yllar arasnda devam eden glerde ise 5 bin Nogayn
Dobrucada iskn edildii grlmektedir.
66

93 Harbinden sonra yaanan muhacerette dre-i Umumiyye-i Muhcirn Komisyonu,
daha nce de ifade edildii zere, bu sorumluluun ykn 20 belediyede ubeler aarak
ehrin geneline datmtr. ncelenen belgede sadece 6 belediye ubesine ait kayt
bulunmaktadr. ubelerdeki muhacirlerin says, 34 bine yakn iskn edilmeyi bekleyenler
olmak zere 35 bini amtr (bk. Tablo 3). Ancak bir yl sonraki, 1882 yl stanbul ve
ileleri
67
nfusuna gre; gmenlere mahsus ikametghta bulunan muhacirlerin toplam
30.536dr.
68
Osmanl Devletinin muhacirlerin iskn iin gsterdii gayret ve savan
zerinden 3 yl gemesine ramen stanbulda hala 30 binin zerinde muhacir bulunmas
muhaceret hareketinin devam ettiinin gstergesidir.

Tablo 3: (13 Kasm 1881) Y.PRK.KOM. 3/22ye Gre,
stanbulda ehremanetine Bal Devir ubelerindeki Muhacirlerin Etnik Dalm
G Zaman Etnik Yap skn edilenler
skn Edilmeyi Bekleyenler
(hal-i msaferetde bulunanlar)
Abdlmecid ve Abdlaziz
Han- Zaman-
Saltanatnda Hicret Eden
-Tatar ve Nogaylar 837
-Dastan 444
-erkes 254
Mesele-i Zilede Hicret
Eden
-Tatar-Nogay 5.319
-Dastan 60
-erkes 534
-Musevi 167
-Arnavud ve Bonak 987
-Batum Muhaciri 651
-Sohum Muhaciri 23
-Rum-ili Trk 25.978
TOPLAM 1.535 33.689
DER-SAADET TOPLAMI 35.224

63
pek, a.g.e., , s.4.
64
Alan Fisher; Between Russians, Ottamon and Turks: Crimea and Crimean Tatars, The Isis Pres,
stanbul 1998, s. 123.
65
Saydam, a.g.e., s.83-85.
66
67
Karpat, 1882 stanbul nfusunu verirken ile terimini kullanmtr, yaplan alntlarda eserin
terminolojine sadk kalnp, ile olarak yazlmtr.
68
Karpat, a.g.e., s. 417-425.

361 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013

Mesele-i Zilede Hicret eden muhacirler stanbul Devir ubelerinde tamam hal-i
misaferetde bulunan
69
ve iskn yerlerine gnderilmeyi bekleyen muhacirlerdir. Sultan
Bayezid, Sultan Ahmed, Fatih Sultan Mehmed, Eyb Sultan, Beyolu ve Beikta olmak zere
alt Devir ubesinde Tablo 4te grlecei zere toplam 33.689 muhacir iskn edilmek zere
beklemektedir. Kadn ve erkek muhacir saysnn dalmlar birbirine yakn deerlerdedir.
Muhacirler, zellikle Sultan Ahmed bata olmak zere, Fatih Sultan Mehmed ve Sultan
Bayezid ubelerinde younlamaktadrlar.
70

69
Misafereten ifadesi muhacirler ile ilgili kaytlarn byk ounluunda karlalan, daimi iskn
yerlerine gnderilmek iin geici iskn yerlerinde bekletilen muhacirleri ifade etmek iin kullanlmtr.
Kullanm rnekleri iin bkz. A.MKT.MHM.227-51, A.MKT.NZD. 351-17, .DH. 28875-53,
A.MK.UM. 565-33.
70
1859-62 yllar arasnda Karadenizin kuzeyinden gelen muhacirlerin de stanbulda youn olarak
bulunduklar yerler arasnda ayn semtleri grmekteyiz, ayrntl bilgi iin bkz. A.MKT.NZD.272-38,
299-45, 314-71, 349-76, A.TF.29-36, .DH.28947, .DH. 28875-53, .DH.437-28882.
71
ubelerin banda bulunan bu numaralar, Muhacir Komisyonu bal altnda peke atfla (pek
1999: 72) sralam olduumuz listedeki 20 ubenin verili srasyla rtmektedir. 20 ubenin kurum
iindeki sralan numaralar olmaldr.
Tablo 4: (13 Kasm 1881) Y.PRK.KOM. 3/22ye Gre, ehremanetine Bal Devir
ubelerinde skn Edilmeyi Bekleyen 33.689 Muhacirin ubelere Dalm

Devir ubeleri
skn Edilmeyi Bekleyen Muhacir Nfusu
Kadn Erkek Toplam
Birinci
71
Sultan Bayezid ubesi 3.975 2.687 6.662
kinci Sultan Ahmed ubesi 4.814 4.818 9.632
nc Fatih Sultan Mehmed ubesi 4.038 4.200 8.238
Beinci Eyb Sultan ubesi .700 .745 1.445
Altnc Beyolu ubesi 1.773 1.720 3.493
Sekizinci Beikta ubesi 1.919 2.300 4.219
Toplam 17.219 16.470 33.689


Volume 5/2 2013

Sultan Bayezid ubesi: Toplam 6.662 kiinin kaytl olduu Sultan Bayezid ubesi
dhilindeki muhacirlerden nceden gelip iskn imdi gerekleenler, erkez ve Nogay-Tatar
Muhacirleridir. Toplamda 136 kii olan bu muhacirlerden erkezler erkezistandan, Nogay-
Tatarlar ise Krm ve Kazan corafyasndan gelmilerdir. Kadn ve erkek nfus dalm;
Nogaylarda: 53 Kadn, 62 erkek, erkezlerde: 12 kadn 9 erkek olmak zere birbirine yakn
deerlerdedir.
Bu ube dhilinde 93 Harbi sonras gelip iskn edilmeyi bekleyenler ise; Bosna ve
Yeniehirden (Tesalya Blgesinden) gelen Bonak ve Arnavutlar, Batumdan gelen Batum
(Acara) muhacirleri, Sohumdan gelen Sohum (Abhaz) muhacirleri, Rum-ili arkden gelen
Nogay-Tatarlar ve Rum-ili arkden ve Bulgaristandan gelen erkezler ve 5.403 kii ile en
byk gurubu oluturan Bulgaristandan, Romanyadan ve Rum-ili arkden gelen Rum-ili-
Trk muhacirleridir.
1882 yl stanbul ve ileleri nfusuna gre; Bayezid lesinde gmenlere mahsus
ikametghlardaki muhacir miktar: 3.700 erkek, 3.577si kadn olmak zere toplam: 7.277
kiidir.
72
Bir yl sonraki kaytlarda bu saynn artmas muhacirlerin bir yandan iskn edilirken
dier taraftan hala gelmeye devam ettiklerini gstermektedir.

72
Karpat, a.g.e., s. 418.
Tablo 5:(13 Kasm 1881) Y.PRK.KOM. 3/22ye Gre,
Sultan Bayezid ubesinde Bekleyen Muhacir Nfusu ( Mesele-i Zilede Hicret Edenler)
Etnik Geldii yer Kadn Erkek Toplam
Bonak-Arnavud
Bosnadan 277
179 164 343
Yeniehirden 20
Bilinmiyor 46
Batum Muhacirleri Batumdan 18 25 43
Sohum Muhacirleri Sohumdan 15 8 23
Nogay-Tatar Rum-ili arkden 460 340 800
erkes

Bulgaristandan 25
29 21 50
Rum-ili arkden 15
Rum-ili Trki
Bulgaristandan 2945
3.274 2.129 5.403
Romanyadan 146

363 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013

Sultan Ahmed ubesi: Sultan Ahmed ubesi dahilindeki muhacirlerden
nceden gelip iskan imdi gerekleen erkezistan, Dastan, Krm ve Kazan
corafyasndan gelmi erkez, Dal ve Nogay-Tatar muhacirleri 238 kadn 247 erkek
olmak zere toplamda 485 kiidir.
93 Harbi sonras gelip iskn edilmeyi bekleyenler ise; Anadoludan gelen
Batum muhacirleri, Bulgaristan, Romanya ve Rum-ili arkden gelen Nogay-Tatarlar,
Bulgaristan ve Rum-ili arkden gelen Dastanllar, Bulgaristandan ve Rum-ili
arkden gelen erkezler ve yine 6.356 kii ile en byk gurubu oluturan
Bulgaristandan, Romanyadan, Rum-ili-arkden ve Edirne Vilyetinden gelen
Rum-ili-Trk muhacirleridir.

Fatih Sultan Mehmed ubesi: Fatih Sultan Mehmed ubesi dhilindeki
muhacirlerden nceden gelip iskn imdi gerekleenler; Dastan, erkezistan, Krm
ve Kazan corafyasndan g etmi Dastan, erkez ve Nogay-Tatar Muhacirleridir.
Toplamda 657 kii olan bu gurubun kadn ve erkek nfus dalm toplamda 307 kadn,
350 erkek olmak zere yakn deerlerdedir.
Bu ube dhilinde 93 Harbinden sonra gelerek iskan edilmeyi bekleyenler ise;
Bosnadan gelen Bonak ve Arnavutlar, Anadoludan gelen Batum muhacirleri,
Bulgaristan, Romanya ve Rum-ili arkden gelen Nogay-Tatarlar, Bulgaristandan
gelen erkezler ve yine 6.712 kii ile en byk gurubu oluturan Bulgaristandan,
Romanyadan, Rum-ili ark ve Edirne Vilyetinden gelen Rum-ili-Trk
muhacirleridir.
1882 yl stanbul ve leleri nfusuna gre; Fatih lesindeki ikametghlarda
bulunan muhacir miktar: 2.394 erkek, 2.337si kadn olmak zere toplam: 4.731
Rum-ili arkden 2244
TOPLAM 3.975 2.687 6.662
Sultan Ahmed ubesinde Bekleyen Muhacir Nfusu ( Mesele-i Zilede Hicret Edenler)
Etnik Kken Geldii yer Kadn Erkek Toplam
Batum Muhacirleri Anadoludan 103 156 259
Nogay-Tatar
Bulgaristandan 1525
1357 1254 2.611 Romanyadan 453
Rum-ili arkden 633
Dastanllar
Bulgaristandan 18
16 14 30
Rum-ili arkden 12
erkes

Bulgaristandan 151
169 207 376
Rum-ili arkden 225
Rum-ili Trki
Bulgaristandan 3708
3169 3187 6356
Romanyadan 415
Rum-ili arkden 1915
EdirneVilyetinden 318
TOPLAM 4814 4818 9632


Volume 5/2 2013
kiiye
73
dmtr

Eyb Sultan ubesi: Eyb Sultan ubesinin yk dier ubelere oranla daha azdr.
nceden gelip iskan edilen muhacir kayd yoktur. 93 Harbi sonras gelip iskan edilmeyi
bekleyenler ise sadece 1445 kiidir. En kalabalk gurubu yine 1.108 kii ile Bulgaristandan ve
Rum-ili arkden gelen Rum-ili Trk muhacirleri oluturmaktadr.

Beyolu ubesi: Beyolu ubesinde daha nceden gelip iskn edilenlerden 117si
Dastan, 140 erkez olmak zere 257 kii kaytldr.
93 Harbi sonras gelip iskn edilmeyi bekleyenler ise; Bulgaristan ve Romanyadan
gelen Nogay-Tatarlar, Bulgaristandan gelen erkezler, Bulgaristan ve Rum-ili arkden
gelen Rum-ili Trk muhacirleri ile Rum-ili arkden gelen Musevi muhacirlerdir.
1882 yl stanbul ve leleri nfusuna gre; Beyolu lesindeki ikametghlarda
bulunan muhacir miktar: 1.067si erkek, 922si kadn olmak zere toplam: 1.989 kiiye
74

dmtr.

73
74
Fatih Sultan Mehmed ubesinde Bekleyen Muhacir Nfusu
(Mesele-i Zilede Hicret Eden)
Etnik Geldii yer
Kadn
Erke
k
Toplam
Bonak-Arnavud Bosnadan 199 187 386
Batum
Muhacirleri
Anadoludan
55 48 103
Nogay-Tatar
Bulgaristandan 624
538 494 1032 Romanyadan 373
Rum-ili arkden 35
erkes Bulgaristandan 2 3 5
Rum-ili Trki
Bulgaristandan 3655
3244 3468 6712
Romanyadan 373
Rum-ili arkden 2216
Edirne
Vilyetinden
268
TOPLAM 4038 4200 8238
Eyb Sultan ubesinde Bekleyen Muhacir Nfusu
( Mesele-i Zilede Hicret Edenler)
Etnik Geldii yer
Kadn
Erke
k
Toplam
Bonak-Arnavud
Bosnadan
126 131 257
Nogay-Tatar Rum-ili arkden 40 40 80
Rum-ili Trki
Bulgaristandan 554
534 574 1108
Rum-ili arkden 554
TOPLAM 700 745 1445

365 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013

Beikta ubesi: Beikta ubesinde nceden gelip iskn edilenlere ait kayt
bulunmamaktadr. 93 Harbi sonras gelen muhacirler dier ubelerle karlatrldnda
Bulgaristandan, Rum-ili arkden ve az sayda Edirneden olmak zere Rum-ili Trki
muhacirlerinin byk bir younluk oluturduu grlmektedir. Rum-ili arkiden gelen
Musevi, Bosnadan gelen Bonak, Anadoludan gelen Batum muhaciri, Bulgaristandan gelen
Nogay-Tatar, kk bir grup Bulgaristandan gelen erkez muhaciri bulunmaktadr.

1882 yl stanbul ve leleri nfusuna gre; Beikta lesindeki ikametghlarda bulunan
muhacir miktar: 1.310 erkek, 1.131 kadn olmak zere toplam: 2.441 kiiye
75
dmtr.

3.2. Selnik, Sinop Ve zmite Gnderilen Muhacirler

75
Karpat, a.g.e., s. 418
76
Sinop ve zmit
Beyolu ubesinde Bekleyen Muhacir Nfusu ( Mesele-i Zilede Hicret Edenler)
Etnik Geldii yer
Kadn
Erke
k
Toplam
Nogay-Tatar
Bulgaristandan 120
272 210 482
Romanyadan 362
erkes Bulgaristandan 45 40 85
Rum-ili Trki
Bulgaristandan 1929
1379 1400 2779
Rum-ili arkden 850
Musevi Rum-ili arkden 77 70 147
TOPLAM 1773 1720 3493
Beikta ubesinde Bekleyen Muhacir Nfusu ( Mesele-i Zilede Hicret Edenler)
Etnik Geldii yer Kadn Erkek Toplam
Musevi
Rum-ili arkden
8 12 20
Bonak-Arnavud Bosnadan 0 1 1
Batum Muhaciri Anadoludan 66 180 246
Nogay-Tatar Bulgaristandan 146 168 314
erkes Bulgaristanda 6 12 18
Rum-ili Trki
Bulgaristandan 2469
1693 1927 3620 Rum-ili arkden 1126
Edirne Vilyetinden 25
TOPLAM 1919 2300 4219
Selnik, Sinob
76
Ve zmide Gnderilen Muhacirler

Batum M. Sohum M. Rum-ili Trk Tatar-Nogay erkes Toplam
Selnik
- - 20.834 346 2099 23.279
Sinob 1924 1043 113 - 3266 6.346


Volume 5/2 2013

Selanik Vilyeti
Selnik Vilyeti; II. Abdlhamid dnemi banda yaplan mlki taksimata gre
Selanik, Drama ve Serez Sancaklarndan olumaktadr.
77

H.1294 (M. 1877-78) Salnamesine gre; Selanik Sanca: 177.761, Drama Sanca:
63.656, Serez Sanca: 151.612 kii olmak zere Selanik Vilayeti toplam nfusu: 393.029
dur.
78
93 Harbi ile Osmanl Devletinin kaybettii Bulgaristan ve ark Rumeli Vilayetinden
gelen muhacir says (Tablo 12de grlecei zere) 23.271dir.
79
Sz konusu muhacirlerden
16.990nn iskn edilmek zere bekliyor olmas Osmanl Devletinin acilen zmesi gereken
sosyo-ekonomik bir problemdir.
Sz konusu muhacirlerin, 21.214 Bulgaristandan gelmi olup, 20.381i Rum-ili
Trkdr. Selanik Vilayeti dhilinde bulunan muhacirlerin en youn bulunduu yerler; 3936
kii ile Drama, 3245 kii ile Siroz ve 2336 kii ile Selanik merkez sancaklardr.

Selanikte skan Edilen ve skan bekleyen Muhacirlerin Etnik Dalm
G Zaman Etnik Yap
skn
edilenler
hal-i misafirette
bulunanlar
Abdlmecid ve Abdlaziz
Zamannda Hicret Eden
-Tatar ve Nogaylar 100 -
-erkes
1.877 -
Mesele-i Zilede Hicret
Eden
-Tatar-Nogay
191 55
-erkes
72 150
-Rum-ili Trk
4.049 16.785
TOPLAM 6.289 16.982
SELNK TOPLAMI 23.279

77
Karal, a.g.e., s. 337.
78
Karpat, a.g.e., s. 251-252; Tevfik andar, Osmanl Dneminde Nfus Bilgileri, Osmanl, c. IV,
Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, s. 555, 556.
79
Arivlerdeki benzere kaytlar (YPRK. KOM.3/24, 3/25, 3/26, 3/31, 3/37, 3/40, 3/52) alldka
kalan nfus aklanabilecektir.
zmid
9425 8574 1527 377 5920 25.823
TOPLAM 11.349 9617 22474 723 11285 55.448
Selanikte skan Edilen ve skan bekleyen Muhacirlerin skn Yerleri ve Nfus Dalm
Vatan- Asliyeleri Etnik yaplar skn Yerleri skn Misafir Toplam TOPLAM
erkezistandan
(93 harbi ncesi
gelen)
erkes
Nefs-i Drama 100

2
.
0
9
9

1
6
1
2

1612 Siroz Kazas 1.497
Petri 15

Timur Hisar 265

4
8
7

21.214
Katerin[i] 66
Kprl 6
Avret Hisar 150
ERKES TOPLAM 1949 150
9
3

h
a
r
b
i

s
o
n
r
a
s

g
e
l
e
n

Bulgaristandan

Tatar-Nogay
Nefs-i Siroz
(nceden)
100

3
4
6

Nihova Karyesi 153
Dibar Kazas 38

367 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013

Sinop Sanca (Kastamonu Vilyeti)
Kastamonunun kazas iken 1846da sancak olan Sinopun
80
, H. 1294 (M. 1877-78)
Salnamesine gre (stefan ve Boyabat kazalar dhil) nfusu; 53.306 kiidir.
81
Ancak
1881/82-1893 Osmanl Genel Saymna gre; Sinop Sanca nfusu: Sinop merkez kaza:
44.656, Boyabat: 44.564 ve Ayanck (stefan):29.802 olmak zere toplam: 119.022
82
kiiye
ulamtr.

80
Tahir Sezen, Osmanl Yer Adlar, Ankara 2006, s.462.
81
82
Vodine 49
Kprl 6
TATAR-NOGAY TOPLAM 291 55
Rum-ili Trk
Nefs-i Selanik 542 1794
2
0
.
8
3
4

2
0
.
3
8
1

Lankaza Nahiyesi 175
Tehud ?Karyesi 626
Gevgili kazas 513 1064
Nefs-i Vodine 225
Yenice-i Vardar 417 978
Kesendire 11
Doyran 365
Karaferye 269
Ustrumca 1024
Avret Hisar 199
Tikve 129 160
Nefs-i Siroz 775 2470
Menlik 68
Cuma-i Bl 15 786
Petri 113 442
Timur Hisar 885
Nevrekop 1742
Zihne 252
Razlk 406
Drama 722 3214
RUM-L TRK TOPLAM 4038 16.343

Rum-ili
arkden
Rum-ili Trk
Selnik 28
4
5
3

453
Katerin[i] 3
Kprl 7
Karaferye 5
Ustrumca 3
Tikveli 3
Avret Hisar 4
Nefs-i Siroz 47
Menlik 8
Cuma-i Bl 21
Petri 6
Timur Hisar 5
Nevrekop 104
Razlk 8 46
Drama 155
RUM-L TRK TOPLAM 11 442
SELNK TOPLAMI 6.289 16.990 23.279


Volume 5/2 2013

Tablo 14 ve 15te grlecei zere Sinop Sanca dhilinde (stefan [Ayanck] ve
Karasu kazalar ile Gerze nahiyesine toplam 6.346 kii iskn edilmitir. Sinop Sanca
ierisinde en youn muhacir iskn 5433 kii ile Karasu Kazasna yaplmtr.
skn edilen muhacirlerinden en kalabalk grup, 2.732 kii ile erkezlerdir. erkezler
1859-62 glerinde de Sinop ve evresine iskn edilmilerdi.
83
93 Harbi ile gelen bir grup
Batum muhaciri Karasu, Kuzuluk mevkiinde iskn edilmiler ve kurulan yeni kye Fahriye ad
verilmitir.
84

83
Derin Paaolu, a.g.t., s.347; A.MKT.NZD.394-8, 288-14, 300-10; A.MKT.MHM.227-51;
A.MKT.UM.557-39,540-56, 433-8.
84
Demirel, a.g.m., s. 330.
Sinobta skan Edilen ve skan bekleyen Muhacirlerin Etnik Dalm
G Zaman Etnik Yap
skn
edilenler
hal-i misafirette bulunanlar
Abdlmecid ve
Abdlaziz Zamannda
erkes 495
Mesele-i Zilede
Hicret Eden
erkes 2.732
Rum-ili Trk 113
Sohum Muhaciri 1.043
Batum Muhaciri 1.338 625
TOPLAM 5.721 625
KASTAMONU TOPLAMI 6.346
Tablo 15:(13 Kasm 1881) Y.PRK.KOM. 3/22ye Gre, Sinobta skan Edilen ve
skan Bekleyen Muhacirlerin, skan Yerleri ve Nfus Dalm
Vatan-
Asliyeleri
Etnik
yaplar
skn Yerleri
skn
Edilen
Misafir
Bekleyen
Toplam TOPLAM
Anapa erkes
K
a
r
a
s
u

aml Karyesi
9
3

H
a
r
b
i

n
c
e
s
i

G
e
l
e
n
l
e
r
14
495
3.227
Kasar 36
Hasan Kulu 56
Karaky 22
Karapnar 32
Hatun 24
Bosdanl 9
Karaca Kilise 55
Tepe 76
Hasanaa 47
ncir Pnar 124
Anbarc
9
3

H
a
r
b
i

l
e

G
e
l
e
n
l
e
r

94
2.732
Da 176
Erikli 88
ahl 112
Gmez 76
Arab 108
Bekta 401
Dibekli 59

369 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013
Kurt 21
Dikenli 38
Ta 24
Sulu 108
Ba 76
oban 66
Azmak 35
Acsu 107
Kuzviran 87
Hasandikan 299
Bykdz 414
Emr-i Abd 156
Geri 133
Hasl 54
Sohum
Sohum
Muhaciri
K
a
r
a
s
u

Gmban 175
1.043 1.043
Genot 46
Tomuzyeri ? 47
Adomu ? 21
Karaca Kilise 168
Hasan Deresi 26
Ta Geri 47
Yorta 63
Kal 51
Knub ? 32
Topcu 95
G
e
r
z
e

Yenice-i Bl 34
iftlik 8
Ba-fasl 7
s
t
e
f
a
n

Hacolu 9
Pnar 10
Sakara 55
Glda 15
Alask 11
Yemian 16
Elginse ? 5
Yenice 9
Cezenusk ? 12
Tal ? 4
Raveya? Karyesi 7
Tireze ? 21
Kprd ? 7
Maribel ? 27
Catanak 6
Darnay 9
Batum
Batum
Muhaci
ri
K
a
r
a
s
u

Adliye 382 150
1.924 1.924
Yenice-i Bala ? 64
efkati ? 500 152
Latifiye ? 21
Velidede Karyesi 72
G
e
r
z
e

Cuma 68
Grc ? 25
Sarn 8
Hamzal 50
Pnar 22


Volume 5/2 2013
zmit Sanca (ehremaneti Dhilinde)
zmit Sanca, 1530da Kocaeliye bal kaza iken 16. yzylda Kaptanpaa (Cezayir-i
Bahr-i Sefid) Eyaletine bal sancak haline getirilmi, 1855te Hdavendigar Vilayetine,
1878de de ehremanetine balanmtr.
85
H.1247 (1831) senesi nfus defterine gre Cezayir-
i Bahr- Sefid Eyaletine bal Kocaeli Sancann toplam nfusu: 77.571 kiidir.
86
1881-/82
1893 Osmanl Genel Saymna gre zmit zel Blgesi ierisinde; zmit merkez: 39.789,
Adapazar: 53.924, Kandra: 44.033, Geyve: 32.601 ve Karamrsel: 25.322 kii olmak zere
toplam nfus: 195.675 kiiye ulamtr.
zmit, Krm Sava ve sonras yaanan g dalgasnda corafi konumu gerei
ounlukla geici iskn blgesi, ayrca stanbula ulaan muhacirlerin Anadolunun i
blgelerine ulatrlmasnda gei gzergh olarak kullanlmtr. zellikle yal dnemlerde
Antalya ve Silifke limanlarnn muhacir aktarmna uygun olmamas nedeniyle muhacirler,
Anadoludaki iskn blgelerine zmit ve Gemlik zerinden gnderilmilerdir.
87
zmite bal
Karadeniz sahilinde bulunan Kandra ve Kaymaz Kazalar, 1859-62 g dalgasnda hava
muhalefeti ve deniz kazalar sonucu zorunlu karaya k noktalar olmulardr.
88

Tablo 16 ve 17de grlecei zere, 93 Harbi glerinde zmitte 25.823 muhacir
iskn edilmitir. Sancak dhilinde yaklak 40 bin muhacir daha bulunmaktadr, ancak henz
kayt ilemleri tamamlanmamtr. skn edilenlerin byk ounluunu Batum ve Sohum
muhacirleri ile erkezistandan gelen erkezler oluturmaktadr. Tablo 17de de grlecei
zere 9425 Batum, 8574 Sohum ve 5920 erkez muhaciri zmit Sanca dhilinde iskn
edilmilerdir.
mknlar dhilinde mstakil kyler kurmutur. Batumdan gelen, zmit Karyakada
Akhisar adl mahalde iskn edilen muhacirlere kurulan kye Mamure, Karamrsel Kazas
dhilindeki uygun arazide iskn edilen muhacirlerin kurduu kye Suludere ad verilmitir.
Karasu Kazas Ayunluk mevkiinde iskn edilen Batum muhacirlerin oluturduu yeni
mahalle bir saat mesafedeki Kaldrayak Kyne balanm, 1889da padiah iradesiyle sz
konusu mahalle Abdurrahman Paa adyla mstakil ky haline getirilmitir. Adapazar
Karasuya bal Gll Ky ve Gerzeye bal Numaniye Ky de Batumdan 93 Harbi ile

85
Sezen, a.g.e., s.266.
86
87
88
A.MKT.UM.471-12
s
t
e
f
a
n

Sakara 35
Kelta 14
Kuzsk 2
Bekka 89
Hariksu ? 52
Sazlk 121
Ayanck 9
Seza 36
Hac 34
Hasanda 18
Rum-li ark
Rum-ili
Trk

Yenicebl (K) 55

152
152
Acsu (Karasu) 39
ayaz(Gerze 47
Vartay(stefan) 5
Ayanck(stefan) 6
TOPLAM 5.721 625 6.346

371 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013
gelen Grc muhacirler iin kurulmu kylerdir.
89

zmidte skan Edilen ve skan bekleyen Muhacirlerin Etnik Dalm
G Zaman Etnik Yap skn edilenler
hal-i misafirette bulunanlar
Abdlmecid ve
Abdlaziz Zamannda
Hicret Eden
Tatar-Nogay 377
-
erkes 3.960
5.920
Mesele-i Zilede
Hicret Eden
erkes 1.960
Rum-ili Trk 1.527
Sohum Muhaciri 8.574
Batum Muhaciri 9.425
ZMD TOPLAM 25.823 -

Sonu
Osmanl Devleti iin 19. yzyl, i ve d politikada srekli dengelerin
gzetildii, kayplarn telafi edilmeye alld bir yzyl olmusa da 93 Harbi
sonunda Rusyann Osmanl topraklarnda ilerlemesi ve Balkan uluslarnn
istiklllerini kazanmas ile ortaya kan byk apta toprak kayplaryla son bulmutur.
93 Harbinde, saylar yz binlerle ifade edilen masum halkn alkla, ikenceyle,
yakp-ykma ve tecavzle yok edilmesi, blgedeki Trk nfusunu azaltmak iin
kullanlan ncelikli yntem olmutur. Sonraki aama ise, sadece canlarn kurtarma
pahasna evlerini, yzyllardr vatan edindikleri topraklarn, mallarn mlklerini,
sahip olduklar deerlerini brakarak kamak, g etmek zorunda brakmaktr. Sava

89
Demirel, a.g.m., s.330, 331.
Tablo 17:(13 Kasm 1881) Y.PRK.KOM. 3/22ye Gre, zmidte skan Edilen ve skan bekleyen
Muhacirlerin skan Yerleri ve Nfus Dalm
zmidde skn
Edilen Yerler
Batum
Muhac.
Sohum
Muhac.
Rum-ili
Trk
Tatar-
Nogay
erkes
Toplam
93 Harbi 93 harbi ncesi 93Harbi Toplam
Nefs-i zmid 3829 386 946 286 197 197 5644
Adabazar K. 1300 492 406 91 1741 1145 2886 5175
Karamrsel 27 72 72 99
Yalova Nah. 1200 450 450 1650
Geyve Kazas 714 298 298 1012
Akhisar Nah. 14 45 45 59
Tarakl 0
Ab- Saf 796 796
Hendek 862 3242 56 4160
Kandra K. 378 378
Karasu Nah. 1532 1532
Sapanca Nah. 191 80 1724 248 1972 2243
Kaymas 791 44 835
Ak Abd 65 65
eyhler 2059 48 2107
Aa Nah. 68 68
TOPLAM 9425 8574 1527 377 5920 25.823


Volume 5/2 2013
sonunda, hayatn kaybederek ya da g etmek zorunda kalarak blgeden ayrlanlarn
saylar milyonlarla ifade edilmektedir.
Osmanl Devletinin stesinden gelmesi gereken muhacir meselesi, son
yzylda, Rusyann geniledii her toprak paras ile ortaya kan ve Rusyann kastl
olarak srdrd Osmanl Devletini sahip olduu deerlerle (Trk-slam nfusu)
ieriden sosyo-ekonomik adan ypratma politikasnn yansmasdr. nk Osmanl
Devletinin ekonomisi bu yzylda ciddi manada hasar almtr. Bir yandan kaybedilen
topraklar, savalar ve denen tazminatlar, te yandan kapitlasyonlar sebebiyle
yaanan ekonomik skntlar, Osmanl Devletini dardan bor alma noktasna
getirmitir. Rusyann Krm Sava sonras basksyla Karadenizin kuzeyinden yz
binlerce muhacirin Osmanl topraklarna girmesi, bu kadar kalabalk muhacirin
beslenme, barnma ve iskn edilmesi hususunda Osmanl Devletinin hazrlksz
yakalanmasna ve gerek muhacirlerin gerekse Osmanl Devletinin zor duruma
dmesine neden olmutur. Bu durum Rusyann Osmanl Devletini ulusal ve
uluslararas zeminde grmek ve gstermek istedii hedeflerden birisidir.
Osmanl Devleti Krm Sava sonras ilk gelen muhacir guruplarn stanbula
alp, kaytlarn tutup, yevmiyelerini verip, askerlik ve vergiden muaf tutarak, mmkn
olduunca ksa srede Anadoluda tespit edilen bo yerlere iskn edilmek zere
gndermitir. Ancak stanbulda ve sahil ehirlerinde muhacir nfusu hzla artnca,
ihtiyalar karlanamam, yaanan nakit sknts nedeniyle yevmiyeler
denememitir. Bu artlar altnda muhacirlerin bekletilmesi tabloyu daha da
arlatraca iin muhacirler Anadolu halknn yardm ve merhametlerine emanet
edilmitir.
G dalgas henz tamamlanmken kaybedilen 93 Harbi, ok daha kalabalk
bir nfusun g etmesine neden olmutur. Muhacirler tespit edilen bo yerlerde aile ve
akrabalk ilikileri bozulmayacak ekilde bir arada iskn edilmeye allmtr. Vilayet
dhilindeki kaza ve kylerde, bo yerlere serpitirerek, muhteliten ve mtefirrikan
iskn etme politikasn takip etmitir. Bunun nedeni yaad nakit sknts dolaysyla
muhacirlerin gerek iskn masraflarnn gerekse gnlk yaantlarn salayabilecek
dzeye gelinceye kadarki geimlerinin blge halk tarafndan karlanp
maduriyetlerinin giderilmesi dncesidir. Mstakil ky kurma, ev yapma, araziyi
ekip, rn alncaya dek muhacirlerin beslenmesi Osmanl Devletinin bu aamada
karlayabilecei bir masraf deildir.
Muhacir meselesinin bugne ulaan hassasiyeti ise sava ortamnda kaytlarn
salkl tutulamamas, tutulanlarn saklanamamas gnmzde durum tespitini olduka
zorlatrmaktadr. Ayrca Balkanlardaki Slav uluslarn, milli devletlerini kurarak
blgede nfus ounluu salama gayretleri bu dneme ait yabanc kaynaklarn
salkl veriler iermesini engellemitir. te yandan arivlerimizde bulunan kaytlarn
tek bir almada toplanamayacak kadar hacimli ve dank olmas, yaplan her
almada farkl belgelerin kullanlmas nfus verileri arasnda tutarszlk
oluturmaktadr. Bu tutarszlklar, Osmanl Devletinin mmkn mertebe muhacir
nfuslarn yekn olarak derledii kaytlarn incelenmesi ile alabilse de ulalan
verilerin resmi kaytlar olduu mutlaka gz nnde bulundurulmaldr.

373 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013
Sz konusu kaytlardan bir tanesi olan Y.PRK KOM.3/22 nolu belge, toplam
90.672 muhaciri kapsamaktadr. Sz konusu muhacirlerin 48.452si Rum-ili Trk,
12.000i Batum ve 9640 Sohum muhaciri olmak zere toplam 82.328i 93 Harbi ile
kaybedilen topraklardan g etmilerdir. Muhacirlerin 39.369u Bulgaristandan,
11.392si Batumdan, 10.597si Rum-ili arkden, 9.640 Sohumdan gelmitir.
Muhacirlerin 35.224 dare-i Umumiye Muhacir Komisyonu bal stanbul
Devir ubelerinde kaytl olup, 55.448i ise iskn edilmek zere Selnik, Sinop ve
zmite gnderilmilerdir. stanbulda Sultan Ahmed, Fatih Sultan Mehmed ve Sultan
Bayezid Devir ubeleri bata olmak zere Beikta, Beyolu ve Eyb Devir
ubelerinde kaytl 35.224 muhacirin sadece 1535i iskn edilebilmitir. skn edilen
bu muhacirler 93 Harbinden nce gelmi, ancak iskn edilebilmi Nogay-Tatar,
Dastan ve erkez muhacirleridir. skn edilmeyi bekleyen 33.689 muhacirin
25.978i Rum-ili Trkdr.
zmite gnderilen ve byk ounluu Batum, Sohum muhaciri ve erkez
olan 25.823 muhacir, zmit merkez, Adapazar, Hendek, Sapanca, eyhler ve Karasu
kazalar bata olmak zere sancak dhilindeki kasaba ve kylerde tamam iskn
edilmitir. zmit Sanca dhilinde iskn edilmeyi bekleyen 40 bin muhacir
bulunmaktadr ancak sz konusu tarihte henz kayt altna alnmamtr.
21.214 Bulgaristandan, 453 Rum-ili arkden v 1612si erkezistandan
gelerek, Selnike gnderilen ve 20.834 Rum-ili Trk olan 23.279 muhacirin
16.990 gnderildikleri kasaba ve kylerde iskn edilmeyi beklemektedir.
Sinopa gnderilen ve ounluu erkez, Batum ve Sohum muhaciri olan
6.346 muhacirin 5.721i iskn edilmitir. Karasu bata olmak zere Gerze ve
stefanda iskn edilmilerdir.

KAYNAKA
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) Belgeleri (Aada sadece fon kodlar verilmitir.
Belgelerin dosya ve gmlek numaralar kullanlan dipnotta belirtilmitir.)
A.DVN: Sadaret Divan (Beyliki) Kalemi Evrak
A.MKT.DV: Sadaret Mektubi Kalemi Deavir Evrak
A.MKT.MHM: Sadaret Mektubi Kalemi, Mhimme Karar Evrak
A.MKT.NZD: Sadaret Mektubi Kalemi, Nezaret ve Deavir Evrak
A.MKT.UM: Sadaret Mektubi Kalemi, Umum Vilayet Evrak
A.TF: Sadaret, Terifat Kalemi Evrak
.DH: rade-i Dahiliye
.MMS: rade-i Meclis-i Mahsusa
MAD: Maliyeden Mdevver Defter
Y.PRK.KOM: Yldz Perakende Evrak Komisyonlar Maruzat
nternet Adresi
http://www.devletarsivleri.gov.tr/katalog/osmanli/fonbilgisi.asp?kurumkod=Y..
&ilgilikurumkod=Y..PRK.KOM. (12/10/2012)
Tezler
DERN PAAOLU Derya, Nogaylar, Nogay Gleri ve Trkiyedeki
sknlar, Baslmam Dr. Tezi, Ankara niversitesi, Ankara 2009.
YILDIZ Berat, Emigrations From The Russian Empire To The Ottoman


Volume 5/2 2013
Empire: An Analysis In The Light Of The New Archival Materials, Baslmam Yksek
Lisans Tezi, Bilkent niversitesi, Ankara 2006.
Tetkik Eserler
AYDIN Mahir, ark Rumeli Vilayeti, TTK Yay., Ankara 1992.
ADIRCI Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal Ve Ekonomik Yaps,
Ankara, 1997.
ANDAR Tevfik, Osmanl Dneminde Nfus Bilgileri, Osmanl, C. IV, Yeni Trkiye Yay.,
Ankara 1999, s. 551-557.
DEVELOLU Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 2000.
EREN Ahmet Cevat, Trkiyede G ve Gmen Meseleleri Tanzimat Devri,
lk Kurulan Gmen Komisyonu, karlan Tzkler, stanbul 1966.
ERKAN Sleyman, Krm ve Kafkasya Gleri (1878-1908), Trabzon 1996.
FRUZOLU Safarov Rafik, Krm ve Kafkasyadan Osmanl mparatorluuna Gler,
Osmanl, C. IV, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s. 687-696.
FSHER Alan; Between Russians, Ottamon and Turks: Crimea and Crimean Tatars, The Isis
Pres, stanbul 1998.
HALAOLU Yusuf, Kolonizasyon Ve enlendirme, Osmanl, C. IV, Yeni Trkiye Yay.,
Ankara 1999 s.585-.
PEK Nedim, 93 Muhacereti, Osmanl, C. IV, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s.661-668.
________, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), Ankara 1999.
________, mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Trabzon 2006.
KARAL Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C. VIII, TTK Yay., Ankara 1995.
KARPAT Kemal H., Osmanl Nfusu (1830-1914), stanbul 2010.
MC.CARTHY Justin, lm ve Srgn, stanbul 1995.
SAYDAM Abdullah, Krm Ve Kafkas Gleri (1856-1876), Ankara 1997.
________, Krm ve Kafkasyadan Yaplan Gler ve Osmanl skn Siyaseti, Osmanl, Yeni
Trkiye Yay., Ankara 1999 s. 667.
SEZEN Tahir, Osmanl Yer Adlar, Ankara 2006.
EMSEDDN SAM, Kms- Trk, stanbul 1992.
MR Bill N., Bulgaristan Trkleri (1878-1985), TTK Yay., stanbul 1986.
________., Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl-Bildiriler-7
Haziran 1985, TTK Yay., Ankara 1992, s.47-66.
UAROL Rfat, Siyasi Tarih (1789-1994), stanbul 1995..
LKSAL Mstecip, Dobruca ve Trkler, Ankara 1987.
YILMAZ Mehmet, XIX. Yzylda Osmanl Devletinin Muhaciri skan
Politikas, Osmanl, C. IV, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s. 589.
EKLER:
EK1: Y.PRK.KOM 3/22 (Orijinal fotoraflar)
Ek 2: Y.PRK.KOM 3/22 (Transkript)

375 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013


Volume 5/2 2013

377 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013


Volume 5/2 2013

379 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013


Volume 5/2 2013

381 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013


Volume 5/2 2013

383 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013


Volume 5/2 2013

385 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013


Volume 5/2 2013

387 Derin Paaolu

Volume 5/2 2013

93 Harbi Sonrası Muhacir Iskanı-D.D.Pasaoglu-2013

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

93 Harbi Sonrası Muhacir Iskanı-D.D.Pasaoglu-2013

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

You might also like