Revista Galega do Ensino Ano 13 Nm.

46 Xullo 2005
ben sabido o importante
papel que xogan moitos elementos
qumicos mercurio, chumbo, arsni-
co, ferro, cadmio...etc. na sade dos
seres vivos ao longo da historia da
humanidade. Mais foi no sculo XIX,
cando se tomou conciencia dunha par-
ticipacin mis activa de certos metais
coma o ferro, en medios biolxicos,
constatndose como determinados
compostos seus formaban parte do
sangue. Apesar disto, cmpre subliar
que non foi ata unha poca moi recen-
te, cando se iniciou o estudo sistemti-
co da influencia deses elementos sobre
a sade dos seres vivos superiores.
Nun exemplar da revista
Proceedings of the National Academy
of Science of the United State of
America [100 (2003) 3562], J. Halpern
e K. N. Rayman, editores dunha sec-
cin dedicada qumica bioinorgni-
ca, comentaban que an cuando la
existencia de compuestos de hierro en
el torrente sanguneo era bien conoci-
do desde el siglo XIX, el papel que
jugaban los elementos inorgnicos
(sobre todo los metales) en los medios
biolgicos, no principi su estudio de
modo sistemtico y empleando una
metodologa de la qumica inorgnica,
hasta mediados del siglo XX.
Foi a constatacin, por parte de
bilogos, mdicos, farmacuticos e
qumicos inorgnicos, da interconexin
que se produca entre as investigacins
propias de cada un, a que potenciou o
nacemento dunha nova rama da qumi-
ca: a qumica bioinorgnica.
Esta nova disciplina nace e
desenvlvese con vida propia no mbi-
to da ciencia: congresos, revistas espe-
cializadas, sociedades cientficas e,
por suposto, libros de texto para axu-
dar a formar, no nivel universitario, a
aqueles alumnos, que logo se integren
nel como investigadores.
A qumica bioinorgnica tenta
estudar a interaccin que se produce
entre certos elementos qumicos (fun-
damentalmente metais) e os seus com-
postos cos medios biolxicos. Este
estudo estase a facer cunha metodolo-
xa e dende unha perspectiva inorgni-
ca, as, o descubrimento do papel
xogado polos catins metlicos na qu-
mica da vida; o feito de comprender
que eramos quen de interpretar o com-
Autores: CASAS, J. S., MORENO, V.,
SNCHEZ, A., SNCHEZ,
J. L. e SORDO, J.
Ano: 2002
Ttulo: Qumica bioinorgnica
Lugar: Madrid
Editorial:Sntesis S. A.
782 Recensins
Revista Galega do Ensino Ano 13 Nm. 46 Xullo 2005
portamento dos complexos metlicos
nos procesos bioqumicos, sen mis
que empregar os recursos propios da
qumica de coordinacin; a capacidade
de modelizar certas biomolculas moi
complexas, utilizando sistemas mis
simples propios das novas investiga-
cins; etc.; eran, todos eles e moitos
mis, armas que os qumicos inorgni-
cos estaban adestrados para manexar e
que podan ser utilizadas no estudo da
restauracin da sade en organismos
que estaban afectados pola doenza.
No mundo anglosaxn, esta
nova especialidade qumica mereceu
axia a atencin editorial, e foron apa-
recendo publicacins. No ano 1970
celebrouse un simposio en Blackburg,
USA, e as comunicacins recolleunas
a America Chemical Society (ACS)
para publicalas en 1971 como nmero
100 da sa coleccin Adv. Chem.
Biochemistry, editada por G. L.
Eichhorn, que serviu de base para a
formacin dos estudantes das dcadas
70-80 do pasado sculo. Algunhas das
principais obras de bioinorgnica tra-
ducronse ao casteln na dcada dos
90; mais a oferta editorial de libros
sobre qumica bioinorgnica traducida
ao casteln , anda hoxe, moi reduci-
da. doado comprender, que se o
nmero de libros versionados doutras
linguas reducido, moito menor ser o
de libros de bioinorgnica escritos por
autores espaois.
, pois, de agradecer, a apari-
cin deste volume cuxos autores son
profesores moi prximos a todos ns.
Casas e Sordo foron profesores de qu-
mica de moitos dos lectores desta
revista. Dende o Departamento de
Qumica Inorgnica da USC, contribu-
ron a formar moitos dos docentes de
qumica e bioloxa dos centros de
secundaria de Galicia. Participaron
como conferenciantes nos congresos
de ENCIGA (Asociacin de
Ensinanzas de Ciencias de Galicia) e
publican artigos de divulgacin, sobre
bioinorgnica, no Boletn de Enciga.
Este libro presenta que e para
que serve a qumica bioinorgnica. En
palabras dos propios autores ...preten-
de ser una introduccin a los campos
ms representativos de esta materia y
est pensado como libro de texto para
los alumnos que necesitan cursar en su
currculum esta asignatura. Se ben
certo que est pensado como un curso
de formacin bsica, vai mis al, dado
que pode ser utilizado por titulados
superiores, sexa cal sexa a sa profe-
sin, para poder comprender o alcance
desta nova disciplina e entender que e
que pretende esta nova rama do saber.
A qumica bioinorgnica est
hoxe, como disciplina, ligada s cien-
cias da vida, por iso esta especialidade
est xa nos plans de estudo de qumica
e de farmacia, anda que axia estar
nos de medicina, bioloxa, veterinaria,
ciencias do mar, etc. Polo tanto, para
cantos son alumnos ou profesores
desas materias e non teen coece-
mento deste novo campo do saber, ou
Revista Galega do Ensino Ano 13 Nm. 46 Xullo 2005
Recensins 783
para moitos outros titulados universi-
tarios, desexosos de comprender os
avances da ciencia moderna, este volu-
me ser un medio moi eficaz de ache-
garse a esta disciplina.
O texto condensa en 343 pxi-
nas os aspectos mis relevantes da qu-
mica bioinorgnica e divdese en 12
captulos que poderiamos sintetizar en
5 apartados:
a) O primeiro captulo est
dedicado presentacin dos conceptos
bsicos implicados no estudo da inte-
raccin dos elementos inorgnicos nos
sistemas biolxicos. Apenas 50 pxi-
nas bastan para introducir o lector nos
conceptos implcitos, na formacin de
complexos metal-biomolculas, pre-
sentar os aspectos esenciais das biomo-
lculas e poelo en contacto coas tcni-
cas de estudo habituais (DRX, EXAFS,
EPR, etc.) desta rama da qumica.
b) O segundo bloque ocpase
da bioqumica dos metais esenciais
mis importantes. Son 8 captulos, de
entre 20 e 30 pxinas, nos que estudan:
1) As propiedades xerais do cinc enci-
mtico e o comportamento biolxico
das encimas de Z
N
mis caractersticas;
2) ABioqumica do ferro analzase en
2 captulos dedicados ao transporte e
almacenamento do ferro e o diosxeno,
transferencia electrnica e aos proce-
sos encimticos que comportan ferro
nos organismos vivos; 3) Analizan as
metaloencimas de cobre, de modo par-
ticular, o comportamento como trans-
portadores do diosxeno, como transfe-
rencia electrnica e o distinto compor-
tamento respecto dos complexos de
ferro; 4) No captulo dedicado s bio-
molculas de manganeso presentan o
comportamento dos fotosistemas na
fotosntese e o funcionamento das seu-
docadalosas, peroxidosas e superoxo-
dismutasas nos organismos vivos; 5)
Os aspectos bioqumicos do cobalto
presntanse estudando o comporta-
mento da vitamina B
12
e os seus deri-
vados en catlise encimtica; 6) O
captulo dedicado qumica do moli-
beleno e do volframio, estuda os com-
plexos mimticos das nitroxenasas e as
encimas que actan como oxotransfe-
rasas; 7) Un ltimo captulo est desti-
nado ao estudo do papel biolxico dos
elementos alcalinos e alcalino-terreos
(bomba sodio/potasio, magnesio na
clorofila, calcio nos biominerais, etc.).
c) A biomineralizacin un
captulo novo. Explica os aspectos
qumicos que determinan a formacin
dos biominerais nos sistemas biolxi-
cos e analiza os problemas xerados
polos biominerais mis importantes
(CaCO
3
,Ca
3
(PO
4
)
2
, xidos de ferro,
slice).
d) moi importante, e signifi-
cativo pola sa transcendencia, o apar-
tado dedicado investigacin da toxi-
coloxa metlica. En 30 pxinas anali-
za a qumica dos metais pesados (cad-
mio, chumbo, mercurio), sinala os
aspectos toxicolxicos de cada un e
indica cal pode ser a terapia das into-
xicacins que poden producir.
784 Recensins
Revista Galega do Ensino Ano 13 Nm. 46 Xullo 2005
e) Rematan o libro cun aparta-
do dedicado utilizacin de compos-
tos metlicos en terapia e diagnose.
Nunha primeira parte presentan a qu-
mica do cis-platino e a sa actividade
citosttica, discuten sobre a sa toxici-
dade e dan conta dos mis recentes
achdegos no caso de complexos
metlicos con actividade anticancer-
xena. Destinan unhas pxinas ao uso
dos complexos do ouro como antiartr-
ticos e rematan mostrando a utilidade
dos compostos metlicos, capaces de
xerar radionclidos, en procesos de
radiodiagnose e radioterapia.
Seguindo este breve resumo,
pdese ver que o libro de Casas et al.,
ofrece unha ampla visin da qumica
bioinorgnica pois, a maiores do estu-
do da bioqumica dos elementos esen-
ciais, presta atencin ao estudo dou-
tros aspectos habitualmente ignora-
dos coma os aspectos toxicolxicos
de moitos metais, os compostos inor-
gnicos de interese biomdico e tera-
putico, o uso de compostos inorgni-
cos en diagnose clnica, etc. Cmpre
sinalar que faltan aspectos notables: a
bioqumica do nquel e do paladio; os
aspectos toxicolxicos do talio, do
arsnico e do selenio; a importancia e
a actualidade da bioqumica do xido
ntrico, etc. Pero como os autores
recoecen no prlogo ...la obra
sacrifica ciertos aspectos de la mate-
ria en aras de conseguir un libro ase-
quible y til para un lector no fami-
liarizado con el tema....
Cabe apuntar que este volume
ser dunha grande utilidade para os
profesores de ciencias na ESO e, de
modo particular, en bacharelato, dado
que lles pode servir de axuda para pre-
sentar dun modo claro, a conexin
entre a qumica e a vida. Permitiralles
aos profesores comprender, para logo
explicar na aula, os mecanismos de
procesos vitais tan importantes como a
fotosntese; a respiracin e os trans-
portadores biolxicos de diosxeno; a
fixacin de dinitrxeno atmosfrico e
a transformacin en protenas vexe-
tais; a producin enerxtica nos orga-
nismos vivos, va a transformacin
sucesiva do ATP en ADP, logo en AMP
e, finalmente, en adenosina; etc.
O libro est escrito cunha lin-
guaxe clara, precisa e directa. En cada
pxina van aparecendo figuras ou
esquemas, moi nidios e precisos, que
axudan a comprender os mecanismos
das reaccins, ou das actuacins dos
elementos ou dos seus compostos nos
organismos vivos. Merece especial
mencin a bibliografa manexada, que
resulta moi completa, actual e ben pre-
sentada. Ao remate de cada captulo
recllense referencias de libros e artigos
de revisin clsicos, anda que actuais,
que axudarn a avanzar e profundar
mis en cada tema. Ademais, os autores,
van introducindo en cada pxina do
texto mencins especficas de traballos
significativos e actuais; de modo que un
lector interesado poida chegar a estar ao
da en cada tema sen moito esforzo.
Revista Galega do Ensino Ano 13 Nm. 46 Xullo 2005
Recensins 785
Apesar de canto vimos de rela-
tar sobre a importancia do traballo rea-
lizado polos autores, cmpre dicir que a
composicin desmerece o resultado
final. unha mgoa que un volume
desta categora cientfica e didctica,
cun futuro de vendas prometedor, non
merecera un maior esforzo de investi-
mento por parte dos editores: moitas
das figuras, senn todas, deberan ir en
cor, a maquetacin do texto tera que
ser mis ampla letra maior, marxes
mis amplas, etc. co fin de favorecer a
lectura e conseguir unha maior comodi-
dade e facilidade na comprensin.
Debemos engadir, ademais, que o
nmero de erratas razoable para se
tratar dunha primeira edicin.
Non podo deixar de comentar,
como remate, a aposta didctica reali-
zada polos autores neste libro de texto:
cada captulo leva unha coleccin de
cuestins por medio das que queren
comprobar se os seus lectores entende-
ron ou non. Cada pregunta-proposta
presntase na forma de multi resposta
e trata de medir o nivel de lectura com-
prensiva dos conceptos de cada captu-
lo. Este sistema de autoavaliacin
complicado se non ben realizado
polo educador, pero, neste caso, as
cuestins estn moi ben seleccionadas
e os lectores que poidan contestalas
tern a garanta de que comprenderon
canto estudaron.
Manuel R. Bermejo
Universidade de Santiago de Compostela