You are on page 1of 57

MANUAL DE PSICOTERAPIA

COGNITIVA
IV. APLICACIONES CLNICAS:
ELEMENTOS BSICOS
Juan Jos Ruiz Snchz
Y Justo Jos Cano Snchez

!". T#as$o#nos % &a P#sona&i%a%
! PAUTAS DIAGN"STICAS DEL TRASTORNO DE
PERSONALIDAD POR EL DSM#IV
A. Pa$#'n (#)ann$ % con%uc$a * +(#incia in$#na ,u s %s-.a no$a/&)n$ %
&as +(c$a$i-as cu&$u#a&s * ,u s )ani0is$a n a& )nos %os % &as si1uin$s #as:
co1nici'n2 a0c$i-i%a%2 0unciona)in$o in$#(#sona& * con$#o& % i)(u&sos
B. E& (a$#'n % (#sona&i%a% s in0&+i/& * %sa%a($a$i-o * causa )a&s$a# su/3$i-o o
un %$#io#o 0unciona& si1ni0ica$i-o
La c&asi0icaci'n %& 4SM5IV % &os $#as$o#nos % (#sona&i%a%:
A. 6R7PO A: S7JETOS E8TRA9OS O E8C:NTRICOS
!. TRASTORNO PARANOI4E 4E LA PERSONALI4A4: 4scon0ianza +csi-a o
in3us$i0ica%a2 sus(icacia2 hi(#snsi/i&i%a% * #s$#icci'n a0c$i-a
;. TRASTORNO ES<7I=OI4E 4E LA PERSONALI4A4: 4i0icu&$a% (a#a s$a/&c#
#&acions socia&s2 ausncia % sn$i)in$os c&i%os * $i#nos2 in%i0#ncia a &a
a(#o/aci'n o c#.$ica.
>. TRASTORNO ES<7I=OTIPICO 4E LA PERSONALI4A4:
Ano#)a&i%a%s % &a (#c(ci'n2 (nsa)in$o2 %& &n1ua3 * % &a con%uc$a? ,u no
&&1a a #uni# &os c#i$#ios (a#a &a s,uizo0#nia.
S1@n M. Va&%s A!BB!C &os su3$os % s$ 1#u(o s#ian: in$#o-#$i%os2 )a& socia&iza%os2
%sa3us$a%os )ociona&)n$ in%(n%in$s.
B. 6R7PO B: S7JETOS TEATRALES DEO IMP7LSIVOS
!. TRASTORNO FISTRIGNICO 4E LA PERSONALI4A4: Con%uc$a $a$#a&2
#ac$i-a * +(#sa%a in$nsa)n$2 con #&acions in$#(#sona&s )a#ca%as (o#
&a su(#0icia&i%a%2 & 1ocn$#is)o2 &a hi(oc#s.a * &a )ani(u&aci'n.
;. TRASTORNO NARCISISTA 4E LA PERSONALI4A4: Sn$i)in$os %
i)(o#$ancia * 1#an%iosi%a%2 0an$as.as % +i$o2 ncsi%a% +hi/icionis$a %
a$nci'n * a%)i#aci'n2 +(&o$aci'n in$#(#sona&.
>. TRASTORNO ANTISOCIAL 4E LA PERSONALI4A4: Con%uc$a an$isocia&
con$inua * c#'nica2 n &a ,u s -io&an &os %#chos % &os %)s. S (#sn$a
an$s % &os !H aIos * (#sis$ n &a %a% a%u&$a.
J. TRASTORNO LMITE 4E LA PERSONALI4A4: Ins$a/i&i%a% n & s$a%o
% ni)o2 &a i%n$i%a%2 &a au$oi)a1n * &a con%uc$a in$#(#sona&.
S1@n M. Va&%s A!BB!C &os su3$os % s$ 1#u(o s ca#ac$#izan (o# s#: +$#a-#$i%os2
)a& socia&iza%os2 %sa3us$a%os )ociona&)n$ * %(n%in$s.
C. 6R7PO C: S7JETOS ANSIOSOS O TEMEROSOS
!. TRASTORNO 4E LA PERSONALI4A4 POR EVITACIGN: Fi(#snsi/i&i%a%
a& #chazo2 &a hu)i&&aci'n o &a -#1Knza. R$#ai)in$o socia& a (sa# %& %so
% a0c$o2 * /a3a au$os$i)a.
;. TRASTORNO 4E LA PERSONALI4A4 POR 4EPEN4ENCIA: Pasi-i%a%
(a#a ,u &os %)s asu)an &as #s(onsa/i&i%a%s * %cisions (#o(ias.
Su/o#%inaci'n inca(aci%a% (a#a -a&#s so&o. La&$a % au$ocon0ianza.
>. TRASTORNO OBSESIVO5COMP7LSIVO 4E LA PERSONALI4A4:
P#0ccionis)o2 o/s$inaci'n2 in%cisi'n2 +csi-a %-oci'n a& $#a/a3o * a&
#n%i)in$o. 4i0icu&$a% (a#a +(#sa# )ocions c&i%as * $i#nas.
OTROS TRASTORNOS 4E LA PERSONALI4A4
!. T#as$o#no (asi-o5a1#si-o % &a (#sona&i%a%
;. T#as$o#no %(#si-o % &a (#sona&i%a%
>. T#as$o#no au$o5%s$#uc$i-o % &a (#sona&i%a%
J. T#as$o#no s%ico % &a (#sona&i%a%
$! UN MODELO COGNITIVO DE LOS TRASTORNOS DE
PERSONALIDAD% EL MODELO DE &REEMAN '())*
La (#sona&i%a% * &os $#as$o#nos % (#sona&i%a% s conc($ua&izan co)o o#1anizacions
% s,u)as co1ni$i-os &i1a%os a %$#)ina%os (a$#ons % con%uc$a. Es$os s,u)as
co1ni$i-os son o#1anizacions in%i-i%ua&s i%iosinc#sicas % #1&as so/# &a -i%a2 &as
#&acions con o$#os * & au$o5conc($o2 ,u s han 0o#)a%o a &o &a#1o %& %sa##o&&o.
Los s,u)as (#)ancn inac$i-os has$a ,u ci#$os -n$os &o ac$i-an A(. si$uacions
s$#san$s2 nu-as 0ass * ca)/ios n & %sa##o&&o (sico5-o&u$i-o2 ci#$as con%icions
-i$a&sC (#sn$an%o & su3$o ci#$os (a$#ons % con%uc$a.
Las +(#incias $)(#anas in0an$i&s con0o#)a#.an & con$+$o % 0o#)aci'n % s$os
s,u)as2 so/#$o%o &os )nsa3s * #0u#zos (#o-nin$s % &os o$#os si1ni0ica$i-os?
a%)s2 n $#)inos (ia1$ianos s$os s,u)as $n%#.an una a&$a ca(aci%a% %
asi)i&aci'n Ain$#(#$a# &os hchos n 0unci'n % &os si1ni0ica%os (#-iosC * una /a3a
ca(aci%a% % aco)o%aci'n A)o%i0ica# &os si1ni0ica%os n 0unci'n % &os hchosC. Es$o
#su&$a#.a n ,u & su3$o s$ con-nci%o % &a c#%i/i&i%a% % sus si1ni0ica%os
A1osin$'nicosC.
4$#)ina%as +(#incias in0an$i&s in0&ui#.an n &a $n%ncia asi)i&a$i-a A1ocn$#icaC
% &os s,u)as2 % )o%o ,u & su3$o $n%#.a %i0icu&$a%s (a#a %sa##o&&a# s,u)as
)s aco)o%a$i-os % $i(o a&$#na$i-o a &o &a#1o % su -o&uci'n (#sona&. Es$a
ca#ac$#.s$ica %is$in1ui#.a a &os $#as$o#nos % (#sona&i%a% As,u)as asi)i&a$i-osC %
o$#os $#as$o#nos A(. %(#si'nC %on% (u%n Mco+is$i#M s,u)as asi)i&a$i-os *
aco)o%a$i-os Aaun,u (#%o)inn &os (#i)#os %u#an$ & $#as$o#noC. En &a 0i1u#a nNJ!
s (#sn$a un &is$a%o % &os s,u)as co1ni$i-os $.(icos % &os $#as$o#nos % &a
(#sona&i%a%.
ES<7EMAS CO6NITIVOS TPICOS 4E LOS TRASTORNOS 4E
PERSONALI4A4 AA. L#)an2 !B""C
!C T. P. PARANOI4E:
!. MLa 1n$ $in in$nci'n % %aIa#)M.
;. MSi con0.o n &a 1n$2 $n%#n -n$a3a so/# )iM.
>. MLa 1n$ in$n$a 0as$i%ia#) o i##i$a#)M.
J. MDo no s$o* )a&2 &&os s$n )a&M.
H. MSi a&1uin ) insu&$a2 %/o cas$i1a#&oM.
O. MFa* ,u s$a# si)(# n 1ua#%ia2 (#(a#a%o (a#a &o (o#M.
P. MT#ansi1i# s #n%i#sM.
". MTn1o ,u -i$a# &a in$i)i%a%2 *a ,u s$a# c#ca % a&1uin i)(&ica ,u )
ncun$#n )is (un$os %/i&s * ) ha1an %aIoM.
B. MSi s$o* a&#$a $n%# & (o%# * &&os no (o%#n %aIa#)M.
;C T.P. ES<7I=OI4E:
!. MQPo# ,u %/o s$a# c#ca % &a 1n$RM.
;. MI)(o#$a (oco s$a# c#ca % o$#osM.
>. MDo so* )i )3o# a)i1oM.
J. MTn1o ,u s$a# $#an,ui&o2 * -i$a# +(on#) a )ocions )/a#azosas
inncsa#iasM.
H. ME& s+o s$ /in (#o so&o (a#a &i/#a#sM.
>C T.P. ES<7I=OTIPICO:
AV# s,u)as % &a s,uizo0#niaC
JC T.P. ANTISOCIAL:
!. MLas no#)as % o$#os son )a&asM.
;. MSo&o &os $on$os si1un &as no#)asM.
>. MLas no#)as $inn ,u &i)ina#sM.
J. MSMi#a%): so* & )3o#TM.
H. MLo (#i)#o (a#a )i s & (&ac#M.
O. MSi o$#os su0#n (o# )i con%uc$a s su (#o/&)aM.
P. MSTin ,u s# aho#a2 sino ) 0#us$#a#TM.
". MTn1o ,u $n# cua&,ui# cosa ,u %sM.
B. MDo so* )u* &is$o n casi $o%oM.
HC T.P. FISTRIGNICO:
!. MLas a(a#incias son )u* i)(o#$an$sM.
;. MLa 1n$ 3uz1a (o# &as a(a#incias +$#nasM.
>. MDo %/o $n# &a a$nci'n % &a 1n$ i)(o#$an$ (a#a ).M.
J. MMi -i%a nunca %/ 0#us$#a#)M.
H. MDo %/o $n# si)(# &o ,u ,ui#oM.
O. MLas )ocions ha* ,u +(#sa#&as #(i%a * %i#c$a)n$M.
P. ME& a$#ac$i-o s &o )s i)(o#$an$ % )i )is)oM.
OC T.P. BOR4ERLINE:
!. MEs$o* )u* ins1u#o % ). )is)oM.
;. MTin%o a a/an%ona#)M.
>. MMi %o&o# s $an in$nso ,u *o no (u%o so(o#$a#&oM.
J. MMi c'&#a %o)ina )i con%uc$a2 no (u%o con$#o&a#&aM.
H. MMis sn$i)in$os ) a##o&&an no (u%o con &&osM.
O. M:&EE&&a s )u* a1#acia%o * )u* /uno o )u* %s1#acia%o o )a&oM.
P. MCuan%o sa %s/o#%a%o2 *o %/o % sca(a# A(. n & suici%ioCM.
PC T.P. NARCISISTA:
!. MDo $n1o )i ca)ino n ca%a in$#acci'nM.
;. MNa%i %/ 0#us$#a# )i /@s,u%a % (&ac# * s$a$usM.
>. MDo so* )s s(cia& ,u &o %)sM.
J. MDo so&a)n$ ,ui#o ,u &a 1n$ %i1a &o s(cia& ,u so*M.
H. MDo %/o % a%)i#a#)M.
O. M7na -z ,u %so a&1o2 %/o $n#&oM.
"C T.P. 4EPEN4IENTE:
!. MNo (u%o 0unciona# sin & a(o*o % o$#osM.
;. MNo (u%o -i-i# sin & a(o*o * cons3os % o$#osM.
>. MEs (#o/a/& ,u ) ,ui-o,u si ha1o &as cosas so&o
J. MEs$o* aca/a%o si o$#os ) a/an%onanM.
H. MNcsi$o $n# 1n$ c#caM.
O. MSi s$o* so&o (u%o su0#i# %aIoM.
P. MT#a/a3a# con o$#os s )3o# ,u $#a/a3a# so&oM
BC T.P. OBSESIVO5COMP7LSIVO:
!. MFa* ,u $n# #1&as s-#as n &a -i%aM.
;. MFa* ,u $n# n cun$a &os %$a&&s2 *a ,u &&o #%uc &os ##o#sM.
>. M7na (#sona s %0in (o# &o ,u hacM.
J. M4/o s# & )3o# n ca%a $a#a ,u )(#n%aM.
H. MLas #1&as %/n s1ui#s sin a&$#aci'nM.
O. MNunca s %/n $i#a# &as cosas ,u $n1an a&1@n -a&o#M.
P. MLas )ocions %/n s# con$#o&a%asM.
!UC T.P. PASIVO5A6RESIVO:
!. MSo&o ) 1us$a $n# &o ,u *o ,ui#oM.
;. MLa 1n$ s )u* +i1n$ con)i1oM.
>. MO$#os no -a&o#an )i $#a/a3o * )i -a&o#M.
J. MLa 1n$ s au$o#i$a#ia in3us$a con)i1oM.
H. MM +i1n so&o )ucho $#a/a3oM.
O. MSo&o ) o(on1o cuan%o ) )$n (#isas * son +i1n$s con )i $#a/a3oM.
P. MNo (u%o +(#sa# )i c'&#a %i#c$a)n$M.
". MTn1o ,u -i$a# )i c'&#a *a ,u so s (&i1#osoM.
B. MCua&,ui#a (u% %3a# &as cosas (a#a o$#o %.aM.
!U. MCua&,ui#a (u% %a#$ &a s(a&%aM.
!!C T.P. EVITACIGN:
!. MTn1o ,u $n# a0c$oM.
;. M4/o % (a#c# $on$o cuan%o &a 1n$ ) )i#aM.
>. ME& )un%o s un &u1a# (&i1#osoM.
J. MDo $n1o ,u $n# & a(o*o % o$#os (a#a s$a# s1u#oM.
H. MAis&a#s s )3o# ,u +(on#s a& %aIo ,u (u%a hac#$ o$#osM.
O. MTo%a c#.$ica s )a&a * con%na/&M.
P. MTn1o ,u $n# 1a#an$.as a/so&u$as % ,u -o* a s# ac($a%o (o# &a 1n$M.
+! O,JETIVOS TERAP-UTICOS%
S1@n L#)an A!B""C &os o/3$i-os % $#a$a)in$o con &os $#as$o#nos % &a (#sona&i%a%
son:
!N T#a/a3a# &os s.n$o)as (#sn$s A(. %(#si'n o ansi%a%C asocia%os. S
su&n )(&a# % !U a ;U ssions %u#an$ ; a H )ss.
;N T#a/a3a# con &os s,u)as co1ni$i-os &i1a%os a& $#as$o#no % (#sona&i%a%. S
su&n )(&a# % JU a "U ssions %u#an$ !; a ;U )ss A! a ; aIosC.
.! CUESTIONARIOS DE EVALUACI"N%
An$#io#)n$ &os $#as$o#nos % (#sona&i%a% no so&.an s# sis$)$ica)n$ -a&ua%os *
s su(%i$a/an a &a (#sncia % un s.n%#o) %o)inan$. La $n%ncia % &os )anua&s
4SM5III * 4SM5III5R2 as. co)o & c#cin$ in$#s c&.nico (o# s$os $#as$o#nos A(.
Mi&&on2 !B"!C ha in0&ui%o n & %sa##o&&o % nu-os ins$#u)n$os % -a&uaci'n o &a
a(&icaci'n % o$#os *a +is$n$s a &a -a&uaci'n % s$ ca)(o. Jaco/s/#1 * co&s.
A!B"BC )ncionan co)o ins$#u)n$os 0#cun$)n$ u$i&iza%os:
!C En$#-is$a c&.nica s$#uc$u#a%a ASCI45II? S(i$z# * Vi&&ia)s2 !B"HC: Cons$a %
un au$o5in0o#) con (#1un$as % -a&uaci'n #0#n$s a $o%os &os c#i$#ios %
$#as$o#nos % (#sona&i%a% %& 4SM5III5R.
;C E+a)n % &os $#as$o#nos % &a (#sona&i%a% AP4E? Lo#an1#2 !B"PC: Cons$a
% una n$#-is$a % una a %os ho#as ,u inc&u* >;" .$)s. Ca%a scci'n
co)inza (o# (#1un$as a/i#$as * s con$in@an con (#1un$as )s conc#$as
so/# &os #as1os % (#sona&i%a%.
>C En$#-is$a s$#uc$u#a%a (a#a &os $#as$o#nos % (#sona&i%a% s1@n & 4SM5III
ASI4P? P0oh&2 !B">C: Consis$ n !OU (#1un$as so/# %is$in$as #as %
0unciona)in$o (#sona&2 ,u s co%i0ican n &os c#i$#ios 4SM5III % $#as$o#no
% (#sona&i%a%.
JC P#1un$as % &a n$#-is$a so/# &a (#sona&i%a% API<? Vi%i1#2 !B"HC: Cons$a
% "! .$)s ,u son co%i0ica%os n &as ca$1o#.as 4SM5III % &os $#as$o#nos %
(#sona&i%a%.
HC Esca&a % -a&uaci'n % &a (#sona&i%a% APAS? T*## * A&+an%#2 !BPBC:
E-a&@a ;J #as1os % &a (#sona&i%a% n sca&as % B (un$os % 1#a-%a%.
OC Cus$iona#io c&.nico )u&$ia+ia& % Mi&&on AMi&&on2 !B"!C: Co)/ina s.n$o)as
(sico(a$o&'1icos * nu- sca&as %ia1n's$icas % $#as$o#nos % &a (#sona&i%a%.
PC In-n$a#io )u&$i0ac$ico % &a (#sona&i%a% % Minnso$a AMMPI? Fa$haWa*
* McXin&*2 !BJ>C: E+is$n -#sions * sca&as %ia1n's$icas %i#i1i%as a -a&ua#
&os $#as$o#nos % &a (#sona&i%a%.
/! PROCESO DE INTERVENCI"N
Las 0ass sIa&a%as (o# L#)an A!B""C son:
!N E-a&ua# * conc($ua&iza# &o (#o/&)as %& (acin$.
;N 4sa##o&&a# &as (#io#i%a%s %& (&an % $#a$a)in$o.
>N E%ucaci'n * socia&izaci'n %& (acin$ n & )o%&o % $#a/a3o co1ni$i-o
A#&aci'n (nsa)in$o5a0c$o5con%uc$a2 #1is$#o2 $c.C.
JN Co&a/o#aci'n con & (acin$ n & a(#n%iza3 * uso % $cnicas co1ni$i-as *
con%uc$ua&s.
Las %i0icu&$a%s n & a/o#%a3 % s$os $#as$o#nos su& s$a# #&aciona%a con &a /a3a
co&a/o#aci'n ,u su&n (#sn$a# s$os su3$os % ca#a a &a $#a(ia2 *a ,u su&n acu%i#
a &&a a ins$ancias % $#c#os Ano#)a&)n$ (o# &as #(#cusions #&aciona&s %&
$#as$o#noC. Po# s$a causa $#a/a3a# co)o o/3$i-o & &o1#o % &a co&a/o#aci'n su& s#
sncia&2 aun,u (&a1a%o % %i0icu&$a%s. Cuan%o & su3$o (#sn$a a&1@n (#o/&)a
asocia%o A(. %(#si'n2 ansi%a%2 o$#os s.n$o)asC % $i(o M1o%is$'nicoM A)o&s$o (a#a
& * con ncsi%a% % s# ca)/ia%oC s %/ % co)nza# (o# s$ (un$o co)o M(un$M
(a#a a/o#%a# &os s,u)as co1ni$i-os %& $#as$o#no % (#sona&i%a%2 * co)o -.a (a#a
&o1#a# una /as )o$i-aciona&.
Ta)/in su& s# ncsa#io ,u & $#a(u$a $n1a Minsi1h$M % sus (#o(ios s,u)as
co1ni$i-os (#sona&s2 * &os ha*a $#a/a3a%o si #su&$an %is0unciona&s. L#)an A!B""C
(on un 3)(&o si1ni0ica$i-o: M7n $#a(u$a a/o#%a/a con su su(#-iso# &as %i0icu&$a%s
,u $n.a con un (acin$ con un $#as$o#no o/ssi-o % &a (#sona&i%a%. A& (#1un$a#& &
su(#-iso# (o# &os o/3$i-os ,u & s ha/.a )a#ca%o n &a $#a(ia % s$ (acin$? &
$#a(u$a a0i#)' ,u su o/3$i-o #a &i)ina# &os s,u)as (#0ccionis$as %&
(acin$M? -i%n$)n$ &os (#o(ios s,u)as (#0ccionis$as %& $#a(u$a 1n#a/an
%i0icu&$a% n &a $#a(ia * &a (o%.an con-#$i# n i)(#o%uc$i-a. E& $#a/a3o con &os
s,u)as co1ni$i-os consis$ n:
AC Lo1#a# una 0ina&i%a%:
aC <u & (acin$ i%n$i0i,u -a#ias #1&as ,u a(&ica a as(c$os % su -i%a ,u
& hacn -u&n#a/& Ainsi1h$C.
/C <u & (acin$ %sa##o&& a&$#na$i-as co1ni$i-as5con%uc$ua&s sas #1&as.
BC Tn# n cun$a -a#ias o(cions % $#a/a3o con &os s,u)as:
!Y OPCIGN: REESTR7CT7RACIGN 4E ES<7EMAS. I)(&ica sus$i$ui# &as
#1&as (o# o$#as nu-as. Su& s# un o/3$i-o )u* %i0.ci&2 cos$oso * &a#1o AaIos2
(. co)o n & (#ocso (sicoana&.$icoC. Es un o/3$i-o )u* cus$iona/&.
;Y OPCIGN: MO4ILICACIGN 4E ES<7EMAS. I)(&ica )o%i0ica# a&1unos
as(c$os si$uaciona&s % &a #1&a A(. n & su3$o (a#anoico su #s(us$a an$
1n$ * si$uacions s(c.0icasC.
>Y OPCIGN: REINTERPRETACIGN 4E ES<7EMAS. I)(&ica &a co)(#nsi'n
(o# & (acin$ Ainsi1h$C % co)o ci#$as #1&as in$#0i#n n %$#)ina%os
as(c$os % su -i%a.
AC Tcnicas co1ni$i-as:
!. COMPRENSIGN 4E SI6NILICA4OS ASOCIA4OS A LOS
PENSAMIENTOS 4EL PACIENTE: (. Q<u ,ui# %ci# con ,u no M%a &a
$a&&a s+ua&)n$MR. S u$i&iza (a#a s(ci0ica# (nsa)in$os 1n#a&s * -a1os.
;. C7ESTIONAMIENTO 4E EVI4ENCIA: S usa (a#a /usca# -i%ncias (a#a
#$a# & )an$ni)in$o % (nsa)in$os * c#ncias A(. Q,u (#u/as $in
us$% (a#a )an$n# ,u na%i & ,ui#RC.
>. RETRIB7CIGN: S u$i&iza (a#a )o%i0ica# &as a$#i/ucions5 in$#(#$acions ,u
& (acin$ u$i&iza A(. Q(u%n ha/# o$#as causas ,u +(&i,un & acci%n$ %
au$o)'-i&2 a(a#$ % ,u us$% (ins ,u 0u %/i%o a us$%R
J. E8AMEN 4E OPCIONES ALTERNATIVAS: S usa (a#a ,u & (acin$ s %
cun$a ,u &os acon$ci)in$os (u%n s# in$#(#$a%os %s% o$#as con%uc$as
% a0#on$a)in$o a ci#$as si$uacions A(. su a)i1o s c#uz' con us$% * no &
ha/&'2 us$% (ns' ,u %/.a % s$a# %is1us$a%o * no & sa&u%'2 Qs (u%o %/# a
o$#as causas2 (u%o us$% co)(#o/a#&oR2 Qc')oRC.
H. E8AMEN 4E VENTAJAS D 4ESVENTAJAS 4EL MANTENIMIENTO 4E
7NA CREENCIA: A(. us$% (insa ,u (u% ocu##i#& a&1o %sa1#a%a/&2
co)o (#%# & con$#o& * %aIa# a sus s#s ,u#i%os: /in ha1a)os una &is$a %
&as -n$a3as incon-nin$s % )an$n# s$a c#nciaC.
O. ESCALAS: S u$i&iza co)o un )o%o % %a# a&$#na$i-as a una +(#incia ,u
s (#ci/ co)o 1&o/a& * ca$as$#'0ica A(. us$% %ic ,u $in )ucho )i%o %
+(on# su (un$o % -is$a an$ &os %)s: ha1a)os una sca&a % si$uacions %
)nos a )s %i0icu&$a% %on% co&o,u)os 1#a%ua&)n$ s$a %i0icu&$a%C.
P. 7SO 4EL CAMBIO 4E IM6ENES: Po# 3)(&o & (acin$ )an$in
i)1ns % con$ni%o ca$as$#'0ico #&aciona%as con su ansi%a%. E& $#a(u$a
a*u%a a& (acin$ a )an3a# si$uacions con & a0#on$a)in$o 1#a%ua& con
#&a3aci'n * au$o5ins$#uccions inco)(a$i/&s &as co1nicions %##o$is$as.
". ETI<7ETA4O 4E 4ISTORSIONES CO6NITIVAS: E& (acin$ %s(us %
i%n$i0ica# su (nsa)in$o #&aciona%o con & )a&s$a# &o $i,u$a co)o un
)o%o % s(a#aci'n )ociona& %& )is)o A(. QD si ) %a un a$a,uR SDa s$o*
o$#a -z ca$as$#o0izan%o &as cosasTC.
B. ASOCIACIGN 67IA4A: E& $#a(u$a -a +(&o#an%o &os si1ni0ica%os asocia%os
a un %$#)ina%o (nsa)in$o o c#ncia A(. P: Pu%o sus(n%# )a$)$icas2
T: QD n$oncs ,u (asa#.aR2 P: No (asa#.a % cu#so..2 T: QD n$oncsR2 P: So*
un 0#acasa%oC.
!U. 4ISTRACCIGN CO6NITIVA: Es )u* @$i& (a#a &os (#o/&)as % ansi%a%. S
in%uc a& (acin$ a u$i&iza# (nsa)in$os2 i)1ns2 snsacions * con%uc$as
inco)(a$i/&s con &as ansiosas A(. #&a3aci'nC #o)(in%o sus c.#cu&os -iciosos.
!!. A7TOINSTR7CCIONES: S u$i&iza (a#a #)(&aza# &os au$o5%i&o1os
ina%cua%os o %0ici$a#ios % &os (acin$s A(. n un (acin$ i)(u&si-o2 MBin
&o (#i)#o ,u ha# s...MC.
BC Tcnicas con%uc$ua&s:
!. PRO6RAMACIGN 4E ACTIVI4A4ES? S u$i&iza (a#a ,u & (acin$ 3cu$
una s#i % ac$i-i%a%s a&$#na$i-as n & $i)(o A(. ac$i-i%a%s 1i)ns$icas n
&a si$uaci'n % so&%a% %on% & (acin$ su& &&o#a#C.
;. ESCALA 4E 4OMINIO D PLACER: E& (acin$ &&-a un #1is$#o % &as
ac$i-i%a%s ,u #a&iza a &o &a#1o % un %.a * -a ano$an%o has$a ,u (un$o &as
%o)ina * ,u 1#a%o % (&ac# & (#o(o#ciona. Es$a in0o#)aci'n s u$i&iza%a $an$o
(a#a &a )o%i0icaci'n % c#ncias ##'nas co)o (a#a &a (#o1#a)aci'n %
con%uc$as 1#a$i0ican$s.
>. ASI6NACIGN 4E TAREAS 6RA47A4AS: Cuan%o & (acin$ $in ci#$as
%i0icu&$a%s (a#a 3cu$a# una con%uc$a %a%a2 & $#a(u$a &a/o#a con &
con%uc$as 1#a%ua&s % )no# %i0icu&$a% n ac#ca)in$o hacia sa con%uc$a
0ina& An scuncias % )o%o ,u &a su(#aci'n % un (aso ha1a )s accsi/& &
si1uin$C.
J. ENTRENAMIENTO ASERTIVO: S u$i&iza (a#a ,u & (acin$ a(#n%a
)o%os a&$#na$i-os % #so&uci'n % con0&ic$os in$#(#sona&s % )o%o ,u
+(#s sus %sos2 %#chos2 o(inions2 sn$i)in$os2 #s($n%os a s. )is)o
* a su in$#&ocu$o#.
H. ENTRENAMIENTO EN RELAJACIGN: S u$i&iza co)o $cnica (a#a ,u &
(acin$ a(#n%a a con$#o&a# sus snsacions % ansi%a%. Pu% inc&ui# $cnicas
% )%i$aci'n2 *o1a2 $c.
O. 4ISTRACCIGN CON47CT7AL: S u$i&iza (a#a (#o1#a)a# ac$i-i%a%s
inco)(a$i/&s con &as con%uc$as (#o/&)as A(. a& (acin$ inso)n s & in%ica
,u no (#)anzca )s % !U )inu$os n &a ca)a sin %o#)i#2 ,u sa&1a % &a
ha/i$aci'n * s (on1a a &# n -z % ,u%a#s n &a ca)a %n%o& -u&$as a &os
(#o/&)as %& %.aC.
P. REPASO CON47CT7ALEROL PLADIN6: E& (acin$ con & $#a(u$a
#c#an scnas ,u & (acin$ ha -i-i%o #cin$)n$ con %i0icu&$a%s2
a%o($an (a(&s * -an in$#o%ucin%o )o%i0icacions n &&a has$a &&1a# a unas
con%uc$as )s a%cua%as.
"C E8POSICIGN IN VIVO: E& (acin$ a0#on$a &as si$uacions ,u & (#o%ucn )i%o *
,u s$ -i$a2 has$a ,u n su (#sncia %3a % sn$i# )i%o.
BC PSICO54RAMATI=ACION: E& (acin$ * & $#a(u$a (u%n #(#sn$a# scnas
(asa%as si1ni0ica$i-as %on% s han 1n#a%o sus si1ni0ica%os (#sona&s %is0unciona&s2
% )o%o ,u s ac$i-n su scuncia in$#(#sona&5co1ni$i-a5)ociona&2 * s 1n#n
a&$#na$i-as $a)/in #(#sn$a%as.
0! CASO CL1NICO '&2ee3an4 ())*! Un caso 5e t2asto2no ant6soc6a7 5e
7a 8e2sona765a5!
Jo s un chico % ;> aIos2 n-ia%o a $#a(ia /a3o &a con%ici'n % &i/#$a% con%iciona&
o0icia&. Co)nz' a $n# %i0icu&$a%s i)(o#$an$s con &a scu&a * &as au$o#i%a%s
a&#%%o# % &os !H aIos. Aun,u su(us$a)n$ $n%#.a ,u -ni# a& cn$#o $#a(u$ico
%os -cs n s)ana2 &o su& hac# -inin%o unas $#s -cs a& )s. Con$inua)n$
(#sn$a +cusas (a#a sus 0a&$as a &as ci$as? +cusas ,u son )u* si)(&s in1nuas2 (o#
3)(&o: MPa#a -ni# has$a a,u. %s% )i ciu%a% ncsi$o un ca)i'n2 * hac %os %.as
,u no (asa nin1uno c#ca % casa. Es$o* s(#an%o a co)(#a#) unoM.
Cuan%o s & (#1un$a ,u cuan%o s(#a co)(#a#s & ca)i'n2 #s(on% ,u no &o
sa/. Jo $in una &a#1a his$o#ia % +cusas % s$ $i(o (a#a no acu%i# #1u&a#)n$ a
&as ssions (#-is$as. A%)s cuan%o & $#a(u$a in$n$a -a&ua# & 1#a%o % #a&i%a%
% s$as #azons +(us$as2 Jo #acciona o0n%in%os2 (us %ic ,u no & c#: MSi $u
no con0.as n )i2 Qc')o (u%s a*u%a#)RM.
E& $#a$a)in$o con Jo s 0oca&iza n cons$#ui# con%uc$as (#o5socia&s2 n cons$#ui# un
Ms@(#51oM. E& $#a(u$a s )an$in a)a/&2 (#o 0i#) no ac($an%o &as +cusas
cons$an$s % Jo. Busca con$inua)n$ ,u Jo ac($ su #s(onsa/i&i%a% n &os
hchos. Ta)/in %sa0.a sus %is$o#sions co1ni$i-as * & a&#$a so/# &as conscuncias
%is0unciona&s % sus s,u)as co1ni$i-os. 4 s$a )an#a Jo co)inza a -# su
con%uc$a a(a#n$)n$ co)(&3a in$&i1n$ %s% una nu-a (#s(c$i-a %on%
a(a#c co)o $#ans(a#n$ in0an$i&. A%)s & $#a(u$a hac sa/#2 * s &o in%ica
AsIa&aC cuan%o a(a#c2 co)o & )us$#a una con%uc$a $a$#a& cuan%o s$
+$#)a%a)n$ ansioso. Es$a con%uc$a hac a(a#c# a Jo co)o $on$o o %s(is$a%o2
co)o una )sca#a (a#a ocu&$a# su ansi%a%. Jo -a ac($an%o s$os as(c$os.
Ac$ua&)n$ Jo no (#sn$a (#o/&)as #&-an$s. :& ha -u&$o a &a scu&a o/$nin%o
un a&$o %i(&o)a * con$in@a n un (#o1#a)a sca&a# % %os aIos. 7n s1ui)in$o % ;
aIos )us$#a ,u Jo s ncun$#a &i/# % (#o/&)as &1a&s
IV. APLICACIONES CLNICAS: ELEMENTOS
BSICOS
Juan Jos Ruiz Snchz
9
Justo Jos Cano Snchez

!B. T#a$a)in$o % &a Es,uizo0#nia
! PAUTAS DIAGNOSTICAS RESUMIDAS DE LA ES:UI;O&RENIA
POR EL DSM#IV
A. P#sncia % ; a H s.n$o)as (sic'$icos As su0icin$ i%as %&i#an$s o
a&ucinacions au%i$i-as ,u co)n$anC
B. 4is0unci'n #s(c$o a& ni-& (#-io n & 0unciona)in$o (sicosocia&
C. 4u#aci'n % a& )nos O )ss % &os s.n$o)as o ! )s % &a 0as ac$i-a
4. E+c&usi'n % $#as$o#no s,uizo5a0c$i-o o % $#as$o#no % ni)o
E. E+c&usi'n % consu)o % sus$ancias o n0#)%a% )%ica
6. E+c&usi'n % #&aci'n con & $#as$o#no 1n#a&iza%o %& %sa##o&&o.
$! ORIENTACIONES GENERALES
Ac$ua&)n$ +is$n $#s 1#an%s &.nas u o#in$acions co1ni$i-as n & a/o#%a3 % &a
s,uizo0#nia:
!YC La $#a(ia (sico&'1ica in$1#a%a AI.P.T? B#nn# * co&s. !B"U2 !BB!? Ro%# * co&s.
!B""C: Pa#$ % &a i%a ,u n & $#as$o#no s,uizo0#nico ha/#.a una #&aci'n n$# unos
%0ici$s co1ni$i-os * &as %is0uncions % &a con%uc$a socia&2 (#o%ucin%o un Mc.#cu&o
-iciosoM n$# a)/os co)(onn$s.
Los %0ici$s co1ni$i-os (#sn$a%os s$a#.an #&aciona%os con %is0uncions %&
(#ocsa)in$o % &a in0o#)aci'n % $i(o a$nciona& Aa$nci'nC * co%i0icaci'n % &a
in0o#)aci'n A#(#sn$aci'nC? a su -z sas %is0uncions &&-a#.an a (#o%uci# o$#os
%0ici$s co1ni$i-os )s co)(&3os n & (#ocso % 0o#)aci'n % conc($os *
#cu(#aci'n % &a in0o#)aci'n A))o#iaC.
Es$os %0ici$s co)(&3os a su -z in$#acciona#.an con &os (#ocsos a$nciona&s * %
#(#sn$aci'n. En #su)n a ni-& co1ni$i-o ha/#.a un Mc.#cu&o -iciosoM % in$#acci'n
n$# 0uncions co1ni$i-as &)n$a&s Aa$nci'n2 #(#sn$aci'nC * 0uncions co1ni$i-as
co)(&3as A0o#)aci'n % conc($os2 ))o#iaC. Es$o con0o#)a#.a & c.#cu&o -icioso %
$i(o I Aco1ni$i-oC.
Po# o$#o &a%o $n%#.a)os & c.#cu&o -icioso % $i(o II Aco1ni$i-o5 socia&C: & %0ici$
co1ni$i-o %#i-a%o %& c.#cu&oE$i(o I i)(%i#.a ,u & su3$o a%,ui#i#a ha/i&i%a%s %
a0#on$a)in$o socia& a%cua%as2 &o ,u &&-a#.a a una a&$a -u&n#a/i&i%a% a &os s$#so#s
socia&s2 %is)inu*n%o su ca(aci%a% % a0#on$a)in$o 1n#a&2 ,u a su -z a0c$a#.a a
&os %0ici$s co1ni$i-os.
E& (#o1#a)a $#a(u$ico ,u si1u s$ )o%&o s co)(on%#.a % H su/(#o1#a)as
%i#i1i%os a %is)inui# &os %0ici$s co1ni$i-os * % ha/i&i%a%s socia&s ca#ac$#.s$icos %
&a s,uizo0#nia. La I.P.T s (#sn$a#.a n un 0o#)a$o 1#u(a& % cinco a si$ (acin$s2
con $#s ssions (o# s)ana2 ca%a una % >U a OU )inu$os % %u#aci'n2 %u#an$ un
(#io%o % $#s )ss A>O ssionsC.
Los cinco Su/(#o1#a)as s #a&iza#.an % 0o#)a scuncia& co)nzan%o (o# &
su/(#o1#a)a % M4i0#nciaci'n co1ni$i-aM A%isc#i)inaci'n % ca$1o#.as s$i)u&a#s:
no)/#s2 0o#)as 1o)$#icas2 co&o#s2 %.as % &a s)ana? 0o#)aci'n % conc($os:
sin'ni)os * an$'ni)os2 3#a#,u.a % conc($os2 $c.? #cu(#aci'n % in0o#)aci'n
)%ian$ ;H>C s$#a$1ias )n)o$cnicas2 $c.C? s1ui#.a & su/(#o1#a)a % MP#c(ci'n
Socia&M Aa (a#$i# % %$#)ina%as #(#sn$acions % scnas socia&s (o# un ac$o#2 &os
(acin$s $n%#.an ,u %isc#i)ina# -a#ios s$a%os )ociona&s in$#(#$a#&os2 as. co)o
su con%uc$a2 (os$#io#)n$ & 1#u(o -a&o#a#.a & 1#a%o % Ma%cuaci'n a &a #a&i%a%M %
sas con%uc$as #(#sn$a%as? s %iscu$i#.an &as in$#(#$acions (#sona&s n /as a &as
-i%ncias #a&s (a#a &&asC? & $#c# su/(#o1#a)a &&a)a%o MCo)unicaci'n -#/a&M2
consis$i#.a /sica)n$ n & nsa*o5)o%&a%o % -a#ias scnas %on% s n$#na a &os
(acin$s a %isc#i)ina# * hac# ($icions -#/a&s a%cua%as n si$uacions socia&s
A(. co)o %sa##o&&a# una con-#saci'nC? & cua#$o su/(#o1#a)a2 &&a)a%o MFa/i&i%a%s
socia&sM consis$ n & )o%&a%o nsa*o * (#c$ica % %$#)ina%as ha/i&i%a%s
socia&s A(. ($icions as#$i-as2 (%i# in0o#)aci'n2 $cC? * & @&$i)o su/(#o1#a)a2
&&a)a%o MRso&uci'n % (#o/&)as in$#(#sona&sM2 %sa##o&&a &as ha/i&i%a%s socia&s
n & $##no % #so&uci'n % con0&ic$os #&aciona&s A(. as#$i-i%a%2 )an3o %
%sacu#%os2 $c.C
En &as Li1u#as J! * J; #su)i)os &os (un$os /sicos % &a I.P.T.
#LOS C1RCULOS INTERACTIVOS DE LA ES:UI;O&RENIA#
TIPO I:
L7NCIONES CO6NITIVAS ELEMENTALES55555 4ISL7NCIONES
CO6NITIVAS ELEMENTALES
.A$nci'n
.Co%i0icaci'n
4ISL7NCIONES CO6NITIVAS COMPLEJAS 555555 L7NCIONES
CO6NITIVAS COMPLEJAS
.Lo#)aci'n % conc($os
.Rcu(#aci'n % &a in0o#)aci'n
TIPO II:
4:LICITS CO6NITIVOS
CAPACI4A4 4ISMIN7I4A FABILI4A4ES SOCIALES 4ELICITARIAS
ESTRESORES SOCIALES
ALi1. J!C
#LOS CINCO SU,PROGRAMAS DE LA I!P4T#
FABILI4A4ES SOCIALES Rso&uci'n % (#o/&)as in$#(#sona&s
FABILI4A4ES CO6NITIVAS
AZC A 5C
Fa/i&i%a%s socia&s
Co)unicaci'n -#/a&
P#c(ci'n -#/a&
A5 C 4i0#nciaci'n co1ni$i-a AZC
ALi1. J;C
;YC P#o1#a)as % #ha/i&i$aci'n %& 1#u(o % 7.C.L.A ALi/#)an2 !B"!2 !B"OC:
Es un (#o1#a)a %isIa%o (a#a &a #ha/i&i$aci'n %& (acin$ (sic'$ico s,uizo0#nico
,u cu/# & (aso %& (acin$ %s% & hos(i$a& (si,ui$#ico a &a -i%a socia&
in%(n%in$2 (asan%o (o# s$#uc$u#as in$#)%ias.
Los (#o1#a)as son scuncia&s * s (#sn$an n )'%u&os % n$#na)in$o %
ha/i&i%a%s socia&s2 n 1#u(os % H5O (acin$s. Los (acin$s cun$an con )anua&s
,u cu/#n & )'%u&o (a#$icu&a#? &as ssions s 1#a/an n -i%o (a#a s# s$u%ia%as (o#
& 1#u(o? * & 3u1o % #o&s2 nsa*o2 )o%&a%o * #0u#zo s usan con (#o0usi'n.
M'%u&os co)uns a s$os (#o1#a)as son: ha/i&i%a%s % con-#saci'n2 (#(a#aci'n %
un #&a$o2 /@s,u%a % )(&o2 1s$i'n % 0on%os con')icos2 u$i&izaci'n % &a
)%icaci'n2 1s$i'n % c#isis a %o)ici&io2 (a#$ici(aci'n n ac$i-i%a%s %& hos(i$a&2
(a#$ici(aci'n n ac$i-i%a%s % s$#uc$u#as in$#)%ias A(. (isos (#o$1i%osC * -i%a
socia& in%(n%in$. E& $#a/a3o n &os %is$in$os )'%u&os (u% &&-a# %s% )ss a
aIos2 * s $#a/a3a % 0o#)a scuncia&2 con$an%o con &os #cu#sos hu)anos % &as
%is$in$as s$#uc$u#as sani$a#ias * con &os #cu#sos hu)anos % &as %is$in$as s$#uc$u#as
sani$a#ias * con &a (a#$ici(aci'n As s (osi/&C %& n$o#no socio50a)i&ia#.
Aun,u no s )(&a &as $cnicas co1ni$i-as %i#c$a)n$2 &os au$o#s % s$os
(#o1#a)as %0in%n ,u a $#a-s %& n$#na)in$o % ha/i&i%a%s socia&s s (#o%ucn
)o%i0icacions co1ni$i-as A-# )o%&o I.P.TC.
>YC T#a(ia co1ni$i-a % &a s,uizo0#nia AC.T? P##is2 !B""C
S $#a/a3a %s% & )o%&o co1ni$i-o %sa##o&&a%o (o# Bc[ A!BPBC a(&ica%o a &a
s,uizo0#nia. S su& $#a/a3a# in%i-i%ua&)n$ *Eo n 1#u(os (,uIos % (acin$s.
La s$#uc$u#a % &as ssions no %i0i#2 n (#inci(io % &a a(un$a%a (o# Bc[ A!BPBC. Su
0#cuncia * )o%i0icacions % su con$ni%o %(n%n si s $#a$a % (acin$s ,u s$n
con-i-in%o o no con su 0a)i&ia. En (acin$s ,u con-i-n con su 0a)i&ia s
i)(o#$an$ con$ac$a# con & n$o#no 0a)i&ia# co)o co&a/o#a# % &a $#a(ia? * &a
0#cuncia % &as ssions su& s# )no# ,u con (acin$s ,u no -i-n con
0a)i&ia#s. E& #o& % s$os 0a)i&ia#s n &a $#a(ia su& s$a# #&aciona%o con &
s1ui)in$o %& (#o1#a)a $#a(u$ica2 * $a)/in con & )an3o % c#isis * con0&ic$os.
I1ua&)n$ & $#a(u$a (u% consi%#a# o(o#$uno2 s1@n & caso2 #a&iza#
in$#-ncions 0a)i&ia#s A$#a(ia co1ni$i-a 0a)i&ia#C.
La 0ina&i%a% % &a C.T con s,uizo0#nicos s %is)inui# o )o%i0ica# &os Su(us$os
(#sona&s %sa%a($a$i-os * &as %is$o#sions co1ni$i-as %#i-a%as % &&os2 a $#a-s %&
s$a/&ci)in$o % una co&a/o#aci'n Acon & (acin$ *Eo 0a)i&iaC * & uso % &as
$cnicas co1ni$i-as ha/i$ua&s * &as $cnicas con%uc$ua&s Aso/#$o%o & n$#na)in$o
% ha/i&i%a%s socia&sC. En #su)n in$#-ncions in%i-i%ua&s2 0a)i&ia#s * 1#u(a&s
(u%n s# u$i&iza%as n s$ n0o,u.
Rsu)in%o &as $#s o#in$acions (#sn$a%as: La I.P.T s /asa n un )o%&o %
(#ocsa)in$o % &a in0o#)aci'n * co)($ncias socia&s? & 1#u(o % 7.C.L.A n &a
$o#.a %& a(#n%iza3 socia& * &a C.T n un )o%&o s)n$ico5con%uc$ua&.
EL MO4ELO INTERACTIVO 4E PERRIS A!B""C
E& conc($o cn$#a& % s$ )o%&o so/# &a s,uizo0#nia s & % MVu&n#a/i&i%a%
(#sona&M co)o 0aci&i$a%o# %& $#as$o#no2 * #su&$a%o % &a in$#acci'n % 0ac$o#s (sico5
/io5socia&s. Esos 0ac$o#s s#.an:
AC Bio&'1icos: Lac$o#s 1n$icos2 in0&uncias (#5(os$Ena$a&s2 0ac$o#s
/io,u.)icos * Nu#o0isio&'1icos.
BC Socia&sER&aciona&s: Lac$o#s cu&$u#a&s2 R&acions a0c$i-as $)(#anas
con &os (#o1ni$o#s Aa(1o5%sa(1oC2 (osi/i&i%a%s a)/in$a&s * -n$os
s$#san$s -i$a&s.
CC Psico&'1icos: P#%is(osici'n a ##o#s n & sis$)a % (#ocsa)in$o % &a
in0o#)aci'n.
La -u&n#a/i&i%a% (#sona& #su&$an$ % &a in$#acci'n % sos 0ac$o#s su(on%#.a $#s
$i(os % %0ici$s AVin12 !BPJC:
aC 4is$o#sions co1ni$i-as.
/C Con%uc$as )a&5a%a($a$i-as.
cC 40ici$s n &as ha/i&i%a%s socia&s.
En cuan$o a &os 0ac$o#s co1ni$i-os a(a#c#.an Si1ni0ica%os (#sona&s #&aciona%os
con %0icincias (#sona&s (#ci/i%as * con & $i(o % #&aci'n con 0a)i&ia#s
si1ni0ica$i-os. Las %is$o#sions co1ni$i-as )s 0#cun$s n &a s,uizo0#nia s#.an:
!C I%n$i0icaci'n (#%ica$i-a AA#i$i2 !BJ"2 !BHH2 !BPJC: E& su3$o o/$in
conc&usions % sus +(#incias n /as a &as #&acions % (#%ica%o2 n
s(cia& &as conc&usions (#sona&s Ain0#nciasC. La (#sona no (sic'$ica
o/$in s$as conc&usions so&o ac($an%o &a i%n$i%a% %& su3$o A&'1ica
a#is$o$&icaC. Po# 3)(&o2 un s,uizo0#nico (o%#.a M#azona#M:
o MBu$#a1uIo s un 3u1a%o# % 0u$/o&M.
o MDo 3u1o a& 0u$/o&M.
o MDo so* Bu$#a1uIoM.
;C A$#i/ucions (#ci(i$a%as % si1ni0ica%o: E& su3$o s,uizo0#nico $in una
/a3a $o&#ancia a &a a)/i1K%a%2 * n &as si$uacions con0usas o/$in
in$#(#$acions a#/i$#a#ias Ain0#ncias a#/i$#a#iasC con 1#an #a(i%z2 sin%o s$a
&a /as % &as i%as %&i#an$s An s(cia& % &as i%as % #0#nciaC.
>C So/# inc&usi'n 1ocn$#ica A Ca)#on2 !B>"? Li%z2 !BPJC: Es &a $n%ncia
%& su3$o a #s(on%# a %i0#ncias si$uacions inc&u*n%o&as n un )is)o
conc($o o (a$#'n co1ni$i-o Aso/# 1n#a&izaci'nC. En conc#$o s $#a$a %&
(nsa)in$o M1ocn$#icoM APia1$C %on% & (acin$ #&aciona &os
acon$ci)in$os %& )un%o co)o #0#i%os a & )is)o A(#sona&izaci'nC. S &
ha %no)ina%o $a)/in co)o Mo)ni(o$ncia %& (nsa)in$oM * Msnsaci'n %
o)ni(o$nciaM.
JC Con0usi'n % causas * si1ni0ica%os AJaco/2 !B";C: S & %no)ina $a)/in
co)o (#sona&izaci'n ABc[2 !BPBC * M(#o*cci'nM. Cuan%o & su3$o s n0#n$a
a un acon$ci)in$o +$#no no-%oso ,u %/ +(&ica#s2 u$i&iza una
in$#(#$aci'n #&aciona%a con su au$o conc($o. Po# 3)(&o un su3$o
s,uizo0#nico #ci/ un #chazo % una chica a& (%i#& /ai&a# n una %isco$ca2
* n$oncs & c# ,u s %/ a su (oco a$#ac$i-o (#sona&2 sin (nsa# n o$#as
+(&icacions a&$#na$i-as.
HC 4si)/o&izaci'n ASa#&s2 !BO;C: E& su3$o s c# &i$#a&)n$ & si1ni0ica%o
% &as )$0o#as2 conc#$izn%o&as2 Mcosi0icn%o&asM. Po# s$o s %sacons3a n
&a $#a(ia & uso % &as )$0o#as con s$os su3$os.
OC Conc#$izaci'n * (#c($ua&izaci'n % conc($os AA#i$i2 !BHBC: S #0i# a &a
$n%ncia % $#as&a%a# &os conc($os a/s$#ac$os a (#c($os. Es$ (#ocso s
si)i&a# a& (#ocso on.#ico2 s1@n A#i$i2 %on% & (nsa)in$o (a&o&'1ico
Ai%n$i0icaci'n (#%ica$i-aC s $#as&a%a a ni-& % i)a1n -isua&. Es$o (#o%uci#.a
co)o #su&$a%o &as +(#incias a&ucina$o#ias.
P##is A!B""C conc&u* ,u & $i(o % (#ocsa)in$o %is$o#siona%o /sico %&
s,uizo0#nico s & MP#ocsa)in$o E1ocn$#ico % &a in0o#)aci'nM. E& 1ocn$#is)o
si1u &os (#inci(ios %& M(#ocso (#i)a#ioM AL#u%2 !"BH2 !BUU? B. X&in * No*2 !BPOC:
con3unci'n * #(#sn$aci'n % +(#incias * 0n')nos in$#nos a& su3$o. En &
s,uizo0#nico #i1 s$ $i(o % (#ocsa)in$o (#i)i$i-o % &a in0o#)aci'n2 sin ,u &
M(#ocso scun%a#ioM Acon$#as$aci'n %& 0%/ac[ (#o-nin$ %& )un%o +$#noC $n1a
su0icin$ 0u#za (a#a )o%i0ica#&o.
En &a 0i1u#a J> #(#sn$a)os & )o%&o % P##is A!B""C.
#EL MODELO DE PERRIS '())*! &IGURA N<.+ 'A5a8tac6=n Ru6z4 (($*#
FISTORIA 4E APREN4I=AJE D
LACTORES BIOSOCIALES A!C 55555555555555555555555 V7LNERABILI4A4
PERSONAL A;C
.Lac$o#s 1n$icos .Su(us$os (#sona&s %is0unciona&s:
.In0&uncias (#E(os$na$a&s 540icincias (#sona&s
.Lac$o#s /io,u.)icos 5R&acions 0a)i&ia#s
.Lac$o#s nu#o0isio&'1icos .40ici$s n &a ha/i&i%a%s socia&s *
.Lac$o#s cu&$u#a&s con%uc$as )a&5a%a($a$i-as
.V.ncu&os a0c$i-os $)(#anos
.Rcu#sos a)/in$a&s
.E-n$os -i$a&s (asa%os
.P#%is(osici'n a& (#ocsa)in$o ina%cua%o % &a in0o#)aci'n
EVENTOS VITALES ACT7ALES ACTIVA4ORES A>C 5555 4ISTORSIONES
CO6NITIVAS AJC
TRASTORNO ES<7I=OLR:NICO. SNTOMAS AHC
REPERC7SIONES PSICO5BIO5SOCIALES AOC
ALi1. J>C
+! O,JETIVOS TERAP-UTICOS
En #&aci'n a& )o%&o % P##is A!B""C * &os o$#os %os )o%&os (#sn$a%os AI.P.T?
B#nn#2 !B"U * )o%&o % &a uni-#si%a% % 7.C.L.A? Li/#)an2 !B"!C2 (o%)os
hac# &a si1uin$ #&aci'n:
!C R%ucci'n % &os s.n$o)as * sus #(#cusions (sico5/io5socia&s )%ian$ &a
u$i&izaci'n % #cu#sos )%icos A(sico0a#)aco&'1icosC2 (sico&'1icos
A(sico$#a(ia in%i-i%ua& *Eo 0a)i&ia#C * socia&s A#cu#sos co)uni$a#ios $o%os
&&os % )an#a in$1#a%a.
;C R%ucci'n *Eo )o%i0icaci'n % &os su(us$os (#sona&s %is0unciona&s * &as
%is$o#sions co1ni$i-as a &a /as %& %0ici$ co1ni$i-o %& su3$o.
>C 4sa##o&&o % ha/i&i%a%s * co)($ncias socia&s ,u (#)i$an a& su3$o una
-i%a )s in$1#a%a socia&)n$ * )s au$'no)a.
JC En #su)n2 s $#a$a % %is)inui# &a -u&n#a/i&i%a% %& su3$o )%ian$
in$#-ncions socio50a)i&ia#s A#%ucci'n % &os -n$os -i$a&s s$#san$s *
#(#cusions socia&s * 0a)i&ia#sC2 /io)%icas A(sico0a#)aco&'1icaC *
(sico&'1icas Aco1ni$i-o5con%uc$ua&sC.
.! PROCESO DE INTERVENCI"N
En 1n#a& s si1un &os (&an$a)in$os % &a C.T ABc[2 !BPBC2 (#o P##is A!B""C
%s$aca a%)s:
!C E& $#a(u$a (a#$ % &a conc(ci'n % ,u &a s,uizo0#nia s & #su&$a%o %
%0icincias n & (#ocsa)in$o % &a in0o#)aci'n ,u $inn su $io&o1.a n &as
in$#accions % 0ac$o#s /io&'1icos * a)/in$a&s. Las #&acions in0an$i&s %&
niIo con su )a%# An s(cia& &os (#i)#os sis )ss % -i%a %s(us %&
naci)in$oC son )u* #&-an$s (a#a & %sa##o&&o co1ni$i-o5a0c$i-o % &a
(#sona.
Los $#as$o#nos % &a #&aci'n % a(1o ABoW&/*2 !BOB? R%a2 !B"OC n$# & niIo
* sus (#o1ni$o#s (u%n hac# -u&n#a/& a& su3$o a %is$o#sions %&
(#ocsa)in$o % in0o#)aci'n.
;C Es ncsa#io #a&iza# una his$o#ia %$a&&a%a so/# &a /io1#a0.a * ci#cuns$ancias
-i$a&s %& su3$o2 *a ,u s$o si#- co)o )a#co +(&ica$i-o % &as +(#incias
(sic'$icas in$#o%uc con$inui%a%2 %on% a(a#n$)n$ no &a ha* An &a &.na
% Minco)(#nsi/i&i%a%M % Jas(#sC.
>C La u$i&izaci'n % &a )(a$.a s cn$#a& (a#a s$a/&c# &a #&aci'n $#a(u$ica.
Es$a consis$ n co)(#n%# & s$a%o (sico&'1ico %& (acin$ A% sus
co1nicions * a0c$osC a &o &a#1o % &a $#a(ia.
JC E& $#a(u$a a%o($a un (a(& % )as$#o ,u socia&iza a& (acin$ n &os
(#inci(ios % &a $#a(ia * %sa##o&&a una #&aci'n % co&a/o#aci'n con & (acin$
A)(i#is)o co&a/o#a$i-oC.
HC La )%icaci'n s u$i&iza n &as %osis a%cua%as2 (#o ).ni)as2 % )o%o ,u
no s &i)inn $o$a&)n$ &os s.n$o)as? *a ,u su +(#incia s ncsa#ia (a#a
&a $#a(ia AMac$i-aci'n % si1ni0ica%osMC. E& $#a(u$a in0o#)a a& (acin$ % &a
ncsi%a% %& nu#o&($ico a %osis /a3as2 % )o%o ,u & su3$o s$ n un s$a%o
(sico&'1ico %on% (u%a u$i&iza# sus #cu#sos % con$#as$ % si1ni0ica%os
AM(#u/as % #a&i%a%MC. 4osis a&$as % )%icaci'n i)(%i#n & cic&o %
con$#as$ inc&uso (#o%uci# c#onici%a% * #ca.%as 0#cun$s.
OC Las #&acions con &os 0a)i&ia#s %u#an$ &a $#a(ia s #a&iza si & (acin$
con-i- con s$a. S in0o#)a a& (acin$ % ,u s $n%#n ssions con &a
0a)i&ia. S su& %i-i%i# &a ssi'n n %os (a#$s una con so&o &os 0a)i&ia#s
si1ni0ica$i-os * o$#a con s$os * & (acin$? si & (acin$ s )u* sus(icaz a &a
(#sncia % &os 0a)i&ia#s s $n%#n ssions (o# s(a#a%o. A &a 0a)i&ia s &
su& o#in$a# so/# (au$as % co&a/o#aci'n n &a $#a(ia Aco5$#a(u$as2 )an3o
% &a )%icaci'n2 )an3o % c#isis2 +(#si'n no hos$i& % a0c$os2 $c.C.
PC Las ssions con & (acin$ no %/n %u#a# )s % >U )inu$os2 *a ,u s$os
(acin$s $inn %i0icu&$a%s (a#a sos$n# &a a$nci'n )s % s $i)(o.
"C La s$#uc$u#a % &a ssi'n no %i0i#2 n 1n#a& % &a C.T % Bc[. Es
ncsa#io $n# n cun$a ,u &os (acin$s )s c#'nicos * con s.n$o)as
%0ici$a#ios An1a$i-osC su&n #s(on%# )3o# a in$#-ncions )s
con%uc$ua&s A-# )o%&o % 7.C.L.AC.
BC Las $cnicas con%uc$ua&s )s usa%as son & n$#na)in$o n ha/i&i%a%s
socia&s * % au$ono).a (#sona&? as. co)o &a #so&uci'n % (#o/&)as * &as
au$o5ins$#uccions. Las $cnicas co1ni$i-as son &as a(un$a%as (o# Bc[ A!BPBC. A
s$as $cnicas s unn (#oc%i)in$os %uca$i-os in0o#)a$i-os %i#i1i%os a &a
0a)i&ia so/# %is$in$os as(c$os %& $#a$a)in$o * &a #ha/i&i$aci'n. Ta)/in &
n$#na)in$o % ha/i&i%a%s socia&s (u% a%o($a# un 0o#)a$o 1#u(a&
Ainc&u*n%o ha/i&i%a%s co1ni$i-asC % O5P (acin$s.
!UC E& (#ocso $#a(u$ico con s$os (acin$s su& (asa# (o# -a#ias 0ass:
+(c$ancia Aosci&aci'n n$# con0ianza5%scon0ianza2 s in$n$a s$a/&c# una
#&aci'n $#a(u$ica2 * & $#a(u$a u$i&iza &a )(a$.aC2 o($i)is)o i##a&is$a A&
(acin$ %sa##o&&a +(c$a$i-as i##a&is$as so/# &a so&uci'n a co#$o (&azo % sus
(#o/&)as? & $#a(u$a u$i&iza &a socia&izaci'n $#a(u$icaC2 s(#anza * s0u#zo
cons$#uc$i-o A%s,ui&i/#ios sin$o)a$o&'1icos 0#cun$s? & $#a(u$a u$i&iza &
)(i#is)o co&a/o#a$i-o5con$#as$ % hi('$sis o si1ni0ica%os * &as $a#as (a#a
casaC * &a 0as % $#)inaci'n A#ca.%as2 #sis$ncia a &a s(a#aci'n2 -isi'n %&
$#a(u$a co)o M/una * 1#an )a%#M? & $#a(u$a $#a/a3a &as co1nicions *
con%uc$as a &a /as % s$os (#o/&)asC.
!!C Los (acin$s a%cua%os (a#a &a C.T AP##is2 !B""C $n%#.an &as si1uin$s
ca#ac$#.s$icas:
o !"5>H aIos.
o A)/os s+os.
o 4ia1n's$ico % s,uizo0#nia A4SM5IV o CIE5!UC.
o 4ia1n's$ico % $#as$o#no % &a (#sona&i%a% 1#a-.
o S +c&u*n:
Pacin$s con &si'n c#/#a&.
7so (#o&on1a%o % a&coho& o %#o1as.
S.n%#o) s,uizo5a0c$i-o.
o Pa#$ici(aci'n -o&un$a#ia n &a $#a(ia.
o Noso$#os aIa%i#.a)os ,u &a C.T (#sn$a%a (o# P##is A!B""C (a#c
s$a# in%ica%a (a#a (acin$s (sic'$icos 3'-ns * a%u&$os A!"5>H aIosC
con sin$o)a$o&o1.a % $i(o (#o%uc$i-o2 * ,u #s(on%n /in2 n 1n#a&2
a &a u$i&izaci'n co)/ina%a % (sico0#)acos * (sico$#a(ia. En #su)n
su3$os a%u&$os53'-ns con s,uizo0#nia $i(o I.
o As. )is)o (a#a &a s,uizo0#nia $i(o II A%0c$ua&2 %0ici$a#iaC2 &a
#s(us$a a &os nu#o&($icos s )s (o/# * &a ncsi%a% % (#o1#a)as
% #ha/i&i$aci'n (sicosocia& )s ncsa#ia. En s$ caso & )o%&o
7.C.L.A o I.P.T % (sico$#a(ia (a#c & )s in%ica%o2 a& )nos %u#an$
una (#i)#a * &a#1a 0as % %sa(a#ici'n (osi/& % &os s.n$o)as
%0ici$a#ios.
!;C Los )$o%os co1ni$i-os 1n#a&s (a#a & )an3o % &os s.n$o)as *
s$#uc$u#as %&i#an$s * a&ucinacions consis$n n:
o aC Rcons$#ucci'n % +(#incias in0an$o53u-ni&s n con+i'n a &os
si1ni0ica%os #&aciona%os con s$as +(#incias2 * co)(#o/aci'n (o#
con0#on$aci'n con &a #a&i%a% ABc[2 !BH;C.
o /C A(#n%iza3 %& (acin$ % &o ,u s una ac$i$u% #0#ncia& *
conc#$izaci'n * con+i'n con his$o#ia (#sona& AA#i$i2 !BO;C.
IV. APLICACIONES CLNICAS: ELEMENTOS
BSICOS
Juan Jos Ruiz Snchz
9
Justo Jos Cano Snchez

;U. T#a$a)in$o % &a Ano#+ia * Bu&i)ia N#-iosa
! PAUTAS DIAGN"STICAS DE LA ANORE>IA NERVIOSA Y LA
,ULIMIA NERVIOSA POR EL DSM#IV
!. Ano#+ia n#-iosa:
A. Rchazo a )an$n# un (so co#(o#a& no#)a& ).ni)o
B. 7n $)o# in$nso a 1ana# (so o -o&-#s o/saEo
C. 4is$o#si'n % &a i)a1n co#(o#a& o % &a (#c(ci'n %& (so
4. A)no##a %u#an$ a& )nos $#s cic&os )ns$#ua&s conscu$i-os
Ti(o #s$#ic$i-o: 4u#an$ & (iso%io % ano#+ia n#-iosa2 &a (#sona no #a&iza
ha/i$ua&)n$ &a con%uc$a % a$#aca#s o (u#1a#s
Ti(o a$#aca#sE(u#1a#s: 4u#an$ & (iso%io % ano#+ia n#-iosa2 &a (#sona #a&iza
ha/i$ua&)n$ &a con%uc$a % a$#aca#s o (u#1a#s
;. Bu&i)ia n#-iosa:
A. A$#acons #cu##n$s2 ca#ac$#iza%os (o# %os % &os s.n$o)as si1uin$s:
!. In1s$a % a&i)n$o2 n un co#$o s(acio % $i)(o2 n can$i%a% su(#io#
a &a ,u co)#.a &a )a*o#.a % &a 1n$.
;. Snsaci'n % (#%i%a % con$#o& so/# &a con%uc$a % co)# %u#an$ &
(iso%io % in1s$a -o#az
B. Con%uc$a co)(nsa$o#ia ina(#o(ia%a (a#a -i$a# &a 1anancia % (so2 co)o
(#o-oca#s & -')i$o2 usa# +csi-a)n$ &os &a+an$s2 %iu#$icos2 n)as2 u
o$#os 0#)acos? a*uno o 3#cicio +csi-o
C. Los a$#acons * &as con%uc$as co)(nsa$o#ias ina(#o(ia%as2 ocu##n co)o
(#o)%io2 a& )nos %os -cs a &a s)ana %u#an$ $#s )ss
4. 4is$o#si'n % &a i)a1n co#(o#a&
E. La (#$u#/aci'n no ocu## +c&usi-a)n$ %u#an$ &os (iso%ios % ano#+ia
n#-iosa
Ti(o (u#1an$: 4u#an$ & (iso%io % /u&i)ia &a (#sona s (#o-oca & -')i$o2 usa
+cso % &a+an$s2 %iu#$icos o n)as
Ti(o no (u#1an$: 4u#an$ & (iso%io % /u&i)ia n#-iosa2 &a (#sona usa o$#as
con%uc$as co)(nsa$o#ias ina(#o(ia%as2 co)o & a*uno o 3#cicio +csi-o
$! MODELOS COGNITIVOS DE LA ANORE>IA NERVIOSA Y LA
,ULIMIA NERVIOSA% LOS MODELOS DE CALVO
SAGARDOY '())* Y MCP?ERSON '())*!
!. E& )o%&o co1ni$i-o5con%uc$ua& % &a ano#+ia n#-iosa % R. Ca&-o Sa1a#%o*
A!B""C:
Es$a au$o#a consi%#a ,u ac$ua&)n$ &os )o%&os % &a ano#+ia conc($ua&izan a s$
$#as$o#no co)o una so&uci'n /io&'1ica a& con0&ic$o % )a%u#aci'n % &a (u/#$a%?
a%)s una s#i % 0ac$o#s (#sona&s (#o%uci#.an una ci#$a -u&n#a/i&i%a% a s$
$#as$o#no A#as1os o/ssi-os2 /a3a au$os$i)a2 %0ici$ n ha/i&i%a%s socia&s con )a&s$a#
n &as #&acions in$#(#sona&s2 %i0icu&$a% (a#a %sa##o&&a# una concincia % &as
snsacions in$#oc($i-asC.
A%)s s %is$in1ui#.an %os $i(os o 1#u(os % ano#+icas: A!C a,u&&as ,u #a&izan una
#s$#icci'n % &a %i$a A%i$is$asC2 ,u su&n $n# #as1os o/ssi-os2 /a3a au$os$i)a2
ais&a)in$o socia& * scasa +(#incia socia& Ain$#o-#$i%as nu#'$icas % E*snc[C *
A;C &as ,u $inn (iso%ios % co)i%a co)(u&si-a A/u&.)icasC2 ,u s ca#ac$#izan (o#
ins$a/i&i%a% )ociona&2 i)(u&si-i%a%2 )a*o# inci%ncia % uso % a&coho& * %#o1as *
)a*o# in$nsi%a% % n0#)%a% )n$a& * (#o/&)as socio50a)i&ia#s A+$#a-#si'n2
nu#o$icis)o * socio(a$.a % E*snc[C.
E& )o%&o conc#$o (#o(us$o con3u1a &os (a#a%i1)as con%uc$ua&s %& a(#n%iza3 * &
co1ni$i-o (a#a +(&ica# & inicio * )an$ni)in$o %& $#as$o#no. E& a(#n%iza3 socia&
0aci&i$a#.a ,u )%ian$ &os )o%&os socia&s &a chica o/s#-a#.a & #0u#zo %a%o a un
)o%&o % )u3# %&1a%a ,u s asocia con &a co)($ncia * & +i$o socia&? a%)s
%icha +(osici'n socia& in$#ac$ua#.a con 0ac$o#s (#5%is(onn$s a%,ui#i%os n &as
$a(as in0an$i&s Asi1ni0ica%os o c#ncias (#0ccionis$as2 /a3a $o&#ancia a &a
0#us$#aci'n inco)($ncia socia&C? % )o%o ,u a& &&1a# &os ca)/ios % &a (u/#$a%2 &a
chica s ncon$#a#.a con (ocos #cu#sos % a0#on$a)in$o2 #cu##in%o a& hi(#5con$#o&
co#(o#a& co)o 0o#)a % a0#on$a)in$o ,u & (#o(o#ciona #0u#zo co1ni$i-o *
sn$i)in$os % con$#o&2 co)($ncia i%n$i%a%? )%ian$ &a -i$aci'n %& (so
A#0u#zo n1a$i-oC. A su -z &a (#si'n 0a)i&ia# (a#a ,u #cu(# (so au)n$a#.a su
$n%ncia o(us$a a con$#o&a# su (so2 a& (#ci/i# s$o co)o una a)naza a su s$i&o %
a0#on$a)in$o * #0u#zos consi1uin$s. E& s$i&o % a0#on$a)in$o con&&-a#.a una s#i
% %is$o#sions co1ni$i-as2 %s$acn%os & (nsa)in$o %ico$')ico o (o&a#izaci'n A(.
MF au)n$a%o % (so2 s$o* 1o#%aMC2 &a so/# 1n#a&izaci'n AMF 1ana%o (so2 3a)s
) (o%# con$#o&a#MC * & hi(# con$#o& co1ni$i-o AMTn1o ,u -i1i&a# cons$an$)n$ )i
(so (a#a -i$a# (#o/&)asMC. V# 0i1u#a nNJJ.
;. E& )o%&o co1ni$i-o % &a /u&i)ia % McPh#son A!B""C:
Es$ au$o# (a#$ % &a (#)isa /sica % ,u &a /u&i)ia s una conscuncia %
%$#)ina%as %is$o#sions co1ni$i-as %#i-a%as % c#ncias * -a&o#s ac#ca % &a
i)a1n co#(o#a& * & (so. La 0a&$a % au$ocon$#o& % &a %i$a ,u a(a#c n &a (acin$
/u&.)ica A* n &as ano#+icas con (#o/&)as /u&.)icosC s #&aciona#.a con una
ncsi%a% +$#)a % au$ocon$#o& % s$as (#sonas n %$#)ina%as #as A#n%i)in$o
sco&a#2 con$#o& co#(o#a&2 $cC. La c#ncia o su(us$o /sico s#.a %& $i(o: ME& (so * &a
i)a1n co#(o#a& son 0un%a)n$a&s (a#a &a au$o-a&o#aci'n * &a ac($aci'n socia&M. Con
s$a c#ncia s in$##&aciona#.an una s#i % %is$o#sions co1ni$i-as2 %s$acn%os:
!C Pnsa)in$o %ico$')ico APo&a#izaci'nC: 4i-i% &a #a&i%a% n ca$1o#.as
+$#)as * o(us$as sin 1#a%os in$#)%ios? (. M6o#%o 0#n$ a 0&acoM.
;C P#sona&izaci'n: R&aciona &os acon$ci)in$os con &a (#o(ia con%uc$a o
co)o #0#i%os a si )is)a sin /as #a& A(. n una chica inh/i& socia&)n$
,u c#: MM #chazan (o# )i as(c$oMC.
>C So/#s$i)aci'n % &a i)a1n co#(o#a&: S (#ci/n )s 1#uso % &o ,u
son.
JC Au$o-a&o#aci'n 1&o/a& * 1n#a&iza%a: S s$i)an * -a&o#an 1&o/a&)n$ n
co)(a#aci'n con n$an%a#s socia&s +$#)os A(. MSi no $n1o & cu#(o %
una )o%&o no -a&1o na%aMC.
E& %scon$#o& % &a in1s$a * &a #s$#icci'n % &a %i$a ,u s (#o%ucn n 0o#)a %
cic&os s #&aciona#.a con &as an$#io#s %is$o#sions co1ni$i-as ,u in$#acciona#.an con
&as ncsi%a%s /io&'1icas % ha)/# n con0&ic$o2 (#o%ucin%os sos %scon$#o&s * &a
-u&$a a &os in$n$os % con$#o& #s$#in1in%o &a %i$a. A%)s co)o s$as (#sonas
ca#cn % )3o#s s$#a$1ias % a0#on$a)in$o2 $an$o &a ncsi%a% % ha)/# co)o
o$#as 0un$s % s$#s A(. si$uacions socia&sC ac$ua#.an co)o sIa&s (#%ic$i-as %
a)naza (#o%ucin%o un s$a%o % ansi%a% ,u ac$ua#.a co)o M%is$#acci'n co1ni$i-aM
* co)o M#0u#zo n1a$i-oM #%ucin%o &a ansi%a%. E& )canis)o %& -')i$o au$o5
in%uci%o #s(on%#.a a& )is)o (#ocso %sc#i$o.
En #su)n &os %os )o%&os (#sn$a%os s /asan n &a i)(o#$ancia %& )o%&a%o
socia& % &a i)a1n co#(o#a&2 -u&n#a/i&i%a% (#sona& Asi1ni0ica%os n #&aci'n a& (so *
a& +i$o socia&2 con inco)($ncia socia&C2 %is$o#sions co1ni$i-as * (a(& %& #0u#zo
co)o 0%/ac[ % a0#on$a)in$o % unas s$#a$1ias (#sona&s )u* &i)i$a%as. E&
)o%&o % McPh#son &o (#sn$a)os n &a 0i1u#a nNJH.
MODELO COGNITIVO#CONDUCTUAL DE LA ANORE>IA NERVIOSA
FISTORIA PERSONAL 4E APREN4I=AJE A!C 555555 LACTORES
PRE4ISPONENTES.
V7LNERABILI4A4 PERSONAL A;C
!5Mo%&os socia&s ,u #0u#zan &a
asociaci'n % cu#(o %&1a%o * +i$o !5Si1ni0ica%os (#sona&s
so/#:
5PsoEI)a1n co#(o#a&
5P#0ccionis)o
5:+i$oEAu$o-a&o#aci'n
5Ba3a $o&#ancia a &a 0#us$#aci'n
;5A(#n%iza3s $)(#anos ;5Inco)($ncia socia&
Aso/# & #n%i)in$o * & +i$oC
CAMBIOS PSICOBIOLO6ICOS EN LA ETAPA EVOL7TIVA 4E LA
P7BERTA42 ESTILO 4E ALRONTAMIENTO PERSONAL AJC
COMO SIT7ACIONES 4E ACTIVACIGN A>C 55555555555555555
!54is$o#sions co1ni$i-as: (o&a#izaci'n2 1n#a&izaci'n2 hi(#5con$#o&
;5Man3o %& cu#(o * &a i)a1n co)o 0un$ % #0u#zos AM(osi$i-osM (o#
&o1#a# #%uccions % (so? * Mn1a$i-osM (o# -i$aci'n %& (soC
>5 No 0aci&i$aci'n % &as #&acions socia&s
. Ma*o# in%(n%ncia 0a)i&ia#
. E+(osici'n a -n$os socia&s
. Ca)/ios 0.sicos5s+ua&s
. Ca)/ios (sico&'1icos5s+ua&s
SNTOMAS ANORE8ICOSEPRESIGN LAMILIAR AHC
.Los in$n$os % con$#o& 0a)i&ia# au)n$an &a $n%ncia a& con$#a5con$#o& % &a
(acin$ (o# #%ucci'n %& (so5in1s$a
Li1. JJ

MODELO COGNITIVO DE LA ,ULIMIA
FISTORIA PSICOEVOL7TIVA 4E 4ESARROLLO A!C 555555
V7LNERABILI4A4 PERSONAL A;C
.4sa##o&&o (sicos+ua& .40ici$s n ha/i&i%a%s socia&s
.Nu-as $a#as % #o& .Ac$i$u%s (#0ccionis$as
.Va&o#s cu&$u#a&s so/# &a i)a1n * & cu#(o .Si1ni0ica%os so/#
PsoEi)a1nEau$o-a&o#aci'n
SIT7ACIONES ACT7ALES ACTIVA4ORAS A>C 5555555555555555 ANSIE4A4
AJC
.Es$#so#s a1u%os o c#'nicos % $i(o socia&2 an.)ico2 $c.
.Snsaci'n % ha)/#
ESTRATE6IAS 4E ALRONTAMIENTO AHC
.4scon$#o& % &a in1s$a
.7so % &a+an$s2 -')i$os2 $c.
ELECTOS5CONSEC7ENCIAS AOC
.Co#$o5(&azo: R%ucci'n % &a ansi%a%2 %is$#acci'n %& s$#s2 con$#o& i&uso#io
.La#1o (&azo: Inc#)n$o %& )a&s$a#2 cu&(a2 %is0o#ia2 $c.
Li1. JH
+! O,JETIVOS TERAP-UTICOS
En 0unci'n % &os )o%&os an$#io#)n$ (#sn$a%os (o%)os +$#a# o/3$i-os
$#a(u$icos co)uns (a#a a)/os $#as$o#nos:
!. 4sa##o&&a# ac$i$u%sEc#ncias #a&is$as ac#ca % &a i)a1n co#(o#a& * & (so.
;. Es$a/&c# un (a$#'n no#)a& % (so.
>. R%ucci'n %& %scon$#o& n &a in1s$a2 -')i$os * a/usos % &a+an$s.
J. M3o#a# & 0unciona)in$o (#sona& 1n#a&: au$o5ac($aci'n2 a0#on$a)in$o %
&a ansi%a% * 0unciona)in$o socia&.
H. Es$a/&c# &a )o$i-aci'n (a#a & $#a$a)in$o.
.! ESCALAS DE EVALUACI"N
4u#an$ & $#a$a)in$o & )%io % -a&uaci'n )s @$i& s & au$o5#1is$#o %
co1nicions5a0c$o5con%uc$a n #&aci'n a -a#ios as(c$os %& $#as$o#no Acon$#o& % (so2
in1s$a %scon$#o&a%a2 -')i$os2 uso % &a+an$s $c.C. Mnciona)os a&1unos % &os
cus$iona#ios * $s$s )as u$i&iza%os n &a -a&uaci'n % &a ano#+ia * /u&i)ia n#-iosa:
!C Ts$ % ac$i$u%s an$ &a co)i%a A6asn# * 6a#0in[&2 !BPBC.
;C Esca&a % #0#no AF#)an * Mac[2 !BPHC.
>C Cus$iona#io % &os $#s 0ac$o#s an$ &a co)i%a AS$un[a#% * Mssic[2 !B"HC.
JC Cus$iona#io % 4u$ch % &a con%uc$a % co)# AVan S$#in2 !B"OC.
HC In-n$a#io % %so#%ns % &a co)i%a A6a#n#2 !B">C: Es$a @&$i)o #co1
in0o#)aci'n so/# %is$o#sions co1ni$i-as.
OC Esca&a % S&a% AS&a%2 !BP>C.
/! PROCESO DE INTERVENCI"N
H.!. E& (#ocso % in$#-nci'n n &a ano#+ia n#-iosa AR.Ca&-o Sa1a#%o*2 !B">C:
E& (#ocso % in$#-nci'n con$#a#ia con $#s $a(as 1n#a&s:
!YC Es$a/&ci)in$o % &a co&a/o#aci'n %& (acin$: S $#a$a#.a % i%n$i0ica# &os
$)as ,u son (#o/&)$icos (a#a &a (acin$ A(. s$#Ii)in$o2 (&ni$u%
1s$#icaC * (o# o$#a ,u a%)i$an un inc#)n$o % (so con$#o&a%o A(sa%as
sis$)$icas n con%icions % con$#o&2 con inc#)n$os so/# &a &.na /asa&C. En
s$a 0as s -a&o#a &a ca(aci%a% % &a (acin$ (a#a #a&iza# & $#a$a)in$o2 sin%o
ncsa#io & in1#so si no s #@nn &as con%icions ).ni)as (a#a & inc#)n$o
o ha* un #is1o -i$a& consi%#a/&.
;YC No#)a&izaci'n % co)i%a * (so: Bsica)n$ s $#a$a#.a % s$a/&c# con &a
0a)i&ia * &a (acin$ A$#a$a)in$o a)/u&a$o#ioC o con & (#sona& )%ico2
n0#)#.a * o$#os Asi & $#a$a)in$o s hos(i$a&a#ioC un (#o1#a)a %
con%iciona)in$o o(#an$ /asa%o n & #0o#za)in$o %i0#ncia&: +$inci'n %
con%uc$as % (#%i%a % (so2 -')i$os2 uso % &a+an$s2 $c..* #0u#zo %
0o#)as a%cua%as % co)#2 in1s$a inc#)n$a%a % a&i)n$os * 1anancia %
(so. En caso % hos(i$a&izaci'n s s$a/&c un con$#a$o con%uc$ua& co)o
con%ici'n %& a&$a (o# 1anancia % un (so ).ni)o.
>YC T#a/a3o so/# &os 0ac$o#s (#5%is(onn$s % -u&n#a/i&i%a% (#sona&: S
$#a/a3a#.an -a#ios as(c$os:
>.!. R1&as o su(us$os #.1i%os so/# & as(c$o 0.sico2 & (so * &a au$o-a&o#aci'n
(#sona&2 * &as %is$o#sions co1ni$i-as %#i-a%as: S a(&ica a &a (acin$ &a #&aci'n
(nsa)in$o5a0c$o5con%uc$a2 & au$o5#1is$#o * &a )o%i0icaci'n % (nsa)in$os
au$o)$icos * (us$a a (#u/a % &os su(us$os %is0unciona&s.
>.;. Lo/ia a n1o#%a# * & )i%o a& %scon$#o&: Las $cnicas co1ni$i-as s co)(&)n$an
con (#oc%i)in$os % +(osici'n5%snsi/i&izaci'n a %is$in$as 3#a#,u.as % ansi%a%
A(so inc#)n$a%o2 as(c$o 0.sico 1#uso2 $c.C.
>.>. C#isis /u&.)icas: S )(&an s$#a$1ias % au$ocon$#o& Aau$o5#1is$#os % (iso%ios
% co)i%a con$#o&a%a2 an$c%n$s * conscuncias * #so&uci'n % (#o/&)asC *
+(osici'n (#o1#si-a a &os Ma&i)n$os (&i1#osos con (#-nci'n % &a #s(us$a
co)(u&si-a % in1s$a A(. +(osici'n inicia& n %ia(osi$i-as * (os$#io# n -i-oC.
Man3o % (nsa)in$os au$o)$icos asocia%os a &as c#isis /u&.)icas.
>.J. In$#acci'n socia& inhi/ici'n as#$i-a: S +(&o#an &as co1nicions a &a /as % &a
inhi/ici'n * $)o#s as#$i-os? s 1n#an a&$#na$i-as co1ni$i-as * si s & caso s
)o%&an2 nsa*an * (#ac$ican con%uc$as as#$i-as a&$#na$i-as.
>.H. 40ici$s % &a au$o5(#c(ci'n %& s,u)a co#(o#a&2 %is$o#sions % &a i)a1n
co#(o#a& * a)nazas &i1a%as a snsacions 1ni$a&s5s+ua&s: S co)inza (o#
n$#na)in$o n #&a3aci'n ,u (#o%uc una %is$nsi'n % &a $nsi'n co#(o#a& * un
inc#)n$o %& cu#(o sn$i%o co)o 0un$ % snsacions (&acn$#as2 %s(us s
con$in@a con &a %$cci'n % )ocions * (nsa)in$os au$o)$icos &i1a%os a
%$#)ina%as snsacions co#(o#a&s * con a&$#na$i-as a sas co1nicions
%is0unciona&s2 a&$#na$i-as ,u son #0o#za%as * au$o5#0o#za%as.
>.O. In$#acci'n 0a)i&ia#: S /asa n nsIa# a &os 0a)i&ia#s &os (#inci(ios %&
#0o#za)in$o %i0#ncia& A+$inci'n % con%uc$as %is0unciona&s * #0u#zo % &as
con%uc$as a%a($a$i-asC? $a)/in s $#a/a3an as(c$os #&aciona%os con &a ansi%a% % &a
0a)i&ia A(. $)o# a &a in%(n%ncia % &a chicaC )%ian$ #s$#uc$u#aci'n co1ni$i-a *
n & caso % con0&ic$o con*u1a& s in%ica $#a(ia % (a#3a (a#a &os (a%#s.
>.P. A(o*o a& ,ui(o $#a(u$ico: Cuan%o s $#a/a3a n & )%io hos(i$a&a#io o
a)/u&a$o#io con un ,ui(o % $#a(u$a2 co5$#a(u$as s ncsa#io )an$n# &a
cohsi'n %& 1#u(o an$ &a in$#-nci'n * )an3a# sus ansi%a%s * $)o#s A(. cuan%o
& #is1o a &a )u#$ s )a*o# o no s (#o%uc & inc#)n$o % (so a& #i$)o %sa%oC
)%ian$ &a scucha % sus (#ocu(acions5(#o/&)as2 s$a/&ci)in$o % )%ios %
in0o#)aci'n c&a#o * con$inuos2 #s$#uc$u#aci'n co1ni$i-a * #so&uci'n % (#o/&)as.
H.;. E& (#ocso % in$#-nci'n n &a /u&i)ia n#-iosa ALai#/u#ns2 !B"!C:
Es un 0o#)a$o % $#a(ia co1ni$i-aEcon%uc$ua& ,u cons$a % ;U ssions2 %is$#i/ui%as n
$#s 0ass % $#a$a)in$o:
!YC Es$a/&ci)in$o % &a #&aci'n * socia&izaci'n $#a(u$ica: S in$n$a#.a
s$a/&c# &a #&aci'n scuchan%o &as ,u3as %& (acin$2 $#ans0o#)an%o sas
,u3as n una conc($ua&izaci'n % sus (#o/&)as * #a&izan%o & an&isis
0unciona&5co1ni$i-o (#$inn$. E& $#a(u$a +(&ica#.a & )canis)o ina%cua%o
in0icaz a )%io5&a#1o (&azo %& uso % &a+an$s * -')i$os co)o )$o%os %
con$#o& % &a ansi%a%. Ta)/in in$n$a cons1ui# &a coo(#aci'n % 0a)i&ia#s *
a)i1os n & $#a$a)in$o. E+(&ica & au$o5#1is$#o * a $#a-s % s$ +a)ina &a
0unci'n % &a in1s$a %scon$#o&a%a2 &os -')i$os * & uso % &a+an$s.
Pos$#io#)n$ in$#o%uc & $)a % un (a$#'n #1u&a# % co)i%a * (so
Acon$#o&s2 inc#)n$os 1#a%ua&sC.
;YC 6n#aci'n % a&$#na$i-as co1ni$i-as5 con%uc$ua&s: S con$in@a &
s1ui)in$o %& (a$#'n #1u&a# % (so * co)i%a2 #%ucin%o &as #s$#iccions n
&a %i$a % 0o#)a 1#a%ua&. Pa#a&&a)n$ s -an i%n$i0ican%o &as 0un$s %
s$#s ,u con&&-an a& %scon$#o& % &a in1s$a A(. si$uacions % %0nsa
as#$i-a o #&aci'n socia&C2 as. co)o &os (nsa)in$os au$o)$icos2 si1ni0ica%os
(#sona&s * con%uc$as asocia%as2 * s 1n#an2 nsa*an * (#ac$ican a&$#na$i-as
A$a#as (a#a casaC. S (#s$a s(cia& a$nci'n a &a i%n$i0icaci'n * )o%i0icaci'n
% &os su(us$os (#sona&s so/# &a i)a1n * & (so. Las a&$#na$i-as
co1ni$i-as5con%uc$ua&s )s u$i&iza%as son:
o I%n$i0icaci'n * )o%i0icaci'n % %is$o#sions co1ni$i-as * su(us$os
(#sona&s: En &a &.na % &a C.T ABc[2 !BPBC.
o P#-nci'n % #is1os * #ca.%as: Si1u & )o%&o % Ma#&a$$ A!B";C %
&as con%uc$as a%ic$i-as.
o Es$a/&ci)in$o 1#a%ua& % un (a$#'n % co)i%as con un (&an %ia#io %
%i$a a in1#i#.
o E+(osici'n 1#a%ua& ncu/i#$a a &a Mi)a1n #chaza%aM.
o En$#na)in$o as#$i-o an$ si$uacions socia&s -i-i%as con ansi%a%.
o Co&a/o#aci'n % 0a)i&ia#s * a)i1os: n$#na)in$o n & uso %&
#0u#zo %i0#ncia&.
>YC P#-nci'n % #ca.%as * s1ui)in$o: S %$c$an &as (osi/&s si$uacions %
#is1o * s nsa*an a&$#na$i-as % )o%o an$ici(a%o A(#-nci'n co1ni$i-aC * s
#a&iza un s1ui)in$o con in$#-a&os ca%a -z )a*o#s n$# &as consu&$as (a#a
a$#i/ui# &os &o1#os a& (acin$.
IV. APLICACIONES CLNICAS: ELEMENTOS
BSICOS
Juan Jos Ruiz Snchz
9
Justo Jos Cano Snchez

;!. T#a$a)in$o % &os T#as$o#nos In0an$o 5 3u-ni&s
! CLASI&ICACI"N DE LOS TRASTORNOS IN&ANTO@JUVENILES
POR EL DSM#IV
!. R$#aso )n$a&:
o !.!. L-
o !.;. Mo%#a%o
o !.>. 6#a-
o !.J. P#o0un%o
o !.H. No s(ci0ica%o
;. T#as$o#nos %& a(#n%iza3:
o ;.!. Lc$u#a
o ;.;. C&cu&o
o ;.>. E+(#si'n sc#i$a
o ;.J. No s(ci0ica%o
>. T#as$o#nos % &as ha/i&i%a%s )o$o#as
J. T#as$o#nos % &a co)unicaci'n:
o J.!. Ln1ua3 +(#si-o
o J.;. Mi+$o #c($i-o5+(#si-o
o J.>. Lono&'1ico AA#$icu&aci'nC
o J.J. Ta#$a)u%o
o J.H. No s(ci0ica%o
H. T#as$o#nos 1n#a&iza%os %& %sa##o&&o
o H.!. Au$is$a
o H.;. 4 R$$
o H.>. 4sin$1#a$i-o in0an$i&
o H.J. 4 As(#1#
o H.H. No s(ci0ica%o Ainc&u* au$is)o a$.(icoC
O. T#as$o#nos (o# %0ici$s % a$nci'n * co)(o#$a)in$o (#$u#/a%o#
o O.!. Po# %0ici$ % a$nci'n con hi(#ac$i-i%a%
o O.;. 40ici$ % a$nci'n no s(ci0ica%o
o O.>. 4isocia&
o O.J. N1a$i-is$a %sa0ian$
o O.H. Co)(o#$a)in$o (#$u#/a%o# no s(ci0ica%o
P. T#as$o#nos % &a in1s$i'n * con%uc$a a&i)n$a#ia % &a in0ancia o niIz
o P.!. Pica
o P.;. Ru)iaci'n
o P.>. In1s$a a&i)n$a#ia % &a in0ancia o niIz
". T#as$o#nos (o# $ics:
o ".!. 4 La Tou#$$
o ".;. Tics )o$o#s o -oca&s c#'nicos
o ".>. Tics $#ansi$o#ios
o ".J. Tics no s(ci0ica%os
B. T#as$o#nos % &a &i)inaci'n:
o B.!. Enco(#sis Ano %/i%a a n0#)%a% )%icaC
o B.;. Enu#sis Ano %/i%a a n0#)%a% )%icaC
!U. O$#os $#as$o#nos % &a in0ancia2 niIz o a%o&scncia:
o !U.!. Ansi%a% % s(a#aci'n
o !U.;. Mu$is)o s&c$i-o A o &c$i-oC
o !U.>. Rac$i-o a &a -incu&aci'n % &a in0ancia o &a niIz
o !U.J. Mo-i)in$o s$#o$i(a%os
o !U.H. No s(ci0ica%o
$! UN MODELO COGNITIVO DE LA TERAPIA EN EL CAMPO
IN&ANTO#JUVENIL% LA TERAPIA &AMILIAR RACIONAL
EMOTIVA 'AOUL&4 ()+B ?U,ER Y ,ARUT?4 ((*
En & ca(.$u&o " % s$a o/#a *a +(usi)os & )o%&o $#a(u$ico % Fu/# * Ba#u$h
A!BB!C #0#n$ a &a $#a(ia 0a)i&ia# #aciona& )o$i-a ATLREC? aho#a /#-)n$
+(on%#)os su a(&icaci'n a& ca)(o in0an$o53u-ni& % &a c&.nica.
Vou&0 A!B">C a(&ica s$ )o%&o co1ni$i-o50a)i&ia# a +(&ica# * $#a$a# &os (#o/&)as
in0an$i&s: E& niIoEa -a %sa##o&&n%os (sico5-o&u$i-a)n$ n & con$+$o % una
0a)i&ia con su (#o(ia his$o#ia * cic&os % 0unciona)in$o. E& su/sis$)a (a#n$a& $in
co)o o/3$i-o (sicosocia& & 0aci&i$a# & %sa##o&&o (#sona& * &a socia&izaci'n %& niIoEa?
sin )/a#1o &os (a%#s %& niIo (u%n a0#on$a# s$as $a#as (a#$in%o % su(us$os o
c#ncias i##aciona&s so/# s. )is)os2 &os o$#os o &as $a#as )is)as.
Cuan%o ocu## s$ (#ocso co1ni$i-o %is0unciona& &os (a%#s nca#an s$as $a#as %
0o#)a i##aciona&? s %ci# s $#as$o#nan )ociona&)n$2 #(i$n in$n$os % so&uci'n
0a&&i%os A,u (#($@an & (#o/&)aC * s (#o%ucn conscuncias n &a o#1anizaci'n *
0uncions % &a 0a)i&ia %is0unciona&s A(. n &os #o&s (a#n$a&s2 &.)i$s %
su/sis$)as2 $c.C? conscuncias ,u a su -z #o/#an co)o un 0%/ac[ ci#cu&a# so/#
&as $a#as con0un%in%o&as * )/#o&&n%o&as. Es$ )o%&o no ni1a ,u ca%a $i(o %
$#as$o#no $n1a una $io&o1.a (a#$icu&a#? (#o &os $#as$o#nos in0an$i&s A* 3u-ni&sC
ocu##n n un con$+$o 0a)i&ia# ,u conno$a su )an$ni)in$o * %sa##o&&o.
Aun,u &os (#o/&)as in0an$i&s (u%n s# a/o#%a%os con +i$o %s% &a $#a(ia
in%i-i%ua& con & niIoEa? s$os $inn una a&$a $asa % (#o/a/i&i%a% % #ca.%as si &
$#a(u$a no cun$a con & $#a/a3o con &a 0a)i&ia2 (us s$a $in una in0&uncia su(#io#
so/# & chicoEa ,u & (#o1#a)a $#a(u$ico.
Los s$i&os i##aciona&s % &os (a%#s AFauc[2 !BPBC 3u1an un (a(& #&-an$ so/# &a
(sico(a$o&o1.a in0an$i&2 a $#a-s % &a acci'n %i#c$a % &os (a%#s so/# & niIo * a
$#a-s % &os )o%&os ,u #(#sn$an? (#o a su -z AaIa%i#.a)osC &a (#$u#/aci'n %&
niIo #o/#a so/# & sis$)a 0a)i&ia# co)o 0%/ac[ con0i#)a$o#io % %$#)ina%as
#1&as2 c#ncias o )i$os 0a)i&ia#s %is0unciona&s. En &a Li1u#a JO #(#sn$a)os s$
)o%&o.
# MODELO DE LA T&RE Y TRASTORNOS IN&ANTO#JUVENILES #
CONTE8TO LAMILIAR: FISTORIAECRC7LOS VITALES A!C
. 4ESARROLLO PSICOEVOL7TIVO 4EL NI9O
.TAREAS PARENTALES: OBJETIVOS 4E LACILITACIGN 4EL
4ESARROLLO
4E LA PERSONALI4A4 D SOCIALI=ACIGN 4EL NI9O.
.RE<7ISITO BSICO: COOPERACIGN 4E LOS PA4RESECGND76ES
CREENCIAS IRRACIONALESEMITOS LAMILIARES SOBRE SI MISMO2
LOS OTROS D LAS TAREAS LAMILIARES A;C
CONSEC7ENCIAS 4ISL7NCIONALES A>C
. In$n$os % so&uci'n 0a&&i%os * )an$n%o#s.
. T#as$o#no )ociona&.
. 4so#1anizaci'n % &.)i$s * 0uncions % &os su/sis$)as? a&ianzas2 $c.
.L%/ac[ a& (un$o A!C

ALi1. JOC
+! O,JETIVOS TERAP-UTICOS
Los o/3$i-os $#a(u$icos %#i-a%os % &a TLRE AFu/# * Ba#u$h2 !BB!C /sica)n$
s#.an:
!N E&i)ina# & (#o/&)a (#sn$a%o.
;N E&i)ina# &as so&ucions 0a&&i%as )an$n%o#as.
>N Mo%i0ica# &as #1&as o c#ncias i##aciona&s 0a)i&ia#s ,u conc$an &
(#o/&)a * &as so&ucions 0a&&i%as )an$n%o#as.
JN Laci&i$a# &a coo(#aci'n % &os (a%#s n sus $a#as % %sa##o&&o *
socia&izaci'n %& niIo Au o$#os (#ocsos no %is0unciona&s & a%o&scn$ (.C.
HN Laci&i$a# & %sa##o&&o % ha/i&i%a%s % #so&uci'n % (#o/&)as (o# &os
)i)/#os % &a 0a)i&ia2 ,u san 0unciona&s2 ,u s conc$n a c#ncias
#aciona&s * ,u (#si1an o/3$i-os 0a)i&ia#s a%a($a$i-os.
.! EVALUACI"N EN LA T&RE
E& (#inci(a& ins$#u)n$o % -a&uaci'n s &a n$#-is$a 0a)i&ia# A*a (#sn$a)os un
)o%&o n & ca(.$u&o "C. A,u. aIa%i)os a&1unas su1#ncias % Vou&0 A!B">C (a#a &a
0o#)u&aci'n % hi('$sis (o# & $#a(u$a n 0o#)a % (#1un$as:
A!C QEs$n % acu#%o &os (a%#s n &a 0o#)a n &a ,u in$n$an #so&-# &
(#o/&)aR
A;C QC')o (u%n &as so&ucions *a in$n$a%as s$a# #0o#zan%o &os (#o/&)as
%& niIo n -z % so&uciona#&osR
A>C QE& niIo (#o/&)a $in una can$i%a% % (o%# inusua& n &a 0a)i&iaR
AJC QS co)(o#$an &os (a%#s as#$i-a)n$ con su hi3o2 (onin%o& &.)i$s
c&a#os a sus accions * #s(onsa/i&i%a%sR
AHC QTinn &os )i)/#os % &a 0a)i&ia a&1@n (#o/&)a (#c$ico Acon')ico2
sa&u% 0.sica...C ,u (u%i#a in$#0#i# con & (#o/&)a (#sn$a%oR
AOC Q<u c#ncias i##aciona&s s$n )an$nin%o &as #accions )ociona&s %
ca%a )i)/#o * &as so&ucions 0a&&i%as in$n$a%asR
APC QC')o s cu&(an i##aciona&)n$ &os (a%#s * & niIoEa si )is)os * a &os
o$#osR QC')o )an$in s$o & (#o/&)aR
A"C 4a$os % o/s#-aci'n n &as n$#-is$as:
o QC')o s sin$an n &a sa&aR QC')o s )i#an n$# s.R
o Q<uin #s(on% (#i)#oR
o QPa#c un (a%# )as i)(&ica%o ,u & o$#o con & niIo sin$o)$icoR
o Q<uin ha/&a a ,uin n &a 0a)i&iaR
o Q<u $ono % -oz u$i&izan n$# s. * con ,uinR
ABC E+(c$a$i-as an$ &a $#a(ia:
o <u $#a$a)in$o s(#an A(. a )nu%o %san $#a(ia in%i-i%ua& (a#a &
niIoEaC.
o <u #azons a#1u)n$an (a#a sas +(c$a$i-as.
A!UC Raccions an$ &as $a#as: #sis$ncias.
o 4i0icu&$a%s.
o 4$cci'n % co1nicions su/*acn$s.
/! EL PROCESO DE LA T&RE
La $#a(ia 0a)i&ia# #aciona& )o$i-a n & $#a$a)in$o % (#o/&)as in0an$i&s su&
1n#a#s a $#a-s % O (asos conscu$i-os AVou&02 !B">C ,u %sc#i/i)os:
!N N1ociaci'n % &a 0o#)a * 0#cuncia %& $#a$a)in$o:
o En 0unci'n % &a hi('$sis %& caso & $#a(u$a su& (#sn$a# &a
con-nincia % &as si1uin$s 0o#)as % in$#-nci'n 0a)i&ia#:
!. T#a(ia )i+$a: 7n )o)n$o con & niIo so&o2 o$#o con &os (a%#s
so&os * o$#o con & niIo * &os (a%#s Au o$#os si1ni0ica$i-osC.
;. T#a(ia con3un$a: con & niIo * &os (a%#s $o%a &a ssi'n.
o Si &os (a%#s Auno o a)/osC %)an%an $#a(ia in%i-i%ua& (a#a & niIo2 &
$#a(u$a (#1un$a (o# &as #azons % &&o * $#a$a % %$c$a# &as
co1nicions su/*acn$s. 7na -z %$c$a%as & $#a(u$a (u% $o)a#
-a#ias o(cions:
!. 4/a$i# &as co1nicions i##aciona&s * #sis$ncia&s a &a
(a#$ici(aci'n (a#n$a& n &a $#a(ia.
;. P%i# &a co&a/o#aci'n % &os (a%#s co)o (#sonas in0&u*n$s n
a*u%a#& a &i/#a# a& niIo % sus (#o/&)as2 sin %/a$i# &as
(osi/&s co1nicions i##aciona&s2 #o%an%o &a #sis$ncia.
>. No co)nza# &a $#a(ia2 n1n%os as#$i-a)n$ a &&o2
+(onin%o sus #azons Asi &os (a%#s s )an$inn n su
#chazoC.
J. AIa%i)os ,u n caso % a%o&scn$s ,u s ni1an a -ni# a
consu&$a2 s (u% o0#c# $#a/a3a# con &os (a%#s a so&as si s$os
s$n M(#ocu(a%osM.
o S su& n1ocia# &a can$i%a% % ssions2 su 0#cuncia * &a %u#aci'n %&
$#a$a)in$o Aas. co)o &os cos$os con')icos si s$ s (#i-a%oC.
;N T#ans0o#)a# & (#o/&)a (#sn$a%o:
o La 0a)i&ia su& $#a# una 0o#)u&aci'n %& (#o/&)a )u* -a1a2 1n#a&2
(*o#a$i-a o in)o%i0ica/& %& (#o/&)a A(. Ms$ chico s )u*
n#-ioso * so&o %a (#o/&)asMC.
o La (#i)#a $a#a %& $#a(u$a s (#sn$a# una #0o#)u&aci'n %&
(#o/&)a a &a 0a)i&ia ,u #@na &as si1uin$s ca#ac$#.s$icas:
P#sn$aci'n co)o un (#o/&)a %& %sa##o&&o.
No cu&(a/i&izaci'n % uno o -a#ios )i)/#os % &a 0a)i&ia.
P#sn$aci'n n $#)inos % (#o/&)a #so&u/&2 conc#$o *
o(#aciona&iza/&.
C#./& (o# &a 0a)i&ia. S & so&ici$a su o(ini'n a& #s(c$o.
No #($i# M)s % &o )is)oM Aso&ucions 0a&&i%asMC.
>N 4a# $a#as con%uc$ua&s:
o Pa#a &a 0a)i&ia n con3un$o.
o Pa#a ca%a )i)/#o.
o Ta#as 1#a%ua&s % %i0icu&$a%.
o 4is$in$as a &as so&ucions )an$n%o#as.
o A%cua%as a& (#o/&)a5$i(o.
JN T#a$a# &as #sis$ncias a &as $a#as:
o Su 3cuci'n o no.
o 4i0icu&$a%s n su #a&izaci'n. A#1u)n$os. 4$c$a# co1nicions
su/*acn$s.
o A0#on$a# &as co1nicions i##aciona&s % #sis$ncia a &as $a#as A,u a
)nu%o son &as ,u )an$inn & (#o/&)aC )%ian$ %/a$ co1ni$i-o u
o$#os )%ios A(. #0o#)u&aci'nC.
HN A*u%a# a& (acin$ i%n$i0ica%o co)o (#o/&)$ico a #so&-# sus (#o/&)as
% &a )an#a )s in%(n%in$ (osi/& (a#a su %sa##o&&o -o&u$i-o.
ON T#)inaci'n % &a $#a(ia:
o Conscuci'n % o/3$i-os.
o A$#i/uci'n % &os ca)/ios (o# &a 0a)i&ia.
o Cus$iona#&as: QC')o (o%#.an #ca# n &os )is)os (#o/&)asR2 QC')o
$n%#.an ,u (nsa# * ac$ua#R
0! T-CNICAS DE INTERVENCI"N%
!. CO6NITIVAS: Bsica)n$ son &as (#sn$a%as n & ca(.$u&o ; % &a o/#a * n &
ca(.$u&o " Ain$#-ncions (a#a%o3a&s n &a #sis$nciaC.
;. CON47CT7ALES: S a(&ican $#as #0o#)u&a# & (#o/&)as o $#a$a%as &as c#ncias
i##aciona&s % &a 0a)i&ia? o a -cs % )o%o (#-io (a#a susci$a# $a&s #sis$ncias * &as
co1nicions a &a /as. Con &&a s $#a$a % no (o$ncia# &as so&ucions 0a&&i%as. S
0un%a)n$an n & con%iciona)in$o o(#an$? * %s% un (un$o co1ni$i-o (#o(o#cionan
un M0%/ac[ co##c$o#M. Las (#inci(a&s s#.an:
AC OBJETIVO: MEJORAR LA CON47CTA 4ELICIENTE.
!C CONTROL E ESTM7LOS: S $#a$a % (#sn$a# s$.)u&os ,u si#-an co)o sIa&s
%isc#i)ina$i-as (a#a #a&iza# &a #s(us$a a%cua%a. S u$i&iza cuan%o & niIo (os una
ha/i&i%a% ,u no s %a n &a si$uaci'n a%cua%a.
La $cnica /sica consis$ n #0o#za# %i0#ncia&)n$ &a con%uc$a cuan%o so&o s
(#sn$ n sas si$uacions i1no#a#&a A+$in1ui#&aC n o$#as.
Ta)/in s (u% (#(a#a# &as sIa&s con & niIo in0o#)a#& % ,u s# 1#a$i0ica%o si
3cu$a &a ac$i-i%a% n sas si$uacions A(. s$u%ia# una ho#a n & %o#)i$o#io
#a&izan%o 8 3#ciciosC.
;C MO4ELA4O D PARTICIPACIGN 4IRI6I4A: S su& )(&a# (a#a nsIa#
ha/i&i%a%s co)(&3as A(. a($i$u%s 1#a)a$ica&s2 &n1ua32 $c.C * & n0#n$a)in$o %
)i%os si$uaciona&s. 7n )o%&o 3cu$a &a con%uc$a a(#o(ia%a a &a si$uaci'n2 & niIo &
o/s#-a2 * s1ui%a)n$ i)i$a su con%uc$a? #0o#zn%o& & )o%&o (o# su 3cuci'n. Si
&a con%uc$a a #a&iza# s co)(&3a o )u* %i0icu&$osa s (u% %s1&osa# n (,uIos
(asos )s 0ci&s. Es i)(o#$an$ ,u & )o%&o sa a$#a*n$ (a#a & niIo.
>C MOL4EAMIENTO: S u$i&iza (a#a inc#)n$a# &a 0#cuncia % una con%uc$a ,u &
niIo no ha #a&iza%o an$s. La con%uc$a a 3cu$a# s %s1&osa n (asos sucsi-os hacia
&a con%uc$a 0ina&. S co)inza (o# &a con%uc$a5(aso )s (#'+i)o a &a con%uc$a 0ina&2
#0o#zan%o su 3cuci'n A,u (u% s# in%uci%a (o# )o%&a%o o ins$i1aci'n 0.sicaC *
%s(us hacia a$#s s -an in$#o%ucin%o o$#as scuncias )s &3anas % &a con%uc$a
$#)ina& o 0ina&? #0o#zan%o ca%a (aso. Si ca%a (aso no s $#)ina +i$osa)n$ s
-u&- a& an$#io# o s in$#o%uc uno in$#)%io.
JC INSTR7CCIONES VERBALES D AD74AS LSICAS: S u$i&iza cuan%o & niIo
s$ (oco 0a)i&ia#iza%o o ha/i$ua%o a 3cu$a# una con%uc$a2 aun,u s$a sa #0o#za%a.
Bsica)n$ s $#a$a % 1uia# a& chico -#/a&)n$ * 0.sica)n$ (a#a ,u 3cu$
%$#)ina%as con%uc$as. S su& u$i&iza# co)/ina%a)n$ con & )o%&a%o * &
)o&%a)in$o. S #0u#zan & cu)(&i)in$o % &as ins$#uccions? ,u (u%n
in$#o%uci#s % )an#a c#cin$ n su %i0icu&$a%.
HC CONTRATO 4E CONTIN6ENCIAS: S $#a$a % un acu#%o s$a/&ci%o n$# &
niIo * & $#a(u$a2 o n$# s$ * sus (a%#s %on% s s$a/&cn c&a#a * concisa)n$ &a
can$i%a%2 $i(o * si$uaci'n % #a&izaci'n % %$#)ina%as con%uc$as (o# (a#$ %& niIo
*Eo sus (a%#s * & $i(o % #0u#zo ,u o/$n%# (o# %icha ac$i-i%a% 3cu$a%a. Es
con-nin$ #0o#za# &as 3cucions % )o%o in)%ia$o * #a&iza# con$#a$os %
%i0icu&$a% c#cin$s2 )a+i)izan%o &as (osi/i&i%a%s % +i$o. Su& s# )s a(&ica/& a
casos no 1#a-s % %$#io#o con%uc$ua& An #$#aso )n$a&2 (#o/&)as % con%uc$a *
niIos (,uIos no s a(&ica/& 1n#a&)n$2 u$i&izn%os o$#as )%i%asC.
BC OBJETIVO: RE47CIR LA CON47CTA E8CESIVA
OC E8TINCIGN: S $#a$a % no (#sn$a# & #0u#zo ,u s1u.a co)@n)n$ a una
con%uc$a consi%#a%a co)o %is0unciona&. Es (#ciso conoc# &os #0u#zos % $a&s
con%uc$as. Es un (#oc%i)in$o &n$o2 aun,u 0c$i-o? * su& causa# a& (#inci(io un
/#- inc#)n$o % &a con%uc$a n +$inci'n.
PC REL7ER=O 4ILERENCIAL 4E OTRA CON47CTA AR4OC: S $#a$a % #0o#za#
%i0#ncia&)n$ &a con%uc$a %& niIo2 % )o%o ,u &a con%uc$a %is0unciona& s i1no#a
no #0o#zn%o&a )in$#as ,u s #0u#zan o$#as con%uc$as a&$#na$i-as. Va#ian$s % s$
(#oc%i)in$o son: A!C En$#na)in$o n o)isi'n: s #0u#za a& niIo %s(us % %3a#
% )i$i# &a con%uc$a %is0unciona& %u#an$ un $i)(o (#0i3a%o an$#io#)n$2 A;C
En$#na)in$o n #s(us$as inco)(a$i/&s: s #0u#zan con%uc$as ,u son 0.sica)n$
inco)(a$i/&s con &a con%uc$a %is0unciona& A(. )as$ica# 0#n$ a 1#i$a#C2 A>C R0u#zo
% con%uc$as % /a3a 0#cuncia: s #0u#za &a con%uc$a %is0unciona& cuan%o s (#sn$a
so&o con una /a3a 0#cuncia.
"C CASTI6O LSICO D REPRIMEN4AS VERBALES: S (#sn$a % )an#a
con$in1n$ un s$.)u&o a-#si-o a &a con%uc$a %is0unciona&2 o /in s #$i#a un
#0o#za%o# (#sn$ % )an#a con$in1n$ a sa con%uc$a. S in%ica su uso co)o @&$i)o
#cu#so2 (#o$1in%o &os %#chos %& niIo Ano cas$i1o a/usi-o ni +c&usi-oC? * s in%ica
su uso so&o cuan%o s co)/ina con & #0u#zo % con%uc$as a&$#na$i-as.
BC COSTE 4E RESP7ESTA: S u$i&izan %n$#o % un (#o1#a)a % con$#a$o %
con$in1ncias * su& con&&-a# una (#%i%a % #0o#za%o#s acu)u&a%os o &i)inaci'n
% (#i-i&1ios si no s cu)(&n ci#$os #,uisi$os.
!UC TIEMPO L7ERA: Es una 0o#)a % cas$i1o %on% & niIo s #$i#a%o % &a si$uaci'n
%on% s #0o#za%o (o# un co#$o in$#-a&o % $i)(o * % )an#a in)%ia$a a &a
(#sn$aci'n % &a con%uc$a %is0unciona&.
!!C SOBRECORRECIGN: Consis$ n una #(#i)n%a2 una %sc#i(ci'n % &a con%uc$a
in%sa/& o &a +(#si'n % una #1&a % con%uc$a ,u %s(us s s1ui%o % una
M(#c$ica #s$i$u$i-aM A#a&izaci'n #($i$i-a % &a con%uc$a 0unciona&C o una M(#c$ica
#s$i$u$i-aM A#a&izaci'n #($i$i-a % &a con%uc$a 0unciona&C o una M(#c$ica (osi$i-aM
A#a&iza# ac$i-i%a%s inco)(a$i/&s con &a con%uc$a %is0unciona& co)o (o# 3)(&o
a(#$a# &os (uIos 0#n$ a $i#a#s % &os (&osC.
CC NOTAS SOBRE LOS PROCE4IMIENTOS CON47CT7ALES:
Los (#oc%i)in$os con%uc$ua&s %sc#i$os s han )os$#a%o 0c$i-os? (#o (a#a
cons1ui# sus #su&$a%os han % s# a(&ica%os. P#cisa)n$ &os (#o/&)as su#1i%os n
su a(&icaci'n su&n s# %0ini%os co)o M0a&$a % )o$i-aci'nM * son $#a$a%os %s% una
(#s(c$i-a con%uc$ua& M#0o#zan%o &a co&a/o#aci'nM. 4s% nus$#a '($ica s$os
(#o/&)as su&n s$a# #&aciona%os con co1nicions %is0unciona&s2 a )nu%o
co)(a#$i%as 0a)i&ia#)n$ Ao ins$i$uciona&)n$C2 (o# &o ,u %/n s# a/o#%a%as (a#a
,u (u%an s# a(&ica/&s &as nu-as so&ucions con%uc$ua&s. So&o n &os casos %on%
& (#o/&)a s )an$n1a (o# una Minsa$is0acci'n o %sin0o#)aci'nM 0a)i&ia#M2 &as
$cnicas con%uc$ua&s (u%n s# 0c$i-as a(&ica%as %i#c$a)n$? n &os casos %
M(#$u#/aci'nM 0a)i&ia#2 & $#a(u$a ncon$#a# )u* %i0.ci& su a(&icaci'n si no s
$#a/a3an con3un$a)n$ & as(c$o co1ni$i-o5in$#acciona& A0a)i&ia#2 ins$i$uciona&C.

Pa#$ V: OTROS ASPECTOS
Juan Jos Ruiz Snchz
9
Justo Jos Cano Snchez

;;. O#in$acions T'#icas n &a Psico$#a(ia Co1ni$i-a
S (#o(onn sis o#in$acions $'#icas ac$ua&s n &a (sico$#a(ia co1ni$i-a: A!C T#a(ia
co1ni$i-a con%uc$ua&2 A;C T#a(ia co1ni$i-a5 %in)ica2 A>C T#a(ia co1ni$i-a5hu)anis$a2
AJC T#a(ia co1ni$i-a5(#ocsua&2 AHC T#a(ia co1ni$i-a5sis$)ica * AOC T#a(ia co1ni$i-a5
cons$#uc$i-is$a.
! TERAPIA COGNITIVA#CONDUCTUAL
Pa#$ % &a $#a%ici'n % &a )o%i0icaci'n % con%uc$a * &a i)(o#$ancia % &os (#ocsos %
a(#n%iza3 hu)ano. La con%uc$a hu)ana s#.a a(#n%i%a2 (#o s a(#n%iza3 no
consis$ n un -.ncu&o asocia$i-o n$# s$.)u&os * #s(us$as o #s(us$as5
conscuncias Acon%uc$is)oC sino n &a 0o#)aci'n % #&acions % si1ni0ica%o
(#sona&s2 s,u)as co1ni$i-os o #1&as. I1ua&)n$ &os as(c$os co1ni$i-os2 a0c$i-os
* con%uc$ua&s s$n in$##&aciona%os2 % )o%o ,u un ca)/io n uno % &&os a0c$a a
&os o$#os %os co)(onn$s. En sa #&aci'n )u$ua &as s$#uc$u#as % si1ni0ica%o
As,u)as co1ni$i-osC $n%#.an un (so 0un%a)n$a&2 (us &&as #(#sn$an &a
o#1anizaci'n i%iosinc#$ica ,u $in ca%a (#sona so/# &o ,u si1ni0ica su +(#incia2
&os o$#os * & s. )is)o.
Esas s$#uc$u#as % si1ni0ica%o #1u&a#.an &os (#ocsos % (nsa)in$o2 )oci'n *
con%uc$a2 * su in$##&aci'n. Bsica)n$2 &os hu)anos $n%#.an %os 1#an%s sis$)as
s$#uc$u#a&s % si1ni0ica%os (#sona&s: un sis$)a #aciona& o #0&+i-o Acons$i$ui%o (o#
(#oc%i)in$os #0&+i-os * % an&isis % (#o/&)as2 * $a)/in (o# sus (#0#ncias
(#sona&sC * un sis$)a (#i)i$i-o o i##aciona& Acons$i$ui%o (o# si1ni0ica%os $ci$os
a%,ui#i%os n o$#as $a(as (sico5-o&u$i-as an$#io#s2 * ,u aho#a s )us$#an #.1i%os *
%is0unciona&sC. Cuan%o &os si1ni0ica%os $ci$os s ac$i-an (o# %i-#sas ci#cuns$ancias
(u%n co)($i# con & sis$)a #0&+i-o * 1ana#& n (#(on%#ancia2 (#o%ucin%o
Mc.#cu&os -iciososM #.1i%os * #($i$i-os % in$#accions (nsa)in$o5a0c$o5con%uc$a2
% (sico(a$o&o1.a.
La $#a(ia consis$i#.a n ,u & (acin$ $o)a#a concincia % co)o sus si1ni0ica%os
%is0unciona&s o i##aciona&s s$n ss1an%o su +(#incia * (#o%ucin%o& $#as$o#no
)ociona&. E& si1uin$ (aso Aa -cs (a#a&&o * (#o1#si-oC consis$i#.a n (on# a
(#u/a sos si1ni0ica%os %is0unciona&s (a#a co)(#o/a# su -a&i%z ac$ua& o su a3us$
0unciona&. Es$o s ha#.a /sica)n$ )%ian$ (#oc%i)in$os co1ni$i-os Aan&isis %
%is$o#sions co1ni$i-as * si1ni0ica%os asocia%os * 1n#aci'n % a&$#na$i-asC *
con%uc$ua&s Ansa*o #a& % a&$#na$i-as o (us$a a (#u/a % &as (#%iccions
%#i-a%as % &os si1ni0ica%os %is0unciona&sC.
Po%)os %is$in1ui# %os n0o,us 1n#a&s %n$#o % &a o#in$aci'n co1ni$i-a5
con%uc$ua& AMichn/au)2 !B"BC: A!C T#a(ias co1ni$i-as s)n$icas * A;C To#.a %&
a(#n%iza3 socia& Aac$ua&)n$ %no)ina%a co)o socio5co1ni$i-aC.
A!C T#a(ias co1ni$i-as s)n$icas: R(#sn$a%as 0un%a)n$a&)n$ (o# &a T#a(ia
Raciona& E)o$i-a AR.E.TC % E&&is * &a T#a(ia co1ni$i-a AC.TC % Bc[. En & ca(.$u&o ;
% s$a o/#a s #co1n sus (#)isas /sicas.
A;C To#.a %& a(#n%iza3 socia& ATo#.a socio5co1ni$i-aC: R(#sn$a%a so/# $o%o (o#
Ban%u#a A!B"J2 !BBUC . Su $o#.a $#a$a % con3u1a# &a i)(o#$ancia % &os 0ac$o#s
a)/in$a&s Acon%uc$is)oC * (#sona&s Aco1ni$i-is)oC n &a %$#)inaci'n % &a
con%uc$a n & con$+$o %& a(#n%iza3 socia&.
Los (#inci(a&s conc($os % &a $o#.a %& a(#n%iza3 socia& son:
!C 4$#)inis)o #c.(#oco $#.a%ico: La con%uc$a2 &os 0ac$o#s co1ni$i-os * &as
in0&uncias a)/in$a&s o(#an co)o %$#)inan$s uni%os * #c.(#ocos ,u %$#)inan
& co)(o#$a)in$o A(nsa)in$o2 a0c$o2 con%uc$aC % &a (#sona. E& (so % ca%a 0ac$o#
-a#.a (a#a ca%a co)(o#$a)in$o * (#sona %a%a2 as. co)o (a#a ca%a ci#cuns$ancia.
;C Los hu)anos a(#n%n su co)(o#$a)in$o n un con$+$o socia& )%ian$ $#s $i(os
% +(#incias % a(#n%iza3: con%iciona)in$o c&sico A#&aci'n % acon$ci)in$os
n$# s.? (#%iccionsC? con%iciona)in$o o(#an$ A#&aci'n % un )o%&o o/s#-a%o *
&os #su&$a%osC. Es$as 0o#)as % a(#n%iza3 s$n )%ia%as co1ni$i-a)n$2 &as
(#sonas a(#n%n #&acions n$# -n$os * #su&$a%os2 * sas #&acions son
#(#sn$a%as )n$a&)n$ )%ian$ #1&as o c#ncias (#sona&s.
I1ua&)n$ sas +(#incias % a(#n%iza3 (u%n s# M%is$o#siona%asM (o# #1&as
(#-ias2 % )o%o ,u &as #(#sn$acions no s co##s(on%an con &a M#a&i%a%M. Los
a(#n%iza3s hu)anos )s co)(&3os * si1ni0ica$i-os %(n%#.an %& a(#n%iza3
)%ian$ )o%&os? s a(#n%iza3 s$a#.a #1u&a%o co1ni$i-a)n$ Aa$nci'n2 ))o#ia2
co%i0icaci'n2 $c.C n su a%,uisici'n2 aun,u su 3cuci'n %(n%#.a )s % c&a-s
a)/in$a&s A#0u#zo2 cas$i1o2 $c.C
>C La $#a(ia consis$ /sica)n$ n (#o(o#ciona# un a(#n%iza3 co##c$i-o.
Es a(#n%iza3 co##c$i-o s$ )%ia%o co1ni$i-a)n$? (#o &a )o%i0icaci'n
co1ni$i-a s 0aci&i$a )ucho )s cuan%o s (#o(o#ciona a& (acin$ +(#incias %
ha/i&i%a% co)o #su&$a%o % %o)inio % ac$i-i%a%s2 ,u cuan%o &a $#a(ia s ,u%a
so&o a ni-& % in$#ca)/io -#/a&. Cua&,ui# (#oc%i)in$o (sico$#a(u$ico $#a$a %
)o%i0ica# &as +(c$a$i-as %& su3$o #s(c$o a su (#o(ia 0icacia (#sona& A+(c$a$i-as
% au$o50icacia: c#ncia %& su3$o % ,u (u% 0c$ua# ca)/ios con +i$o )%ian$
%$#)ina%as con%uc$asC.
Ban%u#a A!B"JC c&asi0ica &os (#oc%i)in$os $#a(u$icos n 0unci'n %& 1#a%o n ,u
(u%n &o1#a# )o%i0icacions n &as +(c$a$i-as % au$o50icacia: &os )nos (o$n$s
(a#a (#o%uci# s$as )o%i0icacions s#.an &os (#oc%i)in$os % (#suasi'n -#/a&
Ain$#(#$a$i-os2 su1s$ions2 %/a$ -#/a&2 $c.C2 a&1o )s 0icacs s#.an &os
(#oc%i)in$os /asa%os n (#o%uci# ac$i-aci'n )ociona& A+(osici'n2
%snsi/i&izaci'nC? * &os )s 0icacs s#.an &os (#oc%i)in$os /asa%os n &
a(#n%iza3 -ica#io A)o%&a%oC2 * so/# $o%o &os /asa%os n & &o1#o % 3cuci'n
A)o%&a%o (a#$ici(an$2 +(osici'n n -i-o2 nsa*o #a& % con%uc$a2 $c.C. M%ian$ &
)o%&a%o * &a (a#$ici(aci'n ac$i-a %& su3$o s &o1#an &os ca)/ios co1ni$i-os )s
#(i%os * 0icacs. 4s% s$ (un$o % -is$a no s #chazan &os o$#os (#oc%i)in$os
A,u su&n s# co)(&)n$a#ios % &a $#a(iaC2 (#o si s )a$izan su con$#i/uci'n #a&
a& ca)/io.
$! TERAPIA COGNITIVA#DINCMICA
Los au$o#s )s si1ni0ica$i-os % s$ n0o,u son: A#i$i2 P$#0#un% * BoW&/*.
To%os &&os (a#$n % &a (#c$ica c&.nica %& (sicoan&isis * % sus &i)i$acions $'#icas.
Encun$#an ,u &a $o#.a co1ni$i-a s )s a/a#ca%o#a n su (o%# +(&ica$i-o * )s
coh#n$ con &os %a$os % in-s$i1aci'n. E& an$c%n$ )s #)o$o % s$a &.na %
(nsa)in$o s Lun1Wi$z2 (sicoana&is$a a&)n2 ,u n sus o/#as MLh#/uch %#
(s*cho/io&o1iM A!B>>C * ME#[nnis$h#a(iM A!BHHE!B"UC n0a$iza una a(#o+i)aci'n
co1ni$i-a a &a (sico$#a(ia.
E& $#a(u$a2 )$a0'#ica)n$ ha/&an%o2 s#.a co)o un 1u.a % )on$aIis)o (a#a &
(acin$ A#o& %uca%o#C? & (acin$ su0#i#.a )ociona&)n$ %/i%o a ,u ha/#.a
%sa##o&&a%o conc(cions o c#ncias ##'nas n su $a(a in0an$i& n #&aci'n con sus
(#o1ni$o#s2 * ,u son aho#a inconscin$s * ac$i-as? * & $#a(u$a asi1na#.a
ac$i-i%a%s n$# &as ssions (a#a &a co##cci'n % s$as conc(cions ##'nas A$a#as
(a#a casaC.
E& %sa##o&&o % s$a co##in$ coinci% con &as c#.$icas * a/an%ono % &a $#a(ia
(sicoana&.$ica % E&&is * Bc[2 &os (#inci(a&s 0un%a%o#s % &a $#a(ia co1ni$i-a. S
1n#a un con$+$o % %isi%ncia con & (sicoan&isis o#$o%o+o 0#u%iano a&#%%o# %
&os aIos HU % s$ si1&o2 ,u n &os aIos PU %a &u1a# a una scu&a % (sico&o1.a
%in)ica A(a#a&&a a &a (sico&o1.a %& *o * & no5(sicoan&isisC &&a)a%a MEscu&a
co1ni$i-a5-o&iciona&M AA#i$i2 !BPJ * !B">C:
aC Rchazo2 )s o )nos +$#)o2 % &a )$a5(sico&o1.a 0#u%iana.
/C Ac($aci'n % &a #&-ancia % ci#$os 0ac$o#s c&.nicos % &a (#c$ica
(sicoana&.$ica Ahis$o#ia (#sona&2 0ac$o#s inconscin$s2 $#ans0#ncia *
con$#a$#ans0#nciaC.
cC 7$i&izaci'n % &as $o#.as * &n1ua3 % &a (sico&o1.a co1ni$i-a * %&
(#ocsa)in$o % &a in0o#)aci'n co)o una a(#o+i)aci'n )s cin$.0ica a &a
(sico(a$o&o1.a * &a (sico$#a(ia.
Po# o$#o &a%o A#i$i A!B"UC a0i#)a ,u & a+io)a /sico % &os (sicoana&is$as co1ni$i-os
s ,u n & s# hu)ano +is$i#.an (ocos con0&ic$os si s$ no 0u#a ca(az % (nsa#2 %
0o#)u&a# i%as2 % asi)i&a#&as2 % hac#&as (a#$ % si )is)o2 % n0#n$a#&as *
co)(a#a#&as2 % %is$o#siona#&as2 % a$#i/ui#&as a o$#os *2 0ina&)n$ % #(#i)i#&as. Tan$o
BoW&/* A!BPBC co)o A#i$i A!B"UC conc%n un (a(& ca(i$a& a &a +(#incia in0an$i&
n & %sa##o&&o % &a (sico(a$o&o1.a. Las +(#incias n1a$i-as con &os (#o1ni$o#s
(#o%uci#.an con0&ic$o co1ni$i-o inconscin$ ,u s#.a #($i%o n %$#)ina%as
si$uacions in$#(#sona&s A$#ans0#nciaC. La $#a(ia consis$i#.a /sica)n$ n
ABoW&/*2 !BPBC:
!N Es$a/&c# &a con+i'n a%cua%a n$# &os s.n$o)as * su 0un$ o#i1ina&:
+(#incias in0an$i&s * &as #(#cusions % s$as n &a 0o#)aci'n % c#ncias
inconscin$s.
;N A*u%a# a& (acin$ a $o)a# concincia %& con$+$o +(#incia& /a3o & ,u s
0o#)a#on sas c#ncias inconscin$s.
>N A*u%a# a& (acin$ a %scu/#i# co)o a(&ica % )o%o ##'no s$as c#ncias a
%is$in$as si$uacions A$#ans0#ncia hacia o$#os * & $#a(u$a a (a#$i# % &a
+(#incia con sus (#o1ni$o#sC * (#)i$i# ,u & (acin$ +(#i)n$
a&$#na$i-as a sas conc(cions ##'nas.
Es$os au$o#s )an$n%#.an ,u &as conc(cions % sus Mco&1asM co1ni$i-os5s)n$icos
so/# &os si1ni0ica%os (#sona&s #s(on%#.an a ni-&s co1ni$i-os )as (#5conscin$s?
* &&os %0n%#.an ni-&s )s inconscin$s ,u s$a#.an a &a /as % &a (sico(a$o&o1.a.
Po# 3)(&o: &a ansi%a% a*u%a * c#'nica s#.a una #s(us$a a &a c#ncia inconscin$
% $i(o a)nazan$ % ,u &a +(#si'n % ci#$os %sos (#sona&s con&&-a
au$o)$ica)n$ & a/an%ono a0c$i-o % &os (a%#s *Eu o$#os si1ni0ica$i-os? * &a
%(#si'n c#'nica #s(on%#.a a ,u &a (#sona c# ,u ha/#.a si%o a/an%ona/a
%&i/#a%a)n$ co)o un cas$i1o % &a (#sona 0a&&ci%a As s$ ha/&an%o n #a&i%a%
%& %u&o co)(&ica%oC.
O$#os (&an$a)in$os co1ni$i-os5%in)icos s #0i#n n & ca(.$u&o !.
+! TERAPIA COGNITIVA#?UMANISTA
Aun,u E&&is A!B"BC #&aciona &a R.E.T con un n0o,u hu)anis$a % &a (sico$#a(ia2 un
an&isis %$ni%o % sus (&an$a)in$os &a si$@an )s /in co)o $#a(ia co1ni$i-a5
con%uc$ua&2 aun,u asu)a )ucho % &os (&an$a)in$os hu)anis$as % &a (sico$#a(ia.
7n (&an$a)in$o co1ni$i-o5hu)anis$a )s %sa##o&&a%o (u% ncon$#a#s n Boha#$
A!B";2 !BBU * !BB!C. 4s% s$a (#s(c$i-a s consi%#a a& s# hu)ano co)o
(#o(osi$i-o * cons$#uc$o# ac$i-o % su +(#incia? +(#incia ,u -a sin%o
)o%i0ica%a n 0unci'n % su -ia/i&i%a%. La (sico(a$o&o1.a s#.a /sica)n$ & (#o%uc$o
% (#ocsos %is0unciona&s % $i(o co1ni$i-o % #&aci'n %& su3$o consi1o )is)o. Los
(#o/&)as (sico&'1icos s#.an & #su&$a%o % s$#a$1ias %is0unciona&s % so&uci'n %
(#o/&)as a(&ica%as a (#o/&)as -i$a&s.
Esas s$#a$1ias s#.an %is0unciona&s (o#,u & in%i-i%uo s inca(az % a(#n%# %&
0%/ac[ (#oc%n$ % sus ncun$#os 0a&&i%os con &as si$uacions (#o/&)as. Es 0a&&o
n & 0%/ac[ +(#incia& s#.a conscuncia no % un 0a&&o (#c($i-o o %is$o#si'n
co1ni$i-a2 sino % ,u & su3$o s inca(az % %a#s cun$a % ,u (#ci/ )a& * %
co##1i# sa (#c(ci'n. Esa inca(aci%a% % %a#s cun$a %& 0%/ac[ ##'no s
(#o%uc co)o un %sa##o&&o i)(#o%uc$i-o % #&acions con uno )is)o A,u #0&3a n
0o#)as i)(#o%uc$i-as % a0#on$a# &os (#o/&)asC. Esas 0o#)as i)(#o%uc$i-as s#.an:
co)o a)nazan$s sin nin1una 1anancia2 &o ,u ha#.a ,u no &as a$n%i#a * no
a(#n%i#a % &&as * A;C R&acions % uno consi1o )is)o: no ac($aci'n %& )a&s$a#
sn$i%o o % &as %0icincias (a#a a0#on$a#&o.
E& (&an$a)in$o $#a(u$ico i)(&ica#.a ,u & $#a(u$a ha % s# M(acin$ con su
c&in$ * $o&#a# &2 )a&s$a# (#sn$a%o2 &os /&o,uos * #ca.%as? * - &os % una 0o#)a
ac($an$ )s ,u &i)ina#&os cuan%o a(a#cn in)%ia$a)n$2 *a ,u & an&isis %
s$as +(#incias (#)i$ co##1i# &os ##o#s n & 0%/ac[ +(#incia&. Po# o$#o &a%o
no s ncsa#io ,u &a $#a(ia &i)in &os (#o/&)as o )o%i0i,u &os s,u)as
co1ni$i-os nuc&a#s (a#a (#o%uci# ca)/ios #&-an$s. Ci#$os ca)/ios n s,u)as
co1ni$i-os (#i0#icos (u%n s# su0icin$s * )u* #&-an$s A(. & $#a/a3o % au$o5
ac($aci'n % ci#$as ca#ac$#.s$icas (#sona&s2 $n%ncias2 M#as1osM o s,u)as
nuc&a#sC.
.! TERAPIA COGNITIVA#PROCESUAL
Es$ n0o,u s$a#.a %i#c$a)n$ #&aciona%o con &a (sico&o1.a %& (#ocsa)in$o % &a
in0o#)aci'n. Bsica)n$ (a#$ % &a i%a % ,u &a (sico(a$o&o1.a #s(on%#.a )s a
(#ocsos u o(#acions )n$a&s %is0unciona&s % (#ocsa)in$o % &a in0o#)aci'n ,u
a sus con$ni%os co1ni$i-os. Es$a co##in$ ha $ni%o #&a$i-a)n$ (ocas a(&icacions
c&.nicas2 +c($uan%o a&1unos &)n$os $#a(u$icos % $#as$o#nos (sic'$icos n a%u&$os
* niIos * & ca)(o % &a %0icincia )n$a& * o$#os $#as$o#nos nu#o5(sico&'1icos. AV#
ca(.$u&o !BC. Es$ n0o,u (#$n% s# & -#%a%#o #(#sn$an$ co1ni$i-o ,u
#&aciona &a (sico&o1.a $'#ica5 +(#i)n$a& %& (#ocsa)in$o % &a in0o#)aci'n * &
ca)(o c&.nico. Sin )/a#1o &a (sico$#a(ia co1ni$i-a * &a (sico&o1.a co1ni$i-a no s
(u% #%uci# a s$ n0o,u AMahon*2 !BPJC.
/! TERAPIA COGNITIVA#SISTEMCTICA
E+is$n %os 1#an%s &.nas ,u #&acionan &os n0o,us co1ni$i-os * sis$)icos:
A!C La $#a(ia 0a)i&ia# #aciona& )o$i-a ATLREC: E&&is A!BP"C (#sn$' un 0o#)a$o %
$#a(ia R.E.T a(&ica/& a& 1#u(o 0a)i&ia# ,u 0un%a)n$a&)n$ s1u.a &as &.nas
co1ni$i-as5con%uc$ua&s % su n0o,u $#a(u$ico.
Bsica)n$ s$ n0o,u consis$.a n %$c$a# & acon$ci)in$o (#$u#/a%o# (a#a &a
0a)i&ia AAC2 &as #s(us$as )ociona&s * con%uc$ua&s % ca%a )i)/#o an$ & )is)o
% $i(o i##aciona& o (#$u#/a%o# ACC * &as c#ncias i##aciona&s ABC ,u (o%.an s$a#
)an$nin%o ca%a )i)/#o (a#a con$#i/ui# a& (#o/&)a co)@n. 7na -z %$c$a%a &a
scuncia A5B5C2 s %/a$.an A4C &as c#ncias i##aciona&s * s 1n#a/an a&$#na$i-as
co1ni$i-as2 )o$i-as * con%uc$ua&s a &as )is)as AEC.
Pos$#io#)n$ Nina Vou&0 A!B">C no so&o a(&ic' &a R.E.T n $#a(ia 0a)i&ia# sino ,u
co)/in' s$ n0o,u con & sis$)ico n & $#a$a)in$o % (#o/&)as in0an$o53u-ni&s.
Es$a au$o#a conc($ua&iza ,u una % &as $a#as % &a 0a)i&ia A&os (a%#s
0un%a)n$a&)n$C s &&-a# a ca/o &a $a#a % 0aci&i$a# & %sa##o&&o % &a (#sona&i%a%
ins#ci'n socia& %& niIo. Pa#a &&o & su/sis$)a (a#n$a& $in ,u 0unciona# % )o%o
coo(#a%o# * s# ca(acs % )o%i0ica# &as #1&as * +(c$a$i-as a )%i%a ,u & niIo -a
c#cin%o. A%)s han % s# ca(acs % )an$n# &as 0#on$#as2 &.)i$s *
#s(onsa/i&i%a%s % ca%a su/sis$)a 0a)i&ia#. Cuan%o a(a#c un niIo i%n$i0ica%o
co)o M(acin$ i%n$i0ica%o n &a consu&$a casi si)(# casi si)(# s un (#o%uc$o %
una o -a#ias a&$#acions n &os (un$os * 0uncions 0a)i&ia#s an$s )nciona%os. A su
-z sas a&$#acions 0unciona&s * o#1anizaciona&s % &a 0a)i&ia son & #su&$a%o % &a
c#ncia i##aciona& )an$ni%a (o# ca%a uno % &os )i)/#os % &a 0a)i&ia.
A )nu%o &as c#ncias )as i##aciona&s ,u a0c$an a& 0unciona)in$o 0a)i&ia# su&n
s# co)(a#$i%as (o# &os )i)/#os % s$ sis$)a A(. ME& o$#o %/ so&uciona# s$
(#o/&)aMC. E&2 $#a(u$a %$c$a s$as c#ncias * sus #(#cusions so/# &os in$n$os
% so&uci'n 0a&&i%os2 &as (#sn$a a &as 0a)i&ias co)o hi('$sis * su1i# $a#as o
ac$i-i%a%s 0u#a % &a ssi'n (a#a su )o%i0icaci'n. No#)a&)n$ a(a#cn
M#sis$nciasM an$s s$as $a#as.
L3os % s# s$o un 1#an incon-nin$ s con-i#$ n &a -.a (#inci(a& (a#a %$c$a# &as
c#ncias i##aciona&s )s /sicas * (#(a#a# a&$#na$i-as a &as )is)as. Fu/# * Ba#u$h
A!BB!C han %sa##o&&a%o a@n )s s$ )o%&o2 +$n%in%o&o a &a $#a(ia n 1n#a&2 *
no so&o a& ca)(o in0an$o53u-ni& A-# ca(.$u&o BC Aaun,u n s$a o/#a s #co)in%a su
uso n s$ ca)(o n s(cia&C.
A;C En0o,u sis$)ico cons$#uc$i-is$a: R&aciona &os n0o,us sis$)icos *
cons$#uc$i-is$as % &a (sico$#a(ia. Sus #(#sn$an$s 0un%a)n$a&s son &os i$a&ianos
Bosco&o * Ccchin A!B"PC. La 0ina&i%a% % &a $#a(ia s co)(#n%# &a his$o#ia ,u
cun$a &a 0a)i&ia n #&aci'n a &a con%uc$a %0ini%a co)o (#o/&)a2 * &as (#)isas *
)i$os 0a)i&ia#s ,u han con$#i/ui%o a $a& %0inici'n o $i,u$aci'n Acons$#ucci'nC.
E& $#a(u$a a /as % (#1un$as ci#cu&a#s a &a 0a)i&ia -a %$c$an%o &as ci#cuns$ancias
his$'#icas ,u %$#)ina#on $a& $i,u$aci'n * &as c#ncias o )i$os 0a)i&ia#s ,u &
si#-n % /as. 7na -z #a&iza%a s$a $a#a s -a (#sn$an%o una hi('$sis a&$#na$i-a
,u cus$iona &os )i$os * (#)i$ #cons$#ui# &a his$o#ia * &as con%uc$as $i,u$a%as
co)o (#o/&)a % 0o#)a a&$#na$i-a. Fo00)an A!B""C n &a )is)a &.na sin$$iza s$
n0o,u a(un$an%o ,u & 0oco inicia& % &a $#a(ia sis$)ica s cn$#' n &as (au$as
in$#acciona&s Acon%uc$ua&sC * ,u s ha i%o %s(&azan%o hacia &os si1ni0ica%os
co)(a#$i%os % &a 0a)i&ia Aco1nicions2 )i$os2 c#ncias2 cons$#uccionsC. Li+as *
Vi&&1as A!BBUC #su)n s(&n%i%a)n$ s$ n0o,u n & con$+$o % &os n0o,us
cons$#uc$i-is$as.
0! TERAPIA COGNITIVA#CONSTRUCTIVISTA
Li+as * Vi&&1as A!BBUC #co1n &os 0un%a)n$os % s$ n0o,u * & $i(o %
(sico$#a(ia ,u (#o(onn. E& au$o# o#i1ina#io % s$a co##in$ s#.a 6. X&&* * su
(sico&o1.a % &os cons$#uc$os (#sona&s AX&&*2 !BHHC2 * &os #(#sn$an$s )s
%s$aca%os ac$ua&)n$ s#.an Ni)*# An &a &.na % X&&*C2 6ui%ano * Lio$$i
A#&aciona%os con & n0o,u co1ni$i-o5 s)n$icoC * Mahon*.
Bsica)n$ s$as $o#.as $inn un a&$o in$#s (is$)o&'1ico A$o#.a %&
conoci)in$oC * cus$ionan & Ms$a$usM % &o ,u %no)ina)os co)o M#a&M.
E& s# hu)ano cons$#u* con$inua)n$ Msu #a&i%a%M2 co)o un cin$.0ico 0o#)u&a
hi('$sis so/# su +(#incia n 0o#)a % cons$#uc$os A#(#sn$acions co1ni$i-as
o#1aniza%as % &a +(#inciaC * u$i&iza s$os cons$#uc$os co)o 0o#)a % )an3a# &as
+(#incias -ni%#as. S cus$iona &a -a&i%z % &as $o#.as co1ni$i-as ,u %0in%n &a
+is$ncia % un sis$)a #aciona& co1ni$i-o * o$#o sis$)a i##aciona& o (#i)i$i-o2 (us
su&n )an$n# & M(#inci(io % #a&i%a%M co)o 0o#)a % -#i0ica# &as hi('$sis
%#i-a%as %& sis$)a (#i)i$i-o? cuan%o s M(#inci(io % #a&i%a%M $a)/in s una
cons$#ucci'n (#sona& *Eo socia& (a#$icu&a# )s ,u un hcho $#ascn%n$
in%(n%in$ %& su3$o. Lo #a& (us s#.a ina(#nsi/& inco1nosci/&
in%(n%in$)n$ %& su3$o ,u si)(# s$ cons$#u*n%o Msu #a&i%a%M (#sionan%o
)s o )nos (o# %$#)ina%os 1#u(os socio50a)i&ia#s * )o)n$os his$'#icos.
La (sico(a$o&o1.a s#.a & (#o%uc$o % incon1#uncias n &os sis$)as % cons$#ucci'n
(#sona& o n su inu$i&i%a% (a#a (#%ci# &os hchos +(#incia&s.
Cons$#uc$os #.1i%os o %)asia%o &a+os i)(%i#.an ,u & su3$o #-isa#a a%cua%a)n$
sus +(#incias Acic&o % +(#inciaC? & $#a(u$a a*u%a#.a a& su3$o a #o#1aniza# sus
cons$#uc$os % )o%o ,u s$os (u%an s1ui# sin%o @$i&s n su #-isi'n +(#incia&.
Las $a#as %& $#a(@$a s#.an: A!C %$c$a# & sis$)a % cons$#uc$os i)(&ica%os n &
(#o/&)a * su o#1anizaci'n A(. &a+o2 #.1i%oC2 A;C %$#)ina# & M/&o,uoM %& cic&o %
+(#incia2 n ,u (un$o s ha (#o%uci%o Aan$ici(aci'n2 i)(&icaci'n2 ncun$#o2
-a&i%aci'n * #-isi'nC * A>C a*u%a# a su c&in$ a #a&iza# una #-isi'n %& sis$)a %
cons$#uc$os ,u sa )s 0unciona& (a#a s$.
Pa#$ V: OTROS ASPECTOS
Juan Jos Ruiz Snchz
9
Justo Jos Cano Snchez

$+! Ps6coD23acos 9 Ps6cote2a86a CoEn6t6Fa
! CONTRI,UCI"N DE LA PSICOTERAPIA COGNITIVA AL
SEGUIMIENTO DE LAS PRESCRIPCIONES M-DICAS
Se ca7cu7a Gue a72e5e5o2 5e7 /HI 5e 7os 8ac6entes no s6Euen co22ecta3ente 7as
6n56cac6ones 5e7 356co 'Pen5et7on 9 co7s! ()+*! Co3o 2eE7a Eene2a74 un te2c6o 5e
7os 8ac6entes s6e382e 8a2ece to3a2 7a 3e56cac6=n co3o se 7e 82esc26Je4 ot2o te2c6o
7o hace a Feces 9 e7 te2c6o 2estante cas6 nunca 7o hace 5e 7a 3ane2a 82esc26ta 'Po5e77
9 Ga294 (K0*! En enDe23e5a5es c2=n6cas 9@o E2aFes e7 26esEo se 6nc2e3enta a7 no
seEu62 7as 8autas 6n56ca5as!
En e7 te22eno 8s6co8ato7=E6co e7 cu387636ento 5e 7as 82esc268c6ones
8s6coDa23aco7=E6cas 8ue5e se2 un Dacto2 638o2tante en 7a Juena eFo7uc6=n o
estaJ6765a5 5e a7Eunos t2asto2nos co3o 7os cua52os 8s6c=t6cos esGu6zoD2n6cos 9
J68o7a2es4 7as 5e82es6ones 3o5e2a5as o E2aFes 9 a7Eunos t2asto2nos 5e ans6e5a5!
Des5e e7 enDoGue coEn6t6Fo 5e 7a 8s6cote2a86a se ha 82esta5o atenc6=n a 7a
638o2tanc6a Gue t6ene 8a2a 7a sa7u5 e7 seEu636ento 5e 7os t2ata36entos! De hecho4
una 8a2te 5e 7as 6nte2Fenc6ones se 5e56ca a 2eF6sa2 con e7 8ac6ente e7 cu387636ento
5e 7as ta2eas 8a2a casa 9 7os 82oJ7e3as su2E65os a7 2es8ecto '8!e ,ecL4 (K(B E776s4
()(*! A5e3s se ha eM87o2a5o 7os 82oJ7e3as Gue cont26Ju9en a 7a Da7ta 5e
cu387636ento 5e 7as 82esc268c6ones 8s6coDa23aco7=E6cas ',ecL4 (K(* 9 5e7
seEu636ento 5e 7os t2ata36entos te2a8ut6cos en Eene2a7 'Me6chenJau3 9 Tu2L4
((*!
,ecL '(K(* 65ent6D6ca una se26e 5e c2eenc6as 9 56sto2s6ones coEn6t6Fas Gue
cont26Ju9en a 7a Da7ta 5e oJse2Fanc6a 5e 7as 82esc268c6ones 8s6coDa23aco7=E6cas en
e7 8ac6ente 5e82es6FoB 9 Gue c2ee3os eMtens6J7es a ot2os 8ac6entes! Estas
56sto2s6ones se aE2u8a2Nan 5e 7a s6Eu6ente Do23a%
A* CoEn6c6ones ace2ca 5e 7a 3e56cac6=n antes 5e e38eza2 a to3a27a%
o OC2ea a56cc6=nO!
o OSo9 3s Due2te s6 no neces6to 7as 3e56c6nasO!
o OSo9 3s 5J67 8o2 neces6ta27asO!
o ONo 3e a9u5a2O!
o OS6 no to3o 7a 3e56cac6=n4 s6En6D6ca Gue no esto9 7ocoO!
o ONo 8o52 so8o2ta2 7os eDectos secun5a26osO!
o ONunca 8o52 aJan5ona2 7a 3e56cac6=n s6 e386ezo a to3a27aO!
o ONo ha9 na5a Gue neces6te hace24 eMce8to to3a2 7a 3e56c6naO!
o OSo7o neces6to to3a2 7a 3e56c6na en 7os 5Nas 3a7osO!
,* CoEn6c6ones ace2ca 5e 7a 3e56cac6=n 36ent2as se est to3an5o%
o ODes8us 5e Fa26os 5Nas 'o se3anas* no he 3ePo2a5o4 eso s6En6D6ca
Gue 7a 3e56c6na no s62FeO!
o ODeJe2Na sent623e tota73ente J6enO!
o OLas 3e56c6nas 2eso7Fe2n to5os 36s 82oJ7e3asO!
o OLas 3e56c6nas no 2eso7Fe2n to5os 36s 82oJ7e3as4 Qentonces 8a2a
Gu 3e s62FenR!
o ONo 8ue5o so8o2ta2 7os 3a2eos4 n6 ot2os eDectos secun5a26osO!
o OMe hace sent62 co3o un aut=3ataO!
Ests coEn6c6ones sue7en 77eFa2 a un aJan5ono 5e 7as 82esc268c6ones
Da23aco7=E6cas4 9 8ue5en 77eFa2 e38a2ePa5as 82ocesos 5e 2ecaN5a! AunGue 7a Da7ta
5e oJse2Fanc6a 8ue5e esta2 2e7ac6ona5a con eDectos 2e7ac6ona7es 'coEn6c6=n
6nte28e2sona7*4 soJ2eto5o en t2ata36entos est2uctu2a5os 'en cu9o caso haJ2Na Gue
eM87o2a2 esta 2ea*4 7o co3Sn es Gue estn 2e7ac6ona5as con coEn6c6ones es8ecND6cas
ace2ca 5e7 D23aco4 7a enDe23e5a5 9 7as eM8ectat6Fas 5e t2ata36entoB co3o 7as
2eDe265as ante26o23ente! IEua73ente4 ,ecL '(K(* 5a una se26e 5e 8autas Eene2a7es
8a2a au3enta2 7a 82oJaJ6765a5 5e seEu636ento 5e 7as 82esc268c6ones
Da23aco7=E6cas%
! P2o8o2c6ona2 6nDo23ac6=n soJ2e 7os eDectos 5e 7os D23acos!
$! Ut676za2 tcn6cas coEn6t6Fas%
! <! Detecta2 o eFoca2 7as coEn6c6ones ace2ca 5e 7a 82esc268c6=n!
$! $<! Detecta2 7os s6En6D6ca5os o c2eenc6as 2e7ac6ona5os con esas
coEn6c6ones!
+! +<! P2o8o2c6ona2 6nDo23ac6=n 8a2a cont2a22esta27a!
+! Ut676za2 82eEuntas Gue 8ue5en 5a2 O86stasO soJ2e 7as 56sto2s6ones
coEn6t6Fas%
! OQ?a to3a5o ante26o23ente esta 3e56cac6=nR
$! OQCu7es Due2on sus eM8e26enc6as con e77aR 's6 2es8on5e Gue antes 7a
to3=*O!
+! OQ:u c2ee Gue Fa a suce5e2 co3o consecuenc6a 5e to3a2 esta
3e56cac6=nRO!
.! OQC=3o ha 77eEa5o a 8ensa2 esoRO!
.! Ut676za2 2eE6st2os co3o Do23a 5e 5etecta2 82oJ7e3as asoc6a5os% Po2 ePe387o
e7 Do23ato s6Eu6ente!
D1A#?ORA @ SITUACI"N#ACTIVIDAD @ S1NTOMAS @ DOSIS
Ta3J6n Me6chenJau3 9 Tu2L '((* ut676zan 3to5os 5e eM87o2ac6=n coEn6t6Fa
8a2a au3enta2 e7 E2a5o 5e seEu636ento 5e 7as 82esc268c6ones! Inc7uso a8untan Gue
ent2eF6stas 3u9 co2tas 5626E65as a 2ea76za2 estas eM87o2ac6ones t6enen un eDecto
8os6t6Fo! AGue77os 82oDes6ona7es 5e 7a sa7u5 '8!e 356cos4 enDe23e2os4 8s6c=7oEos4
etc* Gue se GuePan 5e no tene2 t6e38o 3ate26a7 8a2a 2ea76za2 7a2Eas ent2eF6stas4 se
8ue5en JeneD6c6a2 '9 a sus 8ac6entes* 5e 2ea76za2 Fa26as 82eEuntas#cuest6ones 5e
Fa26os 36nutos 5e 5u2ac6=n4 5626E65as a 7a eM87o2ac6=n 5e 7as 65eas 9 eM8ectat6Fas
5e 7os 8ac6entes!
E7 82oceso 5e eM87o2ac6=n coEn6t6Fa 6n56ca5o se2Na%
< Pe236t62 Gue e7 8ac6ente cuente su h6sto26a con sus 82o86as 8a7aJ2as a7
826nc686o 5e 7a ent2eF6sta! E7 te2a8euta OescuchaO e7 s6En6D6ca5o o 3o5e7o
causa7 Gue t6ene e7 8ac6ente soJ2e su enDe23e5a54 7as 82eocu8ac6ones 9
te3o2es a7 2es8ecto4 9 7as eM8ectat6Fas Gue t6ene este soJ2e e7 t2ata36ento 9
e7 2o7 5e7 te2a8euta!
$< E7 te2a8euta son5ea 3s 5eten65a3ente soJ2e e7 3o5e7o eM876cat6Fo 5e7
8ac6ente soJ2e su enDe23e5a5! P2eEuntas o8o2tunas a7 2es8ecto 8ue5en se2
5e7 t68o%
o OQA Gu at26Ju9e uste5 este 82oJ7e3aRO!
o OQC=3o e38ez=R
o OQC=3o 7e aDectaRO
+< Son5eo 5e 82eocu8ac6ones 9 5u5as ace2ca 5e 7a enDe23e5a5! Po2
ePe387o%
o OQ:u 7e 82eocu8a soJ2e esta enDe23e5a5RO
o OQPo2 Gu 7e 82eocu8a esoRO
.< Son5ea2 7as eM8ectat6Fas 5e7 8ac6ente soJ2e e7 t2ata36ento%
o OQ?a seEu65o uste5 antes ot2os t2ata36entos 8a2a este 82oJ7e3aR
Q:u 2esu7ta5os oJtuFoR! Q:u o86na 5e e77osRO!
o OQ?a9 a7Eo Gue 7e Eusta2Na conoce2 2es8ecto a su enDe23e5a5RO!
o OQLe 82eocu8a a7Eo 2es8ecto a seEu62 este t2ata36entoR 'soJ2e una
82esc268c6=n 2ea76za5a*O!
o En 2esu3en4 7os e7e3entos 5e 7a ent2eF6sta coEn6t6Fa 8o52Nan Gue5a2
5e Do23a J2eFe%
* Q:u 82oJ7e3a 7e t2ae hasta aGuNR
$* QA Gu at26Ju9e Gue se ha9a 82esenta5o este 82oJ7e3aR
+* Q:u es 7o Gue 3s 7e 82eocu8a 5e este 82oJ7e3aR
.* Q?a9 a7Eo Gue 7e 82eocu8e 2es8ecto a7 t2ata36ento 5e este
82oJ7e3aR
$! TRATAMIENTO PSICO&ARMACOL"GICO VERSUS
TRATAMIENTO COGNITIVO
Dete236na5os estu56os 5e3uest2an Gue e7 t2ata36ento 8s6coDa23aco7=E6co 82o5uce
3o56D6cac6ones coEn6t6Fas en 7os esta5os 5e82es6Fos 'Po7a6no4 ,a2ce7o 9 Ma75ona5o4
((*% se 82o5ucen 3ePo2Nas en 7as at26Juc6ones 5e 6n5eDens6=n 9 en 7a autoest63a
'aunGue s6n 77eEa2 a n6Fe7es =8t63os*B se 82o5uce una no23a76zac6=n 5e 7os
sNnto3as aDect6Fos# so3t6cos 5es8us 5e7 t2ata36ento Da23aco7=E6co4 8e2o sue7en
8e2s6st62 7as 56sto2s6ones coEn6t6Fas 9 7os sNnto3as coEn6t6Fos 'Gue 82ec6sa3ente
se2Nan 7os Dacto2es te=26cos 5e Fu7ne2aJ6765a5 8e2sona7*! Po2 7o tanto se cuest6ona en
e7 Don5o4 Gue e7 t2ata36ento 8s6coDa23aco7=E6co so7o sea 2ea73ente eDect6Fo en e7
t2ata36ento 5e 7as 5e82es6ones 'no 8s6c=t6cas*! Po2 ot2o 7a5o 7a 8s6cote2a86a
coEn6t6Fa s6n se2 co3J6na5a con 8s6coD23acos4 sue7e se2 6neDect6Fa en e7
t2ata36ento 5e 7as 77a3a5as 5e82es6ones 3a9o2es '8s6c=t6cas 9 no 8s6c=t6cas*4 9a
Gue e7 8ac6ente neces6ta2Na un c6e2to E2a5o 5e s6ntonNa aDect6Fa 9 coEn6t6Fa 8a2a
2ea76za2 e7 t2aJaPo 8s6cote2a8ut6co 'Ma75ona5o ,u6t2aEo4 ())*! A5e3s4 a 8esa2
5e Gue a7Eunos 6nFest6Ea5o2es ',7acLJu2n 9 Cott2auM4 ())* encuent2an Gue 7a
te2a86a coEn6t6Fa a so7as es 3s eD6caz4 en Eene2a74 en e7 t2ata36ento 5e 7a 5e82es6=n
no 8s6c=t6ca4 Gue 7os 8s6coD23acos4 e 6nc7uso 6Eua7 5e eDect6Fa Gue cuan5o se
co3J6nan 8s6coD23acos 9 te2a86a coEn6t6FaB 8ensa3os Gue en a7Eunos casos 7a
eM8e26enc6a 5e 3ePo2Na s6nto3t6ca4 8ue5e se2 3ot6Fante 8a2a cont6nua2 e7 t2aJaPo
coEn6t6Fo!
Con 2es8ecto a 7os t2asto2nos 5e ans6e5a5 'Cott2auM4 ((H* se 2eco36en5a ut676za2
7os ant65e82es6Fos en casos 5e 8ac6entes aEo2aD=J6cos 5e826365os 9 en caso 5e
82esenc6a 5e ataGues 5e 8n6co 8e2s6stentes e 6ntensos 5es8us 5e se6s se3anas 5e
ut676za2 7a eM8os6c6=n4 s6n Gue 2e36tan!
En 7as DoJ6as soc6a7es e7 t2ata36ento 8s6cote2a8ut6co es 3s eD6caz Gue e7
Da23aco7=E6co4 8e2o en a7Eunos 8ac6entes 2es6stentes a 7a eM8os6c6=n 8ue5e se2 St674
en una 8263e2a Dase4 7a ut676zac6=n 5e ant65e82es6Fos IMAO 'Dene7z6na* 9 D23acos
J7oGueantes Jeta en 8ac6entes Gue 82esentan e86so56os 5e ans6e5a5 ocas6ona7es 9
82e5ec6J7es 'L6eJoT6tz4 ()K*!
En e7 t2ata36ento 5e 7a DoJ6a s6387e e7 t2ata36ento 3s eD6caz es 7a eM8os6c6=n4
aunGue tene2 c6e2ta ut6765a5 e7 uso 5e 7as Jenzo56ace86nas '8!e Fa76u3* 8a2a
2e5uc62 7a ans6e5a5 ant6c68ato26a a 7a s6tuac6=n4 7os JetaJ7oGueantes Jeta 8a2a
2e5uc62 7a 2es8uesta auton=36ca 9 7a Dene7z6na 8a2a 8ac6entes con 5esca2Eas
auton=36cas e86s=56cas '&9e24 ()K*!
Con 2es8ecto a 7os ataGues 5e 8n6co no est suD6c6ente3ente 5e3ost2a5a 7a
su8e26o265a5 5e 7os 8s6coD23acos soJ2e 7a 8s6cote2a86a coEn6t6Fa4 9 F6ceFe2saB e7
t2ata36ento co3J6na5o 8a2ece e7 3s eD6caz! En este caso se ut676zan 7os
ant65e82es6Fos '63682a36na4 Dene7z6na* o una t26azo7oJenzo56aze86na4 e7
a782azo7a3 'Go23an4 ()K*!
En e7 t2ata36ento 5e 7a ans6e5a5 Eene2a76za5a4 7a te2a86a coEn6t6Fa 8a2ece su8e26o2
a7 t2ata36ento 8s6coDa23aco7=E6co4 aunGue e7 a7Eunos casos es St67 co3J6na2 7a
te2a86a coEn6t6Fa con 7as Jenzo56ace86nas 'Cott2auM4 ((H*!
E7 aJo25aPe 3s eD6caz en e7 caso 5e7 t2ata36ento 5e 7as oJses6ones#co38u7s6ones
es 7a co3J6nac6=n 5e te2a86a coEn6t6Fa#con5uctua7 con ant65e82es6Fos 'soJ2e to5o
7a c7o263682a36na*4 s6en5o esta co3J6nac6=n 3s eD6caz Gue 7a te2a86a coEn6t6Fa
con5uctua7 so7a4 soJ2eto5o en 8ac6entes oJses6Fos con co38onente 5e82es6Fo
'co3J6nac6=n Gue es D2ecuente* 'Cott2auM4 ((H*!
En e7 t2ata36ento 5e 7a esGu6zoD2en6a se 5eJe conta2 s6e382e con 7a ut676zac6=n 5e
7os 8s6coD23acos neu2o78t6cos! E7 aJo25aPe coEn6t6Fo neces6ta Gue e7 8ac6ente
tenEa un 3Nn63o 5e contacto con 7a 2ea765a5 8a2a se2 8os6J7e 9 Gue est 76J2e 5e
s6nto3ato7oENa aEu5a 'Pe226s4 ())*! SeESn Ua87an 9 Sa5ocL '((H* e7 t2ata36ento
5e 7a esGu6zoD2en6a t68o I 's6nto3ato7oENa 8os6t6Fa* sue7e 2eGue262 7a ut676zac6=n 5e
7os neu2o78t6cosB 9 7a esGu6zoD2en6a t68o II 's6nto3ato7oENa neEat6Fa4 5eDectua7*
sue7e 2es8on5e2 3ePo2 a 82oE2a3as 5e t68o 2ehaJ676ta5o2 '8!e 82oE2a3as 5e
L6Je23an4 ()(* 9 escasa3ente a 7os neu2o78t6cos!
En e7 t2ata36ento 5e7 82oceso 5e 5ue7o no se sue7e ut676za2 7os 8s6coD23acos4
eMce8to 7as Jenzo56ace86nas a 5os6s JaPas en a7Eunas ocas6ones! En e7 caso 5e Gue e7
5ue7o sea co3876ca5o4 e7 t2ata36ento es 65nt6co a7 aJo25aPe 5e ot2os cua52os
5e82es6Fos4 en co3J6nac6=n con un enDoGue coEn6t6Fo#con5uctua7 5e O8esa2
5626E65oO!
Las neu2os6s h6st26cas '56soc6at6Fas4 conFe2s6Fas* sue7en 2es8on5e2 3a7 a7
t2ata36ento 8s6coDa23aco7=E6co so7oB aunGue 7os sNnto3as asoc6a5os 5e t68o
ans6oso o 5e82es6Fos 8ue5en 3ePo2a2 con e77os! En caso 5e 5e82es6=n atN86ca con
sNnto3as h6st26cos '56sDo26a h6ste2o65e 5e Aest 9 Da779* sue7e se2 eD6caz e387ea2 e7
IMAO 5e t68o su7Dato 5e Dene7c6na 'Va77ePo Ru67oJa4 ((*! Es 2eco3en5aJ7e
e387ea2 7os 8s6coD23acos a7 3Nn63o 8os6J7e '5eJ65o a su 8os6J7e ut676zac6=n4
JeneD6c6os secun5a26os4 etc!*B 9 e7 t2ata36ento 3s eD6caz sue7e co3J6na2 3to5os
h68nosuEest6Fos4 6nte2Fenc6ones Da3676a2es 9 8s6coD23acos4 en caso 5e s6 to3as
ans6oso# 5e82es6Fos 3u9 Due2tes 'Ch6nch677a Mo2eno4 ()(B Va77ePo Ru67oJa4 ((*!
En a7Eunos casos 5e h6ste26a 56soc6at6Fa4 8ue5e se2 St67 7a ut676zac6=n 5e7 8entota7
s=56co 8a2a 2ecu8e2a2 6nDo23ac6=n Oo7F65a5aO 'Ua87an 9 co7s! ((H*!
En e7 caso 5e t2asto2nos 5e t68o h68ocon526aco 9 5e t68o 8s6coso3t6co es
2eco3en5aJ7e ut676za2 7as Jenzo56ace86nas 9 7os ant65e82es6Fos s6 a8a2ecen
sNnto3as ans6oso#5e82es6Fos 2e7eFantes! En estos casos4 en Eene2a74 es 82eDe26J7e s6n
e3Ja2Eo4 eF6ta2 e7 uso 5e 8s6coD23acos4 aunGue en casos en Gue a8a2ezcan se
8ue5e e387ea2 un ant65e82es6Fo 5e t68o secat6Fo con 8ocos eDectos secun5a26os4 9
en caso 5e sNnto3as 5e ans6e5a5 se 8ue5e 2ecu2262 a una Jenzo56ace86na
'Ch6nch677a Mo2eno4 ()(*4 aunGue e7 cua52o 5e Don5o es 3as 2es8ons6Fo a
t2ata36entos co3J6na5os 5e 8s6cote2a86a 9 8s6coD23acos 'Sa6z Ru6z e IJaVez
Cua52a5o4 (($*!
E7 t2ata36ento 5e 7os 82oJ7e3as 5e 8a2ePa 9 t2asto2nos seMua7es sue7e 2es8on5e2 a
7a te2a86a 5e 8a2ePa 9 te2a86a seMua74 no s6en5o eDect6Fo 7os 8s6coD23acos 8a2a
estos 82oJ7e3as4 sa7Fo Gue estn 2e7ac6ona5os con ot2os cua52os 8s6co8ato7=E6cos
8a2a7e7os '8s6cos6s4 5e82es6=n4 t2asto2nos 5e ans6e5a5*!
E7 aJo25aPe 5e 7os t2asto2nos 5e 8e2sona765a5 sue7e con77eFa2 un enDoGue
co3J6na5o 5e 8s6cote2a86a 9 D23acosB s6en5o estos S7t63os St67es 8a2a a7Eunos
sNnto3as asoc6a5os '5e82es6=n4 ans6e5a5*! DeJ65o a 7a a7ta 56D6cu7ta5 8a2a Gue estos
8ac6entes 6n6c6en una 8s6cote2a86a4 a Feces so7o se 63876can en un t2ata36ento
8s6coDa23aco7=E6co4 Gue 8ue5e se2 ut676za5o Oco3o 8uenteO 8a2a aJo25a2 ot2os
as8ectos no s6nto3t6cos con 8s6cote2a86a 'Va77ePo Ru67oJa4 (($*!
Los t2asto2nos 5e a763entac6=n 'ano2eM6a4 Ju7636a* sue7en se2 aJo25a5os 5es5e una
8e2s8ect6Fa 3u7t656sc6876na2 co3J6nan5o aJo25aPes 356cos 9 8s6co7=E6cos! En 7os
casos eMt2e3os 5e 5ete26o2o DNs6co ha9 Gue 2ecu2262 a 6nte2Fenc6ones 356cas
es8ecND6cas4 asN co3o a 82oE2a3as o8e2antes 5e cont2o7 a3J6enta74 9 cas6 s6e382e a
7a hos86ta76zac6=n! Una Fez conseEu65a c6e2ta estaJ6765a5 5e estos cua52os e7
seEu636ento 5e 7os 36s3os se sue7e hace2 con 8s6cote2a86a coEn6t6Fa#con5uctua7 9
con 2eF6s6ones 356cas 8e26=56cas! La 6nte2Fenc6=n en e7 2ea Da3676a2 '9 te2a86a
Da3676a24 con o s6n te2a86a 6n56F65ua7* sue7e se2 necesa26a 'Cott2auM4 ((H*4 asN co3o
7a ut676zac6=n 5e D23acos ant65e82es6Fos 9@o ans6o7Nt6cos en caso 5e Gue estos
sNnto3as sean 8e2s6stentes 9 aEu5os!
En e7 ca38o 5e 7os t2asto2nos 6nDanto#PuFen67es se sue7e 2eco3en5a2 3antene2 e7
uso 5e 7os 8s6coD23acos a7 3Nn63o4 9a Gue 7a 3a9o2Na 5e e77os 2es8on5en J6en a
87antea36entos 8s6cote2a8ut6cos 5e t68o Da3676a2! So7o en casos E2aFes 5e
t2asto2nos 5e 7a con5ucta '8!e h68e2act6F65a5* se sue7e ut676za2 8s6coD23acos '8!e e7
3et67Den65ato*4 asN co3o en casos E2aFes 5e 5e82es6=n 6nDanto#PuFen67
'ant65e82es6Fos*4 casos E2aFes 5e t2asto2nos 5e ans6e5a5 'ans6o7Nt6cos o 8s6cos6s
6nDant67es 'neu2o78t6cos*! A 8esa2 5e esto4 7os t2ata36entos 8s6coDa23aco7=E6cos4 en
Eene2a74 s6n e7 a8o9o Js6co 5e una te2a86a 8s6co7=E6ca 'cas6 s6e382e 5e t68o
Da3676a24 contan5o con 7os 8a52es 5e7 ch6co@a* sue7en se2 6neDect6Fos!
En 2esu3en 7os 8s6coD23acos sue7en se2 3s St67es 8a2a e7 aJo25aPe 5e sNnto3as
aEu5os e 6nca8ac6tantes 'sNnto3as 8os6t6Fos4 82o5uct6Fos* Gue 7a 8s6cote2a86a
coEn6t6FaB 36ent2as Gue esta sue7e se2 3s St67 8a2a aJo25a2 7os Dacto2es 5e
Fu7ne2aJ6765a5 Gue hacen Gue e7 t2asto2no se 3antenEa a 7o 7a2Eo 5e7 t6e38o! S6n
e3Ja2Eo en 3uchos casos no se 8ue5e aJo25a2 esa OFu7ne2aJ6765a5O s6n antes no
haJe2 2ecu2265o a 7os 8s6coD23acos 8a2a su8e2a2 c6e2ta OJa22e2aO
s6nto3ato7=E6ca!
Pa#$ V: OTROS ASPECTOS
Juan Jos Ruiz Snchz
9
Justo Jos Cano Snchez

$.! Conce8c6ones E22=neas soJ2e 7a Ps6cote2a86a
CoEn6t6Fa
En &a &i$#a$u#a $'#ica in-s$i1a%o#a (si,ui$#ica * (sico&'1ica s 0#cun$ ncon$#a#
una s#i % a0i#)acions so/# &os 0un%a)n$os % &a (sico$#a(ia co1ni$i-a #a&iza%os
(o# (#sonas no -incu&a%as a s$ ca)(o2 * ,u cons$i$u*n -#sions M%is$o#siona%asM *
##'nas so/# &a )is)a. 4 )an#a )u* #su)i%a (#sn$a)os &as conc(cions
##'nas )s 0#cun$s * &as #s(us$as %a%as a s$as.
Las (#inci(a&s conc(cions ##'nas so/# &a (sico$#a(ia co1ni$i-a son:
!. MI1no#a &a in0&uncia %& a)/in$ * % &a con%uc$aM. Po%#.a)os #&aciona# s$a
c#.$ica con o$#as ; )s: MLa $#a(ia co1ni$i-a consis$ n & uso %
(#oc%i)in$os % con%iciona)in$o o (#suasi'n -#/a& A+c&usi-a)n$CM *
M&a $#a(ia co1ni$i-a consis$ n &a %$cci'n * )o%i0icaci'n % (nsa)in$os
au$o)$icos A+c&usi-a)n$CM. Po%#.a)os %no)ina# a &a 0un$ % s$as
c#.$icas co)o MPosici'n con%uc$is$a2 $cnicis$a * #%uccionis$aM.
;. MI1no#a# &a a0c$i-i%a%M. S #&aciona con o$#as > c#.$icas )s: MLa $#a(ia
co1ni$i-a s una #0un%ici'n %& (o%# (#suasi-o %& (nsa)in$o (osi$i-oM2
MLa $#a(ia co1ni$i-a %s-a&o#iza & (a(& % &as )ocions2 ,u hacn % &a -i%a
a&1o #ico * -i/#an$. Es a&1o (u#a)n$ c#/#a&M * MLa $#a(ia co1ni$i-a s un
(#ocso % in$#-nci'n #aciona& * #aciona&iza%o#aM. Po%#.a)os %no)ina# a s$a
0un$ co)o MPosici'n s@(# hu)anis$a2 #o)an$icis$a * a0c$i-aM.
>. MI1no#a &o /io&'1icoM. L %no)ina)os MPosici'n /io&o1is$a * #%uccionis$aM.
J. MI1no#a &o conscin$ * s &i)i$a a $#a/a3a# con &a s0#a conscin$ *
0no)no&'1icaM. L &&a)a)os MPosici'n (sico5%in)icaM.
No$a: So)os conscin$s % ,u &a %no)inaci'n % &as (osicions c#.$icas a(a#cn
co)o M$i,u$acions so/# 1n#a&iza%asM2 (#o a,u. &a )(&a)os so&o co)o c#.$icas
1n#a&s A(#o no a/so&u$asC.
! RESPUESTA A LA CONCEPCI"N CONDUCTISTA4 TECNICISTA Y
REDUCCIONISTA! ,ecL '(K(*%
!C T#a/a3an%o n & )a#co %& )o%&o co1ni$i-o2 & $#a(u$a 0o#)u&a & )$o%o
$#a(u$ico % acu#%o con &as ncsi%a%s s(c.0icas %& (acin$ n un
)o)n$o %a%o.
;C E& $#a(u$a %i0#ncia (#ocso * (#oc%i)in$os. S (u% #a&iza# ca)/ios
co1ni$i-os )%ian$ $cnicas hu)anis$as2 (sico5%in)icas o con%uc$is$as2 * o$#as
in$#-ncions.
>C E& uso % $cnicas con%uc$ua&s (u% 0a-o#c# & ca)/io co1ni$i-o? (o#
3)(&o )%ian$ &a )o%i0icaci'n % +(c$a$i-as % au$o50icacia * con$#as$ %
hi('$sis AM(#u/as % #a&i%a%M2 M#0u#zo % (#%iccionsMC.
JC La $#a(ia co1ni$i-a no consis$ so&a)n$ n &a %$cci'n * )o%i0icaci'n %
(nsa)in$os au$o)$icos2 sino $a)/in n &a %$cci'n * )o%i0icaci'n % &os
si1ni0ica%os (#sona&s Asu(us$os2 s,u)asC ,u hacn -u&n#a/& a& (acin$.
$! RESPUESTA A LA CONCEPCI"N SUPER?UMANISTA4
ROMANTICISTA Y A&ECTIVA! ,ecL '(K(*4 Ra639 '()/* 9
Lun5h '())*%
!C Los (nsa)in$os (osi$i-os * (#suasi-os no son ncsa#ia)n$ -&i%os o
co##c$os. 7na (#sona (u% n1aIa#s as. )is)a %u#an$ un $i)(o con
(nsa)in$os (osi$i-os so/# una /as (oco #a&is$a.
;C Los (nsa)in$os (osi$i-os &&-an a sn$i)in$os (osi$i-os so&o cuan%o &a
(#sona s$ con-nci%a % ,u son ci#$os.
>C E& n0o,u co1ni$i-o s con0un% 0#cun$)n$ con & #aciona&is)o * &a
#aciona&izaci'n. Los (#ocsos co1ni$i-os sin )/a#1o2 (u%n s# #aciona&s o
)o$i-os Asis$)a (#i)i$i-o % (#ocsa)in$o % &a in0o#)aci'nC.
JC La +(#incia )ociona& su& s# )(a$iza%a (o# & $#a(u$a? * a%)s &as
0&uc$uacions )ociona&s -an uni%as a ca)/ios co1ni$i-os. Es sncia&
%isc#i)ina# &as )ocions (a#a &&1a# a& ni-& co1ni$i-o.
HC Co1nici'n * )oci'n s$n )zc&a%as n &a na$u#a&za. S su&n s(a#a#
cuan%o nos #0#i)os a (#ocsos co1ni$i-os #aciona&s o a (#ocsos co1ni$i-os
)ociona&s.
+! RESPUESTA A LA CONCEPCI"N PSICODINCMICA! ,ecL '(K(*4
Mahone9 '()/* 9 Cott2auM '((H*%
!C La $#a(ia co1ni$i-a %a i)(o#$ancia a a&i-ia# &os s.n$o)as %& (acin$2
$#ans0o#)n%o&os n (#o/&)as #so&u/&s. A -cs han % (os(on#s
(#o/&)as )s 1n#a&s (a#a a&i-ia# (#o/&)as )s sin$o)$icos A(. casos %
u#1ncia * )o#/i&i%a% )a*o#C.
;C E& o/3$i-o 0ina& % &a $#a(ia co1ni$i-a s &a %$cci'n * )o%i0icaci'n % &as
%is$o#sions * s,u)as co1ni$i-os ,u hacn -u&n#a/& a& (acin$ Ao/3$i-o
s$#uc$u#a&C. En &a )a*o#.a % &os casos &os (acin$s no son Mconscin$sM %
co)o %is$o#sionan sus +(#incias ni % &as (#)isas ,u sus$n$an (a#a &&o.
>C La )a*o#.a % &os (#ocsos co1ni$i-os #&aciona%os con &as a&$#acions
)ociona&s son Mau$o)$icosM2 s %ci# in-o&un$a#ios * % $i(o Minconscin$M *
M(#5conscin$M.
JC La noci'n % s,u)a co1ni$i-o (#)i$ a/o#%a# & (#o/&)a % &o
inconscin$ A%s% o$#a (#s(c$i-a %is$in$a a &a (sicoana&.$ica.Los -n$os
(sico&'1icos su&n s# (o# &o 1n#a& (#5conscin$ A(nsa)in$os
au$o)$icos2 s$a%os )ociona&s2 a&1unas con%uc$asC * &os s,u)as co1ni$i-os
inconscin$s. La ac$i-aci'n % &os s,u)as co1ni$i-os (#o%uc s$a%os
)ociona&s * (nsa)in$os au$o)$icos (#5conscin$s2 i1no#an%o & su3$o su
/as % s$#uc$u#a % si1ni0ica%o.
HC La conc(ci'n co1ni$i-a % &os (#ocsos inconscin$s s #&aciona con &a
o#1anizaci'n % &as s$#uc$u#as % si1ni0ica%o (#sona&. E+is$n s$#uc$u#as
%i0.ci&)n$ accsi/&s * -#/a&iza/&s (a#a & su3$o2 (#o ,u sin )/a#1o
1u.an su +(#incia conscin$. Esas s$#uc$u#as son inconscin$s a& $n# un
1#a%o % Ma/s$#acci'nM )u* a&$o. Su&n s$a# #&aciona%as con 0o#)as %
#(#sn$aci'n )n$a& % $i(o (#5-#/a& A(. i)1nsC * han (o%i%o s#
a%,ui#i%a n (ocas in0an$i&s %on% aun no (#%o)ina/a & (nsa)in$o
o(#a$i-o * #aciona&.
.! RESPUESTA A LA CONCEPCI"N ,IOLOGISTA Y
REDUCCIONISTA! ,ecL '(K(4 ()+*%
!C La i%a % %i-i%i# &os 0n')nos (sico&'1icos * /io&'1icos n %os #a&i%a%s
%is$in$as s $#asnocha%a.
;C Los (#oc%i)in$os (sico&'1icos (u%n s# consi%#a%os co)o o(#acions
o accions ,u (#o%ucn )o%i0icacions /io&'1icas.
>C Los sis$)as /io&'1icos * (sico&'1icos son (#s(c$i-as %i0#n$s %& )is)o
0n')no nu#oco1ni$i-o5in$#acciona&. 7na (#s(c$i-a u$i&iza )s un )%io
% ca)/io 0.sico5)a$#ia& A/io&'1icoC * & o$#o un )%io % ca)/io )s
in$#ac$i-o A(sico&'1icoC.
BIBLIO6RALIA
Juan Jos Ruiz Snchz
9
Justo Jos Cano Snchez

ABBA6NANO. N: Fis$o#ia % &a Li&oso0.a. E%. Mon$an# * Si)'n.Ba#c&ona2 !BP".
A4LER. A: P#c$ica * $o#.a % &a (sico&o1.a %& in%i-i%uo. E%. Pai%'s.Ba#c&ona2 !B;J
A%ici'n o#i1ina&C.
A4LER. A: E& conoci)in$o %& ho)/#. E%. Es(asa5Ca&(. Ma%#i%.!B;P A%ici'n
o#i1ina&C.
A4LER. A: B#-s co)n$a#ios so/# #az'n2 in$&i1ncia * %/i&i%a% )n$a&. !B;". En :
A. A%&#: Su(#io#i%a% in$#s socia&. Co)(i&aci'n % F.L.Ans/ach# *
R.R.Ans/ach#. Lon%o % Cu&$u#a Econ')ica. M+ico2 !BO"C.
A4LER. A: E& sn$i%o % &a -i%a. E%.Es(asa5Ca&(. Ma%#i%. !B>> A%ici'n o#i1ina&C.
A4LER. A: E& ca#c$# nu#'$ico. E%. Pai%'s. Ba#c&ona. !B!; A%ici'n o#i1ina&C.
AINSVORTF2 M.4.S? BLEFAR2 M.C? VATERS2 E? * VALL2S: Pa$$#ns o0
A$$ach)n$: Ass%% in $h S$#an1 Si$ua$ion an% Fo). E%. Fi&&s%a&2 N.J: LaW#nc
E#&/au). !BP".
AN4ERSON. JR2 BOVER. 6F: Fu)an associa$i- ))o#*. Vins$on2 Vashin1$on2
4C. !BP>.
AVILA ESPA4A. A: Manu& o(#a$i-o (a#a & Ts$ % A(#c(ci'n T)$ica. E%.
Pi#)i% . Ma%#i%. !B"O.
ARIETI. S: In$#(#$a$ion o0 schizo(h#nia. NW Do#[2 B#unn#2 !BHH.
ARIETI. S: BEMPORA4. J: Psico$#a(ia % &a %(#si'n. E%. Pai%'s. Ba#c&ona. !BP"
A%ici'n o#i1ina&C.
ARIETI. S: La co1nici'n n & (sicoan&isis. !B"U AEn: Mahon*. M * L#)an. A5
Co1nici'n * (sico$#a\a. E%. Pai%'s. Ba#c&ona. !B"H A%ici'n o#i1ina&C.
BAN47RA. A: P#inci(&s o0 /ha-io# )o%i0ica$ion. NW Do#[2 Rinha#$ Vins$on2
!BOB A$#a%ucci'n: E%. S.1u). !B">C.
BAN47RA. A: Socia& &a#nin1 $ho#*. En1&Woo% C&i00? N.J? P#n$ic5Fa&&2 !BPO.
A$#a%ucci'n: E%. Es(asa5Ca&(. !B"JC.
BAN47RA. A: MS&0500icac* )chanis) in hu)an a1nc*M. A)#ican Ps*cho&o1is$2
!B";2 >P2 (1s. >JJ5>H".
BAN47RA. A: Pnsa)in$o * acci'n. E%. Ma#$inz Roca. Ba#c&ona. !BBU.
BARTLETT.L.4: R))/#in1: A S$u%* in E+(#i)n$a& an% Socia& Ps*cho&o*2
Mac)i&&an NW Do#[. !B>;.
BECX. A. T: 4(#si'n: C&inica&2 +(#i)n$a&2 an% $ho#$ica& as(c$s. NW Do#[:
Fo/#2 !BOP.
BECX. A. T: Co1ni$i- $h#a(* an% $h )o$iona& %iso#%#s. NW Do#[: In$#na$iona&
7ni-#si$is Pss2 !BPO.
BECX. A. T? R7SF. A. J? SFAV B.L $ EMERD 6: Co1ni$i- $h#a(* o0 %(#ssion.
6ui&0o#% P#ss2 NW Do#[2 !BPB. AT#a%ucci'n: 4.4.B. !B">C.
BECX. A .T. * SFAV. B. L: En0o,us co1ni$i-os % &a %(#si'n A%ici'n o#i1ina&:
!B"!C. En: E&&is. A * 6#i1#. R: Manua& % $#a(ia #aciona&5)o$i-a. E%. 4.4.B. !B"H.
BECX. A. T. $ EMERD. 6: An+i$* %iso#%#s an% (ho/ias: a co1ni$i- (#s(c$i-2
NW Do#[2 Basic Boo[s2 !B"H.
BECX. A. T. $ 6REENBER6. R. L: Co(in1 Wi$h %(#ssion. NW Do#[ Ins$i$u$ 0o#
Ra$iona Li-in12 !BPJ.
BECX. A. T: 4(#ssion in-n$o#*. Phi&a%&(hia: Cn$# 0o# Co1ni$i- Th#a(*2 !BP".
BECX. A. T? XOVACS. M $ VEISSMAN. A: Asss)n$ o0 suici%a& in$n$ion: Th
Sca& 0o# Suici%a& I%a$ion. Jou#na& o0 Consu&$in1 an% C&inica& Ps*cho&o1*. !BP".
BECX. A. T: Lo- is n-# nou1h. Fa#(# an% BoW2 NW Do#[2 !B"" AT#a%ucci'n:
Pai%'s2 !BBUC.
BEECF. F. R? B7RNS. L. E $ SFELLIEL4S. B. L: A /ha-iou#a& a((#oach $o $h
)ana1)n$ o0 s$#ss. Chichs$#: Vi&*2 !B";.
BLACXB7RN. I $ COTTRA78. J: Th#a(i co1ni$i- % &a %(#ssion. Masson2
Pa#is2 !B"".
BOFART2 A. C: Si)i&a#i$is /$Wn co1ni$i- an% hu)anis$ic a((oachs $o
(h*cho$h#a(*. Co1ni$i- Th#a(* an% Rsa#ch2 O2 ;JH5;HU.
BOFART2 A. C: Ps*cho$#a(* in$1#a$ion 0#o) a c&in$5cn$#% (#s(c$i-. In 6.
Li$a#2 J. R)/au$s2 R. Van Ba&n AE%sC2 C&in$5cn$#% an% +(#in$ia& (s*cho$h#a(*
in $h nin$is A((. HBB5O;;C. Lu-n2 B&1iu): Lu-n 7ni-#si$* P#ss. !BBU.
BOFART. A. C: E)(a$h* in c&in$5cn$#% $h#a(*: A con$#as$ Wi$h (s*choana&*sis
an% S&05Ps*cho&o1*. Jou#na& o0 Fu)anis$ic Ps*cho&o1*2 >!2 >J5J". !BB!.
BOLLES. R. C: Tho#* o0 )o$i-a$ion. NW Do#[. Fa#(# RoW2 !BPH.
BOSCOLO. L? CECCFIN.6? FOLLMAN.L $ PENN. P: Mi&an s*s$)ic 0a)i&*
$h#a(*: Con-#sa$ions in $ho#* an% (#ac$ic. NW Do#[2 Basic Boo[s. !B"P.
BOVLBD. J: A$$ach)n$ an% Loss. Vo&u)n !: A$$ach)n$. NW Do#[2 Pn1uin Boo[s2
!BP!.
BOVLBD. J: A$$ach)n$ an% Loss. Vo&u)n ;: S(a#a$ion: An+i$* an% An1#. NW
Do#[2 Pn1uin Boo[s2 !BP>.
BOVLBD. J: A$$ach)n$ an% Loss. Vo&u)n >: Loss. NW Do#[2 Basic Boo[s2 !B"U.
BOVLBD. J: E& (a(& % &a +(#incia % & ain0ancia n & $#as$o#no co1ni$i-o Ao#i1ina&
% !BPBC. En: Mahon*. M * L#)an. A: Co1nici'n * (sico$#a(ia. E%. Pai%'s.
Ba#c&ona. !B"".
BOVLBD. J: V.ncu&os a0c$i-os: 0o#)aci'n2 %sa##o&&o * (#%i%a. E%. Mo#a$a. !BPB
A%ici'n o#i1ina&C.
BRAIER. E. A: Psico$#a(ia /#- % o#in$aci'n (sicoana&.$ica. E%icions Nu-a
Visi'n. Bunos Ai#s2 !B"U.
B7CETA. J. M: T#a$a)in$o co)(o#$a)n$a& % un caso % s$#s. En: Macia An$'n.4
* Mn%z Ca##i&&o. L. 8: A(&icacions c&.nicas % &a -a&uaci'n * )o%i0icaci'n %
con%uc$a. Es$u%io % casos. E%. Pi#)i%. Ma%#i%. !B"".
CALVO SA6AR4OD. R: T#a$a)in$o % &a ano#+ia n#-iosa * /u&i)ia n#-iosa. En:
Jo#na%as An%a&uzas % (sico&o1.a * sa&u%. C.O.P. !B"".
CARROBLES. J. A: An&isis * )o%i0icaci'n % con%uc$a II. 7NE4. !B"H.
CLARX. 4. M: A co1ni$i- a((#oach $o (anic. Bha. Rs. Th#. ;J: JO!5 JPU. !B"O.
CLARX. 4. M? SALXO7SXIS. P. M $ CFALXLED. A. J: Rs(i#a$o#* con$#o& as a
$#a$)n$ 0o# (anic a$$ac[s. Jou#na& o0 /ha-io# $h#a(* an% +(#i)n$a& (s*chia$#*2 !O2
;>5>U2 !B"H.
CLONI6ER. C. R: A sis$)a$ic )$ho% 0o# c&inica& %sc#i($ion an% c&assi0ica$ion o0
(#sona&i$* -a#ian$s. A#ch. 6n. Ps*chia$#*2 JJ2 HP>5H""2 !B"P.
CLONI6ER. C. R: Th &in[ /$Wn h*s$#ia an% socio(ha$*. En: A[is[a&. F $ Vc[.
V: Ps*chia$#ic %ia1nosis. S(c$#u)2 NW Do#[2 !BP".
CON4E LOPE=. V * LRANCF VALVER4E. J. I: Esca&as % -a&uaci'n
co)(o#$a)n$a& (a#a &a cuan$i0icaci'n % &a sin$o)a$o&o1.a (sico(a$o&'1ica n &os
$#as$o#nos an1us$iosos * %(#si-os. 7(3ohn La#)aco,u.)ica. !B"J.
COTTRA78. J. $ MOLLAR4. E: Co1ni$i- $h#a(* o0 (ho/ias. In: P##is C?
B&ac[/u#n I. $ P##is F. Th $ho#* an% (#ac$ic o0 co1ni$i- $h#a(*. S(#in1# V#&a12
B#&in2 !B"".
COTTRA78 . J: Ls $h#a(is co)(o#$a)n$a&s $ co1ni$i-s. E%. Masson. Pa#is.
!BBU.
CFINCFILLA MORENO. A: T#a$a)in$os (sico0a#)aco&'1icos n (si,uia$#ia.
La/o#a$o#ios Sano&0i. !B"".
CFOMSXD. N: MR-iW o0 S[inn#]s. V#/a& Bha-io#. Lan1ua32 >H: ;O5H". !BHB.
CFOMSXD. N: R0&c$i'ns on &an1ua3. NW Do#[2 Pan$hon Boo[s.!BPH.
4INXMEDER. 4 * 4INXMEDER 4: Psico$#a(ia * cons3o a%&#iano. En: Linn. S. J *
6a#s[. J. P: Psico$#a(ias con$)(o#nas. E%. 4.4.B. Bi&/ao. !B"B.
4RD4EN. V $ ELLIS. A: Th (#ac$ic o0 #a$iona&5)o$i- $h#a(*. !B"P AT#. 44B.
!B"BC
4OV4. E. T $ SVOBO4A. J. S: Pa#a%o+ica& in$#-n$ions in /ha-iou# $h#a(*.
Jou#na& o0 /ha-iou#a& $h#a(* an% +(#i)n$a& (s*chia$#*2 !H2 ;;B5;>J. !B"J.
ELLIS. A: Ra$iona& (s*cho$h#a(*. Jou#na& o0 6n#a& Ps*cho&o1*2 HB2 >H5JB. !BH".
ELLIS. A: Th a#$ an% scinc o0 &o-. Scaucus2 N. J: L*& S$ua#$. NW Do#[. !BOU.
ELLIS. A $ FARPER. R.A: A 1ui% $o #a$iona& &i-in1. En1&Woo% C&i00s2 N. J: P#n$ic
Fa&&. !BO!.
ELLIS. A: S+ Vi$hou$ 1ui&$. L*& S$ua#$? No#$h Fo&&*Woo%: Vi&shi# Boo[s. !BH".
ELLIS. A: Raz'n * )oci'n n (sico$#a(ia. E%. 4.4.B. Bi&/ao. !BPH A!BO;2 %. o#i1.C.
ELLIS. A $ 6RIE6ER. R: Fan%/oo[ o0 #a$iona&5)o$i- $h#a(*. S(#in1# Co)(an*.
NW Do#[. !B"! AT#a%ucci'n: E%. 4.4.B. !B"HC.
ELLIS. A $ BERNAR4. M. E: C&inica& a((ica$ions o0 #a$iona&5)o$i- $h#a(*.
P&nu) Pu/&ishin1 Co#(o#a$ion. NW Do#[. !B"H AT#a%ucci'n: E%. 4.4.B. !BBUC.
ELLIS. A $ 6RIE6ER. R: Fan%/oo[ o0 #a$iona&5)o$i- $h#a(*. S(#in1# Pu/&ishin1
Co)(an*2 NW Do#[ AT#a%ucci'n: E%. 4.4.B. !BBUC.
ER4ELDI. M. F: A nW &oo[ a$ $h NW Loo[: P#c($ua& %0ns an% -i1i&anc.
Ps*co&o1ica& R-iW2 "!2!5;H. !BPJ.
ER4ELDI. M. F: Psicoan&isis. La (sico&o1.a co1ni$i-a % L#u%. E%. La/o#
7ni-#si$a#ia. !B"P.
EDSENCX. F: Lun%a)n$os /io&'1icos % &a (#sona&i%a%. E%. Lon$an&&a. Ba#c&ona.
!BPU.
LAIRB7RN. 6. C: A co1ni$i- /ha-iou#a& a((#oach $o $h $#a$)n$ o0 /u&i)ia.
Ps*cho&. M%.!!: PUP5P!!. !B"!.
LEI8AS I VIAPLANA. 6 D VILLE6AS I BESORA. M: Cons$#uc$i-is)o *
(sico$#a(ia. E%. P.P.7. Ba#c&ona. !BBU.
LERNAN4E= BALLESTEROS. R: E-a&uaci'n con%uc$ua&. M$o%o&o1.a *
a(&icacions. E%. Pi#)i%. Ma%#i%. !B"P.
LISCF. R? VEAXLAN4.L $ SE6AL.I: Th $ac$ics o0 chan1. Joss* Bass Pu/&ish#.
!B"; AT#a%ucci'n: E%. F#%#. !B"JC.
LLOR5FENRD. P $ co&s: Nu#o(s*cho&o1ica& s$*%* o0 s$a/& s*n%#o) o0 h*s$#ia
Bio&. Ps*chia$#*2 !O2 P2 OU!5O;O2 !B"!.
LOR4. 4. F. $ 7RBAN. F. B: S*s$)s o0 (s*cho$h#a(*. A co)(a#a$i- s$u%*. NW
Do#[2 Vi&*2 !BOJ.
LRANX. J. 4: E&)n$os $#a(@$icos co)(a#$i%os (o# $o%as &as (sico$#a(ias. En:
Mahon*. M * L#)an. A: Co1nici'n * (sico$#a(ia. E%. Pai%'s. Ba#c&ona. !B"".
LRANXL. V: Psicoan&isis * +is$ncia&is)o. E%. Lon%o % cu&$u#a con')ica. M+ico.
!BHU.
LREEMAN. A: Co1ni$i- $h#a(* o0 (#sona&i$* %iso#%#s. 6n#a& $#a$)n$
consi%#a$ions. In: C. P##is2 I. M. B&ac[/u#n2 an% F. P##is: Co1ni$i- (s*cho$h#a(*.
S(#in1#5V#&a1. B#&in. !B"".
LRE74. S: O/#as co)(&$as. E%. Bi/&io$ca Nu-a. Ma%#i%. !BP>.
LDER. A. J: A1o#a0o/ia. En: X&in. 4.L: Ansi%a%. E%. Xa#1#. Nu-a Do#[. !BPP.
6ASTO. C: Fis$#ia. T#as$o#no so)a$o0o#) %isocia$i-o. M%icin2 OB2 HU5P;. !B"O.
6O4OD. A: E& (#ocso % -a&uaci'n con%uc$ua&. En: Ca/a&&o V.E Aco)(.C: Manua& %
$cnicas % $#a(ia % )o%i0icaci'n % con%uc$a. Si1&o Vin$iuno E%i$o#s. Ma%#i%.
!BB!.
6RAD. J. A: Pa-&o-]s $i(o&o1*. P#1a)on. O+0o#%. !BOJ.
6RAD. J. A: Th (s*cho(h*sio&o1ica& /asis o0 in$#o-#si'n5+$#a-#si'n. Rsa#ch an
$h#a(*2 ": ;JB5;OO. !BPU.
6RAD. J. A: Th (s*cho&o1* o0 0a# an% s$#ss. Vi%n0&% an% Nicho&son. Lon%on.
!BP!. AT#a%ucci'n: 6ua%a##a)a2 !BP!C.
6ORMAN: Nu#osis % (nico. En: X&in. 4. L: Ansi%a%. Nu-a Do#[. E%. Xa#(#.
!B"P.
67I4ANO. V. L an% LIOTTI. 6: Co1ni$i- (#ocsss an% )o$iona& %iso#%#s. NW
Do#[. 6ui&0o#% P#ss. !B">.
67I4ANO. V. L. D LIOTTI. 6.? 7na /as cons$#uc$i-is$a (a#a &a $#a(ia co1ni$i-a.
!B"H. En: Mahon*. M * L#)an. A: Co1nici'n * (sico$#a(ia. E%. Pai%'s. Ba#c&ona.
!B"".
FORNED. X: Nu#osis an% hu)an 1#oW$. NW Do#[. No#$on. !BHU. F7BER. C. F an%
BAR7TF. L: Ra$iona&5)o$i- 0a)i&* $h#a(*. S(#in1# Pu/&ishin1 Co)(an*. NW
Do#[. !B"B AT#a%ucci'n: F#%#. !BB!C.
IVED. A. E: 4-&o()n$a& $h#a(*. San L#ancisco. Joss*5Bass. !B"O.
JANET. P: L]$a$ )n$a& %s h*s$#i,us. A&can %i$. Pa#.s. !"BJ.
JARRET. R. B an% R7SF. A. J: Co1ni$i- $h#a(* 0o# (anic %iso#%# an% an+i$*
%iso#%#. In: P##is. C2 B&ac[/u#n. I. M an% P##is. F: Co1ni$i- (s*cho$h#a(*.
S(#in1#5V#&a1. B#&in. !B"".
JODCE5MONI=.L: T#a(ia (is$)o&'1ica * cons$#uc$i-is)o. En: Mahon*. M *
L#)an. A: Co1nici'n * (sico$#a(ia. E%. Pai%'s. Ba#c&ona. !B"".
XAPLAN. F an% SA4OCX. B. J: C&inica& Ps*chia$#*. NW Do#[ 7ni-#si$* M%ica&
Cn$#. !BBU. AT#a%ucci'n: Acin%s2 !BB!C.
XELLD. 6: Th (s*cho&o1* o0 (#sona& cons$#uc$s2 NW Do#[. No#$on. !BHH.
XELLD. 6: To#.a % &a (#sona&i%a%. E%. T#o,u&. !BOO A%. o#i1ina&: !BO>C.
XELLNER.R: Fi(ocon%#iasis * $#as$o#no so)a$o0o#). En: 6#is$. J2 J00#son. V *
S(i$z#. L: T#a$a)in$o % &as n0#)%a%s )n$a&s. E%. Manua& Mo%#no. M+ico.
!B"".
XELLNER. R: So)a$izaci'n an% F*(ocon%#iasis. P#a1#. NW Do#[. !B"O.
XELLNER.R: A/#i%1% Manua& o0 $h I&&ns A$$i$u%s Sca&s AIASC. 7ni-#si$* o0 NW
M+ico. Schoo& o0 M%icin2 4(a$)n$ o0 (s*chia$#*2 A&/u#,u#,u2 N. M. !B"P.
X7FN. T. S: Th s$#uc$u# o0 scin$i0ic #-o&u$ions. Chica1o2 7ni-#si$* o0 Chica1o
P#ss. !BO;.
LAXATOS. A an% M7S6RAVE. A: C#i$icis) an% $h 1#oW$h o0 XnoW&%1.
Ca)/#i%1. Ca)/#i%1 7ni-#si$* P#ss. !BPU.
LA=AR7S. A: Mu&$i)o%a& $h#a(*. Mc 6#aW5Fi&& Boo[ Co)(an*. !B"> AT#a%ucci'n:
IPPEM2 !B">C.
LA=AR7S. R. S an% LOLXMAN. S: S$#ss2 a((#aisa& an% co(in1. S(#in1#5V#&an1.
NW Do#[. !B"J.
LA=AR7S. R. S * LOLXMAN. S: Es$#s * (#ocsos co1ni$i-os. E%.Ma#$inz Roca.
Ba#c&ona. !B"O.
LEVENTFAL. F: A (#c($ua& )o$o# (#ocssin1 )o%& o0 )o$ion. In: Pi&n#. P2 X2
S(i1&. I A%sC: P#c($ion o0 )o$ion in s&0 an% o$h#s. P&nu)2 NW Do#[ ((. !;!5
!HO. !B"H A%. o#i1. !BPBC.
LEVINSOFN. P: C&inica& an% $ho#$ica& as(c$s o0 %(#ssion. In: Ca&houn X: A%a)s
F $ Mi$ch& X A%sC: Inno-a$i- $#a$)n$ )$ho%s in (s*cho(a$ho&o1*. Vi&*2
Chics$#2 (ass2 O>5!;U. !BP;.
LIBERMAN. R. P: Ps*chia$#ic #ha/i&i$a$ion o0 c#onic )n$a& (a$ins. A)#ican
Ps*chia$#ic P#ss. Vashin1$on.!B"".
LIBERMAN. R. P? M7ESER. X. T an% VALLACE. C: Socia& s[i&&s $#ainin1 0o#
schizo(h#ni in%i-i%ua& a$ #is[ 0o# #&a(s. A)#ican Jou#na& o# Ps*chia$#*2 !!;O5!!>U.
!B"O.
LIBERMAN. R. P an% 6REEN. M. L: Vhi$h# co1ni$i-5/ha-io#a& $h#a(* 0o#
schizo(h#niaR. Schizo(h#nia Bu&&$in. Vo&.!"2 nN!2 (ass. ;P5 >H. !BB;.
LIEBOVIT=. M. R: Lo/ia socia&. En: X&in. 4. L: Ansi%a%. E%. Xa#1#. !B"P.
LINN. S. J * 6ARSXE. J. P: Psico$#a(ias con$)(o#nas. E%. 4.4.B. Bi&/ao. !B"B.
L7N4F. L. 6: Co1ni$i- $h#a(* an% $h ana&*sis o0 )anin1 s$#uc$u#s. In: P##is.
B&ac[/u#n. I. M an% P##is. C: Co1ni$i- Ps*cho$h#a(*. S(#in1#5V#&a1. B#&in. !B"".
L7N6VIT=. F: Lh#/uch %# (s*cho/io&o1i. Fans Lun1Wi$z S$i0$un1. B#&in. Vo&.".
!BHH5!B"U.
L7N6VIT=. F: Ps*cho/io&o1i %# nu#osn. P#sn$% /* R. Bc[#. R)/ach2
Li/u#1. !B"U.
LoPICCOLO. J * LRIE4MAN. M: T#a(ia s+ua&: un )o%&o in$1#a%o#. En: Linn. S.
J. * 6a#s[. J. P: Psico$#a(ias con$)(o#nas. E%. 4.4.B. Bi&/ao. !B"".
L7RIA. A. R: Las 0uncions co#$ica&s su(#io#s %& ho)/#. E%. Lon$an&&a.
Ba#c&ona. !BO; A%ici'n o#i1ina&C.
L7RIA. A. R: Lun%a)n$os % nu#o(sico&o1.a. Mosc@. !BP>.
MAFONED. M. J: Co1ni$ion an% /ha-io# )o%i0ica$ion. Ca)/#i%1. M. A. Ba&&in1#.
!BPJ AT#a%ucci'n: T#i&&as2 !B">C.
MAFONED. M. J: Co1ni$ion an% /ha-io# )o%i0ica$ion. Ca)/#i%1. M. A. Ba&&in1#.
!BPJ AT#a%ucci'n: T#i&&as2 !B">C.
MAFONED. M. J: Ps*cho$h#a(* an% hu)an chan1 (#ocsss. In M. J. Mahon*2 A.
L#)an AE%s.C: Co1ni$ion an% (s*cho$#a(* A((.>5J"C. NW Do#[. P&nu). !B"H
AT#a%ucci'n: Pai%'s. !B""C.
MAFONED. M. J: Fu)an chan1 (#ocsss. NW Do#[: Basic. !BB!.
MALAN. 4. F: A s$u%* o0 /#i0 (s*cho$h#a(*. Lon%on. Ta-is$oc[. !BO>.
MALAN. 4. F: ToWa#% $h -a&i%a$ion o0 %*na)ic (s*cho$h#a(*. NW Do#[2 P&nu)
P#ss !BPO.
MALAN. 4. F: In%i-i%ua& (s*cho$h#a(* an% $h scinc o0 (s*cho%*na)ics.
Bu$$#Wo#$hs2 Lon%on. !BPB AT#a%ucci'n: Pai%'s2 !B">C.
MAL4ONA4O. A: S)ina#io % $#a(ia co1ni$i-a. S)ina#ios % 0o#)aci'n %
(sic'&o1os (os$1#a%ua%os n sa&u% )n$a&. 6#ana%a. !BBU AA(un$sC. IASAM.
MAL4ONA4O B7ITRA6O. C. L: 7na in-s$i1aci'n c&.nica so/# &a 0icacia
%i0#ncia& % &os $#a$a)in$os co1ni$i-os *Eo 0a#)aco&'1icos % &a 4(#si'n )a*o#.
Tsis %oc$o#a&. 7ni-#si%a% Co)(&u$ns. Ma%#i%. !B"".
MARTIN. B: An1us$ia * $#as$o#nos nu#'$icos. E%. F#%#. Ba#c&ona. !BP".
MASTERS. V. F an% JOFNSON. V. E: Fu)an s+ua& ina%,uac*. Lon%on2 Chu#chi&&
Li-in1s$on2 !BPU.
MAT7RANA. F: VARELA. L A!B"UC: Au$o(oisis an% co1ni$ion. Bos$on: Ri%&.
!B"U.
McXAD.M? 4AVIS. M an% LANNIN6. P: Thou1h$s^L&in12 Th a#$ o0 co1ni$i-
s$#ss in$#-$ion. NW Fa#/in1# Pu/&ica$ions. !B"! AT#a%ucci'n: Tcnicas co1ni$i-as
(a#a & con$#o& %& s$#s. E%. Ma#$inz
Roca. !B"HC.
McPFERSON. L. M: Co1ni$i- $h#a(* 0o# /u&i)ia. In: C. P##is2 I. M. B&ac[/u#n2 an%
F. P##is: Co1ni$i- (s*cho$h#a(*. S(#in1#5V#&a1. B#&in. !B"".
MEICFENBA7M. 4: Co1ni$i-5/ha-io# )o%i0ica$ion: An in$1#a$i- a((#oach. NW
Do#[: P&nu) P#ss. !BPP.
MEICFENBA7M. 4 an% T7RX. 4. C: Laci&i$a$in1 $#a$)n$ a%h#nc. P&nu) P#ss.
NW Do#[. !B"P AT#a%ucci'n: 4.4.B2 !BB!C.
MEICFENBA7M. 4: T#a(ias co1ni$i-as5con%uc$ua&s. En: Linn. S. J * 6a#s[. J. P:
Psico$#a(ias con$)(o#nas. E%. 4.4.B. Bi&/ao. !B"B.
MILLON. T: 4iso#%#s o0 (#sona&i$*. 4SM5III: A+is II. NW Do#[. Vi&*2 !B"!.
MIN7CFIN. S: La)i&is an% 0a)i&* $h#a(*. Fa#-a#% 7ni-#si$* P#ss2 Ca)/#i%1.
!BPJ.
MOVRER. O. F: La#nin1 $ho#* an% (#sona&i$* %*na)ics. NW Do#[. Rona&. !BHU.
NEISSER. 7: Co1ni$ion an% #a&i$*. San L#ancisco. L#)an. !BPO.
NEISSER. 7: Co1ni$i- (s*cho&o1*. A((&n$on5Cn$u#*53#o0$s. NW Do#[. !BOP.
ORTE67A D 6ASSET. M: I%as * c#ncias. A&ianza E%i$o#ia&. Ma%#i%. !BJU A%.
o#i1C.
PETERSON. 4. R: Th c&inica& s$u%* o0 socia& /ha-io#. NW Do#[. A(&n$on5Cn$u#*5
C#o0$s. !BOP.
PETERLRE7N4. E * SFVART=: In0o#)aci'n. Sis$)as * (sicoan&isis. Si1&o
Vin$iuno. E%i$o#s. M+ico. !BPO. A%. o#i1. !BP!C.
PETERLRE7N4. E: Th (#ocss o0 s*choana&*$ic $h#a(*. LaW#nc E#&/au)
Associa$s. Fi&&s%a&. !B">.
PERRIS. C: In$nsi- co1ni$i-5/ha-iou#a& (s*cho$h#a(* Wi$h (a$in$s su00#in1 0#o)
schizo(h#nic (s*cho$ic o# (os$5(s*cho$ic s*n%#o)s: $ho#$ica& an% (#ac$ica& as(c$s.
In: C. P##is? I. M. B&ac[/u#n2 an% F. P##is: Co1ni$i- (s*cho$h#a(*. S(#in1#5V#&a1.
B#&io. !B"".
PIA6ET. J: La (s*chona&*s $ & %-&o(()n$ )n$a& % &]n0an$. R-. L#.
Ps*chana&. !B>>2 O. JUH5JU".
PIA6ET. J: La cons$#uc$ion %u #& chz &]n0an$. 4&achau+ $ Nis$&. Nu0cha$.
Pa#is. !BHU.
PIA6ET. J: La ,ui&i/#aci'n % &as s$#uc$u#as co1ni$i-as. Ma%#i%. Si1&o 88I. !BP".
A%. o#i1. !BPHC.
POLAINO. A? BARCELO. M * MAL4ONA4O. C. L: V#sa$i&i%a% a$#i/uciona& *
$#a$a)in$o 0a#)aco&'1ico % &a %(#si'n. R-. Psi,uia$#ia Lac. M%. Ba#na? !"2 !P>5
!"J. !BB!.
POLAINO. A? MAL4ONA4O. C. L * BARCELO. M: T#a$a)in$o 0a#)aco&'1ico %
&a %(#si'n * ca)/ios a0c$i-os * co1ni$i-os sca&a#s n & In-n$a#io (a#a &a
%(#si'n % Bc[ AB4IC. R-. Psi,uia$#ia Lac. M%. Ba#na. !"2 H2 ;U>5;UB . !BB!.
POPPER. X. R: Th &o1ic o0 scin$i0ic %isco-#*. Lon%on. Fu$chinson. !BHB.
POPE. B: Th )n$a& ha&$h in$#-iW. Rsa#ch an% a((&ica$ion. P#1a)on P#ss. NW
Do#[. !BPB.
RAIMD: Conc($os ##'nos * $#a(ia co1ni$i-a. En: M. Mahon* * A. L#)an:
Co1nici'n * (sico$#a(ia. E%. Pai%'s. Ba#c&ona. !B"".
RAMSAD. R: Bha-iou#a& a((#oachs $o /#a-)n$. Bhaiou# Rsa#ch ah% Th#a(*.
!H2 !>!5!>H. !BPP.
RAPFAEL. B: P#-n$i- in$#-$ion Wi$h $h #cn$&* /#a-%. A#ch. 6n. Ps*ch. >J2
!JHU5!JHJ. !BPP.
RO6ERS. C. R: On /co)in1 a (#son. Bos$on: Fou1h$on5Mi00&in. !BO!.
RO6ERS. C. R: C&in$5cn$#% $h#a(*..Fou1h$on Mi00&in. Bos$on. !BH!.
ROJI MENCFACA. M. B: La n$#-is$a $#a(@$ica: co)unicaci'n in$#acci'n n
(sico$#a(ia. Cua%#nos % &a 7n%. 7NE4. !B"P.
R7SSEL. B: La con,uis$a % &a 0&ici%a%. E%. Es(asa5Ca&(. !B>U. A%ic. o#i1.C.
SAI= R7I=. J * IBA9E= C7A4RA4O. A: So)a$izacions. M%ica& (a$ho&o1* /oo[.
Ma%#i%. !BB;.
SALXOVSXIS. P. M an% VARVICX. F. M. C: Co1ni$i- $h#a(* o0 o/sssi-5
co)(u&si- %iso#%#. In: C. P##is? I. M. B&ac[/u#n2 an% F. P##is: Co1ni$i-
(s*cho$h#a(*. S(#in1#5V#&a1. B#&in. !B"".
SELI6MAN. M. E. P: Pho/ias an% (#(a#%nss. Bha-io# Th#a(*2 ;2 >UP5>;U. !BP!.
SFILLRIN. R. M2 SCFNEI4ER. V: Con$#o&&% an% au$o)a$ic hu)an in0o#)a$ion
(#occssin1: II. P#c($ua& &a#nin12 au$o)a$ic a$$n%in12 an% 1n#a& $ho#*. Ps*cho&.
R-. "J: !;B5!BU. !BPP.
S7LLIVAN. F. S: Th in$#(#sona& $ho#* o0 (s*chia$#*. NW Do#[. No#$on. !BH>.
SXINNER. B. L: TWo $*(s o0 con%i$ion% #0&+ an% (su% $*(. Jou#na& o0 1n$i
(s*cho&o1*2 !;2 ;PJ5;"O. !B>H.
SXINNER. B. L: A/ou$ /ha-io#is). Xno(0. NW Do#[. !BPJ.
SXINNER. B. L: Scinc an% hu)an /ha-io#. MacMi&&an. NW Do#[2 !BH>.
SPIT=ER. R. L: 4SM5III5R. E%. Masson. !B"B.
TIT=E. M: Lun%a)n$os %& $&oan&isis a%&#iano. E%. F#%#. !BPB. A%. o#i1.C.
TOLMAN. E. C: Pu#(osi- /ha-io# in ani)a&s an% )n. A((&n$on5 Cn$u#*5C#o0$s.
NW Do#[. !B>;.
T7LVIN6. E: E(iso%ic an% s)an$ic ))o#*. In: E. Tu&-in1 an% V. 4ona&%son
Aco)(sC O#1aniza$ion o0 ))o#*. Aca%)ic P#ss. NW Do#[.!BP;.
7LLMAN an% XRASNER: A (s*cho&o1ica& a((#oach $o a/no#)a& /ha-io#. P#n$ic
Fa&&2 NW Do#[. !BPH.
VAL4ES. M * LLORES. T: Psico/io&o1.a %& s$#s. E%. Ma#$inz Roca. Ba#c&ona.
!B"H.
VALLEJO R7ILOBA. J A4i#c$o#C: In$#o%ucci'n a &a (sico(a$o&o1.a * &a (si,uia$#ia.
Sa&-a$ E%i$o#s. Ba#c&ona. !BB!.
VALLEJO R7ILOBA. J ACo)(.C: Psi,uia$#ia. Casos c&.nicos. Masson5Sa&-a$. !BB;.
VENT7RINI. J. L. 6: Fis$o#ia 1n#a& % &a 0i&oso0.a. Bunos Ai#s. E%. 6ua%a&u(.
!BP>.
VIA4EL. V: A(&icaci'n % &a $cnica % &a si&&a -acia A$cnica 1s$a&$C a& )an3o % &a
i#a n &a R.E.T. A(un$s no (u/&ica%os. A&)#ia. !B"P.
VATCFELL. P. L: Ps*choana&*sis an% /ha-io# $h#a(*. ToWa#% an in$1#a$ion. NW
Do#[. Basic Boo[s. !BPP.
VATCFELL. P. L: L#o) c&c$icis) $o s*n$hsis: ToWa#% a )o# sa)&ss
s*cho$h#a(u$ic in$1#a$ion. Jou#na& o0 Ps*cho$h#a(* In$1#a$ion2 !: J>5HJ. !BB!.
VAT=LAVICX. P? VEAXLAN4. J. F an% LISCF: Chan1. P#inci(&s o0 (#o/&)
0o#)a$ion an% (#o/&) #so&u$ion. No#$on. NW Do#[. !BPJ. AT#a%ucci'n: F#%#2
!B"BC.
VESSLER. R * FANXIN5VESSLER. S: Co1ni$i- a((#aisa& $h#a(* AC.A.TC2 in V.
4#*%n an% V. 6o&%n Aco)(s.C2 Co1ni$i-5/ha-iou#a& a((#oachs $o (s*cho$h#a(*
Lon%on2 Fa#(#^RoW2 !B"O.
VESSLER. R * FANXIN5VESSLER. S: La $#a(ia % -a&o#aci'n co1ni$i-a. En:
Vicn$ E. Ca/a&&o Aco)(.C: Manua& % $cnicas % $#a(ia * )o%i0icaci'n % con%uc$a.
Si1&o 88I. Ma%#i%2 !BB!.
VET=LER. S: M%ici'n % &as n0#)%a%s )n$a&s. E-a&uaci'n (sico)$#ica (a#a
&os c&.nicos. E%. Anco#a. !B"B A%. o#i1.C.
VOLLE. J * VALEN. S: Lac$o#s co1ni$i-os n &a con%uc$a s+ua&. En: E&&is * 6#i1#:
Manua& % $#a(ia #aciona&5)o$i-a. Vo&u)n ;. E%. 4.4.B. !BBU.
VO7LL. N: La inc&usi'n % &a 0a)i&ia n & $#a$a)in$o %& niIo: un )o%&o (a#a
$#a(u$as #aciona&5)o$i-os. En: E&&is * 6#i1#: Manua& % $#a(ia #aciona&5)o$i-a.
Vo&u)n ;. E%. 4.4.B. Bi&/ao. !BBU A%. o#i1. !B">C.
VOLPE. J: Ps*cho$h#a(* /* #ci(#oca& inhi/i$ion. S$an0o#% 7ni-#si$* P#ss. !BH".
AT#a%ucci'n: 4.4.BC.
VOLPE. J an% LA=AR7S. A. A: Bha-io# $h#a(* $chni,us. O+0o#%: P#1a)on
P#ss. !BOO.
V7LLL. E: Ln1ua3 * &n1ua. E%. Sa&-a$. !B"!.

You might also like