Alkoholizm i Narkomania Tom 13, Nr l, 55.

83-103,2000
OCENA PROGRAMU
WCZESNEJ PROFILAKTYKI ALKOHOLOWEJ
"PROGRAM DOMOWYCH DETEKTYWW"
Krzysztof Ostaszewski, Krzysztof Bobrowski, Anna Borucka,
Katarzyna Oknlicz-Kozaryn, Agnieszka Pisarska
Promocji Zdrowia Psychicznego,
Pracownia Profilaktyki "Pro-M"
Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
OUTCOME EVALUATION OF THE ALCOHOL PRIMARY PREVENTION PROGRAM "PRO-
GRAM DOMOWYCH DETEKTYWW",
ABSTRACT - The artic\e presents outeome cvaluation of an a1cohol prevention program ealled
"Program Domowych Detektyww". Thc program is an adaptation ofthe US "Sliek Traey Home
Team Program" for lO-to ll-year-olds and their parents. Changes in the students' frequeney of
aleohol use and in somc other variabIes rc\ated to the program eontents were analyzed. A quasi-
experimental paradigm was used. The study samp\e (N=440) eonsisted of fifth grade students
from 10 Warsaw sehools. (Ali the sehools were from the same residential distriet and willing to
participate in the rescareh). The schools were randomly assigned eithcr to the intervcntin (five
schools) or rcference condition (five schools). SeJf-report questionnaires were administercd to
students direetly before and after the program implementation. The fina\ sample analyzed consi-
sted of 203 students in the intervention (54% boys) and 179 in the refcrcnce group (48% boys),
which accounted for 87% ofthe entire study sample. Thcrc were no baseline diffcrenees betwcen
the intcrvention and refercnee group in the main demographic and outeOme varia bies. Outcome
analyses were based on thc analysis ofvariaoce for repeatcd measures (MANOVA). The findings
indieate that the program had a positive impaet on lhe frequcney of the alcohollisc, their
intentioo to drink, the frequency of parent/ehild communication about subjects,
alcohol-rclated knowledgc, and (he frequency of cigareltc smoking. Positive changes on pecr nonns
did not reach the significance icvcl. Positivc immediate outcomes ofthe intervention al\ow recom-
mending this program for a routine implcmentation in Polish schools.
Key words: cvaluation, a\cohol, sehoo\-based prevention program

W literaturze przedmiotu sil( znaczenie odpowiednich procedur i zasad
konstruowania interwencji profilaktycznych przeznaczonych do szerokiego stoso-
Badania sfinansowane Z funduszy PARPA, a realizacja PDD
finansowana z grantu edukacyjnego Gminy Warszawa-Centrum.
83
K. Ostaszewski. K. Bobrowski, A. Borucka, K. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska
wania W i lokalnych. w tym zakresie odgrywa-
dwa typy badania nad czynnikami ryzyka i czynnikami oraz
badania ewaluacyjne (5, 7, 8, 9, 16, 19,20,30,33,46). Znikoma pierw-
szych programw profilaktycznych (41) oraz niejednoznaczne wyniki z lat 80.
i wczesnych 90. (14, 17, 18,29,31,44) powodem do dyskusji nad skutecz-
programw profilaktyki Jednak wyniki odnotowane w la-
tach 90. w Stanach Zjednoczonych odpowiednio przygotowane progra-
my skuteczne w ograniczaniu rozmiarw picia alkoholu i innych
substancji psychoaktywnych (30). nowych programw zarwno
dorobek uznanych teorii ludzkie zachowanie, jak i wyniki
ktre precyzyjnie czynniki za
nia substancji psychoaktywnych oraz kontynuowanie tego zachowania w
dotyczy samej metodologii badania programw profi-
laktycznych.
celem naszego projektu na skutecznego
programu wczesnej profilaktyki alkoholowej dla dzieci w wieku 10-11 lat. Projekt
z trzech etapw. Pierwszy etap polega! na adaptacji pro-
gramu Slick Tracy Home Team (50), opracowanego na Uniwersytecie Minnesota w
ramach Projektu Northland (35, 38, 47, 48,51). W procesie adaptacji wprowadzili-
do programu szereg zmian i modyfikacji, tak aby on dostosowany do pol-
skich realiw oraz badania jego realizacji w dwch
w Warszawie (34). Program nosi Program Domowych Detektyww
(PDD). W drugim etapie na ocenie polskiej wersji pro-
gramu. Trzeci etap, na przekazaniu programu do upowszechnienia w szko-
w trakcie realizacji. Niniejszy prezentuje wyniki dru-
giego etapu, czyli programu.
strategia profilaktycma zastosowana w PDD polega na modelowaniu i
wzmacnianiu przez rodzicw i dzie-
ci. Ta strategia do teorii: uczenia
(3) i teorii problemowych (22, 23) wyprbowana w latach 80. przez
z Uniwersytetu Minnesota w programach profilaktyki i promocji zdrowia (49).
Idea "domowych na ktrej zasadza PDD po raz pierwszy zasto-
sowana w programie The Minnesota Home Team wczesnego zapobiega-
nia chorobom (37), natomiast liderw wybieranych rwie-
z klasy wyprbowany w kilku innych programach profilaktycznych
(26). Te na opracowanie i optymalnych roz-
rodzicw i liderw w szkolnych in-
terwencjach profilaktycznych.
rodzicw profilaktycznych, na
co najmniej dwa istotne czynniki ochronne. Badania Rohrbach i (40) sugeru-
rodzicw przyczynia do wybierania przez nastolatkw
ktrzy nie substancji psychoaktywnych, natomiast badania Williams i
(50) programy z rodzicw do poprawy poro-
84
Ocena programu wczesnej profilaktyki alkoholowej "Program Domowych ...
zumiewania rodzicw z na temat konsekwencji picia alkoholu lub
wania innych substancji. rodzicw od sposobu ich
w prewencyjne. rodzicw programy, ktre
tzw. zadania domowe do wsplnej pracy dzieci i rodzicw. W tego
typu programach na to, 70-90% rodzicw aktywnie
w profilaktycznych (30, 34, 37, 50). Mniejszy odsetek rodzicw,
od 30% do 50%, korzysta z edukacyjnych przekazywanych
(45). Zdecydowanie najmniejszy odsetek rodzicw, do 30%, bierze w
edukacyjnych organizowanych na terenie lub warszta-
tach edukacyjnych dla rodzicw) (13, 30).
Badania liderw do pracy profi-
laktycznej sprzyj a powstawaniu i utrwaleniu pozytywnych zmian w zachowaniach
nastolatkw (6,26,27,28,36,44). Pozytywny liderw jest prawdopodobnie
z dwoma czynnikami: mechanizmem modelowania znanym z teorii ucze-
nia obserwacyjnego (3) oraz z mechanizmem spostrzegania osb jako
informacji o normach i oczekiwaniach opisanym w teorii uza-
sadnionego Ajzena i Fishbeina (l).
profilaktycznych alkoholu jest gdy
rozpoczyna je, zanim uczniw przekroczy prg inicjacji alkoholowej.
Na badania ewaluacyjne Projektu Northland sku-
w grupie uczniw, ktrzy przed programu nie pili
jeszcze alkoholu (38, 48). do podobnych wnioskw ba-
dania nad dwch najbardziej popularnych programw profilaktyki al-
koholowej w Polsce (4). Na postawie prowadzonych w naszym kraju wiado-
mo, okres 11 a 14 rokiem to odnotowywany wiek
inicjacji alkoholowej (15).
Charakterystyka programu
celem PDD jest inicjacji alkoholowej oraz zmniejszenie spo-
alkoholu tych dzieci, ktre picie alkoholu.
edukacyjnych tego programu prowadzona jest w konwencji nauki poprzez za-
co sprzyja aktywnemu i dzieci w
W czasie realizacji programu wykorzystuje si" cztery zeszyty przeznaczone do wspl-
nej pracy uczniw i rodzicw w domu. z nich zawiera jeden komiks,
z nim trzy zadania oraz uwagi dla rodzicw. Bohaterami komiksw jest para
dych detektyww: i ktrzy "modelami" i
postaw wobec alkoholu. Zeszyty tematy: fakty i mity na temat
alkoholu; masowego przekazu na si" na
temat alkoholu; rodzaje presji i sposoby radzenia sobie z po-
wody, dla ktrych ludzie alkohol oraz konsekwencje picia alkoholu przez
dzieci i Celem wsplnych w domu jest rodzicom rozmw
z na temat problemw z piciem alkoholu oraz wypracowanie
85
K. Ostaszewski, K. Bobrowski, A. Borucka, K. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska
rodzinnych alkoholu. W zeszytach, w przeznaczonej dla
rodzicw, infonnacje picia alkoholu przez oraz wska-
zwki, jak z dzieckiem na dany temat. one rodzicw,
innymi, do jednoznacznej postawy przeciwnej piciu alkoholu przez
nastolatki, stawiania dziecku zakazw picia alkoholu i konsekwentnego
ich egzekwowania.
w domu prowadzone w klasie przez nauczyciela przy
aktywnym udziale liderw Liderzy, w drodze plebiscytu
szkoleni do prowadzenia w klasie krtkich w grupach
oraz motywowania kolegw do pracy nad kolejnymi zeszytami. Program
spotkaniem, podczas ktrego uczniowie rodzicom i
zaproszonym prace z programu. Realizacja pro-
gramu wymaga 10 tygodni.
METODA
zmienne wynikowe i sposoby ich pomiaru
W literaturze przedmiotu za najbardziej oczywiste pro-
gramw profilaktyki zmiany w i
wania substancji psychoaktywnych (14, 17, 18,21). W wielu badaniach ewaluacyj-
nych o programu wnioskuje z pomiaru zmiennych, o kt-
rych wiadomo, z tych substancji. Do
stosowanych szkolnych programw profi-
laktycznych zmiany w wiedzy, postawach, przekonaniach i intencjach
uczniw (17, 18).
Zgodnie z ocena PDD przede wszystkim oparta na
ocenie zmian w picia alkoholu, a na
Trzy z nich stosunkowo wysoko z piciem alkoholu: intencja picia alko-
holu (r-Pearsona obliczony na podstawie danych z pretestu = 0,63), spostrzeganie
odmawiania picia alkoholu w sytuacjach
nych (r = 0,42), oraz spostrzeganie przez badanych rozmiarw picia alkoholu, upija-
nia i palenia papierosw (r = 0,39). Dwa
- pomimo braku korelacji z piciem alkoholu - do grupy
z istotnymi celami programu.
to prowadzenie rozmw rodzicami i na tematy z
piciem alkoholu i paleniem papierosw oraz wiedza na temat skutkw picia alkoholu
przez ludzi. PDD w mierze opiera na inicjowaniu rozmw
dzy rodzicami i oraz na przekazaniu konkretnych informacji
skutkw picia alkoholu przez dzieci i dlatego dla oceny jego
kontrolowanie tych dwch zmiennych.
Pomiar picia alkoholu oraz czterech zmiennych oparto na
skalach. Skale tworzone poprzez dodawanie wynikw pyta Do
86
Ocena programu wczesnej profilaktyki alkoholowej "Program Domowych ...
pomiaru zmian W wiedzy na temat skutkw picia alkoholu zastosowano test wiado-
ktry infonnacji przekazywanych w trakcie programu. Ze
na test nie
traktowany jako skala jeden czynnik. Charakterystyka skal i
testu wiedzy i
(alpha Cronbacha) oraz pochodzenia pyta zamieszczone w
Tabeli l.
TABELA l
Charakterystyka skal do oceny efektw programu oraz testu
Nazwa skali
Alpha
Opis Pochodzenie skali

Cronbacha
Picie alkoholu Pytania o picia alkoholu w 0,74 Opracowanie na
[41 ostatniego roku, i tygodnia, z podstawie Monitorig the
czterema kategoriami odpowiedzi: "ani razu", Futurc (24) i Projcct
,,1 raz", ,,2 razy", ,,3 i razy". Northland (52)
Intencja picia Pytania O zamiar picia alkoholu w calego 0,70 Project Northland (52)
[31 roku i z
kategoriami odpowiedzi od "nie
pil" do pil".
Rozmowy z Pytania faktu prowadzenia rozmw z 0.79 Project Northland (50)
rodzicami rodzicami na takie tematy jak: informacje o piciu
[3] alkoholu przekazywane w mass-mediach,
problemy z picia alkoholu przez
oraz powody, dla ktrych nie powinno
tytoniu. Odpowiedzi: "tak", "nie".
Normy Pytania spostrzegania przez uczniw 0,63 Opracowanie w
rozpowszechnienia picia i upijania palenia oparciu o pytania z
[6] papierosw oraz chodzenia na wagary Project Northland (52)
z ktrymi na co
czas. Cztery kategorie odpowiedzi: od "nikt" do

Pytania tego, na ile uczniowie prze- 0,74 Project Northland (52)
odmowy konani, mogliby gdyby proponowa-
[51
no im wypicie alkoholu w sytu-
acjach kategorii odpowiedzi:
od do "nie
Test skutkw picia 0,40 Project Northland (50)
alkoholu przez ludzi oraz reklamowania
[51 napojw alkoholowych. Odpowiedzi: "tak",
"nie", "nie wiem".
Ankieta do oceny programu
Ankieta do oceny PDD opracowana na podstawie
kwestionariusza stosowanego w badaniach ewaluacyjnych nad Projektem Northland
(39, 52, 55). skal z tego kwestionariusza opracowana psychometrycz-
nie na podstawie przeprowadzonych polskich uczniw w wieku 12 -17
87
K. OsIaszewski, K. Bobrowski, A. Borucka, K. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska
lat (53). W ramach niniejszego projektu przystosowano do gru-
py wiekowej (dzieci lO-II lat) oraz zbadano i stoso-
wanych skal. Informacje zebrane w trakcie dwch
przede wszystkim na o i picia alkoholu. Zaobserwo-
wano bowiem, stosunkowo uczniw rozumienia sa-
mego faktu picia alkoholu. Uczniowie pytali, co przez picie alkoho-
i czy szampan jest alkoholem. W z tymi
na tej grupy wiekowej, picia alkoholu w
sposb: "Przez picie napojw alkoholowych wypicie
szampana, piwa, willa lub wdki". definicji,
wypitego napoju alkoholowego, opracowano na podstawie definicji
w badaniach nad "Monitoring the Future" (24).
definicji, rodzaje napojw alkoholowych poszerzono w stosunku do ame-
"szampan". Tak definicja picia
alkoholu pytania o picie alkoholu i zamiar picia alkoholu. Zmieniono
i njednolicono kategorie odpowiedzi na pytania o picia alkoholu wpro-
odpowiedzi: ani razu, J raz, 2 razy, 3 lub razy.
Badania ankiecie bardziej
bowiem uczniowie nie zawsze rozumieli, niektre oglne pytania lub polecenia
si" do ze grupy Problem ten
graficznie, wraz z oglnym pytaniem lub poleceniem.
oraz pytania o picie i o picia alkoholu zamieszczono w aneksie.
W ankiecie si" dwie dodatkowe skale do badania wiedzy uczniw
opracowane przez Wolniewicz-Grzelak i Grzelaka (53): "wiedza o alkoho-
lu" alkoholu na funkcjonowanie i funkcje motoryczne
(alpha Cronbaha =0,76) i "wiedza o przepisach prawa" granicy wieku
do zakupu napojw alkoholowych (alpha = 0,71). Zastosowanie tych
dwch skal oraz kilku pojedynczych zmian w relacjach z rodzi-
cami, spostrzegania postaw rodzicw wobec picia alkoholu przez dzieci,
palenia papierosw przez uczniw) na celu programu na obsza-
ry, ktre efektem generalizacji POD. Ankieta stosowana w prete-
ponadto pytania, ktre danych do charakterystyki badanej
grupy. to pytania: o picia alkoholu i palenia papierosw przez rodzi-
cw, rodziny, oceny z matematyki, polskiego i sprawowania
uzyskane przez uczniw na koniec czwartej klasy. Pojedyncze pytania pochodzi-
z kilku z ankiety stosowanej w Projekcie Northland (39), z kwestiona-
riusza "Ty i Zdrowie" (43), z ankiety NAN (54) lub opracowane przez
autorw niniejszych
Schemat badawczy i badane grupY uczuiw
badania w warunkach naturalnych do tego, aby badane
grupy maksymalnie podobne do siebie. W z tym, reali-
88
Ocena programu wczesnej profilaktyki alkoholowej "Program Domowych ...
zacji PDD oraz w badaniach do dwunastu podstawowych z
terenu Mokotowa (dzielnica Warszawy), w ktrych w roku szkolnym 1998/99 istnia-
tylko dwie klasy poinformowane, o
realizacji programu profilaktycznego w szkole zadecyduje losowanie.
do realizacji PDD ktrych losowo
do grupy eksperymentalnej i do grupy porwnaw-
czej. W z grup po 10 klas W ktre
nie w grupie eksperymentalnej, uzyskano na przeprowadzenie
ankietowych uczniw. tym zaoferowano pomoc me-
w przygotowaniu realizacji PDD po projektu.
W badaniach zastosowano schemat quasi-eksperymentalny. Pretest prze-
prowadzony przed programu, na i
ka 1998 roku, a posttest po realizacji programu w
grudnia 1998 roku. W obu pomiarach si" kodem, co
na zapewnienie badanym i do identy-
fikacji ankiet tej samej osoby z pretestu i posttestu. Badania charakter audyto-
ryjny i prowadzone przez przeszkolonych ankieterw spoza i
badawczego. Badaniami 440 uczniw.
Realizacja programu
Przed programu wszyscy realizatorzy programu, czyli wychowaw-
cy klas a pedagodzy szkolni zostali w pomocni-
cze do prowadzenia programu i przeszkoleni podczas 8-godzinnego Szkolenia przez
pracownikw naszego Pedagodzy szkolni funkcje szkolnych koordy-
natorw programu. Do ich wspomaganie nauczycieli w prowadzeniu
zebrania informacyjnego z rodzicami, organizacja spotkania
go program, a wspomaganie dzieci, ktre nie domowej
Do oceny realizacji programu wykorzystano informacji: ustrnk-
turalizowane sprawozdania realizatorw programu, dane ankietowe od uczniw i od
rodzicw, infomlacje z wywiadu grupowego z realizatorami programu oraz doku-
programu. Uzyskane informacje we wszystkich
10 klasach zrealizowano podstawowy program edukacyjnych uczniw
przy aktywnym udziale rodzicw. domowych
(dziecko i rodzic), ktre kluczowe dla poprawnej realizacji programu, dla
grupy na poziomie. danych z ankiety dla
uczniw, z swojej rodziny z
ponad 90% uczniw. Prawie wszyscy uczniowie wraz ze swoimi rodzica-
mi czytali komiksy i zadania dla domowych w
zeszytach. Jedynie 6% uczniw w ogle nie domowej Wysoki
uczestniczenia dzieci i ich rodzicw w spotkaniu
program. w nim 74% uczniw, a 56% uczniw przy-
na to spotkanie zjcdnym z rodzicw.
89
K. Ostaszewski, K. Bobrowski, A. Borucka, K. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska
Ewaluacja procesu realizacji programu jednak, w trzech klasach wy-
w poprawnej realizacji programu; to, na skr-
cenia czasu we z rodzicami, problemw w organizacji
spotkania program. W tych klasach uczniowie gorzej
oceniali program i uzyskano rodzicw. Ze
na sposb doboru prby klasy te nie zostaly z analiz sku-
programu. Niemniej jednak przyczyn powsta-
lych oraz oszacowania ich na programu. Te analizy i
ich wyniki przedmiot opracowania.
Selekcj a danych do statystycznych
logiczne w odpowiedziach na pytania ankietowe. W odpowie-
dziach na pytania o picie alkoholu badanych sprzecznych logicznie
odpowiedzi, na w ostatniego pili alkohol
razy w ostatniego roku. W pytaniach tych siedem wzorw sprzecz-
Poza tym za uznano gdy badany w
kilkakrotnie w alkohol, a w ani razn w nie
alkoholu. w ankiecie jednej z opisanych
kryterium eliminacji odpowiedzi danej osoby z analiz statystycznych w zakresie ska-
li "picie alkoholu". Z powodn tych wyeliminowano dane
picia alkoholu 11 osb z grupy eksperymentalnej i 12 z grupy porwnaw-
czej. oprcz w odpowiedziach na pytania o picie alkoholu,
powaly jeszcze innc w odpowiedziach tej samej osoby (np.
w lub wieku urodzenia pre i posttestem), to kryte-
rium wykluczenia wszystkich danych ankietowych tej osoby z Z tego po-
wodu wyeliminowano, jako nierzetelne, dane ankietowe 5 osb z grupy eksperymen-
talnej i 6 osb z grupy porwnawczej.
Selekcja ze na powtarzane pomiary. W modelu analiz statystycznych,
ktry zastosowano do efektw programu (analiza wariancji z powtarzalny-
mi pomiarami) tylko dane tych osb, ktre uczestniczyly zarwno
w jak i w Z powodu w lub w
TABELA 2
badanych grup, w analizach statystycznych oraz
"wykruszania prby.
Grupa grup w Liczba osb z prby
grup obliczeniach
badaniami) statystycznych brak pfe- lub posttestu
Eksperymentalna (E) 203 (88%) 23 (10%) 5(2%)

Porwnawcza (P) 179 (86%) 24 (11%) 6 (3%)

Razem 382 (87%) 47(11%) 11(2%)
90
Ocena programu wczesnej profilaktyki alkoholowej "Program Domowych ...
dane 23 osb w grupie eksperymentalnej i 24 w porwnawczej wykluczone z
analiz. Ostatecznie w obliczeniach programu dane 203
osb z grupy eksperymentalnej i 179 osb z grupy porwnawczej, co 87%
osb, ktre w jednym pomiarze, Tabela 2.
Kontrola "wykruszania prby
osb w obliczeniach statystycznych z powodu
w w (11 % prby) znajdowali uczniowie
starsi, prawdopodobnie drugoroczni (16% w grupie i 6%
badanych; chi-kwadrat=5,72; p<0,05). Proporcje i
w grupie uczniw si,;" jednakowe, po 23 osoby (jedna osoba
brak danych o
Stwierdzono, "wykruszanie si,," badanych z prby bardzo w obu
grupach: z grup eksperymentalnej i porwnawczej podobne odsetki
i uczniw drugorocznych, a oglne liczby osb
cych z obu grup bardzo
Ocena grupami i
Na podstawie danych z pretestu sprawdzono, czy grupy eksperymentalna i porw-
nawcza si" pod zmiennych demograficz-
nych oraz zmiennych branych pod uwag" przy ocenie programu. Nie
stwierdzono istotnych statystycznie grupami w zakresie takich zmien-
TABELA 3
grupami ze na zmienne socjodemograficzne, wyniki W nauce
i wybrane zachowania rodzicw spostrzegane przez dzieci, obliczone na podstawie
wynikw pretestu.
Zmienne
Grupa E Grupa P
N N 179
dychotomiczne: Odsetki


54,2% 47,7% 1,58
Rodzina lub zrekonstruowana 13,9% 14,7% 0,52
Palenie papierosw przez rodzicw - odsetki 43,7% 42,9% 0,02
(codziennie)



Wiek 11,51 11,55 0,84
Wyniki w nauce occn z dwch 3,94 4,01 1,69
przedmiotw: polskiego i matematyki)
picia alkoholu przez rodzicw; 2,32 2,14 2,25 *
owa skala od 1 = "nigdy" do 5 = "codziennie",
* P <0,05
91
K. Ostaszewski, K. Bobrowski, A. Borucka, K. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska
nychjak: wiek, struktura rodziny oraz w zakresie szkolnych uzyska-
nych w poprzednim roku szkolnym. Grupy nie w zakresie odset-
ka rodzicw papierosy. grupami stwierdzono
w domach uczniw z grupy eksperymentalnej
alkohol, Tabela 3.
Na postawie danych z pretestu nie stwierdzono gru-
pami w picia alkoholu, Tabela 4. Zarwno analiza wariancji (ANOVA)
skali "picie alkoholu", jak i testy chi-kwadrat przeprowadzone na zdycho-
tomizowanych zmiennych skali, nie podstaw do twierdzenia,
picia alkoholu w obu grupach istotnie. Nie stwierdzono
cych w zakresie odsetka uczniw, ktrzy przynajmniej raz w swoim
palili papierosy. Grupy nie w zakresie zmien-
nych stosowanych w badaniach. Warto
uczniw (64%) w badaniu przynajmniej raz w
napj alkoholowy, a jedna przynajmniej raz papierosa.
TABELA 4
grupami picia alkoholu. Odsetki obliczone na podstawie danych
z pretestu. Grupa E - eksperymentalna, Grupa P - porwnawcza
Grupa E Grupa P
% % chi-kwadrat
Picie alkoholu jeden szampana,
piwa wina lub wdki) przynajmniej raz:
w 68,1 61,3 1,79
w ostatnim roku 41,9 37,8 0,63
w ostatnim 12,0 10,1 0,35
w ostatnim tygodniu 6,3 3,6 1,37
Palenie papierosw przynajmniej raz w 21,2 17,4 0,86
Pytania badawcze i analizy statystyczne
cztery pytania badawcze do efektw mierzonych
po programu:
l. Czy realizacja programu na picia alkoholu przez uczniw?
2. Czy realizacja programu na zmienne (intencja picia,
odmawiania w sytuacjach normy rozmowy z
rodzicami, wiedza o skutkach picia alkoholu)?
3. Czy realizacja programu na inne obszary, ktre z
programem wczesnej profilaktyki alkoholowej (np. palenia papierosw)?
4. Czy efekty programu od zmiennych takich jak
szkolne uczniw oraz spostrzegana picia alkoholu przez rodzicw?
Odpowiedzi na wszystkie pytania badawcze analizowano za wielowymia-
rowej analizy wariancji MANOVA. Ze na prby
92
Ocena programu wczesnej profilaktyki alkoholowej "Program Domowych ...
byla pojedyncza osoba. zmiennych analizowano
wsplnie, co zarwno obliczanie programu na wszystkie te zmien-
ne jak i na z osobna. W fazie analiz do modelu
kolejno pojedyncze zmienne kontrolowane, a oce-
ny w nauce oraz picia alkoholu przez rodzicw (ostatnie dwie zmienne
zdychotomizowano wzgh,dem mediany).
WYNIKI
Wplyw programu na picia alkoholu. Wyniki analiz pro-
gram - zgodnie z oczekiwaniem - na ograniczenie wzrostu picia
alkoholu przez uczniw. W obu grupach pre- i posttestem wzro-
sla picia (efekt czasu), ale w grupie eksperymentalnej wzrost picia
byl mniejszy w grupie porwnawczej (efekt interakcji grupy i czasu),
Tabela 5.
TABELA 5
Efekty programu w zakresie picia alkoholu. Wyniki analizy wariancji z
powtarzanymi pomiarami MANOVA, w ktrej efekt to interakcja: "grupa x czas".
Skala Czas pomiaru
Grupa E Grupa P
N 174 151
Picie alkoholu prctcst 2,56 2,09 Efekt grupy
(zakres
2,94 3.07
F (1,323) = 0,42
odOdo 12)
Efekt czasu Erekt: grupa x czaS
F(l, 323) <:': 26,12 "'** F(I, 323) = 5,54 *
* p <0,05, ** P <0,01, *** P <0,001
Podjto prb" oszacowania, jakiej grupy uczniw dotyczyl efekt programu doty-
picia alkoholu. Przeanalizowano jak si", pretestem a post-
testem, wyniki poszczeglnych osb na skali picia. Skala picie alkoholu
przyjmuje od O (ani razu w do 12 (co oznacza, badany pil
alkohol 3 razy lub we wszystkich analizowanych czasu). Za
picia danej osoby traktowano w uzyskanych na
skali picie alkoholu wyniki w pre- i W grupie eksperymental-
TABELA 6
Zmiany pretestem a posttestem w picia alkoholu w grupach
eksperymentalnej j porwnawczej - odsetki uczniw.
Grupa
Wzrost picia Spadek picia
Bez zmian
alkoholu alkoholu
Grupa eksperymentalna (E) 36% 28% 36%
Grupa porwnawcza (P) 43% 21% 36%
E-P -7% 7% 0%
93
K. Ostaszewski, K. Bobrowski, A. Borueka, K. Okuliez-Kozaryn, A. Pisarska
nej, w porwnaniu do grupy kontrolnej, u odsetka uczniw odnotowano
spadek picia alkoholu (o 7% a u mniejszego odsetka odnotowano
wzrost picia alkoholu (o 7% mniej). Tak programu na
picia alkoholu 14% jego uczestnikw, Tabela 6.
programu na zmienne Stwierdzono pozy-
tywny programu na zmienne analizowane (MA-
NOVA, F p<O,OOI). Wyniki poszczeglnych zmien-
nych program i zgodny z oczekiwaniem, na
trzy analizowanych zmiennych: na picia alkoholu, na prowa-
dzenie przez rodzicw rozmw z na tematy z piciem alkoholu i
paleniem papierosw oraz na uczniw na temat skutkw picia alkoholu przez
Porwnanie kierunku zmian na (efekt czasu) wskazuje, wabu
grupach intencja picia alkoholu, ale w grupie eksperymentalnej ten
wzrost mniejszy; w przypadku rozmw z rodzicami odnotowano przy-
rost takich w grupie eksperymentalnej w grupie porwnawczej; wiedza
na temat skutkw picia alkoholu w grupie
mi, podczas gdy w grupie porwnawczej na niezmienionym poziomie.
Badania nie natomiast programu na przekonania
uczniw na temat odmawiania picia alkoholu w sytuacjach
a na spostrzeganie stopnia rozpowszechnienia picia alkoholu,
upijania i palenia papierosw kierunek zmian warto-
TABELA 7
programu na zmienne Wyniki wielowymiarowej analizy wariancji z
powtarzanymi pomiarami (MANOVA), w ktrej efekt to interakcja: "grupa x czas".
Grupa E - eksperymentalna, grupa P - porwnawcza, ,,+" oznacza korzystne zmiany w
grupie eksperymentalnej grupy porwnawczej.
Skale i test
statystyki F(1, 322)
Czas
Grupa E Grupa P Efekt Efekt Efekt grupa x
(w nawiasach - zakresy skal) badania
grupy czasu czas
Intencja picia pretcst 2,33 2,06 0,07 28,06*** 5,28*
(0-12) posttest 2,77 3,17 +
Rozmowy z rodzicami pretest 1,99 2,24 1,24 10,31*** 4,99'
(0-3) posttest 2,32 2,30
+
Normy pretest 1,23 1,03 0,18 18,13*** 2,78
(0-18) posttest 1,71 2,14
+
odmowy pretest 1,43 1,82 2,22 11,49*** 0,09
(0-20) posttest 2,05 2,56 +
Wiedza o skutkach picia alkoholu pretest 2,85 2,92 6,68** 24,24*** 25,20***
(05) posttest 3,51 2,91 +
Efekt programu dla
2,40* 16,15*** 6,81 ***
+
skal

* P <0,05 ** P <0,01 *** P <0,001
94
Ocena programu wczesnej profilaktyki alkoholowej "Program Domowych ...
pretestem a posttestem, w przypadku norm wska-
na korzystnej tendencji w grupie eksperymentalnej, Tabela 7.
Wplyw programu na pozostale zmienne. Stwierdzono, program na
ograniczenie palenia papierosw przez uczniw (F (1;376) =4,09; p<0,05).
Porwnanie wskazuje, w grupie eksperymentalnej wzrost pale-
nia papierosw mniejszy w grupie porwnawczej. Nie stwierdzono
natomiast ani pozytywnego, ani negatywnego programu na zmienne, ktre
wiedzy na temat alkoholu na organizm
wiedzy na temat dolnej granicy wieku do zakupu napojw
alkoholowych, relacji z rodzicami oraz spostrzeganych postaw rodzicw wobec pi-
cia alkoholu przez nastolatkw.
Efekty programu a koutrolowane zmienne
Wprowadzenie do analiz zmiennych kontrolowanych nie obrazu uzyska-
nych wynikw efektw programu w zakresie picia alkoholu i
zmiennych Stwierdzono natomiast, programu na
palenia papierosw od Korzystne zmiany zaobserwowano u
cw. W przypadku obserwowane zmiany podobne w obu grupach -
palenia papierosw pretestem a posttestem nieznacznie
W przypadku w grupie eksperymentalnej palenia nie
podczas gdy w grupie porwnawczej Tabela 8.
TABELA 8
Efekty programu w zakresie palenia papierosw. Wyniki analizy wariancji
z powtarzanymi pomiarami (i ze w ktrej
efekt to interakcja "grupa x czasu, a efekt interakcji - "grupa x x czas".
palenia
Czas

Efekt Efekt interakcji
papierosw (zakres
badania
dr (grupa x czas) (grupa x x czas)
zmiennej OA) Grupa E Grupa P F F

pretest 0,21 0,12 1 3,49 4,04
posttest 0,30 0,20
367 p=0,062 p=O,045
Chlopcy
pretest 0,28 0,32
posttest 0,30 0,60
OMWIENIE WYNIKW I WNIOSKI
Badania realizacja PDD w kilku warszawskich podstawo-
wych efekty, zgodne z celami programu. Przede wszystkim pro-
gram sil( do ograniczenia wzrostu picia alkoholu przez uczniw.
Na pozytywny kierunek zmian odnotowany w grupie zmien-
nych to: ograniczenia wzrostu intencji picia alkoholu;
wzrostu wiedzy na temat skutkw picia alkoholu przez prowa-
95
K. Ost.szewski, K. Bobrowski, A. Borucka, K. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska
dzenia rozmw rodzicami i na tematy z piciem alkoholu
oraz paleniem papierosw, a ograniczenia palenia papierosw. Bio-
pod fakt, PDD jest stosunkowo krtkim uzyskanie
programu na szereg zmiennych, a picia alko-
holu, za bardzo Warte pozytywne zmia-
ny w zakresie intencji picia alkoholu. Zgodnie z Ajzena i Fishbeina (1), inten-
cja poprzedza zachowania. Prace empiryczne
wanie silnego zamiarem picia alkoholu a piciem alkoholu przez
nastolatkw (2, 12, 25, 32). Korzystne zmiany odnotowane w intencji picia dzia-
ochronnie lub zainteresowanie dzieci,
ktre alkoholu. Warto zmiany pre- i posttestem
w obu grupach na natnralny proces zainteresowania uczniw
piciem alkoholu (efekt czasu w zmiennych picie alkoholu i intencja picia). Profilaktycz-
nie wzrost wiedzy uczniw na temat skutkw picia alkoholu przez
ludzi oraz poprawa porozumiewania rodzicw z na tematy
ne z piciem alkoholu. Korzystne wyniki w zmiennych podstawy
do efekty picia alkoholu trwalsze.
Zmiany odnotowane w zakresie odmawiania w sytuacjach
nych oraz norm picia alkoholu i innych pro-
blemowych korzystne co do kierunku, ale nie progu staty-
stycznej. Uzyskanie istotnych zmian w tych dwch wymiarach jest bardzo po-
to czynniki silnie skorelowane z piciem alkoholu i innych substan-
cji psychoaktywnych (9, lO, 19, 25, 32). Prawdopodobnie, kontynuacja programu w
kolejnych latach nauki szkolnej, nastawiona w stopniu na
cze i uczenie odmawiania spodziewane efekty w zakre-
sie tych zmiennych. roI" w adaptacja kolejnej Pro-
jektu Northland - programu Amazing Alternatives (Fantastyczne ktry
koncentruje na wzmacnianiu odpierania negatywnych spo-
ijest w mierze oparty na liderw (48, 51).
Badania ponadto, PDD korzystnie na ograniczenie
palenia papierosw - uczestnikw programu. Korzystne zmiany
w zakresie palenia papierosw jako efekt generalizacji pozy-
tywnych skutkw programu. Ten efekt wynikiem
nia rodzicw na zachowania problemowe wieku dojrzewania i, ze sposo-
bem realizacji programu, poprawy porozumiewania rodzicw z
ze zjawiska problemowych w wieku doj-
rzewania (22, 23), innymi, picia alkoholu i palenia papierosw (32, 42).
pozytywne zmiany w jednego zachowania za szersze
pozytywne zmiany innych problemowych.
Oglny obraz uzyskanych wynikw na PDD i przemawia za
jego upowszechnianiem na program do rutynowego sto-
sowania w jednak pod dwa uwarunkowania naszych
Pierwsze z nich dotyczy faktu, badania miejsce w Warszawie i, w
96
Ocena programu wczesnej profilaktyki alkoholowej "Program Domowych ...
z tym, ocena przeprowadzona tylko w wiel-
komiejskim. Ograniczone fundusze przetestowanie programu w in-
nych Dlatego stosowanie tego programu, na w mie-
lub w wiejskiej gminie winno starannie monitorowane lub poddane
nym badaniom ewaluacyjnym. Drugie ze schematem
Brak odroczenia od momentu programu jedynie na oce-
jego efektw. Z tego wyniki
jako nieodroczone w czasie efekty programu. dowo-
efekty profilaktycznych z czasu,
nie w sposb kontynuowane. W przypadku szkolnych pro-
gramw profilaktycznych dobre efekty daje stosowanie w kolejnych latach nauki
dodatkowych zwanych w angielskim booster sessions
(II). Znamienne w tym obszarze wyniki jednego z ostatnich
nad programw profilaktyki alkoholowej (14). one,
wielu analizowanych prac badawczych tylko nieliczne w rzetelny sposb potwier-
w czasie
Badania ewaluacyjne prowadzonc w warunkach naturalnych nieuchronnie
z ograniczeniami natury metodologicznej. Do typowych problemw tu
dobr i grup, metody pomiaru, analiz statystycznych
oraz wykruszania prby. W naszych badaniach problemem, ktry nie
poprawnie brak doboru loso-
wego i statystycznych (pojedynczy uczel;). Losowy do-
br prby powinien jednostce (uczniowi) takie samo prawdopodo-
przydziahl do jednego z warunkw eksperymentu. W badaniach nad szkol-
jest to praktycznie ze na grupowy charakter
profilaktycznych prowadzonych w szkolc. W z tym dobr prby do
polega na losowaniu lub klas, a nie pojedynczych osb, co w
konsekwencji sprawia, jednostkami obliczeniowymi winna klasa szkolna lub
zgodnie z wwczas naszej
prby do 10 (po w obu grupach). Wwczas szansa na wykazanie
efektw programu na tak prbie bliska zeru. W z tym -
dobr pojedynczych uczniw do warunkw eksperymentu nie w
losowy - na prowadzenie ten wa-
runek Nawiasem jest to problem trudny do gdy
fundusze na prowadzenie ewaluacyjnych bardzo skromne i z
prowadzi je na stosunkowo niewielkiej prbie. Najlepszym tego
problemu zorganizowanie na odpowiednio prbie, na
losowo do warunkw eksperymentu.
to znacznych finansowych. W przypadku PDD
losowanie klas wydaje pod pewnymi warunkami do przeprowadze-
nia, lepszym jest dobieranie Program wymaga bo-
wiem (pedagoga szkolnego, dyrekcji) i najlepiej
gdy jest realizowany we wszystkich klasach rwnolegle.
97
K. Ostaszewski, K. Bobrowski, A. Borueka, K. Okuliez-Kozaryn, A. Pisarska
Omwienia wymaga jeszcze jedna kwestia, ktra z a
ze sposobem pomiaru picia alkoholu przez dzieci w wieku 10-
li lat. Bardzo wysoki odsetek (64% w uczniw klas, ktrzy w
swoim pili alkohol, jest wynikiem. W badaniach
wych nad PDD 30% pozytywnie na pytanie o picie
alkoholu. tak wynikw uzyskanych w tych
dwch badaniach zmiany w pytaniu o picie alkoholu "szampan"
do listy napojw alkoholowych i wypijanego alkoholu). Trud-
no ktra z tych zmian znaczenie, je
skonstruowane w ten sposb pytanie o picie alkoholu oka-
bardzo badawczym. z
znaczna pozytywnych odpowiedzi sytuacji, kiedy ro-
dzice pozwalali swoim dzieciom szampana w czasie
okazji np. w Sylwestra. Czy jednak wypicie przez dziecko kilku szampana na
Sylwestra w towarzystwie rodzicw jako Na to
pytanie trudno jednoznacznej odpowiedzi. badania
ankietowe dzieci w wieku 10-11 lat musi przygotowany na udzielenie dzie-
ciom jasnej i precyzyjnej odpowiedzi na pytanie, co oznacza picie alkoholu.
Wnioski
l. Wyniki na PDD. Pozwala to na
przekazanie programu do szerokiego stosowania w polskich Rutynowa reali-
zacja programu winna starannie monitorowana, szczeglnie dotyczy to sytuacji, gdy
program upowszechniany w miastach lub wiejskich.
2. Podtrzymywanie pozytywnych efektw programu wymaga kontynuowania dzia-
profilaktycznych alkoholu w latach nauki w szkole.
Kontynuacja programu w szstej klasie powinna w szerszy sposb pro-
i radzenia sobie z innymi negatyw-
nymi
3. Prowadzenie poprawnych metodologicznie nad programw
profilaktycznych wymaga znacznych finansowych. Jest to
innymi z losowego doboru znacznej liczby lub klas szkolnych do
warunkw eksperymentu oraz z prowadzeniem w warunkach naturalnych.
4. Pozytywne wyniki adaptacji programu "S li ck Tracy Home Team"
za kontynuowaniem prac nad dalszymi Projektu Northland, programami
Amaizing Altemalives i Power Lines.
STRESZCZENIE
Celem ocena Programu Domowych Detektyww. Jest to
szkolny program wczesnej profilaktyki alkoholowej dla uczniw lO-li-letnich i ich
rodzicw, programu Slick Tracy Home Team. Pod-
98
Ocena programu wczesnej profilaktyki alkoholowej "Program Domowych ...
stawowe pytanie ewaluacyjne programu na picia przez
uczniw alkoholu. Analizowano zmiany w zakresie kilku innych zmiennych
zanych z programu. Zastosowano schemat quasi-eksperymentalny.
podstawowe zjednej dzielnicy Warszawy, ktre do uczestniczenia
w programie, losowo przydzielone do grupy eksperymentalnej
lub porwnawczej N= 440. Badania przeprowadzone w klasach
Dane od uczniw zbierane za ankiety przed roz-
i po realizacji programu profilaktycznego. grup
uwzgldnione w analizach statystycznych odpowiednio 203 osoby w gru-
pie eksperymentalnej (w tym 54% i 179 w grupie porwnawczej (w tym
48% co 87% wszystkich uczniw, ktrzy uczestniczyli W ba-
daniach. Grupy nie w zakresie podstawowych zmiennych demo-
graficznych i wynikowych. Ocena efektw programu oparta na wielowymiaro-
wej analizie wariancji MANOVA. Wyniki w programie
na ograniczenie picia alkoholu przez uczniw. Stwierdzono ko-
rzystny programu na picia, rozmw dzieci i rodzicw na
tematy z piciem alkoholu, na temat alkoholu oraz palenia
papierosw Korzystne co do kierunku zmiany w zakresie norm r-
nieistotne statystycznie. Przeprowadzone badania o zadowa-
POD i na przekazanie go do na
kluczowe: ewaluacja, alkohol, szkolne programy profilaktyczne.

1. Ajzen 1., Fishbein M. (1980): Understandillg attiludes and predicting social behavior. En-
glewood-ClilTs, N.J. Prenlice-Hall.
2. Ajzen 1., Timko c., White 1. (1982): SeIJ-monitoring and the attitue-behaviour relatiol!.
Jourual ofPersonality and Social Psychology, Vol. 42, No 3, 426-435.
3. Bandura, A. (1986), Social fawu/alions oj tJlOught and action: A sodal cognitive themy.
Engelwood ClilTs, NJ: Prenlice Hall; 47-105.
4. Bobrowski K. Ostaszewski K. (1997b): "Noe + Drugi Elementarz H. Ewaluat;ja programu
profilaktyki alkoholowej. Alkoholizm i Narkomania 1/26; 67-88.
5. Botvin G. (1990): Substance abuse prevention themy. practice. and ejJectiveness, In M.
Tomy & J.Q. Wilson (Eds.) Drugs and crime: Annual review ofresearch in crime andjusti-
ce, Voll3, 461-519, Chicago, Uniyersity ofChicago Press.
6. Botyin G., Baker E., Filazzola A., Botyin E. (1990): A cognitive-behavioral approach to
substance abuse prevelltion: One yearfollow-up. Addictive Behaviour 15 (1), 47-63.
7. Boyd G. (1995): Badania eIVall/oc)1ne IV USA. Problemy metodologiczne, Alkoholizm i
Narkomania, Warszawa, 2119/95, 9-35.
8. Coie J. Watt N" West S., Hawkins J., Asamow J., Markman H., Ramey S., Shure M., Long
B. (I996):Profilaktyka: teoria i badania. Nowiny Psychologiczne, Polski Towarzystwo Psy-
chologiczne,2: 15-38.
99
K. Ostaszewski, K. Bobrowski, A. Borucka, K. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska
9. Dielman T., Butchart A., Shope J., Miller M. (1991): EJlvironmental correlates oj adole-
scen! substance use and misuse: implications for prevention programs. The International
Joumal ofthe Addictions, 25 (7A&8A), 855-880.
10. Dielman To, Butchart A, Shope J. (1993): Slruclural equalian modellesls oJpatlems oj
family interactiolls, peer a/collo! use. and intrapersollal predictors of adolescent alco/zol
use and misuse. Joumal ofDrug Education, VoL 23 (3); 273-316.
ElIickson p" Bell R. (1990): Drug preventiol1 in J1Illior High: a mulli-sile Jongi/lldfnal test.
Science, voL 247; 1299-1305.
12. Ellickson P., Hays R. (1991): Alltecelldents of drinking amollg yOllllg adolescellts willI difJe-
rent alco/wl lIse histories. Joumal ef Studies on Alcohol. Vel 52, No 5, 398-408.
13. Ferrcr-Pcrez X. (1994): Trainingofparellls in preventioJl of drug abuse -1994. SummwyoJ
a research report, A paper presented at tlle conference " The famUy and tlle Preventiol1 oj
Drug Dependanee: Strategies and Models of Approaeh ", Warsaw, December.
14. Foxcroft D., Lister-Sharp D., Lowe G. (1997): Alcohol misuse prevenlionJor young people:
a systematjc review reveals methodological cOlleerns and laek olreliable evidence ol effee-
liveness. Addiction 92 (5); 531-537.
15. A. (1994): Wiek inicjacji do picia alkoholu a
cych. Alkoholizm i Narkomania, 3/17, 279-288.
16. Z. (1998): Psyc1lOprojilaktyka. Procedury konstruowania programw wczesnej inter-
wencji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Lublin.
17. Grzelak l, Wolniewicz-Grzelak B. (1993): Ocena efektyw1Zoj:ci programw profilaktycz-
nych. Perspektywa metodologiczna. Alkoholizm i Narkomania nr 13; 70-112.
18. Hansen W. (1992): Selwol-based substance prevention; a review of the state of tli e art in
curriculum, 1980-1990. Health Education Research, voL 7 nr 3, 403-430.
19. Hansen W., Rose L., Dryfoos J. (1993): Casual Factors, /nterventions and Policy Conside-
ra/iolls in School-based Substance Abuse Preven/ioll. Report Submitted to Office ofTech-
nology Assessment United States Congres, Washington, D,C.
20. Hawkins 1.D.; Catalano R.F.; Miller J. Y. (1992): Risk and proleclive Jaclors Jor a/cohol and
o/hel' drug problems in adolescence and early adulthood: /mplicatioll for subslallce abuse
prevenlion. Psychological Bulletin, 112, (1), 64-105.
21. Hawkins 1.D., Nederhood B.: ewaluacji programw profilaktycznych. Instytut
Psychiatrii i Neurologii oraz Pracownia Wydawniczna Polskiego Towarzystwa Psycholo-
gicznego. Warszawa-Olsztyn, 1994,48,74.
22. Jessor R. (1987): Problem-Behavior TheOly, PsycllOsocial Developmenl, and Adolescelll
Problem Drillkillg. British Joumal of Addiction, 82, 331-342.
23. Jessor R., (1998): New perspectives Oll adolescent risk behaviour. W: Jessor R. (red.) New
perspectives on adolescent risk behaviour. Cambridge University Press. 1-10.
24. Johnston L., O'Malley P. Bachman 1. {l993): Na/ional survey results 011 drug usefrom tlle
Monitoring Ihe Flllw'e sllldy, /975-/992, Rockville, MD: NIDA
25. Keefe K., (1994): Perceptioll ofllormative social pressure and atlitudes toward alcollol use:
cllanges during adolescence. Journal ar Studies on Alcohol 55: 46-54.
26. Klepp K, Halper A., Perry C. (1986): The efficacy oJpeer leaders in drug abuse prevenlioll.
loumal ofSchool Health, November, VoL 56, No.9; 407-411.
100
Ocena programu wczesnej profilaktyki alkoholowej "Program Domowych ...
27. Komro, K., Perry, C., Murray, D., Veblen-Mortenson S. (1996): Peer planned social ac/M-
ties for the prevention oJ a/cahal use among young adolescents. Joumal of School Health,
66 (9), 328-333.
28. Komro K., Perry c., Veblen-Mortenson S., Williams C. (1994): Peer Participation in Pro-
ject Northland: A Commtmity-Wide A/cahal Use Prevention Project. Journal ofSchool He-
alth, Oclober 1994, Vol. 64, No. 8,318-322.
29. Moskowilz J. (1989): The primOly prevention oj alcohol problems: A cri/ical review oj the
research literature. Jourual ofStudies on Alcohol, 50 (l); 54-88.
30. Ninth Special Report to the U.S. Congres on Alcohol and Health, June 1997, U.S. Deparl-
ment ofHealth and Human Services. Public Health Seryjce. NIAAA, Chapter 9, Prevention
of Alcohol Problems; 301-327.
31. Okulicz-Kozaryn K. (1996): Europejskie programy profilaktyki dla dzieci i m/o-
- i ewaluacja. Alkoholizm i Narkomania 4/25; 423-433.
32. Okuliez-Kozaryn K., OsIaszewski K. (1999): Czynniki z piciem alkoholu przez
w wieku 13-14 lat. Alkoholizm i Narkomania 3136; 377-397.
33, Ostaszewski K. (1998) Pl'omotioll oJ evaluatioll as a strategy towards an effective subsatnce
prevention. Eur. Addiet. Res., 4: 128-133.
34. Ostaszewski K., Bobrowski K., Borueka A., Okuliez-Kozaryn K., Pisarska A., Perry C.,
Williams C. (1998): Program Domowych Detektyww. Adaptacja amelykwlskiego progra-
mu profilaktyki alkoJlOlowej dla we wczesnym okresie dojrzewania. Alkoholizm i
Narkomania 3/32; 339-360.
35. Perry C., Williams C., Forster 1., Wolfson M., Wagenaar A., Finnegan 1., MeGovem P.,
Veblen-Mortenson S., Komro K., Anstine P. (1993): Background, cOllceptualization and
design o[ a commrmity-wide research program 011 ado/esceJlt a/collol use: Project Nor/h-
land. Health Edueation Researeh, Vo18, No l, 125-136.
36. Perry C., Grant M., Ernberg G., Florenzano R., Langdon C., Myeni A., Waahlberg R.,
Berg S., Anderssan K., Fisher J., Blaze-Temple D., Cross D., Saunders B., Jacobs D.,
Schmid T. (1989): WHO co/aboJ'ative s/udy 011 a/cohol educatio1i and young peop/e:
outcomes oj a pilot study. The International J Durna! of the Addictions, 24
(12), 1145-1171.
37. Perry C., Luepker R., Murray D., Kurth C., Mullis R., Crockett S., Jaeobs D. (1988): Parent
illvolvement with chi/dren's Izealth promotion: The Minnesota Home Team. American Jour-
nal of Publie Health, September, Vol. 78, No. 9; 1156-1160.
38. Perry C., Williams C., Veblen-Mortenson S., Toomey T., Kornro K., Anstine p" McGovem
P., Finnegan l, Forster l, Wagenaar A., Wolfson M. (1996): Ou/comes ola communitY-lllide
a/coho/llse preventioll program durillg eal'ly ado/escence: ProjecJ Nor/h/and. American
Jourual of Publie Health, 86 (7); 956-965.
39. Projec/ Northland Questionnaire Parts l and 2 (1995). In: Project Northland Partnership for
Youlh Health. Minnesota EPIIAAK 037 (11\5) 2/95 Ver. I.
40. Rohrbaeh L., Hodgson c., Broder B., Montgomery S., Flay B., Hansen w., Penlz M. (1995):
Parental participation in drug abuse prevelltion: Results [rom 'he Midwestern Preventioll
Project. In: Boyd G., Howard J., Zueker R., (eds.) Aleohol Problems Among Adolescenls:
Current Direetions in Prevention Research. Hillsdale, NJ. pp 173-195.
101
K. Ostaszewski, K. Bobrowski, A. Borueka, K. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska
4 J. Schaps E., DiBartolo R., Moskowitz l., Palley c., Churgin S. (1981): A review of 127 drug
abuse preventio programs evaluatio11.(), Joumal af Drug Issues: 17-43.
42. E., A. (1992): Palenie i picie a inne zachowania anormatywne ze
zdrowiem Nowiny Psychologiczne 1,29-36.
43. E" A. (1990): Kwestionariusz" TY i ZDROWIE", Warszawa, IPiN,
44. Tobler N. (1986): Meta-analysis oj 143 adolescent drug prevention programs: quantitative
outcome reslllts oj program participants compared to contral ar comparisoll group. The
Jouroal ofDrug Issues, 16 (4), 537-567,
45, Toomey T, Williams C" Perry c., Murray D" Dudovitz B" Veblen-Mortenson S, (1996):An
A/callol primmy prevention programforparellts o/7th graders: The Amazing Altemativesl
Home Program, Joumal ofChild & Adolescent Substance Abuse, 5 (4), 35-53,
46. UIh A. i inni (1998): Eva/ua/fon o[ Pl'immy Prevelltion in the Field ofIllici! Drugs: Dejini-
tions-Collcepts-Problems. In: Springer A., Uhl A. (Eds.) Evaluation research in regard to
primary prenvention ofdrug abuse. European Commission, COST A6; 135-235.
47. Wagenaar A., Pcrry C. (1994): Commullity Strategies for the Redllction of Youth Drinking:
TheO/y and Applicatioll, Joumal ofResearch on Adolescence, 4 (2), 319-345,
48. Williams c., Perry C. (1996): Badania ewaluacyjne. programu profilaktyki
alkoholowej Alkoholizm i Narkomania, 3/24, Warszawa, 361-376.
49, Williams, c.L., & Perry, c.L. (1998): Desigll alld implemelltation ofparellt programs far a
community-wide adolescellt alcohol use preventioll program. 10umal of Prevention and In-
tervention in the Community, 17 (2), 65-80,
50, Williams c., Perry c., Dudovitz B" Veblen-Mortenson S" Aostine p" Komro K.A" Toomey
TL. (1995): A Home-Based Preventioll Program for Sixth-Grade Alco/wl Use: Resultsfrom
Project NarthialId, The Jouroal of Primary Prevention, Vol, 16 No,2; 125-147,
51. Williams, c.L., Perry, C.L. Farbakhsh, K" & Veblen Mortenson, S, (1999): Project North-
land: Comprehensive alcohol use preventioll for yOllllg their parents, schools,
peers, and com/llunities, Joumal of Studies on Alcohol/ Supplement No 13: 112-124.
52, Williams c., Toomey T., McGovem p" Wagenaar A" Perry C, (1995): Developmellt, Relia-
bility, and Validity ofSelf-Report Alcohol-UseMeasll1'es with YOllllg Adolescents, 10umal on
Child & Adolescent Substance Use,4 (3); 17-40,
53, Wolniewicz-Grzelak B., Grzelak 1. (1996): Skale do badOIi edukacyjnych, alko-
holowych programw projilaktycznych, Alkoholizm i Narkomania, 3/24, Warszawa, 343-360.
54. Wolniewicz-Grzelak R, Ostaszewski K. (1983): Badanie szkolnych w zakresie
od Biuletyn Informacyjny Instytutu Psy-
choneurologicznego 4, 68-82.
55. Wolniewicz-Grzelak R Pisarska A. (1995): Amel)'kallski kwestionariusz do elvaluacji pro-
gramu wczesnego zapobiegania problemom alkoholowym. Project Northland. Alkoholizm i
Narkomania 21l9; 97-108,
102
Ocena programu wczesnej profilaktyki alkoholowej "Program Domowych ...
Aneks
Pytania ankietowe dotyczace intencji i picia alkoholn
Ci kilka picia przez Ciebie napojw
alkoholowych.
Przez picie napojw alkoholowych wypicie jeden
Iyk szampana, piwa, wina lub wdki ...
Ile razy napoje alkoholowe (szampan, piwo, wino, lnb ..
Ani razu 1= 2 razy 3 lub
=y
W D D D O
W ostatniego roku (12 O D D D
W ostatniego (30 dni)? D D O D
W ostatniego tygodnia (7 dni)? D O D D
Czy przypuszczasz, napoje alkoholowe (szampan, piwo,
wino lub ...
Nic Raczej Trudno Raczej
pil nic
W O O O D O
W roku? D D D D O
W D O D D D