You are on page 1of 24

CDD: 189

Evidncia ou Probabilidade?
Os Debates Acerca da Justificao da Induo no Sculo XIV
*

CHRISTOPHE GRELLARD

Universit de Paris 1 - Panthon-Sorbonne
UFR de Philosophie
17, rue de la Sorbonne
75231 PARIS cedex 05
FRANCE

Resumo: O artigo procura mostrar a existncia, no incio do sculo XIV, de um debate acerca do
estatuto da induo e acerca da possibilidade de justific-la graas a um princpio de causalidade.
Em um primeiro momento, mostra-se como Duns Scotus e Burido so obrigados a reconhecer que
o tipo de certeza apresentado pela induo necessariamente de um grau fraco. Em um segundo, ve-
rifica-se que as condies necessrias para o surgimento do problema ctico da induo, identificadas
por I. Hacking em Hume, j esto presentes nas crticas de Nicolau de Autrcourt a Duns Scotus
sem que, todavia, se chegue ao grau radical de questionamento que se encontrar na modernidade.

Palavras-chave: Filosofia Medieval. Duns Scotus. Nicolau de Autrcourt. Induo. Causalidade.


Em uma obra j clssica, A Emergncia da Probabilidade
1
, Ian Hacking, ao
estudar as condies de desenvolvimento da noo moderna de probabilidade,
consagrou algumas pginas para surgimento, em Hume, do que ele chamou o
problema ctico da induo. Esse problema, que diz respeito ao estatuto de nos-
sas predicaes cientficas, consistiria em duvidar que possamos encontrar entre
os fatos conhecidos sobre objetos ou eventos passados, qualquer razo para acre-
ditar em afirmaes sobre objetos futuros. Em outras palavras, a observao re-
petida no passado de uma conjuno de coisas (um evento) no autoriza inferir
que, no futuro, essa conjuno se reproduzir. De incio, portanto, o problema

*
Traduo de Wladimir Barreto Lisboa.
1
I. Hacking, Lmergence de la probabilit, trad. francesa de M. Dufour, Paris, Seuil, 2002
[The Emergence of Probability, Cambridge UP, 1975].
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 412
ctico da induo aparece como um desafio lanado, de um lado, para a capa-
cidade preditiva de enunciados cientficos e, de outro, para o fundamento lgico
de um tal enunciado. O problema consiste em saber o que significa generalizar e
em que medida uma generalizao baseada em um nmero de fatos limitado
pode ter uma legitimidade universal. Hacking no se limita, todavia, a esta simples
constatao. O interesse de sua tese est no fato dele enunciar os critrios neces-
srios para o surgimento do problema ctico da induo. O problema est ligado,
de um lado, mudana na noo de opinio (e, de maneira concomitante, da de
cincia) e emergncia da probabilidade, ou seja, aproximao da freqncia e
credibilidade. De outro lado, o problema est ligado transferncia da causa-
lidade do domnio da cincia para o da opinio. Ora, segundo Hacking, estas duas
condies no se acham reunidas a no ser com Hume, a partir de 1739. A tese
de Hacking foi amplamente criticada
2
. Mesmo assim, as condies para o surgi-
mento do problema ctico da induo por ele enunciadas parecem
fundamentalmente corretas. Parece ser inegvel, no entanto, que essas condies
j estavam reunidas bem antes de 1739 e desde o fim da Idade Mdia.
Gostaria de mostrar, nesse artigo, como o debate sobre a induo suscita-
do pelas posies de Duns Scotus um condensador das reflexes sobre os
critrios de cientificidade e sobre o estatuto da evidncia e do provvel. Foi
indubitavelmente Duns Scotus (1266-1308) que, ao buscar fundar a induo em
um duplo princpio de uniformidade da natureza e da causalidade, abre a via para
um questionamento radical da possibilidade de justificar a induo. A induo
aparece tambm como uma pea fundamental das reflexes medievais sobre a
justificao epistmica e sobre o estatuto da cincia. De maneira geral, parece que
os medievais deveriam fazer face a um duplo problema: um problema lgico, o
do valor dedutivo dos raciocnios que generalizam partindo do singular para o
universal ; um problema epistemolgico, o da pertinncia do princpio de unifor-
midade da natureza que parece necessariamente pressuposto por toda filosofia
natural. Foi, portanto, a tentativa de Duns Scotus de resolver esses dois pro-

2
Para uma sntese das crticas, veja-se R. Brown, History versus Hacking on pro-
bability, History of European Ideas, vol. 8, n6 (1987), 655-673.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Evidncia ou Probabilidade? 413
blemas por meio de um princpio causal que abre a porta para o problema ctico
da induo
3
.

1. A origem escotista do problema da induo
Quando pela primeira vez aborda o problema da induo, por volta de
1295 em suas Questes sobre a Metafsica, Duns Scotus trabalha em um contexto
completamente aristotlico, orientado notadamente pela questo da aquisio dos
princpios da cincia tal como apresentada nos Segundos Analticos II, 9. A con-
juno de observaes repetidas e o trabalho da memria sobre essas obser-
vaes permite razo formar uma proposio universal a partir dos singulares.
Uma tal teoria da induo, que, no incio do sculo XIII, Roberto Grosseteste
havia apresentado de forma sistemtica em seus Comentrios aos Segundos
Analticos
4
, deve ainda explicar como uma enumerao incompleta pode produzir
um saber suficientemente justificado para ser certo. Portanto, em primeiro lugar
a esse problema da certeza da induo que Duns Scotus confrontado quando
examina a maneira como a experincia, definida como apreenso freqente dos
sensveis (frequens acceptio sensibilium), pode procurar os princpios da cincia. Em
um certo sentido, todos os elementos que encontramos posteriormente no
Comentrio s Sentenas j esto presentes, em particular a idia segundo a qual o
intelecto possui um conhecimento infalvel desses princpios por si e que o
conhecimento intelectual superior ao conhecimento sensvel e mesmo
parcialmente independente. Mas falta a Duns Scotus um princpio causal. O
telogo franciscano parece ento hesitar entre duas solues. Por um lado, ele
parece inclinado a admitir que a mera freqncia no permite alcanar nada alm
de uma probabilidade:


3
Sobre o problema da induo na Idade Mdia, ver J. R. Weinberg, Abstraction, Relation
and Induction: three essays in the history of thought, Wisconsin University Press, Madison, 1965, p.
121-153: Historical remarks on some Medieval Views on Induction.
4
Robert Grossteste, Commentarium in Posteriorum Analyticorum Libros. Introduzione e testo
critico di Pietro Rossi, Firenze, L. Olschki, 1981.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 414

A isso, preciso responder que o argumento prova algo de verdadeiro, a saber, que
o conhecimento experimental, por mais freqente que seja, no implica neces-
sariamente que assim para todas as coisas, mas somente com probabilidade.
Segue-se da que ele no uma causa suficiente para produzir uma arte ou uma
cincia, o que podemos conceder, mas somente um coadjuvante ou uma ocasio.
Da mesma maneira, preciso responder ao segundo argumento, pois da expe-
rincia no se segue um conhecimento cientfico do porqu, mas do fato. ().
Logo, um homem de experincia, por meio dos singulares, argumenta atravs dos
semelhantes, a saber, assim de um nico singular e de muitos, e assim como em
muitos singulares, assim em todos. Mas que um singular seja semelhante a outro,
isso ele apreende nisso que esse sujeito comparado a um predicado, no segundo
um acidente nem segundo nisso que ele difere de outro singular, mas por si e
segundo uma natureza que lhes comum.
5
Duns Scotus concede que a freqncia enquanto tal no pode fornecer
seno uma probabilidade mais ou menos forte. Nesse momento, a induo ou o
conhecimento experimental acha-se restrita aos argumentos tpicos, no caso o ar-
gumento pelo semelhante e por acumulao, ou seja, do lado de uma argumen-
tao dialtica e no apodctica. Poderamos, no entanto, ser tentados a defender
uma dimenso apodctica para tal generalizao fundando-a na universalidade das
espcies naturais e os gneros. A induo apenas revelaria uma natureza comum a
todos os singulares experienciados. Todavia, Duns Scotus recusa tal subterfgio:
Em contrrio, como posso saber pela experincia que um predicado inere a vrios
singulares em razo de uma natureza que lhes comum, se se pode duvidar, acerca
de um singular no visto, que ele contm esse predicado? Ademais, supor que um

5
Joo Duns Scotus, Quaestiones super libros Metaphysicorum Aristotelis, in Opera philosophica
III, St Bonaventure, New York, The Franciscan Institute, vol. 1, 1997, L. I, q. 4, nn 23-24, p
103, 3-15: Ad hoc dicendum quod argumentum probat uerum quod experimentalis
cognitio, quantumcumque frequens, non infert necessario ita esse de omnibus, sed tantum
probabiliter. Et ex hoc sequitur quod non sit sufficiens causa ad generandum artem uel
scientiam quod concedi potest sed tantum coadiuuans et occasio. (). Unde expertus per
singularia arguit per simile quod sic est de uno singulari et de pluribus; et sicut est in multis
singularibus, sic est in omnibus. Quod autem simile sit de uno singulari et de aliis, inde
accipitur quod hoc subiectum comparatur ad praedicatum, non secundum accidens nec
secundum illud in quo differt ab alio singulari, sed per se et secundum naturam sui
communis.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Evidncia ou Probabilidade? 415
singular de tal tipo em razo de uma natureza comum pela qual ele identificado a
outros singulares eqivale a supor que tal propriedade comum de tal tipo por si.
Mas comete-se a uma petio de princpio uma vez que tal conhecimento provm
dos singulares.
6


Fundar a induo na presena de uma natureza comum que inere aos
singulares parece uma petio de princpio na medida em que uma tal natureza
no pode ser conhecida seno pela induo sobre singulares. Portanto, essa
soluo no permite resolver uma das principais dificuldades ligada induo, a
saber, a de encontrar uma garantia de que os singulares no experenciados se
comportaro da mesma maneira que aqueles que j o foram.
Assim, j que a apreenso freqente no captura o todo, no podemos
absolutamente excluir um contra-exemplo. Por conseguinte, o acrscimo de pre-
missas (isto , de enunciados de observao) pode reforar a credibilidade do
princpio experimental, mas no a tornar evidente, excluindo toda possibilidade
de dvida. Assim, a induo apenas a ocasio e auxiliar do conhecimento cien-
tfico na medida em que ela incita a procurar as causas de uma coisa. O intelecto
que fornece seu assentimento a um conhecimento experimental reconhece, com
efeito, que os eventos observados de maneira freqente possuem uma causa e ele
incitado a procurar os porqus desses eventos a fim de realizar um silogismo
propter quid, o que permitir suprir a incompletude da enumerao
7
.
Por outro lado, Duns Scotus parece querer encontrar um meio de atri-
buir uma forma de certeza a esse conhecimento experimental oriundo da repe-
tio das observaes. Toda a aposta consiste em fundar a noo de freqncia

6
Joo Duns Scotus, Quaestiones super libros Metaphysicorum Aristotelis, L. I, q. 4, nn 26-27, p
104, 1-8: Contra: quomodo per experientiam sciam quod praedicatum inest multis
singularibus per naturam sui communis, cum contingat dubitare de aliquo singulari nonuiso
quod ipsum non consequitur praedicatum? Item, supponere quod singulare per naturam
communis, in qua assimilatur alii singulari, sit tale, hoc est supponere quod commune sit tale
per se. Sed hoc est petere, quia illius notitia accipitur a singularibus.
7
Trata-se de uma soluo admitida de forma inconteste na Idade Mdia. Toda induo
completa pode ser reduzida a um silogismo apodtico que garanta a necessidade da
inferncia.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 416
ligando-a de maneira clara a processos objetivos. Nesse ponto, Duns Scotus
parece hesitar entre duas possibilidades. Uma primeira soluo consistiria em
reconhecer, na semelhana entre vrios singulares, a presena de uma natureza
comum. Excluiramos assim a semelhana acidental em proveito de uma seme-
lhana por si. Todavia, como reconhecer essa natureza comum seno pela indu-
o? Duns Scotus parece admitir que essa soluo comete petio de princpio.
Ele orienta-se assim para a segunda soluo, a saber, a soluo causal. A passa-
gem do singular ao universal pode ser garantida se acrescentarmos como premis-
sa a proposio: a natureza age de modo constante a menos que seja impedida.

Ao primeiro argumento principal, preciso responder que, a partir de vrios sin-
gulares, aos quais se acrescenta a proposio a natureza age de modo constante a
menos que seja impedida, segue uma proposio universal. E se no h causa para
o impedimento, podemos inferir absolutamente que o caso para todos os sin-
gulares [de mesma natureza]. (). Aquele que no possui experincia e a que faz
falta uma demonstrao possui somente uma crena da concluso acerca de um
fato. Mas o homem com experincia e a que faz falta uma demonstrao possui um
saber certo sobre o fato e ele o conhece de forma indubitvel, pois ele v e est
certo de que a natureza, de modo regular, age de forma uniforme e ordenada. Esse
que apreende um princpio sem o aplicar a uma concluso possui um saber em po-
tncia; quanto a esse que possui uma demonstrao, ele possui um saber da causa
desse fato.
8

Se podemos excluir as causas impeditivas, ento teremos um princpio
vlido absolutamente para todos os singulares. Nesse estgio, todavia, Duns Scotus
nada diz acerca do estatuto desse princpio de uniformidade da natureza. Mas o
que o justifica? Como pode ele tornar certa a induo? Seja como for, Duns
Scotus sustenta que dessa maneira, mesmo que o homem de experincia no

8
Joo Duns Scotus, op. cit., L. I, q. 4, n 68-77 p 115, 21 - 118, 18: Ad primum argu-
mentum principale dicendum quod ex multis singularibus cum hac propositione "natura agit
ut in pluribus, nisi impediatur", sequitur uniuersalis. Et si non sit causa impedibilis, sequitur
simpliciter quod in omnibus. (). [I]nexpertus, demonstratione carens, tantum credet de
conclusione quia est. Expertus uero, demonstratione carens, sciet quia est certitudinaliter et
sine dubitatione cognoscet, quia uidet et certus est naturam, ut in pluribus, uniformiter et
ordinate agere. Principium uero intelligens, absque applicatione ad conclusionem, sciet "in
uirtute"; demonstrationem uero habens sciet "propter quid".
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Evidncia ou Probabilidade? 417
tenha a demonstrao da causa, ele possui um saber certo e ele conhece de modo
indubitvel graas uniformidade da natureza.
Duns Scotus examina novamente, por volta de 1302, na verso oxoniana
de seu Comentrio s Sentenas, o caso do conhecimento experimental e da induo
no mbito de uma reflexo mais geral sobre a certeza do conhecimento. O co-
nhecimento indutivo repousa agora claramente sobre dois parmetros: a freqn-
cia de um caso e o acrscimo de um princpio causal. A aposta destes dois par-
metros est em garantir que se uma experincia repetida revela-nos reaes cons-
tantes da parte dos agentes naturais, ento podemos concluir com certeza infalvel
que o efeito prprio a esse agente e que esse ltimo produzir sempre o mesmo
efeito. O problema , de incio, o de suprir a incompletude da observao e apre-
sentar assim as duas condies da cincia que so a certeza subjetiva (a firmeza) e
a evidncia (excluso do erro):

Mesmo se no temos experincia de todos os singulares, mas de muitos, nem em
todo o tempo, mas apenas freqentemente, um homem de experincia conhece de
maneira infalvel que as coisas so assim durante todo o tempo, e isso em virtude
de uma proposio que est presente na alma: tudo o que se produz em muitos
casos, por uma causa no livre, um efeito natural dessa causa.
9

A passagem da simples freqncia empiricamente constatada universa-
lidade e necessidade exigidas pela cincia depende de um princpio causal,
conhecido por si, segundo Duns Scotus, e que enuncia que o efeito que segue
freqentemente uma causa no livre o efeito natural dessa causa. A estratgia de
justificao da induo repousa agora sobre uma concepo mais ampla da
justificao epistmica na qual os princpios do intelecto conhecidos por si ser-
vem de fundamento e de garantia ao conjunto de nosso conhecimento, com-

9
Joo Duns Scotus, Ordinatio, Opera Omnia, Civitas Vaticana: Typis Polyglottis Vati-
canis, vol. 3, 1954, 123-172, L. I, d. 3, p. 1, q. 4: Utrum aliqua veritas certa et sincera possit
naturaliter cognosci ab intellectu viatoris absque lucis increati speciali illustratione?, n. 235,
p. 141: licet experientia non habeatur de omnibus singularibus, sed de pluribus, neque
quod semper, sed quod pluries, tamen expertus infallibiliter novit quia ita est et semper et in
omnibus.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 418
preendidos a o conhecimento sensvel. De fato, o que importa nessa nova verso
da teoria da induo que o princpio causal apresentado como um princpio
analtico conhecido de modo evidente pelo intelecto a partir do momento em que
ele apreendeu as definies nominais das noes de causa e efeito.

() uma proposio conhecida pelo intelecto, mesmo se os termos so derivados
de um sentido que se engana, j que uma causa no livre no pode produzir em
vrios casos um efeito no livre oposto quele ordenado por sua forma a se
produzir. Mas uma causa casual est ordenada ou no a produzir o oposto de um
efeito casual. Logo, nada uma causa casual de um efeito freqentemente pro-
duzido por ela, e assim se ela no livre, ela ser uma causa natural. Mas este efeito
produzido por uma tal causa. Logo, no um efeito freqentemente produzido
por uma causa casual, pois ele no casual. De fato, este efeito produzido por
esta causa em vrios casos. Isso reconhecido pela experincia, j que ao encontrar
agora tal natureza com tal acidente, aps uma outra, descobre-se que, qualquer que
seja a diversidade dos acidentes, esta natureza acompanhava sempre tais efeitos.
Logo, no por acidente, mas por natureza que um tal efeito se segue.
10


A induo repousa, portanto, sobre um conjunto de premissas observa-
cionais as quais acrescentamos uma premissa necessria, conhecida por si, que o
princpio causal. Todavia, Duns Scotus insiste acerca da necessidade de repetir as
observaes e de variar as circunstncias a fim de identificar a concomitncia
entre uma natureza e um acidente. Mas o que permite passar do conhecimento
para a lei natural a causalidade, pois o princpio causal um princpio conhecido

10
Joo Duns Scotus, Ordinatio, n. 235, p. 141-142: Hoc per istam propositionem qui est
quiescentem in anima: quidquid evenit ut in pluribus ab aliqua causa non libera, est effectus
naturalis illius causae, quae propositio nota est intellectui licet accepisset terminos ejus a
sensu errante. Quia causa non libera non potest producere ut in pluribus effectum non libere
ad cujus oppositum ordinatur, vel ad quem ex sua forma non ordinatur. Sed causa casualis
ordinatur ad producendum oppositum effectus naturalis, vel non ad illum producendum.
Ergo, nihil est causa casualis effectus frequenter producti ab eo, et ita si non sit libera erit
causa naturalis. Iste autem effectus evenit a tali causa, ergo illud est causa naturalis effectus
frequenter producti ab eo, quia non est casualis. Iste enim effectus evenit a tali causa ut in
pluribus, hoc acceptum est per experientiam, quia inveniendo talem naturam nunc cum tali
accidente nunc cum tali inventum est quod quantcumque esset diversitas accidentium,
semper istam naturam sequebatur talis effectus, igitur non per aliquod accidens isti naturae
sed per naturam ipsam in se sequitur talis effectus.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Evidncia ou Probabilidade? 419
por si. Por definio, uma causa natural produz apenas um efeito e o produz sem-
pre. A freqncia autoriza assim a aplicao do princpio causal. A certeza do
intelecto provm, de um lado, da considerao de uma causa no livre e, de
outro, dos efeitos constantes. A noo de freqncia permite afastar os casos de
causalidade aleatria. A induo que conclui a partir de efeitos passados a repeti-
o futura dos mesmos efeitos retira sua certeza deste princpio causal que ga-
rante a uniformidade na natureza.
11

Ao mesmo tempo, no primeiro nvel da leitura, parece que, de certa for-
ma, essa justificao da induo introduz uma forma de circularidade e isso de
modo exemplar. o princpio de uniformidade da natureza que funda o princpio
causal. De fato, o princpio causal da induo (quidquid evenit ut in pluribus ab aliqua
causa non libera est effectus naturalis illius causae) parece pressupor a uniformidade da
natureza. a observao repetida de eventos contguos que justifica a crena na
uniformidade. A freqncia inclina para a idia de uniformidade e autoriza a aplica-
o de um princpio causal que confere carter de necessidade freqncia. Assim,
o princpio da induo justificado pela induo. Inversamente, o franciscano
parece evitar a circularidade ao sustentar que o princpio causal per se. A partir do
momento em que a dimenso sinttica e emprica deste princpio ser reconhecida
(como ser o caso com Nicolau de Autrcourt), a circularidade tornar-se- patente.
Sem dvida, Duns Scotus est consciente disso e sublinha que a induo
fornece o mais baixo grau de conhecimento cientfico, ainda que seja evidente e
infalvel. De fato, a induo repousa sobre uma premissa necessria (o princpio
causal) e uma premissa contingente (a observao repetida de eventos similares).
Apenas uma reduo silogstica permitiria tornar necessria a induo, ou seja, a

11
Em suma, o esquema indutivo proposto por Scotus o seguinte: 1) seja p a
proposio que exprime a observao 0 em t: x acompanha y no momento t ; sejam p
1
, p
2
,
p
n
proposies que exprimem a observao 0 em t+1, t+2, t+n: x acompanha y no
momento t+1, x acompanha y no momento t+2, x acompanha y no momento t+n ; 3)
a conjuno de p
1
, p
2
, p
n
permite deduzir o comportamento uniforme de x e y em todo o
momento do tempo ; 4) a aplicao do princpio causal a x acompanha y no momento t+n
permite deduzir a necessidade da concomitncia x acompanha y ; portanto 5)
necessrio que x acompanhe sempre y uma lei da natureza.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 420
passagem de um conhecimento quia a um conhecimento propter quid. A partir do
momento que impossvel demonstrar a priori que uma propriedade pertence a
um sujeito, a induo no fornece mais um conhecimento de fato, mas apenas
um conhecimento de sua possibilidade:

Algumas vezes, no entanto, possumos a experincia de um princpio de tal modo
que no possvel, atravs da diviso, encontrar posteriormente um princpio co-
nhecido a partir da anlise dos termos. Devemos assim contentarmo-nos com um
princpio cujos termos so conhecidos atravs da experincia como sendo fre-
qentemente unidos, por exemplo: este vegetal de tal espcie quente. E no en-
contramos outro modo pelo qual possamos demonstrar a propriedade do sujeito
atravs de uma demonstrao do porqu. Devemos contentarmo-nos com este
princpio como o primeiro conhecido atravs de experincias, mesmo se a incerteza
e a falibilidade estejam afastadas por esta proposio: um efeito produzido, em v-
rios casos, por uma causa no livre um efeito natural.
12


Duns Scotus precisa que a propriedade poderia estar, sem contradio,
separada do sujeito. O que aflora aqui a possibilidade da interveno divina de
potentia absoluta. Mas, mesmo na suposio dessa hiptese sobrenatural, quando o
fato mesmo da unio de uma propriedade e de um sujeito ser colocado em ques-
to, a infalibilidade da lei geral obtida pela induo continuar garantida. O que
infalvel o enunciado nomolgico geral que enuncia uma capacidade e que
descoberto indutivamente, mesmo se em razo da contingncia radical do criado
ele pode oferecer algumas excees:

Mas o mais baixo grau de conhecimento cientfico e talvez no tenhamos aqui um
conhecimento atual da unio dos termos, mas da sua capacidade de estarem unidos.
Com efeito, se a propriedade algo absolutamente diferente do sujeito, podera-

12
Joo Duns Scotus op. cit., L. I, d. 3, q. 4, n. 237, p. 143-144: Quandoque autem per
experientiam de principio ita quod non contingit per viam divisionis invenire ulterius
principium notum ex terminis, sed statur in aliquo uno ut in pluribus cujus extrema per
experimentum scitum est frequenter uniri, puta quod haec herba talis speciei est calida nec
invenitur medium aliud prius per quod demonstretur passio de subiecto propter quid, sed
statur in isto sicut primo noto propter experientias, licet tunc certitudo et infillibilitas
removeantur per istam propositionem: effectus ut in pluribus alicuius causae non liberae, est
naturalis effectus ejus.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Evidncia ou Probabilidade? 421
mos, sem contradio, separ-la dele, e o homem de experincia no teria conhe-
cimento do fato que ele assim, mas do fato de uma capacidade para ser assim.
13

A contribuio de Duns Scotus para o problema da induo dupla. De
um lado, ele pe em evidncia o vnculo entre freqncia e credibilidade, mas, de
outro, esfora-se por manter a induo no domnio da cincia e no no do racio-
cnio provvel que pertence ao dialtico. A cientificidade da induo e a evidncia
que lhe reconhecida repousam na introduo de um princpio causal apresen-
tado como uma proposio analtica indubitvel e que fornece assim um estatuto
epistemolgico claro ao princpio de uniformidade da natureza. A partir de ento,
a questo da justificao da induo depende da pertinncia cientfica de um
princpio causal. este ngulo de abordagem que vo adotar os crticos de Duns
Scotus.

2. Os crticos de Duns Scotus: o problema da causalidade
De um modo geral, a posio escotista d lugar a uma interrogao mais
ampla acerca da noo de causalidade e vai ser objeto de dois tipos de crticas (se
deixarmos de lado um terceiro tipo de crtica que trata da interveno divina de
potentia absoluta no curso da natureza e limitarmo-nos a um exame estritamente
natural
14
). Podemos distinguir uma crtica de ordem lgica, acerca do estatuto das
inferncias causais e uma outra, de ordem epistemolgica, acerca da justificao
dos enunciados cientficos. Essa dupla crtica encontra-se de modo evidente em
Nicolau de Autrcourt (1300-1369).
15

13
Joo Duns Scotus, op. cit., n. 237, p. 144: Tamen iste est ultimus gradus cognitionis
scientificae et forte ibi non habetur cognitio actualis unionis extremorum sed aptitudinalis.
14
Este terceiro tipo de crtica encontrado em Oxford a partir de 1330 com, por
exemplo, Roberto Holkot.
15
A teoria de Autrcourt acerca da induo foi objeto de vrios estudos. Consulte-se,
em particular, Weinberg, Nicolaus of Autrecourt. A Study in 14
th
Century Thought, Princeton,
1948., p. 69-74 ; H. Thijssen, John Buridan and Nicholas of Autrecourt on Causality and
Induction, Traditio, 43, 1987, p. 237-255 ; J. Zupko, Buridan and Skepticism, Journal of the
History of Philosophy, 31-2, 1993, p. 191-221 (193-196), C. Grellard, Croire et savoir. Les principes
de la connaissance selon Nicolas dAutrcourt, Paris, Vrin, 2005, p. 101-113.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 422
As consideraes tericas de Autrcourt acerca da induo aparecem em
um contexto crtico, pois se trata, para ele, de definir os critrios de evidncia. As-
sim, ao se perguntar o que conduz os homens a aceitar por evidentes coisas que
no o so, ele identifica, entre outras razes, uma prtica precipitada da genera-
lizao indutiva. Com efeito, Nicolau no faz outra coisa do que constatar a im-
possibilidade para o raciocnio indutivo de reivindicar a evidncia. Um conhe-
cimento sensvel, para ser evidente, deve repousar sobre uma aparncia completa
da coisa.
16
Ora, dado que a experincia imediata fornece-nos uma aparncia com-
pleta apenas dos singulares, a induo, que busca apanhar o universal, um todo
que necessariamente ser conhecido apenas parcialmente em virtude dos limites
de nossos sentidos, no pode respeitar os critrios da percepo evidente:

Outros afirmam que um todo evidente, mas que evidente para eles apenas par-
cialmente. Assim, algum, ao enunciar uma universal, que ele aceita apenas por
induo sobre singulares, fala, s vezes, assim: isto evidente para mim. E, todavia,
nada lhe evidente seno as proposies singulares sobre as quais ele faz a induo,
como tambm no lhe evidente que os singulares so da mesma natureza na
ordem do predicado.
17


Nessa passagem, Nicolau afasta a resposta, esboada por Duns Scotus,
que pretendia repousar na identificao de uma natureza comum. No evidente,
pela experincia, que um predicado de mesma natureza possa ser atribudo a
coisas no experimentadas, mas semelhantes quelas que o foram, a menos que se
cometa uma petio de princpio ao fundar a induo em tal natureza comum. A
induo assim apenas provvel.

16
Para um exame das condies da percepo evidente em Nicolau de Autrcourt, veja-
se: C Grellard, Croire et savoir, chap. 2, p. 39-65.
17
Nicolau de Autrcourt, Exigit ordo, in J. R. ODonnell, Nicholas of Autrecourt,
Medieval Studies, 1 (1939), p. 179-266: p. 234, 40-44: Alii (cod., aliquando, d.) dicunt aliquod
totum esse evidens quod tamen non est evidens sibi nisi partialiter. Ut aliquis enuntians
unam universalem, quam accepit solum per inductionem in quibusdam singularibus, dicit
interdum sic proponens: hoc est mihi evidens. Et tamen nihil est sibi evidens nisi illae
propositiones singulares in quibus induxit, nec etiam est evidens illi quod illa singularia sint
ejusdem rationis in ordine praedicatum.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Evidncia ou Probabilidade? 423
Nicolau de Autrcourt refora essa dimenso simplesmente provvel da
induo ao mostrar que o princpio de causalidade no permite suprir a incom-
pletude da enumerao. Ele aborda ento o problema da predicao, ou seja, da
validade de uma proposio acerca do futuro: se todos os corvos que eu observei
at o presente so negros, posso concluir com evidncia que o prximo corvo
que verei ser negro? Aparece aqui, de forma clara, o problema da evidncia de
uma tal predicao e seu estatuto cientfico. Nicolau critica a idia segundo a qual
a repetio de um evento suficiente para assegurar-nos de sua evidncia futura.
Se observei vrias vezes que uma certa raiz (rheubarbarum, em latim) permite pur-
gar a blis, poderei concluir que a proposio a rheubarbarum cura a blis um
princpio cientfico vlido em todo o tempo e lugar? Retomando o vocabulrio
prprio de Nicolau, o que nos autoriza a passar da simples conjetura certeza
cientfica?

A dcima terceira concluso que, acerca das coisas conhecidas pela experincia,
como quando dizemos saber que a rhubarbarum cura a blis ou que o m atrai o
ferro, possumos somente uma disposio para conjeturar e no uma certeza.
Quando provamos que a certeza obtida por meio de proposio presente na
alma, a saber, que isso que produzido em vrios casos por uma causa no livre
um efeito natural, eu pergunto: o que tu chamas de causa natural? O que foi
produzido em vrios casos no passado e ser produzido no futuro se ela continua e
se aplica? A menor no assim conhecida, ou seja, que alguma coisa produzida
em vrios casos. E no certo que deva ser assim no futuro.
18

A soluo aqui considerada a de Duns Scotus: preciso acrescentar um
princpio conhecido por si, no caso, o princpio de causalidade. Assim, a ao
causal, natural e necessria, da rhubarbarum sobre a blis que funda a induo e

18
Nicolau de Autrcourt, Exigit ordo, p. 237, l. 39-47: Tertia decima conclusio est quod
de scitis per experientiam illo modo quo dicitur sciri rheubarbarum sanat choleram vel
adamus attrahit ferrum habetur solum habitus conjecturativus, non certitudo, cum probatur
quod certitudo <est> per propositionem quiescentem in anima quae est: illud quod
producitur ut in pluribus a causa non libera est effectus ejus naturalis ; quaero quid appelas
causam naturalem ; vel illam quae produxit praeteritum ut in pluribus et adhuc producet in
futurum si duret et applicetur? Et tunc minor non est scita, esto quod aliquid sit productum
in pluribus ; non est tamen certum an sic debeat esse in futurum.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 424
garante a evidncia da repetio. A crtica de Nicolau diz respeito, de um lado,
noo de causalidade enquanto tal e, de outro, ao valor demonstrativo da cau-
salidade.
A crtica da causalidade dupla: emprica e lgica. Do ponto de vista
emprico, no possumos percepo evidente das causas, nem do fato da causa-
lidade. Com efeito, o desdobramento das causas impossvel. Logo, no pode-
mos contar com uma aparncia completa.
19
teoricamente impossvel assegurar-
se que nenhuma causa desconhecida no tenha agido quando da observao do
fenmeno. Mas, sobretudo, no possumos nenhuma percepo evidente de uma
relao necessria entre causa e efeito. Percebemos apenas uma relao de con-
tigidade espao-temporal entre duas coisas. Logo, nada nos autoriza a dizer que
se produzir sempre e em todo lugar. No percebemos, portanto, nenhuma ne-
cessidade causal, mas somente as conjunes de eventos que se repetem. Nicolau
de Autrcourt no duvida que as proposies esta rhubarbarum purga a blis ou
este m atrai o ferro, quando so a expresso de uma experincia direta, so
evidentes. Mas nada autoriza a generalizar essas proposies particulares trans-
formando-as em princpio cientfico. A partir da, a crtica lgica passa a seguir-se
mostrando que a necessidade tambm no dedutiva. No mbito da sua teoria
das inferncias, Nicolau havia colocado em evidncia um princpio inferencial
(P1) que exigia uma conexo da significao entre o antecedente e o conseqente.
A partir desse princpio, ele havia introduzido uma regra (R1) proibindo a de-
duo de uma coisa a partir de uma outra quando essas duas coisas so realmente
diferentes
20
. A inferncia a causa A existe, logo o efeito B existe ou existir no
evidente, como tambm no o aquela que pretende remontar da causa ao
efeito: o efeito B foi produzido, logo a causa A existe ou existiu. De fato, para
Nicolau, A e B so duas coisas absolutas, diferentes, e em nenhum caso o signi-

19
Veja-se a primeira carta a Bernardo, 9, in Nicolas dAutrcourt, Correspondance. Articles
condamns, introduction, traduction et notes de C. Grellard, Paris, Vrin, Sic et non, 2001 p.
79.
20
Sobre a teoria das inferncias, consulte-se: C. Grellard, introduction Nicolas
dAutrcourt, Correspondance, articles condamn, p. 34-41; Croire et savoir, p. 77-94. Forneo um
resumo das principais regras como apndice ao presente artigo.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Evidncia ou Probabilidade? 425
ficado de uma est includo no significado da outra. Essas inferncias causais
recaem sob o escopo de R1. Vemos, portanto, que toda necessidade , para Ni-
colau, analtica e a simples contigidade, que sinttica, no pode almejar esse
estatuto. De fato, se mostrarmos a Nicolau, como tentar fazer Egdio de Roma,
que causa e efeito so termos relativos, ou ao menos que o significado do efeito
est includo no da causas, ele o negaria
21
. Apenas a experincia da causalidade
no nos revela seno uma contigidade entre causa e efeito e nada alm disso.
Aquele que define a causa como o agente que produz um efeito, se nada o im-
pede no somente ultrapassa o que a experincia autoriza, mas tambm admite o
que procura demonstrar. Poderamos, se quisssemos, acrescentar uma premissa
ao argumento, tal como: o curso da natureza uniforme e no est suspenso
ou a causa no foi impedida. So premissas que garantem a induo contra si-
tuaes extraordinrias, como o engano divino, e Nicolau aceita-as como pro-
vveis. Mas elas em nada resolvem o problema da induo. De fato, por um lado,
elas pressupem uma certa definio de causalidade que no admitida por Ni-
colau de Autrcourt e, por outro, elas no so evidentes e no podem receber
esse grau de justificao. Logo, acrescentar uma premissa provvel inferncia
no permite de modo algum torn-la evidente.
22
A causalidade no permite, por-
tanto, a transferncia de justificao no nvel da evidncia. Assim, para Nicolau, a
causalidade somente pode dizer respeito ao domnio da crena (bem justificada,
malgrado tudo) e do provvel.
23

Uma causa natural pode ter produzido diversas vezes no passado um
mesmo efeito e, nem por isso, estamos justificados a deduzir da com certeza que
o mesmo acontecer no futuro. Com efeito, tudo o que podemos observar a

21
Consulte-se a carta de Nicolau a Egdio: 12-15, in Nicolas dAutrcourt, Correspon-
dance. Articles condamns, p. 124-129.
22
Consulte-se a segunda carta de Nicolau a Bernardo, 24, in Nicolas dAutrcourt,
Correspondance. Articles condamns, p. 97.
23
Nicolau admite, todavia, uma forma de causalidade, no mbito de sua fsica atomista.
Mas essa causalidade, como de resto o seu atomismo, no fornece seno conhecimentos
provveis. Veja-se C. Grellard, Le statut de la causalit chez Nicolas dAutrcourt, Quaestio,
2 (2002), p. 277-289.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 426
freqncia da conjuno entre os dois elementos no passado, mas uma conjuno
constante e insuficiente para que possamos almejar estarmos certos dessa cons-
tncia no futuro. Tudo do que podemos nos beneficiar de um habitus conjectura-
tivus, uma disposio a realizar conjeturas acerca do futuro a partir da observao
de vrios eventos passados similares. A repetio de um mesmo evento produz
assim um hbito e mesmo uma expectativa quanto ao futuro. Mas o que devemos
entender pela noo de habitus conjecturativus? Sem dvida que possumos uma
tendncia natural a praticar generalizaes indutivas. J que um habitus foi criado
pela repetio de um mesmo ato, o ato causador desse habitus, podemos sugerir
que o habitus conjecturativus causado pela observao repetida de uma conjuno
de eventos (que a rhubarbarum cura a blis, por exemplo). Uma vez causado por
esse ato, o habitus , por sua vez, incitado a admitir uma tal conjuno, sem a ter
necessariamente percebido, e a dar-lhe um carter de universalidade. Seguramen-
te, para Nicolau, um habitus uma disposio para pensar, um hbito que inclui
uma certa generalidade. O habitus conjecturativus associa um resultado a uma idia.
Temos, portanto, aqui, uma teoria da associao de idias
24
. H, todavia, duas
maneiras de compreender este habitus conjecturativus que funda a induo: seja in-
sistindo acerca da noo de conjuno de eventos, seja insistindo na associao
de idias. No primeiro caso, que nos remete a uma posio prxima a de Burido,
essa disposio no redutvel a uma projeo psicolgica. Dado que um habitus
causado pela observao de uma conjuno de eventos, preciso que a obser-
vao que exprime essa conjuno tenha sido, ao menos uma vez, verdadeira. ,
portanto, a estrutura fsica do mundo que funda a disposio psicolgica. Mas
Autrcourt separa-se de Burido na medida em que mesmo se uma tal conjuno
possa se repetir um nmero indefinido de vezes, ela no nos trar jamais a garan-
tia de completude. No segundo caso, ao contrrio, mais prximo daquele que
defender Hume, a disposio diz respeito estritamente ao estado psicolgico do

24
Para uma leitura dessa passagem em termos da associao de idias, veja-se: Weinberg,
Nicholas of Autrecourt, p. 70, n. 32.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Evidncia ou Probabilidade? 427
observador. Um experimento de pensamento pode ilustrar esta segunda leitura.
25

Suponhamos que cada vez que eu observei a ao de um m sobre um pedao de
ferro, havia algum que se achava escondido, do lado oposto ao meu, com um
m mais forte. Logo, foi esse m e no o meu que atraiu o pedao de ferro. Por
conseguinte, cada observao me mostra que o meu m afasta o ferro. Logo, eu
teria uma disposio para conjeturar que todo o m afasta o ferro. Nesse caso, a
disposio um fato estritamente psicolgico. Nicolau no nos fornece meios
textuais para decidir entre as duas posies, mas certo que, em cada caso, a in-
duo no pode pretender a nada alm da probabilidade.
Assim, a induo deve ser aproximada do mtodo de argumentao pro-
vvel por acumulao. A repetio permite-nos formar efetivamente juzos pro-
vveis. Podemos acreditar que provavelmente tal evento repetir-se- no futuro. A
causa natural no nada alm da extenso para o futuro de um relato da pro-
duo que ocorreu no passado, extenso pela qual buscamos conferir carter de
necessidade induo. Nicolau recusa atribuir certeza induo, pela simples
razo que a certeza , para ele, o mais alto grau de justificao, ao passo que a
certeza permitida pela induo no seno de um grau fraco, como reconhece
Duns Scotus. Mais uma vez, o problema da justificao de nosso conhecimento
que est em jogo. Os raciocnios indutivos possuem um grau de justificao, o do
provvel, que lhes fornecido por um conjunto de princpios acerca da ordem
geral do universo. Para Nicolau de Autrcourt, no a causalidade eficiente que
garante a ordem do universo. Trata-se, antes, do inverso: a ordem do universo
que nos autoriza a falar de causalidade eficiente, ou seja, a introduzir a idia de
uma reproduo constante dos mesmos efeitos:


25
Gostaria de agradecer a Isabelle Koch que me sugeriu essa hiptese quando do co-
lquio em Porto Alegre.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 428
No vejo como essa regra possa ser provada a no ser pela induo baseada em
alguns singulares e tais indues, quando no as confirmamos por uma causa, se-
guem o argumento de Prisciano: se a ordem est em alguns, a ordem est todos.
26


As noes de ordem, nobreza e perfeio no podem almejar a mais evi-
dncia. O tipo de raciocnio ser, portanto, apenas provvel. Em razo da perfei-
o provvel da ordem do mundo, razovel supor que os enunciados nomo-
lgicos exprimem leis da natureza que possuem um valor heurstico e predicativo,
mas no podem almejar a necessidade e a evidncia. preciso, portanto, admitir
ao menos como provveis os princpios que apresentam uma certa regularidade
no seio da natureza. por meio desses princpios provveis que a induo jus-
tificada. Podemos, agora, recolocar a questo: como a probabilidade desses prin-
cpios justificada? Parece que Nicolau evita a questo. Tal como Aristteles, es-
tima que todos os princpios no podem ser demonstrados. preciso, portanto,
admiti-los como hiptese de trabalho. No caso, como os princpios provveis so
princpios dialticos, preciso que o oponente e aquele que responde se colo-
quem de acordo antes da disputa. Em outras palavras, Nicolau desloca o pro-
blema da justificao dos princpios provveis para o nvel metodolgico: os
princpios formam uma moldura no interior da qual a pesquisa cientfica pode ser
realizada. H um ponto de partida hipottico para a cincia que no podemos
ultrapassar, mas cujo carter razovel pode ser defendido.
Vemos, portanto, que, ao criticar a tese escotista da induo, Nicolau
efetuou o duplo deslocamento exigido por I. Hacking para que a apario do pro-
blema ctico fosse possvel. De um lado, a noo de freqncia est ligada de
credibilidade, graas, notadamente, idia de uma disposio a conjeturar. De
outro lado, a causalidade sofreu um deslocamento do domnio da cincia e da
evidncia para o da opinio e do provvel. Podemos ir mais longe na comparao
com Hume j que o fundo da crtica de Autrcourt da induo escotista consiste
na dupla anlise que encontraremos no filsofo escocs. De um lado, ele coloca

26
Exigit ordo, p. 196, l. 7-10: Non video quod illa regula possit probari nisi per
inductionem in aliquibus, et tales inductiones quando non confirmatur per causam sunt sicut
argumentum Prisciani: si ordo est in aliquibus, ordo est in omnibus.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Evidncia ou Probabilidade? 429
em questo a idia segundo a qual a uniformidade da natureza possa possuir valor
cientfico no sentido de possuir evidncia e infalibilidade. Por outro lado, ele apli-
ca induo os critrios da deduo, norma da evidncia, para mostrar que a in-
duo no pode almej-los.
Para concluir com os debates medievais, preciso sublinhar que a crtica
de Autrcourt suscitou certas tentativas para salvar a induo. A mais interessante
delas, que podemos interpretar em termos fiabilistas, a de Joo Burido.

3. Podemos salvar a induo? A resposta fiabilista
Uma parte da obra de Burido, sobretudo aquela de carter epistemo-
lgico, consagrada crtica das teses de Nicolau de Autrcourt. Sem dvida, a
teoria de Burido acerca da induo no propriamente uma resposta a Autr-
court, mas o mestre da Picardia esfora-se por defender uma teoria da induo
que salva a evidncia e que, em certo sentido, escapa crtica da causalidade.
27
O ponto de partida de Burido inscreve-se em uma perspectiva aristo-
tlica de reflexo acerca do engendramento dos princpios da cincia. Ao lado dos
princpios lgicos, encontramos outros que no se beneficiam da mesma evi-
dncia, mas que so, apesar disso, princpios evidentes e indemonstrveis. So os
princpios conhecidos pela experincia. deles os princpios que Burido busca
fazer a genealogia distinguindo quatro maneiras de aquisio: por uma percepo
atual; pela memria; pela experincia e, enfim, pela induo. Os princpios so,
portanto, primeiramente fornecidos por uma percepo imediata e atual. Por
exemplo, ao aproximar a mo deste fogo, posso concluir o princpio: este fogo
queima. Possumos assim um princpio singular e contingente que no est desti-
nado a ser empregado em uma demonstrao cientfica, mas antes pelas artes e
pela prudncia. A evidncia de um tal princpio , bem entendido, ex suppositione
(ou seja, ao fazer a hiptese que Deus no intervm no curso da natureza para

27
Sobre a teoria da induo de Burido e suas relaes com Autrcourt, veja-se: J.
Zupko, Buridan and Skepticism, J. Zupko, John Buridan, Portrait of a Fourteenth Century Arts
Master, Notre Dame University Press, Notre Dame, 2003, p. 192-197 ; C. Grellard, Croire et
savoir, p. 258-273.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 430
suspender a causalidade) j que ele diz respeito a um fato contingente que poderia
ser falsificado. O segundo tipo de princpio situa-se na seqncia destes prin-
cpios perceptivos. Trata-se, com efeito, de juzos de percepo acerca do pas-
sado, ou seja, princpios fornecidos pela memria, como este fogo era quente.
Em um nvel ainda mais superior, Burido situa os princpios conhecidos pela
experincia (experientia/ experimentum). Esse tipo de princpio opera uma sntese
das percepes anteriores graas aos dados da memria e forma assim um juzo
acerca de um estado de coisas contingente que no necessariamente sentido.
Por exemplo, a percepo, no passado, do calor de vrios fogos, permite dizer
este fogo quente sem haver necessidade de aproximar a mo do fogo. Trata-
se ainda nesse nvel de um conhecimento do singular, fornecido pelos sentidos e
pela memria. um juzo da memria que diz respeito a vrios singulares seme-
lhantes e que se aplica a um caso atual ou possvel. Os princpios experimentais j
manifestam, assim, uma capacidade para sntese, mas continuam no nvel do sin-
gular. apenas o ltimo tipo de princpio, o indutivo, que permite passar, graas
a uma sntese de natureza diferente, a princpios experimentais universais. Os
princpios indutivos apiam-se tanto sobre princpios experimentais quanto sobre
princpios da memria. Com efeito, a induo supe a considerao de casos
diferentes em circunstncias diversas. preciso, portanto, multiplicar as experin-
cias singulares para colocar em evidncia uma freqncia e conserv-las graas
memria a fim de concluir um juzo universal que poder funcionar como um
princpio de demonstrao. A induo consiste, portanto, simplesmente em con-
ceder que vimos diversos singulares comportarem-se da mesma maneira e que no
pudemos encontrar contra-exemplos, o que expresso pela premissa suplementar
et sic de aliis (e assim dos demais singulares). Logo, a confiana nos processos
cognitivos permite-nos formular o juzo experimental sob a forma universal:

Em seguida, h princpios que so concedidos pelo intelecto em razo de expe-
rincias praticadas sobre vrios singulares semelhantes e em razo da inclinao
natural do intelecto verdade. Por exemplo, todo fogo quente, o sol aquece,
toda a rhubarbarum cura a blis, tudo o que ocorre, ocorre em razo de uma outra
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Evidncia ou Probabilidade? 431
coisa, todo o misto corporal e assim de diversos princpios das cincias natu-
rais.
28

claro, portanto, que a teoria da induo desenvolvida por Burido
levanta de forma contundente o problema da justificao das generalizaes
indutivas, ou seja, da passagem de vrias proposies singulares a uma universal.
Esse problema diz respeito sobretudo ao estatuto da clusula e assim para os
demais singulares, clusula necessria para que a induo seja completa. Em que
medida o acrscimo dessa clusula basta para nos garantir que a enumerao dos
singulares suficiente para que possamos generalizar um caso particular? H duas
condies da induo que reaparecem nos textos nos quais Burido procura
justificar a ausncia de contra-exemplos e a inclinao natural para a verdade:

Assim, o intelecto supre esta clusula e assim dos singulares dado que jamais ele
viu contra-exemplos, ainda que ele tenha considerado [os singulares] em numerosas
circunstncias e no lhe apareceu nenhuma razo nem nenhuma dessemelhana
pelas quais deveria haver um contra-exemplo. E assim ele conclui um princpio uni-
versal.
29

A primeira destas duas condies permite compreender o sentido pre-
ciso da clusula sic de singulis que preciso acrescentar na seqncia indutiva pa-

28
Joo Burido, Quaestiones in Metaphysicam Aristotelis, Paris 1518, repr. Frankfurt-am-
Main, 1964, L II, q. 2, 9vb: Postea etiam sunt aliqua principia universalia que propter
experimenta in multis singularibus consimilibus conceduntur ab intellectu propter naturalem
inclinationem intellectus ad veritatem sicut quod omnis ignis est calidus, quod sol est
calefactivus, quod omne reubarbarum est priuativum colere quod omne quod fit fit ex
aliquo presupposito, quod omne mixum est corporale, et sic de multis principiis
naturalibus.
29
Joo Burido, Quaestiones in Metaphysicam Aristotelis, Paris 1518, repr. Frankfurt-am-
Main, 1964, L II, q. 2, 9vb: Postea etiam sunt aliqua principia universalia que propter
experimenta in multis singularibus consimilibus conceduntur ab intellectu propter naturalem
inclinationem intellectus ad veritatem sicut quod omnis ignis est calidus, quod sol est
calefactivus, quod omne reubarbarum est priuativum colere quod omne quod fit fit ex
aliquo presupposito, quod omne mixum est corporale, et sic de multis principiis
naturalibus.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 432
ra que ela seja correta. preciso distinguir a induo a partir de todos os singu-
lares e a induo a partir de alguns deles. No primeiro caso, a enumerao com-
pleta e acrescentamos a clusula et non sunt pluria talia. Indicamos assim a com-
pletude da enumerao (o que remete teoria da induo completa em Arist-
teles, quando possvel enumerar o conjunto das espcies de um gnero
30
). A
clusula et sic de singulis desempenha a mesma funo no segundo caso. Todavia,
dado que uma enumerao completa no possvel nas circunstncias em razo
do elevado nmero de indivduos, ela indica somente que nenhum contra-exem-
plo no pode ser encontrado. De fato, esta clusula et sic de singulis equivalente
a uma proposio universal que significa que todas as singulares que no puderam
ser enumeradas significam a mesma coisa e possuem o mesmo valor de verdade
que as enumeradas, ou seja as diretamente experienciadas. O intelecto, tendo per-
cebido vrios singulares semelhantes e no tendo encontrado contra-exemplo,
pode formar a clusula que no faz outra coisa que resumir esses dois fatos: se-
melhana de casos observados e ausncia de contra-exemplos observados. Ao
insistir acerca da idia de dessemelhana, Burido sublinha que a menor variao
perceptvel basta para rejeitar uma observao no processo de confirmao. Todo
o problema consiste em saber o que nos garante que no encontraremos jamais
nenhum contra-exemplo dado que nos impossvel enumerar todos os singulares
em razo de seu nmero infinito. O que nos garante que o prximo corvo que
observaremos no ser branco? Burido concede que a clusula et sic de singulis
no suficiente para fornecer certeza ao intelecto. Est claro, portanto, que o
problema ultrapassa o da mera causalidade. Seguramente, a causalidade contribui
para garantir, em certa medida, a uniformidade do curso da natureza. Mas isso
no o bastante.
nessa perspectiva que Burido introduz uma segunda condio neces-
sria para que a induo seja justificada: a inclinao de intelecto para o verda-
deiro. a principal condio para que possamos falar de induo em sentido es-
trito e a melhor garantia, j que seu papel o de suprir o vnculo de conseqncia
necessria que falta induo. Esta inclinao do intelecto verdade que aparece

30
Cfe. Primeiros Analticos, II, 23.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Evidncia ou Probabilidade? 433
constantemente nos textos de Burido sobre a induo deve ser entendida como
a marca a mais evidente de seu fiabilismo. Com efeito, o que a inclinao do
intelecto verdade seno a afirmao de que no h nenhuma razo para pensar
que um evento que se produziu sempre, que uma observao que sempre foi
confirmada, ir se encontrar de um momento a outro enfraquecida. Quando cer-
tas precaues foram tomadas (observaes repetidas em circunstncias diferen-
tes, ausncia de contra-exemplo, semelhanas entre os casos), no nem razovel
nem cientificamente fecundo duvidar de nossos processos cognitivos. Em certo
sentido, esta idia prxima a de Autrcourt acerca da disposio indutiva. To-
davia, para Nicolau, essa disposio apenas conjetural, ao passo que para Buri-
do ela pode almejar uma certa forma de certeza. De fato, o mestre da Picardia
sustenta que nossa inclinao para o verdadeiro comparvel com a do trigo para
frutificar. Ora, o trigo pode no frutificar em condies climticas excepcionais,
mas o far em condies normais. preciso, portanto, compreender que h no
homem, de maneira anloga, uma estrutura biolgica que lhe torna apto a apreen-
der de modo bastante fivel o mundo exterior, nas condies normais de fun-
cionamento de suas faculdades cognitivas. Essa inclinao verdade no significa,
contudo, que as indues forneam os princpios absolutamente evidentes, ou
seja, infalveis. A induo no produz a mesma fora racional que uma demons-
trao. Mesmo assim, a induo apta a produzir uma crena firme e evidente
atravs de uma evidncia ex suppositione. Nossas indues so, portanto, garantidas
por processos fiveis, mesmo que falsificveis em circunstncias extraordinrias.

4. Concluso
H, no incio do sculo XIV, um real debate acerca do estatuto da in-
duo e acerca da possibilidade de justific-la graas a um princpio de causa-
lidade. A aposta consiste em introduzir a induo como uma ferramenta essencial
para as cincias da natureza (o que se chamava poca e em sculos posteriores
filosofia natural) preservando as caractersticas de evidncia e infalibilidade para
a cincia. Duns Scotus e Burido so obrigados a reconhecer que o tipo de cer-
teza apresentado pela induo necessariamente de um grau fraco. Resta, por-
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.
Christophe Grellard 434
tanto, claro que o tipo de defesa da induo abre a porta para uma crtica mais
ampla da noo de scientia. Procuramos mostrar aqui que as condies necessrias
para o surgimento do problema ctico da induo, identificadas por I. Hacking
em Hume, j esto presentes nas crticas de Nicolau de Autrcourt a Duns
Scotus. , no entanto, verdade que a crtica de Nicolau teve pouco impacto em
seu tempo. Foi preciso esperar ainda longos anos para que a induo fosse objeto
de um questionamento radical. Como escreve I. Hacking: Na pr-histria [de
um conceito], o que interessante no o que raro, mas o que comum
31
. Se
acrescentarmos que Nicolau continua ligado a uma viso medieval do mundo na
qual a natureza uniforme, compreenderemos porque, de um lado, I. Hacking
errou ao dizer que as condies do problema ctico da induo no estavam reu-
nidas antes de Hume e porque ele tem razo ao dizer que um tal problema no
aparece antes de Hume. Parece, portanto, que o historiador das idias, que consi-
dera o surgimento e a genealogia de um problema, no pode contentar-se em
mostrar as condies de possibilidade. Ele deve ainda considerar o contexto mais
geral suscetvel de frear ou acelerar essas condies particulares.

Apndice: a teoria das inferncias de Nicolau de Autrcourt
P1: uma conseqncia evidente se, e somente se, o significado do conseqente
est includo ou idntico ao significado do antecedente;
P2: uma conseqncia evidente se, e somente se, impossvel que o antece-
dente e a contraditria do conseqente sejam verdadeiras ao mesmo tempo;
R1: a conseqncia se a , ento b no evidente sse (1) a e b so termos ab-
solutos; e (2) a b;
R2: a conseqncia se a , ento b evidente sse (1) b um termo relativo a a;
ou (2) a e b so dois termos absolutos, b a.

31
I. Hacking, op. cit., p. 44.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 15, n. 2, p. 411-434, jul.-dez. 2005.

You might also like