Atatürk Döneminde Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Çalışmalar (1931-1938) - Arzu Yüzer

T.C.
MARMARA NVERSTES

TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS

ATATRK LKELER VE NKILP TARH ANABLM DALI

ATATRK DNEMNDE
TRK TARH KURUMU TARAFINDAN
YAPILAN ALIMALAR
(1931-1938)

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN

ARZU YZER

stanbul-2006

T.C.

MARMARA NVERSTES

TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS

ATATRK LKELER VE NKILP TARH ANABLM DALI

ATATRK DNEMNDE
TRK TARH KURUMU TARAFINDAN
YAPILAN ALIMALAR
(1931-1938)

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN

ARZU YZER

DANIMAN

Prof. Dr. MAHMUT HSAN ZGEN

stanbul-2006
I
NDEKLER
NDEKLER....I
NSZ.III
ZET .......V
ABSTRACT.VI
KISALTMALAR...VII

1. BLM
GR
1. OSMANLI DEVLET DNEMNDE TARH ANLAYII ..1
1.1. Kuruluundan Tanzimat Dnemine Kadar Osmanl Devletinde Tarih Anlay.1
1.2. Tanzimattan II. Merutiyet Dnemine Kadar Osmanl Devletinde Tarih Anlay..11
1.3. II. Merutiyetten Cumhuriyete Kadar Osmanl Devletinde Tarih Anlay...15

2. BLM
2. ATATRK VE TARH25
2.1. Atatrkn Tarih Anlay ve Tarih almalar25
2.2. Atatrke Gre Trk Tarihi ve Trk maj (Trk Tarih Tezi)37

3. BLM
3. TRK TARH KURUMUNUN KURULUU-AMACI-TZ45
3.1. Trk Tarih Kurumunun Kuruluu.45
3.2. Trk Tarih Kurumunun Amac.................51
3.3. Trk Tarih Kurumunun Tz...52
3.4. 1935te Atatrkn Buyruuyla Trk Tarih Kurumu in Hazrlanan Yeni alma
Program...54

II
4. BLM
4. 1931-1938 TARHLER ARASINDA TRK TARH KURUMU
TARAFINDAN YAPILAN ALIMALAR..57
4.1. Trk Tarihinin Ana Hatlar Eserinin Hazrlanmas57
4.2. Ortaokul ve Lise Tarih Kitaplarnn Hazrlanmas.66
4.3. Trk Tarihinin Byk Olaylarnn ve Trk Byklerinin Anlmas..75
4.4. Yaynlar..75
4.4.1. Trk Tarih Kaynaklarnn Aratrlmas, ncelenmesi ve Yaynlanmas76
4.4.2. Trkiye Tarihinin Aratrlmas..77
4.4.3. eitli Monografiler77
4.4.4. Dergiler.......78
4.4.5. Trk ve Trkiye Tarihine Dair Kaynak ve ncelemelerin Trkeye
evrilmesi80
4.5.Kongreler...........81
4.5.1. Birinci Trk Tarih Kongresi.........81
4.5.2. kinci Trk Tarih Kongresi.....86
4.5.3. Trk Tarih Kurumunun Katld Uluslararas Kongreler..89
4.6. Kazlar ve Tetkik Gezileri..91
4.7. Ariv Aratrmalar.............................95
4.8. Kitaplk...96
4.9. Sergiler ..97

5.SONU...99

6.KAYNAKA103

7.ZGEM.110

8.EKLER..111

III
NSZ

Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltrdr. diyen Mustafa Kemal Atatrk,
milletimizin oluturduu maddi ve manevi deerler btn olan milli kltrmz korumay
ve milli kltrmz muasr medeniyetler seviyesinin zerine karmay hedeflemitir.
Yapt inklplar ve koyduu ilkelerle Trkiye Cumhuriyetini salam temeller zerine
kurmay amalayan Atatrk, kurduu yeni devletin milli ruhunun canl tutulabilmesi ve
korunabilmesi iin ise milli kltrn ok nemli bir paras olan, gemile bugn arasnda
balant kurarak gelecee k tutan tarih ilmine gereken nemi vermitir. O, kazanlan askeri
ve siyasi baarlarn ardndan, tarih alannda yapm olduu almalar ile bilimsellikten asla
uzaklamayan yeni bir tarih anlayn oluturmutur.
Atatrkn yapm olduu tarih almalar ve bunun sonucunda ortaya kan yeni tarih
anlay , ulus devlet oluturmak, Avrupadaki yeni dostlarna Trkn ne olduunu izah
etmek, toplumda milli uur oluturmak ve topluma tarih uuru alamak, kurulan gen
Cumhuriyeti Anadoluda salam temeller zerinde oturtmak isteinin tabi sonucudur. Tarih
inklbn gerekletirmek amac ile kurulan Trk Tarih Kurumu ise, bu alanda yaplmak
istenilen inklplarda bir vasta olarak kullanlm ve Kurum, 1931-1938 aras dnemde
almalarn Atatrk kontrolnde srdrmtr. Cumhuriyetimizin en gzel ve en baarl
eserlerinden biri olan Trk Tarih Kurumunun kuruluu bilim ve kltrmzn bir dnm
noktasdr. Kurum almalar ile, Cumhuriyete kadar ihmal edilmi olan tarih almalarmz
Atatrk nderliinde hz kazanmtr. Bir Yksek lisans tezi olarak hazrlanan Atatrk
Dneminde Trk Tarih Kurumunun Yapm Olduu almalar isimli almamn amac,
milli kltrmzn temellerinden biri olan tarih kavramnn yeniden incelenmesi iin kurulan
Trk Tarih Kurumunun kurulmasndaki faktrlerde gelien olaylar incelemek ve bu
gelimeler sonrasnda Trk milli kltrne katk salamak ve Trk Tarihinin yeniden
yaplanmas iin yaplan almalarn neden ve nasl yapldn ortaya koyarak bunlarn
sonularn ortaya koymaktr.
Belirtilen bu hususlar erevesinde tezimizi drt blm halinde dzenledik. Birinci
blmde Giri ksmnda konuya giri mahiyetinde, konuya temel tekil etmesi bakmndan ve
tarihiliimizin geirdii aamalar ortaya koyabilmek maksad ile Cumhuriyetten nce
Osmanl Devleti Dnemindeki tarih anlayn inceledik. kinci Blmde Atatrk ve Tarih
bal ad altnda, Atatrkn tarih anlay, Atatrkn tarih almalar, Atatrk bu
almalara iten sebepler, Atatrkn bu almalardan bekledikleri tartlm ve Trk Tarih
IV
Tezi hakknda bilgi verilmitir. nc Blmde Trk Tarih Kurumunun Kuruluu,
Amac, Tz bal ad altnda Trk Tarih Kurumunun kurulmasn etkileyen faktrler,
Trk Tarih Kurumunun Kurulmas, Trk Tarih Kurumunun Amac, Trk Tarih
Kurumunun Tz ve 1935 ylnda Atatrkn Buyruu ile Hazrlanan Yeni alma
Program incelenmitir. Drdnc blmde ise, 1931-1938 tarihleri arasnda Trk Tarih
Kurumunun yapm olduu almalar aratrlmtr. Sonuta ise Atatrk Dneminde Trk
Tarih Kurumunun yapm olduu almalar ile ilgili genel bir deerlendirme yaplmtr.
Dneme ilikin zengin kaynak bilgisinin olmas tez almamzn daha rahat
srdrlmesini salamtr. zellikle birincil el kaynaklara ulalmaya allm ve bu
konuda Babakanlk Cumhuriyet Arivi ile dneme ait gazeteler almamzda nemli
kaynak tekil etmitir. Yaklammz ulalan kaynaklar dorultusunda bilimsel metotlarla bir
sunum ortaya koymaktr. Bu dorultularda hazrlam olduum tez almalarm srasnda
devaml destek, tevik ve yardmlarn grdm Sayn Danmanm ve Hocam Prof. Dr.
Mahmut hsan zgene teekkrlerimi bir bor bilirim.
Arzu Yzer

ZET
V
Tarih sahnesinde alt yz yl boyunca varln srdrm olan Osmanl mparatorluu,
Birinci Dnya Savann sonucunda tilaf Devletlerine yenilmi ve Anadolu topraklar ksa
sreliine igal edilmiti. gallere kar, Anadoluda Mustafa Kemal Atatrk nderliinde
balayan Milli Mcadele hareketi hukuki ve siyasi varln 1923 ylnda Cumhuriyetin
kurulmasyla ilan etti. Bylece, Anadolu toraklar zerinde yeni bir devlet kuruldu ve bu
yeni devlet, yeni bir kimlikle varln Anadolu topraklar zerinde devam ettirme karar ald.
Anadoluda yaanan bu siyasal deiim, bundan sonra kendisine yeni bir kimlik aray
ierisinde kltrel bamszlk hareketleriyle ikinci savan verecekti. Milli Mcadelenin
lideri Mustafa Kemal Atatrk nderliinde giriilen ve Trk ulusunu ada uygarlk
seviyesinin stne karmay hedefleyen bu giriimlerle, milli kltrmzn temellerinden
biri olan tarih kavram, yeni kimlik deerleri dorultusunda yeniden incelenmeli,
gerekleriyle ortaya konulmalyd. nk Osmanllar dneminde ihmal edilen Trk Tarihi
gerek iimizde gerekse dnya kamuoyunda doru bilinmemekte ve bilinenler gerei
yanstmamaktayd.
Aleyhimize kullanlan silah hep geree aykr ekilde yazlan, deerlendirilen tarih idi.
Tarihimizi gerek yaps ile ortaya koymak, Trklk ve ata yurdu hakknda gerek tarihi
bilgileri dnya kamuoyuna duyurmak, Atatrk nclnde giriilen Trk Tarihi
aratrmalarnn amacyd. nce, bilinen bu gerekd bilgileri rtmek iin, etkiye tepki
olarak ortaya konan, savunma tarihilii diyebileceimiz Trk Tarih Tezini oluturmu,
sonrasnda ise bu tezi ispat edecek almalara girimitir. Bizzat, Atatrkn nderliinde
yaplan bu almalarla Trk Tarihini aratrmak iin heyetler kurulmu, kitaplar yazlm,
kongreler dzenlenmi, arkeolojik faaliyetler yaplm, sergiler dzenlenmi ve hatta dergi
karlmtr. Atatrk Dneminde Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan almalar
baln tayan tezle, hem tarih anlaymzn oluum srecini, hem de bu sre ierisinde
bu dorultuda Atatrkn nderliinde atlm en nemli adm olan Trk Tarih Kurumunun
kurulmasn, kurulmasn etkileyen faktrleri, Kurumun Atatrk dneminde yapm olduu
almalar aratrarak sonularn irdelemeye altk.

VI
ABSTRACT
The otoman empire which has survived in the stageof history along six centuries was
defeated by the Allies at the end of the first world war and the Anatolian Lands were
occupied for a certain while. The National War Movement started againts occupations under
leadership of Mustafa Kemal Atatrk in Anatolia, has announced its legal and political
existency in 1923 together with foundation of the Republic. Thus, a new state has been
founded over Anatolian Lands and this new state has decided to continue its existency with a
new identity on the Anatolian Land. This political change experienced in Anatolia will have
resulted in the second war with the curtural independency movements within seeking for a
new identity.With such challenges started under leadership of Mustafa Kemal Atatrk,
Leader of National War and purposing tor ise the Turkish Nation over contemporary
civilization level, the history concept which is one of the basics of our national cultures must
have been re-examined and revealed with its truths, s,nce Turkish History neglected during
Otoman Period, was not truly known locally nor by World Public Opinion and the known
facts were not reflecting the truth.
The weapon used in disfavor of us was the history which was always written and
evaluated as contrary to the truth. The purposes of researshes of Turkish History attempted
under leadership of Atatrk were to reveal our history in a true way and to maket he world
public opinion familiar with the true and correct historical information about Turkish
Community and their homeland. First of all, he created Turkish History Thesis, which w
emay define as Defense Historiography, revealed as a reaction against affect to explode these
known unrealistic information, and then started with Works which will prove such thesis.
Within such Works that have been carried out under leadership of Atatrk personally, some
committees to research the Turkish History have been formed, banks have been written,
congresses have been held, archeological activities have been carried out, exhibitions have
been organized an deven some magazines have been published. With the thesis headed
Studies Carried Out by Turkish History Institute in the Period of Atatrk, we tried to
thoroughly study and investigate the results of both to the formation process of our History
Concept, and foundation and factors affecting the foundation of Turkish History Institute
which has been the most important step taken under leadership of Atatrk during this
process.

VII

KISALTMALAR

age : ad geen eser

agm : ad geen makale

agt : ad geen tez

bk. : baknz

Bsk. : Bask

C. : Cilt

ev.: : eviren

EK. : Ekler

s. : sayfa

S. : Say

T.C. : Trkiye Cumhuriyeti

TTK : Trk Tarih Kurumu

TTTC : Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti

vd.: : ve devam

Yay. : Yaynlar

1
1. BLM
GR
1.OSMANLI DEVLET DNEMNDE TARH ANLAYII
Osmanl Devleti Dneminde ulusal tarih anlay ve retimi yoktu. mparatorluk
boyunca tarih denince okunan, bilinen, ezberlenen slam Tarihi olmu, Trk Tarihi
unutulmutur. Osmanl Devleti Dneminde, imparatorluun balangcndan Tanzimata kadar
tamamen slam Tarihi zerinde durulmu, bu tarih en ince ayrntlarna kadar okunmu,
belletilmi ve toplumun okuyabilen kesimi slamn ve slam Tarihinin bilgileriyle
koullandrlmtr. kinci uygulama Tanzimat ile kinci Merutiyet aras yllarda
srdrlm, mmet tarihine paralel olarak gelien, yeni tarih anlay, medreselerin yannda
kurulan yeni baz okullarda okutulmu, btnyle Trk Tarihi deil, Osmanl Devletinin,
daha ak bir deyimle Osmanl Hanedannn tarihi olmutur. Bu da bilimsel olmaktan uzak
llerde vakanvisilik anlay iinde srdrlm, tarih biliminin gerektirdii anlaytan,
ierikten yoksun kalmtr. nc uygulama ise artk balangcndan bu yana Trk Tarihinin
bilinmesi, retilmesi, aratrlmas gereinin duyulmaya baland kinci Merutiyet sonras
almalardr. Fakat bu dnemde yaplan almalarda da gerek bir ulusal tarih bilincine
ulalamam, Trk Tarihinin derinliklerine ulus bilinci iinde eilme olana
bulunamamtr. Bu blmde yaplan almalar, Osmanl tarih yazcl erevesinde, bu
tarihsel sreci ncesi ve sonrasyla birlikte aydnlatacaktr.

1.1. Kuruluundan Tanzimat Dnemine Kadar Osmanl Devletinde
Tarih Anlay
Osmanl tarihilii XV. yzyln ortalarna doru balamtr. Bu tarihten nce yazlan
vekayi pek az ve mbhemdir. Osmanllarn bu devirlerine ait bir ksm malmat Memlkler
devrinde Msr ve Suriyede yazlan Arap tarihleriyle Bezm- Rezm, Zafernme ve bunlara
benzer eserlerden ve bir dereceye kadar da baz anonim l-i Osman tarihlerinden
renmekteyiz
1
. Osmanl kudretinin kuruluundan nce Anadoluda hkm srm olan ve
Tevaif- l-mlk ad verilen kk beylikler zamannda yazlm olan btn eserler gibi
tarihi eserler imdiye kadar koyu bir karanla gml kalmlardr. Ancak, bu kk
beyliklerin bazlarnn tarihi toplama teebbslerinde bulunduu da kesin olarak

1
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, C. II, Ankara 1995, s. 601.
2
anlalmaktadr. Tevaif-l-mlk tarihi kaynaklarna baktmzda, imdiye kadar yalnz
Danimentoullar, lirik air ve Sivas hkmdar Kad Burhaneddin, Karamanoullar
hakknda emin eserler bulunabilmitir. imdiye kadar dier beylikler hakknda
Osmanllardan nce yazlm tarihler ortaya kmamtr. Eer byle kitaplar yazlmsa da
geen yzyllar iinde bo diye kk grlmler ve belki de sssz slplarndan dolay
kimsenin gzne arpmamtr
2
.
Osmanllarda daha sonra yazlm eserlerden eski tarihi geleneklerin zn bulup
karmak mmkndr. Osmanldan nceki tarihi geleneklere baktmzda kahramanlk
arklar halinde azdan aza geen eski boy destanlarn grmekteyiz. Saraylarda airler ve
arkclar kopuz ad verilen sazn eliinde nl atalarn ve kahramanlarn yaptklarn
terennm ederlerdi. Ouz, terennm edilen bu kahramanlarn en nlsyd. Nitekim XV. ve
XVI. yzyln gerek Trk gerek Arap tarihileri Ouzname adl eserin gerekten var
olduunu ve bunun Mool yazs ile yazlm olduunu bildirmektedirler. Ne yazk ki bu eser
ilk yazl eklinde bugne kadar bulunamamtr. Efsanevi olduu phesiz olan
Ouznamenin paralarnn bugn hala Anadoluda sylenen halk arklarnda yaamakta
olduundan phe edilemez. Bu ve buna benzer bu dnemde yazlan eserler dorudan
doruya bilimsel olarak deerlendirilebilecek kaynaklar deildirler. Yalnz bu eserler birok
boy babularnn adlarn bildirerek Silsilenme eklinde gnmze k tutmakta ve
Osmanl tarih yazclnn ekirdeini tekil etmektedirler
3
.
Bugn bilinen ilk Osmanl tarihisi olarak Yahi Fakhten bahsedebiliriz
4
. Akpaazade
sayesinde haberdar olduumuz Yahi Fakihin Menkb-nme adl eseri henz
bulunamamtr. Bize yalnz ad kalm olan ve en eski Osmanl tarihi olan,
Menkbnamenin, Silsilenmeden kt ve onu, bu eserden de sonra gelen btn
mstensihlerin kopya etmi olduklar phesizdir
5
. Bu eser adndan da anlalaca gibi tarihi
olaylar menkabevi eklinde anlatm olmaldr. Bu zellik, ortaa slm tarihilii anla-
yndan kaynaklanan ve ilk Osmanl tarihilerinde grlen en nemli niteliktir.
Osmanl tarih yazarlarnn ikincisi olarak bilinen Ahmedinin
6
XV. yzyln balarnda
yazd ve manzum bir dnya tarihi olarak kaleme ald skendernmesinin sonuna ekledii

2
Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. C. ok, Ankara 1992, s. 3-6.
3
Babinger, age, s. 8-10.
4
Halil nalck, The Rise of the Otoman Historiography, Historians of the Middle East, Londra 1962, s. 152;
Babinger, age, s. 11; Nejat Gyn, Tarihiliimizin Dn, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara 1977, s.
240.
5
Babinger, age, s. 10.
6
3
Dsitn- Tevrih-i Mlk-i l-i Osmn bugn elimizde bulunan, Osmanl Tarihinden
bahseden ilk tarih kitabdr
7
. Bu eser daha sonralar bir ksm Osmanl tarihilerine kaynak
tekil ettii gibi, bu manzum eserden alnan paralar, yer yer baka Osmanl tarihilerinin
eserlerini sslemekte de kullanlmtr. Eser, Osmanl Tarihinin imdiye kadar bilmediimiz
ksmlarn retmek itibariyle mhimdir
8
. Bu eserin manzum olmas, tarihin edebiyatla
beraber gelitii ve ilk zamanlarda bir edebi tr olarak ele alnm olduunu gstermektedir.
Osmanl toplumunda tarihilik, bir eit edebiyat tarihiliidir. Hem tarihiliktir hem de
edeb bir tarihtir
9
. lk Osmanl tarihilerinin bir ksmnn halk efsanelerinden ve tarihi
bilgileri de ihtiva eden destanlardan yararlandklar grlmektedir. Halil nalckta hakl
olarak Osmanl tarihiliinin ilk devirlerinin ana kaynann bu tr eserler olduunu
belirtir
10
. Bu eserler ayn zamanda dini destan edebiyatnda kaynadr. Bu iki eserden
birincisinin, kendinden sonra gelen tarihileri byk lde etkiledii ve
Akpaazadenin anonim Tevrih-i li Osmann bunun birer devam olduu
anlalmaktadr
11
. Bunlarn dnda, yine ilk devirlerde Ademden itibaren peygamberlerin ve
halifelerin listesini kapsayan bir girile balayan Seluklu, Osmanl ve Karamanl soylarna
ait nemli olaylarn kaydedildii, daha sonra da zaman ve takvimle ilgili baz bilgileri ieren
Tarih Takvimlerin tertiplendii grlmektedir
12
.
Osmanl mparatorluunun Timur istilas sonunda dt Fetret dnemi ncesi ve bu
dnemde yazlan tarihler Osmanl tarihiliinin ilk rnekleridir. ocuka basit tasvir
eklinde, hemen hemen birbirleriyle hi ilgili olmayan olaylar destan veya tarihi
olduklar gz nnde tutulmadan, birbirlerine eklenir veya yalnz destani tip motiflerin
yan yana konduu bu tarihlerin yazarlar iin hkmdar, olaanst kiilii ile bir deer
ifade etmektedir. Nitekim Osmanl tarih anlay ve yazclnda Nedeni arama ihtiyac
XV.yzyln sonuna kadar grlemez
13
. Btn tarih yazcl balanglarnda uzun zaman
emirin ahsiyetinin ihtiam ve ulvilii o yzyllarn tarih yazclnn ana ekirdeini
tekil eder
14
.
zellikle I. Murat (1362-1389) ve II. Murat (1421-1451) aras dnemde, Anadoluda
Farsa ve Arapa olarak kaleme alnm btn eski eserlerin toplu halde beyler namna

7
nalck, agm, s. 152; Gyn, agm, s. 240; Uzunarl, age, s. 601.
8
Uzunarl, age, s.601.
9
Sina Akin, Tartma, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara 1977, s. 246.
10
Gyn, agm, s. 241; nalck, agm, s. 152.
11
Babinger, age, s. 11; nalck, age, s.602.
12
Gyn, agm, s. 240.
13
14
Halil Berktay, Cumhuriyet deolojisi ve Fuad Kprl, Kaynak Yay, stanbul 1983, s. 24; Babinger, age, s. 7.
4
Trkeye tercme edildiini grmekteyiz
15
. Edebi slup, menkabev tasvirler, aslna
uygunluu phe gtrr silsilenameler, padiahn stn kiiliinde toplanan tarihi
gelimeler, bu dnem tarihlerinin dier zelliklerindendir. Bu zellikler daha sonraki
dnemlerde de etkisini srdrecektir. Dnem tarihileri efsane ile gerekleri ayrt
etmekte pek titiz davranmaz
16
. lk dnem Osmanl tarihiliinin, yntem asndan en
koyu idealizme dayandrlm bir basit menkbecilik, ierik asndan, slam Tarihinin son
ve en erefli sayfas olarak Osmanl sllesinin apolojisi, XIV. ve XV. yzyllarda
Osmanl tarihiliinin iki temel niteliidir
17
.
Osmanl mparatorluu'nun Fetret Devrinden kp, II. Murat dneminde yeniden
gelimeye balamas ile beraber, olaylarn gn gnne ve doru olarak, tarihleriyle
kaydedildii Tevrih-i li Osmnlarn ortaya kt grlr. Bunlardaki bilgiler daha
geree yakn ve gvenilir bi r mahiyete sahipti
18
. Bununla birlikte ayrca bu dnemde,
iinde Osmanl vekayii bulunan Abdurrahman Bistamnin II. Murad zamannda yazd eser
Osmanl tarihine ait baz ksmlar ihtiva etmektedir
19
.
II. Murattan sonra tahta kan Fatihin dnemi, mparatorluk iin her bakmdan b i r
rnesans devridir
20
. Zira bu devirde sadece tercmelerin deil, Fatih namna eserlerinde
kaleme alnd grlr. rnek verecek olursak, Tursun Beyin Tarih-i Ebl

Fethi, birok
anonimler, Ebul Hayr'n Fetihnamesi hep bu dnemin eserleridir. Bu eserler Osmanl
Devletinin kuruluundan Fatihe kadar gelen devri tetkik etmitir. Bylece Fatih devrinde
Osmanl Hanedan, kurulutan kendi zamanna uzanan bir tarih yazma uuruna sahip
olmaya balamtr. Buradaki metot uzun bir dnem kullanlmtr. Yine Fatih dneminde,
slm Tarihi erevesinde Osmanl Tarihinden bahsedilen geni dnya tarihlerinin
yazld grlmektedir. krullahn Farsa yazd Behett Tevrihi ve bn-i
Arabahn eitli eserleri bu niteliktedir
21
. Bilinen en eski mensur Osmanl Tarihi, bu
dnemde yazlan Uru Bin Adil'in Tevrih-i li Osmndr. Bu eser balangcndan Fatih
Sultan Mehmete kadar Osmanl tarihini ierir. Uru Bin dil kendisinin grd ve iinde
bulunduu olaylardan baka tarihi hadiseleri yazarken eski kaynaklardan ve zellikle Yaki
Fakihin Menkbnamesinden istifade etmi olduu tahmin edilebilir. Bundan sonra yazlan

15
Bu konuda geni bilgi iin bk. ehabettin Tekinda, Osmanl Tarih Yazcl, Belleten, C XXXV(1971), s.
657.
16
lber Ortayl, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, stanbul 2001, s. 41.
17
Berktay, age, s. 25.
18
Babinger, age, s. 16-17.
19
Uzunarl, age, s. 602.
20
Tekinda , agm, s . 657
21
Babinger , age, s. 20-25
5
anonim Tevarih-i l-i Osmanlarla Urucun metni arasnda gze arpan uygunluk, bunlarn
hepsinin ortak bir kaynaktan, byk ihtimalle Yaki Fakihin, eserinden yararlanm
olduklarn hatra getirmektedir. Edirnede oturan mellif, olaylar daha yakndan grd
iin II. Mehmetin devrine ait tasvirleri daha ayrntldr. Baka yerlerde aranp bulunamayan
bilgiler bunun eserinde vardr
22
. Daha sonra Karamni Mehmet Paa ve Neri ile Osmanl
tarihilii XV. yzyl sonlarnda daha da gelimitir. Tarih yazmnda yeni akmlarn
oluumu byk lde siyasi dnce akmlarna paralel bir gelime gstermitir
23
. Osmanl
tarih yazmnn 15. yzyln sonunda bir ykselme gstermesi byk bir imparatorluk kurma
bilinciyle balantl grlmtr
24
.
II. Bayezid zamannda Osmanl tarihiliinde yeni bir devir bamaktadr. XVI. yzyln
balarnda dris-i Bitlisi ve Kemal Paazade emseddin Ahmed birer Osmanl tarihi yazmaya
memur edilmitir. Bitlisinin Het Bihit (sekiz cennet) adl tarihi, sekiz padiah devrini
anlatan, Farsa, edeb ve ar bir slupla kaleme alnan bir eserdir. Bu alma Osmanl
Tarihinde bir r amtr. Eser ile o dnemin moda olan ran edebi tarihiliinin Bitlisiyi
de etkilediini grmekteyiz. 16. yzylda Osmanl edebiyatnn btn dallarnda grlen ran
etkisinin tarih yazcl alanndaki grnts olarak kabul edilen bu eser, daha sonra uzun bir
sre Osmanl tarih yazcln da etkilemitir
25
. Bu eser iki nemli sonucu ortaya
karmtr. Birinci olarak sonraki eserlere kaynak olmas, ikinci olarak Akpaazadenin,
Nerinin gayet ksa ve birok Trke arkaik kelimeleri de ihtiva eden eserleri bir kenara
braklarak, bir cmleyi on cmlede, bir sayfay on sayfada anlatan ran tarihilii
bizim tarihiler arasnda yaygnlamtr
26
.
Kemalpaazadenin, nefis ve belgatl bir Osmanl Trkesi ile yazd ve Tevarih-i li
Osman olarak adlandrlan kitab, 1502 ylnda yazlmaya balanm, Osmanl padiahlarnn
her biri iin ayr bir defter(cilt) ayrlmak suretiyle I. Osmandan II. Bayezide kadar olan
dnemleri sekiz defter biiminde anlatlm ve 1510 ylnda II. Bayezide ithaf olunmutur.
Daha sonra Kanuni Sultan Sleymann buyruu ile I. Selim ve I. Sleyman dnemleriyle
ilgili iki defter daha eklenerek on defterden oluan Kemalpaazde Tarihi tamamlanmtr.
Kemalpaazade Tarihi uzun sre deeri tannmam, tarihiler tarafndan kullanlmamtr.
Son yllarda aratrmalarn yaplmasyla Kemalpaazade Tarihinin kaytlarnn ok ayrntl

22
23
Bra Ersanl Behar, ktidar ve Tarih, Afa Yay, stanbul 1992, s. 19.
24
nalck, agm, s.152.
25
Gyn, agm, s. 241.
26
Tekinda , agm, s. 658.
6
ve doru olduu anlalm, Osmanl Tarihini, zellikle siyasal tarihini incelemek iin asl
kaynaklardan birinin bu eser olduu anlalmtr
27
.
Kemalpaazade, olaylarn sebep ve sonu ilikilerine dikkat eden ve Osmanl tarihini
Samanoullarndan beri sregelen Trk tarihi zincirinin bir halkas olarak kabul ediyordu.
Bu zellii ile bir nevi Trklk bilincine sahip tarihilerin ilki saylmaktadr
28
.
Kemalpaazade, Osmanl Tarihini Genel Trk Tarihi ierisinde, onun bir paras olarak gren
ilk tarihidir. almalarnda Osmanl Devletinin ykselme nedenlerini gayet doru bir
ekilde saptayabilmitir. Kanun ve ynetmeliklere devlette herkesin mecbur olmas, sosyal
nizam ve messeselerin devlet hayatnda byk bir yer igal etmesi, devletin zenginliinin
halkn refahnn sonucu oluu, Osmanl Devletinde aristokrat bir snfn ortaya kmasna
olanak salanmamas onun gzlemleri arasndadr
29
. Kemal Paann eserleri, ne drisinin ki
gibi, edebiyat yndr ve ne de dier Osmanl tarihleri gibi dini bir eserdir. Onunki sadece,
adil bir devlet idaresinin kurulabilmesi iin, idarecilere yol gsteren bir tarihtir ve tarihten
bekleneni vermektedir
30
. Kemalpaazde, bir tarihi olarak hem bu ilmin resmen temelini
atm ve hem de kendisine has bir slup getirerek kendisinden sonra gelen tarihilere rnek
olmutur
31
. Bu ynleriyle Osmanl tarihiliinin gerek kurucusu olarak gsterilmektedir
32
.
Bunun yannda zamanndaki yazarlardan farkl gzkebilmek iin farkl tarihleri kullanan,
baka baka yer isimleri veren veya ahs lakaplar kullanan bu tarihiye ne kadar
gvenilebilecei dnlmeye deerdir
33
.
Bu dnem Osmanl tarihilerinin devlet kademesinde eitli grevler aldklar
grlmektedir. Karamani Mehmet Paa, Ltfi Paa sadrazam olarak, Kemalpaazade,
Karaelebizde Abdulaziz Efendi eyhlislam olarak grev yapmlardr. Bu XVIII.
yzylda, Naima ile balayp, Abdurrahman erefe kadar devam eden vakanvislik trnn
ortaya k ve gelimesinin bir gstergesidir. Bu kiiler yalnz tarihi deil, edebiyatla,
slami bilimlerle, corafya ile hatta bazen tpla bile megul olan ok ynl kimselerdir.
Devletin aksayan taraflarn tarihi eserlerde zaman zaman eletirmekten uzak kalmadklar
gibi, bu konuda mstakil eserlerde yazmlardr. Dier nemli tarihiler olarak;
Takprlzade, Hoca Sadettin, Gelibolulu Mustafa Ali, brahim Peevi, Katip elebi,

27
bn-i Kemal, Tevarih-i li Osman, IV. Defter, ev. erafettin Turan, Ankara 1970, s. VII-IX.
28
bn-i Kemal, Tevarih-i li Osman, I. Defter, ev. Serafettin Turan, Ankara 1970, s.270.
29
Gyn, agm, s. 241.
30
Ahmet Uur, Kemalpaazadenin VII. ve IX. Defterleri ve Bu Defterler Inda Yazarn Tarihilii, VIII.
Trk Tarih Kongresi Zabtlar, Ankara 1981, s. 1016-1017.
31
Uur, agm, s. 1013.
32
Uur, agm, s. 1019.
33
Uur, agm, s.1016
7
Feridun Ahmet Bey saylabilir. Yenia tarihileri arasnda Tursun Bey gibi, padiahn
toplumdaki yeri ve roln vurgulayanlar olduu gibi, Naimann yapt ekilde tarihinin
grevlerini belirtenlerde vardr
34
. Yenian Osmanl tarihisi, kalemini ve aratrma
gcn, bulunduu zaman ve mekan dna karmay bilen kiidir
35
. Bunlarn yannda,
devlet sisteminde grlen bozukluklar dile getiren, eitli ynlerden belli bir deere
sahip risaleler Tanzimata kadar ki Osmanl tarihilii ierisinde olduka nemli yer
tutmaktadr.
XVIII. yzyln balarnda Osmanl Devletinde tarihilik alannda vekayinvislik adyla
bir messesenin teekkl ettiini grmekteyiz. Vakanvis, Osmanl merkez tekilatnda
vazifeli devlet tarihisine verilen unvandr. Vakanvisler, kendilerinden nce yazlanlar
tedvine ve hizmette bulunduklar zamann hadiselerini tahrire memur edilerek Osmanl
tarihinin telifine almlardr
36
. Osmanl tarih yazcs (vakanvis) dediimiz zaman,
modern bir tarihiden sz etmediimiz aktr. Osmanl toplumunun vakanvisi, geleneksel
Ortaa toplumlarnda grlen bir tarihi tipidir
37
.
Vakanvislik messesesi, XV. ve XVI. yzylda varl bilinen ehnamecilie beraber
esas olarak XVIII. yzyln balarnda bu greve tayin olan Naima Efendi ile balar. Son
Osmanl resmi tarih yazcs ise Abdurrahman eref Efendidir. Resmi bir makam olan ve
grevi devletin tarihini yazmak olan vakanvislik meslei mparatorluun son dnemine
kadar srmtr. Divan- Hmayun bnyesinde bir makam olan vakanvislerin vesikalara
ulaabildikleri ve olaylar kronolojik sra ile ele aldklar grlr. Onlar bunlardan baka
bizzat ahit olduklar olaylar ve duyduklar rivayetleri de eserlerine kaydetmilerdir.
Vakanvislik, ilim telakkisi ve teknii itibariyle, phesiz, daha nce teekkl ve tekaml
edip muayyen kalplara bal numunelerini vermi olan slami tarih yazcl ananesine
baldr ve tabiatiyle de (ilmi ve edebi) tarihiliin tesirinde kalmtr
38
.
Hizmette bulunduklar zamann vakalarn tesbit ve tahrir asli vazifesi yannda,
vakanvislere, seleflerinin eksik braktklar devrin tarihini yazmak vazifesi de yklenmitir.
Vakanvislik, devletin mstesna bir hizmeti olduundan, bu hizmete memur olanlar,
hadiseleri tahkik ederler, olaylar shhatle yazmalar iin kendilerinden hibir ey esirgenmez,
hatta baz gizli hususlar dahi onlara haber verilirdi. Ancak daha sonra (muhtemelen XVIII.

34
Gyn , agm, s. 243; Tekinda , agm, s. 661
35
Ortayl, age, s. 42.
36
Bekir Ktkolu, Vekyinvis, slam Ansiklopedisi, C. XIII, s. 271.
37
Ortayl, age, s.39.
38
Ktkolu, agm, s. 272.
8
yzyln ikinci arsnda) emniyetsizlik gsterilip kendilerine devlet srlar aklanmad
hatta, hadiselerin sebep ve neticelerinin tahkiki laykyla deerlendirilmesi istenmedii iin
vakanvislerde faydasz eyler yazmaya mecbur olup ya ehemmiyetsiz eyleri bytm
veya ehemmiyetli eyleri laykyla belirleyememilerdi.
Vakanvislerin, devlet merkezine intikal eden mparatorluk vekayiini, iaret edilen
imkanlar dairesinde ve beenilecek tarzda yazmas yannda, d dnyaya ve hususiyle
devletin mnasebetlerde bulunduu Avrupa devletlerine dair haberlere de yer vermesinin
faydal olabilecei dncesiyle, her ay Avrupa haberlerinin devlete vakanvislere verilmesi
arz olunmutur. Vakanvisler, umumiyetle her sene banda, zapt ve tahrir ettikleri vekayi
czlerini, padiaha sunulmak zere sadrazama verirler; beenildiine veya dzeltilmesi
gerektiine dair emri aldktan sonra, bu czleri ikmal ederek daha nce yazdklarna ikmal
ederlerdi
39
. Resmi tarihiliin, tarih yazclna olumlu etkileri olduu gibi, her nne gelene
bir geim kayna bulabilmek iin vakanvis tayin edilmesi yoluna gidilmesi, bu tarih
yazcln bir yerde tamam ile yozlatrm ve vg edebiyatna dndrmtr
40
.
XIX. yzyla kadarki Osmanl tarih anlay ve yazcln, bir imparatorluk tarih
gelenei olarak adlandrabiliriz. Ynetici Osmanllar (padiah, vezirler ve ulema) tarihi yapan
kiiler olup genel anlamda Osmanl mparatorluunun tarihsel varl ve devlet-iktidar
anlay, sarayda resmi konumu olan Osmanl tarihisinin ya da vakanvisinin dnya
grnn temelini oluturmaktadr. Bu kii ya da kiiler, padiahlar tarafndan iinde
yaadklar hkmdarln olaylarn yazmakla grevlendirilmekteydiler.
Osmanl Devletindeki, tek grn iinde, sadece vesikalarn toplanmasndan ve daima
ayn soruya istenen cevab veren olaylarn aratrlmasndan ibaret olan slami tarih
anlaynn, ksa srede deimesi mmkn olmamtr. nk tarih ilminin ilerlemesi, tarih
grnn deimesi, byk inklplara, byk felaketlere ve buhranlara baldr. Halbuki,
Osmanl toplumu bu tip hadiselere XIX. yzyla kadar hemen hemen pek karlamam,
aksine uzun bir bar ve huzur devri yaamtr. Bu uzun bar devrinde, slam dncesini
teoriden pratie aktararak hem huzur ve saadeti topluma vermi, hem de dncenin tarih
grn ve yorumunu topluma kabul ettirmitir. Toplum, beeri devamlla olan inancyla,
saadetini bozmayacak bir gelecei skunetle bekler hale gelmitir. Bu yzden yani kendi
hayat tarzn ve anlayn, sknetini ve huzurunu bozacak ktlklerden kama hissiyle

39
Ktkolu, agm, s. 273.
40
erafettin Turan, Tartma, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara 1977, s. 251.
9
iine kapanm ve kendi kabuuna ekilerek ananevi, bar ve muhafazakr bir toplum
karakterine brnmtr. Bu yapyla Osmanlda tarih ilminin ve grnn deimesi kolay
olmamtr. Toplumun deimeye ihtiya duyacak artlar iinde bulunmamas Osmanl
Devletindeki dini tarih anlaynn alamamasna neden olmutur. Tarih ilmi, bu anlay
ierisinde kalarak, kendini nakilcilikten, pragmatizmden ve apolojetik yntemden kurtaracak
yeni usullere yneltememitir
41
.
Tanzimata kadar Osmanl Tarihilii yntem asndan dini idealizme dayanan bir
mmet tarihidir. Devlet ve Nizam- lem Osmanl tarihisinin ba akidesidir
42
. Nitelik
olarak byle olan Osmanl tarihilii edebi kaygdan kurtulamam, bazen olaylar
kaybettirecek bir slupulua varlmtr
43
. Bu dnemde Osmanl tarihilii, slam
dncesinin nemli zelliklerini tayan, konu asndan siyasi, yntem asndan da
betimleyici nitelikteydi ve dier disiplinlerle balants yoktu
44
. Bir baka yazarnda belirttii
gibi ehname tarznda meddahla kadar ileri gtrlerek ve itimai unsurlar zerinde
saysz hadiseler getii halde bunlar ehemmiyetsiz sayarak bilinmesi lazm gelen
malumat ihmal ederek yazlan
45
bu tarihlerin, sosyal gereklie ne lde uyaca
phesini hakl olarak akla getirmektedir. Osmanl Devletinin teokratik yaps,
Tanzimata kadar tarih olaylarnn aklanmasnda genellikle, dinsel tarih anlaynn geerli
olmasna olanak hazrlamtr
46
. Osmanl Devletinde Tanzimat Dnemine kadarki mmet
tarihi anlayna gre, Trklerin Tarihi slam milletlerin tarihinden ayrlmyor, onunla bir
tutuluyor, Trklerin deil slamdan nce, daha sonraki devirlerde de uygarlk alanndaki
baarlarna, hatta slamla yapt somut hizmetlere bile yer verilmiyordu. Ne yaplmsa
slamlk adna yaplm, slamln iinde erimi gitmitir
47
. Bu dnemin tarihileri, Trklerin
slamiyetin yaylmas ve savunulmas yolundaki fedakarlk ve baarlarna, Trk Milletinin
slam uygarlna yapt katklara bile deinmeden; Trklkten ve Trk Milletinden hi
bahsetmeden, geleneksel slam Tarihini nakletmekle yetiniyorlard. slamiyetten nceki
devirler iin ise, dier dinler, Beni srail Tarihi, Yahudilere ait bilgiler ve Arap Efsaneleri

41
Bayram Kodaman, Atatrk ve Tarih, Atatrk ve Kltr, Haccettepe niversitesi Yaynlar-zel Say,
Ankara 1982, s. 3-4.
42
Ortayl, age, s. 45.
43
Efdalettin Tekiner, Tarihimizde Noksanlar Nasl Tamamlanabilir, III. Trk Tarih Kongresi Zabtlar,
Ankara 1948, s. 461
44
Behar, age, s. 20.
45
Tekiner, agm, s. 461.
46
Enver Ziya Karal, Tanzimattan Bugne Kadar Tarihiliimiz, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara 1977,
s. 255.
47
Bekir Stk Baykal, Atatrk ve Tarih, Belleten, C XXXV(1971), s. 535-536.
10
kaynak olarak kabul ediliyordu
48
. Trklerin slamiyetten nceki tarihleri kurduklar
devletler, en eski alardan beri dnya uygarlna yaptklar katklar ise, esasen, dini tarih
yaklamnn ilgi alan dndayd. Bylece bu yaklamla, milletin tarihi ile hi ilgilenmemi,
daha ok mmet tarihi zerinde durulmutur.
Buraya kadar sunmaya altmz Tanzimat ncesi Osmanl tarihiliinin genel
zelliklerini yle sralayabiliriz:
1- Bu tarihler, ncelikle Osmanl Hanedan iin yazlm tarihlerdir. Yazarlarn gze
girme istekleri, eserin padiaha veya bir devlet adamna sunulma abalar karsndaki
beklentileri, onun eletiriden kanmas sonucunu ortaya karmtr. Yine tarih
yazclarnn bir ksmnn devlet grevlisi olmalar bu sonucu ortaya karan dier bir
etkili nedendir
49
.
2- Efsane ile gerek olaylar ayrt edilmeden ve rivayet ile kartrlarak
nakledilmilerdir
50
.
3- Olaylar arasnda, sebep sonu ilikisi kurulamam, olaylar ilhi mukadderat ile
aklanmaya allmtr. Bu yaplrken de dini ve mistik bi r oku ile ekseriya mecazl
ve kinayeli cmlelerle sslenmi ayet, hadis ve mehur slam darbmeselleri airlerin
beyit ve msralar kartrlarak edebi bir slup gibi kullanlmtr. Bu ynyle, dnemin
Osmanl tarihilii tasviri ve nakli bir tarihilik olmaktan teye gidememitir
51
.
4- Genel tarihler, baz istisnalar dnda bir slam Tarihidir. Osmanl Tarihi, slam
Tarihi erevesinde ele alnmaktadr
52
.
5- Kullanlan dil ilk dnemlerde Trke iken zaman zaman Arapa ve Farsa
kullanlmtr
53
. Bu durum daha sonra Trkeyi olumsuz etkilemi ve etrefilli adal bir
ekle sokmutur
54
.
6- Trk tarihi sadece Osmanllardan ibaretmi gibi deerlendirilip ele alnm,
baz istisnalar dnda Orta Asya Trk Tarihinden, Seluklulardan ve beyliklerden
bahsedilmemitir
55
. Yazlan tarih kitaplarnda Trklere ve Trk Tarihine fazla bir yer

48
Kodaman, agm, s. 4.
49
Karal, agm, s. 255; Mete Tuncay, Tartma, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara 1977, s. 250; Ekrem
yiit, Okullarmzda Tarih Eitimi, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara 1977, s. 269.
50
Turan, agm, s. 251.
51
brahim Kafesolu, Tarih lmi ve Bizde Tarihilik, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi,
C. XIII, S. 17-18, stanbul 1962, s. 9.
52
Yusuf Akura bu konuda Mneccimbann Sahaifl Ahbarn rnek gsterir. Bk. Yusuf Akura, Tarih
Yazmak ve Okutmak Usullerine Dair, Birinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar, stanbul 1932, s. 591.
53
Tekinda, agm, s. 658; Nejat Kaymaz, Tartma, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara 1977, s. 244-246.
54
Tekinda, agm, s. 658.
55
smail Hakk Uzunarl, Yeni Trk Tarihinde Vesikaclk, Belleten, C. II (1938), s. 369-370.
11
verilmemitir. Trk Tarihi Seluklu ve Osmanllardan ibaretmi gibi ele alnm ve Orta
Asya Trk Tarihine temas edilmemitir. Bu ynyle milli tarih anlay ve milli tarih uuru
slam tarihi ve dini uur iinde adeta eritilmi veya unutturulmutur
56
.
7- Tanzimat devrine kadar Osmanl tarihilii ark ve slam Tarihi olmaktan teye
gidememitir.

1.2. Tanzimattan II. Merutiyet Dnemine Kadar Osmanl Devletinde
Tarih Anlay
XIX. yzyldan itibaren, Osmanl tarih anlaynda ve uslnde yava yava bir deime
balamtr. Bu deimede, Avrupann etkisi aka kendini gstermektedir. nk,
1683ten beri sre gelen malubiyetler, Avrupann stnl ve slahat hareketlerinin nem
kazanmas, Osmanl tarihilerini Batnn tarih eserlerinden istifadeye zorlamtr. Bunun
sonucu olarak da yeni tarih metotlarnn ve tekniklerinin baz tarihiler tarafndan
kullanldn grmekteyiz. XIX. yzyln liberal ve garb slahatlar, tarihilikte de byk
deiikliklere sebep olmutur. Deiiklik amillerinin banda, bat dillerini renmenin
yaygnlamas ve bu dilleri rendikten sonra batda yazlan kitaplar okuyarak yeni usl ve
fikirlerin Osmanl lkesinde yaylmas geliyordu
57
.
Tanzimat Dnemi Osmanl tarihiliinde nemli bir dnm noktasdr. nk Osmanl
Devletinin kuruluundan Tanzimata kadar geen srede egemen olan dinsel tarih anlay
yerini yava yava hanedan tarihi anlayna brakmaya balamtr. Baka bir deyimle o
zamana kadar olaylarn aklanmasnda ve yorumlanmasnda slam Tarihi temel olarak
alnd halde bu dnemde Osmanl Hanedan evresinde biimlenen bir tarih gr ortaya
kmaya balamtr
58
. Bylece Tanzimat Dnemi Osmanl tarihiliinde kprdanmalarn
grld ve eski anlayn bir ksmnn devamna ramen yeni birtakm elerin tarihte
revata olduu bir dnem olmutur. Avrupa karsnda alnan devaml yenilgiler
neticesinde bilhassa Lale Devrinden itibaren Osmanl toplumunda ve kurumlarnda
etkinliini ve yaygnln giderek arttran batllama eilimi ile birlikte, Avrupa tarihine
ve Avrupadaki gelimelere ilgi duyulmaya balanmtr. Bunun sonucu olarak Bat
dillerinde yazlan tarih eserlerinden yararlanlma veya bu eserlerin tercmesi yoluna

56
Kodaman, agm, s. 4.
57
Bernard Lewis, History-writing and National Revival in Turkey, Middle Eastern Affears, IV(1953),s. 219-
220. Bu makalenin Trke zet evirisi,iin bk. Hulusi Yavuz, Osmanl Devleti ve slamiyet, stanbul, s. 236-
241.
58
Zeki Arkan, Tanzimattan Cumhuriyete Tarihilik, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.
VI, stanbul 1985, s. 1584-1594.
12
gidilmitir
59
. Tanzimatn ilan ile birlikte, gayrimslim unsurlara da ei t haklar tannnca
bir Devlet Tarihi veya Hanedan Tarihi anlay gelimitir. Bu anlay Trk Tarihinin
balangc olarak, Osmanl mparatorluunun kn kabul ediyor, Osmanl
mparatorluunu oluturan etnik unsurlar arasnda ortak deerler aryor, bylece bir
Osmanllk bilinci yaratp, eitli unsurlar birbirleriyle kaynatrp devleti ayakta tutma
amacn gdyordu. slam tarihine paralel olarak yrtlen bu devlet tarihilii iinde, tabi
olarak, Osmanllardan nceki Trk Tarihinden bahsedilmiyordu
60
. Bir airetten cihangirane
bir devlet karld anlatlarak, Tk Milletinin Osmanl Devletinin kuruluundaki yeri
sylenmiyor, hatta Osmanl Devletinin bir Trk devleti olduu bile gerektii ekilde
belirtilmiyordu. Osmanl dneminden nceki Seluklu Trkleri dneminden, Trk Tarihinin
bu pek nemli sayfasndan, birok alanda ann ilerisinde olan Seluklu-Trk
uygarlndan hi sz edilmiyordu.
Osmanl Devletinin mmet tarihi anlaynn dna karak yeni bir tarih anlay
aray iine girdii Tanzimat Dneminde, Osmanlclk fikrinden kaynaklanan ve Osmanl
Hanedan etrafnda odaklaan Osmanl veya hanedan tarih grnn misyonu yani hedefi,
Osmanl Milleti ve Osmanl tarih uuru yaratarak imparatorluun devamn salamakt.
Ancak bu grn belli bir felsefesi ve dayanaca objektif temelleri yoktu. Bu bakmdan
ufku dar, mr ksa, faydas ise snrl olmutur
61
. Nitekim Tanzimattan sonra Osmanl
tarihiliinde grlen bu deime yine de milli tarih anlay ve yazcln getirmemitir.
Tanzimat hareketiyle Osmanl rgtlerinin tmnde balayan modernleme
hareketlerinin etkilerini, Osmanl tarih anlaynda grmekteyiz. Haklar ynnden eit bir
teba meydana getirilmeye kalklmas, genel eitimde medresenin tekeline son verilerek
ada eitim rgtlerinin kurulmasna giriilmesi, tarih anlayn dinsel mihverden
Hanedan tarihi anlayna doru kaydrmaya balamtr. Osmanl Hanedan etrafnda, din ve
mezhep ayrcal gzetmeksizin, eitli halklar birletirmeyi de ama tutan bu tarih
anlaynda lkeletirilmek istenen, Hanedan veya Padiahtr. Ne var ki, Padiah ayn
zamanda Halife olduu iin, Hanedan Tarihi yannda dinsel tarih de devam etmitir
62
.
Tanzimattan sonra, Osmanl Devletinin hristiyan ve Mslman kavimlerini, hak eitlii
iinde, Osmanl hanedanna ballk fikri etrafnda toplamak hayali egemen olmutur. Bu

59
Bernard Lewis, Trkiyede Tarihilik ve Milli Uyan, Trk Yurdu, S. 2, 1960, s. 9; Akura, agm, s. 592-
593, Gyn, agm, s. 243.
60
Baykal, agm, s. 536.
61
Kodaman, agm, s. 4.
62
Karal, agm, s. 255.
13
dnemde de, Osmanl Devletini Trk Milletinin kurup ayakta tuttuu, bu devletin bir Trk
devleti olduu adeta unutulmutu. Bu yeni yaklamda da, milletin tarihi bir tarafa
braklarak, sadece Osmanl Devletinin, daha dorusu hanedannn tarihi ile ilgileniliyordu.
Ad geen devlet tarihi veya hanedan tarihi Osmanl tarihilii iin yeni bir
nitelik deildi. Vakanvislerin yazd tarihler zaten bu nitelikteydiler. Fakat Tanzimat
Devrinin devlet tarihi anlaynda, devletin bir Osmanl milleti yaratma abas
sonucunda slm Tarihinin pay azaltlarak, Osmanl Tarihinin arlk kazand
grlmektedir. Bat kltrnn yakndan tannmak istenmesinin sonucunda, Avrupadan
kaynaklanan ariv belgelerinden, tarihi eserlerden yararlanlma yoluna gidilmi,bunu
gerekletiren ilk tarihi Cevdet Paa olmutur
63
. Cevdet Paa vekayiname geleneini
aarak
64
, kulland metotla, faaliyetleriyle 19.yzyla damgasn vurmu bir tarihidir.
Genel tarihe duyulan ilgi
65
ve yazlmaya balanan Tarih-i Umumilerin oalmas; bu
yaplrken de Bat tarihlerinden yararlanlarak, Avrupa'daki gelimelerden bahsedilmesi
dnemin bir baka zelliidir
66
. 19. yzyln zellikle II. yarsnda Osmanl tarih anlayn ve
yazmn etkileyen etkenleri u ekilde sralayabiliriz:
1- Avrupada yaymlanan tarih kitaplarnn tercme edilmesi.
2- Avrupada balayan ve slam ncesi Trk tarihine ynelik Trkiyat almalar ile bu
almalar sonunda ortaya konulan eserlerin etkisi.
3- Rus istilasndan kaan Trklerin Osmanl lkesine snmalar
67
.
4- 1848 Macar ihtilali sonunda Trkiyeye gelen Avrupal srgnlerin etkileri
68
.
Btn bu nedenlerden dolay slam ncesi Trk Tarihi de gndeme gelmi ve bir
Trklk hareketi domutur. Bu balangta siyasi olmaktan ok (en azndan
II.Merutiyete kadar) edebi-kltrel bir Trklk hareketi idi
69
. Bylece o zamana

63
Mkrimin Halil Yinan, Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik, Tanzimat, stanbul 1940, s. 576;
Uzunarl, agm, s. 370.
64
Ortayl, age, s. 45.
65
Yinan buna gereke olarak Avrupa dillerine vakf kimselerin yetimesini ve medreselerin yannda modern
okullarn almasn ve bunlarn programlarn gsterir. Bk. Yinan, agm, s. 578.
66
Yinan, agm, s. 579.
67
Zeki Velidi Togan, Ahmet Aaolu gibi Rusyadan Osmanl mparatorluuna gelen Trk aydnlar
Trkiyede siyasi ve ideolojik Trkln temellerinin atlmasnda nemli bir rol oynadlar. Bk. Tark Zafer
Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, C. I, stanbul 1984, s. 334.
68
Bernard Lewis, ageden aktaran Hulusi Yavuz, age, s. 236-239.
69
Mehmet Demiryrek, Tanzimattan Cumhuriyete Bir Osmanl Aydn Abdurrahman eref Efendi 1853-1925,
Ankara 2003, s. 3.
14
kadarki dnya tarihleri, bir slam Tarihi olmaktan km ve alan daha da genilemitir.
Buna bir anlamda laiklemitir demek mmkndr. Bylece Tanzimat Devrinin sonlarnda
genel tarihin Osmanl tarih yazclarnca kabul edilen emas altst olacak bir dereceye
gelir. Bat eserlerinin okunmas ile Trk Tarihine duyulan ilgi artar. Mill his uyanr
gelimeye balar
70
. Tanzimat Devrinin sonlarnda balayan bu gelime neticesinde
Osmanl ncesi Trk tarihine kar yava yava bir ilginin ortaya kt grlmektedir.
Batl oryantalistlerin, in kaynaklarndan yararlanarak yazdklar Trk tarihleri araclyla
uyanan bu ilgi sonucu, Trk Tarihinin Osmanllardan itibaren balatlmas fikri ilk
olarak Ahmed Vefik Paa tarafndan, 1864 tarihinde Lehe-i Osmni eserinin
yaynlanmas ile terkedilmitir. Denilebilir ki Orta Asya Trk tarihi ile bu tarihten
itibaren ilgilenilmeye balanmtr
71
. Ahmet Vefik Paa, Trklerin ve dillerin
Osmanllardan ibaret olmadn, Pasifike kadar btn Asyada uzanan byk ve eski bir
familyann bat kolu olduunu nemle belirten ilk kimselerdenbiri idi
72
.
Bu dnemde Trk Tarihi ile ilgili dier bir eser Sleyman Paann Tarih-i
Alemi olmutur
73
. Bernard Lewise gre, Sleyman Paann 1876da baslan umumi
tarihi, modern Trk tarihiliinde ilk defa olmak zere slamdan evvelki Trklere ait bir
blm ihtiva ediyordu.
74
Bu almalar daha sonra Necip Asm ve emseddin Saminin
almalar izlemitir. Fakat Trk Tarihine kar duyulan bu ilgi asl sonularn
II.Merutiyet dneminde verecektir.
19. yzyln ikinci yarsnda, Osmanl tarih anlay ve tarih yazmndaki bir dier zellik
de yazlan kitaplarda yalnzca siyasi tarihle yetinilmemesi, siyasal olaylarn yannda sosyal ve
ekonomik olaylar ile kltr ve medeniyet tarihlerine de yer verilmeye balanmasdr. Mustafa
Nuri Paann Netayic-l Vukuat adl eseri bu alanda sonraki yazarlar da etkilemesi asndan
nemli bir eserdir
75
. Bu eser Osmanl Devletinin yalnz siyasi olaylarn deil politik ve
idari messeseleri, geliimini tenkidi bir metotla inceleyen bir eserdir.
19.yzylda Trkiyede matbaacln yaylmas ve maarif reformlar dolaysyla farkl
tipte tarihi eserlere genel bir istek domu bulunuyordu. Btn bu gelimeler Osmanl
tarih yazclnda metot ve tarih anlay zerinde pek etki yapmam, sadece biimde

70
Akura, agm, s. 593; Bernard Lewis, Trkiyede Tarihilik ve Milli Uyan, Trk Yurdu , S. 2, 1960, s. 10.
71
zkan zgi, Orta Asya Trk Tarihinin Meseleleri, Tre, S. 159, Austos 1984, s. 5.
72
Arkan, agm, s. 1588.
73
Nejat Kaymaz, Trk Tarih Gr, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara 1977 ,s. 437, Demiryrek,
age, s.3.
74
75
Demiryrek, age, s. 3
15
birtakm deiiklikler olarak kalmtr. Bu dnemin en byk tarih yazcs olarak kabul
edilen Cevdet Paa bile Franszca bilmesi ve arivlerden yararlanmasna ramen eserini
annal tarznda yazmas, manevi ve mistik tesirlere inanarak selefleri olan vakanvisler
gibi bir ok vakalar bu yolda izah etmesi, eserini eski mellifler tarznda kinayeli ve
tarizkar fikirlerle doldurmas
76
, lanetle and ve kafiyeli methiyelerle tarif ettii
kiilerin yan yana olmas
77
ile ancak geni bilgili bir vakanvis ve bir tarihinin deyimi
ile en az yzde seksen arkl bir tarihidir
78
. Tanzimattan II. Merutiyet dnemine kadar
geen zaman iinde, bir yandan uzun bir aratrma rn olan ve salam bir yntemle kaleme
alnm tarihler yannda alelacele, tenkitsiz ve tahkiksiz, usulsz ve tasnifsiz yazlm birer
krkambar olan eserlerin de yaymland grlmektedir
79
.
1.3. II. Merutiyetten Cumhuriyete Kadar Osmanl Devletinde Tarih
Anlay
Trkiyede bilimsel tarihilik II. Merutiyetten sonra balamtr
80
. Bizde btn
itimai ve harsi ilimlerde olduu gibi, tarihe dair ciddi ve ilmi eserlerin telif ve tercmesi
faaliyeti hrriyetin ilanndan yani 1908den sonra balamtr
81
. Trk ulusu tarihiliinin
geliiminde II. Merutiyet bir dnm noktas olmutur. 1908 Anayasasnda yaplan
deiiklikler, reformlar, ve dier baz deiiklikler siyasal ve sosyal hayatta liberallemeye
yol amtr
82
. II. Merutiyet Dneminden sonra tarihiliimiz, yeni Trkiye Devletinin
kurulmasyla bugnk ulusal ve ada aamasna girmitir. Bu aamann yakn etkenleri
arasnda Osmanl mparatorluunun paralanmasn, Osmanl messeselerinin yklmasn
ve zellikle Atatrkn tarih ile yakndan ilgilenmesini grmek mmkndr
83
.
1908deki Jn Trk inklbndan sonra, her alanda olduu gibi tarih yazclnda ve
tarih anlaynda yeni bir dnem balamtr
84
. Tanzimat Devri tarihiliinde grlen
baz deimelerin asl sonularn gsterdii dnem II. Merutiyet dnemi olmutur.
II. Abdlhamid dneminde sk bir kontrol altna alnan tarih almalar

76
Yinan , agm, s. 576.
77
Ortayl , age, s. 43.
78
yiit , agm, s. 322; Yinan , agm , s. 576.
79
80
Ortayl, age, s. 46.
81
Yinan, agm, s. 595.
82
Behar, age, s. 78.
83
Karal, agm, s. 256.
84
Lewis, agm, s. 10.
16
II.Merutiyetin iln ile tam bir serbestlie kavumutur
85
. Trk ulusu tarihiliinin
ve gerek anlamda Trk tarihiliinin oluumunda, II. Merutiyetin ilanyla deien
siyasi atmosferin yaratt ortam etkili olmutur; nk Merutiyet Tanzimattan beri sre
gelen eitimdeki pozitivizme, laikliye dayal bak asnn nn tmyle am;
milliyeti duygularla birlikte milli kimlie duyulan inanc daha da glendirmitir. Bu
birbirlerini tetikleyen iki etken sonucunda kontrol altna alnmas g dzeyde canlanan
milliyeti duygular Trklere kendi gerek kimliklerini aramaya, Osmanl dnda kalan
varlklarn, kardelerini tanmaya, Osmanl ncesi gemilerini renmeye youn bir
biimde tevik etmitir. te yandan iinde yaadklar adalama, Avrupa bak asn
yakalama ve gl bir milli kimlik olgular onlar dili, tarihi, milli kltrel deerleriyle
btnlemi bir ulus srecine itmekteydi. Geleneksel Osmanl inancnda toplumu srekli
besleyen dinin salad moral gc neyse, ulusal kimlii savunan toplumlarda milli
tarihin salad moral ayn etkiye edeerdi. Bu ise ulus olma srecine giren bir toplum
iin en tabi olarak tarihsel kimliin kkl ve bilimsel metotlarla aratrlmas sonucunu
dourmutur.
Osmanlclk ideolojisine ve Osmanl tarih anlayna ramen, toplum iine dt
genel buhrandan kurtulamad gibi, buhrann artmas da nlenememitir. Tanzimat ve I.
Merutiyet devri tarihiliinin Osmanl toplumu vcuda getirmek umudu gereklememi
sonu umulann tam tersi olmutur. 19. yzyln milliyeti akmlara kaplan eitli
unsurlar, kendi benliklerini bulmak yoluna koyulmu ve Osmanl topraklar zerinde yeni
yeni bamsz devletler ortaya kmtr. Bunun zerinedir ki, kimi Trk aydnlar, milli
tarih anlayn benimseyerek, Trklerin Osmanl ve slam Tarihindeki rollerini hakk ile
belirtmek, bunun tesinde de slamdan nceki Trk Tarihini aratrmak zorunluluunu
duymulardr. Neticede milli tarih anlay ve uuru kendisini gstermitir. II. Merutiyet
devri tarihiliinin en byk zelliklerinden biri, Osmanl topraklar zerinde yeni yeni
bamsz devletlerin ortaya kmasyla ve I. Merutiyet deneyinin ortak deerlere

85
Yusuf Akura bu gelimeyi yle izah etmektedir; Merutiyet iln olununca bu tarih orucu birden bire
bozuldu.Tarih yazanlar, bastranlar bir hayli oald. (Lewis, agm, s. 10); 1908den sonraki bu hareketlilii
Fuad Kprl yle aklamaktadr: Merutiyetin ilnndan sonra eski idarenin iddetle men ettii tarih-
ilik merak memlekette adeta mfrit bir surette hkmferma olmaa balad. Her gn yeni bir eseri tarih
meydana kyor, bilhassa

Seignobos kemal-i vcud ve tebdile muhtelif kalemler tarafndan tercme
olunuyor, Tarih-i siyasi, slam tarihi, ark meselesi gibi unvanlara kitap camekanlarnda sk sk tesadf
ediliyordu. Otuz sene btn mteheddin ilimle alakas kesilmi bir memlekette bu hcum pek tabii idi.,

(Fuad Kprl, Bizde Tarih ve Mverrihler, Bilgi Mecmuas, C.I, S. 2, 1913, s. 186.)

17
ulatramamas gibi nedenlerle Tanzimat devrinde belirtilerini grdmz Trk Tarihine
kar ilginin, bu dnemde tam bir Milli Tarih anlay eklinde ortaya kmasdr.
II. Merutiyetin ilanndan sonra lkede geni bir zgrlk havas domutur
86
. Bu
zgrlkten tarih de nasibini alm ve tarihin ne olduu, nasl retilmesi gerektii,
mfredat programlar gibi konularda nemli gelimeler grlmtr. 1909 ylnda yayn
hayatna giren Tedrisat- btidaiye Mecmuasnda 1.saydan itibaren tarih derslerine ait
makaleler yaynlanmaya balanmtr. Sat Bey bu mecmuann 8. saysnda Tarih
Dersinin Usl-i Esasiyesi ad ile yaynlad makalesinde zamann tarih kitaplarn ve tarih
retim usllerini eletirmitir. Yine bu mecmuadan baka Milli Tetebbuatlar Mecmuas,
Yeni Mecmua, Bilgi Mecmuas, Terbiye Mecmuas, Mlkiye Mecmuas gibi dergilerde bu
konuda eitli makaleler yaynlanmaya balam ve Tarih-i Osmani Encmeni
Mecmuasnda da tarihi ettler ortaya konulmutur
87
.
Trkln kkenlerine duyulan ilgi, Merutiyetten sonra eitim alannda sregelen
laikleme faaliyetleriyle birlikte tarih almalar zerinde de ikili etki yaratmtr: lk olarak,
ahlanan milliyeti duygular Osmanl ncesi Trklerin daha yaygn bir biimde incelenmesi
drtsn yaratmtr. kinci olarak ise, adalama ve laikleme, tarih yazma ve aratrma
yntemlerinin gelitirilmesini ve zellikle de bunlarn, yeni kurulmakta olan ulusal eitim
sistemi iinde yer almasn gerektiriyordu. rnein 1900l yllarn balarnda Darlfnunda
Tarih-i Umumi, Tarih-i Dvel gibi birka tarih dersi varken, zellikle laiklik bir eitim
politikas haline getirildikten sonra, tarih blmnde verilen derslerin says olduka
artmtr. Bu dnemde, eitimde laikleme, ulusal kimliin Trk olarak tanmlanmas,
Osmanl ncesi Trklerin Avrupa yntemleriyle incelenmesi, bilimselcilik ile ulusuluu
birletirmitir. Bu dorultuda yrtlen almalar tarihiliimizde ilk kurumsal aratrma
merkezlerinin II. Merutiyetle ortaya kmasna neden olmutur. Bilime, milliyeti akmlara
ve Trkle duyulan ilgi Trk Dernei, Tarih-i Osmani Encmeni, Asar- slamiye ve
Milliye Tedkik Encmeni ve Trk Ocaklar gibi kurumlarda ve bu kurumlarn yaynlarnda
kendini gstermeye balamtr. Tm bu kurumlar ve kardklar yaynlar, devlet ya da
toplum olarak Osmanl gerekliinin iinde ya da dnda olsun Trk kimliine bal daha
gl bir ulusuluk iin mcadele ediyorlard
88
.

86
Peyami Safa, Trk nklbna Baklar, Ankara 1988, s. 41.
87
Demiryrek, age, s. 9-10.
88
Behar, age, s. 78-79.
18
Trk Dernei 1908de kurulmutu ve 1911e kadar faaliyetlerini srdrmtr. Dernein
kurucular arasnda tannm tarihilerden Ahmet Mithad, Necip Asm, Veled elebi ve
Yusuf Akura vard. Yusuf Akura bu dernein, Trk milliyetiliini esas alarak kurulan ilk
dernek olduunu sylemektedir
89
. Trk Derneinin amac nizamnamesinde yle
aklanmtr: Cemiyetin maksad Trk diye anlan btn Trk kavimlerin mazi ve haldeki
ar, efal, ahval ve muhitini renmeye ve retmeye almak; yani Trklerin asar-
atikasn, tarihini, lisanlarn, avam ve havas edebiyatn, etnografya ve etnologyasn, ahval-
itimaiye ve medeni hazinelerini, Trk memleketlerinin eski ve yeni corafyasn, aratrp
tartp ortaya kararak btn dnyaya yayp datmak ve dilimizin ak, sade, gzel, ilim
lisan olabilecek sratte geni ve medeniyete elverili bir dereceye gelmesine almak ve
imlasn ona gre tetkik etmektir.
Dernek, 1911de sadece yedi say kacak olan Trk Dernei adl bir derginin yaynna
balad. Bu dergiler zerine yaplan inceleme, Trk Tarihi ve Osmanlnn o gnk toplumu
zerine yazlm makalelerin esas olarak dil sorununu ele aldn belirtmekte ve bu alandaki
ilginin, Ulusuluu Osmanl dilinin sadeletirilmesi ve Osmanlclk iin Trkenin kullanm
olarak grmek anlamna geldiini vurgulamaktadr
90
.
II. Merutiyet Dneminde tarih alannda kurumsal faaliyet gsteren cemiyetlerden biri
de geleneksel diyebileceimiz, 1909 ylnda, V. Mehmet Reatn nderliinde kurulan
Tarih-i Osman-i Encmendir. Tarih-i Osman-i Encmen Osmanl mparatorluunun etrafl
bir tarihinin yazlmas ve Osmanl tarihine dair belgelerin yaynlanmas amacyla
kurulmutur
91
. Avrupadaki Trk akademileri tarznda bir Tarih-i Osman-i Encmen
kurulmas Merutiyetten sonra olmutur. Kymet itibariyle Avrupadaki tarih cemiyetlerinin
mecmualarndan geri kalmayacak kadar deerli bir mecmua karan, mteaddit monografiler
nereden ve ayn zamanda ilave suretiyle eski mehazlar bastran bu encmen memleketimize
Avrupann tetkik ve tetebbu usln getirmi ve yeni tarzda ilmi almann nasl
yaplabildiini, eski eserlerin ve vesikalarn nasl toplanp baslabileceini, tarihin
menbalarn ve bunlarn tetkik ve intikat tarzlarn, menbalarn telfikini, mehul ve mphem
veya yanl bilinen meselelerin nasl halledildiini mverrihlerimize gstermi ve ilmi
faaliyet ve neriyatyla yalnz memleketimizi deil, btn ilim alemini kendine mteekkir

89
Behar, age, s. 79.
90
Behar, age, s.80.
91
M. Halit Bayr, Trk Tarih Encmeni, Trk Dnyas Dergisi, C. III, S. 30-31, ubat 1952, s. 1211.
19
brakmtr
92
. lber Ortaylya gre ise II. Merutiyet dneminde bilimsel tarihiliin
kurumsallatn sylemek abartl saylmamaldr. Darlfnundaki tarih ubeleri dnda,
vilayetlerde bile ubelerinin almas dnlen Tarih-i Osman-i Encmen bu dnemin
etkin kuruluuydu
93
.
Bu cemiyetin ilk bakan, Osmanl mparatorluu
nun son vakanvisi Abdurrahman

ereftir. Bylece, Abdurrahman eref yeni ile eski arasnda bir kpr tekil ediyordu
94
.
Tarih-i Osmani Encmeninin amac, Osmanl mparatorluu tarihlerindeki boluklar
doldurmak, vesikalar hakknda bilgi vermek, yaynlamak, tarihi yerler, abideler, camilerle
ilgili yazl belgeleri toplamak, tm bunlarla ilgili bilgileri takip ve tercme etmek ve geni
kapsaml bir Osmanl Tarihi hazrlamaktr
95
. Cemiyet ilk iki gayenin gerekletirilmesinde
baarl olmu, nc gayede, yani geni bir Osmanl Tarihi hazrlanmasnda pek baarl
olamamtr. Bu konuda sadece bir cilt baslabilmitir
96
. Bu cilt Fuad Kprl, Yusuf
Akura ve Ahmet Refik tarafndan ciddi bir biimde eletirilmitir. Yusuf Akura Encmenin
faaliyetlerine kar genel bir eletirel tutum iindeydi ve bu yazlan tarihin Osmanl
vakanvislik geleneinin devam olduunu ileri sryordu. Akuraya gre, yeni tarih yazm
pozitivizme dayanmalyd ve milliyetilik ateiyle aydnlanmalyd. Fuad Kprl ise
eletirisinde, bu tarih kitabnn ada bilimsel metot ve zihniyete uygun olmadn ileri
sryordu
97
. Padiah himayesinde, Osmanllk ideolojisine bal bir ynetim kontrolnde
bulunan bir Osmanl Tarih Encmeninin inceleme sahasnn Osmanl mparatorluu ile
snrlandrlm olmas son derece tabii idi. Tarih-i Osman-i Encmennin dier bir
faaliyeti, Tarih-i Osmn-i Encmeni Mecmuas (1910-1928) adndaki derginin dzenli
olarak yaynlanmasdr. Dergi tamamen Osmanl tarihine inhisar etmekle birlikte, ara sra
Osmanllardan evvelki Trk Anadolusuna ait makalelerde yaynlanyordu
98
. Tarih-i
Osman-i Encmen, yapt almalar ve yayn faaliyetleriyle takdir edilecek dzeyde
Osmanl Tarihinin renilmesi ve aydnlanmasnda nemli rol oynamtr. zellikle, Osmanl
Tarihine ait ilk ciddi belgeler bu dernein kard dergide yaynlanmtr
99
.

92
Yinan, agm, s. 595.
93
lber Ortayl, Osmanl Tarih Yazclnn Evrimi stne Dnceler, Trkiyede Sosyal Bilimler
Aratrmalarnn Geliimi (Derleyen: Sevil Atauz), Ankara 1986, s .428.
94
Lewis, agm, s.10.
95
Mahmut akirolu, Memleketimizde Toplu Tarih almalar I, Tarih ve Toplum, S. 36, Aralk 1986, s.
361; Lewis, agm, s. 11.
96
Lewis, agm, s. 11.
97
98
Lewis , agm, s. 11.
99
Bu konuda geni bilgi iin bk. Bayr, agm, s. 1211-1216; Behar, age, s. 81-82.
20
II. Merutiyet ile birlikte kurumsal faaliyet gsteren bir dier cemiyet ise, bilimsel
nitelikli diyebileceimiz Asar-i slamiye ve Milliye Tedkik Encmenidir. Kuruculuunu
Fuat Kprl, Ziya Gkalp, Alman, Fransz, Macar aratrmaclardan ve Trk Tarihi
zerine aratrmalaryla nlenen Hseyinzade Ali, Ahmet Aaolu ve emseddin
Gnaltaydan oluan ciddi ilim adamlarnn yapt bu kurulu Milli Tetebbular Mecmuas
yayn organyla da faaliyetlerini merulatrmlardr. Kprl ve arkadalarnn Milli
Tetebbular dergisindeki yazlar, Trk Tarihinin konusu ve aratrma sahas hakknda
yeni bir gr aksettirmekteydi. Onlar nazarnda Trk Tarihi, bir hanedann veya bir
dinin tarihi deildi. Esas itibaryla Trklerin ve Trkiyenin, yani bir millet ile
memleketin tarihi i di
100
. Fakat dine ve hanedana kar ballk srmekte ve bir
dereceye kadar sayg gsterilmekte idi.
Sosyoloji kkenli aratrmaclar ve ada bilimsel metotlarla almadan yana olan
bilim adamlar kimlii ile ortaya kan bu dernek, amacn, Trk toplumunun sosyal
yapsn renmek olarak belirlemitir
101
. Encmenin kard dergi uzun mrl olmasa
da zellikle Fuad Kprlye ait yaynlad Trk edebiyatna dair makaleler, Ziya
Gkalpe ait sosyal kimlie dair incelemeler olduka nemli almalardr
102
. Fuad
Kprlnn bayazar olduu Milli Tetebbular dergisinde ilmi yaynlar yer alyor,
tarihin toplanp, yazlmasnda, tarihin muhtelif dereceli mekteplerde okutulmasnda,yeni
tarihin metodolojisinde ve pedagojisinde takip olunacak usullere dair telif, itihat veya
tercme suretiyle bir ok makale yaynlanyordu
103
. rnein, Trk Tarihi grn
savunan Fuad Kprl 1913te yazd bir makalede gnn tarihilerini eletirerek
(burada kastedilen tarihiler Tarih-i Osman-i Encmen bnyesindekilerdir) Umumi
ktphanelerin birinde, herkesin malumu olan matbu bir metin istinsah ederek, aralarna
vakanvis tarihlerinden baz fkralar kartrmakla, kymettar bir eser-i tarih vcuda

100
Lewis , agm, s. 11.
101
Behar, age, s. 82.
102
Bu konuda geni bilgi iin bk. Arkan, agm, s.1591-1592.
103
Yusuf Akura, Tarih Yazmak ve Okutmak Usullerine Dair, Birinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar, stanbul
1932, s. 595.
21
getirdiklerini sananlar, Garb mverrihlerinin eserlerini, hi olmazsa fihristlerini okusalar,
Avrupadaki tarih encmenlerinin mecmualarnda nasl ve ne kymette makaleler
mnderic olduunu grseler,fena bir slup ile Selaniki tarznda vekayiname yazmaktan
sklrlard demektedir. Kprl daha sonra Tarih-i Osman-i Encmenni, programnda
Trk kelimesini kullanamayacak kadar mene-i vekayiden gaflet etmi bir enstit
olarak deerlendirmektedir
104
.
Kprl, derginin beinci saysnda yer alan bir baka makalesinde ise, tarihiliimizi,
zellikle de Osmanl tarihiliinin metodunu yle eletirmektedir: Osmanl Tarihini
kendisine takaddm eden safhalardan tamimiyle ayrarak mevhum ve mcerred bir surette
tetkike alan o gibi mdekkiler iin 8. asrdan evvelki zamann hibir kymeti yoktur;
lisann, edebiyatn, tarz- maietin, ahlak ve datn Osmanllardaki tecellilerini anlamaya
alrken yalnz St ve havalisinden bahsederler ve yalnz Kay aireti nazar- dikkatini
celp eder. Orta Asyadan gelen ufak bir airet halknn az mddetle messes ve kav bir
hkmet tekil edebilmesini ancak harikulade ryalarla tefsir eden eski mverrihler gibi,
bugnk mdekkiler de Anadoludaki Trk lisan ve edebiyatn drt yz adr halknda
aramaktan fari olmuyorlar
105
.
Ziya Gkalp ise, Trklerin eski tarihi geliimine dikkat ekerek Tukyu (Gktrk) ve
Nuyong-Nu (Hun)lara kadar giden tarihin ortaya karlp renilmesini gerekli
buluyordu
106
. Yine Gkalp, derginin 11. saysnda yaynlad bir makalesinde nesnel tarih
ile milli tarih anlaylarna yer vererek Tarih ilmi mi, yoksa sanat m? nemli bir
almasnda sorunu sosyolojik bak asna gre tartmtr. Bu almalaryla sosyoloji
metodunun tarihe girmesinde en byk pay phesiz Ziya Gkalpin olmutur. Ziya
Gkalp, Trk tarihiliinin alann geniletmeye almtr. Zaman bakmndan Osmanl
Devletinden, hatta slamiyetten nceki Trk devletlerine ve eski Trk uygarlklarna
dikkat ekmeye urayor, mekan bakmndan da, in snrndan Avrupa ortalarna uzanan
geni alanda Trk Tarihinin izlerinin bulunduunu hatrlatyordu. Bu anlayn dnce
temelini, batdaki dnce akmlarnn ortaya koyduu millet ve milliyetilik; tarihi
dayana ise yine batdaki Trk dili, Trk edebiyat ve Trk Tarihi zerinde yaplan ilmi
aratrmalar tekil ediyordu. Asar-i slamiye ve Milliye Tedkiki Encmeni ve onun

104
Kprl , agm, s. 188.
105
106
22
kard dergi Trkiyede tarih ilmi alannda ilk ciddi ve bilimsel kurulu ve mecmua
olma unvann elinde bulundurmaktadr.
II. Merutiyetle kurumsallaan tarihiliimiz ierisinde, milliyeti veya ulusalc
nitelikte diyebileceimiz kurum, 1911
107
ylnda kurulan Trk Ocaklardr. Bir grup
askeri, tbbiye ve mlkiye rencisi tarafndan kurulmu olan bu cemiyet pozitivist ve
bilimsel yaklam ierisindeydi. Bir yl nce yaynlanmaya balayan Trk Yurdu dergisi
onlara esin kayna olmutur. 1912 ylnda bu dergi Trk Ocaklarnn dergisi haline
getirilmitir. Zamann tannm edebiyatlar ve milliyetileri Trk Ocaklarnda
toplanyorlard. Mehmed Emin, Ziya Gkalp, Halide Edip, Hamdullah Suphi, Ahmet
Aaolu, Ahmet Ferit, Yusuf Akura ve dier biroklar bir araya gelip Trk
ulusuluunun kltrel adan ve entelektel adan glendirilmesinde tayin edici bir rol
oynamlardr.
Trk Ocaklar tm Trk kkenli halklarn, tarihini ve kltrn incelemek amacyla
kurulmutur. zellikle, milli eitimi ilerletmek, slam halklar arasnda en stn olan
Trklerin bilimsel, toplumsal ve ekonomik standartlarn ykseltmek ve Trk rkn ve
dilini gelitirmek amacn tamaktayd
108
. Ocan nizamnamesi hkmleri uyarnca, fikir
kulpleri alarak konferanslar verilecek, riyaseler yaynlanacak, hatta mektepler
alacakt. Trk Ocaklar Trkiye Cumhuriyetinin yakn tarihinde nemli bir kilometre
ta gibidir. nk Osmanl mparatorluunun kozmopolit yaps iinde, Tanzimat
Fermannn ilan sonras gelien siyasi, sosyal ve kltrel faaliyetler ierisinde
imparatorluun asli unsuru olan Trklerin bilinlenmesi, Trk Milliyetiliinin
sistemletirilmesi ve yaygnlatrlmasnda nemli rol oynamlardr
109
. Trk Ocaklar,
duyan dnen nesiller zerinde etkili olmu, resmi yayn organ Trk Yurdu dergisi ile
bir Trklk ideolojisi oluturmutu. Bilhassa I. Dnya Sava ve onu takip eden milli
mcadele dneminde Trklk ruhunu ahlandrarak, Trk dnce ve sanat hayatna k
tutmu imparatorlukta ulus devlete geite uzlatrc ve kaynatrc rol oynamtr.
Trk Oca Cemiyeti, tarihi kendi fikirlerinin hammaddesi olarak grmekteydi. Bu
yapsn ve grlerini Cumhuriyet Dneminde de srdrmtr. Cumhuriyetin ilk
dnemlerinde Trk Ocaklarnn Anadolunun her yerinde hzla rgtlenmeye baladn
grmekteyiz. Bu dnemde Trk Ocaklarnn yayn organ sfatyla kmaya balayan Yeni

107
Bu tarih zerinde uzun tartmalar vardr. Birka kaynan dnda dier btn kaynaklar 1911 yln
benimserler. Bk. Fsn stel, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar (1912-1931),
letiim Yay, stanbul 1997, s. 54-55.
108
109
Mustafa Barut, Dr. Reit Galip Zaman ve Dnce Sistemi, (Yaynlanm Doktora Tezi), stanbul 1993, s. 5.
23
Mecmua (stanbul), Altn Yurt (Adana) ve Trk Bahesi (Sinop) gibi dergilerde
yaynlanan yazlarda tarihe verilen deer ve Trk Tarihine ilikin makaleler dikkati
ekmektedir
110
. Trk Ocaklar, bu tekilat yapsndan ve Trk Tarihi zerinde 1908den
beri srdrd almalardan dolay Atatrk tarafndan Trk Tarih Kurumunun ilk
tekilatlanma merkezi olarak grlmtr. Nitekim Cumhuriyetin ilanndan sonra ilk
kurumsal tarih heyeti Trk Ocaklar bnyesinde oluacaktr. Trk Tarihinin nde gelen
tarihileri de ocak yesi idiler. Bu iki neden Trk Ocaklar bnyesinde Trk Tarih Tetkik
Heyetinin kurulmasn salamtr.
II. Merutiyetle doan tm bu kurumlar ve yaynlar Trk ulusunun gelimesinde
nemli bir aama salayacaklarna inandklar ulusu ve bilimsel tarihi gelitirmek
drtsyle harekete gemilerdir. Yaynladklar dergiler ve kitaplar tarih alanndaki
zgn aratrma ve almalarn saysn arttrmtr. ada ulusu akmlarn kanlmaz
bir sonucu olan laikleme hareketiyle birlikte Trklk zerine almalar da sayca
artmtr. Bu balang almalar Cumhuriyet dneminin ulusu tarihiliinin esasn
tekil edecektir
111
.
XIX. yzyl sonlarnda ve zellikle II. Merutiyetten sonra Avrupal bilginlerin
eserlerine dayanlarak, ou zaman bu eserler ciddi bir kritik szgecinden geirilmeden
yaplan aktarmalar yznden, Trk Tarihi hakknda geree uymayan birok bilgiler,
manasz iddialar ve hatta iftiralar memleketimizde de yerlemeye balad.
112
. Bylece
Trkiye Cumhuriyeti kuruluncaya kadar, lkemizde, dini tarih, hanedan tarihi,
Avrupal bilginler gzyle Trk Tarihi diye adlandrabileceimiz ayr tarih anlay
yan yana yaad. Medreselerde sadece slam Tarihi, Tanzimat okullarnda ise genellikle
Seluklu Trklerinin tarihini ve uygarln bile grmezlikten gelen Osmanl Devleti
Tarihi okutuluyordu.
Btn bunlara ramen II. Merutiyetle birlikte Trkiyede bilimsel ve ulusal
tarihiliin temelleri atlm
113
ve mill tarih anlay daha sonra Cumhuriyet Dneminin
zerinde nemle duraca tarih anlaynn bir ncs olmutur. II. Merutiyet tarihilii
bata da belirttiimiz gibi mmet Tarihiliinden Milli Tarihe geiin ilk basaman
tekil etmi, fakat asl sonu Cumhuriyet Dneminde alnmtr. Osmanl

110
stel, age, s.125-126.
111
Behar, age, s. 85.
112
Enver Ziya Karal, Atatrk ve Devrim, Konferans ve Makaleler, Ankara 1980, s. 96.
113
Berktay , age, s. 37, lber Ortayl, Gelenekten Gelecee, stanbul 2001, s. 45
24
mparatorluunun sona ermesiyle ve Trk Milletinin yaratt Bamszlk Sava
destanyla tarih sahnesine domu Trkiye Cumhuriyeti Devletini kuran Trk Milleti,
uzun ve erefli bir tarihe sahipti. Bu kkl milletin tarihi aydnla karlmalyd. Bu da
ancak milli ve ilmi tarihilik dneminin almas ile mmkn olabilirdi. Atatrkn
nderliinde balatlan tarih almalar ile bu bilimsel ii baarmak erefi de Trk
inklbna dmtr. Trk Tarihini aratrmak, gerekleri ile ortaya koymak iini ise Trk
Tarih Kurumu stlenecektir.

25
2. BLM
2. ATATRK VE TARH
Trkiye Cumhuriyetini salam temeller zerine kuran, milli mcadelenin lideri,
byk asker, byk devlet adam, byk nder ve Trkiye Cumhuriyetinin ilk
Cumhurbakan Atatrk, Milli Mcadeleye balayp Ulusal Kurtulu Savan baar ile
bitirdikten sonra, hemen Trkiye Cumhuriyetini ve Onun dayand Trk ulusunu ada
ve uygar toplumlarn arasna sokmak iin adalama hareketlerine girimitir. Atatrk
nderliinde gerekletirilen, ulusal atlmda diyebileceimiz bu adalama hareketleri,
akl kltrne dayanan, fakat Trk kalarak adalaan, Trke zg, dinamik ve ilerici bir
hareketti. Atatrk bu atlmlarda milli kltr muasr medeniyetler seviyesine kararak,
Trk milli kltrnn benimsenmesini, gelimesini, zenginlemesini ve devamlln
hedeflemitir.
Milli kltr unsurlarmzn banda yer alan tarih ise Atatrkn zenle zerinde
durduu, almalar yapt alanlardan biri olmutur. Nitekim daha nceki blmde
belirtmi olduumuz gibi Osmanllar dnemindeki tarih anlay ile Trk Tarihi, gerek
kendi iimizde gerekse dnya kamuoyunda doru bilinmemekte, Trk Tarihine gereken
nem verilmemekteydi. te Atatrk Trk Tarihine dair bu yanllar ortadan kaldrmak,
Trk Tarihini btn gerekliiyle ortaya karmak ve Trk toplumuna milli uur
verebilmek iin tarih almalarna girimitir. Bu almalarda Atatrkn tarih bilgisi ve
tarih anlay ok nemli bir yere sahiptir. Bu blmde Atatrkn tarih bilgisi, tarih
anlay, milli kltrmzn korunmas ve devamll iin yapt tarih almalar ve bu
almalarn amac, bu dorultuda ortaya atlan Trk Tarih Tezi incelenecektir.

2.1. Atatrkn Tarih Anlay ve Tarih almalar
Tarih bilimi genelde toplumlar iinde, basit olduu kadar ok eksik bir ifade ile
gemiin bilimi olarak ifade edilmektedir. Oysa tarih bilimi kavram, iki derin anlam
iermektedir. Birincisi; gereklemi olduuna inandmz ama ortaya karlmam veya
tarihiler, uzmanlar ya da yorumcular tarafndan biimlendirilmemi, kefedilmemi
gemi dncesidir. Dieri ise; gemile uraan kiilerin kantlara ve belgelere
dayanarak kurmaya ve ekillendirmeye altklar gemi imgesidir
114
. Aslnda tarih farkl
alardan bireyi, toplumu ve devleti ilgilendiren bir bilimdir. Birey asndan, bilgi arttrc

114
Salih zbaran, Tarih, Tarihi ve Toplum, stanbul 1997, s. 11.
26
bir ilev grrken, toplum asndan toplumsal btnlemeyi ulusu oluturan bir e
olmu, devlet iinse devletin btn alanlarla olan ilikilerini belirleme, ynetimi-rejimi
benimsetme arac eklinde grlmtr
115
.
Atatrk de tarihin birey, toplum ve devlet asndan nemini kavramtr. Atatrk,
yalnz bir devlet kurucusu deil, ayn zamanda kurmu olduu devleti Trk Milletinin
sosyal ve tarihi artlarnn gerekli kld salam temellere oturtmu olan bir fikir adam
bir inklpdr. Bu nedenle Cumhuriyetin ilanndan sonra gerekletirilen inklplar, Trk
Milletini izilen ileride hedefe ulatracak olan kkl sosyal tedbirlerdir; gcn tarih
uurundan alan yenileme hareketleridir
116
. Atatrk dier devlet kurucularndan ve
devrimcilerinden ayran zelliklerden biri de, onun tarihten ok geni lde yararlanmas,
tarih almalarna byk nem vermesi ve bunu bir sav oluturacak dzeyde gnlk
yaamnn bir ura durumuna getirmesidir. Atatrk bir aydn, gen bir subay olarak tarih
konularna yakn ilgi duymutur
117
. Bunun iindir ki, Milli Mcadele Dneminden sonra
Trkiye Cumhuriyeti Tarihini milli bir temele oturtmak iin abalarn arttrmtr. Milli
Mcadele dneminde hep ileriye bakan Atatrk, yeni devletini kurduktan sonra gemie
dnerek, devletin salam temellere dayanmas iin tarih ilmiyle megul olmaya
balamtr. Atatrk esasnda daha okul sralarnda, genlik yllarnda, tarihe byk ilgi
duymutur
118
. Son zamanlarda elimize geen ve 7 Kasm 1916 ile 25 Kasm 1916 tarihleri
arasnda 48 gnlk bir devreyi iine alan Gncesinde, sava alanlarnda okuduu eitli
kitaplar arasnda tarihsel eserler de yer almaktadr
119
.
Atatrk iin tarih, hayatta bavurulacak byk bir ders kitabyd. Bunu kendisi yle
ifade etmektedir; Devletlerin, umumiyetle messeselerin teekkllerinde, bu
messeselerin mahiyetleri tebdilde ve bunlarn inhill ve inkrazlarnda messir olmu
olan sebepler ve amillerin tetkikinden kan neticeler olmaldr. Bir imparatorluun
domasn inta eden sebepler, mhim olduu gibi, batmas sebep ve amilleri tetkikinden
kacak netice de, o kadar mhimdir
120
. Atatrk, bata Trk ve slam devletleri tarihi
olmak zere, tm uluslarn tarihlerini, antropolojik ve etnik yaplarn, ilk uygarlklar, din

115
erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi-Yeni Trkiyenin Oluumu (1923-1938), III.Kitap-II.Blm, Bilgi
Yaynevi, Ankara 1996, s. 89.
116
Zeynep Korkmaz, Milli Mcadele ve Sonrasnda Trklk uuru, Birinci Uluslararas Atatrk
Sempozyumu (Al Konumalar-Bildiriler), Ankara 1994, s. 209.
117
Turan, age,, s. 90.
118
zkan zgi, Atatrkn Tarih lmi Hakkndaki Dnceleri, Birinci Uluslararas Atatrk Sempozyumu
(Al Konumalar ve Bildiriler), Ankara 1994, s. 257.
119
Ulu demir, Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, Ankara 1973, s. 3.
120
Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, II. Bask, Ankara 1968, s. 274.
27
ve dil konularn ksacas, tm insanlk tarihi ile ilgili eserleri incelemitir
121
. Tarihte,
Trklerin baarlarla dolu gemileri onu olduka etkilemitir. Trklerin bu baarlarnn
daha sonraki yllarda devam etmeyiinin nedenleri, Trkln unutuluu, zellikle
dikkatini eken meseleler olmutur
122
.
Atatrk, zellikle Trk tarihine bu yneliinde, Manastr dadisindeki (Trk tarihini
ok iyi bilen) tarih hocas Kolaas Mehmet Tevfik Beyin etkisini sonralar, Bana yeni
bir ufuk at diyerek minnetle anlatmtr
123
. Trk ve slam Tarihi zerine eilmek
gereini duymasnda sonralar okuduu Trk ve yabanc kimi tarihilerin ve yazarlarn
etkisi olmutur
124
. Halide Edip Advarn anlarndan rendiimize gre, Kurtulu Sava
yllarnda slam Tarihi ile ilgili yaptlar okumaktadr. Atekesin uygulanmas ve ordunun
silahszlandrlmasyla grevli ngiliz askeri heyeti bakan Binba A. Ravlinson,
anlarnda yle yazmaktadr: Gze arpan kiiliiyle, grenlerde unutulmaz etkiler
brakan Byk Mustafa Kemal Paa; ok okumu, gezmi ve grmt. Gnn sorunlar
hakknda olduu kadar, tarihi konular zerinde de genel ilgiyi eken ve insan dndren
fikirler ortaya atyordu
125
. Fransz devrim tarihine merak saran Atatrk, Diyarbakrda 2.
ordu kurmay bakan iken Franszca yaptlar, Trkeye evrilmi deerli kitaplar, zellikle
tarih okumaktadr. Daha sonralar, Millet Meclisinde yapaca konumalarda tarihten ok
yararlanacaktr. Wellsin Dnya Tarihinin Ana Hatlar kitabn evirtmi ve
yararlanmtr. Sava tarihini, teori ve psikolojisini btn kapsam ve derinlii ile
bilmekteydi. Nitekim siyasal baarlarn, ok nem verdii tarihi iyi deerlendirmesine
borludur
126
.
Harp Akademisinde rencilii dneminde, Trk tarihi zerine eilmi, bu konuda
almalar yapmtr. Osmanl dnyas dnda medeni bir dounun varl bu yllarda
dikkatini ekmitir. Daha sonra ama gittii dnemde, Trk bilim adamlarnn ok yllar
nce yaynlam eserlerini ehir ktphanesinde bulmu, hatta ateli silahlarn kullanm

121
Leman enalp, Atatrkn Tarih Bilgisi, Uluslar aras kinci Atatrk Sempozyumu, Atatrk, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, C. II, Ankara 1996, s. 717.
122
Grbz D. Tfeki, Atatrkn Dnce Yaps, Ankara 1981, s. 47; Cengiz Orhonlu, Atatrk ve Tarih
Gr, Trk Kltr, S. VI, Ankara 1967, s. 26.
123
Ali Fuat Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk: Okul ve Gen Subaylk Hatralar, nklp ve Aka Kitabevleri,
stanbul 1967, s.17; erafettin Turan, Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar,
Ankara 1999, s. 25.
124
Turan, age, s. 25.
125
evket Sreyya Aydemir, Tek Adam: Mustafa Kemal (1919-1923), Remzi Kitabevi, C. II, stanbul 1966, s.
603.
126
Cihan Dura, Atatrk Devriminin Temeli Bilimsel Zihniyet, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri 1999, s.
176.
28
ile ilgili bir talimatnameyi hibir yabanc kaynaa mracaat etmeden Trklerin ok zaman
evvel at zerine yazdklar bu eserlerden faydalanarak yazmtr. Bu talimatnameyi
hazrlarken, garpl kaynaklarn hibirine bavurmam, btn ilhamn am
ktphanelerinde bulduu eski bir Trk eserinden almtr
127
. nceledii eserler, Trk
medeniyeti tarihi aratrmalarndan edindii bilgilerle Trk Milleti hakknda gurur
duymu, fakat bu incelemelerde grd hatal ksmlar, Onun tarafndan bir ders olarak
kabul edilmitir
128
. Giderek bu alandaki bilgilerini artrmakla yetinmemi, amaz bir
tarih bilincine sahip olarak, sorunlar konunun uzmanlar ile tartacak bir duruma
ykseltmitir. Atatrk tarih bilgisini Kurtulu Sava sresince ve zellikle de devrim
hareketlerine giritiinde en etkin biimde kullanmtr. Ancak Onun tarih ile ilgilenmesi,
bilgisini artrma ve ondan yararlanmann ok tesinde, Kurtulu Savann kltr alannda
devam nitelii de tamaktadr. Tam bamszlk anlaynn gerei olarak siyasal
bamszln kltr ve ekonomi alannda da salanmasn zorunlu gren Atatrk, ulusal
dille birlikte ulusal tarihe kavumay kltrel bamszln ana eleri olarak grmtr.
Nitekim yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devletine, milli btnlk ve her eyden te
kimlik kazandran kltrel elerin banda tarih ve dil gelmekteydi.
XIX. yzyl balarnda Avrupa devletleri ulus-devletleri olma yolunda bir gelime
izlemilerdir. Osmanlda bu tr eilimler XX. yzyln balarnda, zellikle de kinci
Merutiyetle birlikte balamsa da, ulus-devlet kimlii ancak Trkiye Cumhuriyeti ile
birlikte ortaya kmtr. Nitekim 1919-1923 yllar arasnda cereyan eden Milli
Mcadeleyle Trkiye, ulus devletine gemenin de savan vermitir. Trkiye
Cumhuriyeti kurucularnn amac, ulus-devlet modeliyle, modern bir devlet
mekanizmasnn stnlklerine sahip bir devlet kurarak, Trk Milletini ada uygarlk
seviyesinin stne karmakt. Ulus-devlet olmann n koulu ise ulus dncesinin
olumasyd. Bu dnce ortak kken, dil ve tarih anlay etrafnda birleen ulus bilincine
dayanmaktayd. Ulus devlet olma yolunu seen Trkiye, ulus dncesine sahip olmak
zorundayd ve bu dnceyi oluturmakla ykmlyd. Tarih, tarih bilinci ve tarih eitimi
ulus dncesinin oluumunda Trkiyenin en byk gereksinimiydi. Bu nedenle
Trkiyede Atatrk nderliinde balatlan tarih almalarnn birinci art ulus devletin
alt yapsn oluturan ulus dncesini oluturmaktan ileri gelmekteydi.

127
Afet nan, Atatrkn Bana Yazdrdklar, Belleten, C.XVIII (1954), S. 72, s. 431.
128
Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, II. Bask, Ankara 1968, s. 274.

29
Atatrkn ulus ve ulusuluk anlaynda tarih, ana elerden biri olarak yer almtr.
O, uluslar oluturan 3 ana eden birinin zengin bir an kaltna sahip olma biiminde
tarih olarak grmekte ve Trk ulusunun olumasnda da tarihsel yaknln byk etken
olduunu kabul etmektedir. Fakat ulusal gemii gsteren ve ulusal bilincin domasna
yardm eden tarih, salt bir vnme arac olamaz ve olmamaldr. Atatrke gre yalnz
gemileriyle vnen insanlar, bu dnyada artk yapacaklar ileri kalmam olanlardr.
Gemie dayanmayan bir ulusulukta olamayacana gre, nemli olan tarihten
vnlecek noktalar bulup karmak ve onlar srdrebilmektir. Bunun iin de en belirgin
lt kltr ve uygarlktr. te Atatrk tarihte bunu aramaktadr
129
. Atatrk, Trk
milletinin, yeni incelemeler yaplarak, tarih temelini salamlatrmak amacn
gtmtr
130
. Bylece ortak ve zengin kltrel birikimle Trkiye Cumhuriyeti Devletini
an en medeni ve en mamur lkeleri seviyesine karabilecek ve ulus-devlet modelini
oluturabilecekti. deolojik balamda tarihten beklenen nemli ilev ulusuluun
glenmesi, ulusal kltr, ortak bir gemiin yaratlmas buradan da ulus devlet modeline
ulalmasdr. Ulus-devlet kurmann dayatt tarihsel ve sosyolojik zorunluluktan tr,
mmetilik-imparatorluk anlay ve bunlara bal unsurlar tasviye edilmitir. Bu
balamda sadece Osmanl ve slamiyet sonras Trk devletleri tarihini deil, Anadolu,
Orta Asya ve dnya tarihini, uygarlklar aratrmak, yeni kurulan Trk Devletinin
geliimini vermektir
131
.
Onun tarihe son derece nem vermesinin arkasnda, devrimin ideolojik
yaplanmasyla ilgili kayglar kadar Trkiye ve Trk Tarihi asndan dnya
kamuoylarnda yaratlan yanl ve bilinli imgelemlerinde byk bir etkisi olmutur.
mparatorluun kne doru Anadolu topraklar paylatrlmak istenirken, Osmanl
dneminin Trk tarihine srt eviren anlay nedeniyle, Batda siyasal ve dinsel
nedenlerle Trklere kar gelitirilen barbarlk, gebelik, yersizlik, yurtsuzluk,
kltrszlk gibi savlar ile uydurma kantlarla Anadolunun Trklere ait olmad ileri
srlmtr. te batl kaynaklarda yer alan sulamalar, gerek d yaznlar rtmek,
Trkleri sadece devlet kurup, sava yapan barbar bir ulus olarak betimleyen almalar
sona erdirmek, Atatrkn tarih almalarnn ikinci amac olmutur. Bylece, ulus devlet

129
Yaynevi, Ankara 1996, s. 90-91.
130
Afet nan, Atatrk ve Tarih, Atatrklk, Bilim ve Kltr Eserleri Dizisi, Milli Eitim Genlik ve Spor
Bakanl Yaynlar, kinci Kitap, stanbul 1984, s.152.
131
erafettin Turan, Mustafa Kemal Atatrk-Kendine zg Bir Yaam ve Kiilik, Bilgi Yaynevi, Ankara 2004,
s. 559.
30
oluumu srecinde tarih bilincinin nemi ulus dncesini oluturmak ve Trkler
hakknda nyarglar ortadan kaldrmak asndan byk nem tar. Nitekim Atatrk,
tarihimize objektif bir ekilde baklmasyla, Trklerin daha iyi anlalacana inanyordu.
Bu husustaki dnceleri yledir: Milletimizin zalim olduu iddias da srf iftiradan,
batan baa yalandan ibarettir. Hibir millet, milletimizden daha ok yabanc unsurlarn
inan ve adetlerine riayet etmemitir. Hatta denilebilir ki, baka dinlere mensup olanlarn
dinine ve milliyetine riayetkar olan yegane millet bizim milletimizdir
132
.
Trk devriminin genel amacn ada uygarlk dzeyine ulama, hatta ulusal
kltr o dzeyin stne karma diye saptayan Atatrk, bunu salayabilmek iin,
Trklerin yalnzca devletler kuran asker bir ulus olup, uygarla ve ilerlemeye dman bir
toplum oluturduklar yolundaki sulamalarn gerek d olduunu kantlamay zorunlu
grmt. Ona gre, Trkleri btn dnyaya geri bir millet olarak tantan gr bizim de
iimize girmitir. Drt yz adrlk bedev bir kabileden bir imparatorluk ve millet tarihi
balatmak suretiyle imparatorluk zamannda Trklerin gr de bu merkezdeydi. Evvela
millete tarihini, asil bir millete mensup bulunduunu, btn medeniyetlerin babas olan
ileri bir milletin ocuklar olduunu retmeliyiz
133
. Bu aklama Atatrkn Trk
tarihinin kkenlerini aradn ve ortaya karlacak bu tarihin belirli bir metot anlay
iinde aratrlmasn ngrdn gstermektedir. Atatrk, bir milletin byklnn o
milletin kendini tanmlamasyla mmkn olduu inancndayd. Trklerin uygarlktan
yoksun olmadklarn kantlayabilecek biricik kaynak da tarih idi. Salt bu nedenle de olsa
tarih aratrmalarnn gerekli olduu kansna varan Atatrk, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesinin onursal profesrlk belgesini kendisine sunan heyeti kabul
ettiinde, tarihi Profesr emsettin Gnaltaya dnerek Tarihilerle ok konuacaz!
demitir
134
.
Atatrk Trk tarih gr diyebileceimiz tarih tezi ve Trk dil reformu ile Trklerin
moral birliini kuran byk adam olarak tarihe mal olmutur. nk onun alad ok
dinamik, ok insani tarih bilinci, Trklerin tarihsel olduu kadar tarih ncesi kaynaklardan
zamanmza kadar gelen byk tarihini, kuaktan kuaa balant kurmaya yneltmitir. O
halde Atatrk o mutlu byk adamlardandr ki bir reformcu, Trk toplumunun sosyal-

132
zgi, agm, s. 260
133
Utkan Kocatrk, Atatrkn Sohbetleri, Edebiyat Yaynevi, Ankara 1971, s. 28
134
Yaynevi, Ankara 1996, s. 91.

31
tarihsel evriminin bir mayalanma amili olarak, cemiyetin, ulusun messeselerine etki
yapan aktel sebeplere tesirle yetinmemi, ayn zamanda ulusunun tarihine de sevgi ve
sayg ile eilerek tesirlerimizden artk uzak kalan sebeplerin mahsul olan maziyi
tarihsel dinamik bir uurla bu gnmze tesir edebilecek duruma sokmutur. Baka bir
deyimle, Atatrk tarihi bylece bir fikir-kuvvet olarak Trk ulusunun hizmetine vermitir.
O, Trk Milletinin mazisi ile olan balantsn da tarihi bir fikir-kuvvet olarak
kullanmakla baarmtr. Ruhlarmzda ikilik deil, birlik yaratmaya almtr. Onun,
tarihimizi yalnz Osmanl veya Seluklu devri tarihi ile deil, ok ok daha gerilere
giderek dnya tarihi erevesi iinde mtalaaya tevik etmesi bu tesirin insani humaine
muln ve kudretini de ifade etmektedir.
Atatrk, tarihi misyonuna balad andan itibaren doup byd, cann fedaya
hazr olduu Trk vatan, Trk ulusu iin tarih yapc olarak fikir-kuvvet haline inklp
etmitir. Bylece Atatrk tarih ilmini devletin ilerlemesi, adalamas iin manevi bir
destek olarak kullanmtr. Bir baka deyile Atatrk, devletin kurulu yllarndan sonra
Trk halknn benliini bulabilmesi iin en gvenilir vastay tarihte bulmutur
135
. nk
milletler byle zamanlarda varlklarn korumak, kudretlerini gelitirmek ve manevi
kymetlerine dayanarak gelecee emniyetle yrmek iin, kendilerini yeniden daha derin
tanmak ve anlamak ihtiyacn duymulardr. Bu ise gemilerini tekrar gzden
geirmekle, daha dorusu tarihlerine yeni bir bakla mmkn olabilmekteydi
136
.
Trk toplumunun millet ve devlet olarak varln erefle koruyabilmesi ve sonsuza
kadar srdrebilmesi, ancak kendi varlnn bilincine varmas ile mmkndr
137
. Atatrk,
yeni kurduu devletinde bir Trklk uuru yaratlrken Osmanl Devletinin benimsedii
mmet fikri yerine millet olmann ok nemli bir faktr olduunu biliyordu. nk O,
millet olma yolundaki mesafe ile adalk alanndaki gelimelerin byk bir paralellik
gsterdiini biliyordu
138
. Benim hayatta tek n kaynam servetim, Trklkten baka
bir ey deildir
139
diyen Atatrk, Osmanl Devletinin nemli k sebeplerinden birinin
de kendi benliini unutmu olmasndan kaynaklandn, 1923 ylnda yle dile
getirmitir:

135
zgi, agm, s. 258.
136
Halil Demirciolu, Tarih, Biz ve Atatrk, Belleten, C.XXXV, S. 139, s. 453.
137
Korkmaz, age, s. 210.
138
zgi, agm, s. 258.
139
Mahmut Esat Bozkurt, Yaknlarndan Hatralar, Sel Yay, stanbul 1955, s. 95.
32
Biz milliyet fikirlerini tatbikte ok gecikmi ve ok ilgisiz kalm bir milletiz. Bunun
zararlarn fazla faaliyetle gidermeye almalyz Osmanl mparatorluu iindeki ok
eitli topluluklar, hep milli inanlara sarlarak, milliyetilik idealinin gc ile kendilerini
kurtardlar. Kuvvetimizin zayflad anda bizi hor ve hakir grdler. Anladk ki,
kabahatimiz kendimizi unutmu olduumuzmu. Dnyann bize sayg gstermesini
istiyorsak, ilk nce biz kendi benliimize ve milliyetimize bu saygy,hissi, fikri ve fiili
olarak, btn davran ve hareketlerimizle gsterelim
140
.
Gerekten de bir milletin kendi benliini duyma bilinci, o milleti tarihinin
derinliklerinden bugne, bugnden de yarna kesintisiz olarak uzandran manev bir
gtr. Kiileri birbirine kenetleyen ortak bir ruhtur. Bu ruhun canl tutulabilmesi, o
milletin yeni gelimelere ak olmakla birlikte, kendi kltr deerlerine hakkyla sahip
kabilmesine; mill kltrn temel direklerinden olan dil ve tarih konularnda hazrlkl ve
bilinli olmasna baldr. te bundan dolaydr ki, Atatrk, mill kltr, dil ve tarih
konularna, bunlarn birer bilim dal olmalar dnda, zel bir nemle eilmitir. Trkiye
Cumhuriyeti'nin temeli kltrdr
141
, Mill kltr en yksekte gz diktiimiz idealdir
142

szleriyle, kltrn bir millet varl iindeki vazgeilmez yerine iaret etmitir. Mill
kltr, bir milletin yzyllar boyunca oluturduu madd ve manev deerler btn
olarak, mill ruhun ifadesidir. Kkleri tarihin derinliklerindedir. Dilin aktancl ile
gemiten bugne, bugnden de yarna doru yol alr. Kltrn milllik vasfn
koruyabilmesi ona gsterilen zene baldr.
Atatrkn, tarih ilminin siyasi ve ekonomik hrriyeti saladna olan inanc onu
tarih almalarna ynelmitir. nk maddi kurtulutan sonra manevi kurtulu
mcadelesi
143
yani kltrel bamszla kavumay amalamaktadr. Tarihe hakim
olmak gerektiine inanan Atatrk Trk Tarihiyle yakndan ilgilenmeye balamtr. Ta-
rihe hakim olabilmek iin Trk Tarihinin neden ibaret olduu milletimizin ve
kltrmzn esaslar sorularna cevap aranmtr. Atatrk, bu sorulara cevap
bulabilmek iin tarihe ynelmitir
144
. Nitekim inklp dnemlerinde, inklb
gerekletirenler tarihe yeniden bakma, yorumlama ihtiyacn hissederler. Bunun nedeni
inklbn mevcut durumun yan sra gemii de alt st etmesidir. nklp eskiyi

140
Mustafa Kemal Atatrk, Atatrkn Sylev ve Demeleri, II. Bask, Ankara 1959, C. I, s. 142-143.
141
Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Kltr Yay, II. Bask, Ankara 1968,
s. 271.
142
Atatrkn,Tamim,Telgraf ve Beyannameleri IV, Trk nklp Enstits Yay, Ankara 1964, s. 73.
143
Fuad Kprl, Birinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar, stanbul 1932, s. 47.
144
Kodaman , agm, s. 6.
33
ykarken, onun tarihi temellerini, mantn en azndan sarsar, yeniyi ortaya koyarken
ona tarihi temeller arar
145
. Bu yzdendir ki Atatrk, maziyi yeniden yarglamak ve
yeniden yazmak istiyordu. Bu yarglamada, ilim olarak tarih, mazinin sorguya ekildii
mahkeme grevini, tarihiler veya inklp nesli ise, yarg grevini zerlerine alacaklard.
Bylece milli uur glenerek, istikbali oluturacak deerler ve kuvvetler salam temellere
dayandrlm olacaktr.
Bir tarih yaratcs olarak grdmz Atatrk, tarih yazclnn ok daha g
olduunu grm ve bunun iinde gvendii kimseleri evresinde toplayarak Trk
tarihiliini vakanvislikten kurtarp ada tarihilie yaklatrma abalar iinde
olmutur. Atatrk ada bir tarihilik derken tarihin kesinlikle saptrlmamasndan, tahrif
edilmemesinden yana olmutur. Herhangi bir tarihi elinize aldnz zaman onun geree
uygun olup olmadna gven duymak iin dayand kaynak ve belgeler aratrlr. Bizim
imdiye kadar doru bir tarihe malik olamaymzn sebebi, tarihlerimizin, hakiki
okuyucularn belgelere dayanmaktan ziyade ya birtakm meddahlarn veya birtakm
kendini beenmilerin hakikat ve mantktan uzak szlerinden baka kaynak bulamamak
meddahldr
146
diyerek tarihsel gereklik zerinde durmutur. Bir baka
konumasndaki szleri de yine ayn anlamdadr: Sonradan uydurma bir eser vcuda
getirerek ertesi gn piman olmaktansa, hibir eser vcuda getirmemek, beceriksizliini
itiraf etmek daha iyidir
147
.
Atatrk bilimsel aratrmalarda ana kaynaklara inmeye zel bir nem vermitir. una
inanmaktadr ki, gerein bulunmas bakalarndan aktarmalar yapmak suretiyle deil,
ancak ana kaynaklara dayanmak suretiyle mmkndr. Taklitiliin, ya da aktarmacln
deil, orijinal olmann esas olduunu arkadalarna daima tekrarlamtr. Bu konuda tarih
bilimi hakknda: Tarih hayal mahsul olamaz. Tarih yazarken gerek olaylar bulmaya
almalyz. Eer bulamazsak bilinmezlii ve bu noktada bilgisizliimizi itiraf etmekten
ekinmeliyim.
148
demitir. Atatrk, tarih almalarnda geree sadk kalnmasn ve
Trk Milletinin gerek tarihinin biran nce yazlmasn temel direktif olarak vermitir.
Tarihin nemini kabul eden Atatrk, siyasi bak as yannda tarihin ilmi ynyle
de ilgilenmektedir. O, Dnyada her ey maddiyat iin, maneviyat iin, muvaffakiyet

145
Demirciolu, agm, s. 453; Kodaman, agm, s. 6.
146
Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, nc bask, Ankara 1984, s. 138.
147
Kocatrk, age, s. 138.
148
Bekir Stk Baykal, Atatrk ve Tarih, Belleten, C. XXXV, S. 140, s. 538.
34
iin en hakiki mrit ilimdir, fendir. limin ve fennin dnda bir mrid aramak
gaflettir, cehalettir, Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan yapana sadk
kalmazsa deimeyen hakikat insanl artacak bir mahiyet alr
149
demitir. Atatrk
ilm bir tarih zihniyeti ile Trk Tarihini objektif temellere oturtabilecei inancn
tamaktadr. Atatrk'n gayesi, giritii inklplara ramen toplumda varln
srdren deiik grlere, tarihi anlaylara sahip kiileri mill bir tarih gr
etrafnda toplayabilmektir. Atatrk mill tarih dncesi etrafnda toplanmann, olgulara
dayal ilm bir tarih zihniyeti ile mmkn olabilecei dncesindedir
150
. lm
tarihilikte, kiisel yarglar, inanlar, kanlmaz kader, ezeli ve ebedi hakikat, son ve
kesin aratrma, hazr bilgi ve nyarg yoktur. Buna karlk, ilmi phe ve tenkid, srekli
yeni aratrma, tartma, nisb gereklik, deiebilirlik, vesikaya ve olgulara dayanma
vardr. Atatrk'n tarih ilminden kard anlam budur. O, Tarih hakikatleri tarif
eden bir sanat deil, belirten bir ilim olmaldr
151
demektedir. Atatrk, Trk Tarih
aratrmalarnn, tarihin ilmi deerinin olumlu ve olumsuz, tarih metodunun objektif veya
subjektif ynlerine ramen, modern tarih ilmi zihniyetine uygun olarak yrtlmesini
salamaya almtr. Trk Tarihinin aratrlmasn ve yazlmasn heyetlere havale
etmesi ve bu ile en bata Trk Tarih Kurumunu vazifelendirmesi bu anlaynn bir
sonucudur.
Atatrk tarihle ilgilenirken sadece ilm dncelerin yannda kurduu yeni devlet
fertlerine milli bir uur alayabilmek iin bu ilgiyi duymakta, bunu salayabilmek
gayesi ile tarihten yaralanmay amalamaktadr. Onu bu araya gtren sebep, Osmanl
dnemindeki tarihiliin mill bir tarih olmamasyd. Mill bir tarih anlaynn
olmaynn sonularn iyi analiz eden Atatrk, tarihi dt bu boluktan kurtarmak,
onu millet meseleleriyle ilgilenmeye sevk etmeye almtr. Atatrke gre, byk
devletler kuran atalarmz byk ve mullu medeniyetlere de sahip olmutur. Bunu
aramak, incelemek, Trkle ve cihana bildirmek bizim iin bir bortur. Trk ocuu
ecdadn tandka daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr
152
. Ayrca
Atatrk bu konudaki dncelerini u szlerle de ifade etmektedir: Fakat umumiyet

149
Atatrk tarafndan 16 Austos 1931de TTK bakan Tevfik Bykloluna yazlan mektup. Bk. demir,
age, s.9; Ekrem Akurgal, Trk Tarih Tezinin Ortaya Konulmasndaki Sebepler, Belleten, C. XX, s. 583; nan,
age, s.280.
150
Kodaman, agm, s. 7.
151
Necati Gndz, Atatrk a Zihniyeti, Ankara 1973, s. 184.
152
Enver Ziya Karal, Atatrkn Trk Tarih Tezi, Atatrklk, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1988, s.
162; Ayrca bk. Prof. Dr. Mahmut hsan zgen, Devlet Adaml ve Devlet Ynetiminde Esaslar, stanbul 1998,
s. 41-42.
35
itibariyle u hatamz vardr ki tetkikat ve tetebbuatmza zemin olarak alelekser kendi
memleketimizi, kendi ananemizi, kendi hususiyetimizi ve ihtiyalarmz almalyz.
Mnevverlerimiz belki btn cihan, btn dier milletleri tanr, lakin kendimizi
bilemeyiz. Mnevverlerimiz milletimi en mesut millet yapaym der. Baka milletler
nasl olmusa onu da aynen yapalm der. Lakin dnmeliyiz ki byle bir nazariye
hibir devirde muvaffak olmu deildir. Bir millet iin saadet olan bir ey dier millet
iin felaket olabilir.Ayn sebep ve erait birini mesut ettii halde,dierini bedbaht
edebilir. Onun iin bu millete gidecei yolu gsterirken, dnyann her trl ilminden,
kefiyatndan, terakkiyatndan istifade edelim. Lakin unutmayalm ki asl temeli kendi
iimizden karmak mecburiyetindeyiz.Milletimizin tarihini,sanatn,ruhunu sahih ve
selim,drst bir nazarla grmeliyiz
153
. Trk tarihiliinin gelimesini, milli tarihimizle
ilgili bilgilerimizin yeni boyutlara ulamasn byk lde, Atatrkn bilinli abalarna
borluyuz. Atatrk, Bat tarih tarzn benimser, delillere dayanmak, olgular ortaya koymak
ve onlar konusuna gre belirlemek, yorum ve ifade, yani slup gcn ortaya kartmak
benimsenen metodu esas almaktadr.
Atatrk, tarih ilmimize yani tarihiliimize rehber olarak ilmi metodu, ilham
kayna olarak da milli mevzular getirirken, tarihilerimizin de alma ekilleri ve
sahip olmalar gereken nitelikleri zerinde durmutur. Zira, onun tarihten bekledii
hususlarn byk bir ksm, hatta tamam tarihilerin kalitesine bal idi. Bu konuda,
Atatrk ilm metodun dnda, tarihilerden kalite olarak, klavuzu tarihinin vicdan
olan ilim ahlk ve ilm drstlk istiyordu. Tarihteki sosyal ve beer hadiselerin
ilmiliinin ls, tarihinin ilim ahlkdr. Onun iin, Atatrk diyor ki: Tarih yazmak
iin tutulan yolun bilhassa ilm olmas arttr. Bu mnasebetle yksek heyetinizin
reisi bulunan zat- linize hatrlatrm ki yeni dnya ufuklarna aacanz yeni
semasnda dikkatli olunuz. Smmetedarik bir eser vcuda getirerek ferdasnda nadim
olmaktansa, hibir eser vcuda getirmemek,aczini itiraf etmek evladr. lim sahasnda
vesveseli olmak, miskin messeselerin mezunlarna inanmaktan evladr
154
. Bu metot
endiesi sonucunda bu dnemde baz tarih metot kitaplar Trkeye tercme
edilmitir. Bunlar bugn bile kullanlabilen, Langlois, Ch.Seignobos ve Bernheim'in

153
Mustafa Kemal Atatrk, Atatrkn Sylev ve Demeleri, kinci Bask, C. II, Ankara 1959, s. 141-142.
154
Akurgal, agm, s. 583; Enver Ziya Karal, Atatrkn Tarih Tezi, Atatrk Hakknda Konferanslar, Ankara
1946, s. 62.
36
eserleridir
155
. Atatrk drstlkten ne tarafszl ne de milli tarihimiz karsnda ruhsuz
kalmay anlyordu. O, tarihiden, milli gr dahilinde objektiflik beklemektedir.
Tarihilere bu grn yle belirtmektedir; Dikkatle setiiniz vesikalara dayannz.
Bu vesikalar kendi insiyatifinizden ve milli szgecinden geirerek kullannz
156
.
Bamszl bir btn olarak gren Mustafa Kemal Atatrk ve arkadalar elde edilen
siyasal bamszln kltrel alanda da elde edilmesi gerektiine inanyordu. Bu anlamda
siyasi ve ekonomik bamszlk bir dnem olarak ele alnr ve ulusal kurtulu sava
sonrasnda bunun gerekletii kabul edilirse, daha sonra gerekletirilen bamszla da
kltrel bamszlk diyebiliriz. Kltrel devrimlerin hareket noktas halk ada ve
uygar bir toplum dzeyine getirmek iin aydnlanma yaratmakt. Bu aydnlanma toplumun
bilgilenmesini salayaca gibi, toplumun kltrel retiminin de uygar bir dzeyde
srmesini, ulusal bilincin gelimesini salayacakt. Kltrel bamszlk hareketi ve
Osmanl dneminin reddi diyebileceimiz aamalar yle sralayabiliriz: eriyye
mahkemelerinin kaldrlmas(8 Nisan 1924), Tevhid-i Tedrisat Kanunu
(reti mi n birletiril mesi-reti m Birl ii- 3 Mart 1924), eyh Sait isyannn
peinden tekke ve zaviyelerin kapatlmas (30 Kasm 1925), Medeni Kanun'un kabul
(17 ubat 1926) , Anayasann laiklie aykr maddelerinin kaldrlmas (10 Nisan 1928)
ile yeni devlet laik bir hviyet kazanyor ve dini temellere dayal Osmanl
Devletinden tamamen kopuyordu
157
. Latin harflerinin kabul (1 Kasm 1928) ve
liselerden Arapa ve Farsa derslerinin kaldrlmas (l Eyll 1929) bu konuda ne kadar
kararl olunduunu gsteriyordu. Osmanlc veya slamc politikalarla meneini
unutan
158
ve kendilerine Trk demekten ekinen Osmanl hanedan ve dini
mahiyetteki Osmanl Devletinin bu reddinden doan boluk dnemi, toplumda siyasi
ve fikri bunalmlara yol aabilir, gen devletin varln tehlikeye drebilirdi. Bu
tehlikeyi bertaraf etmenin yolu, yeni devletin fertlerini ayn tarihi mterek deerler
ve ortak kader etrafnda birletirmektir. Bu temin edilirse, topluma milli bir uur
kazandrlabilirdi.Yeni kurulan gen Cumhuriyeti gemite temellendirmek, Atatrk'n
tarihten bekledii bir faydadr.Gemite temel salamak, bylece idareye,rejime
meruluk kazandrmak istemitir. Ama Trk Tarihini doru temeller stnde kurarak

155
Orhonlu, agm, s. 61.
156
Kodaman, agm, s. 9.
157
Bu konuda Bk. Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, stanbul 1979, s.
109-142.
158
emsettin Gnaltay, Trk Tarih Tezi Hakknda ntikatlarn Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi, Belleten, C. II
(1938), s. 337; Fuad Kprl, Bizde Tarih ve Mverrihler, Bilgi Mecmuas, C. I, S. II, s. 186.
37
ada toplum yaratlmasna destek olmak ve ulusal kimliin glenmesine yardmc
olmakt.
Sonu olarak, Atatrkn tarih ilmine yaklam, bilimsellikten asla uzaklamayan
yeni bir tarih anlaynn balatlmas ile:
1- Ulus-devlet kltr oluturmak,
2- Avrupadaki yeni dostlarna Trkn ne olduunu izah etmek,
3- Trklk uurunu gemile birletirerek yerletirmek ve milli uur oluturmak,
4- Yapt inklplarn korunabilmesi iin tarihi bir temel ve izah tarznn bulunmas
eklindedir.
Bylece Atatrk, tarihin sosyal, kltrel, siyasi psikolojik fonksiyonlar zerinde
durarak, ykt eskinin yerini yeniyle doldurma grevini tarihe vermitir. te bu ara-
y onu Trk Tarih Tezine veya ounlukla sylendii gibi Atatrk'n Tarih Tezine
gtrmtr. Trk Tarih Tezinin olgunlamas, Cumhuriyetin kurulmas sonrasnda,
Osmanlclk, slamclk ve Turanclk akmlar karsnda Trk ulusuluunun resmi bir
ideoloji olarak benimsenmesini gerektiriyordu. Trk Tarih Tezinin, Trk benliini
oluturacak bir ara ve gelecek kuaklar gznde onurlu bir ama olmas isteniyordu.

2.2. Atatrke Gre Trk Tarihi ve Trk maj (Trk Tarih Tezi)
stikll Sava ile fiziksel bakmdan istilaclar yok edilmi, Trkiye kurtulmutur, fakat
Atatrkn kafasndaki Trk Milleti ve Trk Tarihine atlan iftiralar, haksz hkmler,
tarihin bu biimde tahrif edilmesi silinmemitir
159
. Bu iddialar yle sralamak
mmkndr:
1-Trklerin sar rktan olduklar, dolaysyla Avrupallara gre ikinci snf insan
saylmalar gerektii,
2-Trklerin medeni kabiliyetten mahrum olduklar, dolaysyla medeniyet dman
olduklar,

159
Enver Ziya Karal, Tanzimattan Bugne Kadar Tarihiliimiz, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara
1977, s. 257.
38
3-Trklerin yaadklar topraklarn kendilerine ait olmad iddialardr
160
.
Atatrkn bu konuyla yakndan ilgilenmesini salayan olay 1928 ylnda Afet
nann Franszca bir corafya kitabnda bulunan Trklerin sar rktan,ikinci snf
(secondaire) bir rk olduu iddiasn grmesi ve bundan Atatrke bahsetmesi olmutur.
Atatrk bu iddiaya karlk, Hayr byle olamaz diyerek tepki gstermi ve bunun
zerinde megul olalm diyerek bu iddialara yeterli cevab verebilmek iin youn bir
biimde tarih aratrmalarna ve almalarna ynelmitir
161
. Tabii olarak bu iftira ve
intibalar Osmanl Hanedannn destan izgisi zerinde yryen eski tarih gr ile
silinemezdi. Gerekler ana kaynaklara dayandrlarak ortaya karlmal, Trk Milletinin
yeni kuaklar, gemiin ihtiamnn bilincine vararak, uygarlk dnyas nnde, ak
alnla ve gvenle daha parlak bir gelecee hazrlanmalyd. Her eyden nce
biz ne idik?
sorusuna cevap bulunmal, arkadan biz ne olduk ve ne olacaz? sorular zerinde
dnlmeliydi. Bylece bamszlk savanda kazanlan byk askeri zafer, kltr alannda
gerek bir tarih bilincinin yaratlmas ile tamamlanacakt. Nitekim bir milletin bykl,
uygarlk dnyasnda yaratt eserlerle llebilirdi
162
. Btn bu gelimeler Atatrkn Trk
Tarihini gerek boyutlar ve ierii ile ortaya karmay ama edinen bir Tarih Tezine ve
dolaysyla da bu tezi ispatlamak iin yaplan tarih almalarna yol amtr. Atatrkn
bamszlk savann kltr alanndaki devam niteliinde olan tarih almalar ve Tarih
Tezinin amalarn balca u noktalarda toplayabiliriz:
1-slam kimlii ierisinde kaybolmu Trk tarihinin btnln ve Trk kimliini
ortaya karmak.
2-mparatorluun son dnemlerinde yan yana grlen mmeti-ulusu biimdeki ikili
anlaytan vazgeip ulusal anlayta bir tarih grn egemen klmak.
3-Trklerin sar rktan olduuna dair dnyada yazlm olan yanl bilgileri rtmek.
4-Trklerin sar rktan gsterilmesinin bir sonucu olarak medeni kabiliyet ve istidattan
yoksun olduu yolundaki hatal gr ve iddialar rtmek.
5-Anadolu topraklar zerindeki tarihsel iddialarn aslszln saptamak. Bu amalarla
balatlan tarih almalarnda u sorulara cevap bulmak gerekiyordu:

160
Azmi Ssl, Atatrk ve Tarih, Atatrk Dnce El Kitab, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara
1998, s.137.
161
Afet nan, Atatrk ve Tarih Tezi, Belleten, C. III (1939), s. 242.
162
Baykal , agm, s. 537
39
1-Trkiyenin en eski halk kimlerdi?
2-Trkiyede ilk medeniyet nasl ve kimler tarafndan kurulmutur?
3-Trklerin dnya tarihinde ve medeniyetinde yeri ve hizmeti nedir?
4-Trklerin Anadoluda bir airetten devlet kurmalar mmkn olmadna gre bu
olayn gerek aklamas nasl olur?
5-slam Tarihinin gerek hviyeti ile Trklerin slam Tarihindeki yerleri ve rolleri nedir?
Yaplacak tarih almalaryla bu sorulara, belgelere ve geree dayanan cevaplar
bulunacakt. zellikle Trk topraklar zerinde yabanclarn tarihi iddialar, aleyhimize
kullanlan silah hep geree aykr ekilde yazlan, deitirilen tarih olmutu. Tarihimizi
gerek yaps ile ortaya koymak, Trklk ve ata yurdu hakknda gerek tarihi bilgileri dnya
kamuoyuna duyurmak, bata Atatrk olmak zere Trk tarihi aratrmalarnn amac idi
163
.
nce Osmanl Devletinin kuruluunun gerek yn zerinde durulmutur. Atatrkn,
Trkler bir airet olarak Anadoluda imparatorluk kuramaz, bunun baka bir izah olmas
gerekir. Tarih ilmi bunu meydana karmaldr
164
direktifi zerine giriilen yeni tarih
faaliyetleri neticesinde, Trklerin Anadolunun yerli halk olduu, Hititlerin ve
Smerlerin Trk olduklar, Trklerin medeniyete byk hizmetleri dokunan on binlerce
yllk maziye sahip byk bir millet olduklar grne varlmtr. Afet nann
1932deki Birinci Trk Tarih Kongresinde yapm olduu konumasnda, Kafas ve
vicdann en son terakki uleleriyle gnelendirmeye karar vermi olan bugnn Trk
ocuklar biliyor ve bildireceklerdi ki, onlar 400 adrl bir airetten deil on binlerce
yllk ar medeni, yksek bir rktan gelen, yksek kabiliyetli bir millettir
165
szleri 1928
den beri yaplan almalarla desteklenilmeye allan Trk tarih tezinin drt ylda ald
ekli belirtmektedir. Bu tezin gerekliini bilimsel yollarla aratrmak, Trk Tarihinin
kapatld Ergenekondan karmak gerekiyordu. Bu yalnz tarihimizin deil, ezeli ve ebedi
hakikatinde zaferi olacaktr
166
.
I. Dnya Sava sonras Trk topraklarn igal etmek isteyen kuvvetler baz tarihi
sebepler ileri srerek hareket etmilerdir. ok eski asrlarda Bat Anadoluda byk bir

163
Enver Ziya Karal, Atatrkn Trk Tarih Tezi, Atatrklk, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1988, s.
158-159.
164
nan, agm, s. 242.
165
Afet nan, Tarihten Evvel ve Tarih Fecrinde, Birinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar, stanbul 1932, s.41.
166
Reit Galip, Trk rk ve Medeniyet Tarihine Umumi Bir Bak, Birinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar,
stanbul 1932, s.161.
40
medeniyet kurmu olan Yunanllara bu toprak sizindir diyerek onlar istilaya sevk
edenler, tarihi emperyalist dncelere alet etmek istemilerdir. Faizmde, ayn ekilde
Akdenize More Mostrum diyerek ve Anadolunun baz ksmlarnn bir zamanlar
mperium Romanuma ait olduuna iaret ederek Anadolu kylarna gz dikmiti
167
.
Bunlara bir tepki olarak Atatrk Trk Tarih Tezini, ortaya koymutur. Bylece Trk Tarih
Tezinin, Avrupa
nn, dnya ve Trk Tarihi hakkndaki emperyalizm siyasetinden

kaynaklanan, kendini merkez olarak kabul eden gre tepki olarak ortaya konulduu
grlmektedir. Bu konu Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti umumi katibi Muzaffer Bey (Gker)
tarafndan devletin resmi yayn organ radyodan halka geni bir biimde izah edilmitir
168
.
Trk Tarih Tezi dnya tarihini, yeniden fakat bu kez Trk Tarihi etrafnda ina etme
yorumlama fikrini ortaya koymaktadr
169
.
Atatrkn ortaya att Trk tarih tezini yle zetleyebiliriz: Trk Milletinin tarihi,
imdiye kadar tantlmak istendii gibi yalnz Osmanl tarihinden ibaret deildir. Trkn
tarihi ok daha eskidir ve btn milletlere kltr n sam olan millet Trk milletidir.
Trkler sar rktan deildir, Trkler beyaz rktan insanlardr. Bugnk yurdumuzun sahipleri,
eski kltr kurucular ile ayn vasflar tayan insanlardr. Orta Asyallarn torunlar olan
bugnk Trkler, dnya uygarln yaratan insanlarn soyundandr ve bu uygarla nemli
katklarda bulunmulardr. Dnya uygarl, insanln ortaklaa maldr. Bu tezin balca
esaslar unlardr
170
:
1-Medeniyetin ilk k yeri ve beii Orta Asyadr.
2-Brekisefal ve beyaz rkn ilk yurdu Orta Asyadr.
3- Trkler brekisefal ve beyaz rktan olup, anayurtlar Orta Asyadr.
4-lk medeniyetin yaratcs Trkler olmutur.
5-Tarih ncesi devirlerde Orta Asyada meydana gelen byk kuraklk yznden bu
medeniyet dalm ve sahibi olan Trklerde Hinde, in ' e, Mezopotamya'ya,
Anadolu'ya, Kafkasya'ya ve dnyann dier yerlerine g etmilerdir. Bu g esnasnda
gittikleri yerlere medeniyetlerini gtrm ve oradaki toplumlara retmilerdir.
Bylece medeniyet Trkler tarafndan dnyaya yaylmtr.

167
Akurgal, agm, s. 582.
168
Muzaffer Bey (Gker) , Trk Soyu ve Trk Tarihi, lk, 1934, C. 4, S. 19-24, s. 249
169
Kodaman, agm, s. 12.
170
Trk Tarih Tezi ile ilgili geni bilgi iin bk. Birinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar, stanbul 1932; kinci Trk
Tarih Kongresi Zabtlar, stanbul 1943; Afet nan, Atatrk ve Tarih Tezi, Belleten, C. III (1939), s. 245-246;
Faruk Timurta, Atatrkn Tarih Grne Dman Olanlar, Trk Birlii, 1969, s. 18-22.
41
6-Anadolunun ilk otokton(yerli) halk olan Hititler Orta Asyadan gelmi olup
bizim atalarmzdr.
7-Trk dili ana dildir.(Gne dil Teorisi)
8-Eski medeniyetler iin olduu gibi haksz olarak slam medeniyeti denilen daha yeni
devirler medeniyetinde de birinci derece kuruculuk ve yapclk rol Trklerindir.
Btn bu hususlar Atatrkn, Trkln byklne ve stnlne inanan ve bunu
tarihte arayan milliyeti bir gre sahip olduunu gstermitir. Atatrkn milliyetilik
anlay, vatandalk esasna dayanan bir milliyetiliktir. Buna gre Trkiye Cumhuriyetine
vatandalk ba ile bal olan ve kendisini Trk sayan herkes Trktr. Atatrkn
milliyetilik ilkesi, Trk vatandalarndan olumu, Trk milletinin yksek yararlarna,
devletin milleti ve lkesi ile blnmezliine, Tk milletinin tarihi ve manevi deerlerine
balanmak ve bunlara kar olan giriimlere itibar gstermemek demektir
171
. Atatrk
milliyetilik, rk deil, aklc, ada, medeni, ileriye dnk, demokratik toplayc,
birletirici, yceltici, insani ve bardr. Atatrke gre milliyetilik bir vicdan ve duygu
iidir. Trkiye Cumhuriyetinde Trk lksn benimseyen ve gelecek iin kader birlii
yapm olan herkes Trktr. Yurtta ve dnyada bar zenle gzeten, asla saldrgan
olmayan, milleti belirsiz emeller peinde maceraya srklemeyi reddeden Atatrk
milliyetilii, akl, bilim ve laiklii esas alan, adalamay amalayan, Trk Milletinin
milli birlik ve beraberlik iinde almas halinde lkeyi adaln en ileri dzeyine
karabilecek yetenekte olduu inancndadr.
Gnmzde btn milletlerde olduu gibi Tk Milleti de saf bir rka dayanmaz. Nitekim
gnmz Trkiyesinde pek ok etnik gurup yaamaktadr. Bu nedenle Trk Milletini rka
dayal olarak tanmlamak btnletirici deil tam tersine paralayc olur. Trk Milletinin
temelinde aitlik duygusu yatar. Kendini bu milletin paras olarak kabul eden herkes
Trktr. Trk inklbnn hedefledii ada toplumdaki ulusun kimlii Tk vatandaldr.
Ancak bu kimlik, Trk milliyetiliini gerektirmektedir. Bu ise rka deil ruh btnlne
dayanan milliyetilik olmaldr. te Atatrk milliyetilii, ada toplumlarda, ulus
devletlerdeki milliyetiliktir. Yani ayrc deil btnleyicidir. Atatrk bizzat kaleme ald
Medeni Bilgiler kitabnda millet ve milliyetilik hakknda unlar yazmtr: Trkiye
Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna Trk Milleti denir. Dnya yznde ondan daha byk,
ondan daha eski, ondan daha temiz bir millet yoktur ve btn insanlar tarihinde

171
zgen, age, s. 89.
42
grlmemitir
172
. Buradan da anlalaca zere, Atatrk milliyetilii, Anadolu topraklarn
vatan bilen ve Trkm diyen her ferdi, hangi rk veya etnik kkenden olursa olsun bir at
altnda birletirmitir. te yandan 1931 de baslan ve Atatrkn gzden geirdii 4. cilt
tarih kitabnda, Trk ulusu deyimine biraz daha aklk getirilerek yeni bir tanm yaplmtr:
Trkiye Cumhuriyeti ierisinde Trk dili ile konuan, Trk kltr ile yetien, Trk
lksn benimseyen kii, hangi dinden olursa olsun Trktr. denilmitir. Bylece
Atatrkn ulus tanm kltrel ierikli olup, dil, kltr ve lkden oluan l temele
oturtulmu oluyordu.
Trkiyenin ok farkl etnik guruplardan olumasn frsat bilen istismarclar Trkiyenin
gelimesini ve ilerlemesini engellemek amacyla, gemite olduu gibi gnmzde ve
gelecekte de, kken kavgas yaratarak, rkl krkleyerek, sz konusu kavram zerinde
karklk yaratarak
173
blc faaliyetlere girieceklerdir
174
. Nitekim Atatrk bu durumlar
gz nnde bulundurarak Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yaayan farkl etnik
topluluklar da gz ard etmemitir ve u mesaj vermitir: Bugnk Trk milleti siyasi ve
itimai camias iinde kendilerine Krtlk fikri, erkeslik fikri ve hatta Lazlk fikri veya
Bonaklk fikri propaganda edilmek istenmi vatanda ve millettalarmz vardr. Fakat
mazinin istibdat devirleri mahsul olan bu propaganda birka dman aleti, mrteci
beyinsizden baka hibir millet ferdi zerinde tedirginlikten baka bir tesir hasl etmemitir.
nk bu millet efrad da umum Trk camias gibi ayn mterek maziye, tarihe, ahlaka,
hukuka sahip bulunuyorlar. Bugn iimizde bulunan hristiyan, Musevi vatandalar,
mukadderat ve talihlerini Trk milliyetine vicdani arzularyla balandktan sonra kendilerine
yan gzle yabanc nazaryla bakmak, medeni Trk Milletinin ahlakndan beklenebilir mi?
175
.
Trk Tarih Tezinin fazla milliyeti bir gr olduu, Orta Asya meneli btn
kavimlerin Trk saylmas gibi mbalaal ve romantik noktalar tadn belirterek kar
kanlarn varl bilinmektedir
176
. Fakat Tarih Tezinde, Orta Asyadan gelmi, Hititler ve
Smerler gibi belli bir rka balanamayan kavimlerin Trk olmas meselesi zerinde
durulmutur. Her ne olursa olsun Atatrk Trk Tarih Teziyle kendi milletine nefis
itimad vermek istemi ve baarl olmutur
177
. Bu davran o gnn artlarnn tabii bir

172
Afet nan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara
1998, s.20.
173
zgen, age, s. 58.
174
Bu konuda geni bilgi iin bk. zgen, age, s. 80-89.
175
nan, age, s.23.
176
Timurta, agm, s. 21.
177
Ercmend Kuran, Atatrklk zerine Denemeler, Ankara 1981, s. 49
43
sonucu olarak gelimitir. Enver Ziya Karalnda belirttii gibi Bir kilise tarihi vardr ki,
batan aa bat emperyalizmini merulatrmak iin hazrlanmtr. Buna kar, Atatrkn
tarih tezi ve Trk tarihiliinin onun zamannda gelien blm bir savunma
tarihiliidir
178
. Trk Tarih Tezinin kabul edilmesiyle milli tarihimiz gerek karakterini
millet ve dnya nazarnda kazanm oldu. Bylece Trkleri medeni milletler birliinden
ayrmak ve onlar insan yapsyla medeni vasflar bakmndan ikinci neviden saymak gibi
yalnz kin ve garez mahsul olan bir edebiyat da yine tarih tezimizle rtlm oluyordu.
Trk Tarih Tezi cihan tarihi anlaynda da ileri bir admdr. Atatrk, Trk Tarih Tezi ile
insanlarn aralarnda anlamak ve ortak saadetleri yolunda almak iin muhta olduklar
kltr ortaklnn kuvvetli bir admn da atm oluyordu. Ayrca bu tezle Atatrk, Batnn
dnya tarihi, Trkler ve Anadolunun topra ve halk hakkndaki grlerine tepki gs-
terirken, ayn zamanda Trkiye ile Baty birbirine yaknlatrmaya alyordu
179
. Orta
Asya medeniyeti, bu tezle, sadece Trkler iin deil btn insanlk iin ortak bir kaynak
olarak kabul ediliyordu. Bylece dnya medeniyetinin teklii ve Trkiyenin bunun ie-
risindeki yeri bu tezin doruluunu ispatlayacak almalarda ortaya karlm olacakt.
Tezde yer alan bu iddialarn doruluk derecesini aratrmak tabii olarak tarihin yardmc
ilimlerine, Arkeoloji ve dilbilimcilerine dmektedir.
Bernard Lewis tarih tezi ile ilgili olarak unlar sylemektedir: Btn bu eylerle bir
diktatrn kaprisi diyerek alay etmek ciddi bir hata olur. Atatrk, srf bir kapris yznden
veya sadece milli an ve erefi ykseltmek arzusu ile byle itina ile hazrlanm bir
kampanyaya girimeyecek kadar byk bir adamd. Kampanyann sebeplerinden biri son bir
iki yzyl iinde hazin bir ekilde sarslm olan milli izzeti nefis duygusunun tesellisini
salamak ihtiyacyd
180
. Faruk Timurta ise, tarih tezini yle deerlendirmektedir:
Atatrkn milli bir grle ve ilmi gereklere uygun olarak aklad bu tarih tezi geni
yanklar uyandrm, milli benliin idraknda byk tesirler meydana getirmitir
181
. Bayram
Kodamann deerlendirmesi ise u ekildedir: Trk Tarih Tezi, Avrupallarn dnya
tarihine ve medeniyetine bak alarna sadece bir tepki olmaktan te, dnya tarihini
yeniden ve fakat Trkler ve Trk Tarihi etrafnda ina etme ve yorumlama fikrini
getirmektedir
182
. emsettin Gnaltayn deerlendirmesine gelince: Trk Tarih Tezi

178
Enver Ziya Karal, Tanzimattan Bugne Kadar Tarihiliimiz, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara 1977,
s. 258.
179
Kodoman , agm, s. 13
180
Bernard Lewis, Trkiyede Tarihilik ve Milli Uyan, Trk Yurdu, S. 2, 1960, s.12.
181
Timurta, agm, s. 20.
182
Kodaman, agm, s. 12.
44
muarzlarnn iddia ettikleri gibi bir fantezi deil, en son hafriyat verilerine dayanan, ark
tarihi hakknda eski vesikalarn ilmi esaslara gre tetkiklere ve nihayet geni ve mull
yksek bir ilim grne istinat eden bir hakikat olduunu kati surette meydana
koymaktadr
183
.
Grlmektedir ki, Trk Tarih Tezi, hem dnya tarihini hem de Trk Tarihini aklayan
veya aklamak isteyen yeni birtakm iddialar ileri srmektedir. Bu zellii ile insanln ve
medeniyetin menei zerinde, dnya tarihinde Trklerin yeni rolleri hakknda mmkn
veya muhtemel grleri iermektedir. Trk Tarih Tezi, bir ihtiyac gidermek iin atlm
nemli bir admdr ve o dnemin gereklerine gre savunma tarihiliinin sonucudur. Ancak,
byle tezler ilim ve mantk szgecinden geerek objektif tarihi temeller zerine
oturtulduunda doruluk ve geerlilik kazanrlar. Bunun iindir ki, Atatrk kendisinin ortaya
att Trk Tarih Tezinin doruluunun ispatn tarih ve tarihin yardmc ilimlerine brakarak,
Trk Tarih Tezini ilm tenkid ve tartmaya ak tutmutur. Nitekim, balangta insanln
kayna tektir ve insanlk Trk rkndan tremitir eklinde ileri srlen iddiadan
vazgeilerek, medeniyetin kaynann tek ve mucidinin Trkler olduu zerinde
durulmutur
184
. Ayrca, Birinci ve kinci Trk Tarih Kongrelerini toplayarak konuyu tartm
olmas, Atatrkn Trk Tarih Tezini ilmi szgeten geirme arzusunun nemli bir iaretidir.
Zira, Trk Tarih Tezi nceden yaplm ilm bir aratrmann sonular zerine deil, fikirler
zerine ina edilmi olduundan, ilm bir aratrmaya ihtiyac vard. Yine bu aratrmalar ve
almalar ynetebilmek iin resmi bir kuruma ihtiya duyulmutur. te Trk Tarih
Kurumu duyulan bu ihtiya zerine kurulmutur.

183
Gnaltay, agm, s. 365.
184
A. Dilaar, Kemalizmin Dil ve Tarih Tezi, Atatrk Devrimleri Birinci Milletleraras Sempozyumu
Bildirileri, stanbul 1975, s. 469.
45
3. BLM
3. TRK TARH KURUMUNUN KURULUU-AMACI-
TZ
Cumhuriyetimizin en gzel ve en baarl eserlerinden biri olan Trk Tarih Kurumunun
kuruluu bilim ve kltrmzn bir dnm noktasdr. Trkiyedeki dzenli tarih ve arkeoloji
aratrmalarn yapacak olan bu Kurum, almalar ile Cumhuriyetimize kadar ihmal edilmi
olan tarih almalarmz Atatrk nderliinde hz kazanm bylece Trk ve Trkiye Tarihi
ve bunlarla ilgili konular, Trklerin medeniyete hizmetleri incelenerek, elde edilen sonular
yaynlanmtr.Trk Tarih Kurumunun kurulmas ve Tarih Tezinin ortaya atlmasyla
Atatrkn bilimin snrlarn da aan amacn, Yakup Kadri Karaosmanolu yle
belirtmektedir: Atatrk, milli tarihimizin snrlarn zenginletirmek hareketiyle Kemalist
devrimin en kapsaml bir izahn yapmak, hem bu devrimin kklerini stnde yaadmz
topran en derin tabakalarna saptamak, hem de Trk ulusunun asaletini phe gtrmez soy
ktkleriyle ispat etmek istemitir.

3.1. Trk Tarih Kurumunun Kuruluu
Trk Tarih Kurumu Atatrkn eseridir. Trk ulusunun byklne ve stn uygarlk
yeteneklerine iten inanm olan Atatrk, son yzyllarn aalk duygular iinde kendine
gven ve inann yitirmi olan Trk ulusuna yalnz sava alannda deil, uygarlk alannda da
byk ulus olduunu anlatarak onu en uygar milletlerin dzeyine karmak iin ilk nce
tarihini bilmesi, onu yabanclardan deil, ilk kaynaklardan kendisinin aratrarak renmesi
gerektiine inanyordu.
O, kurtard ve yeni bir Trkiye Cumhuriyeti kurduu vakit, milletinin tarih temelini
salamlatrmak gayesini de gtmtr. Anadolu, Mondros mtarekesi ve Sevr anlamasnda
paralanmak istenirken, Trk Milletinin tarih ve medeniyeti de inkar edilmiti. te Atatrk
bu acy en derinden hissettii iin, sulh ve skun devrine kavuan Trk Milletini, Trk
topraklarndaki medeniyete hakl olarak sahip olduunu, tarih ilminin yeni metotlaryla
ortaya koymak istemitir. nk, Anadoluya gler ve istilalar, tarihi devirlerde olduu gibi
tarih ncesi devirlerde de olmutur. O halde gler zincirinin halkalarn tamamlamak ve
Trk kavmiyle ilgisini bulmak gerekmekteydi. nk bugn Trkiyede yaayan halk, btn
bu eski medeniyetlerin varisleri idiler. zellikle Anadoludaki tarihi temelimizi derinliklerde
aramak gerekmekteydi.
46
te btn bunlarn mantki ve ilmi cevaplarn bulacak bir ilim heyetinin ve
fakltesinin olmas gerekiyordu. Tarih aratrmalar phe yok ki Trkiyede Trk Tarih
Kurumu ile balamamtr. Ondan ncede buna benzer teekkller olmu ve ahsi
almalarla kan kitaplar bulunmutur. Fakat Trk Tarih Kurumunun ans, Atatrk gibi bir
devlet adamnn nderliinde kurulmas ve almalarnda Atatrkten destek alm
olmasdr. Bu kurumu andran bir kurum, Osmanl Devletinin son yllarnda kurulmutu.
Daha nceki blmde bahsedilen Tarih-i Osmani Encmeni adyla faaliyet gsteren bu
kurulu 1910 ylnda, aylk bilimsel bir derginin yannda yeni baz eserlerin yaynna da
girimitir. Cumhuriyetin kuruluundan ksa bir sre sonra stanbul niversitesi
bnyesinde kurulan Trk Tarih Encmeni bir bakma Osmanl Tarih Encmeninin bir
devamdr. Trk Tarih Encmeni 1924 ylnda resmen faaliyete gemitir
185
. Bu encmen,
ayn ad tayan dergisi ve orjinal eserleriyle deerli almalar yapmtr
186
. Ad geen
encmen daha sonra 6 Temmuz 1927 tarihinde 5419 sayl kararname ile Maarif Vekaleti
tarafndan stanbulda yeniden rgtlendirilmitir
187
.
Encmen, Fuad Kprl(bakan), Yusuf Akuraolu, Ali Canip Yntem, Halil Edhem
Eldem, Necip Asm Yazksz, Yusuf Behet Ahmet Refik Alnay, Niyazi Ramazan, Emin
Mahmud Kemal naldan olumaktadr. Encmen faaliyetlerini, Trk Ocaklar bnyesinde
faaliyet gsterecek olan Trk Oca Trk Tarihi Tetkik Heyetinin kuruluuna kadar devam
ettirmitir. stanbul'da oluturulan bu Tarih Encmeni, Atatrk tarafndan, Ankara'da gelien
inklp akm tatmin etmekten uzak bir kurum olarak deerlendirilmektedir
188
. Bu
dncesi sonucunda stanbulda kurulu bulunan bu kurumdan destek ekilmitir. 1930
ylndan sonra lke iinde belirli bir skunet salanm ve Atatrk youn bir biimde dil
ve tarih almalarna ynelmitir. Trk Tarih Encmeni; bu almalar neticesinde yerini
Trk Oca Trk Tarihi Tetkik Heyetine brakmtr.
Cumhuriyetten sonra Atatrkn nderliinde, tarihsel alanda, kurumsal dzeyde atlan
ilk temel adm olarak deerlendirebileceimiz bu giriim, 23 Nisan 1930 ylnda Trk
Ocaklarnn VI. Kurultaynda gereklemitir. Bu olay, Trk Tarih Kurumunun kuruluuna
ilk ta koymas bakmndan nem tar. 12 Nisan 1931 ylnda yerini Trk Tarihi Tetkik
Cemiyetine brakacak olan Trk Oca Trk Tarihi Tetkik Heyetinin kuruluu yle

185
Tekinda, agm, s. 662.
186
demir, age, s. 1.
187
Mete Tuncay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, Ankara 1981, s. 299.
188
akirolu, agm, s. 13.
47
olmutur: 23 Nisan 1930da Ankarada toplanan Altnc Trk Ocaklar Kurultay bu
Heyetin kuruluuna temel tekil etmitir. stanbuldaki encmenin yerine yeni bir
encmen oluturmay dnen Atatrkn isteiyle
189
, 28 Nisan 1930 tarihli toplantda
Aksaray delegesi ve Ankara Mzik Okulu tarih retmeni Bayan Afet nan, sz alm ve
Trk Tarihinin eskiliini, Trk ulusunun kurduu byk uygarlklar konu alan bir konuma
yapmtr. Konumann ardndan krk imzal bir nerge vermitir. Bylece Sar rk
hikayesinin yaratt etki sonucunda bu yargy ortadan kaldrmak iin geceli gndzl iki
sene alan Atatrk, Afet nan ve evresi, meselenin devlet dzeyinde zmnden yana
tavr almlardr. Aslnda Trk tarihi ciddi anlamda bu toplantyla, devletin en nemli sorunu
olduunu gstermitir. Bu nergede, Trk Tarihini ve medeniyetini ilmi bir surette
tetkik etmek iin daimi bir heyetin tekiline karar verilmesi ve bu heyetin azasn
semek selahiyetinin Merkez heyetine braklmas teklif edilmitir
190
. Afet nandan
sonra Sadri Maksudi ve Reit Galip sz alarak bu nergeyi savunmutur
191
(Bk. EK-1).
Daha sonra nerge yasa encmenine sevk edilmitir. kinci oturumda okunan yasa
Encmeninin raporunda, Trk Ocaklar Yasasnn 84. maddesine yle bir hkm
eklenmesi neriliyordu: Merkez heyeti, Trk tarihi ve medeniyetini ilmi bir surette
tetkik ve tetebbu eylemek vazifesiyle mkellef olmak zere bir Trk Tarih Tetkik Heyeti
tekil eder
192
. Bylece Trk Tarih Kurumunun ekirdei olan Trk Oca Trk Tarihi
Tetkik Heyeti, Trk Ocaklar Yasasnn bu maddesi gereince kurulmutur
193
.
Trk Oca Trk Tarih Tetkik Heyeti, 16 yeden oluuyordu. Heyet, ilk toplantsn 4
Haziran 1930da Trk Ocaklar Merkez Heyeti binasnda, Trk Ocaklar Merkez Heyeti
Bakan Hamdullah Suphi Tanrverin bakanlnda yaparak Ynetim Kurulunu semitir.
Ynetim Kurulu u kiilerden olumutu: Bakan: Cumhurbakanl Genel Sekreteri
Mehmet Tevfik Byklolu; Bakan Vekili: Hukuk Fakltesi Siyasi Tarih Profesr ve
stanbul Milletvekili Yusuf Akura; Bakan Vekili: anakkale Milletvekili Samih Rfat;
Genelsekreter: Aydn Milletvekili Doktor Reit Galip. Heyetin dier yeleri de unlardr:
1- Afet nan : Ankara Mzik retmen Okulu Tarih retmeni.

189
Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1968, s.
194.
190
Afet nan, Trk Tarih Kurumunun Kuruluuna Dair, Belleten, C.XI (1947), s. 173; demir, age, s. 4; Fahri
oker, Trk Tarih Kurumu, Kurulu Amac ve almalar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1983, s. 2.
191
Bkz. Trk Tarihi Hakknda Mtalalar, Trk Ocaklar Neriyat, Trk Ocaklar Matbaas, Ankara
1930.(1930 Trk Ocaklar Kurultaynda verilen bu sylevler Kurultay karar ile 1930da Trk Oca
Matbaasnda baslan brorlerden olduu gibi alnm ve ekler blmnde verilmitir.)
192
Afet nan, Trk Tarih Kurumu 40 Yanda, Belleten, C. XXXV (1971), s. 523; demir, age, s. 4; oker,
age, s. 2.
193
Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yay, Ankara 1968, s. 193-198.
48
2- Vasf nar: Milli Eitim Bakan, sonra Moskova Bykelisi.
3- Halil Ethem Eldem: stanbul Mzeleri Genel Mdr.
4- Yusuf Ziya zer: stanbul Hukuk Fakltesi Profesr.
5- Sadri Maksud (Arsal): Ankara Hukuk Fakltesi Profesr.
6- Reit Safvet (Atabinen): Kocaeli Milletvekili.
7- Mesaro: Ankara Etnografya Mzesi Uzman.
8- smail Hakk Uzunarl: Balkesir Milletvekili.
9- Ragp Hulsi zden: Dil Encmeni yesi.
10- Mkrimin Halil Yinan: Tarih retmeni.
11- Zakir Kadir Ugan: Milli Eitim Bakanl Telif ve Tercme Heyeti yesi.
12- Hmit Zbeyr Koay: Etnografya Mzesi Mdr
194
.
Seimlerden sonra sz alan Trk Oca Trk Tarihi Tetkik Heyeti Bakan Tevfik Bey,
haklarnda gsterilen tevecche minnet ve kranlarn sunarak konuma yapmtr
195
.
Atatrkn koruyuculuu altnda ie balayan Trk Oca Trk Tarihi Tetkik Heyeti,
kuruluundan kapatlma kararn verdii gne kadar sekiz resmi toplant yapm,
gndemdeki konular, Gazi Mustafa Kemal Paann da hazr bulunduu toplantlarda
grlp tartlmtr
196
. Heyet, toplantlarn ou kez istasyonda Cumhurbakanl zel
Kaleminin bulunduu binada (imdiki Atatrk Mzesi) yapyordu
197
. Bu dnem iinde
Heyetin en nemli eseri, Atatrkn telkinleri ile oluan yeni Trk Tarih Tezini ieren Trk
Tarihinin Ana Hatlar adndaki kitaptr. Eser, stanbul Devlet Matbaasnda baslm
(XIV+606 A-F Bibliyografya) sayfalk bir cilttir. Trk Tarih Heyeti yeleri ve konu ile ilgili
bilim adamlarnn incelemelerine ak olarak, az sayda bastrlp datlan bu eser, Trk
Milleti iin milli tarih yazmak ihtiyac ile atlm ilk admdr
198
.
Gazi, bu ilim heyetinden yeni Trk devletlerinin bir anlamda tapusu mahiyetinde olacak
u bilgileri istiyordu:
1- Byk bir Trk tarihi ve Trk medeniyetinin dnya tarihindeki yeri hakknda bir eser
yazlmas,

194
Daha sonra bu heyetten Mesaro ve Zakir Kadiri karlmlar, yerlerine, emsettin Gnaltay ve Hasan
Cemil amlbel alnmtr. Bk. Tuncay, age, s.299.
195
Tevfik Beyin konumas iin Bk. Fahri oker, age, s. 3-4; Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve
Belgeler, s. 198-199.
196
oker, age, s. 4; nan, age, s. 199.
197
demir, age, s. 5; oker, age, s. 4.
198
Trk Tarihinin Ana Hatlar iin Bk. Prof. Dr. Semavi Eyice, TTK, Belleten, C.XXXII., S. 128, s. 509-526.
49
2- Yaplan btn alma ve tekliflerin, taslaklarn zamannda tamamlanp bir eser
vcuda getirilmesi,
3- Trk tarih ve medeniyetine ilgi duyan gazeteci, edip ve tarihi kesimin bu konuda
bilgi sahibi olmalar ve ayrca yabanc literatr taramalar gerekir. Gazi bu hususta unlar
sylyordu: Medeniyet hep doudan Batya ilerlemiti. Dou milletlerinin Bat
milletlerine saldrmalar, tarihin zelliklerinden biridir. Fakat, her tezin bir anti tezi olduu
gibi, her saldr bir kar saldry artrr. Trklerin tarihi insanlk tarihi kadar eskidir.
Trkler, Osmanllardan ve Seluklulardan nce de bu dnyann her tarafnda imparatorluklar
kurmulardr.Bu imparatorluklar zamanla kmlerdir. Ama nerede bir Trk Devleti
yklm ise, bunlarn kalntlar zerinde yeni bir devlet kurulmutur. Trk tarihi insanlk
tarihi kadar eski ve engindir. Trklerin dnya tarihinde ve yeryz medeniyetindeki yeri
nedir? Btn bu meselelere cevap bulunmaldr.
199
diyordu. Ancak, heyetin almalar bir
sene srmtr. Nitekim, Trk Ocaklar bnyesinde yaplan baz tartmalar ocaklarn
kapatlmasyla sonulanmtr
200
.
1931 Nisannn balarnda, nemli bir kurumsal deiiklik gereklemi, Trk Oca
Trk Tarihi Tetkik Heyeti yerine Trk Tarih Tetkik Cemiyeti (TTTC) kurulmutur. Trk
Ocaklarnn kapanmas zerine Trk Oca Trk Tarihi Tetkik Heyetinin tresel nitelii
kalmam olduundan, Trk Oca Trk Tarihi Tetkik Heyeti, yce kurucusu Gazi Mustafa
Kemal Paann telkini ile (dernek olarak), tarihi grevine devam etme karar almtr. Daha
nce heyetten ayrlm bulunan yeler Zkir Kadiri ve Mesaro Beylerin yerine Hasan Cemil
amlbel ve emsettin Gnaltay Beylerin katlmyla olumu bulunan 16 kiilik kurul, 12
Nisan 1931 tarihinde Trk Tarihi Tetkik Cemiyetini kurarak bir ynetim kurulu semitir.
Atatrk Cemiyetin hami bakan olarak seilmitir
201
.
Bu kurulda Trk Tarih Heyetinin bakanlk divan grevde braklm, sayman yelie
Bolu milletvekili Hasan Cemil amlbel getirilmitir. Bu kurulun imzalaryla ileri
Bakanlna verilen ayn tarihli dileke ile, o srada yrrlkte olan Dernekler Kanununa
gre Cemiyetin kuruluu ihbar edilmi ve tznn bir nshas da verilmitir. ileri
Bakanl, dilekeye verdii 15 Nisan 1931 tarihli cevap yazsnda Unvan ve maksad tesisi
yukarda yazl olan Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin nizamnamesi tevdi edilmi olduundan
Cemiyetler Kanununa tevfikan ibu ilmhaber verildi. denmek suretiyle Trk Tarihi Tetkik

199
Barut, agt, s. 36.
200
Trk Ocaklarnn kapatlmas gerekeleri olarak eitli fikirler ileri srlmektedir. Bu konuda bk. Tuncay,
age, s. 298; Necati Akder, Trk Ocaklar, Halkevleri, Kltr Dernekleri, Trk Yurdu, Austos 1960, s. 4-8.
201
Hakimiyet-i Milliye, Gazete, 12 Mays 1931, s. 1; Cumhuriyet, Gazete, 22 Mays 1931, s. 4; 4 Haziran 1931,
s. 3.
50
Cemiyetinin kuruluu onaylanmtr
202
. Kurumun ilk sekreterliine Ulu demir tayin
edilmitir
203
. Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kurulma almalar 1930 ylna
uzanmaktadr. Bu dnemde dzenlenen Trk Ocaklarnn VI. Kurultaynda cemiyetin
oluumu ve tarih almalarnn nemi gndeme gelmi, bata Afet nan olmakla Trk Tarih
Tezinin baz ana temelleri atlmtr
204
.
Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin ilk ii liseler iin tarih kitabnn yazlmas olmutur. Bu
i iin, cemiyet dahilinde bunun iin bir heyet oluturulmu, Austos aynda ise bu cemiyet,
Dolmabahe Saraynda lise tarih kitabnn yazmna balamtr. Bu almalar sonucunda da
Liseler iin Tarih I, II, III, IV kitaplarnn yazm gereklemitir
205
. Mustafa Kemal
Atatrkn yapt bu almalar, 1 Haziran 1931 yl Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yer
alan bir habere gre, yabanclarnda byk ilgisini ekmitir
206
. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti,
Trk tarih tezinin ngrd fikirler ve anlaylar dzeyinde almalarn 1935 ylna kadar
srdrmtr
207
. Bu dnemde cemiyetin hayatndaki en nemli olay 1932 ylnda geirilen
Birinci Trk Tarih Kongresidir. Dil devriminden sonra, Trk Tarih Tetkik Cemiyeti, 1935
ylnda bizzat Atatrkn istei zerine Trk Tarih Kurumu adn almtr
208
.
Atatrk, 1934ten 1938e kadar Trkiye Byk Millet Meclisindeki a nutuklarnda
Trk Tarih Kurumundan bahsetmekle, bu cemiyete kar hkmete nem verilmesini
istemi ve ayn zamanda kamuoyunun ilgisini bu kuruluun zerine ekmitir. 1 Kasm 1934
ylnda TBMMnin alnda yapm olduu konumasnda Kltr ilerimiz zerine, ulusa
gnllerimizin titrediini bilirsiniz, bu ilerin banda da Trk tarihini, doru temelleri stne
kurmak, z Trk diline, deeri olan genilii vermek iin candan almakta olduumuzu
sylemeliyim. Bu almalarn gz kamatrc verimlere erieceine imdiden
inanabilirsiniz
209
diyerek lke ierisinde tarih ve dil alanlarnda yaplan almalara
deinmi ve Trk Tarih Kurumuna duyduu gveni yinelemitir.
Trk Tarih Kurumu alma programnn ilk planlarnda, Trklerin medeniyete
hizmetleri diye geni bir alma program tespit etmi, yeler ve ye olmayanlar arasnda i
blm yaplmtr. Burada medeniyet iin akla gelebilen her konu ilenecekti. Msveddeler

202
oker, age, s. 5-6.
203
Afet nan, Trk Tarih Kurumu 40 Yanda , Belleten, C. XXXV (1971), s. 524.
204
Afet nan, 50. Ylnda Tarihten Gelecee, Trkiye Bankas Kltr Yay, Ankara 1973, s. 17-19.
205
Cumhuriyet, Gazete, 29 Austos, s. 1; Cumhuriyet, Gazete, 7 Haziran 1931, s. 1-4.
206
Chicago niversitesi Dou Enstits profesrlerinden Vander Ostenin grleri iin Bk. Hakimiyet-i
Milliye, Gazete, 1 Haziran 1931, s.1.
207
Bu konuda bk. Akam, Gazete, 20 Eyll 1932, s. 1-2; Cumhuriyet, Gazete, 20 Eyll 1932, s. 1.
208
demir, age, s. 7.
209
Afet nan, Trk Tarih Kurumu 40 Yanda, Belleten, C. XXXV (1971), s. 528.
51
halinde, okuyann not etmesi ve fikrini yazmas iin yar yerleri bo braklm brorler,
sadece ilgililere datlmak zere az sayda baslmtr
210
. Trk Tarih Kurumunun
merkezinde ise, toplantlar ve mzakereler, hep bu konular zerinde yaplamaktayd. Herkes
muntazam bir ekilde bu toplantlarda bulunup etin ve teferruatl tartmalara katlyordu.
Atatrkte Trk Tarih Kurumu merkezine gelerek, pek sk yaplan bu toplantlardaki hararetli
tartmalar takip ediyordu. Yaz aylarnda Dolmabahe Saraynda hususi dairesinde alan
Trk Tarih Kurumunda bazen says 70i bulan kalabalk heyet ile, tarihi konular mnakaa
ve mzakere edilmekteydi
211
.
1938 ylna kadar kurum almalarn Trk Tarih Tezi ve Gne Dil Teorisi anlaynn
ngrd yolda devam ettirmitir. Ancak, Trk Tarih Kurumu, tarih almalarn Atatrk
nderliinde fazla uzun srdrememitir. yl sonra Atatrkn vefat Trk tarihi alannda
nemli almalarnn gereklemesi iini sonraki yllara devretmitir.

3.2. Trk Tarih Kurumunun Amac
Milli kltrn temellerinden biri olan tarih kavramnn incelenmesi, Trklerin Dnya
tarihi iindeki yerinin aratrlmas, Trk milli kltrne katk salanmas, Trk tarihinin
yeniden yaplanmas amacyla kurulan ve almalarn bu amalar dorultusunda
gerekletiren Trk Tarih Kurumunun amac Tznn 4. ve 5. maddelerinde yle
belirtilmitir:
Madde 4-Kurumun amac Trk tarihi ile Trkiye tarihini ve bunlarla ilgili konular
incelemek ve elde edilen sonular her trl yollarla yaymaktr. Kurum bu amacna erimek
iin aadaki yolda alr:
a) Trk ve Trkiye tarihi kaynaklarn aratrr ve inceler; bunlar ve bunlarla ilgili
bilimsel deerde monografileri,eitli eserleri ve dergileri yaynlar.
b) Trk ve Trkiye tarihine dair kaynaklar ve tetkikleri Trkeye evirir ve yaynlar.
c) Yeni bulular ve bilimsel konular tartmak zere toplantlar yapar ve kongreler
dzenler.

210
Mesela VIII. Blmn II.serisinden 24 numaral yaz, Trklerde sanayi, 8. numara boyaclk tarihinde
Trkler, 40 Trklerde haritaclk ve corafya, 27 Trklerin terbiyeye hizmetleri, 15 Riyaziye tarihi, 26
Mslman Trk Filozoflar, 41 Anadoluda Trk dili ve edebiyatnn tekamlne bir bak, 7 Trklerde resim,
tezhip ve minyatr tarihi gibi balklarla daha pek ok konu ilenmeye balanmtr. Atatrk bizzat bunlar
okuyor ve fikirlerini Trk Tarih Kurumu yelerine telkin ediyordu.
211
Afet nan, Trk Tarih Kurumu 40 Yanda, Belleten, C. XXXV (1971), s. 520-525; Afet nan, Atatrk
Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yay, Ankara 1968, s.202.
52
d) Trk ve Trkiye Tarihini aydnlatmaya yarayacak belge ve malzemeyi elde etmek iin
gereken yerlere inceleme,kaz ve bunlarla ilgili aratrma yapmak zere gereken kiileri tek
olarak veya heyet halinde gnderir.
Madde 5-Kurum,Dernekler Kanununun 6., 10., 11., 24. maddeleri hkmlerine uymak
kayd ile yurt iinde ve yurt dnda yabanc bilim kurumlar ile aratrma ve yayn
konusunda ibirlii yapabilir.Kurum yerli ve yabanc bilimsel kurululara ye
olabilir.Bunlara temsilci gnderebilir ve kongrelere katlabilir
212

3.3. Trk Tarih Kurumunun Tz
213

15 Nisan 1931de 16 kurucu yenin imzas ile ileri Bakanlna verilen dilekeye
iliik Kurumun Nizamnamesi (Tz) yledir:
I. Maksat ve Aza:
1. Trkiye Cumhuriyeti Reisi Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin yksek himayeleri
altnda ve Ankara ehrinde Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti adl ilm bir cemiyet kurulmutur.
2. Trkiye Cumhuriyeti Maarif Vekili bu cemiyetin fahri reisidir.
3. Cemiyetin maksad,Trk tarihini tetkik ve elde edilen neticeleri neir ve tamim
etmektir.
4. Trk Tarih Tetkik Cemiyeti maksadna ermek iin aadaki vastalar kullanr
214
:
A) Toplanp ilm mzakerelerde bulunmak.
B) Trk Tarihi membalarn aratrmak.
C) Trk Tarihini aydnlatmaya yarayacak vesaik ve malzemeyi elde etmek iin icap
edecek yerlere taharri, hafir ve keif heyetleri gndermek.
D) Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti mesaisinin semerelerini her trl yollarla yaymaya
almak
5. Cemiyet maksadna hizmet edebilecek zatlar ve manev ahslar,hangi milliyetten
olursa olsun cemiyetin asli, fahri veya muhabir azalna kabul olunabilirler

212
demir, age, s.37.
213
Trk Tarih Tetkik Cemiyeti Nizamnamesi, stanbul 1932.
214
Afet nan bu fkray teklif ettii zaman, stanbul Mzeleri Genel Mdr Halil Edhem (Eldem) Bey bu
ilerin yaplabilmesi iin, mtehassslar heyetinin lzumunu belirtmi ve bunun ok g olduunu syleyerek
itiraz etmitir. Ynetmelik gelecee ait olduu iin, Afet nann srar zerine kabul edilmitir. Bu tarihten
sonra d memleketlere eliler gnderilmitir. (Afet nan, Trk Tarih Kurumu 40 Yanda, Belleten,
C.XXXV (1971),s. 524.)

53
6. Cemiyete girmek isteyenler, azadan iki zatn teklifi ve riyaset heyetinin tasvip ve
kararyla kabul olunabilirler
II. Tekilat
7. Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin 6 azadan mrekkep bir riyaset heyeti vardr.Bunlar
aralarndan bir reis.iki reis vekili,bir umumi katip,birde veznedar se erler. Riyaset heyeti,
cemiyetin teesssnde bu vazifeye intihap olunmu zatlardr. nhill vukuunda cemiyet
azasndan birinin riyaset heyetine intihab ayn heyete aittir.
8. Riyaset heyetinin karar ve daveti ile cemiyet azasnn hepsi veya bir ksm
toplanr ve riyaset heyetinin hazrlad ruzname zerinde ilm mzakerelerde bulunurlar.
9. Cemiyet, mesaisinin neticelerini her ayda bir defa tespit ederek hamisine arz
eder.
10. dari meseleler, riyaset heyetinde mzakere olunarak bir karara balanrlar.
III. dare
11. Cemiyetin varidat, teberrulardan, taahhtlerden, neriyat satlarndan, konferanslar
duhuliyesinden toplanr
215

12. Cemiyetin mali idaresi riyaset heyetinin elindedir. Senetlerde biri veznedar
olmak zere,riyaset heyetinden kiinin imzas bulunmak arttr. Umumi katip,
cemiyetin hkmet nezdinde ve mahkemelerde mesul murahhasdr.
1940 ylna kadar bu tzkle ynetilen Trk Tarih Kurumu, yeni Cemiyetler Kanunun
yrrle girmesi zerine tzn sz konusu yl iinde yeniden dzenlemitir. Bu yeni
tzkte iki nemli deiiklik yer almaktadr. Bunlar: smet nnnn kurumun yeni
hamisi olduunu bildiren 2.madde ile kurumun feshi halinde mal varlnn CHP ye
kalacan belirten 20. maddedir
216
. Yine 1940 yl ierisinde Trk Tarih Kurumu menafii
umumiyeye hadim cemiyetler arasna alnmtr. Bakanlar Kurulunun 21.X.1940 tarih ve
2/14556 sayl kararnamesiyle kamu yararna alan dernekler arasna alnan Trk Tarih
Kurumu iin bu kararnamede yle denmektedir
217
;Trk Tarihini tetkik ve elde ettii
neticeleri neretmek gayesiyle kurulmu olup ilm almalar dnya ilim alemince takdir
edilmekte bulunan Trk Tarih Kurumunun Cemiyetler Kanununun 37nci maddesine
tevfikan menafi umumiyeye hdim cemiyetler meyanna ithali hakknda Devlet uras kinci
Dairesiyle Umum Heyetinden yazlan 25.VII.1940, 12.IX.1940 tarih ve 2471/2522,

215
Daha sonra bu gelirlere Atatrkn vasiyet geliri de eklenmitir. Bk. demir, age, s. XI.
216
Trk Tarih Kurumu Tz, Belleten IV (1941).
217
Resmi Gazete, 5 Terinisani (Kasm) 1940, S. 4652, s. 1.
54
300/303 sayl mazbatalar cra Vekilleri Heyetince 21.X.1940 tarihinde tetkik ve mtala
olunarak ad geen cemiyetin menafi umumiyeye hdim cemiyetler meyanna ithali kabul
olunmutur. Kurum bu kanun ile gelir vergisi muafiyeti kazanmtr
218
.

3.4.1935te Atatrkn Buyruuyla Trk Tarih Kurumu in Hazrlanan
Yeni alma Program
Atatrk, byk ileri millete yapmay severdi. Sivas Kongresi ve Byk Millet
Meclisinin Ankarada toplanmas onun bu deimez ilkesinin bir rneidir. O, en kark, en
zor durumda olduu gnlerde bile Byk Millet Meclisinin incelemelerinden kanmam,
yanl yorumlar herkesinde doru yolu bulan zekasyla dzeltmi, arkadalarn byk
lks evresinde toplamay baarmtr.
Atatrkn byk ileri millete yapma abas dorultusunda, 1935 yl ierisinde
Atatrkn direktifleri ile devletin ve halkn tarih almalarna katlmasn salamak
amacyla, Trk Tarih Kurumu iin yeni bir program hazrlanmtr
219
(Bk. EK-2). Trk Tarih
Kurumu almalarnn istedii hzda gitmediini gren ve tarih almalarna hz ka-
zandrmak isteyen, daha geni topluluklar tarih almalar ierisine dahil etmek amacnda
olan Atatrkn emri ile hazrlanan bu program ile lkede bir tarih seferberlii balatlmtr.
Programn giri ksm, Trk Tarih Kurumunun o zamanki bakan Hasan Cemil amlbel
tarafndan kaleme alnrken, ana metin Atatrk tarafndan Afet nan ve Hasan Cemil
amlbele dikte ettirilmitir
220
(Bk. EK-3).
Program tasars yine Atatrkn emriyle bakan Hasan Cemil amlbelin imzasn
tayan 15 Temmuz 1935 tarihli bir yaz ile Milli Eitim Bakan Saffet Arkana gnderilerek,
partinin ve hkmetinde dnceleri alndktan sonra, Kltr Bakanlnn bir program
halinde Trk Tarih Kurumuna gnderilmesi ve bu konuda Kurumun grevlendirilmesi
istenilmitir
221
. Tarih almalarnn geni anlamda ele alnd bu tasar, 19 Temmuz 1935
ylnda Kltr Bakanl tarafndan btn Bakanlklar ve ilgili kurululara gnderilerek, bu
tasarya gre btn devlet ve ulusal kurumlarn Trk Tarih Kurumuna fiili ve pozitif yardmda
bulunmas ve yardmn ulusal ve kutsal bir grev saylmas istenmitir
222
. Kltr Bakanlnn

218
Bu konuda bk. Belleten, C. V (1941), S. 14-15, s. 176.
219
Trk Tarihi Aratrma Kurumu Programnn Avan Projesi ad altndaki tasarnn metni, o zamanki imlas
ve dili olduu gibi braklarak ekler blmnde verilmitir.
220
Trk Tarih Kurumu iin hazrlanan yeni alma programnn, Prof. Afet nana ve Hasan Cemil amlbele
ait el yazlaryla yazlm msveddeleri ekler blmnde verilmitir.
221
demir, age, s. 25-26; oker, age, s. 7.
222
oker, age, s. 7-8.
55
8 Austos 1935 tarihinde Trk Tarih Kurumu Bakanlna yazd yazda ise, tasarnn btn
Bakanlklarla Genel Kurmay Bakanlna, Diyanet leri Bakanl ile statistik ve Vakflar
Genel Mdrlklerine gnderildii ve bu tasarda kendi daireleriyle ilgili iler hakkndaki
dncelerinin bildirilmesinin istendii yazlmaktadr (Bk. EK-4). Bu tasarnn dosyasnda
daha sonra baz Bakanlklarn yaptklar ve yapacaklar iler hakknda raporlar da
bulunmaktadr
223
. Tasarda tarih almalar, geni anlamda ve yurt apnda ele alnmtr.
Devletin ve aydnlarn yardmlar, dnlen lde olmamsa da, Trk Tarih Kurumu o
tarihten bu yana kendi imkanlar ile tasarnn olduka nemli bir ksmn gerekletirmede
baar gstermitir. Nitekim tasarnn bugn bile ulusa gerekletirilmesi gereken birok
ynleri vardr.
Trk Tarih Kurumu, bu plan dorultusunda kendisine den grevleri en iyi ekilde
yapmaya alm, 1935 ylnda yaynlad Piri Reisin Kitab- Bahriye ve Piri Reis
Haritasnn tpkbasm ve ayrca Trk Tarihinin kaynaklar, bu kaynaklarn eletirmeli
basklar, Trk Tarihine dair aratrmalarn evirileri ve bir tarih hazinesi olan yurdumuzun
eitli blgelerinde halen srdrlmekte olan kazlara dair raporlar ve bunlarla ilgili
aratrmalar ve arkeolojik monografilerle Atatrkn ilgisine layk olmay kendisine ilke olarak
almtr
224
.
Bu programa gre, TTK ilmi faaliyetini daha da derinletirmekle sorumlu oluyordu.
Bunu salayabilmek iin btn devlet dairelerinin, fakltelerin, akademilerin btn
uzmanlarn yardmc olacaklar belirtilmitir. Bu yardmlamadan elde edilmek istenen
netice yle aklanmaktadr: Bylece memlekette umumi ve canl bir tarih seferberlii
ve byk tarih faaliyeti alacak, TTK bir taraftan Trk milletinin byk mverrihinden
k alarak ve btn ilim unsurlarndan yardm grerek Trk Tarihinin Ana Hatlar eserini
Trk Jenisinin ve milli kltr iradesinin mterek mahsul olmak zere vcuda getirirken,
dier taraftan bununla muvazi olarak vatan topraklarndaki milli tarih mallarnn muha-
fazasna, tarihi vesikalarn toplanmasna ve memlekette uurlu, canl ve srekli bir tarih
devrinin almasna allacaktr.
Bu programn dikkat ekici hususlar bulunmaktadr. En nemlisi tarih almalar iin
gerekli kaynaklarn nasl salanaca ve elde edilecei ile ilgilidir. Bu konuda programda yer
alan 7. maddenin V. , VI. , VII. , VIII. , IX. , ve X. blmleri zellikle dikkat ekicidir. Bu
maddelerde, ktphane almalarna, arkeolojik aratrmalara, Anadolunun eitli

223
demir, ege, s.26.
224
oker, age, s. 8.
56
blgelerinde yer alan klliye ve kitabelerin toplatlmasna, koleksiyonlarn bir araya
getirilmesine, eski eserlerin (Kutadgu Bilig, Babrname gibi) tercme edilmesi ve
renilmesine nem verilmekte ve tevik edilmektedir. Bu program Trk Tarih Kurumunun
ieriini adeta zetlemektedir.
Projenin 6.maddesi ile.almalarn yrtlecei esaslar yle belirlenmitir.
a-Her trl vesika , malzeme ve bideleri bulmak ve toplamak, muhafaza etmek;
b-Bunlarn tenkidi ve tahlili metotlarla mtalea ve mukayesesinden ve izahndan
kan esaslara dayanarak Trk Tarihinin Ana Hatlar eserini terkip ve ina etmek
225
.
Yine bu programn 13. maddesinin A blmnde Belleten adnda bir dergi karma
karar verilmitir. Bunun yansra, Trk mimarisi ve bunu yaratan mill kltr mallarn
korumak iin gerekli almalar yapmaktr. Kurum, ayrca programn 16 maddesine gre
uzman gen elemanlar yetitirme bunlarn Avrupaya ve Amerikaya eitim iin
gnderilmeleri de kabul etmi bulunuyordu
226
.

225
demir , age, s. 27
226
demir, age, s. 32.
57
4. BLM
4. 1931-1938 TARHLER ARASINDA TRK TARH KURUMU
TARAFINDAN YAPILAN ALIMALAR
4.1. Trk Tarih Ana Hatlar Eserinin Hazrlanmas
Trk Tarih Kurumu, ilk kurulu yllarnda almalarn, Ankarada Trk Oca
bnyesinde srdrmtr. Trk Oca bnyesindeki bu almalar Ocan kapatlmasna
kadar yani bir yl srmtr. Bu sre ierisinde, 1930 ylnn sonlarna doru, daha nce
okullar iin fasikller halinde bastrlan tarih notlarndan da yararlanarak, Trk Tarih
Tezinin ilk anlatm olan Trk Tarihinin Ana Hatlar isimli, 606 sayfalk bir eser
hazrlanp, bastrlmtr
227
. Okullarda okutulmakta olan tarih kitaplarndaki Trk Tarih Tezi
yeterli grlmemitir. Trk Tarih retmenlerine, mnevverlerine ve dnya ilim alemine
Trk Tezinin dayanan ilmi bir surette ifade etmek lzumunu gz nne alan Trk Tarih
Kurumu, bu maksatla Trk Tarihinin Ana Hatlar adyla byk bir eser hazrlamaya karar
vermitir
228
. Bu dorultuda, Trk Tarihinin Ana Hatlar kitab Atatrkn emriyle yazlmaya
balanm olup, nce Trk Oca Tarih Heyeti, sonra Trk Tarih Tetkik Cemiyeti ve nihayet
Trk Tarih Kurumu yeleri tarafndan keleme alnmtr. Atatrk, kitabn yazlmasna ve
almalarna bizzat katlmtr. Bu ortak yaptta gdlen ama, gemi yzyllardaki Trk
uygarln her ynyle ortaya karmakt. Sorun ana izgileriyle belirlendikten sonra
bunlarn ayrntlaryla ilenmesine geilecekti
229
. Bu kitap, daha dorusu taslak, Almanlarn
baz yaynlar zerine koyduklar oaltlm bir msveddeden baka bir ey deildi
230
.
On bir blmden oluan Trk Tarihinin Ana Hatlar eseri evrenden, dnyann meydana
geliinden balayarak, Trk rkn ve Trk Tarihini, en eski alardan Cumhuriyete kadar
ksaca ele almakta idi. Yalnz yz nsha olarak baslan, ilgili tarihilerin ve aydnlarn
tetkiklerine sunulan bu eser, Trk Tarih Tezini ortaya koymaktadr
231
. Trk Tarihinin Ana
Hatlar kitab, Trkler iin onlarn onurunu glendirmek amacyla pein hkmlerden

227
demir, age, s. 5.
228
Muzaffer Gker. Trk Tarih Kurumunu lmi ve dari Faaliyeti, Belleten, C. II (1938), S. 5-6, s. 15.
229
Turan, age, s. 93.
230
Semavi Eyice, Atatrkn Byk Bir Tarih Yazdrma Teebbs, Trk Tarihinin Ana Hatlar, Belleten, C.
XXXII (1968), S. 128, s. 510.
231
Bu tez yle zetlenebilir: Tarihin en eski devirlerinden balayarak Orta Asyadan douya, batya ve
gneye, kuraklk ve ekonomik nedenlerle byk gler olmutur. Bu gmenler brakisefal alpin tipte, Trke
konuan insanlardr. Bunlar gittikleri yerlere ileri uygarl da birlikte gtrmlerdir.
58
kurtulmalar iin yazlm ve bu nedenle kapsaml ne nihai aratrmalar imdilik bir kenara
braklarak, balang aamasndaki fikirler kaleme alnm ve bir kitap oluturulmutur.
Trk Tarihinin Ana Hatlar eserinin amac, asrlarca ok haksz iftiralara uratlm, ilk
medeniyetin kuruluundaki hizmet ve emekleri inkar olunmu Byk Trk Milletine, tarihi
hakikatlere dayanan erefli mazisini hatrlatmaktr. Afet Hanm bu eserin, Atatrk'n
Trklerin cihan tarihindeki hakiki yeri ve medeniyet alemindeki ne olmutur? sorusuna cevap
vermek amacyla yazlmaya baladn belirtmektedir
232
. Kitabn birinci cildi 1930 ylnda
tamamlanm ve 100 adet baslarak incelemeler iin bilim adamlarna datlmtr
233
(Bk. EK-
5). Buna gre, yaplan incelemeler ve dzeltmeler sonucunda kitabn eksiklikleri belirtilecek ve
son eklini alacaktr.
Trk Tarihinin Ana Hatlar adl eserin ilk sayfas Bu kitap niin yazld? bal altnda
yle balar:
Bu kitap muayyen bir maksat gzetilerek yazlmtr.
Bugne kadar gerek lkemizde gerek okullarda okutulan tarih kitaplarnda gerekse
Fransz tarih kitaplarnda, Trklerin tarihteki rolleri bilerek veya bilmeyerek kltlmtr.
Bu durum milletimizin atalar hakknda yanl bilgi edinilmesine ve milli benliin
zayflamasna sebep olmutur. Asl gaye milletimiz iin sylenen bu yanllklarn dzeltilmesi
olup bu kitabn amac, Trk Milleti iin tarih yazmak yolunda atlan ilk ciddi admdr. Bu
kitapla Trk Milletine, Trkn btn stn zelliklerini ve kuvvetini gstererek milli
ykseliimizin kkl, rki kklere bal olduunu anlatmak istiyoruz. kinci ama ise Dnya
tarihinin balamas ile ilgili yanl bilgileri gnmz verileri dorultusunda doru olarak
aklamaktr
234
.
Eserin II. Trk Tarihine Medhal blmnn sonunda da ise, Trk Milletine yle
seslenilmektedir:
Gazi Mustafa Kemal Hazretleri, tarihi nutuklarnn sonunda genlie hitabe ederek
memleketin maruz kalabilecei vahim ihtimalleri ve btn tehlikeleri saydktan sonra:
Ey Trk istikbalinin evlad, ite btn bu ahval ve erait iinde dahi vazifen istiklal ve

232
Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yay, II.bask, Ankara 1968, s. 193.
233
Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Yay, stanbul 1999. Kitap XIV+606 ve Bibliyografyadan olumaktadr.
Kitabn i kapanda baln altnda u satrlar yazldr: Trk Oca Trk Tarih Heyeti Azalarndan Afet
Hanm ile Mehmet Tevfik, Semih Rfat, Yusuf Akura, Dr. Reit Galip, Hasan Cemil, Sadri Maksud, emsettin
Vasf, Yusuf Ziya Beyler tarafndan iktitaf, tercme ve telif yollar ile yaplm bir teebbstr. Bu satrlarn
altnda Trk Tarih Heyetinin baka azalarnn ve mevzu ile alakal zatlarn mtalaa ve tenkit nazarlarna arz
olunmak zere yalnz yz nsha baslmtr. cmlesine yer verilmitir. Kitabn sonunda geni bir kaynaka
bulunmaktadr.
234
Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Yay, stanbul 1999, Kitabn giri ksm, s. 25-26.
59
Cumhuriyeti kurtarmaktr. Muhta olduun kudret damarlarndaki asil kanda mevcuttur.
buyurmulardr.
Trkn tarihi azametinin mmtaz timsali, byk reisi, bu notlarn toplanmas ve bir
araya getirilmesi iin alanlar, bu mesaiye sevkeden iradlar ve rehberlikleriyle imdi
hatrlattmz hitabelerine u cmleleri ilave buyurmu oluyorlar: Ey Trk Milleti! Sen yalnz
kahramanlk ve cengaverlikle deil, fikirde ve medeniyette de insanln erefisin. Tarih,
kurduun medeniyetlerin sen ve sitayileriyle doludur. Mevcudiyetine kasteden siyasi ve
itima miller birka asrdr yolunu kesmi, yryn arlatrm olsa da, on bin yllk
fikir ve hars miras, ruhunda bakir ve binlerce yln hatrasn tayan tarih, medeniyet safnda
layk olduun mevkii sana parma ile gsteriyor. Oraya yr ve yksel! Bu, senin iin hem bir
hak, hem de bir vazifedir!
235

Atatrkn Trk Tarih Teziyle Trk ulusuna alamak istedii kutsal lk bu seslenile
daha iyi anlalmakta, onun tarih ve arkeoloji aratrmalarna niin bu kadar nem verdii
aka grlmektedir.
Kitabn tertibi, iindeki konular da kitabn yazlma amacna uygun olarak dzenlenmitir.
Kitap ilk bakta, bir dnya misyonunu stleniyor gibi slupla karmza kmaktadr. Kitabn
iindekiler ksmna bakldnda bu bakn esas kabul edilecei dorulanmaktadr.
Kitap u blmlerden meydana gelmitir (Bk. EK-6):
I. BLM Beer Tarihine Medhal [34 sayfa]
II. BLM Trk Tarihine Medhal [22 sayfa]
III. BLM in [54 sayfa]
IV. BLM Hint [33 sayfa]
V. BLM Kalde, Elam, Akad [25 sayfa]
VI. BLM Msr [32 sayfa]
VII. BLM Anadolu [32 sayfa]
VIII. BLM Ege Havzas [50 sayfa]
IX. BLM Eski talya ve Etrsk [14 sayfa]
X. BLM ran [60 sayfa]
XI. BLM Orta Asya [205 sayfa]
A. Orta Asyada Trk medeniyeti Tarihine umumi Nazar
B. M. E. III. Asrdan sonra Orta Asya'da kurulan ve oradan yaylan Trk Devletleri
1-Asya Hunlar

235
Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Yay, stanbul 1999, s.71-72.
60
2-Tukyu mparatorluu
3-Tukyu devletinden sonra Trk devletleri (Ouzlar, Uygurlar, Dokuzouz devleti,
in Trkistan' Uygurlar, Krgzlar, Trgiler, Karlukluklar.
4-Garbi Asya ve arki Avrupa'da Trk Devletleri (Hazarlar, Bulgar Devleti,
Peenekler ve Kpaklar)
5-Samanoullar
6-Gazneliler
7-Karahanl ve Kara Htaylar
8-Seluklular
9-Cengiz Devri (Byk Trk-Mool mpatorluu, Kpak, Altnordu, aatay ve
lhanl)
10-Timur Devleti
11-Osmanl Devleti
12-Trkiye Cumhuriyeti
Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnda Osmanl Tarihine ayrlan sayfa adedi 11.blmn B.
Ksmnda olmak zere 50 sayfadr. 200 sayfa Trk devletlerine ve uygarlklarna ayrlm, 100
sayfada dier uygarlklarn Trk kkenlerine ayrlmtr ki bunlar esas itibariyle Anadolu
topraklarnda yaam uygarlklardr. Geri kalan ksmlarnda esas olarak in, Hint, ran ve
Msr medeniyetlerinin ilendiini grmekteyiz.
Kitabn sonunda geni bir kaynaka bulunmaktadr. Ancak kaynakada yer alan kitaplarn
tamam ikinci el kaynaklar olup, sadece bn Nedimin Kitab-l Fihristi birincil el kaynak
olarak grlmektedir. 125 kitaplk kaynakann 12si Rusa, 11i ngilizce, 11i Almanca ve
geri kalan 81i Franszcadr. Bu kitaplarn nerede ve ne zaman basldklar hi
belirtilmemektedir. Kitap ok ksa srede kaleme alnd iin baz en temel yanlar taslak
olarak kalmtr.
Kitapta Trk Devletleri ve medeniyetleri ile ilgili blm u iddial cmle ile
balamaktadr: Btn dnyaya medeniyet neretmi olan Trkler asl vatanlar olan Orta
Asyada muhtelif devirlerde yksek medeniyetler tesis etmilerdir. Fakat Orta Asyada Trk
medeniyeti normal surette, faslasz inkiaf edememitir. Bunun sebeplerini anlamak iin Orta
Asyann iklimi ahvalini gz nnde tutmak gerekir
236
.
Trklerin siyasi iktidardaki gleri ise Osmanl mparatorluunun kuruluu blmnn
giri cmleleriyle yledir: Trkler karkl sevmezler; bulunduklar yerlerde, intizam ve

236
Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Yay, stanbul 1999, s. 325.
61
asayi temin etmek isterler Abbasiler zamannda slam alemi, fikri, dini, itimai ve siyasi
nizalarla alkalanmakta idi. Araplar ve Acemler bu bitmez tkenmez nizalardan pek zevk
alyorlardHasl Arap ve Acemlerin devlet tanzim ve idaresindeki iktidarszlklar, slam
devletini, X. asrda Trklerin hcum ve idaresi altna sokmutur
237
.
Bu kitabn genel anlatmndan kan sonu Osmanl mparatorluunun gcn Trklkten
ald biimindedir. Bu yaklama gre, blnmeler sonunda Trklerin geride kalan gl
rksal dayanma sayesinde ayakta kalabildikleri ne srlmektedir. Bu kitapta yle
aklanmaktadr: Bununla beraber Trkln cismani, fikri ve ruhi kuvvet ve kudreti dalan
imparatorluun asl Trk ksmn kurtarmaya kifayet etti: Yeni Trk devleti, ite bu kudretin
yaratt bir varlktr
238
.
Kitabn sadece son sayfas 1923de kurulan Trkiye Cumhuriyetine ayrlmtr. Aslnda
Cumhuriyet kurulal, ilk anayasa kabul edileli neredeyse yedi yl gemiti; ayrca, son 5 ylda
ok nemli reformlar yaplmt. Buna karlk btn gelimeler darda kalm, tek bir
sayfaya skm durumdadr. Bu da yazarlarn bu ulusal misyonu, Trk Tarihini yazma
misyonunu yerine getirmek iin ne denli bir acele iinde olduklarnn ak bir kantdr.
Trkiye Cumhuriyeti ksmnn 600 sayfalk kitapta tek sayfaya oturtulmas, ulusal kkleri tarih
ncesinde ve ok eskilerde arama arzusu ve drtsnn ne denli gl olduunu aka
gstermektedir.
Tarih ve tarih ncesi dnemlerde Trk rknn olaanst yaylmasn esas odak noktas
olarak seen Trk Tarihinin Ana Hatlar eseri eitim amacyla Trk Tarih Tezi yazlmasna
ilikin ilk giriimdir. Dnya Tarihi iinde Trk Tarihinin konumunu ve ehemmiyetini
anlatmay ve kantlamay kendisine ama edinen Trk Tarihinin Ana Hatlar eseri, orta dereceli
okullarda kullanlmak amacyla yazlm, fakat yazld gnden bu yana baarsz olarak
kabul edilmi, bata Atatrk olmakla bir oklarnda hayal krkl yaratmtr. Yeterli
grlm olsa, bu eserin snrl sayda baslmasna, umumi ktphanelere girmemesine dikkate
lzum kalmaz ve zellikle, ok ksa bir zaman sonra bu ilk teebbsteki blmlerin yeniden
ilenmesi yolunda geni apta bir almaya giriilmezdi
239
. Kitabn kayda deer tek zellii
olarak, bu yolda yaplm n alma, ilk toplu deneme mahiyetinde eser olmas
gsterilmitir
240
.

237
Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Yay, stanbul 1999, s. 427-428.
238
Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Yay, stanbul 1999, s. 266.
239
Eyice, agm, s. 512.
240
Eyice, agm, s. 514.
62
Trk Tarihinin Ana Hatlar eserinin ok az sayda baslarak yalnz ilgililere
datlmasnn ardndaki gereke,yetersiz olduu kabul edilen bu eserin fazla yaylmasnn
istenmemesidir. Bununla birlikte eserle yaylmak istenen hakim dncenin vakit
kaybedilmeksizin yaylmas isteniyordu
241
. Nitekim bu eserin, teorik yaklam ve yntemi
genel bir onaya sahip olduundan ve daha geni kitlelere duyurulmas gerektiine
inanldndan, Trk Tarihine Medhal ve Orta Asya blmlerinden oluan 74 sayfalk bir
bror halinde, Trk Tarihinin Ana Hatlar Medhal Ksm
242
adyla, Milli Eitim
Bakanlnca 1931 yl banda 30.000 adet bastrlarak okullara yardmc ders kitab olarak
datlmtr
243
. Bu eser Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabndan baz belirgin farklara sahiptir:
Methal ksm tarih ncesi ve eskialardaki genel dnya tarihini darda brakyor ve
bylelikle dier uygarlklarn Trklk zerindeki etkilerini gz ard etmi oluyordu. Eser eski
Trkleri, eski Trklerin kkenlerini, anavatanlarn ve gleri ele almaktadr. Bir iki sayfada
eski medeniyetler ele alnmakla birlikte Osmanl siyasi varl ise kitapta hi yer almamtr
244
.
Bu eser, byk denemenin balangcndaki medhal blmn bir tekrar deildir
245
.
Atatrk, 1930 ylnda balayan, Trk Tarihi zerindeki inceleme ve almalarna
devam ediyordu. Atatrk bu almalardan u neticeleri elde etmek istiyordu:
1-Byk bir Trk Tarihi ve Trk medeniyetinin dnya tarihi iindeki yeri hakknda
bi r eser yazlmasn istiyordu.
2-Yaplan bu almalarn ve teklifleri bir taslak olarak gryor, bunlarn zamanla
tamamlanacak ve dzeltileceine inanyor ve bunu bekliyordu.
3-Etrafn saran ve yeni cereyana uyarak her biri tarihi kesilen zevat bir eyler
hazrlamaya mecbur etmekle onlar okumaya ve aratrma yapmaya zorluyordu
246
.
Daha ncede belirttiimiz gibi Mustafa Kemal ve baz tarihiler bu kitab pek
beenmemilerdi. lgililerin tenkit ve dzeltmeleri istenildii gibi deerlendirilememiti. Genel
eilim daha fazla aratrma yaplmas ynndeydi, nk baz vahim hatalarn yan sra birok
eksikliklerde vard
247
. Ana Hatlarnn basl metinlerinin bizzat Atatrk tarafndan

241
Eyice, agm, s.511.
242
Bu kitabn bal yanltcdr. nk kitap, Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnn Methal Ksm (Giri
Blm) deildir. Aslnda kitabn bal, Trk Tarihine Methal(Trk Tarihine Giri)dir. Nitekim iindekiler
blmnn bandaki balk byledir. Kapakta ve takdim sayfasndaki, Trk Tarihinin Ana Hatlar-Methal
Ksm balnn bulunuu yanltcdr.
243
demir, age, s. 5.
244
Trk Tarihinin Ana Hatlar Medhal, stanbul 1931.
245
Eyice, agm, s. 511.
246
Eyice, agm, s. 515.
247
smail Hakk Uzunarl, Trk Tarihi Yazlrken Atatrkn Grlerine Dair Hatralar, Belleten, C.III
(1939), s. 349-353.
63
dzeltildii bilinir. Bu memnuniyetsizlik, Atatrk yeni bir aray ierisine itmitir. Ki-
ilerin uzman olduklar sahalarda almaya ynlendirildikleri bu anlay sonucunda,
ayr ayr blmlerin yeniden hazrlanlmas uzmanlardan istenmitir
248
. Bu almalarda,
Atatrkn uyarlar dorultusunda, Trklerin dnya uygarlna hizmeti zerinde
younlalm, uygarlk tarihine daha byk arlk verilmitir
249
.
Atatrkn 14 ubat 1932 tarihli emirlerinde, Trk Tarihinin Ana Hatlar adl kitabnn son
incelemeler ve belgeler dikkate alnarak yeniden yazlmas konusu da yer almaktayd. Bu konu
25 ubat 1932 tarihinden balayarak 10 Mart 1932 tarihine kadar be toplantda grlm ve
bu toplantlarda Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnn program saptanmtr. Trk Tarihinin
Ana Hatlar kitabnn eitli blmleri zerinde uzun tartmalar yaplarak bir program tasla
hazrlanmtr
250
(Bk. EK-7). 13 Temmuz 1932den 17 Ekim 1932ye kadar Ankara ve
stanbulda yaplan on toplantda Trk Tarihi Ana Hatlar kitabnn kimler tarafndan
yazlaca ve eserin ne zaman sona erecei konusu grlerek karara balanmtr. Eserin
tarih blmnn daha ziyade Kurum yeleri tarafndan, uygarlk tarihi blmnn ise
eitli konularn uzmanlar tarafndan yazlaca kararlatrlmtr. Bu kiiler saptandktan
sonra toplantlara arlarak iblm yaplm ve eserin er aylk drt devrede, yani bir yl
iinde bitirilmesi kararna varlmtr
251
. Kurum, bu konuda grevlendirilen kiileri ilmi
incelemeler yapmak zere aratrmalaryla ilgili yerlere grevli gndermitir. Bununla ilgili
Trk Tarihinin Ana Hatlar eserinde Ege Medeniyeti konusunu yazacak olan Dr. Arif Mfidi
konusu ile ilgili ilmi aratrmalar yapmak zere Yunanistan, Kbrs ve Girite gndermitir
252

(Bk. EK-8). Bu ilk devrede 63 konuyu kapsayan 63+3= 66 msvedde Kuruma gelmitir.
Bunlarn bir ksm yaz makinesiyle yazlarak oaltlm; bir ksm da Babakanlk ve
Dileri Bakanl Basmevlerinde baslarak yelere ulatrlmtr .
Msveddelerin okunmasna 17 Nisan 1933 pazartesi gn saat 16.00da ankayada
Cumhurbakanl Kknde Atatrkn bakanlnda yaplan toplantda balanmtr. Bu
toplantda u yeler bulunuyordu: Bakan Yusuf Akura, Asbakan Halil Ethem (Eldem),
Hasan Cemil (amlbel), Genel Sekreter Dr. Reit Galip, ye Hikmet (Bayur), Afet (nan),
Sadri Maksud (Arsal), emsettin (Gnaltay), Yusuf Ziya (zer), Fuat Kprl, Ahmet

248
Sheyl nver, Bir Vaka ve Neticesi, Belleten , C. XX (1960), s. 747-754.
249
Cumhuriyet, Gazete, 3 ubat 1932, s. 2; Eyice, agm, s. 516.
250
Trk Tarih Kurumunun ilk almalarna k tutan ve bir plan niteliinde olan bu taslak ekler blmnde
verilmitir.
251
Cumhuriyet, Gazete, 3 Austos 1932, s. 1.
252
Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya No: 98, Kutu No: 70, Evrak Sra No: 2, Knye Sra No:3098.
64
Aaolu, Muzaffer (Gker), hsan (Sungu), Ragp Hulusi (zdem), Saffet (Engin), Hamit
Zbeyr (Koay), Hasan Fehmi (Turgal), Sekreter Mustafa Ulu (demir).
Bu ilk msveddeler 17-20 Nisan 1933 tarihinde drt gn ankayada Atatrkn
bakanlndaki toplantlarda okunduktan sonra, toplantlar Kurumun Halkevindeki
merkezinde yaplmaya balanm ve 22 Nisandan 13 Mays 1933 tarihine kadar, 21 toplantda,
msveddelerin okunmas tamamlanmtr. Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnn yeniden
yazlmas aamasnda daha sonraki almalarda da Kuruma gnderilen msveddeler
okunmutur. Bu msveddelerin okunmasndan sonra birok konular iin aratrmalarn yetersiz
olduu kansna varlmtr. Bunlar iin yeni belgeler bulmak ve bilimsel yntemlerle bunlar
inceleyerek bir sonuca varmak uzun zaman ii olduu dnlerek, Trk Tarihi Ana Hatlar
kitabnn hemen karlmasndan imdilik vazgeilmitir. Grev alan yelerin ve uzmanlarn
bulabildiklerini uzun veya ksa monografiler halinde yazarak Kuruma vermesi, bunlardan
yaynlanma deeri olanlarn Kurum tarafndan yaynlanmas ve konularn gereince
ilenmesinden sonra bunlardan yararlanlarak Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnn
yazlmasna karar verilmitir
253
.
Bylece Trk Tarihinin Ana Hatlarnn eserinin yeniden yazlmas almalar sonucunda
1933 ylnda Trk Tarihi Ana Hatlarnn msveddesi olarak ikinci seri baslmtr. Bastrlan
seride 43+4= 47 bror yer almaktadr. 1936 ylnda ise Trk Tarihi Ana Hatlarnn
msveddesi olarak nc seri bastrlmtr. Bu seride ise 15 bror yaynlanmtr
254
. kinci
ve nc seriler birinci seriye nazaran daha muntazam ve tamamen bask halindeki
brorlerden tekil edilmitir. Bylece Trk Tarihinin Ana Hatlar adl eserin msveddeleri 128
czlk bir takm tekil etmitir (Bk. EK-9). Msveddelerin bu surette baslmasna son verilmi,
fakat almalar yine de durmamtr. Nitekim 1937de yaymlanmaya balayan Belletende
zaman zaman bu almalar hakknda ksa haberler grlmektedir
255
.
Atatrkn son yllarna kadar Anahatlar eserinin msveddeleri zerindeki almalar
devam etmitir. Brorlerin baslmasndan vazgeilmi, fakat Trk Tarih Kurumu, yeni bir
teebbse girierek, Kurum yaynlarnn VIII. Serisini Anahatlar msveddelerine ayrmtr
256
.
1937de VIII. Serinin bir cildi olarak, smail Hakk Uzunarlnn Anadolu Beylikleri ve
Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri adl etd, zamanna gre baarl resimler ile zenginlemi

253
demir, age, s. 21-23.
254
Eyice, agm, s. 516 vd.
255
Belleten, C. VI (1942), S. 21-22, s. 130 (Kaynaklar zerinde almalar); Belleten, C. VII (1963), S. 26, s.
345 (O..Uludan Osmanl devri Trk hekimlii ve G. Feherin Proto-Bulgarlar tarih ve medeniyeti adl
eserlerinin teslimi hakknda)
256
VIII. serinin tam listesi iin bk. Trk Tarih Kurumu Yaynlar: 1967, Ankara 1968, s. 13-15.
65
bir halde baslm ve 175 kuru fiyatla sata karlmtr
257
. Bu cildin bandaki ksa
aklamada VIII. Serinin gaye ve program u ekilde aklanmtr: Trk Tarih Kurumu
tarafndan Trk Tarihinin Ana Hatlar adyla bir eser yazlmas takarrr etmitir. Bu eserin
muhtelif ksmlar zerinde alan yelerimiz tarafndan hazrlanan tetkikler Kurumumuza
tevdi edilmi bulunmaktadr. Ana Hatlar kitabmza materyal tekil eden bu tetkiklerin
bastrlmas iin birok mracaatlar vaki oldu. Bu byk istek karsnda Kurumumuz, bu
tetkiklerden bir kl t e ki l edenleri bastrmaya karar verdi. Neriyat serimizden
sekizincisi bu tetkiklere hasrolundu. Kurumumuz, bylece memleketin kltr hayatna yeni
hizmet bulunmakla bahtiyardr. Serinin ilk cildi ise ancak 1940 ylnda bastrlmtr. Yusuf
Akurann Osmanl Devletinin Dalma Devri (XVIII ve XIX. asrlarda) adl eseridir. Bu
alma F. Reit Unat tarafndan ilenerek basma hazrlanmtr
258
.
Bylece bu yeni serinin kurulmas ile Ana Hatlar eseri, daha ciddi ve ilm bir vehe
kazanm bulunuyordu. Bu seride yer alan kitaplarn her birinin Ana Hatlar kitabnn ham
malzemesi olabilecei aka grlmektedir. Nitekim, Belletenin 1937de baslan birinci
saysnn n sznde de belirtildii gibi, bu dergide de Trk Tarih Tezinin istinat eyledii ilm
belgeleri Trk Tarihinin Ana Hatlar adl bir eserde toplayp neretmeyi faydal bulduu
dncesine hizmeti n gryordu. Bylece ilm inceleme ve aratrmalar yaplarak bunlarn
bal bana kitaplar veya Belletende makaleler eklinde bastrlmas ile, ileride hazrlanacak
Trk Tarihi Ana Hatlar eserine contributionlar derlenmi oluyordu. Ksacas, bu almalar
ile Ana Hatlar eseri, daha mspet ve ilm bir yola girmi bulunmaktayd
259
.
Ana Hatlar dncesi, Atatrkn, Trk milletine yeni bir milli tarih uuru vermek
istemesinin sorucunda ortaya kmtr. Atatrk, Ana Hatlarnn, ciddi, ilm ve objektif
olmasn istemi, bunun iin eitli imkanlardan faydalanm fakat, bu konuda almalar
istenilen kiilerin bir ounun, amalanan eyi anlayamadklarndan veya yetersiz
olularndan, bazen hakim dnceye aykr, hatta bunu dejenere edecek fikirlerle ortaya
ktklarndan bekledii neticeyi gremeden dnyadan ekilmitir. Fakat neticeye ulamak iin
Atatrk gerekli imkanlar da hazrlamtr. lk Ana Hatlar kitab ile sonraki seri
msveddeler bu almann tarihesinde birer merhale tekil eden nemli vesikalardr. Nitekim
Anahatlar eseri, ilk denemelerin baarszl ile unutulmu ve uzun bir monografyalar, mevzii
cantributionlar hazrlanmas devresine girilmitir
260
. Trk Tarihinin Ana Hatlar, bir tarih

257
demir, age, s.23.., Eyice, agm, s.520.
258
Eyice, agm, s.520.
259
Eyice, agm, s. 521.
260
Eyice, agm, s. 522.
66
kitab olarak ok nemli olmayabilir. 100 nsha baslmas da, bu kitabn bir tarih almas
olarak ok iddial olmadna kant saylabilir. Mustafa Kemal Atatrkn milliyeti ve
demokratik ideolojisini tarihle temellendirmek amacyla yazlan bu kitabn ana nedenden
dolay baarl olamadn ne srebiliriz:
1-Devrimci ve aceleci atmosfer,
2-Birinci elden kaynaklarn ok az hatta yok denecek kadar az olmas, ok olduu
konularda da pek kullanlmam olmas,
3-Projenin kavramsal btnnn daha kapsaml bir aklama gerektirmesi, tarih ncesine
ar arlk verilmesi ve tarihsel bir sreklilik iinde gnmze getirilememesi.

4.2. Ortaokul ve Lise Tarih Kitaplarnn Hazrlanmas
3 Ekim 1935te ad, Trk Tarih Kurumuna evrilen Trk Tarih Tetkik Cemiyetinin, 15
Nisan 1931deki kuruluundan sonra, ilk ii liseler iin drt ciltlik tarih kitaplarnn
hazrlanmas olmu, bu eser, Gazi Mustafa Kemal Paann almalar srekli izlemesi ile ksa
zamanda tamamlanarak Maarif Vekilliince bastrlmtr. Bunu ilk ve ortaokullar iin
hazrlanan tarih kitaplar izlemitir. Basm ve retim hizmetine sunulmas 1931 ylna
rastlayan bu kitaplar resmi tarih gr niteliindeki Trk Tarih Tezini yanstmaya alyordu.
Bununla, yeni devletin retisi eitim yoluyla geni kitlelere ve zellikle de bu devleti
tayacak olan genlere ulaacakt. Bylece Cumhuriyet gerek anlamda 1931 ylnda
kendisine uygun kuaklar yetitirmek iin resmi ilk adm atmtr. Drt cilt halindeki bu eser,
itinal cildi, yorgunluk vermeksizin rahat okunan gzel tiporafyas, ok iyi kalite kd,
metin d kue kdna baslm renkli ve siyah-beyaz resimleri ve mkemmel haritalar ile
Tarihi ve yeni Tarih anlayn sevdirecek btn vasflara sahipti
261
. Tarih, ilk olarak
ortaokullarda kullanlm, fakat fazla ar olduu gz nnde tutularak liselere kaydrlmtr.
Ortaokullar iin ise, 3 ciltlik daha ksa ve zet mahiyetinde kitaplar hazrlatlm (Orta
Mektepler in Tarih) ve ilk cildi 1933de yaynlanmtr
262
.
Drt ciltlik lise tarih kitaplarnn, slam tarihi blm ilknce kurum yelerinden Zakir
Kadiri (Ugan) Beye yazdrlmtr. Fakat Atatrk, bu blm hi beenmemi, bunun
emsettin Bey tarafndan yazlmasn istemitir
263
. Bylece bu eserin slam Tarihi blm
emsettin Gnaltay tarafndan, Osmanllar dndaki, Trk Devletleri blm Fuad Kprl

261
Eyice, agm, s. 514.
262
Eyice, agm, s. 514; Behar, age, s.108.
263
demir, age, s. 8.
67
tarafndan, Cumhuriyet Tarihini iine alan drdnc blm de Tevfik Byklolu ile Doktor
Reit Galip tarafndan yazlmtr.
264
. Yazlan lise tarih kitaplar, genel olarak olumlu
karlanm, tartlan ortak konu, kitaplarn pedogojik bakmdan ar gelmesi olmutur.
Bask ve tertip bakmndan Cumhuriyet Devrinin en gzel ve baarl eserlerinden olan
Tarihin ilk cildinin ksa nsznde bu eserin, konunun genilii ile zamann darl ve ders
ylna yetitirilmesi zorunluluu yznden acele hazrland bu kk eserin ihtiyaca
tam ve mkemmel ekilde tekabl edecei iddia olunamaz. denilerek belirtilmitir
265
. Bu
Tarihlerde, Ana Hatlar eserinin emas daha da geniletilerek kullanlm ve oradaki ana fikir,
bu kitaplarda da hakim olmutur. Prof. Dr. erafettin Turann sylediine gre, lise genlii
1931 ylndan 1941e kadar bu kitaplarla eitilmitir. Atatrkn lmnden bir yl sonra,
1939da bu kitaplarn mfredattan kaldrlmas karar alnmsa da, yeni kitaplarn hazrland
1941e kadar bu kitaplar okutulmutur. Drt ciltlik Tarih kitab genel anlamda Dnya ve Trk
Tarihini iine almaktayd. Resmi ideolojinin bir yansmas olarak grlmesine karlk retici
yan da gz ard edilmemelidir.
Tarih I kitab ile, Trk Tarihinin Ana Hatlar ve dolaysyla Trk Tarihinin Ana Hatlar
Methal Ksm kitaplar arasnda byk bir benzerlik vardr. Hemen hemen ayn konular, ayn
kavramlarla ilenmitir. Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar konu alan Tarih I, 7
renkli tablo, 22 harita, 136 resimden olumaktayd. 384 sayfadan oluan bu kitabn iindekiler
ksm yledir (BK. EK-10):
I. Beer Tarihine Giri
II. Byk Trk Tarih ve Medeniyetine Bir Nazar
III. in
IV. Anayurtta En Eski Devletler
V. skit mparatorluu
VI. Hint
VII. Kalde, Elam ve Asur
VIII. Msr
IX. Anadolu
X. Fenikeliler
XI. braniler
XII. ran

264
demir, age, s. 9.
265
Tarih I (Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar), stanbul 1931, s. XI-XII.
68
XIII. Ege Havzas
XIV. Eski talya ve Etrskler
Kitabn ilk konusu nsanlk Tarihine Giri balyla, dnyann ve insanln meydana
gelmesi, rklarn oluumu ve tarihi devirlerin sralanmas eklindedir. Ardndan 28 sayfalk
Trk Tarihi ve Medeniyetine bir giri yaplmakta ve ilk a uygarlklarnn anlatmna
geilmektedir. Her ne kadar uygarlklarn Trklerle btnletirici zellikleri mevzu konusu
edilmekteyse de tarihsel ve coraf olarak rencinin zihninde dnyann tarihi varl aa
karlmaya allmaktayd. Verilmek istenen mesaj ve kabul edilmesi istenilen bak a
kitabn giriinde net biimde vurgulanmaktayd:
1000 yldan fazla sren slamlk - Hristiyanlk davalarnn dourduu husumet
duygusu ile mutaassp mverrihler bu davalarda asrlarca slamln davasn yapan Trklerin
tarihini kan ve ate maceralarndan ibaret gstermeye savatlar. Trk ve slam mverrihleri de
Trkl ve Trk Medeniyetini slamlk ve slam Medeniyeti ile kaynatrdlar. slamla
tekaddm eden birlerce yla ait devreleri unutmay mmetilik siyasetinin icab ve din gayreti
vecibesi bildiler. Daha yakn zamanlarda Osmanl mparatorluuna dahil olan unsurlardan tek
bir milliyet yaratmak hayalini gden Osmanllk cereyan da, Trk adnn anlmamas, milli
tarihin yalnz ihmali deil, hatta yazlm olduu sayfalardan kaznp silinmesi yolunda nc
bir amil halinde dierlerine eklendi. Btn bu menfi cereyanlar, tabii olarak, mektep
programlar ve mektep kitaplar zerinde dahi tesir gsterdi ve Trkln adr, airet, at, silah
ve muharibe mefhumlaryla mradif tutulmas ananesi mektep kitaplarna kadar girdi. Trk
tarihinin inkar edilmi ve unutulmu simasn ve mahiyetini btn hakikatleriyle meydana
karabilmek lazmdr
266
. Bu anlamda da Avrupal tarihilerin Trklere dayatmak istedikleri
kimlik de ar biimde eletirilmektedir. slamllk bilinci yannda, Osmanllk bilinci de Trk
ulusal bilincini geciktiren ve geliimini engelleyen zihniyetler olarak grlmektedir. Kitapta
oluturulmak istenen yeni zihniyet bu eskilerin eletirilmesi zerine kendisine zemin
hazrlamaktadr.
Tarihi I ders kitab iki nemli konuyu ilemektedir. Birincisi, yaratl olgusu, dnyann,
insann meydana geliinin Darvinist bir nazariye dorultusunda ele alnmasyd. Bu anlatmla,
tarih dinsel dncelerin, kurgu ve anlatmlarn youn basksndan kurtarlmaya allyordu.
Bu anlay, Cumhuriyetin vermek istedii en temel dncelerden biriydi. kincisi ise, Trk
Tarih Tezi ile Trklerin dnya tarihinde birincil derecede bir rol oynadklarn vurgulamak
giriimiydi. Bu anlay bir ok duyguyu bir arada ilemekteydi.Anadolunun tarihsel sre

266
Tarih I (Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar), Devlet Matbaas, stanbul 1931, s. V.
69
boyunca Trklerin vatan olduu inancn yaratmak ve bylece Trklerin bu corafya ile olan
btnselliini salamak; savalar ve basklarla lke insannda meydana gelen ezilmilik
duygusunun ulusal bir bilin ve gurur yaratlarak gidermek; Trk toplumunu o ana kadar net
olarak bilmedii Millet ve Milliyeti duyarllklarla beslemek bu tezin hedefini
oluturmaktayd. Dolaysyla, Tarih I kitab genel anlamda laik ve bilimsel dnceyi temel
alrken; zel anlamda da ulus ve ulusalc dnceyi ilemekte ve bu iki temeli yeni yetien
kuaklara aktararak cumhuriyet devrinin ilk zihinsel meyvelerini oluturmaktayd.
Kitapta insan rklar hakknda sz edilirken, Trklerin beyaz rka mensup olduklarnn alt
izilmektedir. Ancak, kitapta rklar arasnda bir stnlk gibi iddialara kesinlikle yer
verilmemitir. Kafatas yaps olarak da Trklerin brakisefal olduu vurgulanmtr
267
. Tarih
bilimine giri nitelii tayan bu aklamalardan da anlalaca gibi, evrenin, dnyann, insann
ve insan topluluklarnn yaranmas hakknda laik, bilimsel ve hatta materyalist bir yaklam
ortaya koyulmutur. Asl bu konulardan sonra tarihin mevzusuna girilmektedir.
lk balk Byk Trk Tarihi ve Medeniyetine Bir Nazar adn tamaktadr. Bu nitede,
Trklerin ana yurdu olarak Orta Asya gsterilmekte; Orta Asya'daki tarihin ok eski
dnemlerinde meydana gelen Trk uygarl, dnya uygarlk tarihinin ilk adm olarak
deerlendirilmekteydi
268
. Ancak, Orta Asya'da deien iklim koullar erken denilecek bir
dnemde Trklerin ana yurtlarn terk edip, dnyann drt bir tarafnda dalmasna neden
olmutur. Bu dalma, ayn zamanda Trkler sayesinde dnyann medenilemesi anlamna
gelmektedir. Buna gre, Cmudiyeler devrinin sona ermesi, Byk Trk Denizi havzasndaki
iklim artlarn deitirdi. Yava yava ekilen buzlar, Asya'nn imali ile en yksek dalatma
mnhasr kald. Sular azald. Gitgide daralan denizlerin yerinde gller, bataklklar kald.
Irmaklar, aylar clz derelere dnd; bunlardan biroklar kurudu, yeni kara paralan meydana
kt, bol yamurlarla sulanan yeil ovalar kurak ve ller haline geldi
269
. Byk Trk
Denizinin kurumas, Trklerin lkesinde hayatn tkenmesi anlamna gelmekteydi. Bunun
zerine Orta Asya'dan in'e, Hinte, n Asya'ya, Kuzey Afrika ve Avrupa'ya dalgalar halinde
insan seli g etmeye balad. Bylece, Trkler medeniyetin tohumlarn dnyann drt bir

267
Tarih I, s. 17.
268
Tarih I, s. 26da yaplan kyaslama olduka dikkat ekicidir. Buna gre, Orta Asyadaki Tk uygarlnn
dnyann, dier yerindeki medeniyetlerden bariz denilebilecek kadar farklar bulunmaktayd. rnein, dier
insan topluluklar kaya ve aa kovuklarnda hayat yaarken, Trkler kereste ve madeni gibi medeniyet
dnemlerini neredeyse geride brakmlard.
269
Tarih I, s. 26-27.
70
kesine yaydlar
270
. Grld gibi, dnya medeniyetinin yaratclar olarak Trkler
uygarln temellerini atan yegane millet olarak ne kartlmaktadrlar.
Bundan sonra yerel medeniyetlere geilmektedir. Dnyann dou ucunda yer alan Hint ve
in gibi iki nemli uygarlk merkezinin Trkl vurgulandktan sonra n Asya blgesine
geilmektedir
271
. Burada Trklerin Smer, Eti ve Elam' iine alan kadim bir Mezopotamya
medeniyeti inkiaf ettii zerinde durulmutur
272
. Anadolu'daki Hititlerle (Etiler) ilgili olarak
da "Kk Asya ahalisinin Hitit ve emsali isimlerle tanttrlan Hata Trkleridir" yorumu yer
almtr
273
. Dier yandan Trk olduu ne srlen kavimler arasnda Frigler, Lidyallar ve
Fenikeliler de bulunmaktadr
274
. Bylece, stn kimlikleriyle n Asya medeniyetinin de
yaratclar olarak karmza kan Trkler, ayn zamanda Msr medeniyetinin ve Ege
havzasndaki medeniyetlerinde de kurucular olmulardr
275
. Etrskler'in de Trklne bir
daha vurgu yaplarak Roma uygarlnn kkeninde Trklerin yaratc varlnn izleri
aranmtr
276
. Ksacas, Trkler dnya medeniyetinin ve insan uygarlklarnn yaratc milleti
olarak ortaya kmlardr. in, Hint, ran, Mezopotamya, Msr, Ege, Yunan, Roma ve
Anadolu Orta Asya merkezli Trk medeniyetinin evreye yansmasndan baka bir ey
deillerdir. Grld gibi, Tarih I kitab hibir soruya ve itiraza frsat tanmadan dnyann
Trkln iddia etmektedir.
Tarih II, Orta Zamanlar konu almakta olup, 8 renkli tablo, 46 harita, 113 resimden
olumaktadr. 391 sayfadan oluan bu kitabn iindekiler ksm yledir (BK. EK-11):
I. Eski Zamandan Ortazamana Giderken
II. Alanlar ve Avrupay stilalar
III. Avrupada Trk-Hun mparatorluu
IV. Asyada Akhunlar Devleti
V. Beinci Asrda Avrupa
VI. Avar mparatorluu
VII. VII. VI. Asrda arki Dou Roma mparatorluu
VIII. Asyada Trk (Tukyu) mparatorluu
IX. Trke Devleti

270
Tarih I, s. 27-28de bu glerin binlerce yl srdnden sz edilmektedir
271
Tarih I, s. 28-29.
272
Tarih I, s .30.
273
Tarih I, s. 127.
274
Tarih I, s. 138, 142, 147.
275
Tarih I, s. 30-32.
276
Tarih I, s. 264-267.
71
X. Karluk Devleti
XI. Uygur Devleti
XII. Garbi Asya ve arki Avrupa Trk Devletleri
XIII. V. Asrdan Sonra Avrupaya arktan Gelen Yeni stilalar
XIV. slam Tarihi
XV. lk Mslman Trk Devletleri
XVI. Karolenj mparatorluu
XVII. Normanlar
XVIII. Kape Slalesi
XIX. Alman Dkalklar ve Mukaddes Roma-Germen mparatorluunun Kuruluu
XX. Papalarla mparatorlar Mcadelesi
XXI. XI.-XII. Asrlarda Hristiyan Derebeylikleri (Feodalite)
XXII. Byk Seluklu mparatorluu
XXIII. Hallar Seferleri
XXIV. Karahata Devleti
XXV. Harzemahlar Devleti
XXVI. Trk-Mool mparatorluu
XXVII. Msr-Suriye Trk Devletleri
XXVIII. Ortazamanda Anadolu Trk Devletleri
XXIX. Ortazamanda Hint Alemi
XXX. Mslman Trkler daresinde Hint
XXXI. Timur
XXXII. Hindistanda Babr mparatorluu
Tarih IIde dikkati eken konulardan en nemlisi slam dini ile Hristiyanlk arasnda
yaplan dinsel karlatrmada slam'dan yana tavr alnm olmasyd
277
. Yine, slam
peygamberine atfla yaplan deerlendirmeler de onun ak grl olduu dile getirilmektedir:
Muhammet, gerek din gerek itima hususlarda bir slah yapmak lazm geldii zaman kendini
hibir eye bal grmemitir. Daima tekamle doru yrmtr. lm, bu tekaml
birdenbire kesti, Muhammet'ten sonra slam aleminde grlen durgunluk ve tedenni sebebi
Muhammet'te deil, onun haleflerinin Muhammet'in mesleinin ruhunu deil, metnini
almalarnda aranmaldr. Bu byk hakikat ancak Trkiye Cumhuriyeti devrinde hakkyla idrak

277
Tarih II (Ortazamanlar), Devlet Matbaas, stanbul 1931, s. 6.
72
edilmi ve icabat yaplmtr
278
. Bylece, Trkiye'nin takip ettii tekamle uygun yol znde
slam'n ngrd bir anlay olarak ifade edilmekte ve laikliin slam'la elimedii,
adalama hareketinin dine ters dmedii, slam'n gelimelere ak bir din olduu
vurgulanmaktayd. Kitapta Trk devlet ve askeri tekilatlanmasnn kkenlerinin eski slam
nceki idari yaplarda aranmtr
279
. rnein, Osmanl devlet yapsn ekillendiren idari
rgtlenmelerin Bizans meneli olduunu savunan Avrupa tarihilerinin grlerine karlk,
eski Trk idare anlayndan, Seluklu devlet yapsndan gelen izlerin varl belirtilmitir.
Tarih III, Yeni ve Yakn Zamanlarda Osmanl-Trk Tarihini konu almakta olup, 6 renkli
tablo, 10 harita ve 136 resimden olumaktadr. 182 sayfadan oluan bu kitabn iindekiler
ksm yledir(BK. EK-12):
I. Osmanl Devletinin Kuruluu
II. Osmanl mparatorluu
III. mparatorluun nhitat
IV. mparatorluun nhilli ve nkraz (1792-1919)
Tarih IIIde dikkati eken husus Osmanl'nn koyu bir eletirisine duyulan gereksinimdir.
Eletiri ve baz olaylarn anlatmnda izlenilen gereki ve halk yorumlar konuyu biraz daha
cazip klmaktan te bir anlam tamamaktadr. rnein, Fatih Sultan Mehmet
Kanunnamesinde yer alan karde katline ilikin yasann aklanmasnda ahlak ve siyas
nedenler ve esaslar gzetilerek devlet otoritesini temel alan bir gr ileri srlmtr
280
. Yine
bunun gibi, Tarih III kitabnda Osmanl dini, fikri ve idari yaam zerinde yarglayc gr ve
aklamalarda da bulunulmutur. Fatih dnemine kadar olan Trk kltr zerinde durulurken
tasavvuf hakknda yorumlar yaplmtr
281
. Ayrca Tarih III ders kitabnda Osmanl
vakanvislerinin de zaman zaman kaynak olarak gsterildiini grmekteyiz
282
.
Kitap gnn gereksinimlerinden yola karak tarihi deerlendirmelere yer vermektir.
rnein, hilafet meselesi Trkiye iin bu dnemlerde yaygn bir tartma konusu olmaya
devam ederken, bu kurumun halkn nazarnda oluturduu etkiyi silmek iin cumhuriyetin
izledii bak as Sultan Selim dnemine kadar gtrlerek, yorum yaplmtr. Halifelik
kurumunun Osmanl Devletine ciddi bir fayda salamad ileri srlerek, bu kurumun irtica
faaliyetlerine sebep olduu belirtilmitir
283
. rticai faaliyetlerin nderi olarak da ulema ve

278
Tarih II, s. 118.
279
Tarih II, s.220-222.
280
Tarih III (Yeni ve Yakn Zamanlar), Maarif Vekaleti Devlet Basmevi, stanbul 1931, s.35.
281
Tarih III, s.43-44.
282
Tarih III, s.204.
283
Tarih III, s.47.
73
yenieriler grlmekteydi. Yenieri ayaklanmalarnda ise temel etken iktisad amiller
gsterilirken, bu isyanlarn irticai grleri desteklemek adna reformlara kar engel olduu
vurgulanmtr
284
.
Tarih IV, Trkiye Cumhuriyetini konu olarak almakta olup, 5 renkli tablo, 12 harita ve
176 resimden olumaktadr. 390 sayfadan oluan bu kitabn iindekiler ksm yledir (Bk. EK-
13):
I. Trk Milletinin Yeni Bir Devlet Daha KurmasI
II. stiklal Harbi
III. Lozandan Cumhuriyetin Resmen lanna Kadar
IV. Cumhuriyetin lan
V. Halifeliin Kaldrlmas
VI. Cumhuriyet Devrinde Siyasi Cereyanlar
VII. Din, Hukuk Devrim ve Reformlar
VIII. Eitim ve retimde Devrim ve Reform Cereyanlar
IX. ktisadi, Mali Devrim ve Reform Cereyanlar
Yeni devletin oluum aamalarn konu edinen Tarih IV ders kitabnda, Beer tarihine
Trkler kadar ok ve byk devletler kuran bir rk gelmemitir. Tarihe malum ilk medeni
devletlerden beri (Smer Devleti, M. . 4000 yl) Asya'da ve Avrupa'da tesis edilen
beyliklerin (prensliklerin), hanlklarn (krallklarn), hakanlklarn (imparatorluklarn) ounu
Trkler kurdu"
285
giri cmlelerinin ardndan Trkiye Cumhuriyetinin tarihine geilmekteydi.
Trkler ikinci defa Orta Anadolu'nun yaylalarnda bir devlet merkezi kurmu oluyorlard.
Orta yaylada ilk defa devlet merkezi edinenler Eti Trkleri idi
286
. Bu ifadeler Trkiye
Cumhuriyetinin varln pekitirmektedir. Nitekim, Anadolu'nun balangtan gnmze
Trkl bu ekilde vurgulanm oluyordu. Bu anlay, yukarda da belirttiimiz gibi, Trk
tarih anlaynda yer alan ulusal deerlerin Anadolu merkezli bir vatan kimlii iinde tutmay
hedefliyordu. Tarih kitaplarnn da bu amatan hareket edilerek yazld (zellikle Tarih IV)
bir gerekliktir.
Trk Tarihinin Ana Hatlar kitab temel alnarak yazlan bu drt ciltlik Lise ders kitab
dolayl yoldan da olsa Atatrk'n eletirisine (Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabn
beenmemitir) neden olsa da, bu kitapta yer alan temel bak a Atatrk'n ngrd fikir
ve dnceler izgisinde devam ettirilmitir. Bundan olsa gerek, Lise tarih kitaplar genellikle

284
Tarih III, s.193.
285
Tarih IV (Trkiye Cumhuriyeti), Maarif Vekaleti Devlet Matbaas, stanbul 1934, s. 1.
286
Tarih IV, s. 144.
74
retmenlerce iyi karland. retmenlerin byk ounluu tarih tezine heyecanla sarldlar.
Tek ikayetleri, ortaokullarda da okutulan bu kitaplarn pedagoji bakmndan rencilere ar
gelmesiydi. Nitekim, bundan iki yl sonra Milli Eitim Bakanl bu kitaplara gre ortaokullar
iin ayrca cilt daha tarih kitaplar ile ilkokullar iin yeni kitaplar yazdrd
287
.
Ancak, Ortaokul ve Liselerde okutulan Tarih kitaplar zerindeki tartmalar uzun bir sre
daha devam etmitir. Yaplan tartmalarda yazlan ders kitaplar pedagojik adan son derece
baarsz olarak deerlendirilmekteydi
288
. Bu sorunlar tartmak ve ortadan kaldrmak iin
1932 ylnda toplanan Birinci Trk Tarih Kongresinin drt gndem balndan birini de
Okullarda okutulan tarih ders kitaplar oluturmaktayd. Ancak, kongre kitabn slubunu,
bak asn pek fazla tartmad. retmenlerce dile getirilen konu kitabn ar olduu, dil
bakmdan sadeletirilmesi gibi konulardr
289
. Trk Tarih Tezinin fikri yaps ve temelleri
ancak birka ilim adam tarafndan (Zeki Velidi ve Fuat Kprl) tartlm ve onlarda youn
eletiriler almlardr
290
. Buradan anlalaca zere, Trk Tarih Tezinin fikri temelleri ve
tarihsel boyutunun tartlmasnn yerine kk apl konular gndeme getirilmitir. Kongre
srasnda, Smer ve Msr medeniyetleri zerinde Trk varlnn nasl tespit edilip kantland
iddias da tartlan konular arasndayd. Bu grn yanllna Trk Tarih Tezinin
kurucularndan Yusuf Akura da kar kmtr. Ancak, ileri srlen tezleri hararetle savunanlar
da vard. Bunlarn banda Afet nan ve Hasan Cemil Bey gelmekteydi. kisi de gerek anlamda
tarihe tarih d bir ilgi beslemekteydiler. Yani, okullu tarihiler olmayp, metot tarihilii
yerine duygusal tarihilii esas kabul etmekteydiler.
Ksacas, Tarih Kongresinde tartmaya alan lise ders kitaplar zerinde yaplan
grmeler yeni bir bak asnn domas ynnde bir seyir izleyip, bir takm taktik
konularnn aydnlatlmasna hizmet etmitir. Bu kitaplar Trkleri bir rk olarak yceltmi ve
byk bir uygarlk kurmu olduklarn vurgulamtr. Dier byk uygarlklar zerindeki
etkilerinin altn izmi ve Trklerin, Osmanl mparatorluundan ok daha nce var
olduklarn tekrar tekrar belirtmilerdir.
Bu programla Trk, tarihin en eski milletidir, medeniyetin en eski kurucusu ve medeni
milletlerin en eski hocasdr tezi ve Orta Asyay dnya medeniyetinin beii davasn tarihten
nceki zamanlardan bugne kadar getirerek renciye retmek amac ortaya konmutur.
Yazlan kitaplarda Trk Devriminin, Trk Tarihine bak as ilk kez net biimde kitaplarda

287
demir, age, s. 10.
288
B. E. Behar, age, s.116.
289
Birinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar, retmen hsan erifin Konumas, s.14.
290
Fuat Kprl bu bakmdan kongre boyunca kendi grlerini dile getirmektense susmay tercih etmitir. Bu
tavr daha sonra eletirilere neden olacaktr. Behar, age, s.130 vd.
75
kendini gstermitir. Bu kitaplarda Trk esi n plana karlrken, duygusal eler ieren
Tarih tezi de ortaya atlmtr.

4.3. Trk Tarihinin Byk Olaylarnn ve Trk Byklerinin Anlmas
Trk Tarih Kurumu , faaliyetlerini srdrrken, tznn emrettii iler dnda
tarihimizin baka ynleriyle de ilgilenmi, bu arada Trk tarihinin byk olaylaryla Trk
byklerinin doum ve lm yldnmlerinde trenler ve seminerle dzenlemi, eserler
karmtr. Kurumun Atatrk dneminde bu alanda yapt alma 21 Haziran 1937de byk
Trk bilgini ve filozofu bn- i Sinann 900 nc lm yldnm stanbulda bir trenle
anlm, bu trene yabanc bilim adamlar da katlmtr. Bu nedenle Kurum, bn Sina hakknda
41 makale ve aratrmay iine alan 1000 sayfalk bir eser yaynlamtr
291
.

4.4. Yaynlar
Trk Tarih Kurumunun ilk tznn (1932) 3.maddesi yayn faaliyetleri ile ilgili olarak
unlar ngrmektedir: Kurumun maksad, Trk tarihini tetkik ve elde edilen neticeleri neir
ve tamim etmektir. Yine 4. maddenin b kk unlar belirtmektedir: Trk tarihi
membalarn aratrp, bastrmak, d kk ise Trk Tarih Kurumu mesaisinin semerelerini
her trl yollarla nere almak eklindedir
292
.
Kurum bu amaca ulaabilmek iin almalarn u ekilde yrtmektedir:
a)Trk ve Trkiye Tarihinin kaynaklarn aratrr, inceler, bunlarla ilgili bilimsel deerde
monografileri, eitli eseleri ve dergileri yaynlar.
b)Trk ve Trkiye Tarihine dair kaynaklar ve tetkikleri Trkeye evirir ve yaynlar.
Bu amalar dorultusunda, Kurum 1931-1938 aras dnemde, yayn almalarn u ana
blmler halinde srdrmtr:
1-Trk Tarihi kaynaklarnn aratrlmas, incelenmesi ve yaynlanmas.
2-Trkiye Tarihinin Aratrlmas
3-eitli Monografiler
4-Dergiler
5-Trk ve Trkiye Tarihine Dair Kaynak ve ncelemelerin Trkeye evrilmesi
293
.

291
kinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar(1937), Kongrenin almalar ve Kongreye Sunulan Tebliler, stanbul
1943, s. XXXVI; demir, age, s. 52.
292
Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti Nizamnamesi, stanbul 1932.
293
Bu blme ait serilerin oluturulmas 1938 ylndan sonra gerekleebilmitir. Fakat bu tarihe kadar kurum,
Trk ve Trkiye Tarihine dair kaynak ve incelemelerin tercmesi konusunda almalar yapmtr.
76
Kurum bu blmlerle ilgili almalarn srdrrken amacna uygun olarak seriler
oluturmutur. Kurumun, 1938 ylna kadar oluturduu serilerin says 4dr. Bunlar yle
sralanabilir
294
(Bk. EK-14).
1-Tpkbasmlar ( I.seri)
2-Kaz raporlar ve bunlarla ilgili aratrmalar ( V. seri)
3-Monografiler, Melanjlar ( VII. seri)
4-Trk Tarihinin Ana Hatlar iin hazrlanan monografiler (VIII. seri)

4.4.1. Trkiye Tarih Kaynaklarnn Aratrlmas, ncelenmesi ve Yaynlanmas
Trk Tarih Kurumu tznn (1932) 3. maddesi Cemiyetin maksad, Trk Tarihini
tetkik ve elde edilen neticeleri neir ve tamim etmektir. eklindedir. Trkiye Tarih
Kaynaklarnn aratrlmas, incelenmesi ve yaynlanmas blmndeki almalar, tzn bu
maddesine dayanlarak gerekletirilmitir. Bu blm, Trk Tarih Kurumu almalarnn en
nemli blmlerinden biridir. Bu blme giren eserler, Trk Tarih Kurumu yayn
dizinlerinden:
I. Seri: Tpkbasmlar
II. Seri: Trk Tarihinin Kaynaklar
III. Seri: Trk Tarihi Kaynaklarnn Tenkitli Basklar
XIV Seri: Ariv Vesikalar
XV. Seri: Farabinin Eserleri
XVIII. Seri: Osmanl Kronikleri
XIX. Seri: Malazgirt Savann 900. yldnm ve Seluklu Tarihi Kaynaklar adl yedi
seri ierisinde yer almaktadr. Trk Tarih Kurumu 1931-1938 aras dnemde bu alanda,
tpkbasmlar serisi iinde 2 eser yaynlamtr. Bu eserler unlardr:
1-Tpkbasmlar (Kurum yaynlarnn I. Serisi)
295

a) Pr Reis haritas.stanbul: Devlet Basmevi, 1935. 1 Hrt. (62x88,5sm), 21 S. (Trke 1
6+ Almanca 7-11+ ngilizce 12-16+ Franszca 17-21 izahnme)
296
(Bk. EK-15).
b) Pr Reis: Kitab- Bahriye. stanbul: Devlet Basmevi, 1935. S. I-LV (Haydar Alpagut
Fevzi Kurtolu: nsz), S. 1-858 Ayasofya Ktp. Nr. 2612de bulunan nshasnn tpkbasm)
a-f (Fihrist), S. 1-72 (ndeks), 6 Hrt.

294
Bk. Trk Tarih Kurumu Neriyat, Belleten, C. I (1937), C. II (1938), son sayfalar.
295
demir, age, s.111.
296
Sadi Selen, Piri Reisin imal Amerika Haritas, Belleten, C. I (1937), S. 2, s. 516-518.
77
4.4.2. Trkiye Tarihinin Aratrlmas
Atatrk Trkler Anadolunun en eski yerli halkdr sznden hareket eden Trk Tarih
Kurumu, bu ifadenin gereklik derecesini aratrr mahiyette almalarda bulunmutur. Trk
topraklarnn stndeki ve altndaki kalntlar incelemeyi kendisine grev kabul ederek,
tzndeki Trk Tarihini aratrr maddesinden hareketle bu alanda almalar yapmtr.
Bu aratrmalar, kurum yayn dizilerinden:
V. Seri: Kaz raporlar ve bunlarla ilgili aratrmalar
VIII. Seri: Trk tarihinin ana hatlar iin hazrlanan monografiler adl dizilerde yer
almaktadr. Bu alanda yaynlanan eser says 1931-1938 aras dnemde 4 tanedir. Bu eserler
unlardr:
1- Kaz raporlar ve bunlarla ilgili aratrmalar ( Kurum yaynlarnn V. Serisi)
297

a)Prof. Remzi Ouz Ark: Trk Tarih Kurumu tarafndan yaplan Alacahyk hafriyat.
1935teki almalara ve keiflere ait ilk rapor. Ankara: 1937. VI+113 S. Metin, S.1-CCXCIX
resimli katalog, metin iinde 153 Res., ayrca 8 renkli tablo ve 2 kroki.
b)Prof. Remzi Ouz Ayk: Les Fouilles dAlacahyk, entreprieses par la Socit
dHistoire Turgue. Rapport prliminaire sur les Travaux en 1935. Ankara: 1937. III+119 p. De
texte, I-CCLXXXIX p. De catalogue, 153 fig. Dans ile texte, 8 tableaux en couleurs et 2
croguis.
2-Trk Tarihinin Ana Hatlar iin hazrlanan monografiler (Kurum yaynlarnn VIII.
serisi)
298

a)Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl: Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu
devletleri, Siyas, idar, fikr, iktisad hayat; ilm ve itima messeseler; halk ve toprak.
Ankara: 1937. V+136 S., 49 Lev., 2 Hrt. 4
b)Ord. Prof. emseddin Gnaltay: Trk tarihinin ilk devirlerinden Yakn ark, Elm ve
Mezopotamya. Ankara: 1937. 607 S., 256 Res., 1 Hrt. 8

4.4.3. eitli Monografiler
Trk Tarih Kurumu, yelerinin ve Trk ve Trkiye Tarihi alannda alan bilim
adamlarnn hazrlayacaklar monografileri yaynlamay ama edinmitir. Bu blm kurum
almalar ierisinde nemli bir yer almaktadr. Bu almalar Kurumun:
VI. Sanat tarihi ve arkeolojik monografiler

297
demir, age, s. 115.
298
demir, age, s. 123.
78
VII. Seri: MonografileR
VIII. Seri: Trk tarihinin ana hatlar iin hazrlanan monografiler
XI. Seri: stanbulun fetih ylna hazrlk yaynlar
XII. Seri: Bibliografyalar, kataloglar
XVIII. Seri: Dnya tarihi adl dizilerin iindedir.
Trk Tarih Kurumu 1931-1938 aras dnemde bu alanda, 2 seri iinde 4 eser yaynlamtr.
Bunlarn 2 tanesi Trk tarihinin ana hatlar iin hazrlanan monografilere, 2 tanesi de
monografiler blmne aittir. Bu eserler unlardr:
1-Monografiler ( Kurum yaynlarnn VII. Serisi)
299

a)Byk Trk Filozof ve Tb stad bn-i Sin. ahsiyeti ve eserleri hakknda tetkikler.
stanbul: Ahmet Halit Kitabevi, 1937. 798 S., 17 Lev., Res.
b)Ulu demir: Kuleli vakas hakknda bir aratrma. nsz: hsan Sungu. Ankara: 1937.
76 S. 22 Lev.
2-Trk Tarihinin ana hatlar iin hazrlanan monografiler ( Kurum yaynlarnn VIII.
Serisi)
a)Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl: Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu
devletleri, Siyas, idari, fikr, iktisad hayat; ilm ve itima messeseler; halk ve toprak.
Ankara: 1937. V+136 S., 49 Lev., 2 Hrt.
b)Ord. Prof. emseddin Gnaltay: Trk tarihinin ilk devirlerinden Yakn ark, Elm ve
Mezopotamya. Ankara: 1937. 607 S., 256 Res., 1 Hrt.

4.4.4. Dergiler
Trk Tarih Kurumu tznn yayn faaliyetleri ile ilgili maddeleri, eitli yayn
faaliyetlerinin yannda bir derginin de yaynlanmasn ngrmektedir. Yine 1935 ylnda
Atatrk tarafndan hazrlanan Trk Tarihi Aratrma Kurumu Avan projesinin 13. maddesinin
a fkras gereince Trk ve Trkiye tarihi ile ilgili olarak bir mecmua veya Belleten
karmak kurum grevleri arasnda yer almaktadr
300
. te bu maddeler gereince, Trk Tarih
Kurumu kuruluundan beri bir dergi karmay amalamaktadr. Trk Tarih Kurumu, daha
kurulduu ilk gnlerde, fikirlerini yayacak bir dergi karmay dnm, fakat ilk yllarn
youn almalar daha ziyade tarih tezi ve okul kitaplar zerinde topland iin, buna imkan
bulunamamtr.Belleten ancak kurulutan alt yl sonra 1 Ocak 1937de yaynlanabilmitir

299
demir, age, s.119.
300
Trk Tarihi Aratrma Kurumu iin hazrlanan Programn Avan Projesi, Belleten, C. XXVII (1963), s. 641.
79
(Bk. EK-16). Tarih-i Osman ve Trk Tarih Encmeni tarafndan yaynlanan dergilerin yerini
alan Belleten, kurum tz gerei kendisine yklenen grevleri yerine getirmeye almtr.
Belletenin nsznde dergi, Atatrkn kurduu ve vasiyetnamesi ile Trk Milletine
emanet ettii Trk Tarih Kurumu yayn organ olarak, eitli ynleriyle Trk ve Trkiye
tarihini ve arkeolojisi ile ilgili almalar ilim alemine duyurmak, ilm aratrmalar, belgeleri,
ilm haberleri, bibliografya yazlarn yaynlamay ama olarak kabul etmitir. Belletenin
kapsayaca konular nsznde yle sralanmtr
301
:
1-lmi tetkikler ( ahsi tetkikler, mhim tercmeler vs.)
2-Vesikalar (aynen veya izahl olarak), kitabeler, resmi veya hususi vesikalar.
3-lm haberler (hafriyat neticeleri, kurumumuzun faaliyetleri, tarih hareketleri, kongreler
vs.)
4-Bibliografya
5-laveler (vesika, eski ana metinler, kanunnameler aynen ve icabna gre tenkitli ve
haiyeli olarak neredilecektir.)
Ayn nszde unlarda aklanmaktadr: Trk Tarih Kurumu yeleri Belletenin tabii
yazclardr. Bundan baka Trk ve yabanc alimler ve tarih severler tarafndan gnderilen
deerli yazlar Belletende yaynlanabilir. Belletenin balca maksad, sonsuz bir genilie
malik olan Trk Tarihini izah ve tevsiktir. Bu mecmua ayda bir olmak zere senede drt
defa karlr. Trk Tarih Kurumu tarafndan 1 Ocak 1937 tarihinden itibaren karlmaya
balanan bu derginin ad bizzat Atatrk tarafndan konulmutur
302
. Belleten ad, Atatrkn
Trk Tarih Kurumuna bir armaandr. Belletenin ilk says stanbulda, Maarif Vekaleti
basmevinde baslmtr. Milli Eitim Basmevinin gittike artan ileri yznden ilk saylarda
baz aksamalar, gecikmeler olmutur. Nihayet 1942den sonraki saylar Ankarada Trk Tarih
Kurumu Basmevinde baslmaya balanmtr. Kurum dergiyi ayda bir olmak zere, senede
drt defa yaynlamaktadr.
Trk Tarihinin derinlemesine incelenmesini ve Anadolu tarihinin derinliini inceleyen
aratrmalar ile dolu olan Belleten, Trk Tarih Tezinin olan bu tutumu, bilimsel verilerin
altnda ileriye gtrm ve kurucusunun isteine uygun olarak da birincil el kaynaklardan
yararlanarak glendirilmitir. Tarihimize ait deerli yayn ve kaynaklar ieren Belleten
yabanc dildeki almalara da yer vermi, hatta 5. ve 6. says iin bir de Franszca nsha
hazrlanmtr. Sonradan bu tutumdan vazgeilmitir. Trk Tarihine ait evirilere de yer veren

301
Belleten, C.1 (1937), s. 1-2.
302
Ulu demir, Atatrk ve Belleten, Belleten, C. III (1939), S. 10, s. 355.
80
dergi, tarihiler ve aydnlarn yararland temel kaynaklardan biri olma zelliini
tamaktadr
303
.
Belleten muhteva bakmndan ilm ihtiyalara cevap vermeye almaktadr. lk
yllarda eksiklii duyulan bibliografya ve kitap tantm blmleri daha sonraki yllarda dergi
ierisinde yer almaya balamtr. Her alt ayda bir kitapla gelen kitaplar liste hailinde
duyurulmaktadr. Belletendeki konular, makaleler, ettler, vesikalar, raporlar konferanslar,
tercmeler, bibliografya haberleri, haberler, levhalar, resimler balklar altnda okuyucuya
sunulmaktadr.
Atatrkn en eski alardan son devirlere gelinceye kadar Trk ve Trkiye Tarihinin
aratrlmasnda yeni ufuklar aan tevik ve iradlar ile Trkiyede hzla gelimeye balayan
tarih, arkeoloji, ve antropoloji, almalarnn nasl ilerlediini, hi olmazsa bir sahada
Trkiyede modern ilim zihniyetinin nasl yerletiini ve sonularn ilim aleminde umumiyetle
kabul eden aratrmalarn nasl yapldn ak ekilde gsteren bir belge niteliindedir.
Trk Tarih Kurumunun en nemli eserlerinden biri vasfn tayan Belleten, hem
muhteva, hem de ekil bakmndan, Cumhuriyetten sonra gelien modern ilim hayatmzda ve
basn tarihimizde mstesna bir yer almaktadr. Belleten ilk saydan itibaren ilan edilen ilklere
sadk kalm ve yllar boyunca gelimi ve olgunlamtr. Dergi ciddi ve srekli almalar
nedeniyle yurt dnda da ilgi grmtr. TTKB rumuzuyla milletleraras dergiler literatrne
gemitir. Bugn Belleten, Japonyadan Amerikaya kadar btn dnyada 161 niversite,
akademi ve ilm kurumla mbadele edilmektedir
304
. Bylece Belleten, yalnz Trkiyenin
deil, ilim aleminin her byk ktphanesinde, aratrma kurumunda, niversitelerin tarih,
arkiyat ve arkeoloji seminerlerinde uzun raflar doldurmakta ve tarihimizle ilgili
aratrmalarda her an bavurulmas gereken bir kaynak nitelii kazanm bulunmaktadr. Bu
dergi, bilim dnyasnda takdir ve gvenle izlenmekte olup, koleksiyonlar byk kitapevlerinin
kataloglarnda nadir eserler arasnda gemekte ve byk deerlere alc bulmaktadr.

4.4.5. Trk ve Trkiye Tarihine Dair Kaynak ve ncelemelerin Trkeye evrilmesi
Atatrk Trk Tarihinin ikinci el kaynaklardan deil, kendi uzmanlarnca ana kaynaklardan
aratrlmasn istemitir. Bu nedenle Trk Tarih Kurumu, kurulduu gnden beri Trk ve
Trkiye Tarihine ait yabanc dillerde yazlm ana kaynaklarn ve tetkiklerin Trkeye

303
Mahmut H. akirolu, Tarih Dergileri ve Belleten, Belleten, C. XLVII (1983), S. 188, s. 1221.
304
Ulu demir, Belleten Yirmi be Yanda, Belleten, C. XXV, S. 100, s.536.
81
evrilmesi ve baslmas iini almalarnn nemli bir blm haline getirmitir
305
. Kurum
yaynlarnn:
II. Serisi: Trk Tarihinin Kaynaklar.
IV. Serisi: Trk Tarihine dair aratrmalarn tercmeleri adl dizileri bu eit evirileri ele
almaktadr. 1931-1938 yllar arasnda kurum, Trk ve Trkiye Tarihine Dair Kaynak ve
tetkiklerin tercme faaliyetleri arasnda u eserleri Trkeye evirtmitir
306
:
1-Ebureyhan Biruninin Malelhint
2-Prof. Gelbin Eti Hiyeroglifleri
3-Elbiruninin Tahdidi Nihayetl Emakin
4-Bakirifin Rusya Trklerinin Gzel Sanatlar Kltr
5-Zayti Ferenin Trk Tarihini alakadar eden muhtelif yazlar ile vesikalar
6-Cezayir Trklerinin 1643te zlanda adasnda yaptklar aknlardan bahseden zlanda
dilinde yazlm bir eser
7-Seroefski: Yakutlar
8-Brandenstein: Etrsklerin menei
9-Reidddin : Camittevarih
10-bnieddad: Sultan Baybars
11-Eblfethi Dndari: Zbdetnnasra ve Nuhbetlusra
12-Aleddini Gveyni: Tarihi Cihanka. Bunlardan 9, 10, 11, 12 numaral tercmeler
baslmaktadr
307
.

4.5. Kongreler
4.5.1. Birinci Trk Tarih Kongresi
Yeni tarih tezinin ortaya konulmasndan sonra, yeni tarih grnn, tarih retiminde
izlenecek yolun retmenlere anlatlmas amalanmtr. Bu konudaki grlerini 14 ubat
1932 de kuruma bildiren Atatrk, retmenlere ynelik bir tarih kursu dzenlenmesini
istemitir. Bylece okutulmaya balanan tarih kitaplar hakknda retmenlerin ve
profesrlerin dnceleri de alnm olacakt. Maarif Vekaleti ile ibirlii yaplarak

305
kinci Trk Tarih Kongresi (1937), Kongrenin almalar ve Kongreye Sunulan Tebliler, stanbul 1943, s.
XXXVI.
306
Muzaffer Gker, Trk Tarih Kurumunun lmi ve dari Faaliyeti, Belleten, C. II (1938), S. 5-6, s.14.
307
Trk Tarih Kurumu Neriyat, Belleten, C. III (1939), S. 10, son sayfa.
82
dzenlenen, Tarih retmenleri kursu daha sonra Birinci Trk Tarih Kongresi adn alm
ve toplantnn tutanaklar da bu adla yaynlanmtr (2 Temmuz 1932)
308
.
Kongrenin nemi Tk Tarih Tezinin, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti yeleri tarafndan
profesrlere ve retmenlere aklanmas ve tartlmasndan ileri gelmektedir
309
. Atatrkn
bu dzenlemeden elde etmek istedii dier bir sonuta, niversitenin tarih ile ilgili retim
yeleri ile lise ve ortaokullar tarih retmenleri arasnda yeni tarih anlay bakmndan
tartma zemini salamak, varsa kukular ortadan kaldrmaktr. Trk Tarih Kurumu yeleri,
Atatrkn huzurlarnda cereyan eden bu grmelerde retici ve aydnlatc aklamalaryla
Yce kurucularnn takdirlerini kazanmlardr
310
.
Kongre hazrlklar yl boyunca bizzat Mustafa Kemalin katld toplantlarda
yaplmtr. Ankara, stanbul ve Yalovada yaplan alma toplantlarnda kongreye sunulmas
dnlen bildiriler okunmu ve tartlmtr
311
. Bu faaliyetlerde, tarih almalarna siyasi
nderlik erevesinde verilen nem aka grlmektedir. Bylece Cumhuriyet tarihinin ilk
bilimsel giriimlerinin dil ve tarih konularnda olmas ulusal projenin tayin edici blmn
oluturmaktadr
312
. Birinci Trk Tarih Kongresinde dile getirilen teze gre, tarihin ikili amac
olmalyd. Bunlardan birincisi Osmanl ncesi dnemlere dayanlarak gl bir ulusal bilin
oluturmak, ikincisi ise, bu bilinci (doa yasalarna) rnein arkeolojiye dayandrmak.
Birinci Trk Tarih Kongresi 2-11 Temmuz 1932 tarihleri arasnda Ankara Halkevinin
tiyatro salonunda toplanmtr. Kongre, ilk milli tarih kongresidir
313
. Kongrenin balama ve
biti tarihleri, gnlk alma zamanlar, bakanlk heyeti ve yelerin yerine getirecei grevler
Kongre ynetmeliinde belirtilmitir
314
(Bk. EK-17). Ayrca bu ynetmelikte, kurumun
alma yntemleriyle, kurumun amacn da belirtilmektedir. Her gn sabah iki ksa, leden
sonrada bir uzun olmak zere oturum yaplmtr. zellikle sabah oturumlarnn sresi ksa
tutulmutur. Bazen bu oturumlar ge saatlere kadar uzatlmtr. Mustafa Kemal tm
oturumlar batan sona dikkatle izlemitir
315
.
Kongreye, yirmi bei TTTC yesi, onu niversite yesi, biri gzel sanatlar akademisi
retmeni, yz doksan alts lise ve ortaokul tarih retmeni olmak zere 232 kii

308
oker, age, s. 6; Ulu demir, Cumhuriyetin 50.Ylnda Trk Tarih Kurumu, Ankara 1973, s. 11.
309
Yusuf Akuraolu, Birinci Trk Tarih Kongresi, lk 1933, C. 9, s. 23-30.
310
oker, ege, s. 6.
311
Cumhuriyet, Gazete, 16 Haziran 1932, s.4; Cumhuriyet, Gazete, 23 Haziran 1932, s.2; Cumhuriyet, Gazete,
24 Haziran 1932, s.2; Cumhuriyet, Gazete, 30 Haziran 1932, s.1.
312
Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-1940, Birinci Trk Tarih Kongresi, stanbul 2002, C. I, s. 192.
313
Cumhuriyet, Gazete, 2 Temmuz 1932, s.3.
314
Birinci Trk Tarih Kongresi; Konferanslar, Mzakere Zabtlar, stanbul 1932, s. XIV-XV.
315
demir, age, s. 13.
83
katlmtr
316
(Bk. EK-18). Bildiri sunanlarla konumalara katlanlarn says 33tr
317
(Bk. EK-
19). Kongreye sunulan bildiri says ise 16dr. Bunlardan 8i uygarlk yada kltr tarihi, 3
arkeoloji, 2si sosyal tarih, 2si tarih bilimi, 1i de dilbilim konular zerineydi. 16 bildirinin 12
tanesi, erken tarih dnemlerini yada tarih ncesini ilemiti. Daha sonra baslan zabtlardan
anlaldna gre, kongrede tartmalara ayrlan zaman bildirilere ayrlan zamanla hemen
hemen ayndr. Buda bize, Birinci Trk Tarih Kongresinin gerekten de tartmalar ve
eletirilerin cevaplanmas yoluyla amaca ulama yntemini izlediini gstermektedir
318
.
Birinci Trk Tarih Kongresine yalnzca Trk profesr ve retmenleri katlmtr. Kongrenin
uluslar aras bir nitelii bulunmamaktadr. Kongre milli bir kongreydi, hatta bir yaz okulu
zellii tamaktayd. Birinci Trk Tarih Kongresi almalarn, 10 gnde, 9 toplant yaparak
gerekletirmitir. Her toplant iin gnlk alma programlar hazrlanm ve bu programlar
dorultusunda kongre almalar yrtlmtr (Bk. EK-20). Alanndaki ilk bilimsel kongre
olan Birinci Trk Tarih Kongresinin tartmalar drt ana konu etrafnda toplanmtr:
1-Tarih ncesi ve tarih dnemlerine ait kaynaklarn kullanm meselesi.
2-Trk dilleri zerine tartma.
3-Orta Asyadan geni apl bir ge yol aan corafi ve doal deiikliklerin tartlmas.
4-Ayn yl baslan ders kitaplar zerine tartma
319

Ksa bir sre sonra yaynlanan kongre tutanaklarnn sunu blmnde, Kongrenin amac
yle aklanmaktadr: Trkiye Cumhuriyeti, Trk kltr faaliyetleri arasnda milli tarihe en
byk mevkii vermitir. On be yl nce Trkn varln gsteren Byk ef Gazi Mustafa
Kemal Hazretleri, Trk yurdunu ve istikllini, dnya tarihine eref verecek bir kudretle
kurtardktan sonra, ona milli tarihini retmek istedi. Dnyaya medeniyetin ilk n veren,
cihan medeniyet tarihinin her safhasnda ve beeri faaliyetlerin her safhasnda yaratc
varlnn binbir delilini gsteren Trk milletinin, tarihini ilm vesikalarla tespit ve neretmek
zere kurduu Trk Tarih Tetkik Cemiyetini yksek himayelerine ald. Karanlklar yrtan ve
asrlara hakim olan dehasnn derin kaynaklarndan ilham alan Cemiyet, geceyi gndze
katarak, Onun izdii Anahatlar zerinde Trk tarihini aratrd ve Trk genliine drt ciltlik
bir tarih kitab verdi. Trk tarihine ve cihan tarihinin umumi grne yeni bir k ve mana
veren bu tarih kitaplarn okutmak vazifesini zerlerine alm Trk muallimlerine, Cemiyetin
Trk tarihi sahasnda yapt ilm tetkiklerin neticelerini gstermek ve memleketimizde tarih

316
Birinci Trk Tarih Kongresi; Konferanslar, Mzakere Zabtlar, stanbul 1932, s. VII-XIII.
317
Birinci Trk Tarih Kongresi; Konferanslar, Mzakere Zabtlar, stanbul 1932, s. 631.
318
Cumhuriyet Ansiklopedisi, agm, s. 192.
319
Behar, age, s. 123-124.
84
derslerine verilecek yeni vecheler hakknda, meslektalar arasnda fikir ve hedef birlii vcuda
getirmek zere Maarif Vekaleti ile Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti el ele verdi. 1932 sene
Temmuzunda Ankarada Birinci Trk Tarih Kongresini toplad. En asil bir gayeye hayatlarn
vakfetmi olan yzlerce meslekta, memleketin her tarafndan Ankaraya kotular. Byk
Gazinin yce ve kutlu varl ile aydnlatt samimi bir alma havas iinde milli davay
sarslmaz bir iman ile kuvvetlendirerek ibana dndler.
te bu kitap, dokuz gn sren kongre esnasnda nasl alldn, bilgi alemimizin milli
tarihe nasl bir bakla baktn ve tarihimizin birok noktalarn nasl aydnlattn, mili
davann ne kadar derin temellere dayandn gstermek iin kyor, Trk milli tarihine yeni
ufuk aan emeklerin bir angs olmak zere bastrld
320
.
Kongre bakan Maarif Vekili Esat Bey ise a nutkunda, kongrenin amalarn yle
belirtmitir; Bu seneden itibaren mekteplerimizin muhtelif snflarnda okutulmaya balanm
olan yeni tarih kitabmzn, bir senelik tecrbe neticesine gre tenevvr ve tenvir maksadyla
muhtelif bahisleri,tedris usul ve kaideleri hakknda konferanslar verilmek ve tenkid ve
mzakereler yaplmak,nmzdeki seneler iin tedriste vahdeti tesis edilmek lzum ve
zarureti zerine bu kongre tertip olunmutur. Ayrca Esat Bey konumasnda, tarih
eitimini ulusal eitim ilan ederek bir milletin kendi kkenlerini bilmesi gerektiini, ou
tercme ve ikbas olan tarih kitaplarnn Trk varln ve benliini ortaya karmadn,
aslnda Trklerin Avrupallardan 5000 yl nce tarih sahnesine km olduunu
vurgulamtr
321
.
Kongre almalar belirlenen esaslar dahilinde srdrlm, konular, mzakere, tenkid ve
tartmalar yollaryla grlmtr. Kongrede rk sorunu zerinde durulan ana konulardan
birisi olmutur. Irklk kuramlar ve Trklerin antropolojik yaplarna ilikin olarak Reit
Galip, evket Aziz Kansu ve Sadri Maksudi Arsaln bildirileri tartlmtr. Bu kongrede
dikkat eken olay resmi grn takdimcisi olarak bilinen, Trk Tarih Tetkik Cemiyeti umumi
katibi Reit Galip ile Zeki Velidi Togan ve Fuad Kprlnn tartmalardr
322
. Ayrca
kongrede tarih tezinin nermeleri, esas olarak Afet Hanm, Reit Galip, Sadri Maksudi, Hasan
Cemil ve emsettin Beyler tarafndan savunulmutur. Kongrede en tecrbeli tarihilerden biri
olan Fuad Kprlnn, kullanlan kaynaklar ve kullan ve yorumlan yntemleri ile ilgili
eletirileri vard. Fuad Bey, tarih aratrmalarnn ve retiminin belgelerle

320
Birinci Trk Tarih Kongresi; Konferanslar, Mzakere Zabtlar, stanbul 1932, s. V-VI.
321
Esat Beyin konumas iin bk. Maarif Vekili Esat Beyin A Nutku, Birinci Trk Tarih Kongresi
Zabtlar, stanbul 1932, s. 5-12.
322
Bu konuda bkz. Birinci Trk Tarih Kongresi; Konferanslar, Mzakere Zabtlar, stanbul 1932, s. 99-161,
166-195, 369-400.
85
kuvvetlendirilemeyecek kadar eski dnemlere ekilmesi konusunda endie duyuyor ve
Trklerin tarihini salam ve yeni bir yntemle aratrmak gerektiine inanyordu. Yntem ve
kaynaklarla ilgili benzer eletiriler yapan Zeki Velidi Toganda belgelerle desteklenemeyecek
dnemleri ne karmaya karyd ve zellikle Orta Asyadan gn nedenleri ve zaman
konusunda dikkatli olunmasn istiyor, gn biricik sebebi olarak kuraklk kuramnn ne
srlmesini reddediyordu. Fuad Beyin itirazlarna Afet Hanm ve Hasan Cemil, Zeki
Velidinin itirazlarna ise Reit Galip ve Sadri Maksudi cevap vermitir
323
. Bu cevaplar
bilimsel kayglardan ziyade nceden karara balanm olan tarih grn savunur nitelikteydi
ve siyasi bir tavr vard. Sonuta Fuad Kprl kongre sresince ar basan eilimle uyum
salamaya alm, kongrede tamamen dlanan Zeki Velidi ise akademik almalarn
yurtdnda srdrmeye karar vermi ve ertesi yl Viyanaya gitmitir.
Bakan Yusuf Akura kongreyi kapatrken tartmalardan kan sonucu yle zetlemiti:
Bir haftadan beri huzurunuzda sz syleyen arkadalarmz ispat ettiler ki, Avrupallarn
hkmetmek amacn gzeterek ortaya attklar rk kuramnn bilimsel kymeti yokturBiz,
btn dnyada yaayan insanlar, Avrupallar gibi ve onlar derecesinde hukuka sahip adam
evlatlar sayyoruz
324
. Kaynaklarn sorgulanmas, tarih ncesi ve tarihin ilk dnemlerinin n
plana karlmas yolundaki eletiriler zerinde hemen hemen hi durmam ve kongre,
tartmal bir konumda braklan nermelerin ana hatlaryla geerli grld bir atmosferde
kapatlmtr
325
. Bylece tarih tezini savunan tarihilerin nermeleri arlk kazanmt.
Kongrenin tarihsel bir nemi, Trkiyedeki bilimsel tarih almalar iinde zellikle
arkeoloji ve mzecilik konularnda dikkate deer almalarn balatlm olduunu
gstermesiydi. Kaynaklarn sorgulanmas konusu ise, bu kongre erevesinde tevik
grmemekle birlikte, tarih biliminin gelimesi iin zellikle zerinde durulmas gereken
nemli bir nokta olduu en tecrbeli ve konularnda uzman tarihilerin yaptklar eletirilerle
ortaya km oldu. Bu ilk tarih kongresini her be ylda bir toplanan kongreler izledi.
Birinci Trk Tarih Kongresi sonrasnda Trk Tarih Tetkik Cemiyeti, 19 Temmuz 1932
tarihinde, Tarih Kongresine katlan yelere Marmara Kknde sat 16.00da ay ziyafeti
vermitir. Bu ay ziyafetine 18.00de Atatrkte katlmtr. Atatrk Kongreye katlan yelere
iltifatlarda bulunarak saat 22.00ye kadar devam eden sohbete katlarak, yelere tarihin nasl

323
Geni bilgi iin baknz Cumhuriyet, Gazete, 4 Temmuz 1932, s.1-3; Cumhuriyet, Gazete, 8 Temmuz 1932,
s.1.
324
Birinci Trk Tarih Kongresi, Konferanslar, Mzakere Zabtlar, stanbul 1932, s. 607.
325
Yusuf Akurann kapan konumas iin baknz Cumhuriyet, Gazete, 12 Temmuz 1932, s.1.
86
telakki edilmesi gerektii hususundaki fikirlerini, tarih kongresine ait intibalarn
belirtmitir
326
. Bu sohbet esnasnda muallimlerden biri Atatrke:
- Paam! Birok Avrupal muharrir yazdklar eserlerde sizi diktatr diye
vasflandryorlar. Buna ne buyuruyorsunuz? Diye bir sual sormutur. Atatrk bu suale gayet
soukkanllkla ve glerek cevap vermitir:
- Ben diktatr deilim ve heveslisi de olmadm. Benim diktatr olmadma uradan
hkm veriniz, ben diktatr olsaydm siz bana bu suali soramazdnz! Diyerek zarif ve makul
bir cevap vermitir
327
.
Muallimler Atatrk ile temaslarndan ok byk faydalar alm ve Gazi Mustafa Kemalin
kendilerine gsterdii yksek alakadan pek memnun kalmlardr. Gazi kkten ayrlrken
Onu byk alklarla uurlamlardr
328
.
Tarih Kongresi, gerek ilmi gerekse milli konulardaki anlaylarda nemli neticeler
meydana getirmitir. Bu neticelerin birincisi, Trk Tarihinin kendi aramzdaki anlay
tarzmzn deimesidir. Nitekim Trk Milletinin bal bana bir medeniyet tarihi olan z
tarihini karanlktan kurtarmak ve bunlar gelecek kuaklara aktarmak tarihimize kar
kazandmz yeni bak asyd. kinci netice ise, Trk rknn tarihteki rol hakknda, rklarn
medeniyetler zerindeki tesirine ait mevcut ilmi grleri altst edecek yeni nazariyenin, bir
Trk ilmi grnn kurulmasyd
329
.

4.5.2. kinci Trk Tarih Kongresi
Trk Tarih Kurumu, Birinci Trk Tarih Kongresinden 5 yl sonra, kinci Trk Tarih
Kongresini dzenlemitir. Be yllk dnem ierisinde kurum, almalarn daha da
gelitirerek, 1935 ylndan itibaren kendi paras ile aratrma yapabilecek mali gce
kavumutur. Yine bu dnemde hazrlatlan eitli eserler, seriler halinde yaynlanmtr.
Atatrk, kongreye sunulan bildirileri nceden okuyarak dncelerini kongre Hazrlama
Kuruluna bildirmitir. Kongreden nce dnemin Trk Tarih Kurumu Bakan Hasan Cemil,
Atatrke bir muhtra sunarak onayn almtr
330
. Kongre ncesinde 19 Eyll Pazar gn
stanbulda toplanm bulunan Kongre yelerine TTK Asbakan Afet nan tarafndan Erturul

326
Cumhuriyet, Gazete, 19 Temmuz 1932, s. 1-2.
327
Utkan Kocatrk, Atatrkn Sohbetleri, Edebiyat Yaynevi, Ankara 1971, s.28.
328
329
330
Hasan Cemilin Atatrke sunduu muhtra iin bk. demir, age, s.42-44..
87
yatnda bir ay ziyafeti verilmi, ayn zamanda Atatrkn Floryadaki Denizevi ziyaret
edilmi, Boaziinde ge vakte kadar devam eden bir deniz gezisi yaplmtr
331
.
Birinci Trk Tarih Kongresinden bu yana Trk Tarihinin aklanmas ve belgelenmesi iin
sregelen almalarn verdii sonular Trk bilim evreleri yannda bilim dnyasna sunmak
amac ile 20-25 Eyll 1937de stanbul Dolmabahe Saraynda kinci Trk Tarih Kongresi
toplanmtr
332
(Bk. EK-21). Kongrenin birinci celsesi, saat 15.00da Cumhurbakan
Atatrkn, vekillerin, yabanc eli heyetlerinin, kalabalk ye ve dinleyici kitlesinin
huzurunda Trk Tarih Kurumu Bakan Hasan Cemil amlbelin bir nutku ile almtr.
Bundan sonra reis, fahri reis, ve reis vekilleriyle katiplerin seimleri yaplmtr. Kongre
bakanlna Kltr Bakan Saffet Arkan, fahri reislie Cenevre niversitesi profesrlerinden
Pitar, reis vekilliklerine Trk Tarih Kurumu Asbakan Afet nan, Hasan Cemil amlbel ve
Halil Ethem seilmitir.
Bu Kongreye, Almanya, Amerika, Avusturya, Bulgaristan, ekoslovakya, Fransa,
ngiltere, sve, svire, Macaristan, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistandan (46)s dnyaca
nl bilim adam katlmtr
333
(Bk. EK-22). Bylece bu kongreye ilk defa yabanc bilim
adamlar da arlarak uluslar aras bir nitelik verilmitir. Bylece Trk Tarih tezimiz yabanc
ilim adamlarnn da tetkikine sunulmutur. kinci Trk Tarih Kongresi gerek bu nitelii,
gerekse kongre dolaysyla Dolmabahe Saraynda dzenlenen anlaml sergisi ile nem
kazanmtr. Atatrk bu kongreyi byk bir ilgiyle izlemitir. Kongreye 46s yabanclar
tarafndan olmak zere 97 bildiri sunulmutur (Bk. EK-23). Yabanc dilde yazlm bildiriler
hemen Trkeye evrilmi ve brorler halinde kongrede datlmtr. Bunlar daha sonra 1280
sayfalk bir cilt halinde yaynlanmtr
334
. Belirli uzmanlk alanlarn kapsayan konular fazla
eitli deildi. Arkeoloji, dilbilim ve antropoloji esas konulard. Bu bilim dallar medeniyet
tarihi anlayyla dorudan balantl bir biimde ele alnm ve zaman olarak da tarih ncesi
ve tarihin ilk devirleri seilmitir
335
.
Maarif Bakan Saffet Arkan, kongreye bakanlk ederek a konumasn yapmtr.
Konumasnda Trk Tarih Kurumunun amalarn dile getirerek, kurumun yapaca
aratrmalarn, bilimsel bulgulara dayanacan ve zellikle arkeoloji, fiziki antropoloji ve eski
dillerin incelenmesinin tmyle pozitif bilimlerin yntemlerinin esas alnarak yaplacandan
rtlmeyeceini belirtmitir. Bu dallarda yaplacak aratrmalar, tarih ncesinin doa

331
Muzaffer Gker, kinci Trk Tarih Kongresi, Belleten, C.II (1938), S.5-6, s.2.
332
kinci Trk Tarih Kongresinin alma program iin bk. Ek.23.
333
oker, age, s.8; Kongre Bakanl Divan ve Kongreye itirak edenler Ek-24de verilmitir.
334
demir, age, s. 44., oker, age, s. 18.
335
Behar, age, s. 173.
88
olaylaryla balantl olacak ve Trk Tarih Tezinin doruluunun kantlanmasn
salayacakt
336
. Bu a konumasndan sonra Afet nan, Kurumun arkeolojik faaliyetleri
hakkndaki raporunu sunmutur. Raporunda Cumhuriyet ynetiminin tarih alannda yapt
yatrmn amacna ve kapsamna iaret ederek zellikle arkeolojinin, fiziki antropoloji
araclyla uygarln fiziki bir ekilde aklanmasyla balantl baarlarndan sz etmitir.
Bu ise kinci Kongrenin bilimsel zihniyetini vurgulamaktadr
337
. Kongre, Trklerin Anadolu
zerindeki tarih ncesi kalntlarn kantlamak, arkeolojiyi sadece buna tanklk yapmaya
zorlamak bylece Trklerin bir ulus olarak byk bir uygarlk sahibi olduklarn karmay
esas almtr
338
.
kinci Kongrede en ok ilgi duyulan ve zerinde en ok rapor hazrlanan bilim dal
arkeolojiydi. Kongrede Trk Tarih Tezi, yabanc ve yerli bilim adamlarnca tartlmtr.
Kongre zabtlarnda bu ama, Trk Tarih Tezi, yeni tetkikler ve hafriyatlarla giderek
kuvvetlenmi, birok yeni meselenin dnya ilim aleminin tetkik ve mnakaasna arz edilmesi
lzumu hasl olmutur. eklinde belirtilmitir. emsettin Gnaltay kongre ile ilgili olarak
yle bir deerlendirme yapmtr: kinci Trk Tarih Kongresi, tezin cihan alimleri
muvacehesinde izah ve cihan alimlerinin ilmi intikatlarna arz edilmesi imkann vermiti.
kinci Kongre daha parlak bir surette tetevv etti. Salhiyettar byk alimler yeni alan bu
tetkik sahasnda, yaplan aratrmalar takdirlerle karladlar. Kongreye ve tarih sergisine
yalnz hayranlk gstermekle kalmadlar. Tarih tezimizi teyit, milli tarihimizle alakadar birok
hususlar tenvir eden ilmi tetkiklerini kongre muvacehesinde okuyarak yakn alakalarnn
gsterdiler. Bazlar memleketlerine avdetlerinde bu mevzu hakknda ilmi neriyatta
bulundular
339
. Atatrk, kongre hakkndaki dncelerini 1 Kasm 1937de Trkiye Byk
Millet Meclisinin a sylevinde, Trk Tarih Kurumu yapt kongre, kurduu sergi,
yurtiindeki hafirler, ortaya kard eserlerle imdiden btn ilim dnyasna kltrel
vazifesini ifaya balam bulunuyor. eklinde belirtmitir
340
.
Kongre, sonu olarak, Trk Tarih Kurumu tarafndan ortaya konulan bilimsel gerekler
etrafnda byk bir bilim adam kitlesinin birlemi bulunduunu gstermitir. Ayrca
kongrede, gemile imdiki zaman arasnda kurulan bada maddi kant olarak arkeolojik

336
kinci Trk Tarih Kongresi (stanbul 20-25 Eyll 1937), Kongrenin almalar ve Kongreye Sunulan
Tebliler, stanbul 1943, s. 2.
337
Tebliler, stanbul 1943, s. 8-15.
338
Cumhuriyet, Gazete, 22 Eyll 1937, s. 7; Cumhuriyet, Gazete, 23 Eyll 1937, s. 3; Cumhuriyet, Gazete, 24
Eyll 1937, s. 3; Cumhuriyet, Gazete, 25 Eyll, s. 3.
339
Gnaltay, agm, s. 338.
340
oker, age, s. 18.
89
bulgular kullanlm olmas, Trk tarihiler nnde belirli alanda da olsa bilimsel aratrma
yollarn amtr.

4.5.3. Trk Tarih Kurumunun Katld Uluslararas Kongreler
Trk Tarih Kurumu, ilk kurulu yllarndan itibaren yurt dndaki yabanc b i l i m
kurulular ile ilikiye girmi , birok kongre,sempozyum ve kollekyuma itirak etmi
veya temsilci gndermitir.1935 ylnda hazrlan T.T.A.K programnn avan projesinin 14.
maddesi Kuruma bu Konuda u grevleri yklemektedir : Ecnebi messeseler ve bilhassa
mill t e z i mi z e yaklaan ecnebi limlerle mnasebet tesisini bir usule balamak
341

Trk Tarih Kurumu tznn 5. maddesine uyarak yurt dndaki Uluslar aras Bilim
Kurumlarna ye olmaktadr. Kurumun 1931-1938 aras dnemde ye olduu yabanc bilim
kurulular unlardr:
1-Uluslararas Tarihi bilimler Komitesi, Paris 1932
342
.
2-Uluslararas Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Kurumu,Bkre
343
.
Trk Tarih Kurumu Atatrk dneminde 15 uluslararas kongreye katlmtr. Kurum
yeleri, bu toplantlara orijinal nitelikte bilimsel bildiriler sunmulardr. Kurum, kurduu bu
mnasebet neticesinde, Avrupadaki yabanc bilim kurumlaryla yayn mbadelesi, ilmi
haberleme, kongreler, toplantlar, sempozyumlar, tertipleme ve katlma eklinde faaliyetler
ierisine girmitir. Trk Tarih Kurumunun 1931-1938 yllar arasnda katld kongreler
unlardr
344
:
1-Uluslararas Antropoloji ve Etnoloji Bilimleri Kongresi, 1 Austos 1932, Londra,
Katlan: evket Aziz Kansu.
2-Uluslararas Tarih retmenleri Kongresi, Aralk 1932, Paris, Katlan: Prof. Muzaffer
Gker.
3-Uluslararas Antropoloji ve Etnoloji Bilimleri Kongresi, 30 Temmuz 1934, Londra,
Katlan: Do. Dr. evket Aziz Kansu.

341
Trk Tarihi Aratrma Kurumu iin Hazrlanan Programn Avan Projesi, Belleten, C. XXVII (1963), s.
641.
342
Amac tarihi bilimler alanlarnda alanlarla bu alanda kurulmu bilim kurumlar arasnda dayanma ve
ibirlii salamak, bilimsel kongreler dzenlemek olan Uluslar aras Tarihsel Bilimler Kongresinin merkezi
Paristedir, Uluslar aras Tarihsel Bilimler Kongresinin 1932 ylndan bu yana yesi bulunmaktayz. demir,
Cumhuriyetin 50. Ylnda TTK, Ankara 1973, s. 49.
343
Amac Balkanlarn tarih, arkeoloji, etnografya ve kltrlerini aratrmak olan Uluslar aras Gneydou
Avrupa Aratrma Kurumunun merkezi Bkretir. Kurumun kurulduu gnden bu yana yesi bulunmaktayz.
demir, age, s. 49.
344
demir, age, s.105-106; Belleten, C. I ve C. II iinde haber ksmlar.
90
4-Uluslararas Bizans ncelemeleri Kongresi,9 Eyll 1934, Sofya, Katlan: Prof.
Muzaffer Gker
5-Uluslararas III. ran Sanat ve Arkeoloji Kongresi, 10-18 Eyll 1935, Leningrad,
Katlanlar: Ord. Prof. emsettin Gnaltay, Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl, Do. Dr. Arif
Mfid Mansel, Celal Esat Arseven
345
(Bk. EK-24).
6-Uluslararas X.Tp Tarihi Kongresi, 23 Eyll 1935, Madrid, Katlan: Do. Dr. Sheyl
nver.
7-Uluslararas Meskkt Kongresi, 3 Haziran 1936, Londra, Katlan: Halil Edhem Eldem.
8-Uluslararas Tarihten Evvelki ve ilk Tarihsel alar Kongresi, 2 Austos 1936,
Oslo, Katlanlar: Prof. Dr. evket Aziz Kansu, Remzi Ouz Ark.
9-Uluslararas XVII. Antropolojiye Prehistorik Arkeoloji Kongresi, 1-8 Eyll 1937,
Bkre, Katlanlar: Prof. Dr. Afet nan, Prof. Dr. Yusuf zer
346
(Bk. EK-25).
10-Cenevre Tarih ve Arkeoloji Kurumunun 100.Yldnm Kutlama Toplants, 5 Mart
1938, Cenevre, Katlan: Ord. Prof. Yusuf Hikmet Bayur.
11-Uluslararas II. Arkeoloji ve Etnoloji Bilimleri Kongresi, 1 Austos 1938,
Kopenhag, Katlanlar: Prof. Dr. evket Aziz Kansu, Prof. Dr. Remzi Ouz Ark
347
(Bk.
EK-26).
12-Uluslararas VIII. Tarih Bilimler Kongresi, 28 Austos-4 Eyll 1938, Zrih,
Katlanlar: Ord. Prof. Dr. Fuad Kprl, Dr. Hamid Zbeyr Koay
348
(Bk. EK-27).
13-Uluslararas II. Tp Tarihi Kongresi,1 Eyll 1938, Zagreb, Katlan: Prof. Dr. Sheyl
nver.
14-Uluslararas XX. arkiyatlar Kongresi, 5 Eyll-10 Eyll 1938, Brksel, Katlanlar:
Ord. Prof. Dr. Fuad Kprl, Reit Saffet Atabinen
349
(Bk. EK-27)

345
Leningragrada toplanacak III. Arsulusal Arkeoloji Kongresine gidecek olan Arif Mfite ve Celal Esat
Arsevene siyasi pasaport verilmesine ait kararname ekler blmnde verilmitir. Babakanlk Cumhuriyet
Arivi, Dosya No: 69, Kutu No: 57, Evrak sra no: 16, Knye sra no: 1367.
346
Bkrete toplanacak XVII. Antropolojik ve Prehistorik Arkeoloji Kongresine Prof. Dr. Afet nan
bakanlnda gidecek olan heyete siyasi pasaport verilmesine ait kararname ekler blmnde verilmitir.
Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya No: 72, Kutu No: 78, Evrak sra no: 5, Knye sra no: 1418.
347
Kopenhagda toplanacak Antropoloji ve Etnoloji kongresine katlacaklara siyasi pasaport verilmesine ait
kararname ekler blmnde verilmitir. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya No: 54, Kutu No: 83, Evrak sra
no: 13, Knye sra no:3201.
348
Zrihte toplanacak olan Tarihi limler Sekizinci Arsulusal kongresine katlacak olan Fuad Kprl ve
Hamit Zbeyr Koaya siyasi pasaport verilmesine ait kararname ekler blmnde verilmitir. Ayn yer.
349
Zrihte toplanacak Tarihi limler VIII. Uluslar aras Kongresine katlacak Fuad Kprlnn bundan sonra
Brkselde toplanacak Uluslar aras XX. Mterikler Kongresine temsilci olarak katlmas ve gndelikleri ile
masraflarna ait kararname ekler blmnde verilmitir. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya No: 75, Kutu
No: 84, Evrak Sra No: 1, Knye sra no: 3607.
91
15-Uluslar aras Arkeoloji Kongresi 23-25 Ekim 1938, Atina, Katlanlar: Hamit Koay,
Arif Mfit, kr Akkaya
350
(Bk. EK-28).

4.6. Kazlar ve Tetkik Gezileri
Trk Tarih Kurumunun faaliyet gsterdii nemli sahalardan, biride kazlar ve
tetkik gezileridir. Kurum tznn ama blmnn 4. maddesinin C kk bu konuda
Kuruma u grevleri ngrmektedir: Trk Tarihini aydnlatmaya yarayacak vesaik ve
malzemeyi elde etmek iin gereken yerlere taharri, hafir ve keif ve bunlarla ilgili aratrma
yapmak zere gereken kiileri tek olarak veya heyet halinde gnderir
351
.
Yine Atatrkn emriyle 1935 ylnda kurum iin hazrlanan Avan Projenin 7.
maddesinin IX. blmnde konu ile ilgili u maddeler yer almaktadr: Ecnebi tarih
ekspedisyonlarnn byk sermayelerle baardklar hafirleri ilerde mali kudretimizin vsatl
zamannda yapmak zere imdilik kk mikyasta hafirler tertibile, arkeolojik ve
antropolojik aratrmalar yapmak; Memleket iinde ve dndaki mhim hafir ve meif
yerlerine seyahatler tertip ederek, bulunan tarihi eserler ve abideler zerine ilmi
tetkikler yapmak
352
.
Trk Tarih Kurumu, Tzndeki ve alma programndaki bu hkmlere uyarak
kurulduu gnden itibaren memleket iindeki hafriyatlarla yakndan ilgilenmitir. Kurum bu
hafriyatlarda balca u gayelere ulamak istemektedir:
1- Sistemli bir surette Anadolunun Paleolitik istasyonlarn aratrmak ve bu suretle
memleketimizin tarih ncesi devirlerini aydnlatmak.
2- Eski kltrlerin istikamet ve mene meselelerini halledecek vesikalar meydana
karmak.
3- Anadoluda byk bir devlet kurmu olan Etilerin yayl sahalarn ve geit
noktalarn tespit etmek.
4- En eski Anadolu kltr ile Orta Asya, Mezopotamya, Ege Havzas, Cenub Rusya ve
ark Avrupa kltrleri arasndaki mnasebetleri aratrmak.
5- Ve nihayet binlerce yldan beri bir ok byk medeniyetlere yerleme sahas olan
Anadolumuzun daha yakn tarihine ait belgeleri ortaya karmak. Kurum bir taraftan bu

350
Atinada toplanacak olan Uluslar aras Arkeoloji Kongresine Hamit Z. Koay, Ali Mfit ve kr
Akkayann gnderilmsine ve siyasi pasaport verilmesine ait kararname ekler blmnde verilmitir.
Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya No:92, Kutu No:85, Evrak sra no:6, Knye sra no:3951.
351
352
Trk Tarihi Aratrma Kurumu iin Hazrlanan Programn Avan Projesi, Belleten, C. XXVII (1963), s.
641.
92
amalara ulaabilmek iin kazlar ve tetkik gezileri yaparken dier taraftan da, Trkn ana
yurdu Orta Asyada ve onun yaylm ve zerlerinde byk medeniyetler kurmu olduu
sahalarda, yabanclarn yapm olduklar hafriyat ve aratrmalara ait raporlar, ettleri dilimize
evirmitir.
Trk Tarih Kurumu btesi msait olmad iin kendi bana bir hafriyata ancak 1935
ylnda balamtr. lke iinde yabanclar tarafndan srdrlen kaz almalar ise Maarif
Vekaletinden alnan yazl izinlerle gerekletirilmi ve bu almalar TTK tarafndan takip
edilmitir. Bu almalardan birisi, Alman Asar Atika Enstits yesi Kurt Bittelin Yozgatn
Boazkynde yapm olduu kaz almalardr. Temmuz 1931de kaz almalarna
balayan Bittel 1935 ylna kadar almalarn srdrmtr
353
(Bk. EK-29). Yine bu
almalardan biri olan, Luvr Mzesi M.Delaportenin Malatya yaknndaki Arslantepede
yapt hafriyatta, Anadolu Tarihini aydnlatacak eserler bulunmas ile kaz almalar
uzatlmtr (Bk. EK-30). 1933den 1935 ylna kadar Trk Tarih Kurumun alakadar olduu
hafriyatlar unlardr
354
:
1-Ahlatlbel Hafriyat, 1933: Trk Tarih Kurumunun teklifi zerine, Dr. Hamit Z.
Koay, Maarif Vekaletinden ald emirle, Ankaraya 16 km. mesafede bulunan Ahlatlbelde
hafriyat yapmtr. Burada Bakr devrine ait bir mstahkem yer harabesi bulup meydana
karmtr. Bu hafriyatn en nemli sonucu, II. Truva medeniyetiyle Orta Anadolunun Bakr
devrinin muasr oluudur.
2-Karalar Hafriyat, 1933: Ayn yl yine Maarif Vekaletinin emriyle arkeolog Remzi O.
Ark, Ankaraya 60 km. mesafede olan Karalarda hafriyat yaparak Glat devrine ait mstahkem
bir ehir meydana karmtr.
3-Gllda Hafriyat, 1934: Maarif Vekaleti, Glldada Posteti ve Frikya devrine ait
mstahkem bir ehri meydana karmtr.
Kurumun kendi paras ve kendi elemanlaryla balad ilk kaz, 1935 ylnda Eti
mparatorluk merkezi olan Hattua civarnda Alacahykte Dr. Hamit Z. Koay tarafndan
balatt kazdr. Milattan nce drdnc binyln sonlarna kadar inen uygarlk tabakalar
iinde en nemlisi Protoetiler devrine ait olan ve milattan nce 2500-2200 yllarna tarihlenen
kral mezarlardr. Altn, gm ve bronzdan zengin ev ve klt eyasn bilim dnyasna tantan
kaz, Anadolunun binlerce yl nceki byk uygarln meydana karmas bakmndan nem

353
Kurt Bittelin yapm olduu kaz almalaryla ilgili kararnameler ekler blmnde verilmitir.
354
Tebliler, stanbul 1943, s. XXXV; Afet nan, Trk tarih Kurumunun Arkeoloji Faaliyeti, kinci Trk Tarih
Kongresi, Kongrenin almalar ve Kongreye Sunulan Tebliler, stanbul 1943, s. 10.

93
tamaktadr. Alacahykte bulunan gne kurslar, geyik ve boa heykelcikleri bugn eitli
kurululara amblem olmu, dnya bilim evrelerinde Anadolunun en eski uygarlklarndan
biri olarak ilgi grmtr.
Kurumun Orta Anadoluda balatt ikinci nemli kaz Kayseri yaknlarndaki Kltepe
kazsdr. Eti mparatorluunun en byk ticaret merkezlerinden biri olan bu ehirde Asur
ticaret kolonilerine ait binlerce tablet bulunmutur. Bunlar Eski Anadolunun hukuk, ticaret ve
sosyal hayat bakmndan ok nemli belgelerdir. Ayrca Antalya, zmir, Van, Trakya,
Erzincan blgelerinde yapm olduu kazlardan yurdumuzun eski uygarlklarn ortaya karan
kalntlar ele geirilmitir.
Trk Tarih Kurumu, Atatrk dneminde 13 yerde kaz ve aratrma yapm, bu kaz ve
aratrmalarn bilimsel sonularn, Kurum yaynlarnn Kaz Raporlar ve Bunlarla lgili
Aratrmalar adn tayan V. dizisi iinde yaynlamtr. Trk Tarih Kurumunun kaz ve
tetkik gezilerinden elde etmek istedii sonu, Anadolu kltrnn eskiliini ve bunu Orta
Asya ya balayan yollar ve belgeleri ortaya karmak ayrca daha yeni ve klasik
uygarlklarn Anadoludaki kalntlarn aratrarak, yurdumuzun tarih ncesi devirlerden
bugne kadar olan tarihini aydnlatmaktr. Bu sonulardan da anlalaca zere kazlardan
elde edilmek istenen dier nemli bir sonuta, Trk Tarih Tezinin ispatlanmasna
yarayacak salam ilmi delillerin bulunmasdr. Kurum, gerekirse ve imkn bulursa, Orta
Asyada ve Yakn Douda kaz ve aratrmalar yapmay programna alm bulunmaktadr.
Afet nan, kurumun arkeolojik faaliyetleri ile ilgili unlar sylemektedir: Her yoldan ve
her vasta ile Trk tarihine malzeme toplamak tarihi hedefimizdir. Hafriyat yapmak bunu
banda gelmektedir. Esasen Trkiye, tarihi eserlerin okluu ve zenginlii ile dnyann en
nde gelen memleketlerden biridir. Muhtelif yerlerde yaplan hafirlerimiz Trkiye tarihinin her
devri iin bize belgeler vermitir
355
. Kurumun yrtt kazlardan karlan eserler bugn
Trkiyedeki muhtelif mzelerin en zengin koleksiyonlarn meydana getirmekte, gerek bilim
adamlar, gerekse turistler tarafndan hayranlk ve ilgi ile izlenmektedir.

355
Afet nan, Tarih zerine ncelemeler ve Makaleler, Ankara 1960, s. 298.
94
Trk Tarih Kurumunun 1935-1938 yllar arasnda yapt kazlar yle sralayabiliriz
356
.

Kaznn Ad Yneten Balad
Tarih
Bittii
Tarih
Yaynlar
Alacahyk Remzi O. Ark-
Hamit Z. Koay
1935 1935, 1936, 1937-1939 raporlar kitap halinde
kmtr. Belleten C.I, s.210da Remzi Ouz Arkn
ilk netice hakknda bir yazs; C.I, s.525 ve C.V,
s.1de Hamit Koayn 1936-1940 almalar
hakknda bir raporu vardr. Ayrca Alacahyk kaz
almalarna dair, Belleten, C.I, s.501de Prof. Dr.
Hans Gustav Gterbockun Alacahyk Civarnda
Ele Geen Bir Eti Mhr; Belleten, C.I, s.180de
evket Kansunun Alacahykte Bulunan
skeletlerin Antropolojik Tetkiki isimli makaleleri
bulunmaktadr.
Ankara Kalesi Remzi O. Ark 1937
Ankara
Mabedi
Hamit Z. Koay 1938
ankrkap Hamit Koay 1937 1943 1937-1940 almalar hakknda Necati Dolunayn
Belleten C.V, s.261de bir raporu kmtr.
Eti Yokuu evket A. Kansu 1937 1940ta raporu kmtr.
zmir
(Namazgh)
Selahattin Kantar-
Rstem Duyuran
1938 1944 1944 almalar hakknda Rstem Duyurann
Belleten, C.IX, s.403te ksa bir raporu kmtr.
Karaolan
(Ankara)
Remzi O. Ark 1937 1943 1937 almalar hakknda Belleten, C.III, s.27de
Remzi O. Arkn bir raporu kmtr. Ayrca
Belleten, C.XII(1948), s.759da evket Aziz Kansu
ve Seniha Tuankann Karaolan Hynden
karlan Eti, Frig ve Klasik devir iskeletlerinin
antropolojik incelenmesi adyla makale
yaynlanmtr.
Pazarl Hamit Z. Koay 1937 Belleten C.III, s.2de Hamit Koayn bir yazs ve
1941de kitap halinde raporu kmtr.
Region
(stanbul)
Aziz Ogan 1938 1948 Belleten,C.III(1939), s.437de Aziz Ogann C.VI,
s.1de Arif Mfid Mansel ve Aziz Ogann yazlar

356
demir, age, s.91-96; Ayrca bk. Belleten, C.I ve C.II, Haber ksmlar; Geni bilgi iin bk. Afet nan, Trk
tarih Kurumunun Arkeoloji Faaliyeti, kinci Trk Tarih Kongresi, Kongrenin almalar ve Kongreye
Sunulan Tebliler, stanbul 1943, s. 10-15.

95
kmtr.
Topkap
Saray
Aziz Ogan 1937 Belleten C.IV(1940), s.317de Aziz Ogann bir
raporu kmtr.
Sivas ifaiyesi Sedat etinta 1938 Dosyasnda rapor vardr.
Tarih ncesi
Aratrmalar(
nn-Tuz
gl)
evket A. Kansu 1938 1938 Belleten,C.III(1939), s.93de evket A. Kansunun
raporu kmtr.
Trakya
Tmsleri
A. M. Mansel 1936 1939 Belleten C.IV, s. 89da, C.VIII, s.1de Arif Mfid
Manselin iki yazs ve VI. Seride Trakya-Krklareli
Kubbeli Mezarlar hakknda bir monografisi
kmtr.

4.7. Ariv Aratrmalar
Trk Tarih Kurumu, kuruluundan beri ariv almalar yapmay ve bir ariv meydana
getirmeyi ama olarak kabul etmitir. Olduka zengin bir ariv olan Osmanl mparatorluu
arivinin dank bakmsz bir durumda bulunduu bir dnemde 15 Temmuz 1935 tarihli TTK
Avan Projesinin 6. maddesinin A blmnn I. ve II. maddeleriyle meseleye dikkat
ekilmitir
357
. Bu maddeler: Milli tarih tezimizin ilmi zaferini temine yarayacak tarihi
delilleri ihtiva eden, urada, burada ve Hazine-i Evrak denilen emniyetsiz, tehlikeli ve
rutubetli yerlerde dank ve yn halinde duran btn vesikalar ve btn el yazmalarn,
hitabeleri, vakfiyeleri, mahkeme sicillerini devlet merkezinde vcuda getirecek modern ve
geni bir binada toplamak ve en yeni teknik metotlarla tasnif ve tanzim ederek, tarih yazanlarn
bu vesikalardan daima ve kolayca istifade edebilmelerini ve ilmi tetkiklerin bu milli vesikalara
istinat ettirmelerini temin etmek; Bylece tanzim ve tasnif olunacak vesikalar, mtehassslar
tarafndan tetkik olunduktan sonra, tarihi kymet ve ehemmiyetlerine gre klliyet halinde ve
Trk tarihi malzemeleri serisi eklinde sra ile neredilmek
358
eklindedir. TTK, bu konuda
Atatrk 1931-1938 yllar arasnda pek faaliyet gsterememitir.
Bunun sebepleri arasnda belli bal olarak unlar sayabiliriz:
1-Ariv kanununun karlmam olmas
2-Ankarada kurulmas kararlatrlan ariv merkezinin yaplamamas saylabilir. Kurum
bu dnemde baz ariv almalar yaplacan yllk genel kurul toplantlarnda beyan

357
Trk Tarihi aratrma Kurumu iin Hazrlanan Programn Avan Projesi, Belleten, XXVII (1963), s.641.
358
Ayn yer.
96
etmesine ramen, bu konuda bir netice alamamtr. Yaplaca bildirildii halde netice
alnamayan almalara rnek olarak unlar verebiliriz:
1-Hususi tarihlerle vakanvis tarihlerinin sra ile bastrlmas
2-Anadolu Seluklu eserlerinin haritasnn hazrlanmas.
3-1948de kararlatrlan Tahrir Defterlerinin yaynlanmas
359
.
TTK kendisine den grevleri imkanlar lsnde baarmtr. Arivin modern
metotlara gre snflandrlmas iin Milli Eitim Bakanl katnda teebbse geerek byk
Macar bilgini Feketenin Trkiyeye gelmesini salam, biri Ord. Prof. smail Hakk
Uzunarlnn bakanlnda, tekisi Ord. Prof. Ltfi Barkann bakanlndaki iki kurul,
arivimizde incelemelere balam ve bunun rnleri olduka Kurum yaynlar arasnda
baslmtr.

4.8. Kitaplk
Trk Tarih Kurumu Ktphanesi, 1931 ylnn Nisan aynda kurulmutur. Bylece
Kurum kurulduu tarihten itibaren kendisine ait ktphanesini de oluturmak iin adm
atmtr. Trk Tarih Kurumunun ktphanesi, tznn Cemiyetin maksad, Trk tarihini
tetkik ve elde edilen neticeleri neir ve tamim etmektir
360
hkmne uygun bir yolda
gelimeye balamtr. Trk Tarihinin ok eski gemii olmas ve geni sahalara yaylm
bulunmas dolaysyla kurumun ktphanesi, bu geni zaman ve mekana gre kurulmu ve
gelimitir.
Ktphanenin ilk ekirdeini Byk Millet Meclisi Ktphanesinden geici olarak
alnan birka yz kitap oluturmutur. nk Trk Tarih Kurumu kurulduu zaman henz bir
gelir kayna yoktu ve devletin her yl yapt 8000 liralk yardm ile idare ediliyordu.Bu
ekirdek yava yava Kurum btesinden alnan kitaplarla geliirken, 1933 ylnda Atatrkn
emriyle (daha nce stanbuldan Ankaraya tanm olan) vakf Sillogos Ktphanesinin tarih
ve arkeolojiye ait 10 bin cilde yakn ksmnn Kuruma verilmesi zerine ktphane bym
ve kymetlenmitir. Ayn yl, Merutiyetin ardndan kurularak, ad daha sonra Trk Tarih
Encmenine evrilen ve Trk Tarih Kurumunun kurulmasyla 1932de feshedilen, Osmanl
Tarih Encmeninin ktphanesindeki 3 bin cilde yakn kitap ve dergi dermesi de Kuruma
devredilmitir.

359
Mazhar Leventolu, Gizli Haynlklar, Yllardr Milleti Uyutan TTKnn Kendi Belgeleriyle yz, Ankara
1970, s.79.
360
Trk Tarih Tetkik Cemiyeti Nizamnamesi, stanbul 1932.
97
Daha sonralar Kurum, ktphanesine 1934 ylnda Zayti Ferenczin, Dr. Reit Galipin,
1935 ylnda Prof. Yusuf Akurann ve 1939 ylnda da Halil Ethem Eldemin ktphanelerini
satn almtr. Daha sonraki yllarda ise Kurum, bakanlarndan ve yelerinden Osman Ferit
Salam, emsettin Gnaltay, Tevfik Byklolu, Faik Reit Unat, Ord. Prof. Yusuf Hikmet
Bayur ile Ali Galip Pekel, Esat Fuat Tugay, Prof. Dr. Cemal Arif Alagz, zengin kiisel kitap
koleksiyonlarn Kurum ktphanesine balamlardr. Ayrca Kurum, Prof. Muhammed
Tanci ve Cevriye brahim Artuklarn kiisel kitap koleksiyonlarn da satn almtr. 1931
ylndan beri parasyla ald kitaplarla, hediye ve mbadele suretiyle gelen kitap, dergi ve
dier eserler ktphanenin zenginliini ve kymetini arttrm ve Kurum ktphanesi bylece
geni bir aratrmac kitlesine deerli hizmetler veren bir birim haline gelmitir. Ktphane ilk
nce kendi yelerinin ihtiyac iin kurulmu olduu halde, bugn tarih, arkeoloji, antropoloji
ve tarihin yardmcs dier ilimlerle megul olan ilim adamlarnn, niversite mensuplarnn ve
rencilerinin iinde alt bir ktphane olmutur. Trk Tarih Kurum Ktphanesi bi r
ihtisas ktphanesi olmak zelliinin yannda, sistematik bir tasnif zelliine de
sahiptir
361
. Kurum ktphanesindeki kitap says 1938 ylna gelindiinde 20 bini gemi
bulunmaktadr
362
.

4.9. Sergiler
Trk Tarih Kurumu, kongreler srasnda ve nemli gnlerde, tarihi almalar
yanstan sergiler amay da almalar arasna almtr. Alan ilk nemli sergi, kinci
Trk Tarih kongresi dolaysyla alm olan Trk Tarihi ve Eski Eserleri sergisidir. Bu
serginin al amac yle izah edilmitir: Milli tarih tezimizi,bir taraftan yeni
tetkiklere dayanan projeksiyonlu mdellel konferanslarla kurultay krssnden nazar
olarak hitabet eklinde ispat ederken, dier taraftan. bu byk davamz mzelerimizdeki
meyyidelerinden, mayede salonunda plastik bir abide ykseltmek ve szle ortaya koy-
duumuz ilm iddialar sergideki maddi vesikalarn canl delile ve maddi ahadetile
t e y i t ve tevsik etmek
363
.
Trk Tarih Kurumu, kongre ve sergi ileriyle megul olmak zere, iki komiteden oluan
bir organizasyon heyeti oluturmutur. Birinci komite tezler ve tebliler zerinde megul

361
Ulu demir, Yllarn inden, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1976, s. 205-207.
362
Muzaffer Gker, Trk Tarih Kurumunun lmi ve dari Faaileyetleri, Belleten, C.II (1938), S.5-6, s. 17;
kinci Trk Tarih Kongresi (stanbul 20-25 Eyll 1937), Kongrenin almalar ve Kongreye Sunulan Tebliler,
stanbul 1943, s. XXXVI.
363
Ulu demir, Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, Ankara 1973, s.42.
98
olurken, ikinci komite ise sergi hazrlklar ile megul olmaktayd. Bu komisyonlar 1937 yl
Haziran ayndan itibaren almaya balamlardr. Serginin hazrlklar hayli g ve yorucu
olmutur. Dolmabahe Saraynn muayede salonunda dzenlenen Trk Tarihi ve Eski Eserleri
Sergisi, 20 Eyll Pazartesi sabah 10.00da bizzat Atatrk tarafndan almtr. Bu merasime
kordiplomatik vekiller, mebuslar, mlki ve askeri erkan ile kongre delegeleri davet
edilmitir
364
. Tarih ncesinden, Cumhuriyet Devrine kadar yurdumuzda ve Orta Douda
gelien uygarlklar, maketler, mlajlar, resimler ve grafiklerle canlandran retici nitelikteki
sergi, byk ilgi grmtr. Atatrk bu serginin bozulmamasn ve okullarla halkn yararna
ak bulundurulmasn emretmitir. Sergi ancak Atatrkn lmnden sonra muayede
salonuna katafalk yaplmas nedeni ile kaldrlmtr. Bu sergiye kendi mzelerimizden baka
Orta Dou, Avrupa ve Amerikann en tannm mzelerinden eserler, ya orijinal olarak yada
kopyas yaplarak getirtilmitir
365
. Btn hkmetler Kurumun isteklerini itenlikle
karlamtr. Irak hkmeti ok deerli bir Susa vazosunu yksek rtbeli bir memuru ile
sergiye gndermitir. Alman Devlet Bakan Hitlerin msaadesiyle, serginin giriine konmak
iin Heykeltra Torakn Mnih Sanat Mzesindeki Atatrk bst getirtilmitir
366
. Fransadan,
talyadan, Macaristandan, ngiltereden, Msrdan, Amerikadan ve Rusyadan belli bal
tarihi eserlerin kopyalar zenle yaptrlarak yollanmtr. kinci Trk Tarih Kongresine
niversitelerimizle lise, ortaokul ve retmen okullarnn btn retim yeleri ve mze
mdrleri katlmtr. Tarih sergisinin almasndan sonra yine Atatrkn emirleriyle
Dolmabahe Saraynn eski veliaht dairesinde hazrlanm olan resim galerisi de Atatrk
tarafndan almtr
367
.

364
Tebliler, stanbul 1943, s. XXXVIII.
365
demir, age, s. 45.
366
Bk. Ulu demir, Trk Tarih Kurumu binasnn giri holndeki Atatrk bstnn yks, Belleten, C.
XXXI., s. 657.
367
Tebliler, stanbul 1943, s. XXXVIII; Muzaffer Gker, kinci Trk Tarih Kongresi, Belleten, C. II (1938), S.
5-6, s. 3.

99
SONU
Osmanl Devleti Dneminde, mparatorluun balangcndan Tanzimat dnemine kadar
mmet tarih anlay ile slam Tarihinin bilgileri retilmitir. Tanzimattan itibaren
Osmanlclk fikrinden kaynaklanan ve Osmanl hanedan etrafnda odaklaan Osmanl
veya hanedan tarih gr ortaya kmtr. Bu tarih grnn misyonu yani hedefi
Osmanl Milleti ve Osmanl tarih uuru yaratarak imparatorluun devamn salamakt.
Bilimsel olmaktan uzak llerde olan bu tarih anlayyla tarih bilimi gereken anlay ve
ierikten yoksun kalmtr. nc uygulama ise artk balangcndan bu yana Trk tarihinin
bilinmesi, retilmesi, aratrlmas gereinin duyulmaya baland kinci Merutiyet sonras
almalardr. Fakat bu dnemde yaplan almalarda da gerek bir ulusal tarih bilincine
ulalamamtr. Bylece Osmanl dnemi boyunca Trkler, ulusal tarih anlay ve
retiminden yoksun braklm, Trk Tarihinin derinliklerine ulus bilinci iinde eilme
olana bulunamamtr. Mill tarih anlay daha sonra Cumhuriyet dneminin zerinde
nemle duraca tarih anlaynn bir ncs olmutur. Atatrkn nclnde balatlan
Cumhuriyet tarihilii iin mmet anlayndan millet anlayna geiin bir ifadesidir
diyebiliriz.
Tarih, bir ulus iin, o ulusun gemii, bugn ve yarn iin en nemli dayanaklardan
biridir. Uluslamam, ulus olamam topluklarn tarih yaratmak iin aba gsterdikleri bir
ada Trkler gibi dnyann en eski, en kkl bir ulusunun, uygarlklar yaratm bir halkn
gerek tarihini bilmemesi, bu tarihin zel ama gden yabanclarn tanmlamalarna,
belirlemelerine braklmas Cumhuriyet ynetiminin kabul edecei bir durum deildi. Bu
konuda ivedi duruma el koyulmasn salayan olay ise , 1928 ylnda Afet nann okuduu
Franszca corafya kitabnda Trklerin sar rktan geldiine ilikin yanl yaktrmay
Atatrke sormasdr. Bu olay, Atatrk nderliinde, Trk tarih aratrmalar alannda, youn
bir alma srecinin balamasna neden olumutur ve bu almalar neticesinde Trk Tarih
Tezi oluturulmutur. Bu tezde Trklerin ilk anayurdu Orta Asya olarak gsterilmise de
Trk tarihinin odak noktas olarak Anadolu esas alnmtr. Bu tezin ortaya kndaki neden,
etkiye verilen tepki diyebileceimiz savunma tarihiliidir. Trk Tarihi hakknda dnya
kamuoyunda yer alan yanl bilgileri rtmek, gerekleri ortaya koymak uzun zaman
alacandan ilk aamada savunma tarihilii yaplmtr. Daha sonra ise, daha nceki
blmlerde de belirttiimiz zere, Atatrkn tarihe yaklam metodu benimsenerek, ilmilik
ve bilimsellik metotlar ile Trk Tarih Tezi ispatlanmaya allmtr. Bylece yeni devlete
ve bamsz siyasal iradeye sahip kacak, onu mdafaa edecek, ada bir dnyada kendi
100
ayaklar zerinde durabilecek ve karsndaki glerle rekabet edecek bir Trk toplumu
oluturmak dncesi neticesinde Trk Tarih Tezi, daha dorusu Atatrkn tarih anlay
ekillenmitir.
Bir milletin kendi benliini duyma bilincini, o milleti tarihinin derinliklerinden bugne,
bugnden de yarna kesintisiz olarak uzandran manev bir g olan tarih alannda yaplacak,
ilmi ve bilimsel ierikli aratrmalarla hem Trk Tarih Tezi ispatlanacak hem de gelecek
kuaklara yeni bir tarih anlay, yeni bir tarih bilinci kazandrlacakt. Bu durum ayn
zamanda yaplan almalara resmi bir nitelik kazandryordu. nk Trk inklbnn bata
gelen amac Trkiye Cumhuriyeti Devletini ada uygarlk seviyesinin zerine karmaktr.
Bu ise ancak ve ancak gemiini btn gerekleriyle bilen ve gelecee emin admlarla
yryen ortak ruh birliine sahip, milli kimlik kazanm uluslarn gerekletirebilecei bir
durumdur. Bu nedenle tarih alannda Atatrk nderliinde gerekletirilen almalarn resmi
olmas gerekmekteydi.
Bu amala 1931 ylnda Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurulmutur. Cemiyetin amac,
Trk tarihini tetkik ve elde edilen sonular yaymak ve yaynlamaktr. Sz konusu cemiyet
faaliyet gsterdii sre ierisinde, Trk Tarih Tezini ispatlama ve bunun iin arkeolojik ve
filolojik almalardan yararlanma yoluna gitmitir. Temelinde, Anadoluda ok eski alarda
yaam olan kavimlerin Trk olduunun, Trklerin medeniyeti Orta Asyadan dnyaya
yaydklar nermesine dayanan Trk Tarih Tezi Atatrk dneminde Trk Tarih Kurumunun
almalarnn arlk merkezini tekil etmitir. Bu dnemdeki tarihiler Atatrkn istek ve
yakn alakas ile konuya eilmiler, fakat almalarda Atatrkn istedii, savunduu ilmilik
esaslarna sadk kalmamlardr. almalara katlanlar, ilmi yetersizlikleri, ulalmak istenen
gayeyi anlayamadklarndan bu almalardan istenilen sonu alnamamtr. Nitekim Trk
Tarih Kurumunun kurulu dneminde hazrlanmaya balanan ve Tarih Tezinin ilk ispat olan
Trk Tarihinin Ana Hatlar eseri, Atatrk tarafndan beenilmemi ve eser az sayda
baslmtr. Ayn dnemde ortaretimde kullanlmak zere hazrlanan drt ciltlik tarih
kitaplar, ortaokullar iin ar bulunmu ve liselere kaydrlmtr.
Trk Tarihinin, ilmi ve bilimsel yntemlerle btn gerekleriyle ortaya karlmasn
isteyen ve bu dorultuda almalar yapan Atatrk, srdrd bu tarih almalarnn
istedii neticeyi verebilmesi ve tarih tezinin tartlmas iin 1932 ylnda Birinci Trk Tarih
Kongresini toplatmtr. Bu kongrede, resmi grn temsilcisi durumundaki Reit Galipin
Zeki Velidi Togan ve Fuad Kprl ile olan tartmalar tarihiliimizin seyri asndan
nemlidir. 1935 ylna gelindiinde TTTCnin almalarnn hz kazanmas iin yeni bir
101
program hazrlatmtr. Bu programla lkedeki btn kurum ve kurulular tarih anndaki
almalarn ierisine dahil edilmi bylece lkede bir tarih seferberlii balatlmtr. Yine
ayn yl cemiyet, Trk Tarih Kurumu adn resmen almtr. 1937 ylna gelindiinde Trk
Tarih Tezinin ve Kurumun almalarnn sonularn ortaya koymak amacyla II. Trk Tarih
Kongresi toplanmtr. Bu kongrenin nemi ve farkll, Trk Tarih Tezinin yabanc bilim
adamlarnn tartmalarna sunulmasdr. lk uluslar aras kongre niteliindeki bu kongre ile
tarih almalarna uluslar aras boyut kazandrlmak istenmi sonu olarak Trk Tarih
Kurumu tarafndan ortaya konulan bilimsel gerekler etrafnda byk bir bilim adam
kitlesinin birlemi bulunduunu gstermitir. Ayrca kongrede, gemile imdiki zaman
arasnda kurulan bada maddi kant olarak arkeolojik bulgular kullanlm olmas, Trk
tarihiler nnde belirli alanda da olsa bilimsel aratrma yollarn amtr. 1937 ylnda
Trk Tarihinin Ana Hatlar kitabnn yeniden yazmndan vazgeilerek, bu konudaki
yaynlanabilir nitelikteki monografiler, kurum yaynlarnn VIII. serisi ierisinde
yaynlanmaya balamtr. Ayrca Trk Tarih Tezinin kantlanmas ve Trk Tarihinin
aratrlmas amacyla Atatrk dneminde yaplan dier almalar arkeolojik faaliyetler,
yaynlar, bilimsel kongreler ve konferanslardr. kinci Trk Tarih Kongresinin toplanmas ile
bir sergi dzenlenmitir. Konferansa katlanlar ayn zamanda bu sergiyi de gezmilerdir.
Osmanl mparatorluunun sona ermesiyle ve Trk Milletinin yaratt Bamszlk
Sava destanyla tarih sahnesine domu Trkiye Cumhuriyeti devletini kuran, uzun ve
erefli bir tarihe sahip olan Trk milleti, Atatrkn nderliinde balatlan tarih almalar
ile tarih sahnesinde gerek kimliini bulma yolunda nemli aamalar kaydetmitir. Bylece
yeni devlete ve bamsz siyasal iradeye sahip kacak, onu mdafaa edecek, ada bir
dnyada ayakta durabilecek ve karsndaki glerle rekabet edecek bir Trk toplumu
oluturulmutur. Trk Tarihini aratrmak, gerekleri ile ortaya koymak iini ise Trk Tarih
Kurumu stlenmitir. Atatrk dneminde Trk tarihini aratrmak, gerekleri ile ortaya
koymak amacyla Trk Tarih Kurumu tarafndan yaplan tarih almalar tarihsel gereklere
ve tarih ilmine bak asna temel oluturmutur. Gnmzde de gemite olduu gibi, Trk
tarihi hakknda yaplan aslsz ve yalan iddialar (zellikle soykrm iddialar) ile gndem
oluturmaya allmaktadr. Ermeni diasporas tarafndan yrtlen yanl bilgilendirmelerle
Trk Tarihinin irkin iftiraya uratlmas yannda, Avrupa kamuoyunda destek aranarak
Trkiyeye birtakm yaptrmlar uygulanmaya allmaktadr. te Atatrk dneminde Trk
Tarih Kurumu tarafndan yaplan almalar esas alnarak, Trkiyede ve dnya kamuoyunda
102
bu haksz ve yalan iftiralardan tarihimizi arndrmak, gemiimizi belgeleriyle, bilim ve ilim
altnda ortaya koymak bata Trk Tarih Kurumu ve deerli tarihilerimize dmektedir.

103
6. KAYNAKA

I. ARV BELGELER
Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Dosya No: 98, Kutu No: 70, Evrak Sra No: 2, Knye Sra
No: 3098.
, Dosya No: 69, Kutu No: 57, Evrak Sra No: 16, Knye Sra
No:1367.
No:1418.
No: 3201.
No: 3607.
No: 3951.
No: 1009.
No: 1299.

II. SREL YAYINLAR
Akam, 20 Eyll 1932.
Cumhuriyet, 22 Mays ; 4 Haziran 1931; 29 Austos 1931; 7 Haziran; 20 Eyll 1932; 3 ubat
1932; 3 Austos 1932; 16 Haziran 1932; 23 Haziran 1932; 24 Haziran 1932; 30
Haziran 1932; 2 Temmuz 1932; 4 Temmuz 1932; 8 Temmuz 1932; 12 Temmuz 1932;
13 Temmuz 1932; 19 Temmuz 1932; 22 Eyll 1937; 23 Eyll 1937; 24 Eyll 1937; 25
Eyll 1937.
Hakimiyet-i Milliye, 12 Mays 1931; 1 Haziran 1931.
Resmi Gazete, 5 Kasm 1940.

104
III. KTAP VE MAKALELER
Akura, Yusuf, Tarih Yazmak ve Okutmak Usullerine Dair, Birinci Trk Tarih Kongresi
Zabtlar, Konferanslar, Mnakaalar, stanbul 1932.
Akura, Yusuf, Birinci Trk Tarih Kongresi, lk, C. 9, 1933.
Akder, Necati, Trk Ocaklar, Halkevleri, Kltr Dernekleri, Trk Yurdu , Austos 1960.
Akin, Sina, Tartma, Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara
1977.
Akurgal, Ekrem, Trk Tarih Tezinin Ortaya Konulmasndaki Sebepler, Belleten, C. XX,
Ankara 1956.
Arkan, Zeki, Tanzimattan Cumhuriyete Tarihilik, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye
Ansiklopedisi, C. VI, stanbul 1985.
Atatrk, Mustafa Kemal, Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I-II, kinci Bask, Ankara 1959.
Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Trk nklp Enstits Yaynlar, Ankara
1964.
Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam: Mustafa Kemal (1919-1923), C. II, Remzi Kitabevi,
stanbul 1965.
Babinger, Franz, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, eviren: Cokun ok, Ankara 1992.
Barut, Mustafa, Dr. Reit Galip Zaman Dnce Sistemi (Doktora Tezi), stanbul 1993.
Baykal, Bekir Stk, Atatrk ve Tarih, Belleten, C. XXXV, S. 140, Ankara 1971.
Bayr, M. Halit, Trk Tarih Encmeni, Trk Dnyas Dergisi, C. III, S. 30-31, ubat 1952.
Behar, Bra Ersanl, ktidar ve Tarih: Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu, Afa
Yaynlar, stanbul 1992.
Belleten, Trk Tarih Kurumu Neriyat, C. I, Ankara 1937.
Belleten, Trk Tarih Kurumu Neriyat, C. II, Ankara 1938.
Belleten, Trk Tarihi Aratrma Kurumu in Hazrlanan Programn Avan Projesi,
C. XXVII, Ankara 1963.
Belleten, Trk Tarih Kurumu Tz, C. IV, Ankara 1941.
Berktay, Halil, Cumhuriyet deolojisi ve Fuad Kprl, Kaynak Yaynlar, stanbul 1983.
Birinci Trk Tarih Kongresi, Kongrenin Zabtlar, Konferanslar, Mnakaalar (1932),
stanbul 1932.
Bozkurt, Mahmut Esat, Yaknlarndan Hatralar, Sel Yaynlar, stanbul 1955.
Cebesoy, Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk: Okul ve Gen Subaylk Hatralar, nklp ve
Aka Kitabevleri, stanbul 1967.
105
Cumhuriyet Ansiklopedisi, Birinci Trk Tarih Kongresi, C. I, stanbul 2002.
oker, Fahri, Trk Tarih Kurumu, Kurulu Amac ve almalar, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara 1983.
Demirciolu, Halil, Tarih, Biz ve Atatrk, Belleten, C. XXXV, S. 139, Ankara 1971.
Demiryrek, Mehmet, Tanzimattan Cumhuriyete Bir Osmanl Aydn Abdurrahman eref
Efendi 1853-1925, Ankara 2003.
Dilaar, A. , Kemalizmin Dil ve Tarih Tezi, Atatrk Devrimleri Birinci Milletleraras
Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1975.
Dura, Cihan, Atatrk Devriminin Temeli Bilimsel Zihniyeti, Erciyes niversitesi Yaynlar,
Kayseri 1999.
Eyice, Semavi, Atatrkn Byk Bir Tarih Yazdrma Teebbs: Trk Tarihinin Ana
Hatlar, Belleten, C. XXXII, S. 128, Ankara 1968.
Galip, Reit, Trk Irk ve Medeniyet Tarihine Umumi Bir Bak, Birinci Trk Tarih
Kongresi Zabtlar, stanbul 1932.
Gker, Muzaffer, Trk Soyu ve Trk Tarihi,lk , C. IV, S. 19-24, 1934.
Gker, Muzaffer, Trk Tarih Kurumunun lmi ve dari Faaliyeti, Belleten, C. II, S. 5-6,
Ankara 1938.
Gker, Muzaffer, kinci Trk Tarih Kongresi, Belleten, C. II, S. 5-6, Ankara 1938.
Gyn, Nejat, Tarihiliimizin Dn, Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu
Gnaltay, emsettin, Trk Tarih Tezi Hakknda ntikatlarn Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi,
Belleten, C. II, Ankara 1938.
Gndz, Necati, Atatrk a Zihniyeti, Ankara 1973.
bn-i Kemal, Tevarih-i li Osman, I. Defter, eviren: erafettin Turan, Ankara 1970.
bn-i Kemal, Tevarih-i li Osman, IV. Defter, eviren: erafettin Turan, Ankara 1970.
demir, Ulu, Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara 1973.
demir, Ulu, Atatrk ve Belleten, Belleten, C. III, S. 10, Ankara 1939.
demir, Ulu, Belleten Yirmi be Yanda, Belleten, C. XXV, S. 100, Ankara 1962.
demir, Ulu, Trk Tarih Kurumu Binasnn Giri Holndeki Atatrk Bstnn yks,
Belleten, C. XXXI, Ankara.
demir, Ulu, Yllarn inden, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1976.
106
kinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar, Kongrenin almalar ve Kongreye Sunulan Tebliler
(stanbul 20-25 Eyll 1937), stanbul 1943.
nalck, Halil, The Rise of the Otoman Historiography, Historians of the Middle East,
Londra 1962.
nan, Afet, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, II.
Bask, Ankara 1968.
nan, Afet, Atatrkn Bana Yazdrdklar, Belleten, C. XVIII, S. 72, Ankara 1954.
nan, Afet, Atatrk ve Tarih Tezi, Belleten, C. III, Ankara 1939.
nan, Afet, Tarihten Evvel ve Tarih Fecrinde, Birinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar,
stanbul 1932.
nan, Afet, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Trk Tarih Kurumu
nan, Afet, Trk Tarih Kurumunun Kuruluuna Dair, Belleten, C. XI, Ankara 1947.
nan, Afet, Trk Tarih Kurumu 40 Yanda, Belleten, C. XXXV, Ankara 1971.
nan, Afet, 50. Ylnda Tarihten Gelecee, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1973.
nan, Afet, Trk Tarih Kurumunun Arkeolojik Faaliyeti, kinci Trk Tarih Kongresi,
Kongrenin almalar ve Kongreye Sunulan Tebliler (1937), stanbul 1943.
nan, Afet, Atatrk ve Tarih, Atatrklk, Bilim ve Kltr Eserleri Dizisi, Milli Eitim
Genlik ve Spor Bakanl Yaynlar, kinci Kitap, stanbul 1984.
nan, Afet, Tarih zerine ncelemeler ve Makaleler, Ankara1960.
zgi, zkan, Orta Asya Trk Tarihinin Meseleleri, Tre, S. 159, Austos 1984.
zgi, zkan, Atatrkn Tarih lmi Hakkndaki Dnceleri, Birinci Uluslararas Atatrk
Sempozyumu (Al Konumalar-Bildiriler), Ankara 1994.
Kafesolu, brahim, Tarih lmi ve Bizde Tarihilik, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Tarih Dergisi, C. XIII, S. 17-18, stanbul 1962.
Karal, Enver Ziya, Tanzimattan Bugne Kadar Tarihiliimiz, Felsefe Kurumu
Seminerleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1977.
Karal, Enver Ziya, Atatrk ve Devrim, Konferans ve Makaleler, Ankara 1980.
Karal, Enver Ziya, Atatrkn Trk Tarih Tezi, Atatrklk, II. Kitap, Milli Eitim
Basmevi, stanbul 1988.
Karal, Enver Ziya, Atatrkn Tarih Tezi, Atatrk Hakknda Konferanslar, Ankara 1946.
Kaymaz, Nejat, Tartma, Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara 1977.
107
Kaymaz, Nejat, Trk Tarih Gr, Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu
Kocatrk, Utkan, Atatrkn Sohbetleri, Edebiyat Yaynevi, Ankara 1971.
Kocatrk, Utkan, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, nc Bask, Ankara 1984.
Kodaman, Bayram, Atatrk ve Tarih, Atatrk ve Kltr, Hacettepe niversitesi Yaynlar-
zel Say, Ankara 1982.
Korkmaz, Zeynep, Milli Mcadele ve Sonrasnda Trklk uuru, Birinci Uluslararas
Atatrk Sempozyumu(Al Konumalar-Bildiriler), Ankara 1994.
Kprl, Fuad, Bizde Tarih ve Mverrihler, Bilgi Mecmuas, C. I, S. 2, 1913.
Kuran, Ercment, Atatrklk zerine Denemeler, Ankara 1981.
Ktkolu, Bekir, Vekyinvis, slam Ansiklopedisi, C. XIII.
Leventolu, Mahzar, Gizli Haynlklar, Yllardr Milleti Uyutan TTKnn Kendi Belgeleriyle
yz, Ankara 1970.
Lewis, Bernard, History-writing and National Revival in Turkey, Middle Eastern Affears,
C. IV, 1953.
Lewis, Bernard, Trkiyede Tarihilik ve Milli Uyan, Trk Yurdu, S. 2, 1960.
Mumcu, Ahmet, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, stanbul 1979.
Orhonlu, Cengiz, Atatrk ve Tarih Gr, Trk Kltr, Say. VI, Ankara 1967.
Ortayl, lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, stanbul 2001.
Ortayl, lber, Osmanl Tarih Yazclnn Evrimi stne Dnceler, Trkiyede Sosyal
Bilimler Aratrmalarnn Geliimi (Derleyen: Sevil Atauz), Ankara 1986.
zbaran, Salih, Tarih,Tarihi ve Toplum, stanbul 1997.
zgen, Mahmut hsan, Devlet Adaml ve Devlet Ynetiminde Esaslar, nsanlk Vakf
Yaynlar, stanbul 1998.
Safa, Peyami, Trk nklbna Baklar, Ankara 1988.
Selen, Sadi, Piri Resiin imal Amerika Haritas, Belleten, C. I, S. 2, Ankara 1937.
Ssl, Azmi, Atatrk ve Tarih, Atatrk Dnce El Kitab, Atatrk Aratrma Merkezi
Yaynlar, Ankara 1998.
akirolu, Mahmut, Memleketimizde Toplu Tarih almalar I, Tarih ve Toplum, S. 36,
Aralk 1986.
akirolu, Mahmut, Tarih Dergileri ve Belleten, Belleten, C. XLVII, S. 188, Ankara 1983.
108
enalp, Leman, Atatrkn Tarih Bilgisi, kinci Uluslar aras Atatrk Sempozyumu,
Atatrk, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, C. II,
Ankara 1996.
Tarih I (Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar), Devlet Matbaas, stanbul 1931.
Tarih II (Ortazamanlar), Devlet Matbaas, stanbul 1931.
Tarih III (Yeni ve Yakn Zamanlarda Osmanl-Trk Tarihi), Devlet Matbaas, stanbul 1931.
Tarih IV (Trkiye Cumhuriyeti), Devlet Matbaas, stanbul 1934.
Tekinda, ehabettin, Osmanl Tarih Yazcl, Belleten, C. XXXV, Ankara 1971.
Tekiner, Efdalettin, Tarihimizde Noksanlar Nasl Tanmlanabilir, III. Trk Tarih Kongresi
Zabtlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1948.
Timurta, Faruk, Atatrkn Tarih Grne Dman Olanlar, Trk Birlii, 1969.
Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler, C. I, stanbul 1984.
Tuncay, Mete, Tartma, Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara 1977.
Tuncay, Mete, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, Ankara 1981.
Turan, erafettin, Tartma, Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara 1977.
Turan, erafettin, Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar,
Trk Tarih Kurumu Basmevi, III. Bask, Ankara 1999.
Turan, erafettin, Trk Devrim Tarihi-Yeni Trkiyenin Oluumu (1923-1938), III. Kitap, II.
Blm, Bilgi Yaynevi, Ankara 1996.
Turan, erafettin, Mustafa Kemal Atatrk-Kendine zg Bir Yaam ve Kiilik, Bilgi
Yaynevi, Ankara 2004.
Tfeki, D. Grbz, Atatrkn Dnce Yaps, Ankara 1981.
Trk Tarihi Hakknda Mtalalar, Trk Ocaklar Neriyat, Trk Ocaklar Matbaas, Ankara
1930.
Trk Tarihinin Ana Hatlar, Kaynak Yaynlar, stanbul 1999.
Trk Tarihinin Ana Hatlar Medhal, stanbul 1931.
Uur, Ahmet, Kemal Paazadenin VII. Ve IX. Defterleri ve Bu Defterler Inda Yazarn
Tarihilii, VIII. Trk Tarih Kongresi Zabtlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
1981.
109
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, C. II, Ankara
1995.
Uzunarl, smail Hakk, Yeni Trk Tarihinde Vesikaclk, Belleten, C. II, Ankara 1938.
Uzunarl, smail Hakk, Trk Tarihi Yazlrken Atatrkn Grlerine Dair Hatralar,
Belleten, C. III, Ankara 1939.
yiit, Ekrem, Okullarmzda Tarih Eitimi, Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara 1977.
nver, Sheyl, Bir Vaka ve Neticesi, Belleten, C. XX, Ankara 1960.
stel, Fsun, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar(1912-1931),
letiim Yaynlar, stanbul 1997.
Yinan, Mkrimin Halil, Tazimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik, Tanzimat,
stanbul 1940.

110

7. ZGEM

27 Kasm 1978 ylnda zmitte dodum. lkokul, ortaokul ve lise renimimi
doduum ilde tamamladktan sonra 1995 ylnda girmi olduum niversite snavyla
anakkale 18 Mart niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih blmnde lisans eitimine
baladm. 1998 ylnda Mimar Sinan niversitesi Fen Edebiyat Fakltesine yatay gei
yaptm. 1999 ylnda Mimar Sinan niversitesi Tarih blmnden ikinci olarak mezun
oldum.1999/2000 retim ylnda zmite retmen olarak atandm. 2000 ylnda Marmara
niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Anabilim
Dalna Yksek Lisans retimi iin bavuruda bulundum. Bu alanda sren eitim ve
aratrmalarm Atatrk Dneminde Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan almalar
(1931-1938) teziyle sonulandrmak niyetindeyim.

111

8. EKLER

112

113

114

115
116
117
118
119

Atatürk Döneminde Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Çalışmalar (1931-1938) - Arzu Yüzer

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atatürk Döneminde Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Çalışmalar (1931-1938) - Arzu Yüzer

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

nun son vakanvisi Abdurrahman

nn, dnya ve Trk Tarihi hakkndaki emperyalizm siyasetinden

You might also like