Devre Analizi Laboratuvarı

Bu niteyi tamamladktan sonra;
Diren trlerini tanyabilecek,

Multimetre ile diren deeri okuyabilecek,
Diren deerini belirleyen renk kodlarn tanyabilecek,
Deiik diren deerlerini belirleyebilecek,
Breadboard kullanabilecek,
Direnler ve breadboard kullanarak devre kurabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
indekiler
Diren
Diren Trleri
Diren Renk Kodlar
Diren Deerinin Belirlenmesi
Breadboard
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Devre Analizi
Laboratuvar
GR
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DREN TRLER
DENEYDE KULLANILAN ARA
VE GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILII
VERLER VE HESAPLAMALAR
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE
KAZANDIRDI?
1
DEVRE ANALZ LABORATUVARI
Diren Deerlerinin
Belirlenmesi ve
Breadboard le Devre
Kurma

GR
Diren kelimesi genel olarak bir gce kar direnme olarak tanmlanabilir. Diren-
ler elektronikte sk kullanlan en basit devre elemanlardr. Elektriksel devrelerde
akm ve gerilim drc grevi yaparlar. Devrede herhangi bir noktadaki gerili-
mi veya herhangi bir noktadan geen akm drmek iin direnler kullanlr. Bu
amala seri, parallel ve seri-paralel kark olmak zere ekilde balanrlar.
Elektrik enerjisi diren zerinde s enerjisine dnerek harcanr. Direncin deeri
kadar gc de nemlidir. Diren zerinde toplad enerjiyi sya evirerek etrafa
yayabilecek gte olmaldr. Aksi takdirde diren zerindeki s artar. Sonuta di-
ren deerinde deime olabilir ve hatta diren yanabilir. Direnler devrede R
harfi ile gsterilir ve birimi ohm dur (omega diye okunur).
Bir direncin deeri iki farkl yntem kullanlarak bulunabilir. Bir multimetre
(ohmmetre) yardmyla verilen bir direncin deeri llebilir. Dier bir yntem ise
diren zerindeki renk bandlarn renk kodlar tablosu yardm ile yorumlayarak
diren deerini belirlemektir.
Breadboard (bredbord diye okunur), zerinde devre elemanlarn birletirip bir
devre oluturulabilen alettir. Breadboard zerindeki kk balant noktalar (de-
likler) yardm ile bir devre kurulup gerekli lmler yaplabilir.
Diren Deerlerinin
Belirlenmesi ve Breadboard
le Devre Kurma
Resim 1.1
Direnler
GVENLK NLEMLER
Laboratuvar alanlarnn kendileri ve dier alanlarn gvenlii iin laboratuvar
gvenlik kurallarna uymas ok nemlidir. Laboratuvar gvenlii, alma alanna
gre farkl nceliklerde ele alnabilir. Burada alma alan elektrik laboratuvar ol-
duundan aadaki gvenlik nlemlerine dikkat ve zen gsterilmelidir.
Elektrik laboratuvarnda almaya balamadan nce, laboratuvardaki g-
revliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana
elektrik panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini retme-
lidirler.
Laboratuvar grevlileri rencilere herhangi bir kaza annda gerekiyorsa it-
faiyeye ve salk grevlilerine nasl ulaabilecekleri hakknda bilgi vermeli-
dir. TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSe 112 ve POLSe 155 numaral te-
lefonlardan dorudan ve herhangi bir cret demeden ulalabilir.
Giyim eyalar, anta ve kitap gibi malzemeler alma masas zerine kon-
mamaldr.
renciler laboratuvara yapacaklar deneyi alarak gelmelidirler. Labora-
tuvarda kullanacaklar cihazlar hakknda n bilgiye sahip olmaldrlar.
renciler laboratuvar grevlilerinin yapt uyarlar dikkate almal ve uy-
gulamaldr.
Laboratuvar cihazlarnn yerleri laboratuvar sorumlusundan izin almadan
deitirilmemeli ve malzemeler laboratuvardan dar karlmamaldr.
Laboratuvar almas tamamlandktan sonra alma masas temiz ve d-
zenli braklmaldr.
Laboratuvara yiyecek ve iecek maddesi kesinlikle getirilmemelidir.
Laboratuvarda kesinlikle slak elle allmamaldr.
Laboratuvarda bakalarnnda alt dnlerek grlt yaplmamaldr.
Direnleri breadboard zerine yerletirirken tellerin ele batmamas iin pens
kullanlmas nerilir.
Kablo balantlar yaplrken yaltlm blgelerden tutulmaldr. Deney es-
nasnda cihazlarn kablolarna taklmamak iin, kablolarn dzenli yerleti-
rilmesine dikkat edilmeli, alma masasndan sarkmamalarna zen gste-
rilmelidir.
Devre balantlar tamamlandktan sonra mutlaka kontrol edilmelidir. Ge-
rektii taktirde laboratuvar grevlisinden yardm istenmelidir.
Balantlarn tam doru olduundan emin olduktan sonra gerekli lmler
yaplmaldr.
Laboratuvarda herhangi bir tehlike ile karlatnzda TFAYEyi 110, HIZIR ACL SER-
VSni 112 veya POLSi 155 numaral telefonlardan arayabilirsiniz.
TEORK BLG
Multimetre Kullanm
Multimetre elektriksel olarak ok eitli lmler yapabilen bir cihazdr. Bir multi-
metre kullanarak akm, diren, indktans, sa ve voltaj (gerilim, potansiyel fark)
gibi eitli lmler yaplabilir. Multimetre genel olarak ekran, kadran ve k u-
lar olmak zere ksmdan oluur (ekil 1.1). Ekran zerinde yaplan lmn
4
Devr e Anal i zi Labor at uvar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
SI RA S ZDE SI RA S ZDE
AMALARI MI Z AMALARI MI Z

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T
sonucu grlr. Multimetrenin krmz ve siyah olmak zere iki probu vardr. Kr-
mz prob (+) kutbu, siyah prob (-) kutbu ifade etmektedir. Bu iki probun balan-
t ular llecek nicelie bal olarak uygun k ularna balanr. Multimetre
ekrannda (-) deer okunuyorsa, problarn ters tutulduu anlalmaldr.
Kademe anahtar (dmesi) dairesel olarak hareket ettirilerek llmek iste-
nen nicelie gre ayarlanr. Kadran zerinde akm A, diren , indktans H, sa
F ve voltaj V ile gsterilmitir. Diren deerini lmek iin kademe anahtar ka-
demesine getirilmelidir. Multimetre diren deeri belirlemek amacyla kullanld-
nda ohmmetre olarak adlandrlr. ka-
demesinde ohm, kiloohm ve
megaohm mertebesinde diren de-
erleri llebilir. ekil 1.2de gsteri-
len lm kademeleri 400, 4K, 40K,
400K, 4000K, 40M ve 4000M mertebe-
sindedir. Diren deeri llrken n-
celikle kademe anahtar en yksek de-
ere (4000 M mertebesi) ayarlanr.
Bu kademede diren deeri okunam-
yorsa kademe anahtar daha kk de-
ere evrilerek diren deeri belirle-
nir. llen diren deerinin K mer-
tebesinde olmas durumunda ekranda
K harfi ve M seviyesinde olmas durumunda ekranda diren deeri ile birlikte
M harfi grlr.
5
1. ni t e - Di r en Deer i ni n Bel i r l enmesi ve Br eadboar d l e Devr e Kur ma
ekil 1.1
Ekran
Kadran
Kademe
anahtar
k
ular
Multimetre
ekil 1.2
Multimetre
(ohmmetre) Diren
lm
Kademesi ()
Akm ve voltaj lmleri iin multimetrenin A ve V kademelerini kullanmak
gerekir (ekil 1.3). Multimetre akm okumak zere ayarlandnda ampermetre,
voltaj okumak iin ayarlandnda voltmetre adn alr. AC akm lmek iin ac-dc
dmesi basl olmaldr. Kademe anahtar ise akm kademesine ayarlanmaldr.
Benzer ekilde ac voltaj lmek iin ac-dc dmesi basl iken kademe anahtar
voltaj kademesinde olmaldr. Her iki durumda da ekranda AC uyars grlr. DC
akm veya voltaj lm yapmak iin ac-dc dmesi kapal konumda iken akm ve-
ya voltaj kademesi ayarlanr. Bu durumda ise ekranda DC uyars grlr.
Multimetreyi lm yaplacak devre elemanna balamak iin prob ad veri-
len krmz ve siyah renkli balant kablolar multimetrenin k ularna (yuvala-
rna) balanr. Cihazn drt adet k ucu vardr. lm yaplacak nicelie gre
doru k ularnn kullanlmas gerekir. Siyah renkli balant kablosu her zaman
COM isimli k ucuna, krmz renkli kablo ise llecek nicelie gre uygun
k ucuna balanmaldr. Akm lm amper mertebesinde yaplacaksa krm-
z balant kablosu 1 numaral k ucuna, akm miliamper mertebesinde ise 2
numaral k ucuna balanmaldr. Siyah balant kablosunun balanaca k
ucu 3 numaral utur. Diren ve voltaj lm iin krmz balant kablosu 4 nu-
maral ka balanmaldr (ekil 1.4).
Multimetre ile lm yaparken kadrann uygun kademede olmasna dikkat edilmelidir.
Balant kablolarnn doru k ularna balanmas ok nemlidir. Akm kademesi sei-
lip k ular voltaj klarna balanrsa, bu durumda multimetrenin sigortas atabilir.
Ardarda yaplan farkl niceliklerin lm srasnda balant kablolarnn yerleri sk sk
kontrol edilmeli ve varsa hata dzeltilmelidir.
6
ac-dc lm
ayarlama
dmesi
voltaj lm
kademesi
akm lm
kademesi
ekil 1.3
Multimetre Akm ve
Voltaj Kademeleri
1 2 3 4
ekil 1.4
Multimetre k
Ular
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P K T A P
T
Multimetreyi diren deeri lmek iin (ohmmetre) kullanmak gerektiinde krmz prob
4 numaral k ucuna, siyah prob 3 numaral k ucuna taklmaldr. Kademe anahtar
ise kademesine evrilmelidir.
DREN TRLER
Direnler kullanm amalarna gre sabit ve deiken diren olmak zere iki gru-
ba ayrlr.
Sabit Direnler: Sabit diren deerleri gerektiren uygulamalarda tercih edilirler.
Bu tr direnlerin hassasiyetleri yksektir. Direnler yapldklar maddeye gre
gruba ayrlr.
Karbon Direnler: Toz haldeki karbona eitli deerler elde etmek iin katk
maddesi ilave edilerek retilir. Toleranslar yksektir, en dk %5 olarak salana-
bilir. Karbon direnler byk deerli direnlerin yaplmasna uygundur. En yaygn
kullanlan diren eitidir. Bu tr direnlerin deerleri renk bandlar ile zerine
kodlanmtr. Deerleri kullanldka zamanla deiebilen direnlerdir.
Film Direnler: Bir seramik ubuk zerine elektrik akmna kar diren gs-
teren bir maddenin kaplanmasyla elde edilirler. Toleranslar % 0,1dir. Film di-
renlerin; karbon film, metal film ve metal oksit film direnler olmak zere e-
idi bulunur. Film direnler dk tolerans deerleri ve yksek kararllklar nede-
niyle hasssas elektronik devrelerde tercih edilirler.
Tel Direnler: Toleranslar %1den kktr ve zamanla deer deitirmezler.
Kk deerli direnlerin yaplmasna uygundurlar. Gl olmalar nedeniyle di-
erlerine stnlk salarlar. Tel direnlerin deerleri zerlerinde yazldr.
Deiken Direnler: Bu tip direnler devrede akm ve gerilim ayarlayc olarak
kullanlr. Hareket ettirilebilen ortak ular yardm ile deerleri deitirilebilen di-
renlerdir. Potansiyometre ve trimpot en sk kullanlan trleridir.
Potansiyometre: Diren deeri dairesel olarak dndrlebilen bir mil ile de-
itirilebilen direnlerdir. ekil 1.5te grld gibi potansiyometrelerin ba-
caklar vardr. stteki siyah ubuu dairesel olarak saa sola evirerek diren de-
eri deitirilir.
ekil 1.6da ise potansiyometrelerin ematik gsterimi verilmitir. a ve b ular
sabit deere sahiptir. c ucu ise deiken deerlidir. Ortadaki c ucu dier ikisi ara-
snda hareket eder. a ucu ile c ucu arasndaki diren azaldka b ile c ucu arasn-
daki diren deeri artar.
7
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Saa veya sola
dndrlerek
diren deeri
deitirilir
a
c
b
ekil 1.5 ekil 1.6
Potansiyometre
a b
c
Potansiyometrenin
ematik Gsterimi
Trimpot: Trimpotlarn alma prensibi
potansiyometreler ile ayndr. Tek farklar di-
ren deerlerinin bir tornavida yardmyla s-
tndeki vidann dndrlmesiyle deitirilme-
sidir (ekil 1.7). Devrede diren deerinin sk
sk deitirilmesinin gerekmedii durumlarda
tercih edilirler.
Diren Deerinin Belirlenmesi
Multimetre le Diren Deeri lm
Multimetre devrede diren okumak iin kullanldnda ohmmetre adn alr ve
sembol ile gsterilir. Direncin deerinin okunabilmesi
iin ohmmetre dirence ekil 1.8deki gibi paralel balanr.
ekil 1.9da diren deeri okumaya hazr bir ohmmetre grlmektedir. Kadran
kademesine ayarlanmtr. Kademe 40 k mertebesine getirildiinden ekranda
k yazs grlmektedir. llecek diren deeri bu deerden kkse, kademe
anahtar saat ibresinin dn ynnn tersi ynde dndrlr. Eer diren dee-
ri daha bykse kademe anahtar saat ibresi dn ynnde evrilmelidir.
8
ekil 1.7
Trimpot
R
ekil 1.8 ekil 1.9
Ohmmetrenin
Dirence Paralel
Olarak
Balanmas
Diren Deeri
Okumaya Hazr
Ohmmetre
ekil 1.10da ohmmetre ile diren deeri lm grlmektedir.
Diren deeri asla devreye voltaj uyguland zaman llmemelidir. Aksi takdirde yksek
akm nedeniyle multimetre zarar grr. Devreye voltaj uygulanmsa herhangi bir diren-
cin deerini lmek iin ncelikle direncin bir ucu devreden karlmal ve lm bu i-
lemden sonra yaplmaldr.
Ohmmetrenin ve COM k ularna balanm problar potansiyometre-
nin srasyla a-c ve b-c ularna ekil 1.11de grld gibi temas ettirilir. Bylece
ohmmetre kullanarak potansiyometrenin diren deeri ekil 1.12deki gibi llr.
9
ekil 1.10
Ohmmetre ile
Diren Deeri
lm
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 1.11
Potansiyometrenin
a-c ve b-c Ular
Aras Diren
Deerinin lm
ekil 1.12
Ohmmetreden
Potansiyometrenin
Diren Deerinin
Okunmas
Potansiyometrenin diren deerinin okunmas iin ohmmetre ekil 1.13teki gi-
bi potansiyometrenin a-b ularna balanarak lm yaplrsa hatal sonu verir.
Diren Renk Kodlar le Diren Deerinin Belirlenmesi
Bir direncin deerini belirlemenin bir dier yolu, diren zerinde renk band de-
nilen renkli eritlerden yararlanmaktadr. Direnlerin deerine bal olarak zerin-
de deiik sayda renk band bulunur. Elektrik devresi kurarken kullanlan diren-
ler ounlukla drt veya be renk bandl direnlerdir. ekil 1.14 ve ekil 1.15te s-
rasyla drt renk bandl ve be renk bandl direnlerin ematik gsterimi verilmitir.
ekil 1.16da direnler ve zerlerindeki renk bandlar grlmektedir.
10
ekil 1.13
Hatal Diren
Deeri lm
1. Band 2. Band
arpan Tolerans
ekil 1.14
Drt Renk Bandl
Direncin ematik
Gsterimi
1. Band 3. Band
arpan
Tolerans
2. Band
ekil 1.15
Be Renk Bandl
Direncin ematik
Gsterimi
Direncin zerinde bulunan her rengin rakamsal bir karl vardr. Tablo 1de
her bir renk bandnn rakamsal karlklar grlmektedir. Tablo 1.1de verilen ra-
kamsal karlklar,
Drt renk bandl diren iin
Be renk bandl diren iin
formllerinde yerine konularak diren deerleri kolayca bulunabilir.
Bir direncin tolerans deeri hata payn yani direncin alabilecei maksimum ve
minimum deeri gsterir. Direncin tolerans deeri ne kadar dkse, kararll o ka-
dar yksek olur. Bu nedenle hassas devrelerde tolerans dk direnler tercih edilir.
1 2 4
x
5 R 3 =
11
ekil 1.16
Direnler ve Renk
Bandlar
RENK
1. band 2. band 3. band arpan Tolerans
1 2 3 4 5
Siyah
Kahverengi
Krmz
Turuncu
Sar
Yeil
Mavi
Mor
Gri
Beyaz
Altn Rengi
Gm Rengi
Renksiz
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
----
----
----
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
----
----
----
1
2
3
4
5
6
7
8
9
----
----
----
0
10
1
----
%1
%2
----
----
%0,5
%0,25
%0,1
%0,05
----
%5
%10
%20
10
2
10
3
10
4
10
5
10
6
10
7
----
----
10
-1
10
-2
----
Tablo 1.1
Diren Renk Kodlar
1 2 4
x
5 R
=
27 %10 ve 22 M %10 diren deerlerinin renk kodlarn yaznz.
Tablo 1.2de drt renk bandl ve be renk bandl direnler iin rnekler verilmitir.
ekildeki gibi zerindeki renk bandlar srasyla
Beyaz-Kahverengi-Krmz-Altn olan direncin deeri nedir?
ekildeki gibi zerindeki renk bandlar srasyla
Mavi-Krmz-Siyah-Altn olan direncin deeri nedir?
www.biltek.tubitak.gov.tr
Renk kodunun aklda tutulmas iin kolay bir yol olarak SOKAKTA SAYAMAM
GB kelimelerinden faydalanlr.
SOKAKTA SAYAMAM GB kelimeleri aralarnda boluk braklmadan yazld-
nda kelimelerde bulunan sesli harfler karlp geriye kalan sessiz harfler dikka-
te alnr. Sessiz harfler ile renkler alfabetik sra dikkate alnarak eletirilir. Bu ku-
rala gre Kahverengi , Krmz renkten nce ve Mavi renkte Mor renkten
nce gelir. Renklerin karsna 0dan 9a kadar karlk gelen rakamlar yazlr.
Renklerin kolayca aklda kalabilmesi iin kullanlacak bilgiler Tablo 1.3te
verilmitir.
Hangi rengin 1. renk olduuna karar vermek rencilerin zorlandklar bir konudur. o-
unlukla 1. renk band kenara daha yakndr ve hata pay (tolerans) band dier renk
bandlarndan biraz daha uzaktr.
12
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Tablo 1.2
Diren Renk
Kodlarndan Diren
Deeri Belirleme
rnekleri
Renk bandlar
Renk Bandlar
Nmerik Deeri
Diren
Deeri
Maksimum
Diren
Deeri
Minimum
Diren
Deeri
Renk
Mavi-Mavi-Siyah-Gm
6 6 10
0
%10 66 72,6 59,4
Kahverengi- Siyah- Kahverengi-
Gm
10 10
1
%10 100 110 90
Kahverengi-Siyah-Siyah-Kahverengi
Kahverengi
100 10
1
%1 1k 1,01 k 990
Turuncu-Turuncu-Krmz-Krmz
Kahverengi
332 10
2
%1 33,2 k 33,532 k 32,868 k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Breadboard ve Kullanm
Breadboard deiik devre elemanlarn biraraya getirip devre kurmak iin en pra-
tik yoldur. Breadboard diren, kondansatr gibi devre elemanlar ve kablolarn
balanaca kk delikler ile g kayna gibi
devre elemanlarnn balanabilecei balant
noktalarndan olumaktadr (ekil 1.17).
ekil 1.18de ise breadboardun genel gr-
nm verilmitir. Mavi izginin sa ve solundaki
ksmlar birbiriyle balantl deildir. Karmak
devreler kurulurken her iki ksmdan yararlanla-
bilir. Devreye voltaj uygulanmas gerektiinde
ekil 1.17de grlen yeil, krmz ve siyah ba-
lant noktalar kullanlr. Krmz izgi ile belirti-
len blge iin balant noktalarnn birbirleriyle
ilikisi ekil 1.19da gsterilmitir.
13
Tablo 1.3
Renk Kodlar in
Pratik Tablo
RENK RAKAM
S (Siyah)
O
K (Kahverengi)
A
K (Krmz)
T (Turuncu)
S (Sar)
Y (Yeil)
M (Mavi)
M (Mor)
G (Gri)
B (Beyaz)
A
A
A
A
0
----------
----------
1
2
3
----------
4
----------
5
----------
6
----------
7
8
----------
9
----------
ekil 1.17
Breadboard G
Kayna Balant
Noktalar
ekil 1.19da bir breadboard zerindeki delikler grlmektedir. Breadboard
zerinde mavi izginin alt ve st ksmlar birbiriyle ilikili deildir. Krmz ile gs-
terilen beli dey noktalar birbirleriyle balantldr. Elektriksel olarak ayn nokta-
y temsil ederler. Siyah izgi ile gsterilen iki yatay nokta arasnda ise balant yok-
tur. Her bir stundaki be balant noktas birbiriyle ortak iken, ayn satrdaki ba-
lant noktalarnn birbirleriyle ilikisi yoktur. Yeil izgi ile belirtilen yirmibeli grup
ise birbiriyle balantl noktalardr.
Delikler, devre elemanlarnn balanaca noktalardr. Mavi izginin alt ve s-
tndeki delikler genellikle devre elemanlarnn balant noktalardr. Yeil izgi ile
belirtilen noktalar ise daha ok besleme ve toprak balantlar iin kullanlr. Mavi
14
ekil 1.18
Breadboard
ekil 1.19
Breadboard
zerindeki
Balant
Noktalarnn
Gsterimi
izginin alt ve stnde bulunan dey
noktalarn birbiriyle balants yoktur.
ekil 1.20de ise breadboardun i yap-
s ve ekil 1.19daki krmz, mavi, siyah
ve yeil renkli kesikli izgi ile belirtilmi
balant noktalarnn yerleri gsterilmi-
tir. ekil 1.21de balantl olan ve ol-
mayan noktalar aka grlmektedir.
ekil 1.21de breadboard zerinde numaralandrlm noktalardan hangileri birbirleriyle
dorudan balantldr?
Direnci breadboard zerinde deliklere yerletirebilmek iin diren bacaklarnn
uygun ekilde kvrlmas gerekir. Devrenin yerleimine gre gerekirse diren ba-
caklarnn boyu kesilerek ksaltlabilir (ekil 1.22).
15
ekil 1.20
Breadbordun
Yaps
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
ekil 1.21
1
2
3
4 5
6
7
8
rnek Balant
Gsterimi
ekil 1.22
Diren
Bacaklarnn
Kesilmesi
Deerleri renk kodlar yardmyla veya ohmmetre ile belirlenmi direnler kul-
lanlarak seri ve paralel bal basit devreler oluturulabilir. ekil 1.23te seri bal
direnlerden oluan devre emas verilmiir.
Seri bal drt diren iin breadboard
zerinde kurulabilecek devre ekil 1.24te
grlmektedir. Seri bal direnlerin or-
tak ular breadboard zerinde birbiriyle
balantl be dey delikten uygun olan-
larna yerletirilerek devre oluturulmu-
tur. Dey olarak ayn srada olmak kou-
luyla bo delikler kullanlabilir. ki diren-
cin seri balanabilmesi iin ortak ularna
baka hibir diren balanmamaldr. R
1
,
R
2
, R
3
ve R
4
direnlerinin ortak ular
ekil 1.24te krmz kesikli izgi ile belirtil-
mitir. Dikkat edilirse iki direncin birbiriyle balanan ortak ularna baka diren
balanmamtr. Bu kural gznnde bulundurarak breadboard zerinde farkl e-
killerde seri bal diren ieren devreler kurulabilir.
Breadboard zerinde kurduunuz devrelere laboratuvar grevlisinin kontrol dnda ke-
sinlikle voltaj uygulamaynz.
ekil 1.25te seri bal direnlere voltaj uygulanabilmesi iin breadboard zerin-
de yaplmas gereken balantlar gsterilmitir.
16
R
3
R
4
R
2
R
1
ekil 1.23
Seri Bal
Direnlerin
ematik Gsterimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 1.24
Breadboard
zerinde Seri Bal
Direnler
ekil 1.25
Seri Bal Devreye
Voltaj Uygulanmas
in Yaplmas
Gereken Balant
Gsterimi
ekil 1.26da paralel bal direncin ematik gsterimi verilmitir. ekil 1.27de
direncin breadboard zerinde paralel balanmas grlmektedir.
ekil 1.28de paralel bal direnlere voltaj uygulanabilmesi iin breadboard
zerinde yaplmas gereken balantlar gsterilmitir.
ekil 1.29da seri-paralel kark bal direnlerden oluan bir devrenin ematik
gsterimi verilmitir.
17
R
1
R
2
R
3
ekil 1.26 ekil 1.27
Parallel Bal Direnlerin ematik Gsterimi Breadboard zerinde Paralel Bal Direnler
ekil 1.28
Paralel Bal
Devreye Voltaj
Uygulanmas in
Yaplmas Gereken
Balant Gsterimi
ekil 1.29
R
1
R
2
R
3
R
5
R
4
Seri-Paralel Kark
Bal Devrenin
ematik Gsterimi
ekil 1.29daki ematik gsterimi verilen devrenin breadboard zerindeki yer-
leimi ekil 1.30da gsterilmitir.
Seri-paralel kark bal direnler iin dier bir balant rneinin ematik gs-
terimi ekil 1.31de verilmitir.
ekil 1.31deki devrenin breadboard zerindeki balants ekil 1.32deki gibidir.
DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER
Direnler
Multimetre (Ohmmetre)
Breadboard
DENEY DZENENN KURULMASI
Bu deneyde multimetre ohmmetre olarak kullanlacandan ncelikle cihaz ze-
rinde gerekli ayarlamalar yaplmaldr. Bu amala ncelikle multimetrenin probla-
18
ekil 1.30
Seri-Paralel Kark
Bal Direnlerin
Breadboard
zerine
Yerletirilmesi
R
1
R
3
R
4
R
2
ekil 1.31
Seri-Paralel Kark
Bal Devrenin
ematik Gsterimi
ekil 1.32
Seri-Paralel Kark
Bal Direnler
rnn ekil 1.4te grlen 3 ve 4 numaral k ularna balanm olmas gerekir.
Ayrca kademe anahtar da ekil 1.2deki gibi kademesine ayarlanmaldr.
DENEYN YAPILII
1. izelge 1.1.de renk bandlar verilen drt direncin deerlerini Tablo 1.1den
yararlanarak okuyunuz . Tolerans deerlerinden yararlanarak direnlerin
maksimum ve minimum deerlerini hesaplaynz. Bulduunuz deerleri i-
zelge 1.1e kaydediniz.
2. Renk kodlarna gre deerlerini belirlediiniz bu direnlerin deerlerini
ohmmetre ile okuyup kontrol ediniz ve izelge 1.2ye kaydediniz.
3. ekil 1.33teki devreyi izelge 1.1de deerlerini belirlediiniz drt farkl di-
renci kullanarak breadboard zerinde kurunuz. Kurduunuz devreyi grev-
liye kontrol ettiriniz.
4. R
1
=100 , R
2
=1,8 k ve R
3
=750 direnlerini renk kodlarndan yararlana-
rak bulunuz. Bu direnleri kullanarak ekil 1.34teki devreyi breadboard
zerinde kurunuz. Kurduunuz devreyi grevliye kontrol ettiriniz.
5. Size verilen direnlerden renk bandlar yardmyla ya da ohmmetre ile oku-
yarak R
1
=100 , R
2
=220 , R
3
=470 , R
4
=680 , R
5
=1k, R
6
=2,2 k ve
R
7
=4,7 kluk direnleri ayrnz. Bu yedi direnci kullanarak ekil 1.35teki
devreyi kurunuz. Kurduunuz devreyi grevliye kontrol ettiriniz.
19
ekil 1.33
R
3
R
4
R
2
R
1
Seri Bal Direnler
ekil 1.34
R
1
R
2
R
3
Paralel Bal
Direnler
VERLER VE HESAPLAMALAR
1. Renk bandlarna gre okuduunuz direnlerin deerlerini izelge 1.1e kay-
dediniz.
20
R
1
R
3
R
2
R
4
R
5
R
6
R
7
ekil 1.35
Seri-Paralel Kark
Bal Devre
izelge 1.1
eitli Direnlerin
Deerlerinin Renk
Kodlarna Gre
Belirlenmesi
Renk bandlar
Renk Bandlar
Nmerik Deer
1 2 3 4 5
Diren
Deeri
Maksimum
Diren
Deeri
Minimum
Diren
Deeri
Renk
1 2 3 4 5
Mor-Yeil-Kahverengi-Altn
Kahverengi- Gri-Krmz-Altn
Mavi-Gri-Kahverengi-Turuncu
Kahverengi
Krmz-Krmz-Sar-Altn
2. Ohmmetre ile okuduunuz diren deerlerini izelge 1.2ye kaydediniz.
DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES
Ohmmetre ile diren deeri okurken nelere dikkat edilmelidir?
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
izelge 1.2de bulduunuz deerleri karlatrnz. Bir direncin renk bandlar-
na gre belirlediiniz deeri ile ohmmetre ile okuduunuz deer arasnda fark var-
sa sebebi ne olabilir?
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
21
Renk Kodlarna Gre Diren Deeri R () Multimetre le Okunan Diren Deeri R () izelge 1.2
Renk Kodlarna
Gre Belirlenen
Diren
Deerlerinin
Ohmmetre le
llmesi
22
Diren devrede akm ve gerilim drc grevi yapar.
Diren birimi ohm()dur. Bir direncin deeri iki fark-
l yntemle belirlenebilir. Birinci yntemde multimetre
kullanlr. Multimetre kullanarak diren deeri l-
mnde multimetre dirence paralel balanr. Multimetre-
nin drt adet k ucu vardr. Multimetrenin balant
kablolarna prob ad verilir. Diren lm iin siyah
prob COM, krmz prob ise V kna balanma-
ldr. Balantlar uygun ekilde yaptktan sonra multi-
metre dirence paralel balanr. Multimetrenin kadrann-
dan uygun kademe seilerek diren deeri okunur.
kinci yntem ise direnler zerinde bulunan renk band-
larndan yararlanarak deer belirlemedir. Bu amala
renk kodlar tablosu kullanlr.
Direnler kullanm amalarna gre sabit ve deiken
diren olmak zere iki gruba ayrlr. Sabit direnler, ya-
pldklar maddeye gre e ayrlr. Karbon direnler
toz haldeki karbona katk maddesi ilave edilerek elde
edilir. Toleranslar en dk (%5) olan direnlerdir. De-
erleri zerlerindeki renk bandlarndan belirlenir. Za-
manla deerleri deiir. Film direnler bir seramik u-
buk zerine elektrik akmna kar diren gsteren bir
maddenin kaplanmasyla elde edilirler. Toleranslar
% 0,1dir. Film direnlerin; karbon film, metal film ve
metal oksit film direnler olmak zere eidi bulu-
nur. Film direnler dk tolerans deerleri ve yksek
kararllklar nedeniyle hasssas elektronik devrelerde
tercih edilirler. Tel direnler zamanla deer deitir-
mezler. Toleranslar %1den kktr. Kk deerli
direnlerin yaplmasna uygundurlar. Tel direnlerin
deerleri zerlerinde yazldr. Kullanm amalarna g-
re dier bir diren tr deiken direnlerdir. Bu tip di-
renler devrede akm ve gerilim ayarlayc olarak kulla-
nlr. Hareket ettirilebilen ortak ular yardm ile deer-
leri deitirilebilen direnlerdir. Potansiyometre ve trim-
pot en sk kullanlan trleridir.
Farkl devre elemanlarn biraraya getirerek devre kur-
mann en basit yolu breadboard kullanmaktr. Bread-
board zerinde ok sayda delik bulunur. Bu delikler
devre elemanlarnn birbirine balanmasn salayan
balant noktalardr. Breadboard zerindeki dey yer-
letirilmi her be nokta birbiriyle balantldr. Yanya-
na yatay noktalarn ise birbirleriyle balants yoktur.
Kenarlarda bulunan yirmibeerli grup halindeki delik-
ler birbirleriyle balantldr.
Diren deeri asla devrede gerilim olduu zaman l-
lmemelidir. Aksi taktirde yksek akm nedeniyle mul-
timetre zarar grr. Devredeki herhangi bir direncin
deeri llmek istendiinde ncelikle direncin bir ucu
devreden karlmal ve lm bu ilemden sonra yapl-
maldr.
zet
23
1. 1,5 M %5 deerindeki diren iin renk kodlar
aadakilerden hangisidir?
a. Kahverengi-Yeil-Mavi-Gm
b. Kahverengi-Yeil-Yeil-Altn
c. Krmz-Yeil-Sar-Yeil
d. Turuncu-Kahverengi-Yeil-Altn
e. Kahverengi-Kahverengi-Yeil-Mor
2. 22 M %10 deerindeki diren iin renk kodlar
a. Krmz-Krmz-Yeil-Gm
b. Krmz-Krmz-Turuncu-Gri
c. Krmz-Sar-Yeil-Gm
d. Krmz-Krmz-Mavi-Gm
e. Krmz-Mavi-Turuncu-Altn
3. 875 %20 deerindeki diren iin renk kodlar
a. Gri-Mor-Yeil-Siyah
b. Gri-Mor-Yeil-Kahverengi
c. Gri-Mor-Yeil-Krmz
d. Mavi-Mavi-Yeil-Krmz
e. Mor-Mavi-Yeil-Kahverengi
4. Krmz- Krmz- Yeil- Gm renk koduna sahip
direncin deeri aadakilerden hangisidir?
a. 22 %5
b. 220 %10
c. 22 k %20
d. 2,2 M %10
e. 22 M %5
5. Krmz- Mor- Mavi renk koduna sahip direncin
deeri aadakilerden hangisidir?
a. 270 %20
b. 2,7 k %20
c. 27 k %10
d. 2,7 M %5
e. 27 M %20
6. Gri-Beyaz-Altn-Gm renk koduna sahip diren-
cin deeri aadakilerden hangisidir?
a. 8,9 %10
b. 89 %5
c. 890 %20
d. 89 k %10
e. 8,9 M %20
7. Beyaz- Kahverengi- Siyah- Turuncu-Kahverengi
renk koduna sahip direncin deeri aadakilerden han-
gisidir?
a. 8 %20
b. 91 k %5
c. 910 k %1
d. 9,1 M %1
e. 800 M %0,5
8. Turuncu- Mor- Yeil- Yeil- Kahverengi renk ko-
duna sahip direncin deeri aadakilerden hangisidir?
a. 37,5 %1
b. 375 %1
c. 37,5 k %20
d. 37,5 M %1
e. 375 M %1
9. Krmz- Krmz- Siyah- Turuncu- Krmz renk ko-
duna sahip direncin deeri aadakilerden hangisidir?
a. 220 %1
b. 2,2 k %1
c. 220 k %2
d. 2,2 M %2
e. 220 M %1
10.Kahverengi- Siyah- Siyah- Kahverengi-Kahverengi
renk koduna sahip direncin deeri aadakilerden han-
gisidir?
a. 10 %0,5
b. 100 %2
c. 1 k %1
d. 10 k %1
e. 10 M %1
Kendimizi Snayalm
24
1. b Yantnz yanl ise Diren Renk Kodlar
konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Diren Renk Kodlar
3. a Yantnz yanl ise Diren Renk Kodlar
5. e Yantnz yanl ise Diren Renk Kodlar
6. a Yantnz yanl ise Diren Renk Kodlar
7. c Yantnz yanl ise Diren Renk Kodlar
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
27 %10 : Krmz-Mor-Siyah-Gm
22 M %10: Krmz-Krmz-Mavi-Gm.
Sra Sizde 2
9,1 k %5
Sra Sizde 3
62 %5 ve 56 k %5
Sra Sizde 4
1, 6, 7 ve 8 numaral balantlar breadboard iinde
dorudan baldr.
Boylestad, R.L. (1999). Introductory Circuit Analysis,
9
th
Edition, Prentice Hall.
Yazc, N. (2002). Experiments in DC Circuits for
Physicists, Gaziantep niversitesi.
Yararlanlan nternet Adresleri
www.biltek.tubitak.gov.tr
www.robotiksistem.com
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Yararlanlan Kaynaklar
Diren deerlerini okuyabilecek,
Bir diren zerinden voltaj ve akm deeri okuyabilecek,
Direnleri seri, paralel ve kark balayarak devre kurabilecek,
Devrenin edeer diren deerini hesaplayabilecek,
indekiler
Edeer Diren
Seri Bal Devre
Paralel Bal Devre
Voltmetre
Ampermetre
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Devre Analizi
Laboratuvar
GR
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI VE DENEYN
YAPILII
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
Edeer Diren,
Voltaj ve Akm
lm
2

GR
Enerji retim, iletim ve datm ilemlerinde elektronik cihazlar olduka nemli
paralardr. Elektronik cihazlarn temelini elektrik devreleri oluturmaktadr. Elek-
trik devreleri diren, kondansatr ve indktr gibi temel elemanlardan olumakta-
dr. Bu elemanlarn eitli tasarmlar, elektrik devreleri ve cihazlar meydana getir-
mektedir.
Bu nitede elektrik devrelerinin temelini oluturan direnlerin deiik kombi-
nasyonlarla balanarak oluturduklar temel elektrik devrelerinin analizi yaplacak-
tr. Bu analizde direnlerin seri, paralel veya hem seri hem de paralel balanarak
oluturduklar devreler incelenecektir. Devreler incelenirken devrelerin edeer
direnleri hesaplanacak ve direnler bir breadboard zerine yerletirilerek seri ve
paralel devreler kurulacaktr. Bu devrelerin edeer direnleri bir multimetre yar-
dmyla belirlenecektir. Devrelerde dinler zerindeki voltaj ve akm deerleri
Ohm yasas yardmyla belirlenecektir. Devredeki direnler zerindeki gerilim (po-
tansiyel fark, voltaj) ve akm deerleri multimetreden okunarak belirlenecektir.
Elektrik devresini analiz ederken kullanlan lm ara ve gerelerin kullanm-
lar da olduka nemlidir. Elektrik devre analizinde kullanlan temel lm ara ve
gereleri voltmetre, ampermetre ve ohmmetredir. Bu cihazlarn kullanm konu-
sundaki temel bilgileri bu nitede bulabilirsiniz.
Burada reneceiniz bilgileri laboratuvarda deneyerek, bilgileri pekitirmeye
alacaksnz. Verilen bilgiler nda herhangi bir elektrik devresindeki direnle-
rin balanma ekillerini ve buna gre devrenin edeer direncini veya istenilen bir
edeer diren deerine ulamak iin, direnlerin seri veya paralel balanmasn
ngrebileceksiniz, gerilim ve akm deerlerini lebileceksiniz.
GVENLK NLEMLER
Bulunduumuz her ortamda ok eitli tehlikelerle veya kazalarla kar karya ka-
labilmekteyiz. zellikle altmz ortamlarda tehlike veya kazalarla daha fazla
karlamaktayz. Yaptmz almalarda dikkatsizce davranmamz nedeniyle teh-
likelerle yz yze kalmaktayz.
Bulunduumuz ortamda tehlikelere kar dikkatli ve gvenlik nlemleri ala-
rak almalyz. Bulunduumuz ortamlar alma yerleri, okullardaki labo-
ratuvarlar veya atlyeler olduunda hem renciler olarak hem de grevli-
ler olarak gvenlik nlemlerini en st seviyede tutma zorunluluu vardr.
Edeer Diren, Voltaj ve
Akm lm
Eer alanlar veya grevliler kendi gvenlikleri iin dikkatli davranrlarsa,
bulunduklar ortamn gvenliini de salam olacaklardr.
revliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek
ana elektrik panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini -
retmelidirler.
rencilere, herhangi bir kaza annda itfaiyeye, salk grevlilerine ve okul-
da bulunan grevlilere nasl haber verecekleri konusunda bilgi verilmelidir.
lkemizde TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSne 112 ve POLSe 155 nu-
maral telefonlardan kolayca ve cretsiz haber verilebilmektedir. Bu telefon
numaralarnn akldan karlmamas ok nemlidir.
Bir tehlike annda lkemizde herhangi bir telefondan TFAYEyi 110, HIZIR ACL SERV-
Sni 112 veya POLSi 155 numaral telefonlardan arayabilirsiniz.
Gvenli bir ortamda deney yapabilmek iin, grevliler gvenlik nlemlerine
dikkat ederken renciler de nce kendi gvenliklerini sonra da kullanacaklar la-
boratuvarn, deney ara ve gerelerin gvenliinin salanmasndan sorumludurlar.
Bu ayn zamanda vatandalk grevimizdir.
TEORK BLG
Bir elektrik devresini oluturan temel elemanlardan biri de direntir. Bir elektrik
devresinin diren deerini bir tek direnle salamak teknolojik olarak her zaman
mmkn olmayabilir. rnein devrede 10 luk bir diren kullanacaksanz, bunu
kolayca piyasadan bulup kullanabilirsiniz. rnein 51 luk bir dirence ihtiyacnz
olduunda bunu piyasadan bulamazsnz, bunun yerine 50 luk ve 1 luk di-
renleri bulabilirsiniz. Bu durumda yaplacak i 50 luk ve1 luk direnleri yle
bir deerlendirelim ki 51 luk diren deerini elde edelim. Direnleri eitli ekil-
lerde balayarak devredeki istenilen diren deerini elde edebiliriz.
Direnleri seri balama veya paralel balama ilemleriyle istenilen diren dee-
rine ulaabiliriz. Dier taraftan seri ve paralel balamann birlikte olduu karmak
bir elektrik devresi ile de istenilen diren deerini elde edebiliriz.
Edeer Diren
Bir elektrik devresini analiz etmeye edeer diren kavramn tanmlayarak bala-
yalm. Birden fazla dirence sahip bir devredeki btn direnlerin yerine geecek
tek bir diren deeri hesaplanr ki buna biz edeer diren diyoruz. Edeer di-
ren devredeki direnlerin balant ekline gre hesaplanm tek bir diren dee-
ridir. Baka bir deyile direnlerin seri veya paralel balanma ekillerine gre he-
saplanm diren deeridir. Bu durumda direnlerin bir devreyi olutururken nasl
balandklar edeer direncin hesaplanmas bakmndan nemli olmaktadr.
Edeer diren ile ilgili Elektrik Devre Analizi ders kitabnza bakabilirsiniz.
Birden fazla dirence sahip bir devredeki btn direnlerin yerine geecek tek bir diren
deeri hesaplanr. Bu deer edeer diren olarak adlandrlr.
28
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Seri veya paralel bal diren devresinde edeer direncin hesaplanmas devre-
nin tanmlanmas asndan nemlidir. ncelikle yaplmas gereken devrede di-
renlerin seri veya paralel bal olduklarn belirlemek ve direnlerin balant e-
killerine gre edeer diren deerlerini hesaplamaktr.
Seri Bal Bir Diren Devresinde Edeer Diren
Seri bal bir diren devresi, direnlerin ardk balanmasyla oluturulur. ekil
2.1de farkl deerlerde adet diren verilmitir.
ekilde verilen direnler ardk balanarak seri diren devresi breadboard
(bredbord diye okunur) zerinde kurulmutur (ekil 2.2). ekil zerinde sar kesik-
li izgiler, direnlerin birbirine baland noktalar gstermektedir.
Seri bal bir diren devresi, direnlerin ardk balanmasyla kurulur.
ekil 2.2de verilen breadboard zerindeki seri bal diren devresinin elektrik
devresindeki gsterimi ise ekil 2.3te verilmitir.
ekil 2.3te verilen seri bal devrenin edeer direnci,
R
e
=R
1
+ R
2
+ R
3
olarak hesaplanr. Eer devrede ok sayda (n tane) seri bal diren bulunuyorsa
bu durumda devrenin edeer direnci,
R
e
=R
1
+ R
2
+ R
3
+ ... + R
n
(2.1)
ifadesiyle hesaplanr. Eitlikten de anlalaca zere, bir elektrik devresinde ka
tane seri bal diren varsa bunlarn deerlerinin toplam seri bal direnlerin e-
deer direncini vermektedir. Bunu rnekle pekitirelim.
29
2. ni t e - Edeer Di r en, Vol t aj ve Ak m l m
ekil 2.1
a) R
1
a) R
2
a) R
3
Farkl Deerlerde
Adet Diren
ekil 2.2
R
1
R
2
R
3
Breadboard
zerinde Kurulan
Seri Bal Diren
Devresi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 2.3
R
1
R
2
R
3
Seri Bal Diren
Devresinin Elektrik
Devresindeki
Gsterimi
ekil 2.4.te R
1
=10 , R
2
=15 ve R
3
=3 direnleri ile seri bal diren devresi olu-
turulmutur. Bu devrenin edeer diren deerini hesaplaynz.
zm: Eitlik (2.1) kullanlarak devrenin edeer direnci,
R
e
= R
1
+ R
2
+ R
3
R
e
= 10 +15 +3
R
e
= 28
olarak hesaplanr.
ekil 2.5te verilen seri bal diren devresinde edeer direnci hesaplaynz.
Seri bal diren devresi ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi ders kitabna bakabilirsiniz.
Paralel Bal Bir Diren Devresinde Edeer Diren
Bir elektrik devresinde istenilen diren deerini elde etmek iin kullanlan dier
balama ekli paralel balamadr. ekil 2.6da farkl diren verilmi ve bu di-
renlerle breadboard zerinde paralel bal devre oluturulmutur. ekilden de
grld gibi, paralel balama direnlerin kollar (ular) ayr ayr dier direnle-
rin kollaryla birletirilerek oluturulmutur. ekil zerinde kesikli izgilerle diren-
lerin balant noktalar gsterilmitir. Direnlerin her iki ucu kendi aralarnda ba-
lanarak paralel bal diren devresi oluturulmutur.
30
R N E K
R
1
=10 =15 =3 R
2
R
3
ekil 2.4
Seri Bal Diren
Devresi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
R
1
=100 =50 =15 R
2
R
3
ekil 2.5
Seri Bal Diren
Devresi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
R
1
R
2
R
3
ekil 2.6
Farkl Deerde
Diren ve Bu
Direnlerle
Breadboard
zerinde
Oluturulan
Paralel Bal
Diren Devresi
ekil 2.7de breadboard zerinde olu-
turulan paralel bal diren devresinin
elektrik devresindeki ematik grnm
verilmitir. R
1
, R
2
ve R
3
direnlerinden olu-
an paralel bal devrenin edeer direnci,
olarak hesaplanr. Devrede ok sayda pa-
ralel bal diren varsa bu durumda ede-
er diren,
(2.2)
olarak hesaplanr. Burada n devredeki paralel bal diren saysn gsterir. Yuka-
rda yazlan eitlie gre, paralel bal devrede edeer diren, diren deerlerinin
tersleri alnarak toplanr ve kan sonucun tersi alnarak hesaplanr.
Paralel bal diren devresi ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi ders kitabna bakabi-
lirsiniz.
Paralel balama, direnlerin ular ayr ayr dier direnlerin ularyla birletirilerek
oluturulur.
ekil 2.8de R
1
=15 , R
2
=5 ve R
3
=22 direnleri ile oluturulan paralel bal di-
ren devresi grlmektedir. Bu devrenin edeer diren deerini hesaplaynz.
zm:
Eitlik 2.2 kullanlarak devrenin edeer direnci;
Paralel bal devrenin edeer direnci 3,2 olarak hesaplanr.
ekil 2.9da verilen paralel bal diren devresinde edeer direnci hesaplaynz.
1 1
15
1
5
1
22
1 515
1650
1650
515
3 2
R
R
R
e
e
e
= + +
=
= =

,
1 1 1 1 1
1 2 3
R R R R R
e
= + + + + ...
n
1 1 1 1
1 2 3
R R R R
e
= + +
31
ekil 2.7
R
1
R
2
R
3
Paralel Bal
Diren Devresi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
R N E K
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
G Kayna
G kayna bir elektrik devresine voltaj ve akm salayan cihazlardr. G kay-
naklar ac (alternative current) alternatif akm ve voltaj, dc (direct current) doru
akm ve voltaj salayabilen elektrikli cihazlardr.
AC - DC akm ve voltaj ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi ve Elektrik Enerjisi leti-
mi ve Datm ders kitaplarnza bakabilirsiniz.
ekil 2.10da dc akm-voltaj salayabilen g kayna gsterilmitir. G kayna-
nn blmlerini aada sralayalm.
1) POWER dmesi cihaz ama (ON) ve
kapama (OFF) iin kullanlr
2) (+) Pozitif ve (-) negatif utan dc voltaj
k alnr. GND k ucu topraklama
iin kullanlr.
3) VOLTAGE voltaj ayar dmelerini gs-
terir.
C.V. lambas cihaz aldnda yeil k
yanar.
COARSE dmesi ile voltaj deerini hz-
l bir ekilde arttrabilirsiniz.
FINE dmesi ile voltaj deerini yava
bir ekilde arttrabilirsiniz.
4) CURRENT akm ayar dmelerini gs-
terir.
COARSE dmesi ile akm deerini hzl bir ekilde arttrabilirsiniz.
FINE dmesi ile akm deerini yava bir ekilde arttrabilirsiniz.
G kayna voltaj kontrolndeyken (CV) LED yeil ve akm snrlama kontro-
lndeyken (CC) LED krmz yanar. G kaynandan ekilen akm ayarlanan akm
deerini getii zaman (CC) LED krmz yanar ve akm snrlama sistemi voltaj de-
erini drerek akm ayarlanan deerde snrlar. Bu durumda akm ayar uygun
miktarda arttrlrsa krmz k sner, (CV) LED tekrar yeil yanar ve voltaj arttr-
m salanr.
32
R
1
=2
R
2
=4
R
3
=6
ekil 2.8
Farkl
Direnten
Oluan
Paralel Bal
Diren
Devresi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
3 4
2
ekil 2.10
DC G Kayna
R
1
=15
R
2
=5
R
3
=22
Farkl
Direnten
Oluan
Paralel Bal
Diren Devresi
ekil 2.9
Bu g kayna ile bir elektrik devresine 0-30 V dc voltaj ve 0-3 A dc akm sa-
lanabilmektedir.
Bir Diren Devresinde Gerilim ve Akmn llmesi
Bir diren devresinin elektrik cihaz olarak kullanlabilmesi, devreye gerilim uygu-
lanmas ve devre elemanlarnn zerinden elektrik akmnn gemesiyle mmkn-
dr. Ohm yasasna gre bir diren zerine gerilim uygulandnda devre eleman-
lar zerinden diren deerine bal olarak bir akm geer. Devrede geen akmla
voltaj arasndaki matematiksel ifade,
V= I R (2.3)
eitlii ile verilir. Burada V devredeki R direnci zerine uygulanan gerilimi ve I di-
ren zerinden geen elektrik akm iddetini gsterir.
Bir diren devresinde gerilim ve akm ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi ders kitab-
na bakabilirsiniz.
Elektrik cihaznn alabilmesi iin devrede
bulunan elemanlar zerine uygulanan gerilimin
veya elemanlar zerinden geen akmn bilinmesi
nemlidir. Devredeki diren zerindeki gerilimi
veya daha genel bir ifadeyle herhangi bir eleman
zerindeki gerilimi voltmetre yardmyla leriz.
Diren zerindeki gerilimi okuduumuz cihaza
voltmetre ad verilir. Diren zerindeki gerilimi
okuyabilmek iin voltmetre diren zerine paralel
olarak balanmaldr.
Bir diren zerindeki gerilim, voltmetrenin o diren zerine paralel balanmasyla l-
lr.
ekil 2.11den de grlecei gibi voltmetre R direnci zerine paralel olarak ba-
lanmtr. Bu durumda voltmetrenin okuyaca gerilim deeri, R direnci zerinde-
ki gerilim deeri olacaktr. Bir elektrik diren devresinde harfi ile devreyi besle-
yen pil, ak sembolize edilir. Bu cihazlara ksaca g kayna denir. ekilde dik-
kat eken dier bir nokta I akm g kaynann pozitif ucundan kp diren ze-
rinden geerek negatif uca gelmektedir. Akmn pozitif utan, diren zerinden ge-
erek, negatif uca gelmesi devreyi tamamlama olarak adlandrlr. Bir diren ze-
rindeki gerilimi okumak iin voltmetrenin pozitif ucunun (krmz) g kaynann
pozitif ucuna, voltmetrenin negatif (siyah) ucunun da g kaynann negatif ucu-
na dokundurulduuna dikkat edelim.
Bir diren devresinde akm, g kaynann pozitif ucundan negatif ucuna doru diren
zerinden geerek devreyi tamamlar.
33
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 2.11
V
+
-
1
R
Voltmetrenin
Elektrik
Devresindeki
ematik Gsterimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Devredeki diren zerinden geen akmn
belirlenmesi Ohm Yasasndan da grlecei
zere diren zerindeki gerilim ile dorudan
ilgilidir. Bu durumda diren zerinden geen
akm belirleyelim. Bir diren zerinden ge-
en akm ampermetre yardmyla okunur.
Akm len cihaza ampermetre diyoruz. Ge-
rilim belirleme ynteminden farkl olarak di-
ren zerinden geen akm ampermetrenin
dirence seri balanmasyla llr.
ekil 2.12de diren zerinden geen ak-
m belirlemek iin ampermetrenin devreye
seri olarak baland grlmektedir.
Bir diren zerinden geen akm lmek iin ampermetre dirence seri balanr.
ekilden de grlecei zere, ampermetrenin pozitif ucu (krmz) g kaynann
pozitif ucuna, ampermetrenin negatif ucu (siyah) direncin bir ucuna balanmtr.
Seri Bal Diren Devresinde Gerilim ve Akm Deerlerinin
Multimetre le Okunmas
Bir diren devresinde herhangi bir diren zerindeki gerilim voltmetreyle ve di-
renten geen akmn ampermetreyle lleceini daha nce sylemitik. Ancak
bu ilem iin ounlukla voltaj, akm, ohm veya kapasitans gibi deerlerin lle-
bildii multimetreler kullanlr. Multimetreler ayr ayr lmler iin ok sayda ci-
haz kullanma zorunluluundan bizleri kurtarr. Biz de diren, gerilim ve akm de-
erlerini lerken multimetreden yararlanacaz. Multimetre ile diren deerlerini
okuma almalar I. nitede ayrntl olarak yaplmt. Bu konuda daha geni bil-
gi edinmek iin I. nite tekrar okunmaldr.
Seri bal diren devresinde sras ile edeer
direnci, direnler zerindeki gerilimi ve diren-
lerden geen akm deerlerini okuyalm. Bu i-
lemler iin kullanacamz multimetre ekil
2.13te verilmitir.
ekil 2.13te verilen multimetre resmi bl-
geye ayrlmtr. Sar blge multimetrenin dijital
ekrann gstermektedir. Ekranda lm yaplan
niceliklerin deerlerini gstermektedir. rnein
llen deerin doru gerilim (DC) ve bykl-
nn (0.00 V) olduu ekran zerinde grnr.
Siyah blgede multimetre ile okunacak voltaj
kademeleri grlmektedir. Kolayca dnebilen
ve zerinde ok iareti bulunan KADEME ANAH-
TARI yardmyla okunmak istenilen voltaj deeri
ayarlanr. Bu blgede okunabilecek voltaj deer-
lerinin 400 mV ile 1000 V arasnda deitii g-
rlmektedir. Okunacak gerilim deeri (DC) veya
deiken gerilim (AC) olabilir. Bu durumda ya-
34
+ -
1
R
A
ekil 2.12
Ampermetrenin
Elektrik
Devresindeki
ematik Gsterimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 2.13
Multimetre
pacamz lme gre iaretli dmeye baslarak dc ve ac lm yap-
lr. Krmz blgede multimetre k ularnn bulunduu yuvalar grlmektedir.
Yaplacak diren, gerilim veya akm lmlerine gre k problarn ilgili yuvaya
takmak gerekir. rnein krmz probun ucunu V yuvasna, siyah probun ucunu
COM yuvasna takarak sadece gerilim ve diren lmleri yapabiliriz. Burada kr-
mz u pozitif ucu, siyah u ise negatif ucu temsil eder.
Voltmetre diren zerine paralel balanarak diren zerindeki voltaj okunur.
Voltmetre ile seri bal diren devresin-
deki direnlerin zerindeki gerilim deerle-
rinin llmesini inceleyelim. ekil 2.14te
R
1
, R
2
ve R
3
direnlerinden oluan seri ba-
l diren devresi verilmitir. Devredeki di-
renlere kadar gerilim uygulanmaktadr.
R
1
direnci zerindeki gerilimi lmek iin
voltmetre R
1
direnci zerine paralel balan-
mtr. Bu durumda R
1
direnci zerinden
llen gerilim,
V
1
=IR
1
olarak verilir.
R
2
direnci zerindeki gerilim lme ile-
mi benzer ekilde yaplr (ekil 2.15). Volt-
metreden llen gerilim deeri R
2
iin
V
2
=IR
2
olarak verilir.
R
3
direnci zerindeki gerilimi lme ile-
mi de benzer ekilde yaplr (ekil 2.16). Volt-
metreden llen gerilim deeri R
3
iin
V
3
=IR
3
olarak verilir. Devredeki elemanlar zerin-
deki toplam gerilim her bir diren zerinde-
ki gerilim deerlerinin toplamna eittir ve
=V
1
+V
2
+V
3
veya
=IR
1
+IR
2
+IR
3
=I(R
1
+R
2
+R
3
)
=IR
e
olarak ifade edilir.
35
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 2.14
+ - 1
V
R
1
R
2
R
3
+ - + - + -
R
1
Direnci
zerindeki
Gerilimin Voltmetre
le lm
ekil 2.15
+ - 1
V
R
1
R
2
R
3
R
2
Direnci
zerindeki
Gerilimin Voltmetre
le lm
ekil 2.16
+ - 1
V
R
1
R
2
R
3
R
3
Direnci
zerindeki
Gerilimin Voltmetre
le lm
Devredeki direnlerin zerindeki ge-
rilimin voltmetreyle lmnn ematik
grnm ekil 2.17de verilmitir. Volt-
metrede llen gerilim deeri ayn za-
manda R
e
zerindeki gerilim deeridir.
Eitlikten de grld gibi seri bal di-
ren devresi zerindeki gerilim deerleri
toplam devredeki toplam gerilim dee-
rine eittir. Devrede seri bal direnler
ok sayda ise devredeki toplam gerilim
genel olarak
=I(R
1
+R
2
+R
3
+...+R
n
) (2.4)
eitlii ile ifade edilir. Eitlikteki n deeri devredeki diren saysn gsterir.
Elektrik devresindeki bir diren zerin-
den geen akm belirlerken multimetre am-
permetre olarak kullanlr. Multimetrenin
ampermetre olarak kullanlmas, voltmetre
olarak kullanlmasndan biraz farkldr. Am-
permetre olarak kullanlacak multimetre ci-
haznn kadran ve balant yuvalar ekil
2.18de verilmitir. Multimetre ampermetre
olarak kullanlacaksa KADEME ANAHTARI
(hareketli dme) zerindeki ok sar blge-
de uygun akm deerini gstermelidir. Bu
blgede 400 mAe ve 10 Ae kadar akm de-
erlerinin okunabildii grlmektedir. Ayr-
ca multimetrenin siyah probu COM yuvas-
na ve eer llecek akm deeri 400 mAe
kadar ise krmz prob mA yuvasna veya
llecek akm deeri 10 Ae kadar bir de-
erde ise 10 A yuvasna taklmaldr. Multi-
metre zerindeki bu dzenlemeler yapld-
nda cihaz ampermetre olarak kullanlabilir. Devredeki diren zerinden geen
akm lmek iin ampermetre devreye seri balanmaldr.
Ampermetre diren devresine seri balanr.
Ampermetre ile seri bal diren devresindeki direnlerin zerinden geen
akm deerlerinin llmesini inceleyelim. ekil 2.19da R
1
, R
2
ve R
3
direnlerin-
den oluan seri bal diren devresi verilmitir. Devredeki direnlere kadar geri-
lim uygulanmakta ve ana koldan I akm gemektedir. Dikkat edildiinde her bir
diren zerinden ayn I akm geer. Seri bal devrede her bir eleman zerinden
geen akm ayndr. Elemanlar zerinden geen akm lmek iin ampermetrenin
devreye seri balandn gryoruz. Bu durumda ampermetreden llecek akm
deeri,
36
+ - 1
V
R
1
R
2
R
3
ekil 2.17
Seri Bal Diren
Devresinde, Edeer
Diren zerindeki
Gerilimin lm
ekil 2.18
Ampermetrenin
Kadran ve
Balant Yuvalar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ile verilir. Devrede seri bal n tane di-
ren olmas durumunda ampermetrede l-
lecek akm deeri,
olarak verilir.
Seri bal diren devresinde, her bir diren zerinden geen akm deeri ayndr.
Paralel Bal Diren Devresinde Voltaj ve Akm Deerlerinin
Multimetre le llmesi
ekil 2.20de R
1
, R
2
ve R
3
direnlerinden oluan paralel bal devre verilmitir.
Devre zerindeki gerilim deerini okuyalm.
Devredeki elemanlar g kayna ile
beslenmektedir. Ana koldan geen I ak-
mnn paralel bal diren kollar zerin-
den I
1
, I
2
ve I
3
akmlarna blnd g-
rlmektedir. Devre zerindeki a, c, e, g
noktalar ile voltmetrenin pozitif ucu (kr-
mz) ve nin art ucu ayn gerilim deeri-
ne eittir. Dier taraftan b, d, f, h noktala-
r ile voltmetrenin eksi ucu (siyah) ve nin
eksi ucu ayn gerilim deerine eittir. Bu-
radan paralel bal devrede direnler ze-
rindeki gerilim deerleri birbirine eit ol-
duu sonucu kar. Paralel bal devrede
direnler zerindeki gerilim ifadesi,
V
1
=V
2
=V
3
olarak verilir. Paralel bal diren says n tane ise her bir diren zerindeki geri-
lim birbirine eittir.
V
1
=V
2
=V
3
...=V
n
(2.5)
Devredeki direnler ayn zamanda g kaynana da paralel bal olduundan,
=V
1
=V
2
=V
3
...=V
n
olarak ifade edilir. Bu durumda paralel bal direnler zerinden voltmetre ile l-
lecek gerilim deerleri birbirine eit olacaktr.
I =
R
e
I =
R R R R
1 2 3
+ + + + ...
n
I =
R R R
1 2 3
+ +
37
ekil 2.19
+ - 1
R
1
R
2
R
3
A
Seri Bal Diren
Devresinde
Ampermetre ile
Akm lm
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 2.20
I
1
+
- I
R
1
R
2
R
3
b
I
2
I
3
d
f
h
a
c
e
g
V
Paralel Bal
Diren Devresinde
Voltmetre ile
Gerilim lm
Paralel bal bir diren devresinde gerilim ve akm ile ilgili olarak Elektrik Devre Anali-
zi ders kitabna bakabilirsiniz.
Akmn kollara ayrld paralel bal di-
ren devresinde her bir koldaki akm de-
erlerini ampermetre ile lelim. R
1
direnci
zerinden geen akm lmek iin amper-
metre bu dirence seri olarak balanr (ekil
2.21). Bu durumda ampermetrenin lecei
akm deeri I
1
olacaktr. I
1
akm,
olarak verilir.
R
2
direnci zerinden geen akm llmek istendiinde benzer ekilde amper-
metre R
2
direncinin bulunduu kola seri balanr (ekil 2.22a). R
2
direnci zerin-
den geen I
2
akm,
olarak verilir.
R
3
direnci zerinden geen akm llmek istendiinde benzer ekilde amper-
metre R
3
direncinin bulunduu kola seri balanr (ekil 2.22b). Bu durumda R
3
di-
rencinden geen I
3
akm,
olarak verilir.
I =
R
3
3
I =
R
2
2
I =
R
1
1
38
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
I
1
+
- I
R
1
R
2
R
3
I
2
I
3
b
d
f
h
a
c
e
g
A
ekil 2.21
R
1
Direnci
zerinden Geen
I
1
Akmnn
Ampermetre ile
llmesi
I
1
+
-
I
R
1
R
2
R
3
I
2
I
3
I
1
+
-
I
R
1
R
2
R
3
I
2
I
3
A
A
(a) (b)
ekil 2.22
R
2
(a) ve R
3
(b)
Direnleri
zerinden Geen
Akmlarn
Ampermetre ile
llmesi
Ana koldan geen akm da benzer e-
kilde llecektir (ekil 2.23). Ampermet-
re g kayna ile akmn kollara ayrld
dm noktas arasna seri olarak bala-
nr ve ana koldan geen I akm,
olarak llr. Burada devrenin edeer
direncine dikkat edilmelidir.
Paralel bal devrede ana koldan ge-
en akm direnlerin bulunduu kollarda
akmlara blndn grebilmekteyiz.
Blnen akmlarn toplam ana koldan ge-
en akma eit olduundan I akm,
I=I
1
+I
2
+I
3
olarak hesaplanr. Devredeki paralel bal diren says n tane ise I akm,
I=I
1
+I
2
+I
3
+...+I
n
(2.6)
ifadesiyle verilir. Devrede bulunan n tane paralel diren zerindeki gerilimler bir-
birine eit olduundan ana koldan geen I akm Ohm Yasasna gre,
Deneyde kullanacamz ara ve gereler aada listelenmitir.
1. DC g kayna...................................................................................... 1 adet
2. Multimetre............................................................................................... 1 adet
3. 50 cm uzunluunda krmz ve mavi g kayna balant kablosu... 2 adet
I =
R R R R

1 2 3 n
+ + +...
I =
R
e
39
ekil 2.23
I
1
+
-
I
R
1
R
2
R
3
I
2
I
3
A
Ana Koldan Geen
Akmn
Ampermetre ile
llmesi
ekil 2.24
(2)
(1)
(3)
(5) (6)
(7)
(4)
Deneyde
Kullanlan Ara ve
Gereler
4. Siyah ve krmz multimetre balant problar...................................... 2 adet
5. Breadboard............................................................................................... 1 adet
6. eitli deerlerdeki direnler.................................................................
7. Kargaburun ve yankeski........................................................................ 2 adet
Deneye balamadan nce yukarda listelenen ve ekil 2.24te gsterilen ara
ve gerelerin tam olduunu kontrol ediniz.
DENEY DZENENN KURULMASI VE DENEYN
YAPILII
Diren Deerinin Multimetre
Yardmyla llmesi
470 , 1 k ve 2,2 kluk direnlerin de-
erlerini multimetreyle okumak iin nce
470 luk direnci breadboard zerine e-
kil 2.25te grld gibi taknz. Diren
deerini okumak iin multimetreyi kulla-
nacaz.
Multimetre problarn multimetrenin V yuva-
sna krmz prob ve COM yuvasna siyah prob
olacak ekilde taknz. Multimetrenin dnebilen
anahtarn blgesine ayarlaynz (ekil 2.26). Bu
durumda multimetre ohmmetre grevini grecek-
tir. Ohmmetrenin problarn direncin kollar zeri-
ne ekil 2.25te grld gibi dokundurarak
ohmmetrenin ekranndan direncin tam deerini
okuyabilirsiniz. Bu ilemleri 1 k (ekil 2.27a) ve
2,2 kluk (ekil 2.27b) direnlere uygulayarak
ltnz diren deerlerini izelge 2.1de veri-
len yerlere yaznz. Eer ohmmetre ekranndan
herhangi bir deer okuyamyorsanz ohmmetre-
nin zerindeki dnebilen anahtar byk veya k-
k ohm deerlerine evirerek diren deerinin
okunmasn salaynz. lmleri tamamlaynca
ohmmetreyi kapatnz.
40
ekil 2.25
470 luk Diren
Deerinin
Ohmmetre ile
Belirlenmesi
ekil 2.26
Ohmmetre Olarak
Ayarlanm
Multimetre
(a) (b)
ekil 2.27
1 kluk (a) ve 2,2
kluk (b) Diren
Deerlerinin
Ohmmetre ile
llmesi
Seri Bal Devrede Edeer Diren
2,2 k, 470 ve 1 kluk direnleri kullanarak breadboard zerinde ekil 2.28de
gsterildii gibi seri bal devreyi kurunuz.
Breadboard zerinde kurulan devrede, direnlerin balant noktalar sar kesik-
li izgilerle gsterilmitir. Seri bal bu devrenin edeer direncini ohmmetre ile
okumak iin ohmmetrenin pozitif ucunu (krmz prob) 2,2 kluk direncin ucuna
(krmz kesikli izgi) ve ohmmetrenin negatif ucunu (siyah prob) 1 kluk diren-
cin ucuna (siyah kesikli izgi) dokundurunuz (ekil 2.28). Ohmmetre ekranndan
okuyacanz diren deeri bu seri bal devrenin edeer direnci olacaktr. Bu de-
eri izelge 2.2ye yaznz. lmleri tamamlaynca ohmmetreyi kapatnz.
Paralel Bal Devrede Edeer Diren
2,2 k, 1 k ve 470 luk direnleri kullanarak breadboard zerinde ekil 2.29da
gsterildii gibi paralel bal devreyi kurunuz.
41
izelge 2.1
Ohmmetre ile
llen Diren
Deerleri
Direnler
R
1
R
2
R
3
ONAY
(Grevli tarafndan onaylanacak)
Size verilen 470 1 k 2,2 k
llen
ekil 2.28
Seri Bal Devrede
Ohmmetre ile
Edeer Diren
lm
Diren llen deer Hesaplanan deer
ONAY
R
e
izelge 2.2
Ohmmetre ile
llen Seri Bal
Devrenin Edeer
Direnci
ekil 2.29
Paralel Bal
Devrede Ohmmetre
ile Edeer Diren
lm
Breadboard zerinde kurulan devrede, direnlerin balant noktalar sar kesikli
izgilerle gsterilmitir. Paralel bal bu devrenin edeer direncini ohmmetre ile
okumak iin, ohmmetrenin problarn ekilde grld gibi direnlerin ularna
dokundurunuz. Ohmmetre ekranndan okuyacanz diren deeri bu paralel bal
devrenin edeer direnci olacaktr. Bu deeri izelge 2.3e yaznz. lmleri ta-
mamlaynca ohmmetreyi kapatnz.
Bir Diren zerindeki Gerilim Deerinin Voltmetre le
llmesi
Breadboard zerine bir diren (2,2 k, 1 k veya 470 ) taknz. Direncin ula-
rndan izoleli telleri breadboard zerindeki pozitif (krmz) ve negatif (yeil) yuva-
lara balaynz. G kaynan balant kablolar yardmyla breadboarda balay-
nz. Bu ilem iin krmz g kablosunun bir ucunu g kaynann krmz yuva-
sna ve dier ucunu breadboardun krmz k ucuna taknz. Mavi g kablosu-
nun bir ucunu g kaynann siyah yuvasna ve dier ucunu breadboardun yeil
k ucuna taknz. Yapm olduunuz bu balanty deneyinizin tm aamalarn-
da kullanmak zere koruyunuz. G kaynann AMA KAPAMA dmesinin ka-
pal konumda (OFF) olduunu kontrol ederek kablosunu prize taknz. G kay-
nan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTA-
GE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz. Multimet-
reyi dc gerilim (voltaj) okumak iin ayarlaynz ve voltmetre olarak kullanma ha-
zr hale getiriniz. G kaynann VOLTAGE dmesini yavaa evirerek k
voltajn 2 Va ayarlaynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsi-
niz (ekil 2.30). Voltmetrenin problarnn iletken ularna plak elle dokunmaks-
zn iletken ular 2,2 kluk diren zerine dokundurunuz (ekil 2.30). Voltmetre-
nin ekranndan okuyacanz deer 2,2 kluk diren zerindeki gerilim deeri
olacaktr. ekil 2.31de 2,2 k, 1 k ve 470 diren zerinden gerilim okuma i-
lemlerinin elektrik devresindeki ematik grnm verilmitir. 1 kluk ve 470
luk direnler iin de ayn ilemleri uygulaynz ve gerilim deerlerini izelge
2.4e yaznz. lmleri tamamlaynca voltmetreyi ve g kaynan VOLTAGE
dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
42
Diren llen deer Hesaplanan deer
ONAY
R
e
izelge 2.3
Ohmmetre ile
llen Paralel
Bal Devrenin
Edeer Direnci
ekil 2.30
Diren zerindeki
Gerilmin Voltmetre
ile lm
Bir Diren zerinden Geen Akm Deerinin
Ampermetre le llmesi
Diren zerinden geen akm belirlemek iin ekil 2.32de eitli direnlere seri
balanan ampermetrenin diren devresindeki ematik grnm verilmitir. Bu
diren devrelerini kurarak direnler zerinden geen akmlar okuyalm.
G kaynann kapal (OFF) olup olmadn kontrol ediniz. Breadboard ze-
rine 2,2 kluk bir diren taknz. Direncin ularndan birine izoleli tellerden biri-
ni balaynz (ekil 2.33). Multimetreyi dc akm okuma konumuna uygun hale ge-
tiriniz. Bu durumda multimetre ampermetre grevi yapacaktr. Ampermetrenin po-
zitif ucu (mA yuvasndaki prob) breadboardun pozitif yuvasna (krmz) ve am-
permetrenin negatif ucu 2,2 kluk direncin botaki ucuna dokundurulduunda
ampermetre 2,2 kluk dirence seri balanm olacaktr. Bylece 2,2 kluk di-
ren zerinden geen akm ampermetreden okunabilecektir (ekil 2.34).
G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerinde-
ki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz.
G kaynann VOLTAGE dmesini yavaa evirerek k voltajn 2 Va ayar-
laynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz (ekil 2.34).
43
ekil 2.31
I
1
V
R
1
=2,2 k
=2 V
I
2
V
R
2
=1k
=2 V
I
3
V
R
3
=470
=2 V
Voltmetrenin
Diren Devresine
Balanma ekli
Diren Gerilim llen deer
ONAY
470
V
1
1 k
V
2
2,2 k
V
3
izelge 2.4
eitli Direnler
zerinden Okunan
Gerilim Deerleri
ekil 2.32
I
1
R
1
=2,2k
=2V
R
2
=1k
=2V
R
3
=470
=2V
I
2
I
3
A A A
Ampermetrenin
Diren Devresine
Balanma ekli
Ampermetre problarnn iletken ularna plak elle dokunmakszn krmz
probu g kaynann krmz ucundan gelen balant teli ucuna ve siyah renkli
probun ucunu 2,2 kluk direncin bota kalan ucuna dokundurunuz (ekil 2.34).
Ampermetrenin ekranndan okuyacanz deer 2,2 kluk diren zerinden
geen akm deeri olacaktr. 1 kluk ve 470 luk direnler iin de ayn ilem-
leri uygulaynz ve akm deerlerini izelge 2.5e yaznz. lmleri tamamlayn-
ca ampermetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarla-
yarak kapatnz.
44
ekil 2.33
Ampermetrenin
Diren Devresine
Seri Balanmas
ekil 2.34
Diren zerinden
Geen Akmn
llmesi
Diren Akm llen deer ONAY (Grevli tarafndan onaylanacak)
2,2 k
I
1
1 k
I
2
470 k
I
3
izelge 2.5
eitli Direnler
zerinden Geen
Akm Okunan
Gerilim Deerleri
Seri Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin
llmesi
Seri bal diren devresinde, direnler zerindeki gerilimi belirlemek iin diren-
ler zerine balanan voltmetrenin elektrik devresindeki ematik grnm ekil
2.35te verilmitir. Bu diren devrelerini kurarak direnler zerindeki gerilimleri
okuyalm.
G kaynann kapal (OFF) olup olmadn kontrol ediniz. Direnleri ekil
2.36da grld gibi breadboard zerine taknz. 2,2 kluk direnci balant te-
li ile breadboard zerindeki krmz yuvaya balaynz. 1 kluk direnci dier ba-
lant teli ile breadboard zerindeki yeil yuvaya balaynz. Krmz ve siyah kesik-
li izgilerle direnlerin g kaynana balant noktalar ve sar kesik izgilerle di-
renlerin birbirlerine balant noktalar gsterilmitir.
45
ekil 2.35
V
R
1
R
2
R
3
1
=2 V
(a) 2,2k luk diren iin
V
R
1
R
2
R
3
1
=2 V
(b) 1k luk diren iin
V
R
1
R
2
R
3
1
=2 V
(c) 470 luk diren iin
V
R
1
R
2
R
3
1
=2 V
(d) Edeer diren iin
(a-d). Seri Bal
Diren Devresinde
Voltmetrenin
Direnlere
Balanma ekli
ekil 2.36
Seri Bal Diren
Devresinde
Direnler
zerindeki
Gerilimin
llmesi
Multimetreyi dc gerilim okuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda
multimetre voltmetre grevi yapacaktr. Voltmetrenin pozitif ucu 2,2 kluk diren
ile g kaynann baland noktaya (krmz kesikli izgi), voltmetrenin negatif
ucu 2,2 kluk direncin dier ucuna (siyah kesikli izgi) dokundurulduunda volt-
metre diren zerine paralel balanm olacak ve voltmetre 2,2 kluk diren ze-
rindeki gerilimi lebilecektir (ekil 2.36).
G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki
VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz. G
kaynann VOLTAGE dmesini yavaa evirerek k voltajn 2 Va ayarlaynz. 2
Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz. Voltmetrenin problarn 2,2
kluk diren zerine dokundurarak bu diren zerindeki gerilimi okuyunuz (V
1
).
Ayn lmleri srasyla 1 kluk ve 470 luk direnler zerinden alnz (V
2
, V
3
). Volt-
metrenin problarn edeer diren zerine dokundurarak gerilim deerini lnz.
Bu deer edeer diren zerindeki gerilim veya devre zerindeki gerilim (V
T
) ola-
caktr (ekil 2.35d). llen V
1
, V
2
, V
3
ve V
T
gerilim deerlerini izelge 2.6ya yaznz.
lmleri tamamlaynca voltmetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V
deerine ayarlayarak kapatnz.
Seri Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn
llmesi
Seri bal diren devresindeki direnler zerinden geen akm belirlemek iin e-
kil 2.37de eitli direnlere seri balanan ampermetrenin diren devresindeki e-
matik grnm verilmitir. Bu diren devresini kurarak direnler zerinden ge-
en akmlar okuyalm.
G kaynann kapal (OFF) olup ol-
madn kontrol ediniz. Bir balant teli-
nin bir ucunu breadboard zerindeki kr-
mz yuvaya dier ucunu breadboard ze-
rinde herhangi bir noktaya balaynz.
Direnleri ekil 2.38ada grld gibi
breadboard zerine taknz. 2,2 kluk
direncin bir ucunun bota brakldna
dikkat ediniz. Balant teli yardmyla 470
luk direncin ucunu breadboard ze-
rindeki yeil yuvaya balaynz. Amper-
metrenin pozitif ucu breadboard zerindeki balant telinin bir ucuna negatif ucu
2,2 kluk direncin bota kalan ucuna balanacaktr. Ampermetre seri bal di-
renler zerinden geen akm lecektir.
G kaynann VOLTAGE dmesini yavaa evirerek k voltajn 2 Va ayar-
laynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz.
46
Direnler Gerilim llen deer
ONAY
2,2 k
V
1
1 k
1 k V
2
470
V
3
R
e
V
T
izelge 2.6
eitli Direnler
zerinden Okunan
Gerilim Deerleri
R
1
R
2
R
3
1
=2V
A
ekil 2.37
Seri Bal Diren
Devresinde
Ampermetrenin
Devreye Balanma
ekli
Multimetreyi akm okuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda multi-
metre ampermetre grevi yapacaktr. Ampermetrenin krmz probunu balant te-
linin ucuna ve ampermetrenin siyah probunun ucunu 2,2 kluk direncin bota
kalan ucuna dokundurunuz (ekil 2.38b). Ampermetreden okuyacanz akm se-
ri bal diren devresinden geen akm deeri olacaktr. Bu akm ayn zamanda se-
ri bal devrenin edeer direnci zerinden geen akmdr. ltnz akm de-
erlerini izelge 2.7ye yaznz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi ve g kay-
nan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
Paralel Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin
llmesi
Paralel bal diren devresinde direnler zerinde-
ki gerilimi belirlemek iin direnler zerine bala-
nan voltmetrenin elektrik devresindeki ematik ola-
rak grnm ekil 2.39da verilmitir. Bu diren
devresini kurarak direnler zerindeki gerilimleri
okuyalm.
G kaynann kapal (OFF) olup olmadn
kontrol ediniz. Direnleri ekil 2.40da grld
gibi birbirine paralel olarak breadboard zerine ta-
knz. Paralel bal direnlerin bir ucunu krmz
balant telinin ucuna ve bota kalan ucunu dier
balant telinin ucuna balaynz. Diren, krmz
balant teli ve voltmetrenin pozitif ucunun birbiri-
ne dokunduu nokta krmz kesikli izgi ile gste-
rilmitir. Direnlerin dier ular yeil balant teli
ve voltmetrenin negatif ucunun birbirine temas ettii hat siyah kesikli izgi ile
gsterilmitir.
47
ekil 2.38
(a) (b)
a) ve b) Seri Bal
Diren Devresinde
eitli Direnler
zerinden Geen
Akmn llmesi
Direnler Akm llen deer
ONAY (Grevli
tarafndan onaylanacak)
2,2 k, 1 k ve 470 I
izelge 2.7
eitli Direnler
zerinden Geen
Akm Deeri
ekil 2.39
=2 V
I
1
I
2
I
3
R
1
R
2
R
3
V
I
Paralel Bal
Diren Devresinde
Voltmetrenin
Balanma ekli
Multimetreyi dc gerilim okuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda
multimetre voltmetre grevi yapacaktr. Voltmetrenin pozitif ucunun direnlerin
bir ucuna (krmz kesikli izgi) ve negatif ucunun direnlerin dier ucuna dokun-
durulmas voltmetrenin direnler zerine paralel balanmasn salayacaktr. Volt-
metreden okunacak gerilim deeri direnler zerinden veya edeer diren ze-
rinden okunan gerilim deeri olacaktr.
G kaynann VOLTAGE dmesini yavaa evirerek k voltajn 2 Va ayarla-
ynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz. Voltmetrenin prob-
larn direnler zerine dokundurarak (ekil 2.40) direnler zerindeki gerilimi
okuyunuz. Bu deer edeer diren zerinden okunan gerilim deeri ile ayn de-
erdir. Direnler zerinden okuduunuz gerilim deerlerini izelge 2.8e yaznz.
lmleri tamamlaynca voltmetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0
V deerine ayarlayarak kapatnz.
Paralel Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn
llmesi
Paralel bal diren devresinde, direnler zerinden geen akmlar belirlemek iin
direnlere seri balanan ampermetrenin elektrik devresindeki ematik olarak g-
rnm ekil 2.41de verilmitir. Bu diren devrelerini kurarak direnler zerinden
geen akmlar okuyalm.
48
ekil 2.40
Paralel Bal
Devrede Direnler
zerinden Gerilim
llmesi
Diren Gerilim llen deer ONAY (Grevli tarafndan onaylanacak)
2,2 k, 1 k, 470 k ve
R
e
V
izelge 2.8
Paralel Bal
Direnler zerinde
llen Gerilim
G kaynann kapal (OFF) olup olmadn kontrol ediniz. Balant telinin bir
ucunu breadboard zerindeki krmz yuvaya, dier ucunu breadboard zerindeki k-
k yuvalardan birine taknz. Baka bir balant telinin bir ucunu breadboard zerin-
deki yeil yuvaya, dier ucunu breadbord zerinde kk yuvalardan birine taknz.
Balant tellerinin breadboard zerindeki ular arasna 2,2 k, 1 k ve 470 luk di-
renleri kullanarak ekil 2.42a-ddeki gibi paralel bal devreyi kurunuz. Multimetreyi
akmokuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda multimetre ampermetre g-
revi yapacaktr. Ampermetreyi dirence balamadan nce ekil 2.42adaki gibi diren
ularndan (2,2 kluk) birini boa kartnz. Bu uca ampermetrenin negatif ucunu (si-
yah), ampermetrenin pozitif ucunu (krmz) ise dier iki direncin ucuna dokundu-
runuz. Bu durumda ampermetre R
1
(2,2 k) direncine seri balanm olacaktr.
49
ekil 2.41
=2 V
I
1
I
2
I
3
R
1
R
2
R
3
A
I
=2 V
I
1
I
2
I
3
R
1
R
2
R
3
A
I
=2 V
I
1
I
2
I
3
R
1
R
2
R
3
I
=2 V
I
1
I
2
I
3
R
1
R
2
R
3
I
(a) (b)
(c) (d)
A
A
(a-d). Paralel Bal
Diren Devresinde
Ampermetrenin
Balanma ekilleri
ekil 2.42
(a) 2 k luk diren (b) 1 k luk diren
(c) 470 luk diren
(d) Ana kol
Paralel Bal
Devrede Direnler
(a-c) ve Ana
Koldan (d) Geen
Akmlarn lm
G kaynann VOLTAGE dmesini yavaa evirerek k voltajn 2 Va ayarla-
ynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz. Ampermetreden
okuyacanz akm paralel bal devredeki R
1
direnci zerinden geen akm dee-
ri olacaktr. Benzer ilemler 1 k ve 470 luk direnler iin de yaplarak bu diren-
ler zerinden geen akmlar llebilir. Bu ilemi yaparken zerinden lm alna-
cak direncin bir ucunun boa karldna dikkat ediniz (ekil 2.42 a-d). lt-
nz akm deerlerini izelge 2.9a yaznz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi
ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
Diren Deerinin Multimetre Yardmyla llmesi
Size verilen diren deerlerini ltnz diren deerleri ile karlatrdnzda
ne grdnz?
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
Seri Bal Devrede Edeer Diren
Seri bal diren devresinde ltnz R
e
deeri ile hesaplanan R
e
deerini kar-
latrnz.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Paralel Bal Devrede Edeer Diren
Paralel bal diren devresinde ltnz R
e
deeri ile hesaplanan R
e
deerini
karlatrnz.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Bir Diren zerindeki Gerilim Deerinin Voltmetre le
llmesi
Verilen her bir diren zerine ayr ayr 2 V uyguladnz. Direnler zerinden lt-
nz gerilim deerleri hakknda ne syleyebilirsiniz? Aklaynz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
50
Direnler Akm llen deer
ONAY (Grevli
tarafndan onaylanacak)
2,2 k
I
1
1 k
I
2
470
I
3
R
e
I
T
izelge 2.9
Paralel Bal eitli
Direnler zerinden
llen Akmlar
Bir Diren zerinden Geen Akm Deerinin
Ampermetre le llmesi
Verilen her bir diren zerine ayr ayr 2 V uyguladnz. Direnler zerinden geen
akm deerleri hakknda ne syleyebilirsiniz? Aklaynz.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Seri Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin
llmesi
Seri bal direnler zerinden ltnz gerilimler ile edeer diren zerinden
ltnz gerilim arasnda nasl bir bant var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Seri Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn
llmesi
Seri bal direnler zerinden geen akm ile edeer diren zerinden ltnz
gerilim arasnda nasl bir bant var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Seri bal devrede ltnz V
T
ile devreden geen I akmn oranlarsanz
sonu hakknda dncelerinizi yaznz.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Paralel Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin
llmesi
Paralel bal devrede ltnz gerilimler arasnda nasl bir iliki var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Paralel Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn
llmesi
Paralel bal devrede ltnz akmlar ile ana koldan geen akm arasnda na-
sl bir bant var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Paralel bal direnler zerindeki V gerilim deerini, ana koldan geen I
T
akmna
oranladnzda sonu nedir?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
....................................................................................................................................
V
I
T
V
I
T
51
52
Elektrik laboratuvarnda almaya balamadan nce,
laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike ann-
da laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik pano-
sunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini
retmelidirler. rencilere, herhangi bir kaza annda
itfaiyeye, salk grevlilerine ve okulda bulunan grev-
lilere nasl haber verecekleri konusunda bilgi verilmeli-
dir. lkemizde TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSne
112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan kolayca ve
cretsiz haber verilebilmektedir. Bu telefon numaralar-
nn akldan karlmamas ok nemlidir.
Seri bal bir diren devresi, direnlerin ardk balan-
masyla oluturulur ve edeer diren deeri
R
e
=R
1
+ R
2
+ R
3
+ ... + R
n
olarak hesaplanr.
Paralel bal diren devresi direnlerin kollar ayr ayr
dier direnlerin kollaryla birletirilerek oluturulur ve
edeer diren deeri
olarak hesaplanr.
Ohm Yasas
V = I R
ile verilir. Seri bal devrede herhangi bir diren zerin-
deki voltaj deerinin llmesi,
eklinde yaplr. Seri bal devrede direnler zerinde-
ki toplam voltaj
V
T
= V
1
+ V
2
+ V
2
+...+ V
n
ile verilir. Seri bal devrede ana koldan geen akmn
llmesi
eklinde yaplr.
Paralel bal devrede direnler zerindeki voltaj dee-
rinin llmesi
eklinde yaplr.
Paralel bal devrede herhangi bir diren zerinden ge-
en akmn llmesi
eklinde yaplr.
Paralel bal devrede direnler zerinden geen toplam
akm
I=I
1
+ I
2
+ I
3
+ ... + I
n
ile verilir.
1 1 1 1 1
1 2 3
R R R R R
e
= + + + + ...
n
zet
V
+ - 1
R
1
R
2
R
3
+ -
1
R
2
R
1
R
3
A
+ - I
I
1
I
2
I
3
R
1
R
2
R
3
V
+
- I
A
I
1
I
2
I
3
R
1
R
2
R
3
53
1. Seri bal diren devresinde edeer direnci hesap-
lamak iin,
a. Diren deerleri toplanr.
b. Diren deerlerinin tersi toplanr.
c. Diren deerlerinin karesi toplanr.
d. Diren deerlerinin terslerinin kareleri toplanr.
e. Diren deerleri birbirinden karlr.
2. Paralel bal diren devresinde edeer direnci he-
saplamak iin,
a. Diren deerlerinin nce tersleri toplanr sonra
tersi alnr.
b. Diren deerleri toplanr.
c. Diren deerlerinin karesi toplanr.
d. Diren deerlerinin terslerinin kareleri toplanr.
e. Diren deerleri birbirinden karlr.
3. 3 , 6 ve 9 luk direnlerden oluan bir seri ba-
l devrede edeer diren ka dur?
a. 6
b. 9
c. 12
d. 15
e. 18
4. 2 , 10 ve 20 luk direnlerden oluan paralel
bal devrede edeer diren ka dur?
a. 0,06
b. 0,65
c. 1,54
d. 6
e. 32
5. ekildeki devrede 4 luk diren zerinde okunan
gerilim deeri ka volttur?
a. 2
b. 4
c. 6
d. 8
e. 10
6. ekilde verilen devrede 3 luk diren zerinden
geen akm ka amperdir?
a. 5
b. 4
c. 3
d. 2
e. 1
7. 4 luk diren zerindeki gerilim ka volttur?
a. 4
b. 6
c. 8
d. 12
e. 20
8. 2 luk diren zerinden geen akm ka amperdir?
a. 12
b. 6
c. 4
d. 2
e. 1
Kendimizi Snayalm
2 4 6
=12V
8 3 5
=16V
=12 V
2
4
6
=12 V
2
4
6
54
9. 1,5 luk diren zerinden geen akm ka am-
perdir?
a. 1/3
b. 2
c. 14/3
d. 28/3
e. 12
10. ekildeki devrede ana koldan geen akm ka am-
perdir?
a. 46/15
b. 20
c. 46
d. 50
e. 62
1. a Yantnz yanl ise Seri Bal Devrede Edeer
Diren Deerinin Hesaplanmas konusunu ye-
niden gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Paralel Bal Devrede E-
deer Diren Deerinin Hesaplanmas konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise Seri Bal Devrede Edeer
Diren Deerinin Hesaplanmas konusunu ye-
4. c Yantnz yanl ise Paralel Bal Devrede E-
deer Diren Deerinin Hesaplanmas konu-
5. b Yantnz yanl ise Seri Bal Devrede Diren-
ler zerinden Voltaj Okumak konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise Seri Bal Devrede Diren-
ler zerinden Geen Akm Okumak konusunu
yeniden gzden geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise Paralel Bal Diren Devre-
sinde Voltaj ve Akm Deerlerinin Multimetre
ile Okunmas konusunu yeniden gzden gei-
riniz.
8. b Yantnz yanl ise Paralel Bal Diren Devre-
riniz.
9. d Yantnz yanl ise Paralel Bal Diren Devre-
riniz.
10. c Yantnz yanl ise Paralel Bal Diren Devre-
riniz.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
=14 V
0,5
1,5
0,5
=15 V
2,5
1,5
0,5
55
Sra Sizde 1
R
e
=R
1
+ R
2
+ R
3
R
e
=100 + 50 + 15
R
e
=165
Sra Sizde 2
Demir, S. (Ed.) (2010). Elektrik Enerjisi letimi ve Da-
tm. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiehir.
enyel M. (2010). Teknolojinin Bilimsel lkeleri. Ana-
dolu niversitesi Basmevi, Eskiehir.
Kyak, E. (Ed.) (2012). Elektrik Devre Analizi, Anado-
lu niversitesi Basmevi, Eskiehir.
1 1 1 1 1
1 1
2
1
4
1
6
1 11
12
1 2 3
R R R R R
R
R
e n
e
e
= + + + +
= + +
=
...
RR
e
=
12
11
Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan Kaynaklar

Kirchhoff akm ve gerilim yasasn teorik ve deneysel olarak inceleyebilecek,
Paralel bal devrelerde akmlar arasndaki ilikiyi irdeleyebilecek,
Seri bal devrelerde gerilimin devre elamanlar zerindeki dalmn irdele-
yebilecek,
Devre problemlerinin basit olarak zmlenmesini pekitirebilecek
indekiler
Seri Devre
Paralel Devre
Kirchhoff Akm Yasas
Kirchhoff Gerilim Yasas
Dm Noktas
Kapal evrim
lmek
Elektromotor Kuvvet
Enerji Korunumu
Yk Korunumu
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Devre Analizi
Laboratuvar
GR
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
GERELER
KIRCHHOFF AKIM YASASININ
PARALEL BALI BR DREN
DEVRESNDE UYGULANMASI
KIRCHHOFF AKIM YASASININ
KARMAIK BALI BR DREN
KIRCHHOFF GERLM YASASININ
SER BALI BR DREN
KIRCHHOFF AKIM VE GERLM
YASASININ KARMAIK BR
DEVREDE DEVREDE
UYGULANMASI
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI
Kirchhoff
Yasalarnn
Uygulamalar
3
GR
Basit elektrik devrelerin zmnde, seri ve paralel bal diren kurallar uygula-
narak devrenin edeer direnci hesaplanabilir. Hesaplanan diren deerleri Ohm
yasasnda kullanlarak devre elemanlar zerindeki akm ve gerilim (potansiyel
fark, voltaj) deerleri bulunabilir. Seri ve paralel balamann bulunduu daha kar-
mak devrelerin zmnde ise devre elemanlar zerindeki akm ve gerilim de-
erlerini bulmak iin sadece Ohm yasas yeterli olmayabilir.
Devre elemanlarnn daha karmak biimde birbirlerine balanmalar durumun-
da, akm ve gerilimin devre elamanlar zerindeki dalmlar ile ilgili eitli al-
malar yaplmtr. Seri bal devrelerde gerilimin devre elemanlar zerinde dalm
ve paralel bal devrelerde bir dm noktasna gelen akmlarn kollara dalm,
ilk olarak 1848de Alman bilim adam Gustav Kirchhoff tarafndan yaynland iin,
Kirchhoff yasalar olarak bilinmektedir. Bu yasalardan ilki seri devrelerde gerilimin
devre elamanlar zerindeki dalmlarn matematiksel olarak ifade eden Kirchhoff
gerilim yasasdr. Dieri, paralel bal devrede bir dm noktasna gelen akmla-
rn dalmn matematiksel olarak ifade eden Kirchhoff akm yasasdr.
Bugn, karmak devre zmlerinde ok sayda devre zm teoremleri kul-
lanlmaktadr. Bu teoremlerin hepsi Kirchhoff yasalarna dayand iin, elektrik
devre problemlerinde Kirchhoff yasalar en temel kavramlardan kabul edilir.
Bu blmde, Kirchhoff yasalarn renmek, uygulamak ve doruluunu gr-
mek iin emalar verilen farkl elektrik devreleri breadboard zerine direnler yer-
letirilerek kurulacaktr. Kurulan dzeneklere dc g kayna ile gerilim uygulana-
rak, her bir devre eleman zerinden geen akm ve gerilim deerleri multimetre-
nin akm ve gerilim lme konumlarnda kullanlmasyla okunacaktr. Okunan
akm ve gerilim deerleri izelgelere kaydedilip sonularn Kirchhoff yasalarna
uygun olup olmad grlecektir.
GVENLK NLEMLER
Deneylerimizde en nemli nokta gvenliimizdir.
Kullandmz cihazlar elektrikle alt iin, deneyimizin her aamasnda
dikkatli olmak zorundayz.
Devreye gerilim uygulayacamz dc g kayna 220 volt ebeke gerilimi
ile almaktadr. Kablo balantlar yaplrken yaltlm blgelerden tutul-
maldr. Deney esnasnda g kaynann balant kablolarna taklmamak
iin, kablolarn uygun konumda olmasna dikkat edilmelidir.
Kirchhoff Yasalarnn
Uygulamalar
DC g kayna zerindeki voltage dmesinin, devreye verilecek gerilim
deerinde olduuna dikkat edilmelidir.
DC g kaynandan k alrken, art (+) ve eksi (-) kutbun hangisi oldu-
undan emin olunmaldr.
Devre kurulumu tamamlanp yetkiliden onay alndktan sonra dc g kay-
na altrlmaldr.
Multimetre, kademe anahtarnn bulunduu pozisyona gre, dc akm ve ge-
rilim, ac akm ve gerilim, diren ve dier byklkleri lebilmektedir. Her
bir byklkte kendi iinde 1000in katlar olarak blnmtr. Dolays ile
lm alnrken multimetre kademe anahtarnn uygun konumda olduuna
dikkat edilmelidir.
Multimetrenin siyah ve krmz olmak zere iki probu vardr. Krmz prob
(+) kutbu, siyah prob (-) kutbu ifade etmektedir. Multimetre gstergesinde
(-) deer okunuyorsa, problarn ters baland anlalmaldr.
Multimetre ile gerilim lerken, problar devre elemanna paralel olacak e-
kilde balanmaldr.
Multimetre ile akm lerken, problar akmn getii kola seri olacak ekil-
de balanmaldr.
Breadboard zerindeki balant kutuplar, dc g kaynann hangi kutbu-
na balandna dikkat edilmelidir.
Breadboard zerinde ok sayda delik vardr. Bu deliklerin hangilerinin bir-
birine bal olduunu bilmek gerekir. Aksi takdirde devre kurulumunda
balant eksik olacaktr.
Devrede kullanlacak direnler kk olmas sebebiyle pens ile almanz
nemlidir. Diren tellerinin ele batmamas iin de pens kullanmna dikkat
edilmelidir.
G kaynann ama kapama dmesinden kumanda ederek, sadece her
bir lm annda g kaynan altrnz. Aksi takdirde lm ular de-
itirilirken, ularn birbirine demesi sonucu ksa devre oluabilir ve ciha-
za zarar verebilir.
Deneyler bitirilince, g kayna ve multimetre kapatlp, direnler ve ba-
lant kablolar dzenli bir ekilde toplanmaldr.
TEORK BLG
Basit elektrik devrelerinin zmnde genellikle Ohm yasas kullanlr fakat kar-
mak devrelerin zmnde bu yasa yeterli olmayabilir. Byle durumlarda elek-
trik yk ve elektrik enerjisinin korunumuna dayanan Kirchhoff yasalar da devre
zmlerinde kullanlr. Bu yasalar Kirchhoff akm ve Kirchhoff gerilim yasalardr.
Kirchhoff Akm Yasas
Kirchhoff akm yasas yk korunumunun bir ifadesidir. Yani, herhangi bir nokta-
da yk birikmesi olmayacandan, devredeki bir dme ne kadar akm gelirse o
kadar akm bu dm terk etmek zorundadr. Bir dm noktas, devredeki ak-
mn kollara ayrld noktadr.
Kirchhoff akm yasasna gre, paralel bal bir devrede, bir dm noktasna
gelen ve dm noktasn terk eden akmlarn matematiksel toplam sfrdr.
I = 0 (3.1)
58
Bu kural uygulanrken, dm noktasna gelen akmlar art (+) ve dm nok-
tasn terk eden akmlar eksi (-) iaretle ifade edilir.
ekil 3.1de grlen devre iin Kirchhoff akm yasasn uygulayarak akmlar
arasndaki ilikiyi bulmaya alalm. Bu devrede a ve b noktalar ile iaretlenen iki
tane dm noktas vardr. Genel olarak, bir devrede dm noktas kuralnn kul-
lanm says, devredeki dm saysndan bir eksiktir. Bu nedenle ekil 3.1deki
devrede bir dm noktas iin Kirchhoff akm yasas ifadesi yazlr. nk Kirch-
hoff akm yasas a ve b dm noktalarna ayr ayr uygulandnda ayn eitlikler
elde edilecektir. a dm noktas dikkate alndnda I akm dm noktasna
gelmekte ve I
1
ile I
2
akmlar dm noktasn terk etmektedir. Akmlarn iaretle-
rini yukarda anlatlan kurala gre yazdmzda,
a dm noktas iin toplam akm (3.1) eitliinden
I = + I - I
1
- I
2
= 0
olarak elde edilir. Buradan ana koldaki I akm,
I = + I
2
+ I
3
olarak bulunur.
Kirchhoff Gerilim Yasas
Kirchhoff gerilim yasas enerjinin korunumu ilkesine dayanmaktadr. Enerji koru-
numuna gre, bir elektrik devresinde kapal bir ilmekte hareket eden herhangi bir
yk, balad noktaya tekrar geldiinde, kazand enerjilerin toplam kaybettii
enerjilerin toplamna eittir. Tek ilmekli devre, akmn kollara ayrlmad tek bir
yol izledii devredir. Ykn enerjisi, bir direncin ular arasnda potansiyel dme-
si eklinde azalabilir veya bir elektromotor kuvvet (emk) kayna ierisinden ters
ynde geirildiinde bir azalma gsterebilir. Ykn bir emk kayna ierisinden
ters ynde geirilmesine pratik bir rnek, bir aknn arj edilmesi srasnda elek-
triksel enerjinin kimyasal enerjiye dntrlmesi veya benzer ekilde elektriksel
enerjinin bir motoru altrmak iin mekanik enerjiye dntrlmesi verilebilir.
Kimyasal enerjinin elektrik enerjisine veya mekanik enerjinin elektrik enerjisine
dntrlmesi durumu ise, ykn emk kayna ierisinden ileri ynde geirilme-
sine pratik rnektir.
59
3. ni t e - Ki r chhof f Yasal ar n n Uygul amal ar
ekil 3.1
R
1
R
2
a
b
+
-
Kirchhoff Akm
Yasasnn
Uygulanmas in
ki Dmden
Oluan Devre
Kirchhoff gerilim yasasna gre, herhangi bir kapal devrede, devre elamanlar
zerindeki potansiyel deiimlerinin matematiksel toplam sfrdr.
V = 0 (3.2)
Bu kural her bir kapal elektrik devresine uygulanabilir. Devrede birok kapa-
l ilmek bulunabilir. Devrede bilinmeyen parametrelerin bulunmas iin uygulanan
bu kural nemli bir aratr. Kirchhoff gerilim yasasnn uygulanaca devrelerde,
devre elemanlar direnler ve elektromotor kuvvet (emk) kaynaklar olabilecein-
den, bu devre elemanlar zerindeki potansiyel deiimleri (V) aada verilen
kurallara gre belirlenir.
Direnlerdeki potansiyel deiimi, akm ynnde ilerlerken eksi (-IR), akma
zt ynde ilerlerken art (+IR) iaretle alnr.
V = V
b
- V
a
= - IR V = V
a
- V
b
= + IR
Emk s olan bir bataryada, potansiyel deiimi, bataryann negatif ucundan
pozitif ucuna doru ilerlerken art (+), zt ynde yani pozitif ucundan negatif ucu-
na doru ilerlerken eksi (-) iaretle alnr.
V = V
b
- V
a
= + V = V
a
- V
b
= -
Kirchhoff akm ve gerilim yasalar ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi ders kitabnz-
daki ilgili niteye baknz.
ekil 3.2deki tek ilmekli devre iin, Kirchhoff gerilim yasasn uygulayarak dev-
reden geen akm bulmaya alalm. Bu tek ilmekli devrede dm noktas yok-
tur. Bu nedenle, tm devre elemanlar zerinden geen akm ayndr.
+ +
- -
a b a b
R
a b
R
a b
60
V
1
V
4
+
-
- +
R
1
R
2
R
3
V
2
V
3
V
5
+ - + - + -
b c
a e d
1 2
ekil 3.2
Kirchhoff Gerilim
Yasasnn
Uygulanaca Tek
lmekli Bir Devre
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 3.2de grld gibi akm ynnn saat dn ynnde olduunu ka-
bul edelim. Devreyi, a noktasndan balayarak saat dn ynnde tekrar a nok-
tasna gelinceye kadar takip edelim. Devre elemanlar zerindeki toplam potansi-
yel deiimi (3.2) eitliinden,
V = V
1
+ V
2
+ V
3
+ V
4
+ V
5
= 0
olarak yazlr. Her devre eleman zerindeki potansiyel deiimi, kurala gre uy-
gun iaretle yazlrsa,
V = -IR
1
- IR
2
- IR
3
-
1
+
2
= 0
olur. Eitlii dzenlersek,
- I (R
1
+ R
2
+ R
3
) -
1
+
2
= 0
- I (R
1
+ R
2
+ R
3
) =
1
2
I (R
1
+ R
2
+ R
3
) =
2

1
ifadesi elde edilir. Buradan devreden geen akm,
olarak bulunur.
Devre elemanlar zerindeki potansiyel deiimleri iaretinin seimi iin, devrede dolaan
akmn yn nemlidir. Akm yn keyfi seilirse hesaplama sonucu elde edilen akm de-
eri negatif (-) iaretli kabilir. Bu durum, devreden geen akm ynnn setiimiz akm
ynnn tersinde olduu anlamna gelir. Eer akm yn bataryalarn (g kaynaklarnn)
balantsna gre doru seilirse hesaplanan akm deeri pozitif (+) iaretli kar. Yani
akm ynnn doru seilmi olduu anlalr.
ekil 3.3teki iki ilmekli devre iin Kirchhoff yasas eitliklerini elde ediniz.
I =
-
R + R + R
2 3
1 2 3

61
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 3.3
1 2
1
+
-
+
-
2
3
a
I
2
I
3
R
2
+
-
I
1
R
1
R
3
b
ki lmekli Devre
R N E K
zm:
Kirchhoff akm yasasna gre, a dm noktasnda,
I
1
- I
2
+ I
3
= 0
veya b dm noktasnda,
- I
1
+ I
2
- I
3
= 0
ifadeleri elde eldir. Buradan, hem a ve hem de b noktasna gre I
1
akm,
I
1
= I
2
- I
3
(3.3)
olarak bulunur.
1 numaral ilmek iin b dm noktasndan balamak zere Kirchhoff gerilim
yasas,
+
1
- I
1
R
1
-
2
- I
2
R
2
= 0 (3.4)
2 numaral ilmek iin b dm noktasndan balamak zere Kirchhoff gerilim
yasas,
+I
2
R
2
+
2
+ I
3
R
3
-
3
= 0 (3.5)
olarak bulunur.
Kirchhoff yasalarnn devreye uygulanmasyla elde edilen Eitlik 3.3-3.5 kulla-
nlarak bu devredeki bilinmeyen parametre bu eitliin zmnden kolay-
lkla hesaplanr.
Genel olarak, belirli bir devre problemini zmek iin gerekli olan bamsz denklemle-
rin says, en az bilinmeyen parametrelerin says kadar olmaldr.
ekil 3.4teki devre iin Kirchhoff yasalarn uygulayarak akmlar arasndaki banty ve
her bir ilmekteki potansiyel deiimleri ifadesini yaznz.
62
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
2
1
-
+
R
3
R
1
2
1
R
2
- +
I
1
a b
I
3
I
2
ekil 3.4
ki lmekli Devre
ekil 3.5te deneyde kullanlan ara ve gereler grlmektedir. ekil zerindeki
saylar,
1. DC g kaynan....................................................................................1 Adet
2. Multimetreyi.............................................................................................1 Adet
3. Breadboardu............................................................................................1 Adet
4. eitli direnleri.......................................................................................1 Adet
5. 50 cm uzunluunda mavi balant kablosunu......................................1 Adet
50 cm uzunluunda krmz balant kablosunu ..................................1 Adet
Multimetre balant problarn................................................................2 Adet
6. Balant tellerini ................................................................................... 1 Kutu
temsil etmektedir.
KIRCHHOFF AKIM YASASININ PARALEL BALI BR
DREN DEVRESNDE UYGULANMASI
Deney Dzeneinin Kurulmas
Kirchhoff akm yasasn ekil 3.6adaki devre iin uygulayalm.
ekil 3.6adaki devre kurulumunu yapabilmek iin ayn devreyi ekil 3.6bdeki
gibi gsterebiliriz.
R
1
= 1 k, R
2
= 1,5 k ve R
3
= 2,2 kluk direnleri breadboard zerinde d-
ey olarak ayn hatta bulunan deliklere ekil 3.6cdeki gibi yerletiriniz.
Breadboardun zerinde bulunan krmz k ucu ile a dm noktasn bir
balant teli ile balaynz. Ayn ekilde yeil k ucu ile b dm noktasn bir
balant teli ile balaynz.
Devre lm almak iin hazr durumdadr.
63
ekil 3.5
Deneyde
Kullanlan Ara ve
Gereler
Deneyin Yapl
ekil 3.6ada grlen devrenin, a dm noktasnda,
+I - I
1
- I
2
- I
3
= 0
bants vardr. Buradan ana koldaki I akm,
I = I
1
+ I
2
+ I
3
ifadesi ile elde edilir.
64
(a)
R
1
R
2
R
3
+
-
a b
ekil 3.6
a) ve b) Paralel
Bal Diren
Devresi,
c) Breadboard
zerinde Paralel
Bal Diren
Devresinin
Kurulmas
(b)
+ -
R
3
R
2
R
1
a b
a b
(c)
ekil 3.7
Paralel Balanm
Direnten
Oluan Bir Devre
Her bir koldan geen akm deerlerini deneysel olarak bulmak iin:
1. Multimetrenin KADEME ANAHTARIn uygun deerde akm lme konumu-
na getiriniz. Multimetre zerindeki krmz balant kablosunu 10 mA yuvas-
na, siyah balant kablosunu COM yuvasna taknz. Multimetreniz imdi am-
permetre olarak kullanma hazrdr. Her bir koldan geen akm lmek iin
ampermetreyi o kola nite 2de anlatld gibi srayla seri olarak balaynz.
2. G kaynan ehir ebekesine balayn ve POWER (ON) dmesine ba-
sarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini
hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz G kaynann voltage dmesini
yavaa evirerek k voltajn 5 Va ayarlaynz ve ayar dmesine dokun-
madan g kaynan daha sonra altrmak zere POWER (OFF) dme-
sine basarak kapatnz.
G kayna voltaj kontrolndeyken (CV) LED yeil ve akm snrlama kontrolndeyken
(CC) LED krmz yanar. G kaynandan ekilen akm ayarlanan akm deerini getii
zaman (CC) LED krmz yanar ve akm snrlama sistemi voltaj deerini drerek akm
ayarlanan deerde snrlar. Bu durumda akm ayar uygun miktarda arttrlrsa krmz k
sner, CV tekrar yeil yanar ve voltaj arttrm salanr.
3. G kaynann (+) k ucunu breadboardun zerindeki krmz k ucu-
na, (-) k ucunu da breadboardun zerindeki yeil k ucuna balant
kablolar ile ekil 3.7deki gibi balaynz. Kurmu olduunuz devreye, g
kaynan POWER (ON) dmesi ile aarak daha nce ayarlam olduunuz
5 volt dc gerilimi uygulaynz.
4. Ampermetreden okuduunuz I akm deerlerini izelge 3.1de ilgili alana
yaznz. Ayn lmleri I
1
, I
2
ve I
3
akmlar iin tekrarlaynz ve sonular
izelge 3.1e kaydediniz. lm sonunda g kaynan AMA-KAPAMA
dmesinden kapatnz.
5. Ayn ilemleri, 10 volt ile 15 volt deerleri iin tekrarlaynz ve ampermet-
reden okuduunuz deerleri izelge 3.1e kaydediniz. lmleri tamamla-
ynca ampermetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deeri-
ne ayarlayarak kapatnz.
Deney Sonularnn Deerlendirilmesi
Uygulanan her gerilim deeri iin I = I
1
+ I
2
+ I
3
bants gerekleti mi?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
ekil 3.6adaki devre iin Kirchhoff akm yasas doru mu?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
65
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
(volt)
I
1
(amper) I
2
(amper) I
3
(amper)
I (amper)
I
1
+ I
2
+ I
3
5
10
15
izelge 3.1
Devreden Geen
Akm Deerleri
KIRCHHOFF AKIM YASASININ KARMAIK BALI BR
Kirchhoff akm yasasn imdi de ekil 3.8adaki devre iin uygulayalm.
ekil 3.8adaki karmak bal devre kurulumunu yapabilmek iin devreyi ekil
3.8bdeki gibi gsterebiliriz.
R
1
= 1 k ve R
2
= 1,5 kluk direnleri birbiri ile seri ve bu iki dirence
R
3
= 2,2 kluk direnci paralel balamak iin breadboard zerindeki delikle-
re direnleri ekil 3.8cdeki gibi yerletiriniz.
balant teli ile balaynz.
Deneyin Yapl
ekil 3.8ada grlen devrede, a dm noktasnda Kirchhoff akm yasasna gre,
akmlar arasnda;
I = I - I
1
- I
2
= 0
bants vardr. Buradan ana koldaki I akm,
I = I
1
+ I
2
olarak bulunur.
66
(a)
R
3
R
1
R
2
+
-
a b
ekil 3.8
a) ve b) Karmak
Bal Diren
Devresi,
c) Breadboard
zerinde Karmak
Bal Diren
Devresinin
Kurulmas
R
1
R
3
R
2
+ -
(b)
a b
(c)
Karmak devrede her bir direnten geen akm deerlerini deneysel olarak
bulmak iin:
1. Multimetrenin KADEME ANAHTARIn uygun deerde akm lme konumu-
na getiriniz. Multimetre zerindeki krmz balant kablosunu 10 mA yuva-
sna, siyah balant kablosunu COM yuvasna taknz. Multimetreniz imdi
ampermetre olarak kullanma hazrdr. Her bir koldan geen akm lmek
iin ampermetreyi o kola nite 2de anlatld gibi srasyla seri olarak ba-
lamay unutmaynz.
2. G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna ze-
rindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra
ayarlaynz. G kaynann VOLTAGE dmesini yavaa evirerek k
voltajn 5 Va ayarlaynz ve ayar dmesine dokunmadan g kaynan
daha sonra altrmak zere power dmesine basarak kapatnz.
kablolar ile ekil 3.9daki gibi balaynz. Kurmu olduunuz devreye, g
kaynan POWEDR (ON) dmesi ile aarak daha nce ayarlam olduu-
nuz 5 volt dc gerilimi uygulaynz.
4. Ampermetreden okuduunuz I akm deerini izelge 3.2de ilgili alana yaznz.
Ayn lmleri I
1
ve I
2
akmlar iin tekrarlaynz ve lm sonularn kaydedi-
niz. lm sonunda g kaynan AMA-KAPAMA dmesinden kapatnz.
5. Ayn ilemleri 10 volt ile 15 volt deerleri iin tekrarlaynz ve ampermetre-
den okuduunuz deerleri izelge 3.2ye kaydediniz. lmleri tamamla-
ynca ampermetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine
ayarlayarak kapatnz.
67
(volt)
I
1
(amper) I
2
(amper)
I (amper)
I
1
+ I
2
5
10
15
izelge 3.2
Devreden Geen
Akm Deerleri
ekil 3.9
Karmak
Balanm
Direnten Oluan
Bir Devre
Uygulanan her bir gerilim deeri iin I = I
1
+ I
2
bants gerekleti mi?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
ekil 3.8adaki devre iin Kirchhoff akm yasas doru mu?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
ekil 3.10daki devrede R
1
= 3 , R
2
= 3 , R
3
= 6 ve = 15 V olduuna gre, her bir di-
ren zerinden geen akmlar hesaplaynz.
KIRCHHOFF GERLM YASASININ SER BALI BR
Kirchhoff gerilim yasasn ekil 3.11ada grlen seri bal diren devresinde
uygulayalm.
R
1
= 1 k R
2
= 1,5 k ve R
3
= 2,2 kluk direnleri birbirlerine seri balamak
iin R
1
direncini breadboard zerine yerletiriniz. Daha sonra R
2
direncinin bir
ucunu R
1
direncinin bir ucunun bulunduu hatta, dier ucunu baka bir hatta ba-
laynz. Son olarak R
3
direncinin bir ucunu R
2
direncinin bota kalan ucunun bu-
lunduu hatta, dier ucunu baka bir hatta balaynz. Bylece ekil 3.11bde g-
rld gibi R
1
, R
2
ve R
3
direnleri birbirine seri balanm olur.
balant teli ile balaynz (ekil 3.11b).
68
+
-
R
2
R
3
R
1
ekil 3.10
Karmak Bal Bir
Diren Devresi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Deneyin Yapl
ekil 3.11ada grlen devrede, Kirchhoff gerilim yasasna gre, devre elemanlar
zerindeki gerilimler arasnda,
- I (R
1
+ R
2
+ R
3
) = 0
= IR
1
+ IR
2
+ IR
3
= V
1
+ V
2
+ V
3
bants olacaktr.
Seri bal devreden geen akm ve her bir diren zerindeki gerilim deerleri-
ni deneysel olarak bulmak iin:
1. Multimetrenin kademe anahtarn uygun deerde dc akm lme konumuna
getiriniz. Multimetre zerindeki krmz balant kablosunu 10 mA yuvasna,
siyah balant kablosunu COM yuvasna taknz. Multimetreniz imdi amper-
metre olarak kullanma hazrdr. I akmn lmek iin ampermetreyi ilgili
dirence nite 2de anlatld gibi, seri olarak balamay unutmaynz.
daha sonra altrmak zere POWER dmesine basarak kapatnz.
69
ekil 3.11
(a)
R
1
R
2
R
3
+ -
a b
a) Seri Bal Diren
Devresi,
b) Breadboard
zerinde Seri Bal
Diren Devresinin
Kurulmas
(b)
kablolar ile ekil 3.12deki gibi balaynz. Kurmu olduunuz devreye, g
4. Ampermetereden okuduunuz I akm deerini izelge 3.3te ilgili alana yaznz.
Ampermetreyi ve AMA-KAPAMA dmesinden g kaynan kapatnz.
5. imdi de multimetrenin KADEME ANAHTARIn uygun deerde dc gerilim
lme konumuna getiriniz. Bir ucunda prob olan krmz balant kablosu-
nu multimetre zerindeki V yuvasna, siyah balant kablosunu COM so-
ketine taknz. Multimetremiz imdi voltmetre olarak kullanma hazrdr.
Voltmetrenin nite 2de anlatld gibi, devre elemanna paralel balanma-
s gerektiini unutmaynz.
6. G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz ve hazrlanm dev-
reye g kayna ile 5 volt dc gerilim uygulaynz.
7. Devredeki R
1
, R
2
ve R
3
direnleri zerindeki gerilimleri lmek iin voltmet-
reyi srasyla her bir diren zerine paralel balaynz. Okuduunuz gerilim
deerlerini izelge 3.3te ilgili alana yaznz. lm sonunda g kaynan
AMA-KAPAMA dmesinden kapatnz.
8. Ayn ilemleri, 10 volt ile 15 volt deerleri iin tekrar yapnz ve okuduu-
nuz gerilim deerlerini izelge 3.3te ilgili alana kaydediniz. lmleri ta-
mamlaynca voltmetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V de-
erine ayarlayarak kapatnz.
70
ekil 3.12
Seri Balanm
Direnten Oluan
Bir Devre
(volt) I (amper)
V
1
(volt) V
2
(volt) V
3
(volt) V
1
+ V
2
+ V
3
5
10
15
izelge 3.3
Devreden Geen
Akm ve Direnler
zerindeki Gerilim
Deerleri
Uygulanan her bir gerilim deeri iin = V
1
+ V
2
+ V
3
= I (R
1
+ R
2
+ R
3
) ifadesi
gerekleti mi?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
ekil 3.11adaki devre iin Kirchhoff gerilim yasas doru mu?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
ekil 3.13teki seri bal diren devresinde R
1
= 2 , R
2
= 3 , R
3
= 5 , R
4
= 10 ,
1
= 50
volt ve
2
= 10 volt olduuna gre, devreden geen akm Kirchhoff gerilim yasasn kulla-
narak hesaplaynz.
KIRCHHOFF AKIM VE GERLM YASASININ
KARMAIK BR DEVREDE UYGULANMASI
Kirchhoff akm ve gerilim yasasn ekil 3.14ada grlen karmak bal diren
devresinde uygulayalm.
R
2
= 1,5 k ve R
3
= 2,2 kluk direnleri birbirine paralel, bu iki dirence
R
1
= 1 k'luk direnci seri balamak iin breadboard zerindeki deliklere di-
renleri ekil 3.14bdeki gibi yerletiriniz.
balant teli ile balaynz (ekil 3.14b).
71
ekil 3.13
1
2
R
2
R
3
R
1
R
4
-
+
+
-
Kirchhoff Gerilim
Yasas Sra Sizde
3 Soru Devresi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Deneyin Yapl
ekil 3.14ada grlen devrede, Kirchhoff akm yasasna gre a dm noktasnda;
+ I - I
1
- I
2
= 0 eitlii vardr.
1 numaral ilmek iin Kirchhoff gerilim yasas,
- IR
1
- I
1
R
2
+ = 0
2 numaral ilmek iin Kirchhoff gerilim yasas,
+ I
1
R
2
- I
2
R
3
= 0
eitlikleri ile verilir. Bu eitliklerden yararlanarak I, I
1
ve I
2
akmlarn hesaplaynz
ve izelge 3.4te yerlerine yaznz.
72
1
2
R
3
R
2
R
1
-
+
(a)
b
a
ekil 3.14
a) Karmak Bal
Diren devresi,
b) Breadboard
zerinde Karmak
Bal Diren
Devresinin
Kurulmas
(volt) I (amper)
I
1
(amper) I
2
(amper) I
1
+ I
2
5
10
izelge 3.4
Devrede Hesaplanan
Akm Deerleri
Devredeki akm ve gerilim deerlerini deneysel olarak bulmak iin:
1. Multimetrenin KADEME ANAHTARIn uygun deerde dc akm lme konu-
muna getiriniz. Multimetre zerindeki krmz balant kablosunu 10 mA -
k ucuna, siyah balant kablosunu COM k ucuna taknz. Multimetreniz
imdi ampermetre olarak kullanma hazrdr. Devredeki I, I
1
ve I
2
akmlar-
n lmek iin, akmlarn getii kollara ampermetreyi nite 2de anlatld
gibi, ilgili kola seri olarak balamay unutmaynz.
daha sonra altrmak zere POWER dmesine basarak kapatnz.
kablolar ile ekil 3.15teki gibi balaynz. Kurmu olduunuz devreye, g
4. Devredeki I akmnn getii kola ampermetreyi seri balaynz ve okudu-
unuz akm deerini izelge 3.5te ilgili alana yaznz. Ayn lmleri I
1
ve
I
2
akmlar iin tekrarlaynz ve lm sonularn kaydediniz. lm sonun-
da g kaynan AMA-KAPAMA dmesinden kapatnz.
5. Ayn ilemleri g kaynan 10 volt deerine ayarlayp tekrarlaynz ve
lm sonularn izelge 3.5e kaydediniz. lmleri tamamlaynca amper-
metreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak
kapatnz.
73
ekil 3.15
Karmak Bal,
Direnten Oluan
Bir Devre
(volt) I (amper)
I
1
(amper) I
2
(amper) I
1
+ I
2
5
10
izelge 3.5
Devreden Geen
Akm Deerleri
Her iki durumda da Kirchhoff akm yasasnn
I = I
1
+ I
2
eitliinde dorulandn gsteriniz.
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
Kirchhoff gerilim yasasnn
- IR
1
- I
1
R
2
+ = 0
+ I
1
R
2
- I
2
R
3
= 0
eitliklerinde dorulandn gsteriniz.
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
BU DENEYLER SZE NE KAZANDIRDI
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
74
75
Elektrik devrelerinde akm ve gerilimin, devre eleman-
lar zerinde nasl paylaldn bilmek istediimizde
ilk akla gelen Kirchhoff yasalardr. Bu yasalar Kirch-
hoff gerilim yasas ve Kirchhoff akm yasas olarak isim-
lendirilir.
Kirchhoff gerilim yasas; bir ilmekte. kapal bir evrim
boyunca seri bal devre elamanlar zerindeki tm ge-
rilim deiimlerinin matematiksel toplamnn sfr oldu-
unu ifade eder.
V = 0
altmz devrelerde, devre elemanlar elektromotor
kuvvet (emk) kayna ve direnlerdir.
Diren zerindeki gerilim deiimleri, akm ynnde
gidilirken direnle karlaldnda V = - IR, akmn ter-
si ynnde gidilirken direnle karlaldnda V = + IR
alnr.
Elektromotor kuvvet (emk) kayna zerindeki gerilim
deiimleri ise, emk ile karlaldnda (+) kutuptan (-)
kutba geilirken V = - ve (-) kutuptan (+) kutba geili-
yorsa V = + olarak alnr.
Bu kurallara uyularak, devredeki her bir eleman ze-
rindeki gerilimler matematiksel olarak toplanp sfra
eitlendiinde, Kirchhoff gerilim yasas ifade edilmi
olur.
Kirchhoff gerilim yasas elektrik enerjisinin korunumu-
na dayanr. Enerji korunumuna gre kapal bir ilmek
(halka) boyunca hareket eden herhangi bir yk, bala-
d noktaya tekrar geldiinde, kazand enerjilerin
toplam kaybettii enerjilerin toplamna eit olacaktr.
Kirchhoff akm yasas yk korunumuna dayanr. Bir
dm noktasna gelen ykler, belli bir zaman araln-
da dmden ayrlan yklere eit olmaldr. Yklerin
dmde birikmeleri sz konusu deildir. Kirchhoff
akm yasas; paralel bal devrelerde, bir dm nokta-
sna gelen ve giden akmlarn matematiksel toplamnn
sfr olduunu ifade eder.
I = 0
Bir dm noktasna gelen akmlar (+I ), dmden
ayrlan akmlar (-I ) iaretle alnr. Bu kurallara uyarak
devredeki bir dme gelen ve giden akmlar matema-
tiksel olarak toplanp sfra eitlendiinde, Kirchhoff
akm yasas ifade edilmi olur.
Kirchhoff yasalar kullanlarak karmak devrelerde,
devre elemanlar zerindeki akm ve gerilim deerleri-
kolaylkla hesaplanr.
Bugn elektrik devre zmleri iin farkl yntem-
ler kullanlmaktadr. Kullanlan btn devre zm yn-
temleri de Kirchhoff yasalarna dayand iin, Kirchhoff
yasalar elektrik devrelerinde temel yasalardan kabul
edilir.
zet
76
1. Bir elektrik devresinde Kirchhoff akm yasas nere-
de uygulanr?
a. Dm noktasnda
b. lmekte
c. Hem ilmekte hem de dm noktasnda
d. Diren zerinde
e. Emk kayna zerinde
2. Kirchhoff akm yasas iin aadakilerden hangisi
dorudur?,
a. Yk korunumu ilkesine dayanr.
b. Enerji korunumu ilkesine dayanr.
c. Momentumun korunumu ilkesine dayanr.
d. Faraday yasasna dayanr.
e. Amper yasasna dayanr.
3. Kirchhoff akm yasasnda dm noktasna gelen
akmlar aadaki seeneklerden hangisinde doru ola-
rak ifade edilmitir?
a. +I
b. -I
c. +I
d. -I
e. +IR
4. Bir elektrik devresinde Kirchhoff gerilim yasas ne-
rede uygulanr?
a. lmekte
b. Dm noktasnda
c. Hem ilmekte hem de dm noktasnda
d. Diren zerinde
e. Emk kayna zerinde
5. Kirchhoff gerilim yasas iin aadakilerden hangisi
dorudur?
a. Enerji korunumu ilkesine dayanr.
b. Yk korunumu ilkesine dayanr.
c. Momentumun korunumu ilkesine dayanr.
d. Faraday yasasna dayanr.
e. Amper yasasna dayanr.
6. Kirchhoff gerilim yasasnda akm ynnde ilerler-
ken, diren ile karlaldnda, diren zerindeki ge-
rilim deiimi aadaki seeneklerden hangisi ile ve-
rilmitir?
a. V = - IR
b. V = + R
c. V = - R
d. V = + IR
e. V = - I
7. Kirchhoff gerilim yasasnda emk g kayna ile kar-
laldnda, (+) utan (-) uca geiliyorsa, emk zerin-
deki gerilim deiimi aadaki seeneklerden hangisi
ile verilmitir?
a. V = -
b. V = + I
c. V = +
d. V = - I
e. V = - R
8. Deneylerde, multimetrede okunan deer eksi (-) ia-
retli ise aadaki seeneklerden hangisi dorudur?
a. Multimetre problar ters tutulmutur.
b. Breadboarddan kaynaklanmaktadr.
c. G kaynandan kaynaklanmaktadr.
d. Kablolarda kopukluk vardr.
e. Eksi deer okunmaz.
9. Diren zerindeki gerilim llrken, multimetre
problar dirence nasl balanr?
a. Dirence paralel balanr.
b. Dirence seri balanr.
c. Breadboard giriine seri balanr.
d. Breadboard giriine paralel balanr.
e. G kayna kna seri balanr.
10. Diren zerindeki akm llrken, multimetre
problar dirence nasl balanr?
a. Dirence seri balanr.
b. Dirence paralel balanr.
c. Breadboard giriine seri balanr.
d. Breadboard giriine paralel balanr.
e. G kayna kna seri balanr.
Kendimizi Snayalm
77
1. a Yantnz yanl ise Teorik Bilgi konusunu ye-
8. a Yantnz yanl ise Gvenlik nlemleri konu-
9. a Yantnz yanl ise Deneylerin Yapl konu-
10 .a Yantnz yanl ise Deneylerin Yapl konu-
Sra Sizde 1
Kirchhoff Akm Yasasna gre
dm noktas iin,
-I
1
+ I
2
- I
3
= 0
eitlii yazlr.
Kirchhoff Gerilim Yasasna gre;
1. ilmek iin -
1
+ I
2
R
2
-
2
+ I
1
R
1
= 0
2. ilmek iin : +
2
- I
2
R
2
- I
3
R
3
= 0
eitlikleri yazlr.
Sra Sizde 2
+ I - I
1
- I
2
= 0
I = I
1
+ I
2
R
23
= 2
R
e
= R
1
+ R
23
= 3 + 2
R
e
= 5
I= 3 A
V
2
= I
1
R
2
= I
2
R
3
= V
3
V
2
= - IR
1
= 15 V - (3 A) (3 )
V
2
= V
3
= 6 volt
I
1
= 2 A
I
2
= 1 A
I
V
R
2
3
3
= =
6
6
V
I
V
R
1
=
2
2
=
6
3
V
I
R
e
= =
15
5
V
1 1 1 1
3
1
6
23 2 3
R R R
= + = +

2
1
-
+
I
3
I
1
R
3
R
1
2
1
R
2
I
2
+
-
R
3
R
2
I
1
R
1
I
R
1
R
2
R
3
=3
=3
=6
=15 volt
I
2
+ -
78
Sra Sizde 3
+ - IR
1
- IR
2
-
2
- IR
3
- IR
4
= 0
1
-
2
= I (R
1
+ R
2
+ R
3
+ R
4
)
Giancoli, D. C. (2009). Fen Bilimcileri & Mhendis-
ler iin Fizik, Ankara: Akademi yaynlar.
Arifolu, U.(2000). Elektrik-Elektronik Mhendisli-
inin Temelleri, Doru akm Devreleri, Cilt I.s-
tanbul: Alfa yaym datm.
enyel, M. (Ed.) (2009). Teknolojinin Bilimsel lkele-
ri. Eskiehir: Anadolu niversitesi Basmevi.
Kyak, E. (Ed.) (2012). Elektrik Devre Analizi. Eskie-
hir: Anadolu niversitesi Basmevi.
I
I
=

+ + +
=

+ + +
=

1 2
1 2 3 4
50 10
2 3 5 10
2
R R R R
volt volt

AA
Yararlanlan Kaynaklar
R
3
R
4
R
1
R
2
- +
R
1
=2
R
2
=3
R
3
=5
R
4
=10
1
=50
=100
2
volt
volt
2
1
- +
Elektrik devreleri ile ilgili teorik bilgileri uygulama yaparak pekitirebilecek,
Karmak devrelerin zmlenmesini irdeleyebilecek,
Thevenin teoremini teorik olarak inceleyebilecek,
Thevenin teoremini deneysel olarak inceleyebilecek,
Diren, akm ve voltaj lmlerini pekitirebilecek,
indekiler
Devre zmleme
Thevenin Teoremi
Akm lm
Voltaj lm
Diren lm
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Devre Analizi
Laboratuvar
Thevenin Teoremi
Uygulamalar
GR
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILII
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
4
Sayfa Tasarm: Orgl

GR
Elektrik ve enerji programnda mesleinizle ilikili birok bilgi edindiniz. rendi-
iniz bilgileri kullanabileceiniz sahalara kmadan nce, sizlere el becerilerinizi
gelitirmenize ve rendiiniz teorik bilgileri kullanabilme becerileri kazandrma-
y amalayan bu nitemizde konumuz, elektrik devrelerini zmlemedir. zm-
lemenin bir dier anlam analiz etmek veya bir konu zerinde zme ulamak
amacyla baz incelemeler yapmaktr.
Bu niteye kadar elektrik devrelerinde kullanlan l aletlerini tanma, devre
kurma, direnlerden oluan doru akm (dc) elektrik devrelerinin analizi ile ilgili
uygulamalar yaptnz. Daha nce de ifade edildii gibi, elektrik devreleri, devre-
yi elektrik enerjisi ile besleyen iki ya da daha fazla kaynaklarn ve devre eleman-
larnn iletken teller ile birletirilmesi ile oluturulur. Eer ilgilendiiniz elektrik
devresi tek bir g kaynana bal farkl deerlerdeki direnlerden oluuyorsa
bu basit direnli devre olarak bilinir. Eer devrenizde ok sayda diren, bam-
sz voltaj ve akm kaynaklar, baml akm ve voltaj kaynaklar bulunuyorsa, by-
le elektrik devreleri lineer doru akm devreleri olarak isimlendirilir. Burada line-
er kelimesinin kullanlmas, devredeki elemanlarn, rnein direnlerin, Ohm ya-
sasna uygun bir davran sergilemeleri anlamna gelir. Yani, lineer devrelerde
Ohm yasasn kullanabiliriz.
Lineer dc devrelerinde, kaynaklar veya devre elemanlar birbirleri ile iki ekilde
birletirilebilirler. Ya paralel olarak balanrlar ya da seri olarak balanrlar. O hal-
de birbirlerine baml birden fazla kaynak ve diren gibi ok sayda lineer devre
eleman ieren bir elektrik devresinde, hesaplama ya da lm yapmak istediimiz-
de, bazen zor durumlarla karlaabileceimiz sonucuna varabiliriz. Bu ekildeki
karmak elektrik devrelerinde herhangi iki nokta arasndaki voltaj ya da bir diren
zerinden geen akm belirlemek iin basit teknikler yeterli olmaz. Byle karmak
devrelerin zmlenmesi iin zel teknikler kullanlmaldr. Bu teknikler devre ana-
lizi teknikleri olarak bilinir ve basit direnli devrelere de uygulanabilir.
Bu nitede, karmak devrelerin analizinde kullanlan yntemlerden birisi olan
Thevenin teoremini ele alacaz. Elektrik devrelerini nasl analiz edeceimiz hak-
knda hem teorik bilgiye hem de bilgilerinizi kullanarak uygulama yapma olana-
na sahip olacaksnz.
Thevenin teoremi ile ilgili teorik bilgi edindikten sonra, yukarda anlatld gi-
bi ok karmak olmayan, tek kaynak ve az sayda diren ieren basit bir elektrik
Thevenin Teoremi
Uygulamalar
devresinde teoremin uygulamasn yapacaz. Uygulama ile ilgili verilerin ve re-
nilen bilgilerin deerlendirilmesi ile deneyimizi tamamlayacaz.
GVENLK NLEMLER
Yapacanz elektrik devresi uygulamasnda, alrken gvenlik nlemlerine dik-
kat etmeniz gerekir. Kendi gvenliinizin ncelikli olduunu unutmaynz. Aa-
da verilen baz gvenlik nlemlerini dikkatli bir ekilde okuyarak uygulamaya
zen gsteriniz.
Toprakla yaltmnzn olup olmadn kontrol ediniz. Ayaklarnz statik
elektrik birikimini nleyen uygun bir ayakkab ile koruyunuz.
Herhangi bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik
panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini deneyinize bala-
madan nce grevlilerden reniniz.
Elektrik arpmalar ile ilgili ilk yardm bilgilerini reniniz. lk yardm uygu-
lamak durumunda kalrsanz, aceleci ve heyecanl olmamaya alnz. Aksi
halde olas bir kazaya uram arkadanzn yaamn yitirmesine neden
olabilirsiniz.
lk yardm gerelerinin kullanlabilir durumda olduundan emin olunuz.
Gerekli ilk yardm merkezlerinin telefon numaralarn kolayca ulaabilecei-
niz bir yere not ediniz.
Deney ara ve gerelerinizin doru altndan emin olunuz.
Arzal ara ve gereleri laboratuvarda sorumlu grevliye bildiriniz.
D yaltm olmayan kablolar, ok ksa veya kopmu balantlar ve arzal
cihazlar kesinlikle kullanmaynz.
Arzal olduunu dndnz cihazlar kesinlikle tamir etmeye almaynz.
lmek istediiniz nicelik ile ilgili bilgilerinizden emin deilseniz, niteniz-
de ilgili konu baln tekrar inceleyiniz.
Sisteme enerji vermeden nce alma arkadalarnz uyarnz.
Mecbur olmadka enerji altnda srekli almaynz.
lmlerinize ara verdiinizde g kaynan mutlaka kapatnz.
Devreye mdahale etmeniz gerektiinde, enerjinin verilmesini nlemek iin
arkadalarnz uyarnz.
lm alrken ellerinizi devredeki balantlara temas ettirmeyiniz.
Btn dikkatinizin yaptnz i zerinde olmasna zen gsteriniz.
Aceleci ve telal olmaynz. Sakin olunuz.
lm alrken arkadalarnzla konumaynz. Dikkatli olunuz, dalgnlk
yapmaynz.
Arkadalarnza aka yapmaynz.
TEORK BLG
Thevenin teoremi, birbirlerine seri veya paralel balanm birden fazla diren,
akm veya voltaj kaynaklar ieren bir devrenin yapt ii tek bir voltaj kayna ve
direnle yaplabileceini gsteren devre zmleme yntemidir.
ekil 4.1de gsterilen durumu gz nne alalm. ekil 4.1ada taral alan ola-
rak gsterilen devrenin dar ile olan balants a ve b olarak iaretlenmi iki u
(terminal) ile salanr. Thevenin teoremi kullanlarak, taral alan ierisinde bulunan
btn devre elemanlarn, a ve b terminallerinin zellikleri ayn olmak zere tek
bir voltaj kayna ve buna seri bal bir diren haline dntrmek mmkndr.
Bu durum ekil 4.1bde gsterilmitir. Bylece, herhangi bir yk direnci a ve b ter-
82
minallerine baland zaman, bu yk direnci zerinden geen akm ve yk diren-
cindeki voltaj ekil 4.1de gsterilen her iki devrede de ayn olur. Bir dier ifadey-
le, bir R
L
yk direncini ister ekil 4.1adaki devreye balayalm ister ekil 4.1bde-
ki devreye, R
L
zerindeki voltaj (gerilim, potansiyel fark) ve zerinden geen ak-
m hep ayn deer olarak leriz.
Bu rnekte nemli olan nokta, ekil 4.1deki a ve b ularnn zelliklerinin her
iki durumda da ayn olmasdr. Orijinal devrenin (ekil 4.1a) ve bu devrenin ede-
eri olan devrenin (ekil 4.1b) i yaplar ve zellikleri farkl olmalarna ramen,
Thevenin teoremi yalnzca a ve b terminallerinde bir edeerlik salar.
ekil 4.1adaki devrenin a ve b ularna kadar olan i yaps, Thevenin teoremi
yardmyla ekil 4.1bde gsterildii gibi daha basit bir hale dntrlm oldu.
ekil 4.1bde gsterilen devre Thevenin edeer devresi olarak adlandrlr. ekil
4.1adaki devre iin Thevenin edeer devresi, seri bal g kaynaklar ve diren-
lerin birletirilmesi ile kolayca bulunabilir.
Thevenin edeer devresi genel olarak ekil
4.2de gsterilmitir. ekil 4.2deki Thevenin dev-
resinin ekil 4.1bdeki devre ile benzerliine dik-
kat edelim. Bu rnek zerinde uyguladmz yn-
tem bize daha karmak devrelere uygulamamza
olanak salar. Sonute elde edeceimiz devre, e-
kil 4.2de gsterildii gibi olduka basit bir devre
olacaktr. Karmak bir devrede akm ve voltaj de-
erlerini belirlemek istediimiz herhangi bir yk
direncini, Thevenin edeer devresindeki a ve b
terminallerine baladmzda orijinal ilk devrede-
ki ayn sonular elde ederiz.
O halde birbirlerine baml birden fazla kaynak ve diren gibi ok sayda line-
er devre eleman ieren karmak bir elektrik devresinde herhangi bir diren iin
akm ve voltaj Thevenin teoremi yardmyla kolaylkla bulabiliriz. Bu durumda,
devrenin zel bir elemanna younlalr ve devrenin dier ksmlarn tekrar d-
zenleyerek bunlara edeer olan bir hale dntrebiliriz.
Thevenin teoreminin bir devreye uygulanmasnda belirli kurallara uymamz ge-
rekir. Bu kurallar ekil 4.3te verilen rnek zerinde srasyla uygulayarak inceleye-
lim. Bu rnek devrede, Thevenin teoremini taral olarak gsterilen ksma ve R
L
yk
direnci iin uygulayalm. ekil 4.3te R
L
nin zerindeki ok iareti, teoremi uyguladk-
tan sonra R
L
diren deerini istediimiz ekilde deitirebiliriz anlamna gelir.
83
4. ni t e - Theveni n Teor emi Uygul amal ar
ekil 4.1
(a)
V
1
=12V
4
6
V
2
=4V
a
b
+
-
(b)
8 V
10
a
b
(a) Thevenin
Teoreminin
Uygulanaca
Devre ve (b)
Edeer Devresi
ekil 4.2
+
-
V
Th
a
b
R
Th
Thevenin Edeer
Devresi
Thevenin teoremini uygularken uy-
mamz gereken aamalar yle ifade
edilir:
1. Thevenin edeerini bulacamz
devrenin elemanlar ayn kalmak
zere, ele aldmz R
L
direnci dev-
reden karlr.
2. Devrede akta kalan terminaller
iaretlenir (a ve b). ekil 4.4te bi-
rinci ve ikinci aamalarn uygulan-
mas gsterilmitir.
3. aretlenen terminallerden ak
devre voltaj belirlenir. Bu voltaj
Thevenin voltaj V
Th
dir.
Thevenin voltajn teorik olarak be-
lirleyebilmemiz iin voltaj blme ku-
raln uygulamamz gerekir.
ekil 4.5te gsterilen rnek dev-
rede, a ve b terminalleri arasndaki
ak devre voltaj yani Thevenin vol-
taj (V
Th
),
(4.1)
olarak voltaj blme kural ile bulunur.
Ayn zamanda, ekil 4.5teki devrede ak terminallere (a ve b) voltmetreyi uy-
gun polaritede balayarak deneysel olarak Thevenin voltajn lebiliriz.
Voltaj blme kuraln hatrlamanz iin Elektrik Devre Analizi kitabnzn 2. nitesine
baknz.
4. Devrede bulunan g kay-
naklar ksa devre ve akm
kaynaklar ak devre yaplr.
ncelediimiz rnek devrede
(ekil 4.3), yalnzca bir adet g
kayna vardr. Bu g kayna-
n ksa devre yapmamz demek,
g kaynann devrede bal ol-
duu ular bir tel ile birletirmek anlamndadr. ekil 4.6da g kaynann ksa
devre yaplmas krmz balant ile gsterilmitir.
V =
R
R + R
V
Th
3
1 3
84
V
+
-
R
1
R
2
R
3
a
b
R
L
L
ekil 4.3
rnek Devre
V
+
-
R
1
R
2
R
3
a
b
ekil 4.4
Thevenin
Teoreminin
Uygulanmasnda
Birinci ve kinci
Kuraln ematik
Olarak Gsterimi
V
+
-
R
1
R
2
R
3
+
-
V
Th
ekil 4.5
Thevenin Voltajnn
Belirlenmesi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
R
1
R
2
R
3
a
b
R
Th
Ksa devre
ekil 4.6
Thevenin
Direncinin
Belirlenmesi
5. Devredeki g kaynaklar ksa devre ve akm kaynaklar ak devre yapld-
durumda, iaretlenen terminaller arasndaki ak devre direnci yani The-
venin direnci R
Th
belirlenir.
ekil 4.6da a ve b terminallerinden R
Th
nin belirlenmesi gsterilmitir. R
Th
yi
deneysel olarak lmek iin, ohmmetreyi bu terminallere balamalyz. Ayn za-
manda, R
Th
yi teorik olarak da hesaplayabiliriz. Bunun iin edeer diren hesap-
lamasn bilmemiz gerekir.
ekil 4.3teki rnek devre iin, g kayna ksa devre yapldnda R
1
ve R
3
pa-
ralel bal ve R
2
ise bu iki dirence seri bal,
R
Th
= (R
1
|| R
3
) + R
2
(4.2)
olacaktr. Bu durumda edeer diren, yani R
Th
,
(4.3)
eklinde bulunur.
Edeer diren hesaplamay hatrlamanz iin Elektrik Devre Analizi kitabnzn 2. nite-
sine baknz.
6. Thevenin teoreminin uygulanmasnn son aamasnda, R
L
direnci a ve b ter-
minallerine balanarak ekil 4.3teki devreye edeer olan Thevenin ede-
er devresi oluturulur.
ekil 4.7de gsterildii gibi Thevenin ede-
er devresi, V
Th
voltajn devreye salayan tek
bir g kayna ve buna seri bal R
Th
ve R
L
di-
renlerinden oluur. Teoremi uyguladmz
karmak olan orijinal devre (ekil 4.3), a ve b
terminallerine kadar olduka basit bir hale d-
ntrlm oldu.
ekil 4.7deki sonu devrede R
L
nin deeri
ne olursa olsun artk R
L
zerindeki voltaj (V
L
)
ve geen akm (I
L
) kolayca belirlenebilir. ekil
4.7deki Thevenin edeer devresinden, V
L
ve I
L
(4.4)
V
L
= I
L
R
L
(4.5)
eitliklerinden hesaplanr.
Thevenin teoremi deneyinde kullanacamz gerekli ara ve gereler aada liste-
lenmitir.
1. DC g kayna........................................................................................1 adet
2. Multimetre (siyah ve krmz balant problar ile birlikte)......................1 adet
3. Breadboard...............................................................................................1 adet
I =
V
(R + R )
L
Th
Th L
R =
R R
R + R
+ R
Th
1 3
1 3
2
85
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 4.7
V
+
-
a
b
R
L
L
V
L
R
Th
V
Th
+
-
R
L
Direnci ile
Thevenin Edeer
Devresinin
Oluturulmas
4. 5 k lineer potansiyometre....................................................................1 adet
5. 470 diren.............................................................................................1 adet
6. 1 k diren..............................................................................................1 adet
7. 2,2 k diren...........................................................................................1 adet
8. 4,6 k diren...........................................................................................1 adet
6. 25 cm uzunluunda mavi balant kablosu...........................................1 adet
7. 25 cm uzunluunda iki ucu krokodilli balant kablosu.......................2 adet
8. 50 cm uzunluunda mavi balant kablosu...........................................1 adet
9. 50 cm uzunluunda krmz balant kablosu........................................1 adet
10. Yankeski...................................................................................................1 adet
11. Kargaburun...............................................................................................1 adet
12. eitli boyutlarda yeil, turuncu ve krmz tel balantlar.....................1 kutu
13. Pens (cmbz)...........................................................................................1 adet
Deneye balamadan nce yukarda listelenen ve ekil 4.8de gsterilen ara ve
gerelerin tam olduunu kontrol ediniz.
Sizden sonra gelecek arkadalarnz iin, deneyinizi yaptnz sre ierisinde deney ara
ve gerelerini doru ve temiz kullanmaya zen gsteriniz.
Thevenin teoremini uygulamaya balamadan nce deneyde
kullanacanz devre elemanlarnn deerlerini belirlemeliyiz.
lk olarak deneyde kullanacamz diren deerlerini le-
lim. ekil 4.9da deney lmlerinde kullanacamz dijital
multimetre gsterilmitir.
nce multimetreyi diren lmne uygun hale getirme-
liyiz. ekil 4.9da verilen multimetre ile diren lme ilemi
yaparken multimetrenin ortasnda bulunan kademe dmesi
(anahtar) blgesine getirilir ve multimetrenin problar uy-
gun klara (yuvalara) balanr. Multimetrenin krmz pro-
bu V ile gsterilen ka ve siyah ucu COM olarak belirti-
86
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 4.8
Deneyde
Kullanlan Ara ve
Gereler
ekil 4.9
Deneyde
Kullanlan Dijital
Multimetre
len ka balanmaldr. Bu ayarlamalar yaptktan sonra diren deeri lebiliriz
ve bu durumda multimetre ohmmetre olarak adlandrlr.
ekil 4.10a ve bde dijital multimetrenin ohmmetre olarak ayarlanmas gsteril-
mitir. ekil 4.10ada gsterilen lm kademeleri 400, 4K, 40K, 400K, 4000K, 40M
ve 4000M eklindedir. Dijital multimetrelerde bulunan bu kademeler lme snr-
n gsterir. llen diren deerinin k seviyesinde olmas durumunda ekranda
K harfi ve M seviyesinde olmas durumunda ekranda diren deeri ile birlikte
M harfi grnr. lmek istediimiz diren deerini bilmediimize gre tm l-
mlerimizde byk kademelerden balamamz daha doru olur. Daha sonra ek-
randa grdmz deerlere gre multimetrenin kademesini kltebiliriz. lm
snr kademesini setikten sonra, ohmmetrenin iki probu ile ekil 4.10bde gste-
rilen ekilde k alnr ve deeri llecek direncin iki ucuna k problar do-
rudan temas ettirilir.
Voltaj ve akm lmlerinde olduu gibi, diren lm yaplrken de multimetreyi en uy-
gun lm blgesine ayarlamaya dikkat etmeliyiz. Bylece deney sonularnn deerlendi-
rilmesinde bireysel okuma hatalarmz minumuma indirmi olacaz.
ekil 4.11de kullanacanz R
1
, R
2
, R
3
ve R
L
direnleri srasyla verilmitir. e-
kilde grlen direnleri renklerine gre ayrarak, ekil 4.11de verilen srasyla ve
ayr ayr breadboard zerine yerletiriniz. Diren deerlerini ohmmetre ile lerek
virglden sonra iki haneyi dikkate alarak ekil 4.11de noktal olarak ayrlm yer-
lere kaydediniz.
Ohmmetre ile diren lm yaplrken ncelikle devrede elektrik enerjisi olup olmad-
n kontrol etmeyi unutmayn. Breadbordun g kaynana balantlarnn yaplmadn
kontrol ediniz. Breadboard zerinde yalnzca lm yapacanz diren olmaldr.
87
ekil 4.10
(a) (b)
Dijital
Multimetrede
(a) Diren lm
Blgesi ve
(b) Ohmmetre k
Problarnn
Gsterimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ltnz direnleri, deneyde kullanacanz sray bozmadan muhafaza ediniz.
ekil 4.12de deneyde kullanacanz elektrik devresi verilmitir. Yukarda be-
lirlediiniz R
1
, R
2
, R
3
ve R
L
direnlerini kullanarak deney devresini kurunuz.
Devreyi kurmaya direnleri bread-
board zerine yerletirmekle balay-
nz. R
1
, R
2
, R
3
ve R
L
direnlerini devre-
deki balanma ekillerine gre bread-
board zerine yerletiriniz. Direnlerle
devreyi kurarken diren ularn d-
zeltmek iin kargaburun kullanabilirsi-
niz. Eer diren ularndaki teller uzun
gelirse ya da deforme olmusa yankes-
ki ile ksaltabilirsiniz.
88
Deneyde
Kullanlan (a) R
1
,
(b) R
2
,
(c) R
3
Direnlerinin ve
(d) Thevenin
Teoreminin
Uygulanaca R
L
Direncinin
Gsterimi
R
1
=........................... (Sar - Mavi - Siyah - Altn)
R
2
=........................... (Kahverengi - Siyah - Krmz - Altn)
R
3
=........................... (Krmz - Krmz - Krmz - Altn)
R
L
=........................... (Sar - Mor - Krmz - Altn)
(a)
(b)
(c)
(d)
ekil 4.11
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
V
+
-
R
1
R
2
R
3 R
L
a
b
ekil 4.12
Deneyde
Kullanlan Devre
ekil 4.12de ematik olarak gsterilen devrede direlerin balanma ekilleri
yledir: R
2
ve R
L
direnleri seri bal, R
3
direnci ise bu direlere paralel bal ve
son olarak R
1
direnci dier direnlerin oluturduu balanma ekillerine seri ola-
rak baldr. ekil 4.13te breadboard zerinde R
1
, R
2
, R
3
ve R
L
direnlerinin ba-
lanmas gsterilmitir.
Breadboard zerindeki balant noktalar hakkndaki bilgilerinizi kullanarak,
ilk nce R
2
ve R
L
direnlerini bir ular ayn noktada yani ortak olacak ekilde se-
ri olarak balaynz. Bu durum ekil 4.13te sar ok ile gsterilmitir. Daha sonra R
3
direncini, bir ucu R
2
direnci ile ayn noktada (ekil 4.13 krmz ok) ve dier ucu
R
L
ile ortak noktada (ekil 4.13 mavi ok) olacak ekilde breadboard zerine yer-
letiriniz. Bylece R
3
direnci, R
2
ve R
L
ye paralel olarak balanm olur. Son olarak
R
1
direncini, bir ucu R
2
ve R
3
ile ortak olacak ekilde (ekil 4.13 krmz ok) ve di-
er ucu bota kalacak ekilde devreye balaynz. Bylece R
1
direnci, dier diren-
lerin oluturduu kombinasyona seri olarak balanm olur.
R
1
, R
2
, R
3
ve R
L
direnlerini devreye balarken, nite 1de rendiiniz breadbord ze-
rindeki balant noktalarnn nasl kullanldn hatrlaynz.
Devremizi oluturan direnleri breadboard zerinde baladktan sonra, ikinci
aamada devreye balayacamz dc g kaynann balant yerlerini oluturalm.
Devreye g kayna balantsn, breadboard zerinde bulunan siyah, krmz ve
yeil balant yerlerinden herhangi ikisini kullanarak yapabiliriz. ekil 4.14te kr-
mz ve yeil breadboard balantlarnn kullanlmas gsterilmitir. Krmz ve ye-
il balant yerlerini geveterek renkli balant tellerinin bir ularn balaynz. Bu
durum ekil 4.14te sar halka ile gsterilmitir. Balant tellerinin dier ularn,
kurduumuz devrede, g kaynann bal olmas gereken noktalara balamamz
gerekir.
89
ekil 4.13
R
1
, R
2
, R
3
ve R
L
Direnlerinin
Devrede
Balanmas
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 4.12deki deney devresine tekrar baktmzda, g kaynann pozitif (+)
ucu breadboad zerindeki R
1
direncinin takl olduu, dey, be delikten bir ta-
nesine ve negatif (-) ucu ise R
3
ve R
L
nin birlikte ortak bal olduklar, yatayda,
yirmibe delikten bir tanesine taknz. Bu durum ekil 4.14te krmz ve mavi hal-
kalar ile gsterilmitir. O halde breadboard balantlarn ekil 4.14te gsterildii
gibi devreye baladmz zaman, bir sonraki aamada g kaynan devreye ba-
lamak iin krmz (pozitif u) ve yeil (negatif u) breadboard balantlarn kulla-
nabiliriz.
Bir sonraki aama devrenize g kaynan balamaktr. Deneyde dc voltaj kul-
lanacamzdan dolay nce g kaynanda kullanmamz gereken k ularn
belirleyelim.
ekil 4.15te mavi ve krm-
z izgili halkalar ile gsteril-
dii gibi, g kaynann
0...30 V aralnda ayarlanabi-
lir negatif ve pozitif dc voltaj
klarn kullanmalyz. Bu
ulardan 50 cmlik mavi ve
krmz balant kablolarn
kullanarak k alnz.
Bir elektrik devresinde pozitif (+) u her zaman krmz renk ile ve negatif u mavi veya
bazen siyah renk ile temsil edilir. Devrede kullanlan g kaynaklarnda ve balant kab-
lolarnda ounlukla krmz ve mavi renkte olmasnn sebebi budur. Siz de kolaylk olma-
s asndan krmz balant kablolarn pozitif u ve mavi kablolar negatif u olarak kul-
lanmaya zen gsteriniz.
G kaynandan aldmz bu pozitif ve negatif ular devremize balamak
iin, ekil 4.16da gsterildii gibi, devredeki pozitif ve negatif ulara balaynz.
Breadboard balantlarna g kaynan baladmzda devremize g kaynan
balam oluruz.
90
ekil 4.14
Breadboard
Balantlarnn
Kullanlmas
ekil 4.15
G Kaynann
k Ularnn
Gsterimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Devreye g kayna balantlarn yaptktan sonra, g kaynanzn voltaj ayar dmesi-
ni sola doru evirerek sfr konumuna getirmeyi unutmaynz. Bunu g kaynan ama-
dan nce yapmaya dikkat ediniz.
G kayna balantlarn yapmanzdan
sonra, g kaynann fiini prize taknz.
G kaynan POWER (g) olarak gsteri-
len dmesine basarak anz (ekil 4.17).
Power dmesine bastnzda g kayna
ON konumunda yani ak olacaktr. G
kaynan kapatmak iin de ayn power d-
mesini kullannz. Bu durumda dme OFF
yani kapal konumda olur.
Elektrik ile yaplan ilemlerde, en basit durumlarda bile kendi gvenliinizi salamamz
nceliklidir. Devrenize g vermeden nce, deneyinizi birlikte yaptnz arkadalarnzn
devreye temas etmediklerinden emin olunuz. Devreye g verdiinizi arkadalarnza sy-
leyerek ltfen onlar uyarnz.
91
ekil 4.16
-
+
Devreye G
Kayna
Balantlarnn
Yaplmas
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 4.17
G Kaynann
Ama ve Kapatma
Dmesinin
Gsterimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 4.18
Devreye Voltaj
Uygulanmas
G kaynan atktan sonra, devreye uygulamamz gereken voltaj deerini,
voltaj ayar dmesini yavaa saa doru evirerek voltaj arttrnz. G kaynan-
dan voltaj arttrrken kullanacamz ayar dmeleri ekil 4.18de sar halka ile
gsterilmitir. Burada FINE (ince ayar) ve COARSE (kaba ayar) olmak zere iki
ayar dmesini greceksiniz. Ayarlamak istediiniz voltaj deerini nce COARSE
dmesini yavaa arttrarak istediiniz deere ulaabilirsiniz. Bu kaba ayar ile-
minden sonra, FINE dmesi ile istediiniz deere tam olarak ulaabilirsiniz. Vol-
taj ayar dmelerini kullanarak g kaynann ekrannda ekil 4.18de gsterildi-
i gibi 10 V deerini okuyunuz.
DENEYN YAPILII
Bir nceki konuda deneyde kullanacamz devreyi kurmamz tamamladk ve ar-
tk lm almaya balayabiliriz. Thevenin teoremini devrede R
L
ile gsterilen di-
rence uygulaynz. Bu dirence yk direnci ad verilir. Amacmz R
L
direnci zerin-
den geen akm olan I
L
ve R
L
direnci zerindeki V
L
voltajn Thevenin teoremi ile
belirlemek. Thevenin teoreminden bulacamz deney sonularmz karlatrabil-
memiz iin, Thevenin teoremini uygulamaya balamadan nce I
L
ve V
L
yi lm
yaparak belirleyebiliriz.
R
L
Yk Direnci zerindeki V
L
Voltajnn llmesi
lmlerimize ilk olarak R
L
direnci zerindeki V
L
voltajn lerek balaynz. Vol-
taj lm yapacamzdan nce multimetreyi voltmetre olarak ayarlaynz. nite
1de grdnz multimetre ile voltaj lm konusundan da hatrlayacanz gi-
bi, ncelikle hangi tr voltaj ile alacamz belirlemeliyiz. ekil 4.12deki deney
devresinde dc voltaj kayna kullanacamz kolaylkla grebiliriz. Bu durumda
deneyde leceimiz voltajlar da dc voltaj olacaktr. O halde multimetreyi dc vol-
taj lm iin ayarlamamz gerekir.
lk olarak multimetrenin kademe dmesini voltaj lm blgesine getiriniz.
ekil 4.19da multimetrede voltaj lm blgesi gsterilmitir. stediimiz voltaj de-
erini doru olarak lebilmemiz iin, bu blgede grdnz dc voltaj lm s-
nrlarndan en uygun olan semeliyiz. Hangi voltaj blgesinde lm yapacam-
z seerken, devreye uyguladmz 10 V deeri bizim iin bir ipucu olabilir. By-
lece, V
L
voltajn lmek iin 40 V blgesini semelisiniz.
Multimetrede voltaj lm blgesini belir-
ledikten sonra, ekil 4.20de gsterildii gibi
multimetrenin sa st kesinde bulunan
ac/dc seim tuu ile leceimiz voltaj tr-
n seiniz. ekil 4.20de dc ve ac iaretler
gsterilmitir. Dz izgiler dc ve dalgal ia-
ret ise ac anlamna gelir. Bu dmeye basa-
rak dcyi seiniz. Bu seimi yaptmzda
multimetre gstergesinin sol alt tarafnda DC
iaretini grrz. Bu durumda seici dme
de voltaj blgesinde olduuna gre lece-
imiz voltaj dc olacaktr.
92
ekil 4.19
Dijital
Multimetrede Voltaj
lm Blgesi
lm blgesini ve voltaj trn ayarlamak ile henz multimetreyi voltmetre
haline getirmediimizi unutmayalm. Mutlaka multimetrenin k problarn da
kontrol ederek voltaj lm iin uygun hale getirmeliyiz. Bunu yapmak iin mul-
timetrenin krmz probunu V ile gsterilen yuvaya ve siyah yani toprak ucunu
COM olarak belirtilen yuvaya balaynz. Bu durum ekil 4.21de gsterilmitir. Ar-
tk multimetreyi voltmetre olarak kullanabiliriz.
ekil 4.22de Thevenin teoreminin uygulanaca R
L
direnci zerindeki V
L
volta-
jnn llmesi gsterilmitir.
Voltaj lerken dikkat etmemiz gereken nokta, voltmetrenin devreye paralel olarak ba-
lanmasdr.
Voltmetre devreye paralel balandndan, ekil 4.22de gsterildii gibi volt-
metrenin iki probu R
L
direncinin iki ucuna direkt olarak temas ettiriniz. Voltmetre-
den okuduunuz V
L
voltajn virglden sonra iki hane olacak ekilde belirleyiniz.
ltnz V
L
voltajn izelge 4.1e kaydediniz.
93
Doru
akm
(dc)
Alternatif
akm
(ac)
ekil 4.20 ekil 4.21
Dijital Multimetrede dc / ac Seiminin
Gsterilmesi
Thevenin Teoreminin Uygulanaca R
L
Direnci zerindeki V
L
Voltajnn llmesi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 4.22
Thevenin
Teoreminin
Uygulanaca R
L
Direnci zerindeki
V
L
Voltajnn
llmesi
R
L
Yk Direncinden Geen I
L
Akmnn llmesi
imdi R
L
direnci zerinden geen akmI
L
yi lelim. Akm lm yapacamzdan
dolay nce multimetreyi ampermetre olarak ayarlamalyz. Multimetrenin kademe
dmesini akm lm blgesine getiriniz. ekil 4.23te multimetrede akm lm
blgesi gsterilmitir. Bu blgede hem amper (A) hem de miliamper (mA) lm
snrlar gryoruz. Deneyimizde yksek voltaj deerleri ile almadmzdan, l-
eceimiz akm deeri mA mertebesinde olmaldr. Bununla birlikte, ka mA akm
leceimizi tahmin edemediimiz durumlarda multimetrenin en byk mA l-
m snrn sememiz doru olacaktr.
ekil 4.23 devrede kullandmz ampermetrenin lm snr blgesini gster-
mektedir. Deney devresine uyguladmz voltaj deeri gz nnde bulunduruldu-
unda, I
L
akmn 40 mA lm blge-
sinde daha doru olarak lebiliriz.
Multimetrede akm lm blgesini
belirledikten sonra, multimetrenin sa
st tarafnda bulunan ac / dc seim tu-
u ile leceimiz akm trn seiniz
(ekil 4.20). Dmeye basarak dcyi se-
iniz. Bu seimi yaptnzda multimet-
re gstergesinin sol alt tarafnda DC ia-
reti grnr. Bu durumda seici dme
de akm blgesinde olduuna gre leceiniz akm dc olacaktr.
Multimetreyi ampermetre haline getirmek iin k problarnn uygun konum-
da olmas gerekmektedir. Multimetrenin k problarn kontrol ederek akm l-
m iin uygun hale getirmeliyiz. Bunu yapmak iin multimetrenin siyah probunu,
COM olarak belirtilen yuvaya balaynz. Multimetrenin krmz probu iin mA ve
10A olmak zere iki seenek sz konusudur. Deneyimizde voltaj deerlerini gz
nne aldmzda krmz probu mA yuvasna balaynz. Multimetrenin k
problarnn balanmas ekil 4.24te gsterilmitir. Artk multimetreyi ampermetre
olarak kullanabiliriz.
94
ekil 4.23
Dijital
Multimetrede Akm
lm Blgesi
ekil 4.24
Dijital
Multimetrede
Ampermetre k
Problarnn
Gsterimi
V
L
(V) I
L
(A)
izelge 4.1
R
L
Direnci in
lm Sonular
ekil 4.25te Thevenin teoreminin uygulanaca R
L
direncinden geen akm
I
L
nin llmesi gsterilmitir Akm lerken dikkat etmemiz gereken nokta, am-
permetrenin devreye seri olarak balanmasdr.
Akm lerken dikkat etmemiz gereken nokta, ampermetrenin devreye seri olarak balan-
masdr.
Ampermetreyi seri balayabilmemiz iin, akm lmek istediimiz dirence gi-
den ve kesintisiz devam eden balantlarda ampermetreye yer amamz gerekir.
Bir baka deyile, akm leceimiz dirence gelen akm yoluna ampermetreyi yer-
letirmeliyiz. Bu yerleimi yapabilmemiz iin, devrenin o ksmn kesip ampermet-
reyi kestiimiz kollara balamalyz. Devreyi kesmek demek devreye el ile mda-
hale etmek anlamna gelir. Devreye dokunmamz gerektiinde g kaynan mut-
laka kapatmalyz. Bu durum gvenliiniz iin ok nemlidir. Dk voltajlarla a-
lrken bile g kaynan kapatmay alkanlk haline getiriniz.
Akm lm iin devreye mdahale etmemiz gerektiinden, lmden nce g kayna-
nz kapatmay unutmaynz.
R
L
direncinden geen akm leceimize gre, R
2
den R
L
ye doru gelen akm
yolunu ampermetre iin kesmeliyiz. Devredeki bu kesme ilemini akm lecei-
miz R
L
direncinin balant noktalarndan birisini kararak yapabiliriz. R
L
direnci-
nin devreye bal olan hangi ucunu kaldrdnz nemli deildir.
ekil 4.25te R
L
nin R
2
ile olan balants kesilmitir. R
L
nin R
2
ile olan balant-
sn karnz ve breadboard zerinde devre ile ilikisi olmayan bir baka yere yer-
letiriniz. Bylece R
L
den geen akm lebilmek iin, ampermetreye yer alm
oldu. Bu durum ekil 4.25te mavi izgili halka ile gsterilmitir.
I
L
yi lmek iin, ampermetrenin problarn bota kalan ulara balaynz.
Ampermetrenin iki probunu devrede kesilen bu ulara temas ettirilerek I
L
akm-
n virglden sonra iki hane olacak ekilde lnz. ltnz I
L
akmn izel-
ge 4.1e kaydediniz.
95
ekil 4.25
Thevenin
Teoreminin
Uygulanaca R
L
Direncinden Geen
Akm I
L
nin
llmesi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Thevenin Teoreminin R
L
Direncine Uygulanmas
Thevenin teoreminin karmak devrelerde uygulanmasnda belirli kurallarn sray-
la gerekletirilmesi gerekmektedir. ekil 4.12de ematik olarak gsterilen ve e-
kil 4.18de kurduumuz deney devresine Thevenin teoremini aama aama uygu-
lamaya balayalm.
Bu kurallardan birincisi, Thevenin teoreminin uygulanaca diren devre-
den karlr eklindedir.
lk kural gerekletirebilmemiz iin, bir nceki konuda ekil 4.12 ile gsterilen
deney devresinde R
L
direncini devreden karmalyz. Devreye dokunmadan nce
g kaynan kapatnz.
R
L
direncini devreden karrken devreye mdahale etmemiz gerektiinden, nce g kay-
nanz kapatmay unutmaynz.
R
L
yi devreden karmak, devreye bal olduu noktalardan direnci dar al-
mak anlamna gelir. R
L
yi devremizden kararak darda muhafaza ediniz. ekil
4.26da R
L
direncinin devreden karlmas gsterilmitir.
Devrede geride kalan R
1
, R
2
ve R
3
direnlerinin balantlarnda herhangi bir
deiiklik yapmyoruz. Devremizi ilk kurduumuz durumda nasl baladysak ay-
n balanma ekillerini koruyoruz.
Thevenin teoreminin uygulanmasnda ikinci kural Thevenin teoreminin
uygulanaca direncin devreden karld ular (terminaller) iaretle-
nir eklindedir.
96
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 4.26
R
L
Direncinin
Devreden
karlmas
(Birinci Kural)
ekil 4.27de Thevenin teoreminin ikinci kuralnn uygulanmas gsterilmitir.
ekilde gsterildii gibi R
L
direncinin devreden karld ular yani Thevenin -
k ularn a ve b olarak iaretleyiniz.
Bu ularn iaretlenmesinde, devreye uyguladnz voltajn polaritesini dn-
meliyiz. Bir dier ifadeyle, g kaynann pozitif ve negatif ularnn devreye olan
balant yerlerini gz nnde bulunduralm. Buna gre, Thevenin k ular, a
noktas pozitif ve b noktas negatif olarak ekil 4.27de gsterildii gibi olmaldr.
Thevenin teoreminin uygulanmasnda nc kural iaretlenen Thevenin
ularndaki ak devre voltaj yani Thevenin voltaj (V
Th
) llr eklindedir.
ekil 4.28de nc kuraln uygulanmas gsterilmitir. nc kural uygula-
mamz iin, g kaynan anz. G kaynan amadan nce devreye kimsenin
dokunmadndan emin olunuz.
Devrenize g vermeden nce, arkadalarnzn devreye temas etmediklerinden emin olu-
nuz. Devreye g verdiinizi arkadalarnza syleyerek ltfen onlar uyarnz.
97
ekil 4.27
Thevenin k
Ularnn
aretlenmesi
(kinci Kural)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 4.28
Thevenin Voltaj
V
Th
nin llmesi
(nc Kural)
G kaynandan devreye uygulayacanz dc voltaj deeri bir nceki lm-
lerimizle ayn olmaldr. G kaynandan uygulanan voltaj deerinin dc 10 V ol-
duuna dikkat ediniz. Devreye uyguladmz voltaj aadaki noktal yere kayde-
diniz.
V = ...........................
Thevenin voltaj V
Th
yi lmek iin, multimetreyi voltmetre olarak ayarlayalm.
Bunu yaparken bir nceki konuda anlatlan ayarlamalar yapmay unutmayalm.
Multimetrenin kademe dmesini dc voltaj lm blgesine getiriniz. Multimetre-
nin k problarn kontrol ederek voltaj lm iin uygun hale getiriniz.
Multimetrenin pozitif ve negatif problarn ekil 4.28de gsterildii gibi, daha
nce iaretlediimiz a-b ularna dorudan temas ettiriniz (voltmetrenin paralel
balanmas). a-b ular arasndaki ak devre voltajn yani Thevenin voltajn, volt-
metreden virglden sonra iki hane olacak ekilde okuyunuz. ltnz V
Th
vol-
tajn izelge 4.2ye kaydediniz.
ltmz Thevenin voltaj a-b ular arasndaki ak devre voltajdr. Devre-
de a-b ular arasnda daha nce R
L
direnci vard. R
L
direncinin bu ularda olma-
d durumda, elektriksel potansiyelin deerini lm olduk. Bu da R
L
ye kadar
devrede mevcut olan voltaj ya da devrenin ak iki ucu arasndaki edeer voltaj
anlamna gelir.
Thevenin teoreminin uygulanmasnda drdnc kural devredeki g kay-
naklar ksa devre ve akm kaynaklar ak devre yaplr eklindedir.
Bu kural uygulayabilmemiz iin ksa devre ve ak devre kavramlarn hatrla-
mamz gerekir.
Bir elektrik devresindeki g kaynann ksa devre yaplmas iin g kayna
devreden karlr. G kaynann devreye bal olduu ular ise bir iletken tel ile
birletirilir.
Bir elektrik devresindeki g kaynann ksa devre yaplmas, g kaynann kapatma
dmesinden kapatmak demek deildir. G kaynann devreden karlarak bal oldu-
u ularn bir iletken tel ile birletirilmesi demektir.
Akm kaynann ak devre yaplmas ise akm kaynann devreden karlma-
s ile yaplr. Akm kayna devreden karldnda ak kalan ular ak devre an-
lamna gelir.
Bir elektrik devresindeki akm kaynann ak devre yaplmas, akm kaynann elek-
trik devresi ile olan balantlarnn kesilmesi demektir. Yani akm kaynann kapatlma-
s demektir.
Deneyde kullandmz devreyi ele aldmzda, devremizde akm kayna ile al-
myoruz. Devreyi beslemek iin g kayna kullanyoruz. Bu nedenle drdnc ku-
ral uygulamak iin, deney devresindeki g kaynan ksa devre yapmanz gerekir.
98
V
Th
(V) R
Th
()
izelge 4.2
Thevenin Voltaj V
Th
ve Thevenin Direnci
R
Th
in lm
Sonular
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 4.29da deneyde kullandmz devredeki g kaynann ksa devre ya-
plmas gsterilmitir. Devredeki g kaynan ksa devre yapmadan nce g
kaynann devrede hangi noktalara bal olduunu belirlemeliyiz.
Deney dzeneinin kurulmas konusunda ekil 4.18de gsterildii gibi, g
kaynan breadboard balantlarn kullanarak devreye balamtk. Breadboard
balantlar ile devredeki direnler arasndaki balanty da saladmza gre, k-
sa devre ilemini breadboard balantlar ile yapabiliriz.
G kaynan ksa devre yaparken, gvenli olmas asndan g kaynanz kapatmay
unutmaynz.
Kendi gvenliimizi salamamz iin, g kaynan kapatmak nemlidir. n-
ce g kaynan kapatnz. Daha sonra, g kaynann breadboard ile balantla-
rn karnz. 25 cmuzunluunda mavi balant kablosunu kullanarak, direnlerin
bal olduu breadboard balantlarn birletiriniz. Bu durum ekil 4.29da krm-
z izgili halka ile gsterilmitir.
Bylece devrede artk g kayna yoktur. G kaynann ksa devre yaplma-
s, R
1
ve R
3
direnlerinin dier direnlerle ortak olmayan ularnn bir tel ile birle-
tirilmesi ile sonulanr. Bir dier ifade ile R
1
ve R
3
direnlerinin bu ular artk or-
tak u demektir. Bu durum ekil 4.29da mavi izgi ile gsterilmitir.
Thevenin teoreminin uygulanmasnda beinci kural daha nce iaretlenmi
olan Thevenin ularndaki edeer diren yani Thevenin direnci (R
Th
) l-
lr eklindedir.
ekil 4.30da beinci kuraln uygulanmas gsterilmitir. Thevenin direnci R
Th
yi
lmek iin, multimetreyi ohmmetre olarak ayarlaynz. Bunu yaparken bir nceki
konuda anlatlan ayarlamalar yapmay unutmaynz. Multimetrenin kademe d-
mesini blgesine getiriniz ve multimetrenin problarn ohmmetre klarna
balaynz.
99
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 4.29
Deney Devresinde
G Kaynann
Ksa Devre
Yaplmas
(Drdnc Kural)
Ohmmetrenin problarn ekil 4.30da gsterildii gibi, daha nce iaretledii-
niz a-b ularna dorudan temas ettiriniz. a-b ular arasndaki edeer diren olan
Thevenin direncini, ohmmetreden, virglden sonra iki hane olacak ekilde okuyu-
nuz. ltnz R
Th
diren deerini izelge 4.2ye kaydediniz.
ltmz Thevenin direnci a-b ular arasndaki edeer direntir. Devrede
a-b ular arasnda daha nce R
L
direnci vard. R
L
direnci a-b ular arasndan -
karld durumda, devrenin geri kalan ksmndaki edeer direncin ne olduunu
lm olduk. Bu deer R
L
ye kadar devredeki mevcut olan diren anlamna gelir.
Bu aamaya kadar lmlerimizin bir ksmn tamamladk. lm ilemimiz imdilik bit-
tiine gre g kaynanz kapatmay unutmaynz.
Thevenin teoreminin uygulanmasnda son aama Thevenin edeer devresi-
ni kurmak eklindedir.
ekil 4.31de Thevenin edeer devresi verilmitir. Thevenin edeer devresi,
V
Th
yi salayan bir g kayna, R
Th
ve R
L
direnlerini ierir. Bu devre, birbirine
seri olarak bal iki diren ve bir g kayna olan basit bir elektrik devresidir.
Byle bir devrede yk direnci zerinde akm ve voltaj lm yapmak olduka
kolay olur. Dolaysyla daha nce daha fazla diren ieren karmak devre, Theve-
nin teoreminin uygulanmas ile olduka basit bir duruma indirgenmi oldu. Byle-
ce yk direncinin deeri ne olursa olsun R
L
direnci zerindeki voltaj ve geen
akm kolaylkla belirlenir.
Thevenin edeer devresini kurabilmemiz
iin, V
Th
yi salayan bir g kaynana ve R
Th
diren deerini salayan tek bir dirence ihtiya
vardr.
Thevenin edeer devresinde R
Th
diren de-
erini potansiyometre ile salayabiliriz. Potansi-
yometre, ekil 4.32de gsterildii gibi ucu
olan deiken direntir. Potansiyometreler, ayar-
lanabildii maksimum diren deerlerine ve
ayarlama hzlarna gre farkl olabilirler.
nite 1de grdnz, potansiyometre ile istenilen diren deerinin nasl ayarland ko-
nusunu hatrlaynz.
100
a
b
ekil 4.30
Thevenin Direnci
R
Th
nin llmesi
(Beinci Kural)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T R
Th
a
R
L
b
V
Th
+
-
I
L
ekil 4.31
Thevenin Edeer
Devresi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Potansiyometrenin ucu
ayn anda kullanlamaz. Diren
iki ulu bir devre elemandr.
Potansiyometrenin ortadaki ucu
mutlaka kullanlr. Dier iki u-
tan istenilen herhangi birisi kul-
lanlabilir. ekil 4.32de potansi-
yometrenin ortak ucu ve sol ucu
kullanlmtr. Byle bir seim
yapldnda, sa taraftaki dier
u kullanlmayacak demektir.
Baz durumlarda seilen ularn
kartrlmamas iin, kullanl-
mayan nc u aaya do-
ru kvrlabilir. Bu durum, o ucun
iptal edildiini gsterir.
ekil 4.33te gsterildii gibi, Thevenin direnci R
Th
nin deerini, 5 kluk line-
er potansiyometre kullanarak ayarlayalm.
Multimetreyi ohmmetre olarak ayarlaynz. ekil 4.33te gsterildii gibi, potansi-
yometrenin setiiniz iki ucuna ohmmetrenin problarn dorudan temas ettiriniz.
Potansiyometrenin siyah ayar dmesini dndrerek daha nce ltnz ve
izelge 4.2ye kaydettiiniz R
Th
diren deerini ohmmetreden gzleyiniz. R
Th
de-
erine ulatnzda, siyah ayar dmesini braknz. Bylece potansiyometre iste-
diimiz R
Th
deerine ayarlanm olur.
Potansiyometrenin siyah ayar dmesi ok hassas olduundan, istediimiz diren deeri-
ni ayarladktan sonra ayar dmesine bir daha dokunmamaya zen gsteriniz. Aksi halde
ayarladnz diren deeri deiecektir. Bu nedenle, potansiyometreyi alt ucundan tutarak
devreye yerletiriniz.
101
ekil 4.32
Deneyde
Kullanlan
Potansiyometrenin
Gsterimi
ekil 4.33
Deneyde
Kullanlan
Potansiyometrenin
R
Th
Diren
Deerine
Ayarlanmas
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Thevenin edeer devresinde devreye uygulamamz gereken voltaj deeri
V
Th
olduunu unutmayalm. Deneyde kullandmz g kaynan V
Th
deerine
ayarlamalyz.
G kaynan atktan sonra, daha nce ltnz ve izelge 4.2ye kaydet-
tiiniz V
Th
voltajn g kayna ekranndan gzleyerek ayarlaynz. G kayna-
n daha sonra kullanmak zere kapatnz.
ekil 4.31de ematik olarak gsterilen Thevenin edeer devresini kuralm.
Devreyi oluturacak elemanlarn V
Th
, R
Th
ve R
L
olduunu tekrar hatrlayalm.
ekil 4.34te R
Th
ve R
L
direnlerinin breadboard zerinde balanmas gsterilmitir.
Daha nce breadboard zerine kurduumuz devredeki R
1
, R
2
ve R
3
direnle-
rini karnz. Breadboard zerine sadece R
L
yi yerletiriniz. Thevenin edeer
devresinde R
Th
ve R
L
nin birbirlerine seri bal olduklarn hatrlayalm. R
Th
de-
erine ayarladmz potansiyometreyi, bir ucu R
L
ile ortak olacak ekilde devre-
ye balaynz.
Daha sonra potansiyometrenin R
Th
deerine ayarlarken setiimiz ikinci ucunu
g kaynann pozitif ucu olarak belirlediimiz breadboard balants ile birleti-
riniz. Potansiyometrenin devreye balanmasnda 25 cm uzunluunda iki ucu kro-
kodilli balant kablolarn ve ksa, renkli tel balantlarn kullanabilirsiniz.
Potansiyometreyi devreye balarken, siyah ayar dmesine dokunmadan gvdesinden
tutunuz.
Thevenin edeer devresini kurma ilemi henz tamamlanmad. Devreye V
Th
deerine ayarladnz g kaynan balaynz. ekil 4.35te R
Th
ve R
L
direnleri-
ne g kaynann eklenmesiyle Thevenin edeer devresinin kurulmas gsteril-
mektedir.
102
ekil 4.34
R
Th
ve R
L
Direnlerinin
Balanmas
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Kurduumuz Thevenin edeer devresini incelediimizde, teoremi uygulad-
mz ilk devremizi olduka basit bir ekle dntrm olduk. Thevenin teoremini
R
L
direncine uyguladmza gre, amacmzn R
L
direnci zerindeki V
L
voltajn ve
R
L
direnci zerinden geen I
L
akmn belirlemek olduunu tekrar hatrlayalm.
O halde bu basit elektrik devresinde voltaj ve akm lmn kolaylkla yapa-
biliriz. lk olarak V
L
yi lelim. V
L
voltajnn lm ekil 4.36da gsterilmitir.
Multimetreyi voltmetre olarak ayarlaynz. Multimetrenin kademe dmesini dc
voltaj lm blgesine getiriniz. Multimetrenin k problarn kontrol ederek volt-
metre olarak kullanm iin uygun hale getiriniz.
Multimetrenin pozitif ve negatif problarn ekil 4.36da gsterildii gibi, R
L
di-
rencinin ularna dorudan temas ettiriniz (voltmetrenin paralel balanmas). V
L
voltajn virglden sonra iki hane olacak ekilde voltmetreden okuyunuz. lt-
nz V
L
voltajn izelge 4.3e kaydediniz.
103
ekil 4.35
Thevenin Edeer
Devresinin
Kurulmas
V
L
(V) I
L
(A)
izelge 4.3
R
L
Direnci in
Thevenin Teoremi ile
Elde Edilen lm
Sonular
imdi R
L
L
akmn lelim. Akm lm yapaca-
mzdan nce multimetreyi ampermetre olarak ayarlamalyz.
Multimetreyi ampermetre olarak ayarlaynz. Multimetrenin kademe dmesini
dc akm lm blgesine getiriniz. Multimetrenin k problarn kontrol ederek
(krmz prob mA ve siyah prob COM knda olmal) ampermetre olarak kullan-
m iin uygun hale getiriniz.
Akm lerken dikkat etmemiz gereken nokta, ampermetrenin devreye seri
olarak balanmasdr.
Ampermetreyi seri balayabilmemiz iin, akm lmek istediimiz dirence gi-
den ve kesintisiz devam eden balantlarda ampermetreye yer amamz gerekir.
Bir baka deyile, akm leceimiz dirence gelen akm yoluna ampermetreyi yer-
letirmeliyiz. Bu yerleimi yapabilmemiz iin, devrenin o ksmn kesip ampermet-
reyi kestiimiz kollara balamalyz.
Akm lm iin devreye mdahale etmemiz gerektiinden, lmden nce g kayna-
nz kapatmay unutmaynz.
ekil 4.37de Thevenin edeer devresinde I
L
akmnn lm gsterilmitir. R
L
zerinden geen akm leceimize gre, potansiyometreden yani R
Th
den R
L
ye
doru gelen akm yolunu ampermetre iin kesmeliyiz. Bunu yapmak iin, potan-
siyometrenin orta ucunun R
L
ile olan balantsn karnz. Bylece, devrede am-
permetreye yer am olduk.
Daha sonra, g kaynan aalm. I
L
yi lmek iin, ampermetrenin problarn
devrede atmz yere, yani potansiyometre ile R
L
arasna balayalm. Ampermetre-
104
ekil 4.36
Thevenin Edeer
Devresinde V
L
Voltajnn lm
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
nin iki probunu devrede kesilen bu yere temas ettirilerek I
L
akmn virglden sonra
iki hane olacak ekilde lelim. ltnz I
L
akmn izelge 4.3e kaydediniz.
Deneyinizde lmlerinizi tamamladnz. nce g kaynan kapatnz ve fii-
ni kablosundan tutmadan ekip karnz. Daha sonra deneyde kullandnz mal-
zemeleri ve direnleri skerek dzenli bir ekilde ilgili grevliye teslim ediniz.
Aada verilen elektrik devresinde Thevenin teoremini kullanarak R
L
direnci zerinden
geen I
L
akmn bulunuz. Her bir aamay ekil izerek gsteriniz.
V= 10 V R
1
= 470 R
2
= 1 k
R
3
= 2,2 k R4= 2,2 k R
L
= 4,6 k
105
ekil 4.37
Thevenin Edeer
Devresinde I
L
Akmnn lm
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
ekil 4.38
V
+
-
R
1
R
2
R
L
I
L
R
3
R
4
a
b
rnek Devre
Elektrik devrelerini zmlemede, Thevenin teoreminin uygulanmasnn amac
nedir? Ksaca aklaynz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Thevenin teoreminin uygulanma kurallarn maddeler halinde yaznz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Thevenin edeer devresini izerek devre elemanlarn ekil zerinde gsteriniz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Thevenin voltaj ne ifade eder?
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Thevenin direnci ne ifade eder?
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Deneyde kullandnz devrede, R
L
L
akmn ve R
L
zerindeki V
L
voltajn hangi yntemlerle belirlediniz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
izelge 4.1 ve izelge 4.3te kaydettiiniz V
L
ve I
L
lm sonularnz kar-
latrnz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
izelge 4.1 ve izelge 4.3te iki farkl yntemle ltnz V
L
ve I
L
deerleri
arasnda fark var mdr? Varsa nedenlerini aklaynz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
106
Deneyde kullandnz devrede (ekil 4.12) Kirchhoff kurallarn kullanarak V
L
voltajn hesaplaynz ve bulduunuz sonucu lm sonularnzla karlatrnz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Deneyde kullandnz devrede (ekil 4.12) Kirchhoff kurallarn kullanarak I
L
akmn hesaplaynz ve bulduunuz sonucu lm sonularnzla karlatrnz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Thevenin voltaj V
Th
yi ltnz devrede (ekil 4.22), Kirchhoff voltaj blme
kuraln kullanarak V
Th
yi hesaplaynz ve bulduunuz sonucu lm sonucunuz-
la karlatrnz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
107
108
Bu nitede, karmak devrelerin analizinde kullanlan
yntemlerden birisi olan Thevenin teoremi incelenmi-
tir. Thevenin teoremi, birbirlerine seri veya paralel ba-
lanm birden fazla diren, akm ve voltaj kaynaklar
ieren bir devrenin yapt ii tek bir voltaj kayna ve
ona seri bal bir direnle yaplabileceini gsterir.
Thevenin teoremini uygulamak istediimiz direncin bu-
lunduu ular a ve b olarak iaretlenirse, bu karmak
devre ierisinde bulunan btn devre elemanlarn, a
ve b terminallerinin zellikleri ayn olmak zere tek bir
voltaj kayna ve buna seri bal bir diren haline d-
ntrlebilir. Bylece, herhangi bir yk direnci a ve b
terminallerine baland zaman, bu yk direnci zerin-
den geen akm ve yk direncindeki voltaj hem orjinal
devrede hem de bunun edeeri olan Thevenin ede-
er devresinde ayn olacaktr.
Thevenin teoreminin bir devreye uygulanmasnda be-
lirli kurallar srayla gerekletirilir.
Bu aamalar yle ifade edilir:
Thevenin edeerini bulacamz devrenin ksmlar ay-
n kalmak zere, ele aldmz R
L
direnci devreden -
karlr.
R
L
direncinin kt terminaller iaretlenir (a ve b).
aretlenen terminallerden ak devre voltaj belirlenir.
Bu voltaj Thevenin voltaj V
Th
dir.
Devrede bulunan g kaynaklar ksa devre ve akm
kaynaklar ak devre yaplr.
Devredeki g kaynaklar ksa devre ve akm kaynak-
lar ak devre yapld durumda, iaretlenen terminal-
ler arasndaki ak devre direnci yani Thevenin direnci
R
Th
belirlenir.
Son aamada, R
L
direnci a ve b terminallerine balana-
rak orijinal devreye edeer olan Thevenin edeer dev-
resi oluturulur.
Thevenin edeer devresi, V
Th
voltajn devreye sala-
yan tek bir g kayna ve buna seri bal R
Th
ve R
L
di-
renlerinden oluur. Teoremi uyguladmz karmak
olan orjinal devre, a ve b terminallerine kadar olduka
basit bir hale dntrlm olur.
Thevenin teoreminin deneysel uygulamas, tek voltaj
kayna ve az sayda diren ieren basit bir elektrik
devresinde gerekletirilmitir.
zet
109
1. Thevenin teoreminin bir devreye uygulanma amac
aadaki ifadelerden hangisinde verilmitir?
a. Basit elektrik devrelerinin karmak hale getirilmesi.
b. Karmak elektrik devrelerinin basitletirilerek
zmlenmesi.
c. Karmak bir elektrik devresinde direncin devre-
den karlmas.
d. Basit bir elektrik devresinde direncin devreden
karlmas.
e. Basit bir elektrik devresinde voltaj kaynann
ksa devre yaplmas.
2. Thevenin teoreminin bir devreye uygulanmasnda
ilgilenilen yk direncinin devreden karlmasnn ne-
deni aadakilerden hangisidir?
a. Devrede kullanlmasna gerek olmamas.
b. ok byk diren deerine sahip olmas.
c. zerinden ok byk akm gemesi.
d. karld ulara kadar devrenin kalan ksmnn
edeerinin belirlenmek istenmesi.
e. karld ulara kadar devrenin kalan ksmna
e balantlarn yaplmak istenmesi.
3. Thevenin teoreminin uygulanmasnda izlenmesi ge-
reken ilk aama aadakilerden hangisidir?
a. Thevenin voltaj llr.
b. Thevenin direnci llr.
c. Yk direnci devreden karlr.
d. G kayna ksa devre yaplr.
e. Devrede yk direncinin kt ak ular iaret-
lenir.
4. Thevenin edeer devresinde, Thevenin direncinin
voltaj kaynana balanma ekli aadakilerden han-
gisidir?
a. Seri
b. Paralel
c. Bileik
d. Karmak
e. Balanmaz
5. Thevenin edeer devresinde devreyi besleyen vol-
taj deeri aadakilerden hangisidir?
a. Devreye uygulanan ana koldaki V voltaj
b. Yk direnci zerindeki voltaj
c. Yk direncinin deeri ile yk direncinden ge-
en akmn arpm
d. Thevenin akm
e. Thevenin voltaj
6. Thevenin teoreminde, Thevenin voltajn hesapla-
mak iin aadaki kurallardan hangisinden yararlanlr?
a. Edeer diren
b. Kirchhoff
c. Akm blme
d. Voltaj blme
e. Hepsi
7. Thevenin teoreminde, Thevenin edeer direncinin
belirlenmesinden hemen nce aadaki ilemlerden
hangisi yaplmaldr?
a. G kaynann ksa devre yaplmas
b. G kaynann kapatlmas
c. Ohmmetrenin balanmas
d. Ohmmetrenin almas
e. Devreye g verilmesi
8. Thevenin teoreminin uygulanmasnda izlenmesi ge-
reken ikinci aama aadakilerden hangisidir?
a. Thevenin voltaj llr.
b. Thevenin direnci llr.
c. Yk direnci devreden karlr.
d. G kayna ksa devre yaplr.
e. Devrede yk direncinin kt ak ular ia-
retlenir.
9. Bir elektrik devresinde g kaynann ksa devre
yaplabilmesi iin aadaki ilemlerden hangisi yaplr?
a. Direnlerden herhangi birisi devreden karlr.
b. G kayna kapatlr.
c. G kaynann devrede bal olduu ular bir
tel ile birletirilir.
d. G kaynann devrede bal olduu ular dev-
reden karlr.
e. Hepsi
10. Thevenin edeer devresi, .......... voltajn devreye
salayan tek bir g kayna ve buna seri bal
..........Thevenin eedeer direnci ile .......... direncinden
oluur ifadesindeki noktal yerlere srasyla aadaki-
lerden hangisi gelir?
a. R
L
; R
Th
; V
Th
b. V
Th
; R
Th
; R
L
c. V
Th
; R
L
; R
Th
d. V
Th
; R
L
; R
L
e. V
Th
; R
Th
; R
Th
Kendimizi Snayalm
110
1. b Yantnz yanl ise Teorik Bilgi konusunu ye-
2. d Yantnz yanl ise Teorik Bilgi konusunu ye-
3. c Yantnz yanl ise Teorik Bilgi konusunu ye-
5. e Yantnz yanl ise Teorik Bilgi konusunu ye-
Sra Sizde 1
Verilen devreye Thevenin teoremini uygulanmasn aa-
ma aama aadaki ekilde gsterebiliriz.
1. R
L
direnci devreden karlr. Bu durum aadaki e-
kilde gsteriliyor.
2. kinci olarak R
L
direncinin kt ular iaretlenir.
3. aretlenen ular arasndaki ak devre voltaj yani
Thevenin voltaj V
Th
llr.
V
Th
= 8,10 V
4. Devredeki g kayna ksa devre yaplr.
5. Devredeki g kayna ksa devre yapldktan sonra
ak ular arasndan R
Th
llr.
R
Th
= 385,50
6. V
Th
ve R
Th
lmlerinin tamamlanmas ile Thevenin
edeer devresi kurulur.
V
+
-
R
1
R
2
R
3
R
4
a
b
rnek devrede Thevenin teoremi ilk aama.
V
+
-
R
1
R
2
b
R
3
R
4
a
+
-
Thevenin teoremi ikinci aama.
V
+
-
R
1
R
2
R
3
R
4
a
b
+
-
V
Th
Thevenin teoremi nc aama.
R
1
R
2 a
R
3
b
Ksa
devre
R
4
Thevenin teoremi drdnc aama.
R
1
R
2 a
R
3
b
Ksa
devre
R
4
R
Th
Thevenin teoremi beinci aama.
R
Th
R
L
V
Th
+
-
I
L
a
b
Thevenin edeer devresi.
111
R
L
direnci zerindeki voltaj ve geen akm,
V
L
= 7,45 V
olarak bulunur.
Kyat, E. (Ed.) (2012). Elektrik Devre Analizi.
Eskiehir: Anadolu niversitesi Basmevi.
Arifolu, U. (2000). Elektrik-Elektronik Mhendisli-
inin Temelleri, Doru Akm Devreleri, Cilt I.
stanbul: Alfa Yaym Datm.
Boylestad, R.L. (1990). Introductory Circuit Analysis-
6th ed. New York: Merrill.
Selek, H.S. (2011). Doru Akm (dc) Devre Analizi.
stanbul: Sekin Yaynclk.
V = I R
L L L
=
( )( )
1 62 10
3
4 60 10
3
, . , . A
I
V
R + R
L
Th
Th L
= =
+
=
( )
8 10
385 50 4 60 10
3
1 62
,
, , .
, mA

Kondansatrlerin yk depolamas zelliini uygulama yaparak pekitirebilecek,
Kondansatrlerin dolma ve boalma fonksiyonlarn inceleyebilecek,
Seri bal kondansatr ve direnten oluan RC devrelerini kurabilecek,
Diren, akm ve voltaj lmlerini pekitirebilecek,
indekiler
Doru Gerilim
Doru Akm
Kondansatr
Diren
Multimetre
Seri RC Devresi
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Devre Analizi
Laboratuvar
5
Doru Akm
RC Devresi
GR
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILII
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES

GR
Hepimiz elektrik enerjisi kayna olarak pillere ainayzdr. Biz biliyoruz ki bir
pil, bir ampul gibi, sabit bir yke baland zaman elektrik ykleri pilin pozitif
ucundan negatif ucuna akar. Normal artlar altnda pil mr boyunca devreye
sabit bir akm salar ve bu srete pilin pozitif ve negatif ular arasndaki po-
tansiyel fark sabittir. Bu fark deimeye balaynca pili yenisi ile deitirmemiz
gerektiini anlarz. Kondansatrler elektrik yk depolayabilen aygtlardr. Pra-
tik bir kondansatr, bir izolasyon tabakas ile birbirinden ayrlm iki iletken pla-
ka veya elektrottan meydana gelir. Kondansatrler dc devrelerde enerji depola-
mak amac ile kullanlrlar. DC g kayna ile balants kesildii zaman kon-
dansatr ykldr ve plakalar arasnda bir voltaj fark vardr. Bu durumdaki
kondansatr bir pile benzemektedir.
Kondansatrler 18. yzylda icat edilmi ve gnmz teknolojisinin ilerlemesin-
de byk nemi olan elektrik-elektronik devrelerinin vazgeilmez elemanlarndan
birisidir. Birok nemli cihazlarda kondansatrn dolup boald devreler kulla-
nlmaktadr. Gnlk olarak kullandmz hesap makinesi gibi pekok alet elektrik
devrelerinin temel paralarndan olan kondansatrlere dayanmaktadr. Kameralar-
da da kondansatrler kullanlmaktadr. Kamerann deklanrne basmadan nce,
elektrik enerjisi kamera pilinden kondansatre aktarlr. Siz deklanre bastnz
zaman kondansatrde depolanan bu enerji hzla kamerann flash nitesinde boa-
lr ve sonu ksa sreli parlak bir ktr. Kondansatrler otomobillerin elektronik
ateleme sistemlerinde, kalp ritim cihazlarnda, aralarn drtl flarlerinde, en-
tegre devrelerde, bilgisayar klavyelerinde, eitli elektrik ve elektronik devrelerin-
de yaygn olarak kullanlmaktadr.
Bu nite, seri bal RC devreleri kurularak, kondansatrn dolmas ve boalma-
s esnasndaki gerilim ve akm deiimleri incelenecek ve RC devresinin zaman sa-
biti teorik ve deneysel olarak hesaplanacaktr.
GVENLK NLEMLER
Doru Akm RC Devresi
Elektrik laboratuvarnda almaya balamadan nce, laboratuvardaki grevli-
ler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik
panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini retmelidirler.
dir. tfaiyeye 110, Hzr Acil Servise 112 ve Polise 155 numaral telefonlar-
dan dorudan ulalabilir.
Giyim eyalar, anta ve kitap gibi malzemeler alma masas zerine kon-
mamaldr.
renciler mutlaka laboratuvarda alacaklar konu hakknda nceden ha-
zrlanarak gelmelidirler. Laboratuvarda kullanacaklar cihazlar hakknda n-
bilgiye sahip olmaldrlar.
gulamaldr.
zenli braklmaldr.
Laboratuvarda kesinlikle slak elle ak ulara ve kablolara dokunmaynz.
Laboratuvarda bakalarnn da alt dnlerek grlt yaplmamaldr.
Kondansatrlerle allrken ok dikkatli olmak gerekir. Kondansatrlerin
tamamen boalm olduundan emin olmalsnz. Yklenmi bir kondansa-
trn ykn boaltmak iin kondansatrn iki baca R direncine sahip
iletken bir kablo veya tel ile birletirilir.
Ykl bir kondansatrde depolanan enerji bir insan kolayca arpabilir,
elektrik yanklarna ve oklara yol aabilir.
Kondansatr ve direnci breadboard zerine yerletirirken diren ve
kondansatrn telleri ele batmamas iin kargaburun kullanlmas uygun
olacaktr.
Kablo balantlar yaplrken yaltlm blgelerden tutulmaldr. Deney es-
nasnda cihazlarn kablolarna taklmamak iin, kablolarn dzenli yerleti-
rilmesine dikkat edilmelidir.
Devre balantlar tamamlandktan sonra zenle kontrol edilmelidir. Gerek-
tii takdirde laboratuvar grevlisinden yardm istenmelidir.
Balantlarn tam doru olduundan emin olduktan sonra laboratuvar
grevlisinden onay alarak deneye balanmaldr.
Bir tehlike annda lkemizde herhangi bir telefondan tfaiyeyi 110, Hzr Acil Servisini
112 veya Polisi 155 numaral telefonlardan arayabilirsiniz.
Gvenli bir ortamda deney yapabilmek iin, grevliler gvenlik nlemlerine
dikkat ederken renciler de nce kendi gvenliklerini sonra da kullanacaklar la-
boratuvarn, deney ara ve gerelerin gvenliini salamada sorumludurlar. Bu ay-
n zamanda vatandalk grevimizdir.
114
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
TEORK BLG
Kondansatrler, enerji depolamada kullanlan, iki ilet-
ken levha arasna bir yaltkan madde (dielektrik) ko-
nularak yaplm bir pasif devre elemandr. Yaltkan
malzeme; hava, plastik, mika, yaa batrlm kat,
teflon olabilir. Eit byklkte fakat zt iaretli yke
sahip iki iletken dnelim. Bu iletkenlerden birisi
+Q dieri -Q ykl olsun. Yk birimi SI lm siste-
minde (Franszca System International in ba harfle-
ridir, uluslararas sistem demektir) coulombdur (C).
ki iletkenin byle bir birleimine kondansatr ad
verilir. Her bir iletkene ise levha, elektrot veya plaka
denir. letkenler arasnda ykleri nedeniyle bir potan-
siyel fark (genelikle voltaj veya gerilim ile ifade edilir)
oluur. Potansiyel farkn birimi SI lm sisteminde
volt tur.
Kondansatrler farkl geometrik ekillerde tasar-
lanabilirler. Paralel levhal kondansatrler, kresel kondansatrler ve silindirik
kondansatrler olmak zere farkl ekilde retilir. Eit A yzey alanna sahip ve
birbirlerinden d uzaklnda bulunan iki paralel metal levha, paralel levhal kon-
dansatr olarak bilinir. Byle bir kondansatrn ularna bir gerilim uygulanmad-
durumda bu kondansatr yksz (ntr) olarak kabul edilir.
Paralel levhal kondansatrn yklenmesi, ekil 5.1de ematik olarak verilmitir.
Balangta yksz olan yani plakalar arasndaki potansiyel fark sfr olan bir kon-
dansatrn bir doru akm (dc) retecine balandn dnelim. Pozitif kutba ba-
l plakadaki elektronlar, plakay terk edip tel iinden geip gittiinden plaka pozitif
yklenmeye balar. Negatif kutba bal plakann dndaki telde bulunan elekronlar
plakaya doru hareket ederek plakay negatif yklemeye balar. Kondansatr ze-
rinde oluan potansiyel fark uygulanan dc gerilim deerine eit oluncaya kadar kon-
dansatrn yklenmesi devam edecektir. Potansiyel farklar eit olduunda dc g
kaynann art ucuna balanan levha +Q yk ve negatif ucuna balanan levha -Q
yk ile yklenmi olur. Bu durum kondansatrn dolmas (arj olmas) demek-
tir. Artk bu kondansatr g kaynandan ayrdnz anda, kondansatr ularnda-
ki gerilim uyguladnz gerilim deerine eit olacaktr. Kondansatr yklendii za-
man plakalar eit miktarda ykler tar. Burada kondansatrn yk, levhalardan bi-
rinin mutlak deeri ile belirtilir. Yani kondansatr zerindeki yk sadece Qdur.
Levhalar elektron ykleri ile dolan kondansatrn bir diren veya kondansa-
trn iki ucu bir iletken tel ile ksa devre edilerek yklerin boaltlmasna kondan-
satrn boalmas (dearj olmas) denir. Bu elektriksel boalma bazen grnr
bir kvlcm olarak gzlenir. Kondansatrn -Q ykl levhasndaki elektronlar g
kayna zerinden +Q ykl levhaya doru hareket ederler. Elektronlarn bu ha-
reketi dearj akmn meydana getirir ve kondansatrn her iki plakas da yksz
olana kadar devam eder. arj olay sonunda kondansatr ular arasndaki gerilim
sfrdr ve kondansatr boalm olur.
Belirli bir V voltajnda, bir kondansatrn levhalar zerinde ne kadar yk bu-
lunabileceini, bir dier ifadeyle V potansiyelinde kondansatrde depolanan yk
miktarn belirleyen nicelik sa (veya kapasitans) olarak adlandrlr. Kondansat-
rn sas C harfi ile gsterilir.
115
5. ni t e - Dor u Ak m RC Devr esi
ekil 5.1
DC G
Kayna
Q Q + -
Paralel Metal Levhalar
A
ematik Olarak Bir
Kondansatrn
Yklenmesi
Bir kondansatr zerindeki Q yknn miktar, iletkenler arasndaki potansiyel
fark V ile doru orantldr ve kondansatrn C sas,
(5.1)
ile verilir. Bu ifadede sa her zaman pozitif bir niceliktir. Dolaysyla V potansiyel
fark da her zaman pozitif olur. Eitlik (5.1), belirli bir kondansatr zerinde biri-
ken yk arttka potansiyel farkn da artaca ve Q / V orannn sabit olacan ifa-
de eder. Sann birimi SI lm sisteminde farad (F) dr ve
(5.2)
olarak tanmlanr. farad ok byk bir sa birimidir. Uygulamada genellikle milifarad
(mF), mikrofarad (F) ve pikofarad (pF) gibi farad n altkatlar kullanlr. 1 mF=
1.10
-3
F, 1 F= 1.10
-6
F ve 1 pF= 1.10
-12
F eklinde ifade edilir.
Bir kondansatrn sasn hesaplamak iin yk miktarnn bykln Q
ve levhalar arasndaki potansiyel fark (voltaj) bilmemiz gerekir. Daha sonra s-
a C = Q / V ifadesinden kolayca hesaplanr. Genellikle bildiimiz bir geomet-
riye sahip kondansatrler iin sa ifadeleri, levhalar arasndaki yaltkan malze-
meye, levhalararas mesafeye ve levhalarn yzey alanna bal olarak verilir.
ekil 5.1 de gsterilen bir paralel levhal kondansatrn sas,
(5.3)
olarak ifade edilir. Burada, A levhalarn yzey alann, d plakalar aras mesafeyi
ve

plakalar arasnda hava olmas durumunda boluun elektriksel geirgenlii-
ni ifade eder. SI lm sisteminde
= 8,85.10
-12
C
2
/N.m
2
dir. Eitlik (5.3) bize;
bir paralel plakal kondansatrn sas, levhalarn birinin yzey alan ile doru
orantl ve levhalar arasndaki uzaklkla ters orantl olduunu ifade eder.
Eitlik (5.3) yalnzca plakalar arasnda boluk bulunan paralel plakal kondan-
satrler iin geerlidir. Kondansatr plakalar arasnda boluk yerine mika, plastik
gibi yaltkan malzemeler konulduunda kondansatrn sas deiir. Bu durum-
da kondansatr dielektrikli kondansatr olarak bilinir. Ykl bir kondansatrn
plakalar arasna dielektrik (veya yaltkan) malzeme yerletirildiinde plakalar ze-
rindeki yk miktar deimeden kalr fakat plakalar arasndaki potansiyel fark aza-
lr. Bu durumda paralel plakal kondansatrn sas,
(5.4)
ile verilir. Bu ifade daha nce Eitlik (5.3) ile verilen ifadenin genel halidir. Bura-
da (kappa diye okunur) arpan plakalar arasna konulan yaltkan malzemenin
dielektrik sabiti olarak bilinir. Plakalar arasnda boluk bulunduunda, boluun
dielektrik sabiti =1 olduundan bu ifade Eitlik (5.3)e eit olur. Havann dielek-
trik sabiti de boluun dielektrik sabitine ok yakndr. Kaba hesaplamalarda hava
iin dielektrik sabiti yaklak olarak =1 alnabilir. Bununla birlikte birok yaltkan
malzemenin dielektrik sabiti birden byktr. Eitlik (5.4), plakalar arasndaki
blge tam olarak yaltkan malzeme ile doldurulduu zaman, sa deerinin boluk
bulunduundaki deerinden arpan kadar artacan ifade eder.
C
A
d
o
=
C
A
d
o
=
1
1
1
F
coulomb
volt
=
C =
Q
V
116
Ykl kondansatrn plakalar arasnda bir elektrik alan oluur. Elektrik alan
plakalar arasnda bulunan ykl paracklar hzlandrr. Ykl her kondansatrn
bir i yapabilme kapasitesi yani bir enerjisi vardr. Bu enerji kondansatr ykle-
mek iin yaplan ie eittir. Bir kondansatrn yklenmesi srasnda yaplan i, po-
tansiyel enerji olarak kondansatrde depolanr. Ykl bir kondansatrn U potan-
siyel enerjisi farkl biimlerde,
(5.5)
olarak verilir. Enerjinin SI lm sisteminde birimi jouledr (J). Bu ifadeye g-
re sa ve potansiyel enerji arttka potansiyel fark da artar. Kondansatrlerde
depolanabilen maksimum enerjinin (ya da ykn) bir snr vardr. Kondansatr-
ler belli bir potansiyel farkndan fazlasna dayanamaz ve plakalarn birinden di-
erine yk geii olur. Bu durumda kondansatr zelliini kaybeder ve iletken
gibi davranr. Bu nedenle kondansatrlerin zerine maksimum alma voltaj ve
sa deeri yazlr (ekil 5.2). Bu ekilde sar renkli halkalar ile iaret edilen kon-
dansatrn kapasitans deeri 1000 F (mikro farad) ve maksimum alma ge-
rilimi 40 volt (V) tur. Eer bir kondansatre zerinde yazl olan maksimum
alma geriliminden yksek bir gerilim uygulanrsa, kondansatr zelliini
kaybeder ve ksa devre gibi davranr.
Diren, akm, gerilim ve kondansatrler hakknda daha fazla bilgi almak iin Elektrik
Devre Analizi ve Elektrik Enerjisi letimi ve Datm kitaplarnza bakabilirsiniz.
Kondansatrler dc devrelerde enerji depolamak amac ile kullanlrlar. Kondan-
satrler hem enerji depolama hem de yk aniden devreye sokma zelliklerinden
dolay g kaynann eitli sebeplerden dolay devre d kalaca durumlarda ve
ani yk akna ihtiya olan durumlarda kullanlabilirler. Fotoraf makinas flala-
rnn almas iin enerji depolayan aralar kondansatrlerdir. Kondansatrde de-
polanm yksek enerji bir anda boaltlarak grnts ekilecek cisim ksa bir an
kuvvetli bir ekilde aydnlatlr.
U
Q
C
QV CV = = =
1
2
1
2
1
2
2
2
117
ekil 5.2
Voltaj
deeri
Kapasitans
deeri
Farkl Kondansatr
Tipleri
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Bir elektronik cihaz g kaynann eitli sebeplerden dolay devre d kala-
ca durumlarda, kondansatr cihazn bir sre daha almasn salar. Byle bir
durumda, kondansatr hoparlrlerde birka saniyeliine de olsa ses kayb olma-
masn salar.
Kondansatrler, kendisini besleyen enerji kayna tkendii zaman hafzasn-
daki bilgiyi kaybeden elektronik aletler (dijital kol saatleri, cep telefonlar v.b.) iin
geici de olsa zm oluturur.
Kondansatrlerin nemli rol oynad aletlerden biri de elektrook (defibrillator)
cihazdr. Elektrook cihaz tam olarak yklendiinde, byk bir kondansatrn elek-
trik alan iinde 360 J kadar bir enerji depolar. Bu cihaz depolanan enerjiyi kalp ritmi
bozulan hastaya yaklak 2 msde verir ve dzenli bir kalp at ritmi salayabilir.
Yksek sa deerine sahip veya yksek voltajda alan kondansatrlerle al-
lrken ok dikkatli olmak gerekir. Bu zelliklere sahip kondansatrlerin tamamen
boalm olduundan emin olduktan sonra gerekiyorsa temas edebilirsiniz. rne-
in zararsz olarak bildiiniz ve 1,5 volt ile alan fotoraf makinas flalar ile-
rinde 300 volta kadar yk depolama zelliine sahip kondansatrler iermekte-
dirler. Byle bir kondansatrde depolanan enerji bir insan kolayca arpabilir,
elektrik yanklarna ve oklara yol aabilir.
RC Devresi
Bir kondansatr ve bir direncin seri balanmas ile oluan devreye RC devresi de-
nir. Byle bir devrede akm ve kondansatr zerindeki yk zamanla deiir. Ka-
rarl bir RC devresinde kondansatr ak bir devre anahtar grevi yapar. G kay-
nann k voltaj sabit olsa da, devreden geen akm iddeti anahtarn almas
veya kapatlmas esnasnda zamana bal olarak deiir. Kondansatrler bulun-
duklar devredeki akm zamana bal duruma getirmesi sebebi ile elektrik motor-
lar, makine ve bilgisayar devrelerinin kontrol mekanizmalarnda kullanlmaktadr.
Seri RC devresi ile ilgili daha fazla ayrntl bilgi edinmek iin www.kku.edu.tr/~cam/Dev-
reLab/Genel_Bilgiler/Kondansator.doc adresini ziyaret edebilirsiniz.
RC Devresinde Kondansatrn Yklenmesi
Kondansatrn yklenmesi (dolmas - arj), kondansatr plakalarnn yk bak-
mndan farkl duruma gelmesi ya da levhalar arasnda potansiyel farknn oluma-
sdr. Bir baka ifade ile iki levhadan birinin art (+), dierinin eksi (-) yk ile yk-
lenmesi demektir. ekil 5.3te ematik olarak verilmi seri RC devresindeki kon-
dansatrn balangta yksz olduunu yani iki plakasnn eit miktarda elektro-
na sahip olduunu kabul edelim. A anahtar ak durumda iken devreden akm
gemez. t = 0 annda A anahtar 1 numaral konuma getirilirse, ykler bir plakadan
dier plakaya akarak devrede bir akm olutururlar. Bylece devreden akm ge-
mesiyle kondansatr yklenmeye balayacaktr. Yklenme srasnda, kondansatr
levhalar arasndaki boluk bir ak devreyi temsil ettiinden ykler bu boluu at-
layp kar levhaya geemezler. Fakat bir plakadan dierine yk transferi, kondan-
satr tamamen yklenene kadar diren, anahtar ve g kayna zerinden sala-
nr. Kondansatrde depolanan maksimum yk miktar g kaynandan uygula-
nan voltaj deerine baldr. Maksimum yke ulaldnda devreden geen akm
deeri sfr olur.
118
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Devreden geen akmn zamanla azaldn devreye seri bal olan ampermet-
reden takip edebiliriz. Benzer ekilde kondansatr zerindeki gerilimin zamanla
arttn devreye paralel bal voltmetreden izleyebilirsiniz. Kondansatrden geen
akmn sfra ve ayn zamanda kondansatr zerindeki gerilimin kaynak gerilim
deerine yaklamas kondansatrn dolduunun gstergesidir.
Elektrik devresinde bulunan R direncinin ular arasndaki gerilim farkn ve ierisinden
geen akm lmek iin hangi cihazlar kullanlr?
G kayna ile kondansatr birbirinden ayrldktan sonra kondansatrn
plakalar arasnda depolanan enerji, belirli bir sre iin kondansatrde kalr.
Kondansatrn zerindeki yk tutma sresi levhalarn ve dielektrik materyalle-
rin cinsine bal olarak deiir. Dielektrik madde zerinden geen kaak (szn-
t) akmlarnn hi olmad kabul edilirse, kondansatr zerindeki yk sonsuza
kadar ayn deerde kalr. Ancak en iyi yaltkan madde de bile bir miktar akm ta-
yc (elektron ve hole-boluk) olduundan, hibir kondansatr zerindeki y-
k sonsuza kadar koruyamaz.
ekil 5.3te grlen RC devresinde anahtar 1 numaral konuma getirildiinde
devreden akm gemeye balayacaktr. Bu devreye Kirchhoffun gerilim yasas uy-
gulandnda,
(5.6)
eitlii elde edilir. Burada; (epsilon diye okunur) devreyi besleyen g kayna-
nn salad gerilimi, IR direncin ve q /C de kondansatrn ular arasndaki
potansiyel dmesidir. Kondansatr iin pozitif plakadan negatif plakaya doru gi-
dilmesi potansiyel dmesini temsil eder. Kondansatrn yklenmesi esnasnda,
herhangi bir anda devreden geen akm I ve kondansatrn plakalarndaki yk
miktar q ile temsil edilir. I ve q deerleri zamana baldr. Kondansatrn yklen-
mesi esnasnda plakalardaki yk miktarnn zamana bal deiimi Eitlik 5.6dan,
(5.7)
olarak bulunur. Burada e, doal logaritmann tabandr (e=2,718).
Doal logaritma ile ilgili olarak Matematik I kitabnza bakabilirsiniz.
q t C e Q e
t
RC
t
RC
( ) =

1 1
=
q
IR
C
0
119
ekil 5.3
+
-
1
2
C
+
-
V
C
+
-
Voltmetre
A
R
+ -
V
R
Seri Bal RC
Devresindeki
Kondansatrn
Dolma Sreci
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Eitlik 5.7den kondansatrn yklenmesi esnasnda devreden geen akmn
zamana gre deiimi,
(5.8)
olarak hesaplanr. Kondansatrde arj ilemi, elektriksel potansiyel farka maruz ka-
lan negatif ykl elektronlarn plakalar zerinde farkl miktarlarda elektrik ykleri
oluturacak ekilde hareketleri ile meydana gelir. Plakalarn bu ekilde yklenebil-
mesi iin belirli bir zaman gemesi gerekir. Kondansatrn yklenmesi iin gere-
ken zaman, devreden akmn getii diren deerine ve kondansatrn sasna
bal olarak deiir. Kondansatrn zerindeki enerjinin yklenme sresi olduu
gibi boalma sresi de vardr. Bu sre de devrede akmn getii direncin deerine
baldr. Bu srelere zaman sabiti (time constant) ad verilir. Birimi saniyedir (s).
Zaman sabiti (to diye okunur),
= RC (5.9)
olarak verilir. Zaman sabiti bir kondansatrn ne kadar zamanda dolduunu ve
boaldn belirtir. RC deeri ne kadar kkse q ve I eitliklerindeki stel fonk-
siyon o kadar hzl deiir. RC deeri ne kadar bykse stel fonksiyon o kadar
yava deiir.
Bir RC devresinde kondansatrn uygulanan gerilimin tamamna arj olabilme-
si iin geen srenin yaklak t = 5 = 5RC olduu sylenebilir. Kondansatr yk-
lenirken gerilim belirli bir srede ykselir, boalrken de yine belirli bir srede
yksz hale dner. Bu yaklam altnda yaplan deneylerde bulunan doluluk oran-
lar Tablo 5.1de verilmitir. Kondansatr, bir R direnci zerinden arj olurken pla-
kalar arasndaki gerilimin kaynak geriliminin % 63,2sine kmas iin geen za-
man bir zaman sabitidir. Baka bir ifade ile de dolu bir kondansatrn plakala-
r arasndaki gerilimin boalma annda, ilk gerilim deerinin % 36,8ine dmesi
iin geen zaman bir zaman sabitidir. Bir zaman sabiti sonra devreden geen
akm ilk deerinin %36,8ine der.
Teorik olarak bir kondansatr 5 zaman sabiti sonunda hibir zaman kaynak
geriliminin % 100ne arj olmaz.
ekil 5.4 ve ekil 5.5te herhangi bir kondansatrn yklenmesi (dolmas - arj)
iin geen zamana gre akm ve gerilim grafii verilmitir.
I t
R
e
t
RC
( )
=
Zaman sabiti I (arj akm) V (arj gerilimi)

1 % 36,8 % 63,2
2 % 13,5 % 86,5
3 % 4,98 % 95,02
4 % 1,83 % 98,17
5 % 0,67 % 99,33
120
Tablo 5.1
Kondansatrn
Yklenmesi
Esnasnda Devreden
Geen Akm ve
Plakalar zerindeki
Gerilim Deerlerinin
Zaman Sabitine
Gre Deiimi
ekil 5.4 ve ekil 5.5den de grld gibi kondansatr dolmaya baladn-
da, zaman ilerledike akm eksponansiyel olarak azalrken, gerilim artmaktadr.
RC Devresinde Kondansatrn Boalmas
Daha nce V gerilimine kadar dolmu olan kondansatrn anahtarn ekil 5.6da
grld gibi 2 numaral konuma evirelim. Bu durumda RC devresindeki g
kayna devreden karlm olur. G kaynann olmad devrede kondansatr
bir gerilim kayna olarak ilev grr. Anahtar akken kondansatrn pakalar
arasnda Q/C kadarlk bir potansiyel fark vardr. Devreden akm gemedii iin di-
ren zerindeki potansiyel fark sfrdr. t =0 annda anahtar kapatlrsa (2 numaral
konum) kondansatr diren zerinden boalmaya balar, kondansatrn plakala-
rnda birikmi olan ykler iki plakada dengelenir ve kondansatr boalm olur.
Boalan bir kondansatrn tm enerjisi diren zerinde s eklinde harcanr.
Boalma esnasnda, herhangi bir anda devreden geen akm I ve kondansatr
zerindeki yk q olsun. G kayna hari ekil 5.3teki devre ekil 5.6daki devre
ile ayndr. O halde byle bir devreye Kirchhoffun gerilim yasas uygulandnda,
(5.10)
eitlii elde edilir. Buradan boalan bir kondansatr iin ykn zamana ball,
q(t) = Qe
-t/RC
(5.11)
olarak ifade edilir. Bu ifadeden yararlanarak boalan bir kondansatr iin akmn
zamana ball,
(5.12)
olur. Akm bu defa negatif iaretlidir. Negatif iaret, kondansatr boalrken devre-
den geen akmn ynnn, kondansatrn yklenmesi esnasndaki devreden ge-
en akmn ynne zt olduunu gsterir. Bu eitlikten kondansatr zerindeki y-
kn ve akmn zaman sabiti ile belirlenen hzla stel olarak deitiini gryoruz.
Kondansatrn dolma ve boalma srelerinde devreden geen I akmlarnn ynleri bir-
birine tersdir.
I t
Q
RC
e
t RC
( )
/
=

=
q
C
IR 0
121
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
0 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 0.006 0.007 0.008 0.009 0.01
t (saniye)
ekil 5.4 ekil 5.5
Bir Kondansatrn Dolmas Esnasndaki Akmn
Zamana Gre Deiimi
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
0 10
t (saniye)
K
o
n
d
a
n
s
a
t
r

G
e
r
i
l
i
m
i

V

(
v
o
l
t
)
20 30 40 50 60 70 80 90 100
Bir Kondansatrn Dolmas Esnasndaki Gerilimin
Zamana Gre Deiimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
RC devresindeki R direncinin grevini aklaynz?
Deneyde kullanlacak ara-gere ve miktarlar aada liste halinde verilmitir.
1. DC g kayna....................................................................................... 1 adet
2. Multimetre (ampermetre)........................................................................ 1 adet
3. Multimetre (voltmetre)............................................................................ 1 adet
4. Kondansatr (2200 F)........................................................................... 1 adet
5. Diren (100 k)....................................................................................... 1 adet
6. Balant kablosu (tek ucu krokodilli, siyah ve krmz renkli)............... 2 adet
7. Kargaburun.............................................................................................. 1 adet
8. Yankeski.................................................................................................. 1 adet
9. Zaman ler............................................................................................. 1 adet
10. Breadboard (bredbord diye okunur)...................................................... 1 adet
11. Balant kablosu (mavi ve krmz renkli)............................................... 2 adet
12. Devre balant telleri (yeil ve sar)....................................................... 1 kutu
Deneye balamadan nce yukarda listelenen ve ekil 5.7de gsterilen ara ve
gerelerin tam olup olmadn kontrol ediniz.
122
220 volt
ac k
10
2
8
9
11
6
7
1
6
3
12
4
5
ekil 5.7
Deneyde
Kullanlan Ara ve
Gereler
+
-
1
2
C
+
-
V
C
+
-
Voltmetre
A
R
+ -
V
R
I
Anahtar
ekil 5.6
Seri Bal RC
Devresindeki
Kondansatrn
Boalma Sreci
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Kondansatr ile diren arasndaki farkllklar nelerdir? Bu devre elemanlarndan hangisi
elektrik enerjisi depolar.
Deneyde kullanacanz kondansatr sizden nce deney yapan arkadalarnz ta-
rafndan bir miktar ykl olarak braklm olabilir. Kullanacanz kondansatrn
yknn boalm olmas gerekir. Yklenmi bir kondansatrn ykn boalt-
mak iin kondansatrn iki baca ekil 5.8de grld gibi R direncine sahip
iletken bir kablo veya tel ile birletirilir. R direncinin kondansatr plakalar arasn-
da kpr olmasyla kondansatrn iki plakas arasndaki ykler dengelenir ve
kondansatr boalm olur. Ayn ilemi deneyi tamamladktan sonra tekrarlaynz.
Kondansatrn yukarya bakan yzeyini herhangi bir tehlike oluturmamas iin kendini-
ze doru deil, sizden uzaa doru ynelmesini salaynz.
Bir kondansatrn yklenmesi iin kullanacanz devrenin ematik grnm
ekil 5.9da verilmitir. Bu devreyi breadboard (bredbord diye okunur) zerinde
kurabilmek iin kullanacanz malzemeleri seiniz.
Deneyde kullanacanz direncin ve kondansatrn tellerini elinize batmamas iin
kargaburun kullanarak ekil 5.10da
grld gibi bir miktar kvrnz.
Ular breadboarda taklacak e-
kilde kvrlan direnci ve kondansa-
tr ekil 5.11de grld gibi
breadboardun zerine yerletiriniz.
Direncin bir ucu ile kondansatrn
uzun bacan breadboard zerin-
de ayn hatta (sar renkle iaretlen-
mi) bulunan deliklerine taknz.
Devre balant telini kullanarak di-
rencin bota kalan ucunu breadbo-
ard zerindeki krmz renkli k
ucuna balaynz.
123
ekil 5.8 ekil 5.9
Ykl Bir Kondasatrn Ksa Devre Edilerek
Yknn Boaltlmas
+
-
C
+
-
V
C
+
-
Voltmetre
R
+ -
V
R
+ -
Ampermetre
I
Diren ve Kondansatrden Oluan Seri Bal Bir
RC Devresi
ekil 5.10
Diren
Bacaklarnn
Kvrlmas
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Breadboard; diren, kondansatr, bobin, LED gibi devre elemanlarn biraraya getirip
seri, paralel veya karmak bal bir devre kurmak iin lehim gerektirmeyen pratik kulla-
nml ok kanall elemanlardr.
RC devresinden geen akm lmek iin ampermetre ve kondansatr zerin-
deki gerilimi lmek iin voltmetre kullanlr. ekil 5.12de grld gibi amper-
metre olarak kullanlacak multimetrenin kadranndaki KADEME SECY A l-
m izgisine eviriniz. Voltmetre olarak kullanlacak multimetrenin kadranndaki
KADEME SECY dc blgede 40 V lm izgisine eviriniz.
ekil 5.12de grld gibi ampermetre olarak kullanlacak multimetrede; bir
ucu kskal siyah lm kablosunu COM yuvasna, bir ucu kskal krmz lm
kablosunu A yuvasna taknz. Voltmetre olarak kullanlacak multimetrede; bir
ucu kskal siyah lm kablosunu COM yuvasna, krmz lm kablosunun bir
ucunu V yuvasna taknz. Bylece ampermetre ve voltmetre lm almaya hazr
hale getirilmitir.
ekil 5.13te grld gibi devreye ampermetre balaynz. Ampermetrenin
A yuvasna bal krmz lm kablosunun kskal ucunu kondansatrn ksa
bacana ve siyah lm kablosunun bota kalan ucunu breadboard zerindeki
yeil renkli k ucuna taknz.
124
ekil 5.11
Diren ve
Kondansatrn
Breadboard
zerine
Yerletirilmesi ve
Breadboardun
k Ucuna
Balanmas
Voltmetre
Ampermetre
ekil 5.12
Multimetrelerin
Ampermetre ve
Voltmetre Olarak
Ayarlanmas
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Voltmetreyi elektrik devresindeki yerine ekil 5.14te grld gibi balay-
nz. Voltmetrenin krmz lm kablosunun kskal ucunu, breadboard zerinde-
ki devrede, kondansatrn diren ile ortak bal olan bacana ve siyah lm
kablosunun kskal ucunu kondansatrn dier bacana taknz. Bylece bread-
board zerinde RC devresi kurulmu olur.
G kayna balant kablolarn kullanarak breadboardu g kaynana ba-
laynz. G kaynann pozitif k ucunu breadboard zerindeki krmz renkli
k ucuna ve negatif k ucunu breadboard zerindeki yeil renkli k ucuna
karlk gelmelerini salaynz (ekil 5.15).
G kaynann fiini prize taknz. Kondansatrn dolmas ile ilgili deneyi
yapmak zere deney dzeneimiz hazr hale gelmitir (ekil 5.15).
125
ekil 5.13
Ampermetrenin
Devreye
Balanmas
ekil 5.14
Voltmetrenin
Devreye
Balanmas
Kondansatrlerin alma gerilimleri dc cinsinden belirtilir. rnein zerinde 250 V dc
yazan bir kondansatr 300 V dc ile beslenen bir RC devresinde kullanamayz. Deneyden
nce kondansatrlerin zellikleri kontrol edilerek deneye balanmaldr.
DENEYN YAPILII
Kondansatrn Dolmas Deneyi
G kaynan k gerilimine ayarlamadan nce g kayna balant kablolarn
yuvalarndan geici olarak karnz. G kaynan POWER olarak gsterilen d-
mesine basarak anz. (ekil 5.16). POWER dmesine bastnzda g kayna
ON konumunda yani ak olacaktr. G kaynan atktan sonra, devreye uygu-
lamamz gereken voltaj deerini, VOLTAJ AYAR DMESN yavaa saa doru
evirerek ayarlaynz. G kaynanda voltaj arttrrken kullanacamz FINE (in-
ce ayar) ve COARSE (kaba ayar) olmak zere iki ayar dmesini greceksiniz.
Ayarlamak istediiniz voltaj deeri iin nce COARSE dmesini saa doru ya-
vaa eviriniz ve istediiniz gerilim deerine yaklatrnz. Bu kaba ayar ilemin-
den sonra, FINE dmesini kullanarak g kaynan istediiniz gerilim deerine
ayarlaynz. VOLTAJ AYAR DMELERN kullanarak g kaynan ekil 5.16da
gsterildii gibi k voltaj 10 volt olacak ekilde ayarlaynz.
126
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Voltmetre
Ampermetre
ekil 5.15
Seri Bal RC
Devresi
Gerilim ayar yaptktan sonra dmelere bir daha dokunmaynz ve g kayna-
n daha sonra kullanmak zere kapatnz. G kaynan kapatmak iin de ayn
POWER dmesini kullannz. Bu durumda dme OFF yani kapal konumda olur.
karm olduunuz balant kablolarn tekrar ayn yuvalara taknz.
Deneye balamadan nce aada belirtilen hazrlklar yapnz.
Deneyde kullanacanz diren ve kondansatr deerlerini belirleyiniz. Bu
deerleri kullanarak devrenin zaman sabitini hesaplaynz.
= RC = ......................
Hesaplam olduunuz zaman sabiti deerine kadar 8 eit zaman aralnda
lmlerinizi tekrarlaynz. Zaman sabiti deerinden sonra lmlerinizi 60
saniye ara ile veya zaman sabiti deerine gre uygun aralklarla tekrarlayp
toplam 22 adet lm alnz. Belirlediiniz zaman deerlerini izelge 5.1e
kaydediniz. rnek olarak zaman sabiti 160 s olarak hesaplanm olsun. lk
sekiz lm 20 s aralklarla almalsnz. Doku-
zuncu ve sonraki lmlerinizi 60 s aralklarla (veya 14 lm alabilecek e-
kilde) tekrarlayp toplamda 22 adet lme ulamalsnz.
Deney esnasnda, ayn anda akm, gerilim ve zaman lmlerini alabilmek
iin deney grubu arkadalarnzla grev paylam yapmalsnz. Bir arkada-
nz zaman lerden zaman okurken dier arkadanz ampermetreden
akm siz de voltmetreden gerilimi ayn anda okuyabilirsiniz. Aldnz de-
erleri her defasnda izelge 5.1e kaydetmeyi unutmaynz. Ayn ilemleri
Kondansatrn Boalmas Deneyinde de tekrarlaynz.
Grev paylamn yaptktan sonra g kaynan POWER dmesine basarak
anz ve sfrlanm olan zaman leri altrnz (ekil 5.17). Bu esnada kondan-
satr zerine bal voltmetreden o andaki gerilim deerini ve devreden geen
akm deerini ampermetreden okuyup (ekil 5.18) izelge 5.1e kaydediniz.
m sresi l
zamansabiti
=
8
127
ekil 5.16
G Kaynandan
nce (a) ve Kaba
(b) Ayarnn
Yaplmas
(a)
(b)
ekil 5. 17deki devreye gerilim uyguland andan itibaren devrede ykler ak-
maya balayarak bir akm meydana getirirler. Bylece kondansatr yklenmeye
balar. Yklenme srasnda kondansatr levhalar arasndaki boluk bir ak dev-
reyi temsil ettiinden, ykler bu boluu atlayp kar levhaya geemezler. Fakat
bir levhadan dierine yk transferi, kondansatr tamamen dolana kadar diren ve
g kayna zerinden salanr.
128
ekil 5.17
Seri Bal RC
Devresine Gerilim
Uygulanmas
ekil 5.18
Seri Bal RC
Devresine Gerilim
Uyguland Anda
llen Akm ve
Gerilim Deerleri
Daha nceden belirlemi olduunuz zaman aralklarnda gerilim ve akm l-
mlerini 22 defa tekrarlaynz ve lm sonularn izelge 5.1de ilgili yerlere
kaydediniz. ekil 5.18-5.21de farkl zamanlarda seri bal RC devresinden geen
akm ve kondansatr zerinde o andaki gerilim deerleri verilmitir.
ekil 5.18-21den grld gibi balangtan itibaren zaman ilerledike kon-
dansatrn zerindeki gerilim deeri artarken devreden geen akm deeri azal-
makta ve kondansatr maksimum dolma deerine yaklamaktadr. Akm ve geri-
lim Eitlik 5.7 ve 5.8e uygun olarak deimektedir.
129
ekil 5.19
Seri Bal RC
Devresinde
Balangtan 60
saniye Sonra
llen Akm ve
Gerilim Deerleri
ekil 5.20
Seri Bal RC
Devresinde 3
dakika 14 saniye
Sonra llen
Akm ve Gerilim
Deerleri
Kondansatrde depolanabilecek maksimum ykn deeri g kaynandan uy-
guladmz gerilim deerine baldr. Kondansatrde depolanan yk maksimum
deerine yaklat andan itibaren kondansatrn dolmu olduunu, devreden
akm gemeyeceini (sfr olmasn) ve kondansatrn ak devre gibi davranaca-
n bekleriz. Ancak kondansatrler ideal olmad iin tamamen dolmayacaktr.
22. lm sonunda 5 luk kondansatrn arj olma sresine ulam olmanz
gerekiyor. Bu sreyi biraz geince zaman leri durdurunuz. Kondansatrn dol-
ma ilemini boalma ileminin balangcna kadar devam ettirebilirsiniz.
Kondansatrn Boalmas Deneyi
Kondansatrn dolma ilemi tamamlandktan sonra g kaynan POWER d-
mesine basarak kapatnz (5.21). Kondansatrn boalmas iin elekrik devresini
ekil 5.22ye uygun olarak dzenleyiniz. Bu dzenleme iin ilk nce g kayna-
n breadboarda balayan krmz balant kablosunu g kayna ve breadboard
zerindeki yuvasndan karnz (ekil 5.23).
130
ekil 5.21
Yaklak 5
Zaman Sonunda
Devreden Geen
Akm ve
Kondansatr
zerindeki Gerilim
Deerleri
C
+
-
V
C
+
-
Voltmetre
R
+ -
V
R
+ -
Ampermetre
I
ekil 5.22
Diren ve
Kondansatrden
Oluan Seri Bal
RC Devresi
G kaynandan karm olduunuz mavi balant kablosunun bota kalan
ucunu breadboard zerindeki krmz renkli k ucuna ekil 5.24te grld gi-
bi taknz. Bylece g kaynann devreye olan balants kesilmi, g kayna-
nn kt yer ksa devre edilmi ve ekil 5.22deki kondansatr boalma devresi
kurulmu olur.
Sfrlanm olan zaman leri altrnz. E zamanl olarak voltmetreden kon-
dansatr zerindeki voltaj ve devreden geen akm ampermetreden okuyup t=0
anndaki deerler olarak izelge 5.2ye kaydediniz. Ampermetreden negatif (-) ia-
retli akm deeri okuduunuza dikkat ediniz. Akmn negatif iaretli olmas: kon-
dansatrn boalmas esnasnda devreden geen akmn, dolmas esnasnda dev-
reden geen akmn tersi ynnde olduunu gsterir. Bu sebeple ekil 5.22de
devreden geen akmn yn semi olduumuz ynn tersi olacaktr. lm tek-
rarlarn kondansatrn dolmas ileminde setiiniz zaman aralklarnda yapnz.
Toplam olarak 22 adet lm sonularn izelge 5.2ye kaydetmeyi unutmaynz.
131
ekil 5.23
Seri Bal RC
Devresinde G
Kaynann Devre
D Braklmas
ekil 5.24
Kondansatrn
Boalma Devresi
ekil 5.25te grld gibi g kaynann olmad devrede kondansatr bir
gerilim kayna olarak ilev grr ve kondansatr diren zerinden yava yava
boalmaya balar.
eitli zamanlarda llen, diren zerinden geen akm ve kondansatrn
plakalar arasndaki V voltaj deerleri ekil 5.25-28de verilmitir. Bylece kon-
dansatr zerindeki yk ve akmn zaman sabiti ile belirlenen bir hzla Eitlik 5.11
ve 5.12ye uygun olarak deitiini grebilirsiniz.
132
ekil 5.25
lk Anda llen
Kondansatr
zerindeki Gerilim
ve Devreden Geen
Akm Deerleri
ekil 5.26
41 saniye Sonra
llen
Kondansatr
zerindeki Gerilim
ve Devreden Geen
Akm Deerleri
ekil 5.27
4 dakika 20
saniye Sonra
llen
Kondansatr
zerindeki Gerilim
ve Devreden Geen
Akm Deerleri
Dolu bir kondansatrn ular arasndaki gerilimin boalma annda ilk gerilim
deerinin % 36,8ine dmesi iin geen zamana bir zaman sabiti ad verilir. Kon-
dansatrn yaklak olarak 5 luk zamanda boalacan kabul ederiz. Kondansa-
trn tamamen boaldndan emin olduktan sonra deneyinizi sonlandrnz.
lm
says
Zaman
(dakika)
Gerilim
(volt)
Akm (A)
(mikroamper)
1
2
3
4
5
6
7
8
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
133
ekil 5.28
10 dakika Sonra
llen
Kondansatr
zerindeki Gerilim
ve Devreden Geen
Akm Deerleri
izelge 5.1
Kondansatrn
Dolmas Esnasnda
Alnan Veriler
Elde edilen verilerin deerlendirilebilmesi iin, bu deneye uygun yatay ve dey
eksenleri lineer (dz) olan grafik katlar kullanlacaktr. ekil 5.29 byle bir grafik
kadn gstermektedir. Dey eksen akm ve gerilim deerleri iin kullanlr. Ya-
tay eksen zaman ekseni olarak kullanlr. ltnz akm deerleri mikroamper
mertebesinde (rnein 5 mikroamper=5.10
-6
A) olduu iin grafik kadnda d-
ey eksen zerinde, verilen rnek deer iin sadece 5 saysn iaretleyiniz. stel
arpan (I x10
-6
A) eklinde grafik ekseninde gsteriniz.
Sizlere kolaylk olmas ve bu tr grafik kadnn nasl kullanlacan aklamak
iin rnek olarak hazrladmz izelge 5.3teki verileri ekil 5.29daki grafik ka-
dna yerletirelim. lk nokta (99,4.10
-6
A; 1 s), ikinci nokta (75,7.10
-6
A; 60 s), n-
c nokta (46,7.10
-6
A; 194 s) ve drdnc nokta (8,2.10
-6
A; 1108 s) olarak grafik
kadna yerletirilmilerdir. Siz de belirlediiniz baz noktalar ayn grafik kad-
na yerletirebilir veya grafik zerinde bir nokta iaretler ve o noktann saysal de-
erlerini grafikten okuyabilirsiniz.
lm says Akm (mikroamper) Zaman (saniye)
1 99,4 1
2 75,7 60
3 46,7 194
4 8,2 1108
134
lm
says
Zaman
(dakika)
Gerilim
(volt)
Akm
(mikroamper)
1
2
3
4
5
6
7
8
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
izelge 5.2
Kondansatrn
Boalmas Esnasnda
Alnan Veriler
izelge 5.3
Verilerin Grafik
Kadna
Yerletirilmesinde
Kullanlan rnek
izelge
Kondansatrn Dolmas Deney Sonular
1. Kondansatrn dolmas srecinde kaydettiiniz kondansatr zerindeki ge-
rilim ve zaman deerleri kullanarak ekil 5.30da verilen grafik kadna ge-
rilim-zaman grafiini iziniz.
2. Devrenin zaman sabitini grafikten bulunuz. Teorik ve deneysel olarak bul-
duunuz zaman sabiti deerlerini kyaslaynz.
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
3. Kondansatrn dolmas srecinde kaydettiiniz, devreden geen akm ve
zaman deerlerini kullanarak ekil 5.31de verilen grafik kadna akm-za-
man grafiini iziniz.
4. izdiiniz akm-zaman grafiini yorumlaynz.
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
135
ekil 5.29
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200
Zaman (saniye)
A
k
m

x
1
0
-
6

(
a
m
p
e
r
)
Grafik Kadna
rnek Noktalarn
Konulmas
Kondansatrn Boalmas Deney Sonular
3. Kondansatrn boalma sreci iin seilen zaman dilimindeki akm ve geri-
lim deerlerini kullanarak, ekil 5.32de verilen grafik kadna gerilim-za-
man grafiini iziniz.
4. Devrenin zaman sabitini izdiiniz grafikten bulunuz. Teorik ve deneysel
olarak bulduunuz zaman sabiti deerlerini kyaslaynz.
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
5. Kondansatrn dolmas ve boalmas durumlar iin belirlediiniz zaman
sabitlerini kyaslaynz.
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
6. Kondansatrn boalma sreci iin seilen zaman dilimindeki akm ve geri-
lim deerlerini kullanarak, ekil 5.33te verilen grafik kadna akm-zaman
grafiini iziniz.
7. izdiiniz akm-zaman grafiini yorumlaynz.
136
Zaman (...............)
V
o
l
t
a
j

(
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
)
ekil 5.30
arj Olan
Kondansatrde
Gerilim-Zaman
Deiimi
137
ekil 5.31
Zaman (...............)
A
k
m

(
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
)
arj Olan
Kondansatrde
Akm-Zaman
Deiimi
ekil 5.32
Zaman (...............)
V
o
l
t
a
j

(
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
)
Dearj Olan
Kondansatrde
Gerilim-Zaman
Deiimi
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
138
Zaman (...............)
A
k
m

(
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
)
ekil 5.33
Dearj Olan
Kondansatrde
Akm-Zaman
Deiimi
139
Kondansatrler, enerji depolamada kullanlan, iki ilet-
ken levha arasna bir yaltkan madde (dielektrik) konu-
larak yaplm pasif bir devre elemandr. eitli kondan-
satrlerde kullanlan hava, plastik, mika, yaa batrlm
kat, teflon gibi materyaller yaltkan malzemelerdir. Kon-
dansatrlerin kapasitansn artrmak iin farkl dilektrik
maddeler ile doldurulur. Kondansatrlerin iletken plaka-
larnn yzey alanlar ve plakalar arasndaki genilik uy-
gun olarak deitirilirse kapasitans deeri artrlabilir.
Balangta yksz bir kondansatr bir doru akm (dc)
retecine balandnda yklenmeye (dolmaya, arj ola-
maya) balar. Kondansatr zerinde oluan potansiyel
fark uygulanan dc gerilim deerine eit oluncaya kadar
kondansatrn yklenmesi devam eder. Plakalar ara-
sndaki potansiyel fark kaynak gerilimine eit olduun-
da kondansatr dolmu (yklenmi, arj olmu) demek-
tir. Kondansatr yklendii zaman plakalar eit miktar-
da ykler tar.
Bir kondansatr zerindeki Q yknn miktar, ilet-
kenler arasndaki V potansiyel fark ile doru orantldr
ve kondansatrn C sas,
ile verilir. Paralel levhal bir kondansatrn sas,
olarak ifade edilir. Bir kondansatrn yklenmesi sra-
snda yaplan i, potansiyel enerji olarak kondansatr-
de depolanr. Ykl bir kondansatrn U potansiyel
enerjisi farkl biimlerde,
olarak verilir.
Kondansatrlerde depolanabilen maksimum enerjinin
(ya da ykn) bir snr vardr. Kondansatrler belli bir
potansiyel farkndan fazlasna dayanamaz ve plakalarn
birinden dierine yk geii olur. Bu durumda kondan-
satr zelliini kaybeder ve iletken gibi davranr.
Kondansatrler dc devrelerde genellikle enerji depola-
mak amac ile kullanlrlar. Kondansatrler hem enerji
depolama hem de yk aniden devreye sokma zellik-
lerinden dolay g kaynann eitli sebepler nede-
niyle devre d kalaca durumlarda ve ani yk akna
ihtiya olan durumlarda kullanlrlar. Fotoraflkta,
otomobillerin elektronik ateleme devrelerinde ve drt-
l flarlerinde, cep telefonlarnda, hoparlrlerde, elek-
trik datm ebekelerinde, eitli elektrik ve elektronik
devrelerinde kondansatrler kullanlmaktadr.
Yksek sa deerine sahip veya yksek voltajda al-
an kondansatrlerle alrken ok dikkatli olmak ge-
rekir. Bu zelliklere sahip kondansatrlerin tamamen
boalm olduundan emin olduktan sonra gerekiyorsa
temas edebilirsiniz. Ykl kondansatrn plakalar ara-
s iletken tel ile birletirilirse boalrlar. Yani yksz ha-
le gelirler. Kondansatrn zerinde belirtilen voltaj de-
erinden fazlasn asla uygulamaynz.
Kondansatrn yklenmesi esnasnda plakalardaki yk
miktarnn zamana bal olarak deiimi
ile verilir. Kondansatrn yklenmesi esnasnda devre-
den geen akmn zamana gre deiimi,
(5.8)
olarak hesaplanr.
Kondansatrn yklenmesi iin gereken zaman, devre-
den akmn getii diren deerine ve kondansatrn s-
asna bal olarak deiir. Kondansatrn zerindeki
enerjinin yklenme sresi olduu gibi boalma sresi de
vardr. Bu sre de devrede akmn getii direncin dee-
rine baldr. Bu srelere zaman sabiti (time constant)
ad verilir. Birimi saniyedir (s). Bir RC devresinde kon-
dansatrn uygulanan gerilimin tamamna arj olabilme-
si geen srenin yaklak =5 RC olduu sylenebilir.
Boalan (dearj olan) bir kondansatr iin ykn zama-
na ball,
(5.11)
olarak ifade edilir. Boalan bir kondansatr iin akmn
zamana ball,
(5.12)
ile verilir. Akm bu defa negatif iaretlidir. Dolma ve
boalma esnasnda akm ynleri ters olmaktadr.
I t
Q
RC
e
t RC
( )
=
/
q t Qe
t RC
( )
=
/
I t
R
e
t
RC
( )

q t C e e
t
RC
t
RC
( )
= =

1 1 Q
U
Q
C
QV CV = = =
1
2
1
2
1
2
2
2
C
A
d
o
=
C
Q
V
=
zet
140
1. Balangta kapasitans C=15 F olan bir kondansa-
tre, seri olarak balanm R=4 kluk direnden olu-
an, seri RC devresini besleyen doru akm kaynann
elektromotor kuvveti, =24 volttur. Kapasitans 24
volta ka msde ular?
a. 70
b. 60
c. 30
d. 15
e. 10
2. Herbir yzey alan S=4 cm
2
olan dzlem kondansa-
trn elektrotlar aras uzaklk d=5 mm dir. Kapasitan-
s ka pF tr?
a. 0.11
b. 0.14
c. 0.21
d. 0.71
e. 0.81
3. Seri bal RC devresin de C deeri iki katna kart-
lrsa zaman sabiti ilk deerinin ka kat olur?
a. Deimez.
b. Yars olur.
c. ki kat olur.
d. kat olur.
e. Deimez.
4. Bir kondansatrn dolmas iin geen zaman aa-
daki seeneklerden hangisinde verilmitir?
a. Zaman sabitinin bete biri srede dolar.
b. Bir zaman sabiti sresinde dolar.
c. ki zaman sabiti sresinde dolar.
d. Be zaman sabiti sresinde dolar.
e. Birka saniyede dolar.
5. Bir kapasitrn kapasitans C = 200 nF ve plakala-
rlar arasndaki gerilim V = 120 volt olduuna gre her
bir plakada biriken yk miktar ka C tur?
a. 54
b. 48
c. 36
d. 24
e. 12
6. arj olan bir kondansatrde ykn zamanla deiim
ifadesi aadakilerden hangisidir?
a.
b.
c.
d.
e.
7. Seri RC devresinde bulunan kondansatrn plakalar
arasndaki gerilim, kaynak gerilimine ulancaya kadar, di-
renten geen akm deeri hakknda ne sylelebilirsiniz?
a. Sfra yaklaarak azalr.
b. lk deerinin yarsna der.
c. Artar.
d. lk deerinin iki kat olur.
e. Sabit kalr.
8. RC seri devresindeki ykl kondansatrn plakasn-
daki yk Q = 5 C ve kapasitans, C = 100 nF dr. Pla-
kalar arsndaki gerilim fark ka volttur?
a. 90
b. 80
c. 70
d. 60
e. 50
9. Bir RC deversindeki dolu kondansatrn plakala-
r arasndaki gerilim fark 125 volttur. Yk ise 50
nanocoulomb olduuna gre kapasitans ka pF dr?
a. 500
b. 400
c. 300
d. 200
e. 100
10. Voltmetre ve ampermetre devreye nasl balanr?
a. Ampermetre ve voltmetrenin devreye balan-
masna gerek yoktur.
b. Her ikisi de paralel balanr.
c. Her ikisi de seri balanr.
d. Ampermetre devreden geen akmn llecei
kola paralel, voltmetre gerilimin llecei dev-
re elemanna seri balanr.
e. Ampermetre devreden geen akmn llecei
kola seri, voltmetre gerilimin llecei devre
elemanna paralel balanr.
q Q e
t
RC
=
( ) 2
3
q Q e
t
RC
=
( ) 1
q Q e
t
RC
=
( ) 1
2
q Q e
t
RC
=
( ) 2
q Q e
t
RC
=
2 1 ( )
Kendimizi Snayalm
141
Sra Sizde 1
Multimetre cihazn kullanabiliriz. Gerilim lmek iin
multimetreyi voltmetre olarak ayarlarz. Devreden ge-
en akm lmek iin multimetreyi ampermetre olarak
ayarlarz.
Sra Sizde 2
RC devresindeki R direnci, C konsatrnn bu diren
zerinden dolmasn veya boalmasn salamaktadr.
Sra Sizde 3
Kondansatrler plakalar arasnda oluturulan elektrik
alan ierisinde enerji depolar. Diren ise enerji harcar.
Bu nedenle direnlerin enerji depolama zellii yoktur.
Kyak, E. (Ed.) (2012). Elektrik Devre Analizi, Anado-
Arifolu, U.(2000). Elektrik-Elektronik, Doru Akm
Devreleri, Cilt-1, Alfa Yaynlar, stanbul.
Bereket, M. ve Tekin, E, (2010). Elektrik Elektronik
Esaslar, Uygulama Kitab, Birsen Yaynevi, zmir.
Altuncu, A., Arslan, Y., Navruz, . Ve Navruz, T. S., (
2009). Elektronik, eviri: Bilim Teknik Yaynevi,
Istanbul.
Serway, R. A. ve Beichner, R. J. (2007). Fen ve Mhen-
dislik iin Fizik, Cilt 2. ev. ed. K. olakolu. Pal-
me Yaynclk, Ankara.
Fishbane, P.M., Gasiorowicz, S. ve Thornton, S., (2003)
Temel Fizik, Cilt II. ev. ed. Yaln, C., Arkada
Yaynevi, Ankara.
Demir, S. (2012). Elektrik Enerjisi letimi ve Dat-
m, Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiehir.
Yararlanlan nternet Adresleri
www.iys.inonu.edu.tr/webpanel/dosyalar/149/file/De-
ney11.pdf
www.yoner.pamukkale.edu.tr/dersnotlari_dosya-
lar/EEEN%20213.pdf.
www.megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/mo-
dul_pdf/525MT0011.pdf
www.tr.wikipedia.org/wiki/Kondansatr
Saysal bellekli osiloskobu (Digital Storage Oscilloscope) kullanabilecek,
Elektrik devresinde herhangi bir eleman zerinde gerilim lm gerekle-
tirebilecek,
Bir elektrik sinyalinin frekansn lebilecek,
Sinyal retecini (Function Generator) kullanabilecek,
bilgi ve becerilerine sahip olabilirsiniz.
indekiler
Osiloskop
Sinyal reteci
DC Gerilim lm
AC Gerilim lm
Frekans lm
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Devre Analizi
Laboratuvar
GR
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
OSLOSKOBUN ALITIRILMASI
DC GERLM LM
AC GERLM LM
SNYAL RETECNDE RETLEN
SNYALN LM
6
Osiloskop Kullanm
ve DC/AC Gerilim
lm
Sayfa Tasarm: Serta

GR
Osiloskoplar herhangi bir elektrik sinyalinin gerilim deerini lmenin yan sra,
sinyalin zaman ekseninde deiimini gsterebilen aygtlardr. Osiloskoplar yard-
myla, bir elektrik devresinde retilen sinyalin davran incelenebilir ya da dier
sinyallerle karlatrlabilir.
Saysal bellekli osiloskoplar, eskiden kullanlan analog osiloskoplara ek olarak,
lm yaplan elektrik sinyallerini saysallatrarak belleklerinde saklayabilir.
Bylece bilgi kalc olarak saklanabilir ve daha sonra detayl olarak incelenebilir.
Bu nitede bir saysal osiloskobun temel zelliklerini kavrayarak balang d-
zeyinde kullanmn renecek, bir elektrik sinyalinin genliini ve frekansn le-
cek, sinyal eklini inceleyebilecek ve bunlar yorumlayabilecek beceriyi kazana-
caksnz. Ayrca sinyal retelerinin nasl altn ve kullanldn renerek,
sinyal retecinden elde edilen sinyali lebileceksiniz.
GVENLK NLEMLER
Bu nitede anlatlan aygtlara, bu aygtlara balanan dier aygtlara zarar vere-
bilecek durumlara ve yaralanmalara engel olmak iin aadaki gvenlik nlemle-
rini dikkatle okuyunuz. Gerekli tedbiri alnz.
revliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek
ana elektrik panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini
retmelidirler.
dir. TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSe 112 ve POLSe 155 numaral te-
lefonlardan dorudan ve herhangi bir cret demeden ulalabilir.
Giyim eyalar, anta ve kitap gibi malzemeler alma masas zerine
konmamaldr.
renciler mutlaka laboratuvarda alacaklar konu hakknda nceden ha-
zrlanarak gelmelidirler. Laboratuvarda kullanacaklar cihazlar hakknda n-
bilgiye sahip olmaldrlar.
Osiloskop Kullanm ve
DC/AC Gerilim lm
gulamaldr.
zenli braklmaldr.
Laboratuvarda bakalarnn da alt dnlerek grlt yaplmamaldr.
Direnleri breadboard (devre tahtas) zerine yerletirirken tellerin ele bat-
mamas iin pens kullanlmas nerilir.
Kablo balantlar yaplrken yaltlm blgelerden tutulmaldr. Deney
esnasnda cihazlarn kablolarna taklmamak iin, kablolarn dzenli yer-
letirilmesine dikkat edilmeli, alma masasndan sarkmamalarna zen
gsterilmelidir.
Devre balantlar tamamlandktan sonra mutlaka kontrol edilmelidir. Ge-
rektii taktirde laboratuvar grevlisinden yardm istenmelidir.
Balantlarn tam doru olduundan emin olduktan sonra gerekli lmler
yaplmaldr.
Yalnzca deneylerde tanmlanan aygtlarla birlikte verilen g kablolar
kullanlmaldr.
Balant problar nce lm aygtna daha sonra lm yaplacak elektrik
devresine balanmaldr. Balant yaparken nce referans ucunun balant-
s yaplr.
Her zaman toprak hatt olan bir prizden enerji alnz.
Kullanlan aygtlarn kullanma klavuzlar almaya balamadan nce okun-
maldr. Aygtlarn dayanabilecekleri en byk gerilim deerlerinden daha
yksek gerilim ieren devrelerde lm yaplmamaldr.
G anahtarlar aygtlarn enerji kaynayla olan balantlarn keser. Kulla-
nc bu anahtarlara gerektiinde rahata eriip kapatabilmelidir. G anah-
tarnn n kapatlmamaldr.
Aygtlarn kutusu almamal, kapa ya da kutusu ak aygtlar altrlma-
maldr.
Yaltm olmayan kablo ve balant noktalarna dokunulmamaldr.
Aygtlar slak ve nemli ya da havada uucu ve parlayc gazlarn bulunduu
ortamlarda altrlmamaldr.
Aygtlar havalanmasn engelleyecek ortamlarda kullanlmamal, zerlerine
herhangi bir eya konulmamaldr.
Laboratuvarda tehlike annda herhangi bir telefondan TFAYEyi (110), HIZIR ACL SER-
VSni (112) veya POLSi (155) araynz.
TEORK BLG
Osiloskop
Osiloskoplar elektrik sinyallerinin zamana bal deiimini len ve lm sonu-
larn ekrannda gsterebilen aygtlardr. Bu aygtlar yardmyla tekrarlanan elektrik
sinyallerinin zamana bal deiimi gzlenebilir ve istenen andaki gerilim deeri
llebilir. Osiloskoplar elektronik devreler tarafndan retilen elektrik sinyalleri-
144
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
nin incelenmesinde en ok kullanlan lm aygtlarndandr. Bu sinyallerin ince-
lenmesiyle elektronik devrelerin nasl alt anlalabilir ya da almasndaki so-
runlar ortaya kartlabilir. Osiloskoplar birden fazla elektrik sinyalini ayn anda l-
ebilir. Bylece bir elektrik devresinin farkl noktalarndaki sinyaller kyaslanabilir
ve zerinde durulan elektrik devresinin almas daha salkl olarak incelenebilir.
Osiloskop ekranlarnda yatay eksen zaman, dikey eksen lm yaplan nokta-
lar arasndaki potansiyel fark gsterir. Kullanc lm yapaca zaman dilimini
belirleyebilir. Osiloskoplarda zaman ekranda soldan saa doru artacak ekilde
gsterilir. Ekranda gsterilen elektrik sinyalinin her noktac iin osiloskop sinya-
lin o andaki deerini ler, saysallatrr ve seili lee gre ekrandaki konumu-
na izer. Ekrann sa kenarna ulaldnda ayn ilemler sol batan yeniden ba-
lar. Eer llen sinyalin skl ekranda ayarlanan zaman leinin kat deilse,
bir sonraki ekran grnts sinyalin baka bir yerinden balayabilir. Bu durum ar-
dk grntlenen ekran grntlerinde sinyalin srekli kaymasna, ou zaman
ok kark grntlerin ortaya kmasna neden olur. Bu karmakl gidermek
iin en ok kullanlan yntem tetikleme yntemidir. Tetikleme kullanldnda osi-
loskop lme balamak ve ekrana izmek iin llen sinyaldeki gerilimin tetik-
leme gerilimine ulamasn bekler. llen elektrik sinyali tetik dzeyine ulatn-
da lm ve ekrana izim balar. Ekrann sa kenarna ulaldnda tetikleme iin
tekrar beklenir. Bylece ardk lmler, elektrik sinyalinin hep ayn noktasndan
balad iin kararl ve incelenebilir bir ekran grnts oluur.
Saysal bellekli osiloskoplar kullancnn istedii herhangi bir ekran grnts-
n belleine kaydedebilir. Bylece ekran grnts daha sonra incelenebilir. Osi-
loskop ekrannn altndaki USB balant ucuna taklacak herhangi bir Flash bellek-
le osiloskop belleindeki grntler bilgisayar ortamna tanabilir. Bu nitede
kullanlan baz ekran grntleri bu yolla elde edilmitir.
Deneylerde kullanlacak saysal bellekli osiloskobun genel grnts ekil
6.1de verilmitir.
145
6. ni t e - Osi l oskop Kul l an m ve DC/ AC Ger i l i m l m
ekil 6.1
1
2 3
4
5 6
7 8 9
10 11 12 13 14 15
16 17
18
19 20 21
Deneylerde
Kullanlacak
Saysal Bellekli
Osiloskobun n
Grn
ekilde en sk kullanlan bileenler aada listelenmitir.
1. G dmesi: Osiloskobun st ksmnda bulunduu iin ekilde grnme-
mektedir. Osiloskobu amaya ve kapatmaya yarar. Osiloskobu atktan
sonra, z snamann (kendisini test etmesi) tamamlanmas iin bir sre
bekleyiniz.
2. Ekran: lm sonularn gsterir.
3. Men dmeleri: Ekrann yannda dizili be dmeden oluur. Dmeler
her mende farkl ie yarar ve ilevleri ekranda gsterilir.
4. Genel amal dme: Her mende sk kullanlan men dmesi yerine
kullanlr. Kullanma ak olduunda yanndaki LED k yanar.
5. Otomatik ayar dmesi: Basldnda lm yaplan elektrik sinyalini in-
celer ve ekranda en rahat grnebilecei gerilim ve zaman leklerini
ayarlar.
6. Kanal 1 dikey ayar dmesi: Birinci kanaln ekrandaki dikey konumunu
deitirir. Balangta ekrann ortasndadr.
7. Kanal 1 ama kapama dmesi: Birinci kanal kapalysa aar, aksa kapa-
tr. Her iki kanal da ekranda grnyor ve seili kanal bir deilse birinci
kanal seer.
8. Kanal 1 gerilim lei ayarlama dmesi: Birinci kanaln leini deitirir.
lein ne olduu ekranda gsterilir.
9. Hesaplama dmesi: Her iki kanal birden aar ve kanallar aras hesapla-
ma yapar. Menden yaplan seimlerle kanallarn toplam, fark veya arp-
m hesaplanp gsterilebilir.
10. Kanal 2 dikey ayar dmesi: kinci kanaln ekrandaki dikey konumunu de-
itirir. Balangta ekrann ortasndadr.
11. Kanal 2 ama kapama dmesi: kinci kanal kapalysa aar, aksa kapatr.
Her iki kanal da ekranda grnyor ve seili kanal iki deilse ikinci kana-
l seer.
12. Kanal 2 gerilim lei ayarlama dmesi: kinci kanaln leini deitirir.
lein ne olduu ekranda gsterilir.
13. Tetik konumu ayarlama dmesi: lmn balad zamann ekrandaki
yatay konumunu deitirir. Balangta ekrann ortasndadr. Dmenin al-
tnda bulunan sfrlama dmesi (Set to Zero) ile balang konumuna ge-
tirilebilir.
14. Zaman lei ayarlama dmesi: Ekranda gsterilen zaman aralnn bo-
yutlarn deitirir. lein ne olduu ekranda gsterilir.
15. Tetik dzeyi ayarlama dmesi: lmn balayaca gerilim dzeyini
ayarlar.
16. Prob snama dmesi: (19) ve (20) de anlatlan ulara taklan problarn ti-
pini snar. Dmeye basmadan nce problar (18) ile gsterilen snama
noktasna balaynz.
17. Toprak noktas: Osiloskobun snama sinyalinin (18) referans noktasdr.
18. Snama sinyali: Osiloskop tarafndan retilen snama sinyalinin balant nok-
tas. retilen kare dalga eklindeki sinyalin genlii 5 V, skl (frekans) 1
kHz dir.
19. Kanal 1 prob balant ucu: Bir numaral kanaln lm giriidir. Osiloskop-
la birlikte verilen problar buraya balanr.
20. Kanal 2 prob balant ucu: ki numaral kanaln lm giriidir. Osiloskop-
la birlikte verilen problar buraya balanr.
146
21. Tetik mens dmesi: lmn yaplaca tetikleme tipinin belirlenecei
meny aar.
Osiloskop ekrannda ska karlalan semboller ekil 6.2de gsterilmektedir.
Bu semboller:
1. lm modunu gsterir.
2. Tetikleme durumunu gsterir.
3. Tetik konumunu gsterir. Tetik konumu ayarlama dmesi (13) ile konu-
mu ayarlanabilir.
4. Tetik konumu sfr iken, merkezde bulunan dikey izginin zamann
gsterir.
5. Tetiklemenin yapld gerilim dzeyini gsterir. Tetik dzeyi ayarlama
dmesi (15) ile ayarlanabilir.
6. lm yaplan kanallarn referans gerilim dzeyini gsterir. aret yoksa il-
gili kanal kapaldr.
7. Kanal yazsnn (rnein CH1) yanndaki kk ters ok, o kanaln sinyali-
nin ters evrilmi olduunu gsterir.
8. lgili kanaln gerilim leini gsterir. ekilde gsterilen 1 V, ekranda ke-
sikli izgilerle gsterilen her kk kutucuun yksekliinin 1 V olacak e-
kilde leklendirme yapldn gsterir. Gerilim lei ayarlama dmele-
ri (8, 12) ile ayarlanabilir.
9. B
W
simgesi, o kanalda bant geniliini kstlayacak filtre uygulandn
gsterir.
10. Kanallar iin kullanlan zaman leini gsterir. Bu osiloskopta kanallar
ayn zaman leinin kullanmaktadr. ekilde gsterilen 100 s, ekranda
kesikli izgilerle gsterilen her kk kutucuun geniliinin 100 s ola-
cak ekilde leklendirme yapldn gsterir. Zaman lei ayarlama
dmesi (14) ile ayarlanabilir.
11. Kullanldnda pencere zaman geniliini gsterir.
12. Tetikleme sinyal kaynan gsterir. ekildeki rnekte kanal 1 tetik kaynadr.
147
ekil 6.2
1 2 3 4 5
Trigd M Pos: - 130.0,us CH1
Coupling
DC
BW Limit
On
20 MHz
Volts/Div
Probe
10X
Voltage
Invert
Off
6
CH1 1.00VB
W
CH2 1.00A M 100,us W 100ms CH1 0.00V 750mV
Hz 17 1.00000k
4-Jan-06 03:11
Current settings saved to Setup 5 15
7 8 9 10 16 11 12 13 14
1+
Tek
2+
T
Coarse
Osiloskop Ekran
Bileenleri
13. Tetikleme trn gsterir.
14. Tetiklemenin yapld gerilim dzeyini saysal olarak gsterir.
15. Kullanc iin yararl olabilecek aklamalarn yazld blm. Baz uyar
mesajlar ksa sreli grntlenir.
16. Tarih ve saat gstergesi
17. Tetikleme skln gsterir.
Bir elektrik devresinde lm yapmak iin osiloskopla birlikte verilen problar
kullanlr. ekil 6.3te bir osiloskop probu kapa takl ve takl olmayan ekilde
gsterilmitir.
Osiloskop problar lm yaplacak elektrik devresine kolayca eriebilecek e-
kilde tasarlanmtr. Probun yanndan kan kskal referans ucu ile devrenin refe-
rans ucuna balant yaplr. Probun yayl kapana bastrnca ortaya kan kanca ile
lm noktasndan sinyal llr. lm yaplacak yer bir kablo gibi kancann ta-
klaca yapda deilse, kapak sklerek prob ucu aa kartlabilir. Bylece siv-
ri prob ucu lm yaplacak noktaya dokundurularak lm yaplabilir.
Sinyal reteci
Sinyal reteleri, elektrik devrelerinin snanmasnda gerekli olabilecek elektrik sin-
yallerini retir. ou rete, deiik frekans ve genliklerde kare, sins ve gen
(baz trlerine testere dii de denir) dalgalar retebilir. Deneylerde kullanlacak
sinyal retecinin n grn ekil 6.4te grlmektedir. Buradaki dme ve u-
larn fonksiyonlar aada verilmitir.
148
lm ucu
Yayl
Prob
Kapa
Referans
Ucu
ekil 6.3a ekil 6.3b
Osiloskop Probu. (a) Prob Kapa Takl (b) Prob Ucu Ak
Prob Ucu
1 2 3 4
5 6 7 8 9 10 11
ekil 6.4
Sinyal reteci n
Grn
1. Gsterge: retilen elektrik sinyalinin tipi ve skl gsterilir.
2. Giri dmeleri: retilmesi istenen sinyalin skl rakamlar kullanlarak gi-
rilir. Sol stte bulunan dalga (WAVE) dmesi ise sinyal tipini (gen, kare,
sins) deitirir.
3. Kaydrma dmesi: Giri dmelerinin bazlarnn zerinde mavi renkle
gsterilen ilevleri kullanma aar. Kaydrma dmesinin ardndan istenilen
giri dmesi baslarak kullanlr.
4. k ama dmesi: retilen sinyali ap kapatmaya yarar. Sinyal ak oldu-
unda stndeki LED lamba yanar ve k ucunda sinyal gzlenebilir.
5. G dmesi: Sinyal retecini amaya ve kapatmaya yarar.
6. Frekans ayar dmesi: Sinyal retecinin rettii elektrik sinyalinin frekans-
n deitirmeye yarar. Saa evirdike sinyal reteci tarafndan retilen sin-
yalin frekans artar, sola evirdike azalr. retilen frekansn ne olduu ayar
srasnda gstergeden (1) izlenebilir.
7. Bir kare dalga sinyalinin pozitif ve negatif bileenlerinin srelerini, toplam
dalga boyunu deitirmeden, ayarlar. ekil 6.5te de grld gibi stte-
ki kare dalgann pozitif bileeninin toplam periyoda oran bu dme ile
deitirilebilir.
8. retilen sinyalin taban gerilimini ayarlar. Ayar yapmak iin dmenin d-
ar ekilmesi gerekir.
9. retilen sinyalin genliini ayarlar. Ayar yapmak iin dmenin basl olma-
s gerekir.
10. TTL k ucu. TTL alma modunda k verir.
11. k ucu: retilen elektrik sinyalinin alnd u.
Sinyal retecini altrmak iin ama kapama dmesine (5) baslr. Dalga d-
mesi ile sinyal tipi seilir. Frekans ayar dmesi (6) ile veya giri dmeleri yard-
myla retilen sinyalin frekans belirlenir. k ama dmesine (4) baslarak sei-
len sinyal k ucuna (11) verilir.
Sinyal retelerinin k gleri olduka dktr. Bu nedenle g kayna olarak kulla-
nlmas veya k ularnn ksa devre yaplmas uygun deildir, sinyal retecine zarar
verebilir.
149
ekil 6.5
DUTY Dmesinin
Kullanm
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
OSLOSKOBUN ALITIRILMASI
Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler
Deneyde saysal bellekli osiloskop kullanlacaktr.
Osiloskoba takl prob varsa hibir yerle balantsnn olmadndan emin olunuz.
Osiloskobu g dmesine basarak anz. Ekran aydnlanacak ve osiloskop iin-
deki bilgisayar almaya balayacaktr. Bu aamada osiloskobun z snamay ta-
mamlamasn (ekil 6.6a) ve kullanlmaya hazr olduunu gsteren normal lm
ekran grntsn bekleyiniz (ekil 6.6b).
Deneyin Yapl
Osiloskobun kanal 1 prob balant ucuna (ekil 6.1, 19 numaral ok) problardan bi-
rini balaynz. Bunun iin probu kanal 1 balant ucuna taknz ve evirerek kilitle-
yiniz. Probun kskal referans ucunu osiloskobun toprak noktasna (ekil 6.1, 17 nu-
maral ok), lm ucunu ise osiloskobun snama noktasna (ekil 6.1, 18 numaral
ok) taknz. Bunun iin probun yayl kapan bastrarak prob kancasn aa kar-
tnz ve metal halkadan geirerek braknz. ekil 6.7de balant detay gsterilmitir.
150
TDS1012C - EDU Digital Storage Oscillos
(FV:v25,04)
Tektronix
(c) Tektronix, Inc, All rights reserved.
Serial Number: C010749
Power-up tests passed.
Push Set Date and Time to set the Clock.
Push any other button to continue.
Set Date
and Time
10-Feb-12
17:30
ekil 6.6a ekil 6.6b
Osiloskobun Al. (a) z Snama Biti Ekran (b) lm Ekran
Auto M Pos: - 0.000s CH1
Coupling
DC
BW Limit
100 MHz
Volts/Div
Probe
10X
Voltage
Invert
Off
CH1 5.00V M 500.us CH1 0.00V
1
Tek
Coarse
10-Feb-12 18:13 <10Hz
Off
R
ekil 6.7
Prob Balants
Otomatik ayar dmesine (ekil 6.1, 5 numaral ok) basnz. Ekranda osiloskop
tarafndan retilen snama sinyali grntlenecektir (ekil 6.8). Ekranda grd-
nz ekli Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik kad
zerine iziniz.
Ekrann sol alt kesinde grlen CH1 5.00 V yazs, kanal 1 gerilim leinin
5 V olduunu gsterir. Bu deer ekranda gri kesikli izgilerle gsterilen her kk
kareciin yksekliinin 5 V olduunu belirtir. Kanal 1 probu tarafndan alnan sin-
yal sar izgilerle gsterilmitir. Ekrann solundaki 1 rakam sinyalin birinci kanala
ait olduunu gsterir. Sinyalin ykseklii gzle lldnde bir gri kutu yksek-
liinde olduu grlr. Buradan hareketle llen sinyalin 5 V genliinde bir ka-
re dalga olduunu syleyebilirsiniz.
Ekrann altnda ortada beyaz renkli M 500 s yazs, zaman leinin 500 s
(mikrosaniye, 1 saniyenin milyonda biri), yani her gri kutucuun geniliinin
500 s olarak kabul edilmesi gerektiini gsterir. Sinyalin bir tam periyodu iki gri
kutucua sd iin periyodun 1 ms yani 0,001 saniye olduu sylenebilir. 1 sa-
ysn bu deere blerek sinyalin skln 1000 Hz (ya da 1 kHz ) olarak bulabi-
lirsiniz. Osiloskop otomatik olarak yapt frekans lmn sa alt kede 1.00000
kHz yazs ile gstermektedir.
Ekrann sandaki sar ok ve st ortada yer alan siyah ok (ekranda beyaz g-
zkmektedir), tetiklemenin yapld gerilim deerini ve zaman gstermektedir.
Tetikleme deeri ayrca ekrann sa altnda CH1 1.00 V yazs ile gsterilmektedir.
Tetikleme zaman da sa st kede beyaz M Pos: 0.000 s yazs ile gsterilir.
151
ekil 6.8
Trigd
M Pos: - 0.000s AUTOSET
CH1
Mean
2.56V
Undo
Autoset
CH1 5.00V M 500,us CH1 1.00V
1
Tek
10-Feb-12 18:14 1.00000kHz
T
Snama Sinyali
Ekrann sanda, men dmelerinin hemen yannda, dmelere basldnda
yaplacak ilevler sralanr. Sa stteki CH1 MEAN 2.56 V yazs, birinci kanalda o
anda ortalama gerilimin lldn ve kare dalgada llen ortalama gerilimin o
anda 2,56 V olduunu gsterir. Yanndaki men dmesine basnz ve osilosko-
bun yapt dier lmleri gzleyiniz (ekil 6.9).
Sa alttaki Undo Autoset yazs ise, yanndaki butona basldnda otomatik
ayar durumundan klacan gsterir. Bu dmeye basnz ve normal alma du-
rumuna geiniz. Bu aamada kanal 1 dikey ayar dmesi, kanal 1 gerilim lei
ayarlama dmesi, tetik konumu ayarlama dmesi ve zaman lei ayarlama
dmesini (ekil 6.1, 6, 8, 13 ve 14 numaral oklar) kullanarak sinyalin boyutlar-
nn ve konumunun deitiini gzleyiniz. ok sk kullanlan bu dmeler, sinyali
byterek detayl incelemek isteyen kullanclara yardmc olur. Grnt ok ka-
rtnda ya da sinyali kaybettiinizde otomatik ayar dmesine tekrar basarak ba-
a dnebilirsiniz.
Probu kanal 1 prob balant ucundan karnz ve kanal 2 prob balant ucuna taknz. Ka-
nal 2 ama kapama dmesine (ekil 6.1, 11 numaral ok) basarak ikinci kanal anz ve
lm tekrarlaynz.
152
Men
Dmeleri
ekil 6.9
Men Dmeleri ve
levleri
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Deneyde osiloskop ekrannda grdnz sinyal eklini aadaki grafik kadna
lekli olarak iziniz.
Bu Deney Size Ne Kazandrd?
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
DC GERLM LM
Deneyde saysal bellekli osiloskop, metal ata ve pil kullanlacaktr. Herhangi bir
kalem pil ile alnz. Deneyde cep telefonu pili kullanlmtr.
Cep telefonu pilleri ve tekrar doldurulabilen piller ksa devre edildiinde ok yksek akm
retebilir. Bu nedenle ar snabilir, yangn karabilir ve zarar grebilirler. Pil ularnn
ksa devre olmamas iin ok dikkatli alnz.
Osiloskobun kanal 1 prob balant ucuna bir prob balaynz. Probun hibir yerle
balantsnn olmadndan emin olunuz. Osiloskobu g dmesine basarak anz.
Deneyin Yapl
Probun yayl kapan ekerek kartn ve prob ucunu anz. Probun kskal re-
ferans ucu kullanlan pilin balant ucuna gre ok byk olduundan, daha ince
bir balant ucu yapmak iin ata kullanlmaktadr. Tek damarl kk bir kablo
paras da ayn ii grecektir. Atacn bir kenarn anz. Probun kskal referans
153
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ucunu ataca tutturunuz. Atac pilin eksi ucuna dediriniz. Prob ucunu ise pilin ar-
t ucuna dediriniz. ekil 6.10da balant detay grlmektedir.
llen sinyal periyodik bir sinyal olmad iin ekranda dz bir izgi grne-
cektir. Ekrann solundaki 1 yazs ile izgi arasndaki dikey uzakl lnz ve l-
tnz gerilimin ne kadar olduunu hesaplaynz. Ekranda grdnz ekli De-
ney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik kad zerine iziniz.
ekil 6.11de bu deneyde oluan ekran grntsne bir rnek gsterilmitir.
llen sinyal ile 1 numaral kanaln referans noktas arasnda dikey uzaklk iki gri
kutucuk boyundadr. Kanal 1 gerilim lei 2 V olduu iin llen sinyalin gen-
liinin 4 V olduu sylenebilir (2x2). Ekrann sa tarafnda ise osiloskop tarafndan
yaplan lm grntlenmektedir. Burada llen 3,7 V deerindeki dolu telefon
pilinin botaki geriliminin 4,16 V olmas normaldir.
Deneyi bulabildiiniz farkl dolu ve bo pillerle tekrarlaynz, pillerin hangi gerilim dee-
rinde bo kabul edilebileceini inceleyiniz.
154
ekil 6.10
Pil lm
Balants
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Auto M Pos: - 0.000s Measure 1
Source
Back
CH1 2.00V M 10.0ms CH1 4.16V
1
Tek
10-Feb-12 18:31 <10Hz
R
Type
Value
4.16V
RMS
CH1
ekil 6.11
Pil lm Ekran
Grnts
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
AC GERLM LM
Deneyde saysal bellekli osiloskop ve bir AC adaptr (transformatr) kullanlacak-
tr. 20 Vtan daha kk k deerine sahip herhangi bir AC adaptr kullanabi-
lirsiniz (ekil 6.12).
Osiloskobun kanal 1 prob balant ucuna bir prob balaynz. Probun hibir yerle
balantsnn olmadndan emin olunuz. Osiloskobu g dmesine basarak a-
nz. Adaptr bir elektrik prizine taknz.
Deneyin Yapl
Probun yayl kapan ekerek kartnz ve prob ucunu anz. Probun kskal re-
ferans ucunu adaptrn balant ucunun d kenarna, prob ucunu ise i tarafna
dediriniz. ekil 6.13te balant detay grlmektedir.
155
Adaptrn k sinyali osiloskop ekrannda grnecektir. Tetik dzeyinin uy-
gun olmamas durumunda kararsz bir grnt oluabilir (ekil 6.14).
156
ekil 6.12
AC Adaptr
ekil 6.13
Bir Konnektrden
lm Alma
Osiloskoptaki tetik dzeyi ayarlama dmesini evirerek tetikleme gerilim de-
erini ayarlayabilirsiniz. Ekrann sandaki sar ok bu ayar srasnda aa yukar
hareket eder. Bu dme ile oku gzlemek istediiniz sinyalin ortasna getiriniz.
Daha pratik bir zm olarak da otomatik ayar dmesine basar ve kararl bir g-
rntnn olumasn salayabilirsiniz. Otomatik ayar dmesi llen elektrik sin-
yalini inceler ve genellikle ekranda en iyi grnebilecei ayarlar yapar.
157
ekil 6.14
Otomatik
Ayar
Dmesi
Tetik
Dzeyi
Ayarlama
Dmesi
Tetik dzeyinin
Uygun Olmamas
durumunda
Oluan Kararsz
Grnt
ekil 6.15
Trigd M Pos: 0.000s Measure 1
Source
Back
CH1 5.00V M 10.0ms CH1 0.00V
1
Tek
10-Feb-12 18:20 49.9691Hz
T
Type
Value
20.06ms
Period
CH1
AC Gerilim lm
Ekran Grnts.
Periyod lm
ekil 6.16
Trigd M Pos: 0.000s Measure 1
Source
Back
CH1 5.00V M 10.0ms CH1 0.00V
1
Tek
10-Feb-12 18:21 49.9747Hz
T
Type
Value
9.10V
CH1
RMS
AC Gerilim lm
Ekran Grnts.
RMS lm
ekil 6.15 ve 6.16da bu deneyde oluan ekran grntsne ait iki rnek gs-
terilmitir. ekillerden gzle grld gibi sinyalin kabaca her 20 ms de bir tek-
rarlandn, buradan da frekansnn 50 Hz olduunu syleyebiliriz. Sinyalin genli-
i ise tepeden tepeye yaklak 25 V olarak tahmin edilebilir (yaklak be kutu
yksekliinde).
Tepeden tepeye genlik, sins sinyalinin en st gerilim deeri ile en alt noktas-
nn gerilim deeri arasndaki farktr. Ekrann sandaki blgede ise osiloskop tara-
fndan yaplan lmler grlmektedir. ekil 6.15te periyod lm 20,06 ms, e-
kil 6.16da ise RMS lm 9,10 V olarak gsterilmektedir.
RMS, Root-Mean-Square kelimelerinin ba harflerinden oluur. Kareler-ortala-
masnn-karekk anlamndadr ve ac gerilim gstermede sklkla kullanlr. Alter-
natif akm ve voltaj zamana bal olarak deiiklik gsterirler. Bunlarn, sanki za-
manla hi deimeyen ve ayn etkiyi gsteren (dc voltaj gibi) bir deeri vardr. He-
saplanmas kark olmasna ramen; sins erileri iin genliin 0,707 ile arpm,
o sinyalin rms (RMS) deerini verir.
Kullanlan 7 Vluk adaptrn bota iken 9,1 Vluk gerilim retmesi normaldir.
ou g kayna bota iken, yani herhangi bir elektrik yk balanmadnda,
normal k deerinin biraz stnde gerilim retir. Yk balandnda g kayna-
nn k gerilimi istenen deere der. ekil 6.15te grlen sins sinyalinin ek-
linin hafif bozuk olmas, genellikle kullanlan adaptrdeki transformatrn kalite-
siz olduunu ve sins sinyalini biraz bozduunu gsterir. Ekranda grdnz
ekli Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik kad ze-
rine iziniz.
Osiloskop ekrannda daha duyarl lm yapmak iin kanal 1 dikey ayar d-
mesi ve tetik konumu ayarlama dmesini kullanarak sinyali ekranda aa yuka-
r ve saa sola kaydrabilirsiniz (ekil 6.17). lm yaptnz kanaln dikey ayar
dmesini saa evirirseniz sinyal ekranda yukarya, sola evirirseniz aaya ka-
yar. Tetik konumu ayarlama dmesini saa ya da sola evirerek sinyalin yatay ko-
numunu deitirebilirsiniz. Bylece sinyalin tepe noktasn bir gri kutunun st ke-
naryla veya balangcn bir gri kutunun sol kenaryla aktrabilir ve sinyalin ek-
randa kaplad yeri daha kolay lebilirsiniz.
Deneyi bulabildiiniz farkl AC g kaynaklaryla tekrarlaynz. ltnz sinyallerde sinyalin
eklini gzleyiniz, tepeden tepeye gerilim deerlerini lnz ve RMS deerlerini hesaplaynz.
158
Kanal 1 Dikey
Ayar Dmesi
Kanal 2 Dikey
Ayar Dmesi
Tetik
Konumu
Ayarlama
Dmesi
ekil 6.17
Kanal 1 Dikey Ayar
Dmesi ve Tetik
Konumu Ayarlama
Dmesi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Yksek gerilim reten g kaynaklaryla almaynz. Kendinize veya osiloskoba zarar
verebilirsiniz.
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
SNYAL RETECNDEK SNYALN LM
Deneyde saysal bellekli osiloskop, sinyal reteci, devre tahtas (breadboard) ve
iki adet diren (1 k ile 10 k arasnda herhangi bir diren. ekillerde gsterilen
dzenekte 6,8 k luk direnler kullanlmtr.) kullanlacaktr.
Direnlerin bacaklarn kvrarak devre tahtas zerinde devrenizi kurunuz. Devre
tahtalarnda dikey be delikten oluan her kk stun kendi iinde ksa devre
edilmitir. ki direncin birer bacan ayn stundaki, dier bacaklarn da farkl s-
tunlardaki deliklere taknz (ekil 6.18b). Bylece ekil 6.18ada grlen gerilim
blc devreyi gerekletirmi olacaksnz. Her iki direncin deeri eit olduun-
dan birinci kanalda (CH1) sinyal retecinden elde edilen sinyal, ikinci kanalda
(CH2) ise bu sinyalin ikiye blnm hali llecektir.
159
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Daha sonra sinyal reteci probunu (ekil 6.19) sinyal retecinin k ucuna
(ekil 6.4, 11 numaral ok) taknz.
Probun siyah ucundaki kskac direnlerden birinin dier direnle ortak olma-
yan bacana tutturunuz. Probun krmz kskacn ise dier direncin ortak olmayan
bacana tutturunuz.
Osiloskobun kanal 1 prob balant ucuna bir probu, kanal 2 prob balant ucu-
na dier probu balaynz. Kanal 1 probunun toprak kskacn sinyal reteci pro-
bunun siyah kskacnn takl olduu diren bacana tutturunuz (ekil 6.20).
160
CH1
CH2
Toprak
lev reteci
ekil 6.18a ekil 6.18b
Direnle Gerilim Blc Balants
(a) Devre emas (b) Breadboard zerindeki Balant Detay
ekil 6.19
Sinyal reteci
Probu
Kanal 1 prob ucunu sinyal reteci probunun krmz kskacnn takl olduu
diren bacana, kanal 2 prob ucunu ise iki direncin ortak bacaklarndan birine
tutturunuz.
Deneyin Yapl
Osiloskobu g dmesine basarak anz. Al ekrann grnceye kadar bekle-
yiniz. Sinyal retecini g dmesine basarak anz. Sinyal reteci frekans ayar
dmesini (ekil 6.4, 6 numaral ok) kullanarak k sinyali ekranda (ekil 6.4, 1
numaral ok) 1.0000 kHz olacak ekilde ayarlaynz. k ama dmesinin (ekil
6.4, 4 numaral ok) stndeki k yanmyorsa basarak yanmasn ve sinyalin re-
tilmesini salaynz.
Osiloskobun otomatik ayar dmesine basarak (ekil 6.1, 5 numaral ok) her
iki sinyalin grnmesini salaynz. Sinyal reteci tarafndan retilen sinyal ekran-
da grntlenecektir. Ekranda grdnz ekli Deney Sonularnn Deerlendi-
rilmesi blmnde verilen grafik kad zerine iziniz.
161
ekil 6.20
Osiloskop Problar
Kanal 1
Kanal 2
Sinyal retici Probu
Devre Balants
ekil 6.21
M Pos: - 0.000s CH1
Coupling
DC
BW Limit
100 MHz
Volts/Div
Probe
10X
Voltage
Invert
Off
CH1 5.00V M 500.us CH1 0.00V
1
Tek
Coarse
10-Feb-12 17:53 999.972Hz
Off
Trigd T
CH2 5.00V
2
ki Kanall lm
Grnts
ekil 6.21de de grld gibi birinci kanalda sinyal retecinin rettii sins
dalgas gzlenmektedir. kinci kanalda ise, gerilim blc diren devresi tarafn-
dan zayflatlm sinyal grlmektedir.
ekil 6.18ada verilen devre blc emasnda kanal 2 tarafndan llecek sin-
yal ile gerek sinyal arasndaki oran R
2
/ (R
1
+ R
2
) bantsndan bulunabilir. rne-
in R
1
direnci 1 k ve R
2
direnci ise 3 k olsayd, zayflatlm sinyal gerek sin-
yalin drtte olurdu ( 3/(1+3) = 3/4). Deneyde kullanlan direnler birbirine eit
olduu iin zayflatlm sinyal gerek sinyalin yars genliindedir.
Deneyi farkl direnlerle tekrarlayarak lm sonularn hesapladnz zayflatma ora-
nyla kyaslaynz.
Sinyal retecinde sinyal skln deitirerek osiloskop ekrannda sinyali gzle-
yiniz ve sinyal reteci ekrannda yazan deer ile osiloskopta yaptnz lm k-
yaslaynz.
Sinyal reteci zerindeki dalga (WAVE) dmesine basarak dier sinyal tiplerini (gen ve
kare) retiniz ve osiloskop ekrannda inceleyiniz. Ekranda grdnz ekilleri Deney
Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik katlar zerine iziniz.
Deneyde osiloskop ekrannda grdnz sinyal ekillerini aadaki grafik kat-
larna lekli olarak iziniz.
162
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
163
164
Bu nitede saysal bellekli osiloskop ile sinyal reteci
tantlm, temel dzeyde kullanmlar gsterilmitir.
Osiloskoplar elektrik sinyallerinin zamana bal deii-
mini gsteren ve bu sinyaller zerinde lm yaplma-
sn salayan aygtlardr. Bu aygtlar yardmyla tekrarla-
nan elektrik sinyallerinin ekli ve gerilimi llebilir.
Osiloskoplar elektronik devreler tarafndan retilen
elektrik sinyallerinin incelenmesinde en ok kullanlan
lm aygtlarndandr. Bu sinyallerin incelenmesiyle
elektronik devrelerin nasl alt anlalabilir ya da
almasndaki sorunlar ortaya kartlabilir.
Sinyal reteleri ise genellikle sins, kare ve gen dal-
ga gibi elektronikte sklkla kullanlan elektrik sinyalle-
rini retebilen aygtlardr.
nitede bu aygtlarn zerinde bulunan dmeler ve i-
levleri tantlm, temel dzeyde kullanmlar gsterilmitir.
Birinci deneyde osiloskop ilk kez altrlarak, osilos-
kop zerinde bulunan snama sinyali llmtr. Ek
olarak, osiloskobun salkl alt, snama sinyali re-
ten devrenin alt ve lm problarnn ilevlerini
yerine getirdii snanmtr. Osiloskopla her almadan
nce bu deneyin tekrarlanmas, osiloskobun ve probla-
rnn salkl altndan emin olmanz salar.
kinci deneyde dc gerilim lm yaplmtr. nitede
gsterilen deneyde lm amacyla telefon pili kullanl-
mtr. Ayn amala kalem pil ya da dier dc g kay-
naklar kullanlabilir. DC gerilim lmlerinde sinyal
eklinden ok gerilim deeri gzlenir.
nc deneyde ac gerilim llmtr. lm iin bir
ac g kayna (transformatr, ac adaptr) kullanlm-
tr. AC g kaynaklarnda k deeri olarak genellikle
RMS deeri verildiinden osiloskopta gzlenen sinyalin
tepe deerinin verilen deerden daha yksek olduu
gzlenmitir.
Drdnc ve son deneyde sinyal reteci tarafndan re-
tilen sinyal osiloskop tarafndan llmtr. Ek olarak
yaplan direnli gerilim blc devresiyle zayflatlan
sinyal ikinci kanaldan llerek, iki farkl kanaldan e
zamanl lm yaplm, bylece farkl elektrik sinyalle-
rinin kyaslamas yaplmtr.
zet
165
1. Osiloskoplar ile aadakilerden hangisi llmez?
a. Gerilim
b. Frekans
c. Zaman
d. Voltaj
e. Periyot
2. Osiloskop ekrannda yatay eksen aadaki fiziksel
byklklerden hangisini gsterir?
a. Gerilim
b. Akm
c. Frekans
d. Zaman
e. Diren
3. Sinyal reteleri aadaki elektrik sinyallerinden
hangisini retmez?
a. Tanjant
b. Sins
c. Kare
d. gen
e. Testere dii
4. ekil 6.18ada gsterilen direnle gerilim blc dev-
resini yaptnz dnn. R
1
direnci 2 k, R
2
direnci
de 4 k olsun. Birinci kanaldan (CH1) yaptnz l-
m 6 V iken, ikinci kanaldan (CH2) leceiniz geri-
limin deeri ka volttur?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 9
5. ekil 6.18ada gsterilen direnle gerilim blc dev-
resini yaptnz dnn. R
1
direnci 5 k, R
2
direnci
de 1 k olsun. Birinci kanaldan (CH1) yaptnz l-
m 6 V iken, ikinci kanaldan (CH2) leceiniz geri-
limin deeri ka volttur?
a. 1
b. 2
c. 4
d. 5
e. 6
6. Osiloskopla yaptnz lm sonucunda aadaki
ekran grntsnn olutuunu dnnz. llen
sinyalin periyodu nedir?
a. 0,5 s
b. 1 s
c. 0,5 ms
d. 1 ms
e. 2 ms
7. Altnc soruda llen sinyalin genlii ka volttur?
a. 1
b. 2
c. 5
d. 10
e. 20
8. Osiloskobun zaman lei ayar 1 ms iken, lt-
nz sinyalin bir periyodu be kutu geniliinde olsun.
ltnz sinyalin frekans ka Hz dir?
a. 100
b. 200
c. 500
d. 1000
e. 5000
9. Osiloskopta lm yaptnz kanaln gerilim lei
ayar 10 V olsun. lm yaptnz sinyal dikey ku-
tu yksekliinde olsun. llen sinyalin genlii ka
volttur?
a. 1
b. 3
c. 10
d. 15
e. 30
Kendimizi Snayalm
166
10. lm yaptnz sins sinyalinin genlii tepeden
tepeye 20 V olsun. Bu sinyalin RMS deeri ka volttur?
a. 5
b. 7
c. 10
d. 14
e. 20
1. c Yantnz yanl ise Osiloskop konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Osiloskop konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Sinyal reteci konusunu
yeniden gzden geiriniz.
4. d Yantnz yanl ise Sinyal retecinde retilen
Sinyalin lm konusunu yeniden gzden
geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Sinyal retecinde retilen
Sinyalin lm konusunu yeniden gzden
geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise Osiloskobun altrlmas
7. c Yantnz yanl ise Osiloskobun altrlmas
8. b Yantnz yanl ise Osiloskobun altrlmas
9. e Yantnz yanl ise DC Gerilim lm konu-
10. b Yantnz yanl ise AC Gerilim lm konu-
Sra Sizde 1
kinci kanal ile yaptnz lmde de ayn sonular
grmeniz beklenmektedir. Osiloskobun her iki kanal
da ayn yeteneklere sahiptir. kinci kanal genellikle ay-
n anda iki farkl sinyalin gzlenmesinin gerektii du-
rumlarda kullanlr.
Sra Sizde 2
Bulacanz piller genellikle 1,5 V (Alkalin ya da inko
karbon), 1,2 V (tekrar doldurulabilen NiMh ya da NiCd),
3,7 V (LiIon ya da LiPo) deerinde gerilim reten piller
olacaktr. Bu piller dolu ve bota iken genellikle zer-
lerinde yazl deerden biraz daha fazla gerilim retir-
ler. Piller boaldka bu deer der.
Sra Sizde 3
Bulacanz AC g kaynaklar plak transformatr-
ler olabilir. Bu durumda ebeke gerilimi olan 220 V
ucundan lm almaynz ve buralara dokunmaynz.
Hem kendinize hem de kullandnz aygtlara zarar
verebilirsiniz.
167
Sra Sizde 4
Yaptnz lmle hesapladnz deer birbirini tam
olarak tutmayabilir. Bu durumda diren deerlerini do-
ru okuduunuza emin olunuz ve yaptnz hesab kon-
trol ediniz. Bazen retim hatalar nedeniyle diren de-
erleri zerinde yazl deerden biraz farkl olabilir.
Yaptnz lmlerde bunu dikkate alnz.
Sra Sizde 5
Sinyal reteleri tarafndan retilen sins, gen ve ka-
re dalga sinyallerinin ekillerini tanynz. Bu sinyaller
elektronik devrelerin snanmasnda, hata analizinde ya
da nasl altnn anlalmasnda en ok kullanlan
elektrik sinyalleridir.
TDS2000C and TDS1000C-EDU Series Digital Stora-
ge Oscilloscopes User Manual. www.tek.com
Synthesized Function Generator SFG-1000 Series
User Manual. www.gwinstek.com
Kyak, E. (Ed.) (2012). Elektrik Devre Analizi. Anado-
Demir, S. (2012). Elektrik Enerjisi letimi ve Dat-
m. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiehir.
Alternatif akm devrelerinde Ohm ve Kirchhoff kanunlarn kullanarak analiz
yapabilecek,
Akm, gerilim ve empedans fazr olarak ifade edebilecek ve fazr diyagram-
larn izebilecek,
Alternatif akm devrelerindeki faz ilikisini karabilecek ve bunlar lebi-
lecek,
Rezonans frekans, bandgenilii ve kalite faktrn hesaplayabilecek ve l-
ebilecek,
indekiler
Seri RLC Devreleri
Fazr ve Fazr Diyagram
Empedans ve Reaktans
Faz Fark
Rezonans Frekans
Bandgenilii
Kalite Faktr
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Devre Analizi
Laboratuvar
Alternatif Akmda
RLC Devreleri
GR
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
GERELER
SER RL DEVRE UYGULAMASI
SER RC DEVRE UYGULAMASI
SER RLC DEVRE UYGULAMASI
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI
7

GR
Dorusal devre elemanlarndan (diren, kapasitr, indktr ve kontroll kaynak-
lar) oluan devreler sperpozisyon yntemi kullanlarak analiz edilebilirler. Bu e-
kilde devrenin doru akm kaynaklarna, alternatif akm kaynaklarna ve dier za-
manla deien kaynaklara olan tepkisi, her kaynaa kar oluan akm ve gerilim
tepkilerinin toplamndan bulunabilir.
Bu blmde, alternatif akm kaynana sahip seri RLC devrelerin analizi incele-
necektir. Seri RLC devrelerinde elemanlar zerinden ayn akm geer. Bu akmn
neden olduu gerilim dm, giri kayna ile ayn freakansa sahiptir. R, L ve C
ular arasndaki gerilim dalm diren ve reaktans deerlerine gre belirlenir.
Devredeki reaktans, gerilim ve akm arasnda faz kaymasna neden olur. Faz kay-
mas, gerilim dalmnda olduu gibi, diren ve reaktansa baldr.
Alternatif akmda devre analizi iin fazr gsterimler kullanlr. Fazr, sinsoi-
dal ifadeleri byklk (genlik) ve faz as bileenleri olarak ifade eden karmak
say gsterimidir. Devre zerinde fazr nicelikler zerine Ohm kanunu ve Kirchhoff
kanunlar uygulanarak istenilen tepkiler bulunur.
RLC devreleri, elektrik ve elektronik devre uygulamalarnda karmza kar. RL
devreleri istenmeyen grtlerin bastrlmasnda, g faktr dzeltme uygulama-
larnda, frekans seici devrelerde (filtre) ve anahtarlamal reglatrlerde filtre ola-
rak kullanlrlar. RC devreleri ise; faz kaydrmal osilatrlerde, frekans seici devre-
lerde ve ac sinyal kuplaj gibi uygulamalarda karmza kar. Diren, indktr ve
kapasitrlerin birlikte kullanld devreler, haberleme sistemlerinin alc girile-
rinde frekans seicilii salamak iin kullanlr. Frekans seici devrelerde dar bir
banttaki frekanslar geirilirken dier frekanslar bastrlr. TV, radyo ve telsiz gibi ci-
hazlarda kanal semek iin kullanlan devreler bu prensibe gre alrlar.
GVENLK NLEMLER
Laboratuvar almasnda kendiniz ve dier alanlarn sal ve gvenlii iin
aada verilen kurallara uymanz gerekmektedir.
Elektrik laboratuvarn kullananlar, kendilerinin ve dier alanlarn gven-
liini salamak ve korumakla sorumludur.
Laboratuvar sorumlular deney bamadan nce rencilere gvenlik kural-
larn hatrlatmal ve tehlike annda nasl davranlacan ile ilgili bilgi verme-
lidir.
Alternatif Akmda RLC
Devreleri
Deneyden nce btn cihazlarn doru alp almad kontrol edilmeli
ve arzal cihazlar laboratuvar sorumlusuna bildirilmelidir.
Laboratuvara yiyecek ve iecek maddesi getirmek kesinlikle yasaktr.
Laboratuvar masas zerine giyim eyalar, anta ve kitap gibi malzemeler
konulmamaldr.
Laboratuvardaki cihazlar prize taklyken g kablolarnna temastan kanl-
maldr.
Cihazlarn g kablolar fi gvdesinden tutularak prize taklmal ve prizden
kartlmaldr.
Devre balants tamamlandktan sonra mutlaka kontrol edilmeli ve gerekti-
inde laboratuvar sorumlusundan yardm istenmelidir.
Devre balants tamamlandktan sonra devreye enerji verilmeli ve lmler
tamamlandktan sonra enerji kesilmelidir.
Devrede enerji varken devre elemanlarna plak elle temas etmeyiniz ve
kesinlikle devre zerinde deiiklik yapmaya almaynz.
zenli braklmaldr.
TEORK BLG
Fazr
Girii sinzoidal olan devrelerin analizinde, sinsoidal ifadeler fazr denilen kar-
mak say ile gsterilir. Fazr, sinsoidal ifadeyi byklk (genlik) ve faz as bi-
leenleri kullanarak ifade eder. Aada A (Fazrler kaln ve fazr bykl ise
italik ve normal harflerle gsterilecektir) fazrnn kartezyen ve kutupsal koordi-
nat formdaki ifadesi verilmektedir.
A=Acos jAsin = A (7.1)
Burada A ve srasyla byklk ve faz asn gstermektedir.
Bykl V volt, faz as radyan (rad) ve frekans f Hz olan alternatif
akm gerilim kayna
=Vcos (t+) (7.2)
eklinde ifade edilir. Bu ifadede asal frekans gstermektedir ve birimi rad-
yan/saniye (rad/s)dr. Asal frekans ile f arasndaki iliki =2f ile verilir. Bu
gerilim kaynana ait fazrn kutupsal gsterimi;
V=V (7.3)
Kaynan rms deeri volttur.
Fazrlerin grsel gsterimleri iin fazr diyagramlar kullanlr. Bu diyagramda
fazrn bykl ynl ok ile gsterilir. Fazrn as, ynl okun yatayla yap-
t adr. Pozitif alar 0den saatin dnnn tersi ynnde, negatif alar ise
0den saatin dn ynnde llr. ekil 7.1deki fazr diyagramnda I=145A
ve V=5-60 V fazrleri gsterilmektedir.
V V
rms
= / 2
170
Devre analizinde fazrlerin hem kar-
tezyen hem de kutupsal ifadelerinden
faydalanlr. Genelde arpma ve blme
ilemlerinde kutupsal gsterim tercih edi-
lir. Bu nedenle kartezyen ve kutupsal
gsterimler aras dnmn nasl oldu-
u bilinmelidir. Kartezyenden kutupsal
koordinatlara ve kutupsaldan kartezyen
koordinatlara dnm iin aadaki ifa-
deler kullanlr.
(7.4)
Fazrlerle ilgili olarak Elektrik Devre Analizi kitabnn ilgili nitesine baknz.
Seri RLC Devrelerinin Empedans
Bobin ve kondansatrn sinzoidal giri frekansna gsterdikleri deiken dirence
indktif ve kapasitif reaktans denir, ve
X
L
=2 fL (7.5)
X
C
=1/2fC
eitlikleri ile verilir. Burada indktif ve kapasitif reaktansn birimi ohm ()dur.
Eitlik 7.5de f, L ve Cnin birimleri srasyla hertz (Hz), henry (H), ve farad
(F)dr. ndktif ve kapasitif reaktans fazr niceliktir. Bu nicelikler kartezyen ve ku-
tupsal koordinatlarda srasyla aadaki ekilde ifade edilir.
X
L
=jX
L
=X
L
90 (7.6)
X
c
= -jX
c
=X
c
90
Empedans (Z), alternatif akma kar gsterilen zorluk olarak tanmlanr ve bi-
rimi ohm ()dur. Empedans, akm ve giri gerilimi arasnda faz farkna neden
olur. Seri RLC devresinde empedans, diren (R) ve reaktansn (X) fazr toplamna
eittir.
Z=R+jX (7.7)
Znin bykl (Z) ve faz as () Eitlik 7.8de verilmektedir.
(7.8)
Seri RLC devrelerinde alternatif akm kaynann oluturduu tepkileri bulmak
iin Ohm ve Kirchhoff kanunlarndan faydalanlr.
V=IZ I=V/Z Z=V/I (7.9)
Ohm kanunu uygulanrken fazrlerin kutupsal gsterimleri ilem asndan ko-
laylk salar.
Z R X
X
R
= +
= tan
2 2
-1
x jy x y tan
y
x
A Acos jAsin
+ = +
= ( ) +
2 2 -1
(( )
171
7. ni t e - Al t er nat i f Ak mda RLC Devr el er i
ekil 7.1
180
270
-60
45
0
5
90
rnek Fazr
Diyagram
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Seri RL Devreleri
Seri RL devresinin empedans, diren ve indktif reaktanstan oluur (ekil 7.2), ve
toplam empedans
Z=R+ jX
L
(7.10)
ile ifade edilir.
Toplam empedans Z, R ve X
L
in fazr toplamna eittir. Empedansn grsel gs-
terimi ekil 7.3te verilmektedir. Bu ekil empedans geni olarak isimlendirilir.
Faz as , uygulanan alternatif akm kaynak gerilimi ile akm arasndaki faz
asn gsterir. Znin bykl (Z) ve faz as ()
(7.11)
ile ifade edilir. Seri RL devresinden geen I akm , diren ve bobin iin ayndr. Bu
durumda V
R
gerilimi I akm ile ayn fazdadr. Bobin gerilimi V
L
ise akmdan 90
ileridedir. Kirchhoffun gerilim kanununa gre kaynak gerilimi, diren ve bobin
zerindeki gerilim dmlerinin toplamna eittir (ekil 7.4). Eitlik 7.12de kaynak
gerilimi V
S
in kartezyen ve kutupsal formdaki fazr ifadeleri verilmektedir.
V
S
=V
R
+jV
L
(7.12)
V
S
= = +
-1
V V V tan
V
V
S R
2
L
2 L
R

Z R X
tan
X
R
L
L
=
= ( )
2 2
-1
+
172
I
R L
V
S
ekil 7.2
Seri RL Devresi
X
L
R
Z
ekil 7.3
Seri RL Devresinde
Empedans geni
Seri RL devresinde gerilim kaynann frekans 10 kHzdir. Bu devrede R=10 k,
L=100 mHve I=10 mA olarak verilmektedir. Buna gre kaynak geriliminin ku-
tupsal formdaki fazr ifadesini bulunuz ve kaynak gerilimi ile akm arasndaki
ilikiyi gsteren fazr diyagramn iziniz.
zm:
X
L
=2fL=2(1010
3
) (10010
-3
H)= 6,28k
Z=R+jX
L
= 10 k + j 6,28 k
Znin kutupsal formdaki ifadesi
Ohm kanunu ile kaynak gerilimi hesaplanr.
V
S
=IZ=(110
-3
0A) (11.80032,08 )=11,832,08 V
Kaynak gerilimi V
S
, devreden geen I akmndan 32,08 ileridedir (ekil 7.5).
leri ve geri faz fark ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi kitabnn ilgili nitesine ba-
knz.
Seri RL devresinde V
S
=100V, R=75 k ve X
L
=25 k olarak verilmektedir. Buna gre
devreden geen akmn fazr ifadesini kutupsal formda yaznz.
Z R X
tan
X
R
L
L
= + = + =
2 2 2 2
1
10 000 6 280 11 80 ( . ) ( . ) , k
=

tan
1
6 280
10 000
0
.
.

,, , 56 32 08 rad =
173
ekil 7.4
V
L
V
R
V
S
I
Seri RL Devresinin
Gerilim ve Akm
Fazr Diyagram
R N E K
ekil 7.5
V
S
32.08
Kaynak Gerilimi ve
Akm Fazr
Diyagramlar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Seri RC Devreleri
ekil 7.6da verilen seri RC devresinde toplam empedans, diren (R) ve kapasitif
reaktansn (X
C
) fazr toplamna eittir.
Z=R jX
C
(7.13)
Devrenin empedans akmla kaynak gerilimi arasnda faz farkna neden olur.
Kapasitr gerilimi (V
C
) devreden geen akm Idan 90 geridedir. V
R
ve I ise ayn
fazdadr. Empedansn kutupsal formdaki ifadesi aadaki eitlikte verilmektedir.
(7.14)
ekil 7.6bdeki fazr diyagramnda ; uygulanan kaynak gerilimi ve devreden
geen akm arasnda faz farkn gsterir. Seri RC devresinde kaynak gerilimi V
S
,V
R
ve V
c
nin fazr toplamna eittir. Eitlik 7.15te V
S
nin kartezyen ve kutupsal form-
daki ifadesi verilmektedir.
(7.15)
Seri RC devresinde R=560 , C=6,8 F, V
S
=5,00 V ve freakans 50 Hz olarak ve-
rilmektedir. Buna gre devreden geen akmn kutupsal formdaki ifadesini bulu-
nuz ve kaynak gerilimi ile akm arasndaki ilikiyi gsteren fazr diyagramn i-
ziniz.
zm:
Z=R-jX
C
=560 j 468,10
Znin kutupsal formdaki ifadesi
Z = R + X
tan
2 2
C
C
X
R
= + =
=
( ) ( , ) , 560 468 10 729 87

2 2
1

tan
1
468 10
560
0
,
,
669 39 53
729 87 39 53
rad=
=
,
, , Z
X
fC
c
= =

=
1
2
1
2 50 6 8 10
468 10
6
( ) ( , )
,
Hz F
V
s
=
V - jV = V +V tan
V
V
R C R
2
C
2
R
1 C
Z = Z = R + X - tan
V
V
2 2 -1
R

C
C
174
R C
V
S I
ekil 7.6
a) Seri RC Devresi,
b) Seri RC
Devresinde Akm
ve Gerilim Fazr
Diyagramlar
V
S
V
R
V
C
(a) (b)
R N E K
Devreden geen akm
Akm, kaynak gerilimi V
s
den 39,53 ileridedir.
Bir seri RC devresinde I=1,00mA, R=6,2 k ve X
C
=4,0 kdur. Buna gre kaynak geri-
liminin fazr ifadesini kutupsal formda yaznz, kaynak gerilimi ve akma ait fazr diyag-
ramn iziniz.
Seri RLC Devresi
Seri RLC devresi diren, bobin ve kapasitrden oluur (ekil 7.8). Bu devrede in-
dktif ve kapasitif reaktans, devrenin faz as zerine zt ynde etki ederler. Bu
nedenle kaynak frekansnn deerine gre RLC devresi rezistif, indktif veya kapa-
sitif zellik gsterir.
Seri RLC devresinde toplam empedansn kartezyen ve kutupsal gsterimi Eit-
lik 7.16da verilmektedir.
(7.16)
Burada X
T
=X
L
X
C
dir. Seri RLC devresi X
L
>X
C
ise indktif, X
C
>X
L
durumu iin
ise kapasitif zellik gsterir. Bu devre indktif zellik gsteriyorsa devreden geen
I akm, devreye uygulanan V
s
geriliminden geridedir. Kapasitif zellik gsteren
devrede ise akm, uygulanan gerilimden ileridedir. Eitlik 7.16da faz asnn ia-
reti indktif durumda pozitif, kapasitif durumda ise negatif olur.
Z
Z
=R + jX jX =R+j X X
=
L L

C C
( )
R + X tan
X
R
2
T
2 T
I =
V
Z
s
=

=
5 0
729 88 39 53
6 85 40 1
V
mA
, ,
, ,
175
ekil 7.7
39,53
V
S
=5 V
=6,85 mA Kaynak Gerilimi ve
Akm Fazr
Diyagramlar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
ekil 7.8
C
R
L
V
S
Seri RLC Devresi
Seri RLC devresinde V
s
=100 V olan kaynak kullanlmaktadr. Bu devrede R=15
k, X
L
=25 k ve X
C
=55 k ise toplam empedansn, devreden geen akmn ve her
eleman zerindeki gerilimin kutupsal formdaki ifadesini bulunuz.
zm:
Z=R+j (X
L
-X
C
)=15 k+j (25-55) k=15 j 30 k
X
C
>X
L
olduu iin devre kapasitif zellik gsterir. Bu nedenle empedansn faz
as eksi iaretli olacaktr.
Ohm kanunu ile devreden geen akm bulunur.
Grld gibi akm, kaynak geriliminden ileri fazdadr. Ohm kanunu ve Eit-
lik 7.6da verilen fazr gsterimler kullanlarak R, L ve C ular arasndaki gerilim-
ler bulunur.
V
R
= IR= (0,29863,43 mA) (150 k) = 4,4763,43 V
V
L
= IX
L
= (0,29863,43 mA) (2590 k) = 7,45153,43 V
V
C
= IX
C
= (0,29863,43 mA) (5590 k) = 16,3926,57 V
Seri RLC devresinde V
s
=1 0V, R=1 k, X
L
=3 k ve X
C
=1 kdur. Devrenin reaktans
indktif mi yoksa kapasif midir? Devreden geen akmn fazr ifadesini kutupsal formda
yaznz.
Seri RLC devrelerinde X
L
=X
C
olduunda seri rezonans oluur. Seri rezonansn
olutuu frekansa rezonans freakans (
0
) denir. Eitlik 7.16dan grlecei gibi,
seri rezonans durumunda empedans sadece rezistif (Z=R) zellik gsterir. Rezo-
nans frekans Eitlik 7.17den bulunur.
(7.17)
veya
Seri RLC devresinden geen akm I=V
s
/Z eitliinden elde edilir. Rezonans du-
rumda Z=Rdir ve bu durumda akm I(=V
s
/R) en byk deerine ular. Rezonans
frekansndan uzaklatka empedans artar, dolaysyla akmda azalr. ekil 7.9da
seri rezonans devresinde akmn byklnn deiimi gsterilmektedir.
f
LC
0
1
2
=
Hz
0
1
=
LC
rad / s
I =
V
Z
s
=

=
10 0
33 5 63 43
0 298 63 43
V
k
mA
, ,
, ,
176
R N E K
Z =
= +
R +(X - X ) tan
X
R
2
L C
2 T 1 3 2
15 10 ( . ) (( . )
.
.

30 10
30 10
15 10
3 2 1
3
3
tan
= 33 54 63 43 , , k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Bandgenilii ve Kalite Faktr
ekil 7.9da
1
ve
2
, 0,707I
max
olduu frekans deerlerini gstermektedir. Bu
frekanslar; kesim frekanslar, 3-dB frekanslar veya yarm g frekanslar olarak da
isimlendirilir. Devre rezonansta iken rezistif zellik gsterir. Bu durumda akm,
kaynak gerilimi ile ayn fazdadr.
Kesim frekanslar, akmn bykl ye eitlenerek bulunur.
(7.18)
Eit 7.18de verilen ifadenin kkleri
1
ve
2
kesim frekanslarn verir.
(7.19)
Rezonans frekans
0
,
1
ve
2
kesim frekanslarnn geometrik ortalamasdr.
(7.20)
Bandgenilii (BW),
1
ve
2
frekanslar arasndaki fark olarak tanmlanr.
BW=
2
-
1
(7.21)
Eitlik 7.19daki
1
ve
2
Eitlik 7.21de yerine yazlarak bandgenilii ile R ve
L arasndaki iliki elde edilir.
(7.22)
ekil 7.9daki akm byklk erisi, rezonans devresinin hangi frekanslara da-
ha iyi tepki verdiini ve bunlar dierlerinden nasl daha iyi ayrdn gsterir. Bu
erinin geniliinin dar olmas rezonans frekans civarndaki seiciliinin daha iyi
olduunu gsterir.
BW =
R
L
rad / s

0 1 2
= .
1
2
2
2 2
1
2 2
= +

+
= +

R
L
R
L LC
R
L
R
L

+
2
1
LC
V
R L C
s
2 2
1
0 707
+
=
( / )
, .

I
max
1 2 /
177
ekil 7.9
BW
V
S
/ R
0, 707
Seri Rezonans
Devresinde Akmn
Byklnn
Deiimi ve Band
Genilii
Kalite faktr (Q), reaktif (indktif veya kapasitif) gcn reel gce orann ve-
ren bir ldr. Dier bir anlamda, bir devrenin enerji depolamasnn enerji har-
camasna olan ilikisini gsterir. Enerji tanmna gre kalite faktr
(7.23)
ile ifade edilir. Kalite faktr Q frekans seicilii iin ok nemli bir ldr. Re-
zonans erisinin tepe genilii Q byk ise dardr. Kalite faktr ile bandgenilii
arasnda bir iliki
(7.24)
ile ifade edilir. Kalite faktr, RLC devresi rezonansta iken llen gerilimlerin b-
yklkleri veya rms deerleri kullanlarak da bulunabilir.
(7.25)
Seri RLC devresinde R=470 L=100 mH ve C=47 nF olarak verilmektedir. Devre-
nin rezonans frekansn (f
0
) , kesim frekanslarn (f
1
ve f
2
) , bandgeniliini (BW)
ve kalite faktrn (Q) bulunuz.
zm:
Eitlik 7.19dan kesim frekanslar bulunur.
f
1
=1947,50 Hz
f
2
=1947,50 Hz
BW=2695,521947,50=748,02 Hz
Seri RLC devresinde R=390 L=20 mH ve C=1nF olarak verilmektedir. Devrenin rezonas
frekansn (f
0
) , bandgeniliini (BW) ve kalite faktrn (Q) bulunuz?
Deneyde kullanlacak ara-gere ve miktarlar aada liste halinde verilmitir.
1. Osiloskop.................................................................................................1 adet
2. Sinyal reteci ...........................................................................................1 adet
3. Multimetre................................................................................................1 adet
4. Breadboard...............................................................................................1 adet
5. eitli diren, bobin ve kapasitrler
6. Balant kablolar ....................................................................................1 kutu
7. Pense ve yankeski...................................................................................2 adet
Deneye balamadan nce yukarda listelenen ve ekil 7.10da gsterilen ara
ve gerelerin tam olup olmadn kontrol ediniz.
Q
f
BW
= = =
0
2321 51
748 02
3 10
,
,
,
Hz
Hz
f
LC
0
3 9
1
2
1
2 100 10 47 10
2321 51 = =

=

( (
,
H) F)
Hz
Q
V
V
=
V
V
L
s s
=
C
Q
BW
=

0
Q
L
R RC
= =
0
0
1
178
R N E K
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
SER RL DEVRE UYGULAMASI
Seri RL devre deneyinde Ohm ve Kirchhoff kanununun geerlilii gsterilecektir.
Deneyde seri RL devrelerindeki faz ilikisi de incelenecektir. Deneysel elde edilen
fazr nicelikler, hesaplanan niceliklerle karlatrlacaktr.
n alma
Seri RL uygulamasnda v=2 cos (21000t) V alternatif akm gerilim kayna, R=220
diren ve L=10 mH indktr kullanlacaktr. Kaynan faz asnn 0 olduu kabul
edilmektedir (ekil 7.11).
X
L
=210001010
-3
= 62,83
bulunur. Toplam empedans Eitlik 7.8den elde edilir.
Faz as bulunurken hesap makinesi radyan moduna ayarl olmaldr.
Z = + = ( ) ( , ) , 220 62 83 228 80
2 2

179
ekil 7.10
1
2
3
4
5
6
7
Deneyde
Kullanlan
Malzemeler
ekil 7.11
220
a
b
d
c
t)
Seri RL Deney
Devresi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Faz asnn derece karl
Faz as , V
R
ve Inn V
s
ile arasndaki adr. V
s
in faz as 0 kabul edildii
iin V
R
ve I, V
s
den 0 geri fazdadrlar. ndktr gerilimi V
L
ise V
s
den
L
ileri faz-
dadr (ekil 7.12).
Devreden geen I akmn, V
R
ve V
L
ve gerilimlerini, ve Z empedansn hesap-
laynz ve izelge 1de A1-A7 nolu kutulara kaydediniz.
Osiloskoba g veriniz. CH1 ve CH2 ayarlarn dikey kontrol dmeleri ile AC Co-
upling ve Probe 10X olacak ekilde ayarlaynz. Measure tuuna basnz ve daha
sonra en stten ilk opsiyon tuuna basnz. Measure 1 menusnden Source ola-
rak CH1, Type olarak Pk-Pk seiniz. Back tuuna basnz. stten ikinci opsiyona
basnz ve Measure 2 mensnde Source olarak CH1, Type olarak Period sei-
niz. nc opsiyon tuuyla Measure 3 mensnde CH2 iin Pk-Pk ayar yap-
nz. Drdnc opsiyon tuu ile Measure 4 mensnde Source, Type ve Source2
iin srasyla CH1, Delay ve CH2 seimini yapnz.
Sinyal retecinin kn osiloskobun CH1 giriine balaynz.
Sinyal retecine g veriniz (ekil 7.13). Gstergede sins sinyal iareti gr-
lnceye kadar WAVE tuuna tekrar tekrar basnz. Daha sonra srasyla 1, SHIFT
ve kHz tularna basarak frekans 1 kHze ayarlaynz.
SHIFT tuuna basldnda zerindeki LED yanar ve giri tular ile TTL, MHz,
kHz, Hz ile ve seimleri yaplabilir. Giri tular ile 0-9 saylar ve . giri-
i iin SHIFT seenei kapal olmaldr. SHIFT seeneinin durumunu LEDden
grebilirsiniz.
Sinyal retecinde frekans deiimini birler, onlar veya yzler hanesinde dei-
tirebilmek iin SHIFT tuuna basnz. Daha sonra ve yn tular ile ekran
zerinde istenilen haneye ilerleyiniz. Seilen hanenin basamak deerine gre
(1,10,100,vb) frekans deeri frekans ayar dmesi ile deitirilebilir.
=

=
0 27 180
15 47
,
,
=

tan
X
R
tan
L 1 1
62 83
228 80
,
,

=0 27 , rad
180
0
V
R
V
S
L
V
L
ekil 7.12
V
s
0 iin Seri RL
Devresinin Gerilim
Fazr Diyagram
Sinyalin genlik ayar osiloskop ekrannda yaplacaktr. Sinyal retecinden k
almak iin OUTPUT ON tuuna basnz. Bu durumda tuun zerindeki LED yanar.
Osiloskop ekrannda sinyalin Time/Div ve Volt/Div ayarlarnn otomatik olarak ya-
plabilmesi iin AutoSet tuuna basnz. Daha sonra sinyal retecinde AMPL d-
mesini deitirerek sinyalin tepeden tepeye deerini 4 volta ayarlaynz. Sinyalin
genlii osiloskop ekranndaki CH1 Pk-Pk lm deerinden grebilirsiniz. Deney
srasnca AMPL dmesine bir daha dokunmaynz. OUTPUT ON tuuna bir daha
basarak sinyal kn kesiniz.
Sinyal reteci kndaki sinyalde herhangi bir DC ofset olmamas iin OFFSET dmesi
basl durumda olmaldr.
Deney iin gerekli balant tamamlanncaya kadar devreye sinyal uygulanmamaldr. Bu
nedenle sinyal retecinin OUTPUT ON tuunun zerindeki LEDnin snk olup olmadn
kontrol ediniz. LED yanyorsa OUTPUT ON tuuna basarak sinyal kn kesiniz.
Sinyal retecinin MAIN kn osiloskobun CH1 ve CH2 girilerini ekil 7.11de
gsterilen a-b ve c-d noktalarna balaynz. Devre balants ekil 7.14te gsteril-
mitir.
181
ekil 7.13
Gsterge
Giri Tular SHFT Tuu
k ON/OFF
Tuu
Ama/ Kapama
Anahtar
Genlik Kontrol
k Frekans
Ayar
Sinyal reteci
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 7.14
Sinyal
retici
k
CH1
CH2
R
L
Sinyal reteci ve
Osiloskobun Devre
Balants
Deneyin Yapl
1. Sinyal retecinin OUTPUT ON tuuna basnz. LEDin yanyor olduunu
gzlemleyiniz.
2. Osiloskobun AutoSet tuuna basarak Volt/Div ve Time/Div ayarlarnn oto-
matik olarak yaplmasn salaynz. CH1 ve CH2den srasyla kaynak geri-
limi V
s
ve indktr gerilimi V
L
llmektedir. Measure tuuna basnz ve
ekrandan sinyallerin tepeden tepeye deerlerini (V
P
-
P
) ve girdi sinyalinin
periyodunu okuyunuz. V
s
nin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.1de B1
kutusuna yaznz. V
s
nin faz asn 0 alnz.
lm yaplan sinyallerin bykl V=V
p-p
/2dir.
3. CH1 ve CH2deki sinyalleri dikey pozisyon dmeleri ile ayn yatay eksene
getiriniz. Daha sonra Run/Stop tuuna basarak ekran grntsn yakala-
ynz. Osiloskop ekran grntsn ekil 7.15te verilen ekran ekli zerine
iziniz. Ayrca osiloskobun Time/Div ve Volt/Div deerlerini ilgili kutulara
kaydediniz.
4. Cursor tuuna basnz. Menden Source-CH1 ve Type-Time seiniz. Daha
sonra Cursor Option 1 butonuna basnz ve multipurpose dmesi ile CH1
sinyalinin sfr gei yapt yeri iaretleyiniz. Daha sonra Source-CH2 sei-
niz. Cursor Option 2 tuuna basp, multipurpose dmesiyle CH2 sinyali-
nin sfr geii yapt yeri iaretleyiniz (ekil 7.16). Bu iki iaretli yer arasn-
daki zaman fark t yi ekrandan okuyunuz ve kaydediniz. ekil 7.16da ve-
rilen ekran grntsnde CH2 sinyali CH1 sinyaline gre geri fazdadr.
Eitlik 7.26den
L
faz asn hesaplaynz ve izelge 7.1de B2 nolu kutuya
kaydediniz.
(7.26)
Burada T, sinyalin periyodunu (saniye) gstermektedir ve T=1/f dir.
L
t
T
=
360
182
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
TIME/DIV
VOLT/DIV (CH1)
VOLT/DIV (CH2)
ekil 7.15
Osiloskop Ekran Grnts ve lek Deerleri
5. Measure tuuna basnz ve osiloskop ekranndan Delay deerini okuyu-
nuz. Bu deer CH1 ve CH2deki sinyallerin ykselen kenarlar arasndaki t
zaman farkn verir. Drdnc admda ltnz deerle okuduunuz De-
lay deerini karlatrnz ve sonular birbirinden farklysa nedenlerini De-
ney Sonularnn Deerlendirilmesi blmne yaznz.
6. Drdnc opsiyon tuu ile Measure 4 mensnde Type olarak Phase se-
iniz. Daha sonra Measure tuuna basp ekrandan Phase deerini okuyu-
nuz. Bu deer V
s
ile V
L
arasndaki
L
faz asdr. V
L
, V
s
e gre ileri fazda
olduu iin faz asnn iareti pozitiftir. Drdnc admda bulduunuz de-
erle okuduunuz deeri karlatrnz ve sonular birbirinden farklysa ne-
denlerini Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmne yaznz.
7. V
R
ile V
s
arasndaki faz asn bulunuz ve izelge 1de B4 nolu kutuya
kaydediniz. =(90
L
).
8. Osiloskobun CH1 giriini diren ularna balaynz ve CH2 giriini devre-
den ayrnz. AutoSet ve daha sonra Measure tuuna basnz. Ekrandan di-
ren zerindeki gerilimin V
p-p
deerinini okuyunuz. Bu lmden, gerilimin
bykln bulunuz. Bu deeri kullanarak V
R
nin kutupsal
formda ifadesini elde ediniz ve izelge 7.1de B5 nolu kutuya kaydediniz.
9. I=V
R
/R ifadesinden devreden geen akmn kutupsal formdaki ifadesini bu-
lunuz ve izelge 7.1de B6 nolu kutuya kaydediniz.
10. Z=V
s
/Idan devrenin empedansn kutupsal formda yaznz ve izelge 7.1de
B7 nolu kutuya kaydediniz.
11. Sinyal retecinin OUTPUT ON tuuna basarak sinyal kn kesiniz. Tuun
stndeki LED snk olmaldr.
12. Osiloskop ve sinyal retecini kapatnz.
V =
V
R
p- p
2
183
ekil 7.16
t
CH1
CH2
V
P
-
P
Osiloskop
Kullanarak Zaman
Fark lm
Hesapladnz ve ltnz gerilimleri, akmlar, faz farklarn ( ve
L
) ve em-
pedans karlatrnz. Sonular birbirinden farklysa nedenlerini belirtiniz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
184
Nicelik
A.Hesaplanan/
Verilen
B. llen
Kaynak gerilimi, V
s
=V
s
0 A1. B1.
Faz as
L
A2. B2.
ndktr gerilimi, V
L
=V
L
L
V
L
, V
s
den geri mi yoksa ileri mi fazdadr?
A3. B3.
V
L
ve Inn V
s
e gre faz as
= -(90-
L
)
A4. B4.
Diren gerilimi V
R
=V
R
A5. B5.
Akm I=V
R
/ R
A6. B6.
Empedans Z=V
s
/ I
A7. B7.
izelge 7.1
Seri RL Deneyi
Hesaplama ve lm
Sonular
SER RC DEVRE UYGULAMASI
Seri RC devre deneyinde Ohm ve Kirchhoff kanununun geerlilii gsterilecektir.
Ayrca seri RC devrelerindeki faz ilikisi de incelenecektir. Deney sonunda hesap-
lanan fazr nicelikler, deneysel lm sonular ile karlatrlacaktr.
n alma
Seri RC devresinde =2cos (21000t) V alternatif akm gerilim kayna, R=2,2 k
diren ve C=100 nF kapasitr kullanlacaktr (ekil 7.17).
Devrenin hesaplanan empedansn izelge 2de A7 nolu kutuya kaydediniz.
Faz as , V
R
ve Inn V
s
ile arasndaki faz adr. V
s
nin faz as 0 kabul
edildii iin V
R
ve I, V
s
den ileri fazdadrlar. Kapasitr gerilimi V
C
ise V
s
den
C
geri fazdadr.
X
fC
Z
c
= =

=
= +
1
2
1
2 1000 100 10
1591 54
2200
9
2

,
( ) (
1
1591 54 2715 32
2
1
, ) , =
=
tan
X
R
tan
c

=
=

1
1591 54
2200
0 62
0 62 180
,
,
,
rad
== 35 52 ,
185
ekil 7.17
2,2 k
a
b
100 nF
c
d
2cos (2 1000t)
Seri RC Deney
Devresi
ekil 7.18
0
V
C
V
S
V
R
C
V
s
0 iin Seri RC
Devresinin Gerilim
Fazr Diyagram
Devreden geen I akmn, V
R
ve V
C
gerilimlerini ve Z empedansn hesaplay-
nz ve izelge 7.2de A1-A7 nolu kutulara kaydediniz.
Sinyal retecini; frekans 1 kHz ve tepeden tepeye 4 volt genliine sahip sinsoi-
dal sinyal retecek ekilde ayarlaynz. Osiloskop CH1 ve CH2 ayarlar seri RL de-
neyinde verilen ayarlarla ayn olmaldr. Sinyal reteci ve osiloskop ayarlar ile il-
gili olarak seri RL deneyine baknz.
Sinyal retecinin MAIN kn osiloskobun CH1 ve CH2 girilerini ekil 7.17de
gsterilen a-b ve c-d noktalarna balaynz. Devre balants ekil 7.19da gste-
rilmitir.
Deneyin Yapl
1. Sinyal retecinde OUTPUT ON tuuna basnz. LEDin yanyor olduunu
gzlemleyiniz.
2. Osiloskobun AutoSet tuuna basarak Time/Div ve Volt/Div ayarlarnn oto-
matik olarak yaplmasn salaynz. CH1 ve CH2den srasyla kaynak geri-
limi V
s
ve kapasitr gerilimi V
C
llmektedir. Measure tuuna basnz ve
ekrandan sinyallerin tepeden tepeye deerlerini (V
p-p
) ve girdi sinyalinin
periyodunu okuyunuz. V
s
nin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.2de B1
kutusuna yaznz. V
s
nin faz asn 0 alnz.
3. CH1 ve CH2deki sinyallerini dikey kontrol dmesi ile ayn yatay eksene
getiriniz. Daha sonra Run/Stop tuuna basarak ekran grntsn yakalay-
nz. Ekran grntsn ekil 7.20de verilen ekran ekli zerine iziniz. Ay-
rca osiloskobun Time/Div ve Volt/Div deerlerini ilgili kutulara kaydediniz.
4. Drdnc opsiyon tuu ile Measure 4 mensnde Type olarak Phase se-
iniz. Daha sonra Measure tuuna basp ekrandan Phase deerini okuyu-
nuz. Bu deer V
s
ile V
C
arasndaki
C
faz asdr. V
C
, V
s
e gre geri fazda
olduu iin faz asnn iareti negatiftir. Faz asn izelge 7.2de B2 nolu
kutuya kaydediniz.
5. V
C
nin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.2deki B3 nolu kutuya kay-
dediniz.
186
Sinyal
retici
k
CH1
CH2
R
C
ekil 7.19
Sinyal reteci ve
Osiloskobun Devre
Balants
6. V
R
ile V
S
arasndaki faz asn bulunuz ve izelge 7.2de B4 nolu kutuya
kaydediniz. =(90-|
C
|).
7. Osiloskobun CH1 giriini diren ularna balaynz ve CH2 giriini devre-
den ayrnz. AutoSet ve daha sonra Measure tuuna basnz. Ekrandan di-
ren zerindeki gerilimin V
p-p
deerini okuyunuz. Bu lmden, gerilimin
bykln bulunuz. Bu deeri kullanarak V
R
nin kutupsal
formda ifadesini elde ediniz ve izelge 7.2de B5 nolu kutuya kaydediniz.
8. I=V
R
/R ifadesinden devreden geen akmn kutupsal formdaki ifadesini bu-
lunuz ve izelge 7.2de B6 nolu kutuya kaydediniz.
9. Z=V
s
/Idan devrenin empedansn kutupsal formda yaznz ve izelge
7.2de B7 nolu kutuya kaydediniz.
10. Sinyal retecinin OUTPUT ON tuuna basarak sinyal kn kesiniz. Tuun
stndeki LED snk olmaldr.
11. Osiloskop ve sinyal retecini kapatnz.
V =
V
2
R
p- p
187
ekil 7.20
Osiloskop Ekran Grnts ve lek Deerleri
TIME/DIV
VOLT/DIV (CH1)
VOLT/DIV (CH2)
Nicelik
A. Hesaplanan/
Verilen
B. llen
Kaynak gerilimi, V
s
=V
s
0 A1. B1.
Faz as
c
A2. B2.
Kapasitr gerilimi, V
c
=V
c
V
C
, V
s
den geri mi yoksa ileri mi fazdadr?
A3. B3.
V
R
nin V
s
e gre faz as
= -(90-
C
)
A4. B4.
Diren gerilimi V
R
=V
R
A5. B5.
Akm I=V
R
/ R
A6. B6.
Empedans Z=V
s
/ I
A7. B7.
izelge 7.2
Seri RC Deneyi
Hesaplama ve lm
Sonular
Hesapladnz ve ltnz gerilimleri, akmlar, faz farklarn ( ve
C
) ve em-
pedans karlatrnz. Sonular birbirinden farklysa nedenlerini belirtiniz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
SER RLC DEVRE UYGULAMASI
Seri RLC devresi deneyinde bu devreyi karakterize eden nicelikler (akmn genlik
ve faz deiimi, rezonans frekans, bandgenilii ve kalite faktr) zerinde al-
lacaktr.
n alma
Seri RLC deney devresi ekil 7.21de verilmektedir. Kaynak geriliminin fazr ifade-
sini izelge 7.3te A1 nolu kutuya kaydediniz. Devrenin rezonans frekansn (f
0
),
kesim frekanslarn (f
1
ve f
2
) ve bandgeniliini (BW) hesaplaynz. Bu deerleri
izelge 7.3te srasyla A2-A4 nolu kutulara kaydediniz. Ayrca Ohm ve Kirchhoff
kanunlarn kullanarak rezonans frekansnda indktr ve kapasitr zerindeki ge-
rilim dmlerini hesaplaynz. Bu gerilim dmlerini ve kaynak gerilimini kulla-
188
narak devrenin kalite faktrn (Q) hesaplaynz. Bulduunuz deeri izelge
7.3te A5 nolu kutuya kaydediniz. Kalite faktr ve rezonans frekansn kullanarak
devrenin bandgeniliini hesaplaynz ve A6 nolu kutuya kaydediniz.
Sinyal retecini; frekans 5 kHz ve tepeden tepeye 4 volt genliine sahip sinsoi-
dal sinyal retecek ekilde ayarlaynz. Osiloskop CH1 ve CH2 ayarlar seri RL/RC
deneyinde verilen ayarlarla ayn olmaldr. Seri RLC deneyinde osiloskobun buldu-
u faz as deerleri kullanlacaktr. Bu nedenle Measure 4 mensnde Type ola-
rak Phase seilmelidir. Sinyal reteci ve osiloskop ayarlar ile ilgili olarak seri RL
deneyine baknz.
Sinyal retecinin MAINkn, osiloskobun CH1 ve CH2 girilerini ekil 7.21de
gsterilen a-b ve c-d noktalarna balaynz. Devre balants ekil 7.22de gste-
rilmitir.
Deneyin Yapl
1. Sinyal retecinde OUTPUT ON tuuna basnz. LEDin yanyor olduunu
gzlemleyiniz.
2. Osiloskobun AutoSet tuuna basarak Time/Div ve Volt/Div ayarlarnn oto-
matik olarak yaplmasn salaynz.
3. Measure tuuna basnz.
189
ekil 7.21
c
d
10 mH
270
22 nF
a
b
2 0 V
Seri RLC Deney
Devresi
ekil 7.22
L
Sinyal
retici
k
CH1
R
CH2
C
Sinyal reteci ve
Osiloskobun Devre
Balants
4. CH1den kaynak gerilimi V
s
nin tepeden tepeye gerilim deerini (V
p-p
) oku-
yunuz. V
s
nin bykln (V
s
=V
p-p
/2) bulunuz ve bu deeri kullanarak
V
s
nin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.3te B1 nolu kutuya kaydediniz.
V
s
nin faz asn 0 alnz.
5. CH2den diren zerindeki gerilimin (V
R
) V
p-p
deerlerini okuyunuz. Ak-
mn bykln (I=V
p-p
/2R) hesaplaynz. 5 kHz sins sinyali iin elde
edilen bu deeri, izelge 7.4te ilgili kutuya kaydediniz.
6. Osiloskop ekranndan Phase deerini okuyunuz. 5 kHz sins sinyali iin el-
de edilen bu deeri izelge 7.4te ilgili kutuya kaydediniz.
7. Sinyal retecinin frekansn 5-15 kHz arasnda 1er kHz deitirerek 4-6
admlarndaki ilemleri yapnz ve sonular izelge 7.4te ilgili kutulara kay-
dediniz.
8. Sinyal retecenin frekansn 5-15 kHz aralnda FREQUENCY ayar dme-
siyle deitirerek, Phase deerinin 0 olduu f
0
rezonans freakansn bulu-
nuz ve izelge 7.3te B2 nolu kutuya kaydediniz.
9. Rezonans frekansnda CH2 Pk-Pk deerini (V
p-p
) okuyunuz. Daha sonra,
sinyal retecinin frekansn rezonans frekansnn altnda ve stnde deiti-
rerek CH2de 0,707 V
p-p
geriliminin grld frekans deerlerini (f
1
ve f
2
)
belirleyiniz ve izelge 7.3te B3 nolu kutuya kaydediniz.
10. BW=f
2
-f
1
eitliinden bandgeniliini hesaplaynz ve izelge 7.3te B4 nolu
kutuya kaydediniz.
11. Sinyal retecini frekansn rezonans frekansna ayarlaynz. Multimetreyi
kullanarak kaynak, indktr veya kapasitr gerilimlerini lnz. Bu deer-
leri Eit 7.25te kullanarak Q deerini hesaplaynz ve izelge 7.3te B5 nolu
kutuya kaydediniz.
12. B5 nolu kutudaki Q deerini kullanarak devrenin bandgeniliini hesaplay-
nz ve izelge 7.3te B6 nolu kutuya kaydediniz.
190
Nicelik A. Hesaplanan/Verilen B. llen
Kaynak gerilimi, V
s
=V
s
0 A1. B1.
Rezonans frekans f
0
A2. B2.
Kesim frekanslar (f
1
ve f
2
)
A3. B3.
Band genilii BW= f
2
- f
1
A4. B4.
Q-faktr
Q =
V
V
V
V
L
s
C
s
veya
A5. B5.
Band genilii
BW
f
Q
=
0
A6. B6.
izelge 7.3
Seri RLC Deneyi
Hesaplama ve lm
Sonular
Akmn byklk (I) ve faz asnn frekansa gre deiimini ayr ayr iziniz. izim-
lerde frekans (kHz) x-ekseninde, akmn bykl (mA) ve faz as (derece) y-
ekseninde verilecektir. izimlerinizi ekil 7.23te verilen milimetrik kat zerinde
yapnz.
Faz deiim grafiine bakarak devrenin indktif veya kapasitif zellik gsterdi-
i blgeleri iaretleyiniz.
Hesapladnz ve ltnz rezonans frekansn, kesim frekanslarn, bandge-
niliini ve kalite faktrn karlatrnz. Sonular biribirinden farklysa nedenle-
rini belirtiniz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
191
izelge 7.4
Seri RLC Devresinde
llen Akmn
Bykl ve Faz
Deerleri
Frekans (kHz)
I =V
R
/ R
Faz as ( )
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
192
ekil 7.23
Akmn byklk ve
faz asndan
frekansa gre
deiimi
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI ?
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
193
194
Bu nitede alternatif akmda seri RLC devrelerinin ana-
lizi incelenmitir. Dorusal devre teorisine gre, alter-
natif akm kaynana sahip devrelerde oluan tepkiler
kaynakla ayn frekansa sahiptir. Devrenin yaps ve kul-
lanlan elemanlar tepkilerin byklk ve faz asn be-
lirler. Bu analizlerde sinsoidal nicelikler fazr denilen
karmak saylarla kartezyen veya kutupsal formda gs-
terilir.
Alternatif akm devrelerinin analizinde Ohm ve Kirc-
hhoff kanunlarndan faydalanlr. Bu kanunlar fazr ni-
celikler zerine uygulanarak akm, gerilim ve empe-
dans nicelikleri elde edilir.
ndktr ve kondansatrn sinzoidal giri frekansna
gsterdikleri deiken dirence reaktans denir. ndktif
reaktans frekansla doru orantldr. Kapasitif reaktans
ise frekansla ters orantldr. Bir devrenin sinsoidal gir-
diye gsterdii zorlua empedans denir. Devredeki re-
aktans, gerilim ve akm arasnda faz kaymasna neden
olur.
RLC elemanlarnn birlikte kullanld devreler, alc
devrelerinde frekans seici olarak kullanlrlar. Bu dev-
relerin frekans seicilii; rezonans frekans, bandgeni-
lii ve kalite faktr ile ifade edilir.
Bu nitedeki deneysel almalarda; osiloskop, sinyal
reteci ve multimetre kullanarak seri RLC devrelerindeki
niceliklerin nasl llecei gsterilmitir. Bunun yann-
da renci; deneysel alma ile lm hata kaynaklarn
ve bunlarn lmlere olan etkilerini renmektedir.
zet
195
1. =4cos (21000t) V gerilim kaynann frekans ve
rms deeri aadakilerden hangisidir?
a. 500 Hz, 4V
b. 1000 Hz, V
c. 2000 Hz, 4 V
d. 1000 Hz, V
e. 750 Hz, V
2. RLC devresinden geen akm i=3 cos( t-15) ile ifa-
de edilmektedir. Akmn kutupsal formdaki fazr ifade-
si aadakilerden hangisidir?
a. I=315 A
b.
c. I=315A
d. I=3 + j2 A
e.
3. V=1020 V fazrnn kartezyan koordinatlardaki
ifadesi aadakilerden hangisidir?
a. 9,4 + j 3,42
b. 9,4 j 3,42
c. 3,42 j 9,4
d. 9,4 + j 3,42
e. -9,4 j 3,42
4. Seri RLC devresinde L=1mH ve C=1Fdr. Kaynak
frekans f=1kHz ise indktif ve kapasitif reaktansn de-
eri aadakilerden hangisidir?
a. X
L
=2 , X
C
=1/2 ,
b. X
L
=2000 , X
C
=1/2000
c. X
L
=2000 , X
C
=1000/2
d. X
L
=2 , X
C
=1000/2
e. X
L
=2 , X
C
=2
5. Seri RL devresi iin V
s
=100 V ve V
L
=623 V ola-
rak verilmektedir. Buna gre diren gerilimi V
R
nin faz
as ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. V
L
ile ayn fazdadr.
b. V
s
den 67 geri fazdadr.
c. V
L
d. V
s
ile ayn fazdadr.
e. V
L
6. Seri RL devresinde kaynak gerilimi V
s
=100 V ve
devreden geen akm I=2-25 Adir. Bu devrenin Z
empedansnn kutupsal formdaki fazr ifadesi aada-
kilerden hangisidir?
a. 200
b. 5-25
c. 10-25
d. 2025
e. 525
7. Seri RC devresinde kaynak gerilimi V
s
=100 V,
R=500 ve X
C
=500 dur. Bu devreden geen akmn
kutupsal formdaki fazr ifadesi aadakilerden hangi-
sidir?
a. 7,0745 mA
b. 14,1445 mA
c. 28,2845 mA
d. 14,1445 mA
e. 7,0745 mA
8. Seri RC devresinde diren ularndaki gerilim V
R
ile
ilgili aadakilerden hangisi dorudur ?
a. V
s
ile ayn fazdadr.
b. V
s
c. Akm ile ayn fazdadr.
d. V
s
den 90 ileri fazdadr.
e. Akmdan 90 geri fazdadr.
9. Seri RLC devresinde R=10 L=10 mH ve C=1Fdr.
Devrenin f=100 Hzde reaktans X
T
ile ilgili aadaki-
lerden hangisi dorudur?
a. X
T
indktiftir.
b. X
T
ile R direnci arasndaki a 90dir.
c. Seri RLC devresi rezonanstadr X
T
=0 .
d. X
T
kapasitiftir.
e. X
T
ile R direnci arasndaki a 0dir.
10. Seri RLC devresinde rezonans frekans f
0
=15 kHz
ve bandgenilii BW=5 kHzdir. Devrenin kalite fakt-
r (Q) aadakilerden hangisidir?
a. 6
b. 5
c. 3
d. 1/3
e. 1/6
I =
3
2
15 A
I =
3
2
15 A
4 2 /
4 2 /
4 2 /
Kendimizi Snayalm
196
1. b Yantnz yanl ise Fazr konusunu yeniden
gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Fazr konusunu yeniden
gzden geiriniz.
3. b Yantnz yanl ise Fazr konusunu yeniden
gzden geiriniz.
4. d Yantnz yanl ise Seri RLC Devrelerinde Em-
pedans konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise Seri RL Devreleri konu-
6. e Yantnz yanl ise Seri RL Devreleri konu-
7. d Yantnz yanl ise Seri RC Devreleri konu-
8. c Yantnz yanl ise Seri RC Devreleri konu-
9. d Yantnz yanl ise Seri RLC Devreleri konu-
10. c Yantnz yanl ise Bandgenilii ve Kalite Fak-
tr konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Sra Sizde 2
V
R
=IR
=(10 mA) (6,2 k)=6,20 V
V
C
=IX
C
=(10 mA) (490k)=490 V
V
s
=V
R
+V
C
=6,2 j 4 V
=7,3836,66 V
Sra Sizde 3
X
L
> X
c
olduu iin devre indktif zellik gsterir.
Sra Sizde 4
Floyd, T.H. (2010). Principles of Electric Circuits.
USA: Pearson.
Nilsson, J.W. ve Riedel, S.A. (2008). Electric Circuits.
New Jersey: Prentice Hall.
Dorf, R.C. ve Svoboda J.A. (2008). Introduction to
Electric Circuits. USA: John Wiley & Sons, Inc.
Kyak, E. (Ed.) (2012). Elektrik Devre Analizi. Anado-
f
LC
BW =
R
L
0
=
1
2
= 35,6
=
390
20
=19500 = 3103
kHz
k
mH
rad / s ,,5
= =
35600
3103,5
=11, 47
Hz
Hz
Hz
Q
f
BW
0
Z
I =
V
Z
s
= + ( ) = 1+ (3- 1)
= 2, 24 63, 44
=
1 0
R j X - X j
L C
k
k
VV
2, 24 63, 44
= 0, 45 - 63, 44
k
mA
Z = R+ jX
L
= 75 + +j25 = 79, 05 18, 43
= 79, 05 18, 43
k k k
kk
V
k
mA
=
10 0
79, 05 18, 43
= 0,126 - 18, 43 I =
V
Z
s

Reaktans ve direnci ayrt edebilecek,
Frekans ve reaktans ilikilendirebilecek,
Giri ve k voltajlarn karlatrabilecek,
Osiloskobun ilevini tanmlayabilecek
indekiler
Szge
Frekans
Reaktans
Giri Voltaj (Sinyali)
k Voltaj (Sinyali)
Empedans
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Devre Analizi
Laboratuvar
Alak ve Yksek
Frekans Szgeleri
GR
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
8

GR
Elektronik cihazlarn (cep telefonlar, bilgisayarlar, televizyon, gibi) gnlk yaa-
mmzdaki yerini tarif etmek mmkn deildir. Neredeyse onlarla yatp, onlarla
kalkyoruz. Bu cihazlarn almas prensipleri konumuz olmamakla beraber, ci-
hazlar arasndaki balant elektromanyetik dalgalarla salanmaktadr, Dnyamza
Gneten gelen nlar gibi. Bulunduunuz blgede, cep telefonu olan herkesin
telefonlaryla ayn anda konutuklarn farzedelim. letiimi salayan elektroman-
yetik dalgalar ilenerek cihazlarda ses oluturmakta ve bizler de bu sesi alglamak-
tayz. Konumamz da benzer ekilde kar tarafa iletilmektedir. Telefonuyla konu-
an herkesin iletiimi elektromanyetik dalgayla olduuna gre, nasl bir dierinin
konumasndan etkilenmeyip, konumamz rahat bir ekilde srdrebiliyoruz? Siz
hi kendinize sordunuz mu? Baz yerlerde, neden telefonla konumalarmza izin
vermiyorlar? Konumam alak sesle bile yapacam sylesem yine izin vermezler.
Uaklarda, baz yolcu otobslerinde, arabalarda cep telefonlaryla deil konu-
mak, telefonlarnz ak bile tutamazsnz. Bu tr durumlarn en nemli nedeni; ci-
hazmzdan yaylan elektromanyetik dalgalarn, iddeti yksek olduundan, yakn
evredeki dier elektronik cihazlarn almasn etkilemesidir. Bunu, yaknnzdan
geen bir motosikletin araba radyosuna etkisi, televizyon yaknnda bulunan bir
cep telefonunun almasyla televizyondan gelen ve istenmeyen grlt (noise, no-
iz diye okuyabilirsiniz) gibi cihazlarn etkilenmesi eklinde tanmlayabilirsiniz. Bu
ve buna benzer grlt oluturan sinyalleri engellemek iin elektronik cihazlarn
devrelerine elektronik szgeler eklenir. Eletronik szgeler olduka karmak ya-
pya sahiptir ve zerinde ok allan devrelerdir.
Szge deyince aklmza istediimizi szerek veren ve istemediimizi de alko-
yan gelir. Konumuza ilikin szge kavram da byle alglanmaldr. Buna gre al-
ak frekans szgeci demek devreye uygulanan sinyalin kk frekansl olanlarn
geiren yksek frekansl olanlarn da geirmeyen anlalacaktr. Yksek frekans
szgeci ise uygulanan sinyalin dk frekansl ksmn geirmeyip yksek ksmla-
rn geiren demektir. Bir szge devresi oluturmak iin elektrik devrelerinde kul-
lanlan diren, kodansatr ve indktrn ac (alternating current; deiken akm)
sinyaline kar tepkilerini bilmek gerekir. Bu konuda ayrntl bilgiye Elektrik Dev-
re Analizi ve Elektrik Enerjisi letimi ve Datm adl kitaplarnzdaki ilgili niteler-
den ulaabilirsiniz.
Alak ve Yksek Frekans
Szgeleri
Bu deneyde, en basit ve anlalmas en kolay szge olan bir RC devresi olu-
turarak, bu devrenin hem alak frekans geirdiini ve hem de yksek frekansn
gemesini saladn greceksiniz.
GVENLK NLEMLER
Hereyden nce elektrik ile ilgili deney yaptnz unutmaynz, dikkatli
olunuz ve aceleci davranmaynz.
Deney arkadanzla uyum ierisinde alnz ve deneyleri zverili yapnz.
Deney devresi tamamen kurulup yetkili retim elemanna gstermeden
devreye elektrik balants yapmaynz.
Elektrik balantlar tamamen yaltlm olmayabileceinden herhangi ak
bir tele ve balantya dokunmaynz.
Yaltm malzemeleri eskimi, ypranm ve zelliini kaybetmi olabilir. Bu
durumu hemen ilgiliye haber veriniz.
Bir arza durumunda sakn mdahale etmeye kalkmaynz ve ilgiliye haber
veriniz.
Prizlerden fileri karmak iin kablolarndan tutup karmay denemeyiniz.
Filerinden tutarak karnz.
Gereksiz yere elektrik enerjisi tketmeyiniz.
Laboratuvar ile ilgili gvenlik panosunu mutlaka okuyunuz.
TEORK BLG
Yukarda sz edilen, kitaplarda ve bu laboratuvar kapsamnda diren (R), kon-
dansatr (C) ve indktr (L) hakknda yeteri kadar bilgi sahibi olduunuzu kabul
etmekle beraber bu ksmda da baz bilgilerin verilmesi uygun olacaktr.
Sadece iki direnten oluan bir devrenin; direnlerin paralel balanmas duru-
munda akm blmeye uygun olduunu ve seri balanmas durumunda da voltaj
blmeye uygun olduunu hatrlaynz. Bu ilkenin seri bal bir RC devresi iin de
geerli olduunu aklnzdan karmaynz.
Kondansatrn direnten farkl nemli zellii vardr. Bunlardan birincisi
enerji depolayabilmesidir. Bundan dolay hibrid arabalarda ak gibi enerji depo-
lamak amacyla kullanlabilmektedir (Hibrid arabalar sv ve gaz yaktlar gibi,
depolanm enerjiyi hareket enerjisine dntren ve hareket enerjisini de elek-
trik enerjisine dntrerek depolayan aralardr). kinci zellii reaktansnn
uygulanan sinyalin frekansna bal olarak deimesidir. ncs ise kondan-
satre uygulanan deiken voltaj ile kondansatrden geen deiken akm ara-
snda 90 lik faz farknn olmasdr. Bu deneyde kondansatrn ikinci zellii
deerlendirilecektir.
Kondansatrn reaktans X
C
(kay c diye okunur),
(8.1)
olarak ifade edilir, birimi ohmdur (, om olarak okunur). Burada f uygulanan
sinyalin frekansdr, birimi Hzdir (hertz). C kondansatrn sasdr ve birimi fa-
raddr (F). Bu birimlerin kullanld durumda reaktansn birimi de ohm olarak
ifade edilir. Eitlikten grld gibi kondansatrn reaktans frekansa ters oran-
tl olarak baldr. Bir dier deyile sinyalin frekans arttka reaktans azalmakta
veya frekans azaldka reaktans artmaktadr, hatta frekansn sfr olduu durumda
reaktans sonsuz olmaktadr. te bu yzden kondansatrler doru akm geirmez
X
fC
C
=
1
2
200
olarak deerlendirilir (kondansatrn dolarken veya boalrken gzlenen durumu
hari). Reaktif elemanlarn C ve L ve direncin birimlerinin ayn (ohm) olmasna
ramen, reaktif elemanlar direnten farkl zelliktedir. Bu sebeple ekil 8.1de g-
rld gibi yatay eksen diren ekseni ve dey eksen de reaktans ekseni olarak
bir devrenin empedansn belirlemede kullanlr. Bu eksenler birbirlerine dik ek-
senlerdir yani diren ekseni ile reaktans ekseni arasnda 90
o
lik (/2 rad) a var-
dr. Dey eksenin diren ekseninin stnde olan ksm indktif reaktans ekseni
ve altnda kalan ksm da kapasitif reaktans ekseni olarak iki farkl biimde kulla-
nlr. Bu nitede, ierii itibariyle devrenin empedansn belirlemek iin diren ve
kapasitif reaktans eksenlerini kullanacaz.
Evlerimizde kullandmz ebeke voltajnn frekans ka hertzdir?
Eer kullandmz devre sadece direnlerden oluuyorsa, balanma biimine
baklmakszn, devrenin empedans diren ekseni zerinde gsterilir. Eer kullan-
dmz devre sadece kondansatrlerden oluuyorsa devrenin empedans kapasitif
reaktans ekseni zerinde gsterilir. Eer devrede hem diren ve hem de kondan-
satr bulunuyorsa, devrenin empedans kapasitif reaktans ekseni ile diren ekse-
ninin belirledii alanda gsterilir. ekil 8.2 bu durumlar gstermektedir. ekil
8.2cde devrenin empedansnn yannda devrenin diren ve reaktans deerleri de
gsterilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta gsterimdeki deerlerin
sanki bir vektrm gibi dzenlendiidir. Hem diren ve hem de reaktans vektr
deildir. Ancak, aralarndaki ann 90 olmas sz edilen iki deerin, birimleri-
nin ayn olmasna ramen, vektrm gibi dnlp ilem yaplmasdr. Buna
gre bu devrenin empedansnn bykl,
201
8. ni t e - Al ak ve Yksek Fr ekans Szgel er i
ekil 8.1
ndktif
reaktans
ekseni
Kapasitif
reaktans
ekseni
Diren ekseni
Reaktans ve Diren
Eksenlerinin
Gsterimi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
ekil 8.2
R
(a)
R
(b)
R
(c)
X
C
Z
X
C
(a) Diren Devresi,
(b) Kondansatr
Devresi,
(c) Diren ve
Kondansatr
Devresi Empedans
Gsterimi
(8.2)
denkleminden elde edilmi olur. Bu noktada devreye uygulanan ac sinyali frekan-
snn devrenin empedansna nasl etki ettiini anlamaya alalm. Bunun iin e-
kil 8.3te grld gibi bir RC devremiz ve bu devreye uygulanan ac voltaj olsun
ve sadece voltajn frekans deisin. Direncin deerinin frekansla deimeyeceini
ancak; kondansatrn reaktansnn frekansla Eitlik (8.1)e uygun olarak deiece-
ini biliyorsunuz. Uygulanan voltajn frekansnn, rnek olarak; f
1
>f
2
>f
3
eklinde
olduunu kabul edersek, devrenin direncinin, reaktansnn ve empedansnn ekil
8.4teki gibi olduunu grrz. Bu ekli inceleyecek olursak; ekil 8.4ada yksek
frekansta kapasitif reaktansn direnten kk olduu, ekil 8.4bde direnle reak-
tansn deerlerinin hemen hemen ayn olduu ve ekil 8.4cde kapasitif reaktansn
diren deerinden byk olduu grlr. Bunlardan anladmz, seri olarak ba-
l bir RC devresinde devrenin empedans kapasitif reaktansa ve dolaysyla uygula-
nan voltajn frekansna nemli bir ekilde bal olduudur.
Sas 5x10
-6
F olan bir kondansatrn 50 Hzlik frekansta reaktans ka ohm olur?
ekil 8.4teki izimlerde bir dier nemli ayrnt reaktansn diren deerine be-
lirli bir frekansta eit olduudur. Bunu aadaki eitlikle ifade edebiliriz;
(8.3)
R X
fC
C
= =
1
2
Z R X
C
= +
2 2
202
R
C
AC
ekil 8.3
AC Voltaj
Uygulanm Bir RC
Devresi
(b)
R
(a)
f
1
X
C
R
f
2
(c)
R
f
3
X
C
X
C
ekil 8.4
Farkl
Frekanslardaki
Diren, Reaktans ve
Empedans
Deerleri; f
1
>f
2
>f
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Buradan aranlan frekans hesaplyabiliriz;
(8.4)
Bulduumuz bu frekansa krlma noktas frekans veya kesim frekans, f
k
,
ad verilir. Demek oluyor ki; krlma noktas frekansnda direncin deeri kapasitif
reaktansn deerine eittir. Bu sebeple uygulanan voltaj her iki devre eleman ta-
rafndan eit olarak bllecektir. Bir dier deyile diren zerine den voltaj
kondansatr zerine den voltaja eit olacaktr. Burada hem diren ve hem de
kondansatr zerindeki voltaj birbirlerine eit olmakla beraber, her birinin deeri
giri sinyali voltajnn 0,707si kadardr. Bu artc durum, diren ve kondansatr
zerindeki sinyal voltaj genlikleri 0,707 ile arparak giderilebilir.
Bu aamada rms (root-mean-square, kareler-ortalamasnn-karekk)
kavramndan sz etmek uygun olacaktr. Bildiiniz gibi alternatif akm ve voltaj za-
mana bal olarak deiiklik gsterirler. Bunlarn, sanki zamanla hi deimeyen,
sabitmi gibi, ayn etkiyi gsteren (dc voltaj gibi) bir deeri vardr. Hesaplanmas
kark olmasna ramen; sinus erileri iin genliin 0,707 ile arpm, o sinyalin
rms deerini verir. Yani, sinus erileri iin;
(8.5)
eitliinden alternatif voltajn rms deeri hesaplanabilir. Yukarda sz edilen di-
ren ve kondansatr zerindeki voltaj deerlerinin 0,707 ile arpm 0,5e eittir.
Bu da giri voltajnn %50-50 olarak iki devre eleman arasnda krlma frekansn-
da paylald anlamna gelir. Bu eit paylam frekansn azaltlmas veya yksel-
tilmesi ile bozulur. Yukarda da vurguladmz gibi; direncin deeri deimedii
halde kondansatrn reaktansnn frekansa bal deimesi, uygulanan voltajn
hangisinde daha ok olacan belirler. Buna gre direncin deeri kapasitif reak-
tansa gre byk olursa, diren zerindeki voltaj dmesi byk olacaktr. Eer
kapasitif reaktans diren deerine gre byk olursa voltaj dmesi kondansatr
zerinde byk olacaktr.
Evlerimizde kullandmz ebeke voltajnn rms deeri 220 volttur. Alternatif voltajn
genlii ne kadardr?
Yukardaki aklamalar erevesinde krlma noktas frekans deneyimizin ama-
c iin bir l olacaktr. yle ki; krlma frekansndan kk frekanslarda kapasi-
tif reaktans byk olacandan giri voltajnn kondansatr zerindeki miktar da
byk olacaktr. k voltaj bu durumda kondansatr zerinden alnacak olursa,
alak frekans szgeci yaplm olur. Frekans ne kadar kk olursa k voltaj
da o kadar giri voltajna yakn olur. Krlma frekansndan byk frekanslarda ise,
kapasitif reaktans diren deerine gre kk olacandan, diren zerindeki vol-
taj byk olacaktr. Buna gre k voltaj diren zerinden alnrsa, yksek fre-
kans szgeci yaplm olur. Frekans ne kadar byk olursa k voltaj da giri
voltajna o kadar yakn olur.
Konu ile ilgili daha fazla bilgi iin Introductory Circuit Analysis kitabna bakabilrsiniz.
V V x
rms genlik
= , 0 707
f
RC
k
=
1
2
203
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Aadaki fotorafta bu deneyde kullanacanz ara ve gereler grlmektedir.
Bunlar; ac voltaj kayna, giri ve k voltaj sinyallerini belirlemek ve lmek iin
osiloskop, diren, kondansatr, breadboard (bredbord diye okunur), balant
kablolar, yankeski ve kargaburun.
Bu deney iki blmden olumaktadr. Birinci blm alak frekans, ikinci blm
yksek frekans szgeci deneyidir. Deney kurulumunu yapmadan nce k volta-
jnn hangi devre eleman zerinden alnacan bilerek breadboardda (breadboard
lehim kullanmadan devre elemanlarnn birbirleriyle balant yapmasn salar, bu
konuda yaptnz deneyi hatrlaynz) elemanlarn yerleim dzenine karar ver-
mek gerekir. Hatta bir msvedde kat zerinde tasarm yapabilirsiniz.
Alak Frekans Szgeci
Bu deneyde k voltaj kondansatr zerinden alnacandan ekil 8.6da grl-
d gibi R ve Cyi yerletirmek kablolarn rahat balanmasna imkan verir. Bura-
da R ve Cnin birer ucu ortak, dier ular da giri voltajnn uygulanaca terminal-
lere balanmlardr (ekil 8.7).
204
ekil 8.5
Alak ve Yksek
Frekans
Szgelerinde
Kullanlan Ara ve
Gereler
ekil 8.6
Kondansatr ve
Direncin
a) Breadboard
zerindeki ve
b) Terminale
Balantlar
(a) (b)
Bu aamada artk devre kullanma hazr olmasna ramen giri ve k vol-
tajlarn, deneyin bir amac olarak lmemiz gerekmektedir. Bunun iin elek-
trik-elektronik devrelerin mikroskobu olarak kabul ettiimiz osiloskobu bala-
yacaz. Giri voltajnn sinyal biimini, frekansn ve voltaj genliini belirle-
mek iin osiloskobun birinci kanaln kullanacaz. Bu balant ekil 8.8de
gsterilmitir.
Osilokobun ikinci kanaln, k voltajn kondansatr zerinden alaca-
mzdan, bu elemann ularna balayacaz. Burada da ama; k voltajnn
biimini, frekansn ve genliini belirlemektir. Bu balant biimi ekil 8.9da
gsterilmitir.
205
ekil 8.7
AC Voltaj
Kaynann
Devrenin Giri
Terminallerine
Balanmas
ekil 8.8
Giri Voltaj AC
Sinyalini Gzlemek
ve Belirlemek in
Osiloskobun Birinci
Kanalna Yaplan
Balant
lk ksm deney kurulumu tamamlanmtr.
Deneyin Yapl
Sizden bir deney dzeneinin kurulmas istenebilir veya kurulu bir deney dzene-
i size verilebilir. Bunlardan hangisi olursa olsun sizin yapmanz gereken ilk ey;
grevli elemana deneyi yapmaya hazr olduunuzu syleyip onun kontrol ederek
deney yapmanza izin vermesini salamaktr.
Dikkatsiz, zensiz, sorumsuz ve herhangi bir olumsuz durumu grevliye haber vermemek
gibi davranlarla hem kendinizi ve hem de deney arkadanz tehlikeye atm olursunuz.
Filerini taktnz cihazlar aabilirsiniz. Cihazlarn almasyla (biraz bekleme-
niz gerekebilir) ekranlarnda farkl iaret ve deerler greceksiniz. AC voltaj kay-
nann gstergesinin sol st ksmnda sinus erisinin () grlmesini salaynz.
Baka bir sinyal biimi gryorsanz, ekrann sa tarafnda yer alan wave (dalga)
dmesi ile deitirebilirsiniz. Ekran zerindeki saysal deer sinyal voltajnn fre-
kansn gstermektedir. Frekanslar 3 farkl deerde verilmektedir, bunlar; Hz
206
ekil 8.9
Kondansotrn
Ularna
Osiloskobun kinci
Kanalnn
Balanmas
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 8.10
alr Duruma
Getirilmi AC Voltaj
Kayna ve
Osiloskop
(hertz), kHz (kilohertz, 1 kHz= 10
3
Hz) ve MHz (megahertz, 1 MHz= 10
6
Hz)
byklndedirler. stediiniz frekans deerine ayarlamak iin srayla u ilemle-
ri yapmalsnz:
Belirlediiniz deeri saysal olarak say tularn kullanarak giriniz.
Hangi birimde istiyorsanz SHIFT dmesine bastktan sonra seiniz.
Frekans deerini belirlemi oldunuz.
OUTPUT ON dmesine bastnzda ac voltaj devrenin giri terminalleri-
ne uygulanm olur.
Osiloskop ekranna baktnzda biri sar dieri mavi olmak zere iki iaret
izgisi grrsnz. Sar olan giri sinyalini, mavi olan da k sinyalini temsil et-
mektedirler. Ekran bir televizyon ekran gibi dnebilirsiniz. Ancak; bu ekran ka-
reli defter gibi leklendirilmitir. Bu durum bize zerindeki deerleri lmemizi
salamaktadr. Yatay eksen ile frekans, dey eksen ile de ac voltajnn genliini
leriz. Bu kitabn 6. nitesinde osiloskop ile ilgili ayrntl bilgi verilmitir.
Giri voltajnn frekansna bal lm yapacak ve en az 20 farkl frekans deer-
lerinde k voltaj genlii lmek durumunda kalacak olmanzdan dolay, yapma-
nz gereken ilk ey krlma noktas frekansn hesaplamak olacaktr. Bunun iin size
verilen kondansatrn sas ve direncin deerlerini bilmeniz gerekir. Eitlik 8.4
kullanarak krlma noktas frekansn hesaplayabilirsiniz. Bu deer size lme han-
gi frekans deerinden balayacanz hakknda bilgi verecektir. Size yol gstermesi
asndan, rnek olarak, yaplan hesaplamada f
k
= 5000 Hz olsun. Bu deerin yirmi-
de birinden (250 Hz) balayp yirmi kat (100 kHz) olan deere kadar 20 kademede
lm yapabilirsiniz. f
k
nin 4783 veya 5043 Hz gibi deerleri olmas durumunda bi-
le seeceiniz lm deerleri pratik olmas bakmndan yine 250 Hzden balayp
100 kHze kadar arzu ettiiniz deerlerde olabilir. Sonucu salkl deerlendirebil-
mek bakmndan aadaki izelgeye verileri girmeniz uygun olacaktr.
207
Sra f (Hz) R (ohm) C (farad)
X
c
(ohm) V
(volt) V
g
(volt) V
/V
g
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
izelge 8.1
Alak Frekans
Szgeci Verileri
(k Kondansatr
zerinden)
Yukardaki izelgeye verilerin kaydedilmesini izelgedeki herhangi sray
doldurarak rnekleyelim. Verilen direncin deeri R= 27 k (27000 ohm), kon-
dansatrn sas C= 2,7 nF (2,7x10
-9
farad) olsun. ekil 8.11deki ve ekil
8.16daki osiloskop ekranndan V
k voltaj ile V
g
giri voltaj deerlerini, l-
eklendirmelere dikkat ederek, belirleyelim ve bu deerlerin olutuu frekansla-
r da izelgedeki ilgili yerlere kaydedelim. R ve C stunlarna onlarn deerleri-
ni, X
c
nin bulunduu stuna da Eitlik. (8.3)ten yararlanarak bulduumuz dee-
ri yazalm. Ancak; burada belirtmemiz gereken durum, rnek izelge (izelge
8.2) doldurulurken kastl olarak frekans, k voltaj ve giri voltaj deerlerinin
rastgele seilmi olduklardr.
lmlerin Alnmas
AC voltajn bir frekans deerinde devrenin giriine uygulanmas ile osiloskop ek-
rannda iki sinyal grnecektir. Bunlardan sar olan giri voltajn, mavi olan da
k voltajn temsil etmektedir. Ekrandan okumanz gereken deer k voltajnn
genliidir. Bu deer giri voltaj ile kyaslanacandan ister sins dalgasnn tepe-
den-tepeye lmn aln, isterseniz de yar deerlerini aln oran deimeyecektir.
Dikkat edilmesi gereken nokta, uygulanan giri voltajnn frekansna bal olarak
k voltajnn genliinin deimesini gzlemleyerek bir sonuca varmanzdr.
Size rnek tekil etmesi asndan, ekil 8.11de giri voltajnn frekansnn 500
Hz olduu durum iin k voltajn inceleyelim. Bu deneyin amacnda yer alma-
masna ramen ilk sylenebilecek ey; giri sinyali ile k sinyalinin ayn olduu-
dur. Amacmz gerei; giri sinyalinin genliinin not ederek, k sinyalinin genli-
inin llmesidir. Bunun iin ekildeki osiloskop ekrannn sol alt ksmnda yer
alan voltaj leklendirmeyi dikkate alarak, ister tepeden tepeye, veya isterseniz de
208
X
c
(ohm) V
(volt) V
g
(volt) V
/V
g
1 500 27000 2,7x10
-9
117892 10 10 1
2 2000 27000 2,7x10
-9
29473 7 10 0,7
3 20000 27000 2,7x10
-9
2947 1,5 10 0,15
izelge 8.2
Verilerin Nasl
Yerletirileceini
Gsteren rnek
izelge
ekil 8.11
500 Hzlik
Frekansta Giri ve
Kondansatr
zerindeki k
Voltaj
bunun yarsn alarak hem giri ve hem de k voltaj deerlerini belirlemeniz ge-
rekir. Bu deerleri ne kadar dorulukla okursanz, o kadar salkl ve doru sonu-
lar elde edersiniz. Osiloskoba balanan ularn bulunduu blmede position
dmeleri, leklendirmeyi bozmadan sinyalleri aa-yukar oynatmanz salar.
Bu dmeleri kullanarak kendinize en uygun deer belirleme konumu salayabi-
lirsiniz. u anda ekranda grlen; voltaj ekseninin her iki sinyal iin ayn leklen-
dirmede ve her blmenin 5 volt olarak deerlendirileceidir. Bylece; giri ve -
k voltaj genliklerinin hemen hemen ayn ve deerlerini tepeden-tepeye 12,5 volt
olduunu syleyebilirsiniz.
Frekansn 1 kHze arttrlmas durumundaki k voltaj ekil 8.12de gsteril-
mektedir. Ekrandan da grld gibi 1 kHzlik bu frekansta dalgalarn bir nce-
ki ekle gre sklna dikkat ediniz. Ayrca k voltajnn genliindeki klme-
ye az da olsa, dikkat ediniz.
.
Giri voltaj frekansnn 5 kHze (5000 Hz) karlmasyla k voltajndaki de-
iimi hemen farketmisinizdir. Sins dalgalarnn skl ve genlikteki nemli mik-
tardaki klme gze arpmaktadr.
209
ekil 8.12
Giri Voltajnn
Frekansnn 1 kHz
Olduu Durumda
Giri ve k
Sinyallerinin
Osiloskopta
Grnm
ekil 8.13
Giri Voltajnn
Frekansnn 5 kHz
Olduu Durumda
Giri ve k
Sinyallerinin
Osiloskopta
Grnm
k sinyali frekansnn belirlenmesinde kolaylk salamas asndan, ekil
8.14te osiloskop zerinde iaret edilen dmeyi kullanabilirsiniz. Bylece hem si-
ns erisi biimi ve hem de frekans deeri zorluk ekmeden belirlenebilir.
k sinyalinin genliini belirlemede belki hala bir sknt sz konusu deildir.
Ancak giri voltaj frekans daha da arttrlrsa, genliin daha da klecei muhak-
kaktr. Bu durumda genliin belirlenmesi zorlaabilir. ekil 8.15 bu durumu gs-
termektedir. nce osiloskop ekrannda yatay eksende frekans leklendirmesini
yapp, sonra da, dey eksende genliin salkl deerlendirilebilmesi asndan
leklendirmenin yaplmas gerekir. ekil 8.16 bunun nasl yapldn gstermek-
tedir. k voltaj genliinin okunabilmesine imkan salayan leklendirmeyi ar-
zunuza gre ayarlayabilirsiniz.
210
ekil 8.14
Osiloskop
Ekranndaki Yatay
Ekseni
leklendirme
Ayar
ekil 8.15
Giri Voltajnn
Frekansnn 20
kHz Olduu
Durumda Giri ve
k Sinyallerinin
Osiloskopta
Grnm
Osiloskop aracl ile belirlediiniz her frekans deerindeki k voltaj genli-
ini, k voltajnn giri voltaj genliine orann ve dier verileri de izelge 8.1de
yerine koyarak, birinci deneyin veri toplama ilemini tamamlam oluyorsunuz.
Yksek Frekans Szgeci
Bu nitenin ikinci deneyi olan Yksek Frekans Szgeci deney dzenei yine bir
RC devresidir. Birinci deney dzeneine benzemektedir. Ancak; burada k vol-
taj diren zerinden alnacaktr. ster ayn diren ile kondansatr veya farkl dev-
re elemanlar kullann, devre dzeni ekil 8.17deki gibi olacaktr.
Burada da devre elemenlar lehim yaplmadan balandklarndan, breadboard
zerinden olan balantlarda ok dikkatli olmanz gerekmektedir. ekil 8.17adaki
gibi nce devre elemanlarnn yerlerini belirleyerek, bir kada izerek de deneye-
bilirsiniz, breadboarda yerletirip sonra da verilen kablolarla giri terminaline ba-
lantlar yapnz. AC voltaj kaynan devrenin giri ular olan terminallere ekil
8.17bdeki gibi balaynz. Devre kullanma hazrdr.
Devrenin ilevini belirleyebilmek iin; ekil 8.18de grld gibi, devrenin gi-
ri terminallerini osiloskobun birinci kanalna, diren ularn da, k diren zerin-
den olaca iin, osiloskobun ikinci kanalna balamalsnz. Bu, devre giriine bir
sinyal uyguladnzda diren zerindeki sinyalin biimi ve genlii ile ac giri volta-
jnn biimini ve genliini osiloskop ekran zerinde belirlemenizi salayacaktr.
211
ekil 8.16
k Voltaj
Genliinin
Okunabilir
Duruma
Getirilmesi
ekil 8.17
Yksek Frekans
Szgeci
a) Devresi,
b) AC Voltaj
Kaynann
Balanmas
(a) (b)
Deneyin Yapl
lk ksmda olduu gibi, bu ksmda da elinizdeki verileri ve deneysel sonular i-
zelge 8.3teki yerlerine yazmalsnz. Burada da krlma noktas frekansnn yirmide
birinden balayarak yirmi katna kadar olan deere yirmi basamakta ulaacak
planlamay yapabiliriniz.
212
ekil 8.18
Osiloskobun Giri
Terminallerine ve
Diren Ularna
Balanmas
X
c
(ohm) V
(volt) V
g
(volt) V
/V
g
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
izelge 8.3
Yksek Frekans
Szgeci Verileri
(k Diren
zerinden)
lmlerin Alnmas
ekil 8.18deki son aamayla devre giriine ac voltaj uygulayarak diren zerindeki
k voltajn belirleme durumuna gelmi oluyorsunuz. Cihazlar alr duruma getir-
meden sizin yapmanz gereken ilk ey; grevli elemana deneyi yapmaya hazr oldu-
unuzu syleyip, onun kontrol ederek deney yapmanza izin vermesini salamaktr.
Dikkatsiz, zensiz, sorumsuz ve herhangi bir olumsuz durumu grevliye haber vermemek
gibi davranlarla hem kendinizi ve hem de deney arkadanz tehlikeye atm olursunuz.
AC voltaj kaynanda frekans belirleme veya frekans ayarlama ilemleri bu k-
smda da birinci blmdeki ile ayndr. Gerektiinde birka sayfa geriye gidip bir
gz atabilirsiniz.
Devrenin giriine 300 Hzlik bir frekans uygulayalm. ekil 8.19da grld
gibi, bu frekans deerinde hem giri terminallerinden ve hem de diren zerinden
alnan k sinyalleri osiloskop ekrannda grlmektedir. Voltaj eksenindeki l-
eklendirmenin her iki sinyal iin de ayn olduunu farkettiyseniz, k sinyali
genliinin neredeyse okunamayacak kadar kk olmas sizi artm olabilir.
ekil 8.19 ile ilgili olarak diren zerinden alnan sinyalin genlii neden kktr?
ekil 8.20deki gibi dey eksende leklendirme yaparak k sinyali genlii-
ni okunabilir duruma getiriniz ve okuduunuz deeri izelge 8.3te yerine yaznz.
213
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ekil 8.19
Giri AC Voltaj
Frekansnn 300
Hz Olduu
Durumda Giri ve
k Sinyallerinin
Grnm
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
ekil 8.20
k Sinyalinin
Genliini
Okuyabilmek in
Dey Eksende
leklendirme
Yaplmas
Giri sinyali frekansnn 1000 Hze karlmas halinde ekil 8.21deki gibi g-
rnt elde edebilirsiniz. Osiloskop ekranna dikkatli bir ekilde baktnzda, hem
dalgalarn ok sk ve hem de genliin ekrandan tat grlmektedir.
k voltajnn hem anlalr ve hem de okunur hale gelmesi iin iki farkl i-
lem yaplmas gerekmektedir. Bunlardan ilki; ekil 8.22de gsterildii gibi frekans
(zaman) leklendirmesi yapmaktr.
Dieri ise ekil 8.23te grld gibi genlik leklendirmesinin yaplmasdr.
Okuyacanz genlik deeri nemli bir veri olacandan, leklendirme ileminiz
genlik okumanzda size kolaylk salamaldr.
214
ekil 8.21
Giri AC Voltaj
Frekansnn 1000
Hze karlmasyla
Gzlenen Durum
ekil 8.22
Osiloskopta Frekans
leklendirmesinin
Yaplmas
Giri sinyali ferkansnn 2 kHze (2000 Hz) karlmasyla osiloskop ekrannda-
ki grnt ekil 8.24te grlmektedir. Burada frekans leklendirmesi yapldktan
sonra, ekil 8.25, sinyalin genlik deerini belirlemede bir sorun olmadndan, l-
eklendirme yapmaya gerek yoktur.
Giri sinyali frekans ykseltildike k voltajndaki genliinin byme nedeni sizce ne
olabilir?
215
ekil 8.23
Genliin Salkl
Okunabilmesi in
Yaplan
leklendirme
ekil 8.24
Giri Sinyali
Frekansnn 2
kHze karlmas
Sonucu Osiloskop
Ekranndaki
Grnt
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Giri sinyali frekans ekil 8.26da grld gibi 5 kHze (5000 Hz) karlm-
tr. k sinyali genliindeki byme hala devam etmektedir. Verilerin salkl ola-
rak alnabilmesi iin ekil 8.27 ve 28de gsterildii gibi hem frekans ve hem de
genlik leklendirmelerinin yaplmas uygun olacaktr.
216
ekil 8.25
Frekans
leklendirmesinin
Yaplmas
ekil 8.26
Giri Sinyali
Frekansnn 5
kHze karld
Durum
ekil 8.27
Giri Sinyali
Frekansnn 5 kHz
Olduunda
Frekans
leklendirmesinin
Yaplmas
Giri sinyali frekansnn 10 kHze karlmasyla k sinyalindeki deiim e-
kil 8.29da osiloskop ekrannda grlmektedir. Bu durum iin ne frekans leklen-
dirmesine ve ne de genlik leklendirmesine gerek duyulmamaktadr, zira veriler
sknt ekmeden rahatlkla alnabilmektedir.
Giri voltaj frekansnn 30 kHze karlmasyla oluan grnt osiloskop ekra-
nnda, frekans ve genlik leklendirmelerinden sonra, ekil 8.30da grlmektedir.
Osiloskop ekranndaki k voltaj genliine bakarsanz, hemen hemen giri vol-
taj genlii ile ayn olduunu greceksiniz. Bunun byle olmas doaldr, nk;
deneyin bu ksmnn ad yksek frekans szgecidir. Dolaysyla frekans yksek
sinyaller geecek, dk frekansl sinyaller ise geemeyecektir.
217
ekil 8.28
Giri Sinyali
Frekansnn 5 kHz
Olduunda Genlik
leklendirmesinin
Yaplmas
ekil 8.29
Giri Votaj
Frekansnn 10
kHz Olduu
Durum
ekil 8.30
Giri Voltaj
Frekansnn 30
kHze karlm
Durumu
Elde edilen verilerin deerlendirilebilmesi iin, bu deneye uygun dey ekse-
ni lineer (dz) ve yatay ekseni logaritmik olan grafik katlar kullanlacaktr.
ekil 8.31 byle bir grafik kadn gstermektedir. V
/V
g
deerleri 0-1 arasn-
da olacandan dey eksen bu duruma gre leklendirilmitir. Yatay eksen,
belki de ilk defa karlayorsunuzdur, logaritmik eksendir. Deneyde belirle-
diiniz frekans deerlerinin geni bir blgede olmasndan dolay yatay eksen
logaritmik seilmitir. rnein; ekildeki yatay eksen 100 ile 100000 arasnda-
ki deerler iin kullanlabilir. ekil 8.31de gsterilen grafikte logaritmik eksen
leklidir. lk ksm 100ler, ikinci ksm 1000ler ve nc ksm 10000ler
leini gstermektedir. Her bir lek kendi ierisinde dierleriyle ayn ve git-
tike daralan blmlere ayrlmtr. Bu ayrm, lek banda 1x10
2
veya 1x10
3
gibi balayp 2,3,4, 9a kadar saysal deerler (arpan olarak) alp takibeden l-
ein bana gelir.
Sizlere kolaylk olmas ve bu tr grafik kadnn nasl kullanlacan ak-
lamak iin rnek olarak hazrladmz izelge 8.2deki verileri ekil 8.31deki
grafik kadna yerletirelim. lk nokta (500 Hz; 1), ikinci nokta (2000 Hz; 0,7)
ve nc nokta (20000 Hz; 0,15) olarak grafik kadna yerletirilmilerdir.
Siz de belirlediiniz baz noktalar ayn grafik kadna yerletirebilir veya gra-
fik zerinde bir nokta iaretler, o noktann saysal deerlerini grafikten oku-
yabilirsiniz.
Alak Frekans Szgeci Deney Sonular
izelge 8.1deki verileri, size ekil 8.32de verilen grafik kadna yerletiriniz. Gra-
fik zerine yerletirdiiniz noktalar, dilerseniz, bir kurun kalemle birletirebilirsi-
niz. Grafikte dey eksende 0,707 deerinden yatay eksene bir paralel doru izil-
218
Frekans (Hz)
1x10
5
1x10
4
1x10
3
1x10
2
0,0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
V
c
/V
g
ekil 8.31
Dey Ekseni Dz
ve Yatay Ekseni
Logaritmik Grafik
Kadna rnek
Noktalarn
Konulmas
mitir, bu dorunun zerinde kalan deerler devreden szlp geen sinyalin de-
erleridir. Bu dorunun altnda kalan deerler ise istenmeyen sinyalin deerleridir.
Yine bu dorunun, kurun kalemle belirlediiniz eriyi kestii noktann frekans
deeri de krlma frekansdr.
Grafikteki noktalarn dalmna dikkat ederseniz alak frekanstaki sinyallerin
getiini grrsnz.
Yksek Frekans Szgeci Deney Sonular
izelge 8.3teki verileri, size ekil 8.33te verilen grafik kadna yerletiriniz.
Grafik zerine yerletirdiiniz noktalar, dilerseniz, bir kurun kalemle birleti-
rebilirsiniz. Grafikte dey eksende 0,707 deerinden yatay eksene bir paralel
doru izilmitir, bu dorunun zerinde kalan deerler devreden szlp geen
sinyalin deerleridir. Bu dorunun altnda kalan deerler ise istenmeyen sinya-
lin deerleridir. Yine bu dorunun, kurun kalemle belirlediiniz eriyi kestii
noktann frekans deeri de krlma frekansn verecektir.
Bu ksmda da, nceki ksmn aksine, yksek frekanstaki sinyallerin getiini
grmektesiniz.
219
ekil 8.32
1x10
5
1x10
4
1x10
3
1x10
2
0,0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
V
c
/
V
g
Frekans (Hz)
Alak Frekans
Szgeci Grafii
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
220
V
c

/

V
8
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
1x10
2
1x10
3
1x10
4
1x10
5
Frekans (Hz)
ekil 8.33
Yksek Frekans
Szgeci Grafii
221
Szge denildiinde aklmza istediklerimizi istemedik-
lerimizden ayran ve bize istediimizi veren cihaz akla
gelir. Bu cihaz mekanik bir ay szgeci olabilecei gi-
bi, istenmeyen sinyal frekanslarn elektronik cihazlar-
dan ayklayan bir elektrik devresi de olabilir. Elektronik
sinyal szgeleri karmak bir yapya sahiptir. Deneyin
amac dorultusunda, bir diren ve bir kondansatrden
oluan olduka basit bir elektrik devresini szge ola-
rak inceleyeceiz.
RC devresi olarak tanmladmz szge devresinde;
kondansatr, reaktansnn frekans ile deimesi sebe-
biyle en nemli rol oynamaktadr. Frekansn dei-
mesiyle diren deerinde bir deiiklik olmaz iken,
kondansatrn reaktans frekans arttka azalma, fre-
kans azaldka ise art gsterir. Diren ile reaktans
birimleri ayndr ohm ile veya () sembol ile ifade
edilir. Birimlerin ayn olmasna ramen; diren deer-
leri yatay eksende gsterilirken, reaktans deerleri
dey eksende gsterilir. Bu sebepledir ki, herhangi
bir frekans deerinde devrenin empedans diren de-
erinin karesi ile reaktansn deerinin karesi toplam-
nn karekkne eit olmaktadr. yle bir frekans de-
eri vardr ki; o frekans deerinde kondansatrn re-
aktans ile direncin diren deeri birbirlerine eit ol-
maktadr. Bu frekans deerine krlma noktas fre-
kans veya kesim frekans ad verilir. Bu frekans de-
erinde uygulanan sinyalin 0,707si hem diren ze-
rinde ve hem de kondansatr zerinde olacaktr. Bu
blme size artabilir, ancak; sinyalin genlii ba-
znda olduundan normaldir. % 50-50 gerek bl-
me sinyallerin rms (root-mean-square, kareler-or-
talamasnn-karekk olarak ifade edilir) deerleri
kapsamnda dnldnde gerekleir. Bir sinya-
lin rms deerini bulmak iin, sinyalin genliini 0,707
ile arpmak gerekir.
Deney iki ksmdan olumaktadr; ilki alak frekans
szgeci, dieri ise yksek frekans szgecidir.
Alak frekans szgecinde; k, birbirlerine seri olarak
balanm R ve C elemanlarndan Cnin ularndan aln-
maktadr. Krlma noktasndan kk frekanslarda giri
voltajnn nemli bir ksm kondansatr zerinde ola-
caktr. Bu miktar, frekans ne kadar kk ise o kadar
byk olacaktr. Bylece, alak frekanslarda kondansa-
tr zerindeki k sinyali voltaj hemen hemen giri
sinyali voltajna eit olacaktr.
Yksek frekans szgecinde; k, Rnin ularndan aln-
maktadr. Krlma noktasndan byk frekanslarda sin-
yalin nemli bir ksm diren zerinde olacandan,
yksek frekansl sinyaller gemi olacaktr. Frekansn
artmasyla geen sinyal hemen hemen giri sinyaline
eit olacaktr.
Deneysel verilerin deerlendirildii grafiklerde szge
kavram daha ak ve net olarak grlmektedir.
zet
222
1. Bir kondansatrn sas C=1,59x10
-6
faraddr. Bu
kondansatrn f =20000 Hzlik frekansta reaktans ka
ohm olur?
a. 0,5
b. 5
c. 10
d. 50
e. 500
2. Bir kondansatrn 1000 Hzlik frekansta reaktans
692 ohm olarak belirleniyor. Bu kondansatrn sas
ka mikrofaraddr (F)?
a. 0,023
b. 0,23
c. 2,3
d. 23
e. 230
3. Verilen bir frekansta, 50 ohmluk bir diren ile reak-
tans 120 ohm olan bir kondansatr bir elektrik devre-
sinde seri olarak baldr. Devrenin empedansn ohm
olarak bulunuz.
a. 85
b. 100
c. 130
d. 170
e. 220
4. Seri olarak bal bir RC devresine belirli bir frekans-
ta sinyal uygulanyor. Devredeki Rnin direnci 350 ohm
ve Cnin reaktans 175 ohmdur. Bu devrenin empe-
dansn ohm olarak hesaplaynz.
a. 262
b. 300
c. 391
d. 450
e. 525
5. Seri olarak bal bir RC devresine uygulanan f=300
Hzlik frekansta diren deeri ile kondansatrn reak-
tans birbirlerine eit olmaktadr. Kondansatrn sas
2x10
-6
farad ise R ka ohm olur?
a. 25
b. 132
c. 265
d. 530
e. 600
6. Seri bir RC devrsindeki kondansatrn sas
C=5x10
-6
farad olarak veriliyor. Devreye uygulanan
frekansn 2000 Hz olmas durumunda kondansatrn
reaktans direncin deerine eit olmaktadr. Rnin dee-
ri ka ohmdur?
a. 1,59
b. 15,9
c. 31,8
d. 49,4
e. 159
7. Seri olarak bal bir RC devresinde R=18000 ve
C=4x10
-9
F deerlerindedir. Bu devrenin krlma nokta-
s frekans ka Hzdir?
a. 221
b. 880
c. 1110
d. 2210
e. 3260
8. Seri olarak bal bir RC devresinde R= 4,60 ve
C=1,8x10
-6
F olarak verilmektedir. Bu devrenin krlma
noktas frekans ka Hzdir?
a. 1181
b. 1988
c. 19222
d. 24568
e. 36048
9. Genlii 14,14 V olan sinzoidal (sins erisine uyan)
bir voltajn rms deeri ka volttur?
a. 5
b. 7,07
c. 10
d. 17
e. 20
10. Sinssel voltajn rms deeri 22 Vtur. Bu geriliminin
genlii ka volttur?
a. 155,5
b. 120
c. 80
d. 36
e. 31
Kendimizi Snayalm
223
Sra Sizde 1
Evlerimizde kullandmz ebeke voltajnn frekans 50
Hzdir.
Sra Sizde 2
Eitlik 8.1i kullanarak verilen deerleri yerine yazd-
nzda kondansatrn reaktansn 637 ohm olarak
bulursunuz.
Sra Sizde 3
Eitlik 8.5ten genlik deeri 311 volt olarak bulunur.
Sra Sizde 4
Diren zerinden alnan sinyalin genlii kktr, n-
k; f=300 Hz frekansta kondansatrn reaktans diren
deerinden olduka byktr.
Sra Sizde 5
Fekans arttka kapasitif reaktans kleceinden, di-
ren zerinden alnan voltajn genlii byyecektir.
Kyak, E. (Ed.) (2012). Elektrik Devre Analizi. Anadolu
niversitesi Basmevi, Eskiehir.
Boylestad, R.L. (1996). Introductory Circuit Analysis.
8
th
ed., Prentice-Hall Inc.
Diefenderfer, A.J. (1979). Principles of Electronic
Instrumentation, 2
th
ed. London: W.B. Saunders
Company.
Demir, S. (2012). Elektrik Enerjisi letimi ve
Datm. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiehir.

Devre Analizi Laboratuvarı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Devre Analizi Laboratuvarı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Diren trlerini tanyabilecek,

Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan Kaynaklar

Zaman sabiti I (arj akm) V (arj gerilimi)

( ) ( , ) , 560 468 10 729 87

You might also like