Fagot

Ga naar: navigatie, zoeken

Voor het gevechtsvliegtuig met NAVO-codenaam Fagot, zie Mikojan-Goerevits

Fagot
Takkenbos

Classificatie
Aerofoon

Blaasinstrument

Houtblazer

Dubbelriet
Bereik

Gerelateerde instrumenten

contrafagot, dulciaan, schalmei, p

Meer artikelen
overblazen
Portaal

Muziek

onderdelen van de fagot

Rieten van een fagot

De fagot is een houten blaasinstrument met dubbelriet in tenor- en

basligging, dat wordt ingedeeld bij de houtblazers. Het instrument
bestaat uit een lange (houten) buis met een licht conische boring.
Omwille van de hanteerbaarheid is de buis 'dubbelgevouwen', een
bouwwijze waaraan de fagot zijn naam dankt: het Italiaanse "fagotto"
betekent (takken)bundel. (Ook in het Frans is de betekenis "bundel" of
"takkenbos", vandaar dat sommige Vlaamse componisten wel eens voor
"takkenbos" schreven.) De klank van de fagot is uiterst karakteristiek: in
de lage tonen enigszins grof en korrelig, in het middenregister gelijkend
op die van de hoorn en in de hoogte nadert de toon die van de
violoncello, altviool of menselijke tenorstem.
Inhoud [verbergen]
1 Bouw
1.1 Het instrument
1.2 Het riet
2 Speelwijze
3 Fagotfamilie
4 Geschiedenis
5 Plaats in het orkest
6 Fagotmuziek
6.1 Solistische werken voor fagot
6.2 Orkestwerken met prominente fagotpassages
6.3 De fagot in de popmuziek
6.4 De fagot in de jazz
7 Lijst van bekende fagottisten
8 Zie ook

Bouw[bewerken]
Het instrument[bewerken]
Het dubbelriet wordt bevestigd aan een losse metalen gebogen buis, de
zogenaamde S-bocht of 'S', de benaming 'bokaal' wordt ook gebruikt
onder Belgische fagottisten (in de figuur hiernaast aangegeven met de
letter e). Deze 'S' vormt de verbinding tussen het riet en de
samengestelde dubbele houten buis, die uit vier onderdelen bestaat. Dit
zijn: (c) de vleugelpijp, ook tenorbuis genoemd, een enkelvoudige buis,
(d) de laars, een blok hout met twee boringen die onderaan met elkaar
verbonden zijn door middel van een metalen U-bocht, die wordt afgedekt
door een metalen kap, (b) de enkelvoudige baspijp en de klankbeker (a),
die meestal fraai is vormgegeven en aan het uiteinde is voorzien van een
meestal witte ring.

Het riet[bewerken]
Het riet is het deel van de fagot dat verantwoordelijk is voor het ontstaan
van geluid. Door het aanblazen begint het riet te trillen en ontstaat er
geluid. Het riet is net als bij een hobo een dubbelriet, gevormd door twee
licht gebogen rietbladen met de rondingen naar buiten. Oorspronkelijk
hangen deze twee bladen met de tip aan elkaar. Om het riet te maken
wordt het riet dubbelgeplooid en worden er fijne inkepingen gemaakt aan
de achterkant. Door deze inkepingen kan het riet achteraan rond
gemaakt worden, zodat het op de zogeheten S-bocht past. De rietbladen
worden bij elkaar gehouden door drie ringen uit ijzerdraad en om het
luchtdicht te maken wordt het achterste eind met nagellak, garen of
rubber bedekt.
Een misvatting is dat de fagot familie van de hobo zou zijn (fagot =
bashobo?). Hobo en fagot hebben elk als instrument een geheel eigen
ontstaansgeschiedenis en hebben een eigen ontwikkeling doorgemaakt.
De enige overeenkomsten tussen de instrumenten zijn dat ze beide van
hout zijn vervaardigd en aangeblazen worden door een dubbelriet.

Speelwijze[bewerken]
Het riet wordt direct tussen de lippen van de fagottist genomen en door
het aanblazen ervan komen beide rietbladen in trilling. Deze trilling wordt
overgebracht op de lucht die wordt binnengeblazen en zo ontstaat er een
geluidsgolf. De manier van aanblazen is van invloed op de klank en de
geluidssterkte. Voor het voortbrengen van een kwalitatief goede toon is
een ver ontwikkelde embouchure vereist. Indien een fagottist een slechte
embouchure heeft, klinkt de fagot vaak houterig en nasaal.
Topfagottisten kunnen echter een ongekend ronde, volle toon
voortbrengen die uitstekend geschikt is voor lyrische en melancholische
passages.
Vanwege het gewicht van het instrument wordt bij het bespelen vaak

gebruikgemaakt van een ophanging (koord om de nek, harnas of een

zitriem) of steun (beensteun of recentelijk ook een van de bespeler
losstaande houder). Hierdoor moet de fagottist het gewicht niet met zijn
handen dragen. Voor een goede bespeling hangt het instrument
diagonaal voor de bespeler en is de bovenkant van het instrument
schuin naar voren gericht.
Door de 'gevouwen' buis is de effectieve buislengte groot (2,59 m),
waardoor het instrument lage tonen kan produceren. De laagste toon die
kan worden voortgebracht is de Bes1 (contra-bes). Richard Wagner
schreef voor enkele van zijn opera's een A1 voor, een halve toon lager
dus, waarvoor fagotten moesten worden verlengd en uitgebreid met een
extra klep. Deze instrumenten zijn echter vrij zeldzaam. Door de
mogelijkheid van 'overblazen' heeft de fagot een groot bereik van ruim
drie octaven. (Door de lipspanning te verhogen en het gebruik van een
octaafklepje, wordt er een toon geproduceerd die een octaaf hoger ligt
dan normaal. Dit heet 'overblazen'.) De hoogste toon die zo
voortgebracht kan worden, is afhankelijk van de vaardigheden van de
fagottist. Meestal wordt de f ll (f tweegestreept) als uiterste bovengrens
aangehouden, maar zelden wordt door componisten een hogere toon
dan de d ll voorgeschreven. Als de 2e la (onderaan te beginnen) van de
fagot perfect is gestemd, geeft deze bij TL-lampen een hoorbare trilling.
Zo kan men teweten komen of de fagot goed is gestemd.
Muziek voor de fagot wordt meestal in de F- of bassleutel genoteerd. Bij
hogere passages gebruikt men de tenorsleutel en zelden ziet men ook
de G- of vioolsleutel.

Fagotfamilie[bewerken]
De contrafagot klinkt een octaaf lager dan de gewone fagot; zijn
buislengte is dan ook tweemaal zo lang. Voor de opleiding van kinderen
op de fagot is een fagottino ontworpen; deze is kleiner en beter
hanteerbaar. Deze fagottino klinkt een kwart hoger dan de fagot. De
heckelfoon is weliswaar uitgevonden door de firma Heckel,
toonaangevend fabrikant van fagotten, maar wordt tot de hobofamilie
gerekend

Geschiedenis[bewerken]
Het instrument heeft zich ontwikkeld uit de dulciaan van de renaissanceen barokperiode en is verwant aan de schalmei en de pommer. De reden
van de ontwikkeling van de eendelige dulciaan tot de vierdelige fagot is
niet zozeer het gemakkelijkere transport, maar de grotere precisie tijdens
het boren in kortere houtstukken. Een andere verbetering uit die tijd is
het gebruik van duurzamere materialen, zoals ebbenhout en ivoor. In de
loop van de tijd is de fagot steeds meer voorzien van kleppen. Met name
in de werkplaatsen van Heckel (voor het Duitse systeem) en Buffet (voor

het Franse systeem) is veel gedaan aan de verdere ontwikkeling van de

fagot. Onder meer is er gewerkt aan een kunststofvoering van de buizen
in de laars, ter voorkoming van rot door condenswater, en aan het
aanbrengen van allerlei trillerkleppen.

Plaats in het orkest[bewerken]

Sinds de achttiende eeuw is de fagot een vast lid van het
symfonieorkest. Onder de houten blaasinstrumenten vervult het
ongeveer dezelfde rol als de violoncello bij de strijkinstrumenten. In het
klassieke orkest spelen meestal twee fagotten. In modernere grote
symfonische werken zijn vaak drie fagotten en een contrafagot
voorgeschreven (men spreekt dan van viervoudig hout). De contrafagot
klinkt nog een octaaf lager dan de fagot. In dit instrument is de buis nog
een tweede keer gevouwen. Sinds het einde van de 20e eeuw is de
fagot een algemene verschijning geworden in het harmonieorkest of
symfonisch blaasorkest. Minimaal twee fagotten en soms ook een
contrafagot voegen hun specifieke klank toe aan het blaasorkest.

Fagotmuziek[bewerken]
Solistische werken voor fagot[bewerken]

Antonio Vivaldi - 39 fagotconcerten

Johann Christian Bach - fagotconcert in Bes
Johann Wilhelm Hertel - fagotconcert in a, fagotconcert in Bes
Wolfgang Amadeus Mozart - fagotconcert in Bes groot KV.191 (1774)
Franois Devienne - 4 fagotconcerten en 6 sonates voor fagot en
klavier opus 24
Franz Danzi - fagotconcert in F, fagotconcert in g
Johann Baptist Vanhal - fagotconcert in C en concert voor twee
fagotten en orkest in F
Jan Antonn Kozeluh - fagotconcert in C
Carl Stamitz - fagotconcert in F, fagotconcert in Bes
Carl Maria von Weber - fagotconcert in F groot W75 (1811)
Carl Maria von Weber - Andante e Rondo ungarese in c opus 35
Johann Nepomuk Hummel - fagotconcert in F
Alexander Ritter - fagotconcert in F
Camille Saint-Sans - sonate voor fagot en piano in G op.168 (1921)
Gordon Jacob - concert voor fagot, strijkinstrumenten en percussie
Jurriaan Andriessen - concertino voor fagot en blazersensemble
Georg Philipp Telemann - Lied ohne nahme
Michael Haydn - Concertino per Fagotto
Julius Fuk - Star bruoun (Der alte Brummbr), voor fagot en
harmonieorkest, opus 210
Luciano Berio - sequenza xii