1.

vjeba

TERMODINAMIKA

TLAK
Tlak (stvarni, apsolutni) je takoer intenzivna veliina stanja. Moe se opisati kao sila kojom
tekuina djeluje okomito na jedininu povrinu stijenke s kojom je u dodiru. Postoje
vjerojatno i bolje definicije, ali ve se i na temelju ove vidi da se radi o nekakvoj sili po
jedinici povrine, dakle, o neemu to se moe mjeriti preko razliitih manifestacija ili
posljedica te sile.
U SI-sustavu koherentna mjerna jedinica za tlak je:
1 N/m2 = Pa (paskal),
nazvana po Blaiseu Pascalu. No, ta je jedinica vrlo mala, jer je sastavljena od male sile
rasporeene po velikoj povrini, tako da ve i atmosferski (okolini) tlak u toj jedinici izraen
vrlo velikim brojem (oko 100 000 Pa). Da bi se olakala komunikacija i izbjegli tako veliki
brojevi (a u tehnici se susreu i tlakovi koji su mnogostruko vei od okolinog), uvedena je i
(nekoherentna!) jedinica kao njen (dekadski) viekratnik:
1 bar = 105 Pa,
koja je priblino jednaka okolinom tlaku. Iako SI-sustav preferira dekadske viekratnike s
eksponentom 103, dakle, 103 (kilo-), 106 (mega-), 109 (giga-), uporaba kilopaskala ili
megapaskala se nije udomaila. Svakako treba PAZITI kod raunanja: "bar" je jedinica koja
je zgodna za razgovor: zadavanje, oitavanje s instrumenta i slino, ali nije koherentna! Prije
raunanja treba tlakove izraene u barime pretvoriti u koherentne jedinice - paskale!
U starom tehnikom sustavu slino je bila definirana koherentna jedinica za tlak
1 kp/m2 (bez posebnog naziva)
kao sila (1 kilopond) po m2 povrine. No, kako je 1 kp (= 9,81 N) jo uvijek mala sila, i ta je
jedinica bila mala, istina, oko 10 puta vea od paskala, tako da je okolini tlak bio oko
10 000 kp/m2. Igrom sluaja, 1 m2 ima ba 10 000 cm2, pa je zgodno ispalo da 1 kp/cm2 bude
ba slian okolinom tlaku! Tako je ta jedinica (ni ona nije bila koherentna!) nazvana
"tehnika atmosfera" (kratica: "at"):
1 kp/cm2 = 1 at = 10 000 kp/m2 .
U starim mjernim sustavima rabile su se i mjerne jedinice za tlak temeljene na poznatom
uinku tzv. "hidrostatikog tlaka" stupca tekuine: p = g h, iz ega proizlazi da je tlak
srazmjeran visini stupca tekuine. No, da bi "mjera za duljinu" h (dakle, neki metri,
milimetri i sl.) postala jednoznana mjera za tlak, moraju i ostale dvije veliine (gustoa i
"gravitacija" g) biti jednoznane! Za g to se moe postii npr. tako da se odabere normirani
iznos g = 9,80665 m/s2 9,81 m/s2 , ali se za mora takoer odabrati neka tono odreena
vrijednost. Iskustva mjerenja tlaka s pomou stupca tekuine pokazala su da su od raznih
tekuina (kapljevina) za tu svrhu najpogodnije voda i iva. No kako gustoa kapljevina ipak
(iako malo) ovisi o temperaturi, samim izborom vrste kapljevine gustoa jo nije jednoznano
odreena. Tako se mora odabrati s kojom se vrijednou gustoe rauna: odabrana je gustoa
vode pri +4 C ( = 1000 kg/m3) i gustoa ive pri 0 C ( = 13 595 kg/m3). Na taj nain su
dobivene jedinice za tlak milimetar ivina stupca" i "milimetar vodenoga stupca":
1 mm Hg = 1 Torr (nazvan po Torricelliju) = 133,321 Pa
1 mm v.s. = 9,80665 Pa
koje su preko gornje jednadbe p = g h jednoznano povezane s jedinicom paskal. Vidi
se da su i one razmjerno male jedinice za tlak.
1

1. vjeba

TERMODINAMIKA

Na temelju tlaka ivinoga stupca bila je definirana i nekad se esto kao jedinica rabila i
"fizikalna atmosfera" (utemeljena na glasovitu Torricellijevom pokusu)
1 Atm = 760 mm Hg = 101325 Pa.
Meu tim mjernim jedinicama postoje jednoznani odnosi:
1 bar = 1,0197 at = 10 197 mm v.s. = 750 mm Hg = 0,98692 Atm
1 at = 0,980665 bar = 10 000 mm v.s. = 735,5 mm Hg = 0,96785 Atm
1 Atm = 1,01325 bar = 1,03323 at = 10 332 mm v.s. = 760 mm Hg
s pomou kojih se tlakovi izraeni u jednim jedinicama mogu preraunavati u druge.
Naini mjerenja tlaka
I pri mjerenju tlaka zapravo se mjere posljedice djelovanja sile. Tako se mjerenja obino vre
na dva naina:
-

mjerenjem elastine deformacije nekog tijela: mijeha (kod barometra), Bourdonove cijevi
(kod manometra ili vakuummetra), piezoelektrinoga kristala i sl.

s pomou stupca kapljevine (U-cijev).

Izuzevi barometar, ostali instrumenti "za mjerenje tlaka" redovito pokazuju razliku izmeu
stvarnoga tlaka u prostoru na koji su prikljueni i okolinoga tlaka! Razlog tome je sama
konstrukcija instrumenata, to e biti pokazano uz sliku kasnije.
Apsolutni
tlak p

p p pretlak

Vakuum 0%

atmosferski tlak p o
pv potlak
B

pA
po

pB

Vakuum 100%
p=0

Ako je mjereni tlak vei od okolinoga, razlika se zove pretlak (ne predtlak!):
pp = p po

(za p > po),

a ako je mjereni tlak manji od okolinoga, razlika se zove potlak (ili podtlak):
pv = po p

(za p < po).

TREBA PAZITI! Pretlak i podtlak NISU VELIINE STANJA! Kako e nam za kasnije
raunanje trebati stvarni tlak kao veliina stanja, oitanje instrumenta treba korigirati koristei
se gornjim jednadbama, uz poznati okolini tlak.
Katkada se kod tlakova koji su nii od okolinoga tlak opisuje vakuumom v, veliinom koja je
definirana jednadbom:

1. vjeba

TERMODINAMIKA

v=

pv
p0

ili

v(% ) =

pv
100(% )
p0
.

Iako sama rije "vakuum" oznaava prazninu, prazan prostor (latinski: vacuum prazno),
ovdje se tom rijeju sluimo prema gornjoj definiciji. Tako se, npr. spominje da u
kondenzatoru parne turbine "vlada 94-postotni vakuum" to, naravno, ne znai da je u njemu
prazan prostor, nego da, ako je okolini tlak 1 bar, u njemu je podtlak 0,94 bara, ili apsolutni
tlak 0,06 bara.
Zato instrumenti pokazuju pretlak ili podtlak, postaje jasno uzmemo li u obzir to i kako oni
mjere:
-

manometar mjeri deformaciju Bourdonove cijevi. To je savinuta cijev, iji je jedan

kraj uvren na kuite instrumenta, a drugi je slobodan. Svojstvo je takve savinute
cijevi da se ona nastoji ispruiti, ako je tlak unutar nje vei od vanjskoga (okolinoga),
ili stisnuti ("skvriti") ako je u njoj tlak manji od vanjskoga. (Poznat je "zabavni"
rekvizit "zarolana" papirnata cjevica koja se, kad se u nju puhne, isprui i, ako imate
sree, nekog lupi u oko.). Kod manometra, naravno, moraju deformacije ostati u
podruju elastinosti. Iako znatno manje uoljivi, pomaci slobodnoga kraja cijevi
mogu se s pomou male zubne letve i zupanika pretvoriti u zakretanje kazaljke.

Ovisno o tome kako podesimo prijenosni mehanizam i gdje je kazaljka kad je cijev
neoptereena tlakom, takvi instrumenti mogu mjeriti ili pretlake ili podtlake, pa ak i,
stavimo li kazaljku u neoptereenom poloaju u sredinu skale, i jedno i drugo!
Promjer cjevice i debljina njezine stijenke ovise o tlakovima koje namjeravamo
mjeriti (vrstoa). esto se cjevica izvodi spljotena da bi se efekt pruanja pojaao i
da bi se sama cjevica mogla bolje savinuti. elimo li poveati osjetljivost manometra,
umjesto dijela jednog zavoja, kako je prikazano na slici, Bourdonova se cijev moe
izvesti s nekoliko zavoja (poput zavojne opruge). Time se poveava pomak L.
Smanjenje zupanika isto poveava osjetljivost, jer za isti pomak L daje vei zakret
kazaljke!

to i kako mjeri manometar, moe se vidjeti iz sljedeeg kvalitativnog razmatranja:

Iz slike je oigledno da je kut zakreta kazaljke (to oitavamo na skali) proporcionalan pomaku
slobodnoga kraja cijevi L. Taj se pomak moe izraziti (sjetimo se "vrstoe"!) s pomou

1. vjeba

TERMODINAMIKA

relativnog pomaka : L = L0. Dakle, ono to oitamo na skali manometra ovisno je o

veliini . No, isto tako iz vrstoe znamo, da je povezan s naprezanjem preko "modula
elastinosti" E prema Hookovom zakonu: = E. I sad jo treba vidjeti ime je odreeno
naprezanje stijenke: ono e biti jednako nuli kad su tlak s vanjske i unutarnje strane stijenke
jednaki, bez obzira koliki su. Ako se razlikuju, naprezanje je odreeno razlikom unutarnjeg i
vanjskog tlaka: = (p po). S vanjske strane cjevice (unutar kuita manometra) tlak je
okolini, jer kuite nije izvedeno hermetiki! I tako konano dolazimo do toga da ono to
oitamo na manometru nije stvarni tlak nego razlika stvarnoga tlaka i okolinoga tlaka!
Manometar pokazuje nulu kad je prikljuen na prostor u kojemu je tlak jednak okolinome, a
ne kad je prikljuen na potpuno evakuirani prostor!
Naravno, namee se (naoko logino) pitanje zato kuite manometra ne bi bilo potpuno
evakuirano? (Tada bi manometar pokazivao apsolutni tlak!). Odgovor je isto praktine
naravi: kuite bi se i moglo izvesti hermetiki zatvoreno, ali nema nikakvog jamstva da bi
ono takvo trajno i ostalo! Manometar je (u naelu) pogonski instrument i nerijetko je izloen
vibracijama, udarcima, promjenama temperature i slino. Osim toga, kuite je sastavljeno bar
iz dva dijela (tijelo kuita i staklo) koja bi na spoju trebalo savreno brtviti. A bila bi
dovoljna i mikroskopska rupica da s vremenom u kuite ue zrak i stvar pada u vodu (ne
manometar, nego ideja).
No, da sama ta ideja nije totalno bez veze vidi se iz toga to je ona primijenjena kod
barometra: on mjeri apsolutni tlak okolia tako da mjeri deformaciju nekog "mijeha" unutar
kojega je apsolutni vakuum, pa na mijeh izvana djeluje okolini tlak, a iznutra nita i
deformacija mijeha je stvarno odreena samo tim vanjskim tlakom. Meutim, barometar nije
pogonski instrument, redovito je smjeten na zatienom mjestu, a osim toga, unutranjost
metalnog mijeha se moe lako (npr. lemljenjem) hermetiki zatvoriti nakon evakuiranja!
U-cijev mjeri "tlak" preko djelovanja stupca tekuine: jedan njen kraj se prikljui na prostor u
kojemu treba izmjeriti tlak, a drugi je kraj otvoren prema okoliu (na njega djeluje okolini
tlak). Ako je tlak u promatranom prostoru vei od okolinoga tlaka, u tom se dijelu U-cijevi
stupac kapljevine spusti, a u suprotnom podigne i kad se mjerna tekuina umiri, moemo
tvrditi da je tlak u tokama A i B jednak: u toki A tlak je jednak stvarnom tlaku p, a u toki B
on je jednak zbroju okolinog tlaka po i hidrostatikog tlaka stupca kapljevine visine h:
p = po + g h,
iz ega slijedi da je oitana visina stupca kapljevine h opet mjera za razliku tlakova p po :
p p0
h =
g
!

1. vjeba

TERMODINAMIKA

Istinu govorei, moda bismo kod preciznijih mjerenja trebali uzeti u obzir i djelovanje stupca
u lijevom kraku U-cijevi (iznad toke A), no to je kod mjerenja tlaka u posudama koje sadre
plin skoro sigurno zanemarivo, jedino kad posuda sadri kapljevinu, o tome ima smisla voditi
rauna (razlog je u vrlo razliitoj gustoi plina i kapljevine).
I ovdje bi se moglo naelno primijetiti da bi se desni kraj U-cijevi mogao zatvoriti, ali onda bi
iznad toke B umjesto (poznatog) okolinog tlaka bio tlak zasienja kapljevine (koji ovisi o
njenoj temperaturi), to ba i nije praktino.
Uzme li se u obzir praktino ogranienje visine U-cijevi kojom se tlak mjeri s pomou
kapljevine (da se ne bismo morali sluiti liftom), oito je da se na taj nain mogu mjeriti samo
male razlike tlakova. Istina, ivin stupac je pogodniji za neto vee razlike tlakova nego
vodeni, ali sve je to ipak razmjerno malo.
Ovdje svakako treba naglasiti da razlika visina h oitana na U-cijevi nije nuno jednaka
mjernoj jedinici mm Hg ili mm v.s. u smislu gornje definicije, ak i ako mjerenje provodimo s
vodom ili ivom! Tek ako bi sluajno voda imala temperaturu +4 C ili iva 0 C, a lokalna
gravitacija vrijednost 9,80665 m/s2, onda bi to bilo tako u suprotnom, treba uzeti u obzir
stvarnu gustou kapljevine iji stupac se oitava na U-cijevi! Brojana razlika ne mora biti
izraena, ali ona naelno postoji.

Primjer:
Mjerenjem pretlaka plina u posudi s pomou U-cijevi ispunjene vodom temperature 20 C
(gustoe = 998,2 kg/m3) oitana je razlika visina stupca vode h = 120 mm, pri
atmosferskome tlaku 743 mm Hg.
Koliki je stvarni tlak plina u posudi? Ako stanje plina u posudi ostane isto, a atmosferski se
tlak promijeni na 765 mm Hg, kolika e biti razlika visina stupaca vode u U-cijevi? Hoe li u
posudi biti pretlak ili podtlak?

Rjeenje:
Pretlak na poetku je zadan kao "izmjereni" podatak:

pp1 = w g h = 998,29,806650,12 = 1175 Pa,

a isto tako i okolini tlak na poetku: po1 = 743 mm Hg (ali zadan u jedinicama koje nisu u SIsustavu!). elimo li neki podatak preraunati iz jedne mjerne jedinice u drugu, najsigurnije je
posluiti se sljedeim postupkom:
-

naemo vezu izmeu zadane i traene mjerne jedinice (ovdje izmeu mm Hg i Pa):

1 bar = 750 mm Hg = 105 Pa

i nju transformiramo tako da na jednoj strani jednadbe dobijemo jedan (1):
10 5 Pa
=1
750 mm Hg
to znai da je i drugoj strani iznos jednak jedan! Ideja je oita: s jedinicom emo pomnoiti
zadani podatak, a da ga "ne promijenimo". No kod pretvorbe gornje jednadbe vodimo se
idejom da se nepoeljna dimenzija pokrati, a da traena ostane. Tako dobijemo

1. vjeba

TERMODINAMIKA

p o 1 = 743 mmHg

10 5 Pa
743
=
10 5 = 99067Pa = 0,99067 bar
750 mm Hg 750



=1

(Taj postupak vjerojatno nije najbri, ali je siguran. U nekim jednostavnijim situacijama
pretvorba mjernih jedinica moe se napraviti bre i lake, ali u sloenijim pretvorbama dobro
je znati i ovako "pjeke".)
Sad se dobije i apsolutni (stvarni) tlak plina u posudi na poetku:

p1 = po1 + pp1 = 99 067 + 1175 = 100 241 Pa = 1,0024 bara,

a kako se stanje ne mijenja, taj tlak ostaje i na kraju: p2 = p1 = 1,0024 bara.
Tlak okolia se kasnije promijeni na:

po 2 =

765
= 1,020 bar
750

i postaje vei od p2! Tako se plin u posudi, iako nije promijenio svoj tlak, odjednom naao pod
podtlakom:

pv2 = po2 - p2 = 1,020 - 1,00241 = 0,01759 bara = 1759 Pa,

a to znai da e se visine stupaca vode u U-cijevi razlikovati za:

H 2 =

pv 2
1759
=
= 0 ,177966 180 mm
w g 998,2 9 ,80665
,

ali i to da je sada stupac vode u onom kraku U-cijevi koji je prikljuen na posudu - vii!
Iz ovoga se jasno vidi da pretlak i podtlak nisu veliine stanja - iako je stanje plina u posudi
ostalo isto, oni su se mijenjali!
Razliku tlaka plina i okolia preuzima stijenka posude u poetnom stanju ona je optereena
na vlak, a u konanom stanju na tlak.

1. vjeba

TERMODINAMIKA

Uvod - veliine stanja

Veliine stanja su (izravno ili neizravno) mjerljive fizikalne veliine koje su jednoznano
pridijeljene pojedinom toplinskom stanju nekog tijela. Mogu se iskazati brojanom
vrijednou i pripadajuon mjernom jedinicom ("dimenzijom").
Veliine stanja mogu se podijeliti u dvije skupine:
intenzivne veliine stanja su one, iji iznos ne ovisi o veliini uzorka (masi, koliini) na
kojem se mjeri. Takve su: tlak, temperatura, sastav (smjese) i sl.
ekstenzivne veliine stanja su one, iji iznos ovisi o veliini uzorka (masi, koliini) na
kojem se mjeri. To su: masa ili koliina tijela, volumen tijela, njegova unutarnja energija,
entalpija, entropija i sl.
Podijeli li se ekstenzivna veliina stanja nekog tijela njegovom masom ili koliinom, dobije se
specifina (izraena po jedinici mase - kilogramu) ili molna (izraena po jedinici koliine kilomolu) veliina stanja, koja ima obiljeja intenzivne veliine stanja!
Kasnije e se pokazati da nije potrebno svaki put mjeriti sve veliine stanja nekog tijela (tvari)
- meu njima postoje veze koje se mogu odrediti na temelju ranije u laboratorijima izmjerenih
vrijednosti za dotinu tvar. Tako je dovoljno izmjeriti svega nekoliko veliina stanja i onda
raunskim putem ili iz odgovarajuih tablica ili dijagrama izraunati ili oitati sve ostale koje
su potrebne. Koliko ih treba mjeriti, to ovisi o vrsti tvari (ista tvar ili smjesa), o tome je li
homogena ili heterogena, u kojem je agregatnom stanju, te moe li se na nju u promatranom
stanju primijeniti neka od idealizacija (npr. idealna nestlaivost, stanje "idealnoga plina").
Za mjerenje se (logino) odabiru najee one veliine stanja, koje se mogu najlake i
najtonije mjeriti i za koje su mjerni instrumenti najjeftiniji. Nema opeg pravila, ali se daleko
najee za tu svrhu odabiru temperatura i tlak.

Temperatura
Jedna od najee mjerenih veliina stanja. Unato izuzetno rasprostranjenoj uporabi, tu je
veliinu stanja zapravo teko jednostavno i jednoznano definirati! Najmanje pogrena
definicija je ona po kojoj "dva tijela koja su u toplinskoj ravnotei, imaju istu temperaturu".
Zbog takve definicije temperatura se zapravo i ne moe mjeriti! Mjere se uvijek neke druge
veliine koje su jednoznano s njom povezane:
1) Volumen tijela koji se mijenja s temperaturom (npr. volumen ive u ivinom termometru);
2) Elektrina svojstva koja ovise o temperaturi:
a) elektrini otpor vodia (tzv. "otporniki termometri") koji se mijenja s temperaturom;
b) elektromotorna sila koja se javlja na dodiru dvaju razliitih metala, a iji iznos ovisi o
temperaturi (tzv. "termoparovi" ili "termoelementi");
3) Mjerenje iznosa i raspodjele po spektru energije koju odzrauje tijelo iju temperaturu
mjerimo (primjenjuje se pri viim temperaturama);
4) Ima toga jo, ali neemo sad o tome, tek smo na poetku!
Zbog takve definicije i zbog nemogunosti izravnog mjerenja same temperature, moramo
definirati "temperaturnu skalu", tj. odabrati dvije fizikalne pojave koje se uvijek odvijaju pri
tono odreenim temperaturama i njima pridijeliti brojane vrijednosti. Kako je izbor tih
pojava, a isto tako i brojanih vrijednosti koje se pridijeljuju tim tokama proizvoljan,

1. vjeba

TERMODINAMIKA

postojale su razne (vie ili manje pogodno odabrane) temperaturne skale od kojih su se danas
u SI-mjernom sustavu odrale samo dvije - Celsiusova (doputena) i Kelvinova (obvezna), a u
angloamerikom se jo (iako ilegalno) koriste Fahrenheitova i Rankinova skala.
Samo mjerenje temperature temelji se na "drugom postulatu ravnotee" (tzv. "nulti zakon
termodinamike") koji glasi: "Ako je tijelo A u toplinskoj ravnotei i s tijelom B i s tijelom C,
onda su i tijela B i C meusobno u toplinskoj ravnotei" (ili tako nekako). ivin termometar
neka bude tijelo A, a voda koja se smrzava - tijelo B. Zabiljeimo li stanje tijela A (visinu
stupca ive) i kasnije ustanovimo da je ta visina ista kad se tijelo A nalazi u ravnotei s
tijelom C, zakljuujemo da bi i tijela B i C bila u toplinskoj ravnotei, da su kojim sluajem
stvarno u dodiru. No to nas ne sprjeava da u skladu s gornjom definicijom ustvrdimo da
tijela B i C imaju istu temperaturu.
Da se ne bismo ograniili na to da svaki put za svako tijelo iju temperaturu moramo mjeriti
napravimo neki etalon s kojim emo to usporeivati, termometar se "umjeri" tako da se, kad
je u ravnotei s jednim referentnim tijelom (npr. vodom koja smrzava) oznai nekom
vrijednou (npr. "0" kod Celzijeve skale), a kad je u ravnotei s drugim referentnim tijelom
(npr. vodom koja isparava) oznai drugom vrijednou (npr. "100" kod Celzijeve skale) i
onda se ta skala (linearno) interpolira, a po potrebi i ekstrapolira. Iako su ledite i vrelite
vode osnovne i definicijske referentne toke, zato to jedan termometar ne moe mjeriti sve
mogue temperature, za vrlo niske i vrlo visoke temperature postoji jo niz takvih referentnih
toaka (primjerice, trojna toka kisika je na -218,7916 C, krutite zlata na +1064,18 C).
Kelvinova skala (jedinica K, Kelvin) je temeljna temperaturna skala SI-mjernog sustava. To
je tzv. "apsolutna" ili "termodinamika" temperaturna skala, jer joj je ishodite na apsolutnoj
nuli. Nastala je na temelju Celsiusove skale, jednostavnim pomicanjem (translacijom) skale,
bez promjene same podjele skale. Dananja je definicija da je to skala koja ima ishodite na
apsolutnoj nuli, a pri trojnoj toki vode (+0,01C) ima vrijednost 273,16 K.
Celsiusova skala (jedinica C, stupanj Celsiusa, Celzijev stupanj) je stara i najrairenija skala
koja se je odrala jer je prilino spretno definirana - ima vrijednost "0" na leditu vode i
vrijednost "100" na vrelitu vode, sve pri tlaku 1,01325 bara (760 mmHg). Zove se "relativna"
skala jer su obje toke proizvoljno odabrane.
Fahrenheitova i Rankinova skala su vrlo sline gornjim dvjema skalama. Iako je prvobitna
definicija Fahrenheitove skale bila prilino egzotina i zapravo loe odabrana, to je kasnije
ispravljeno tako da je skala definirana vrijednou "32" na leditu vode i vrijednou "212" na
vrelitu vode, sve pri tlaku 1,01325 bara. Time je skala postala jednoznano definirana i
povezana s Celsiusovom (dakle, internacionalno prihvaenom) skalom.
Preraunavanje temperatura izraenih u razliitim skalama moe se izvriti s pomou izraza:

T (K) = (C) + 273,15 ( o C)

(C) =

]11KC

(C) = [T (K) - 273,15 (K)]

5(C)
[ (F) - 32(F)]
9(F)

(F) =

1oC
1K

9 (F)
[ (C) + 32(C) ]
5(C)

1o F
1o R

(F) = [T ( o R) - 459,67( o R)]

1 oR
T (R) = [ (F) + 459,67 (F)]
1F

1. vjeba

TERMODINAMIKA

Iako svaka od tih etiriju skala drukijim brojanim iznosom iskazuje istu temperaturu,
VANO je uoiti da je RAZLIKA dviju temperatura JEDNAKA na odgovarajuoj
relativnoj i apsolutnoj (npr. Celsiusovoj i Kelvinovoj ili Fahrenheitovoj i Rankinovoj) skali:

T2 T1 = 2 1 T = dT = d
Meusobni se odnos brojanih vrijednosti na tim etirima skalama vidi zgodno iz slike:
Iz slike se vidi da u istom rasponu temperatura izmeu ledita i vrelita vode, Celsiusova i
Kelvinova skala imaju 100 podjela, a Fahrenheitova i Rankinova 180. Oito je podjela na
Fahrenheitovoj i Rankinovoj skali skoro dvostruko finija.
CELSIUS
oC

TK

oF

T oR

373,15 K

212 oF

671,67 oR

oC

T K

oF

T oR

273,15 K

32 oF

491,67 oR

< 0 oC

= 273,15 oC

apsolutna temperaturna skala

relativna temperaturna skala

"apsolutna nula"

RANKIN

100 oC

0 oC

ledite vode

FAHRENHEIT

T>0K

T=0K

< 0 oF

= 459,67 oF

apsolutna temperaturna skala

vrelite vode

KELVIN

relativna temperaturna skala

tlak p
760 mm Hg
(1,01325 bar)

T > 0 oR

T = 0 oR

Primjer za preraunavanje temperature

Prije stotinjak godina, pokuavajui obii svijet za 80 dana, gospodin Phileas Fogg je naloio
svom slugi Passpartoutu da, bez obzira gdje se nalazili, voda za jutarnje brijanje mora imati
temperaturu 97 stupnjeva. Uzimajui u obzir sve implicitne okolnosti, treba provjeriti hoe li
se mr. Fogg prilikom brijanja ofuriti, ili samo ugodno obrijati!

Rjeenje:
Naravno, reena temperatura odnosi se na Fahrenheitovu skalu, pa u Celzijevim stupnjevima
to iznosi:
5 0C
5
0
C = 0 0 F 32 0 F = ( 97 32 ) 0 C = 36,1 0C ,
9
9 F

( )

( )
( )
( )

( )

( )

a onda je zakljuak jasan.

1. vjeba

TERMODINAMIKA

PRIMJERI
TEMPERATURA
"Dva tijela u toplinskoj ravnotei imaju istu temperaturu"
Vrijedi i obrnuto:
"Tijela jednakih temperatura su u toplinskoj ravnotei"
Temperaturne skale
CELSIUS

p = 1 atm

KELVIN

0C

FAHRENHEIT

RANKIN

0F

T K

T 0R

vrelite vode

100 0C

373,15 K

212 0F

671,67 0R

ledite vode

0 0C

273,15 K

32 0F

491,67 0R

-17,78 0C

0 0F
1 0C = 1K

1 0F = 1 0R

1 0C = 1,8 0F
apsolutna nula

-273,15 0C

- 459,67 0F

0K

0 0R

Relativne skale Celsiusa i Fahrenheita usporeuju toplinsko stanje nekog tijela s proizvoljno
odabranim nultim toplinskim stanjem.
Apsolutne skale Kelvina i Rankina imaju ishodite na teorijski najniem toplinskom stanju,
apsolutnoj nuli.
U SI sustavu mjera osnovna skala za mjerenje temperature je Kelvinova. Dozvoljena je i
upotreba Celsiusove skale.
Numerike vrijednosti temperature ovise o izboru mjerne skale. Vrijede odnosi:
1 oC = 1 K, 1 = 1oC/1 K = 1 K/1oC
T K = ( + 273,15) oC (1 K/1oC)
oC = (T 273,15) K (1oC/1 K)

1oC = 1,8oF
5oC = 9oF
1 = 5oC / 9oF

1oF = 1oR, 1 = 1oF / 1oR = 1oR / 1oF

T oR = ( + 459,67) oF (1oR / 1oF)
oF = (T 459,67) oR (1oF / 1oR)

Primjer
Kisik ima talite na temperaturi 218,8 oC, a vrelite na temperaturi 182,97 oC.
Kolika je vrijednost temperature tih toplinskih stanja kisika u stupnjevima K, oF i oR?
Talite: = 218,8 oC
T K = ( + 273,15) oC (1 K / 1 oC) = (218,8 + 273,15) = 54,35 K
oF = ( oC) (9 oF / 5 oC) + 32 oF = 218,8 1,8 + 32 = 361,84 oF
T oR = ( + 459,67) oF (1 oR / 1 oF) = 361,84 + 459,67 = 97,83 oR

1. vjeba

TERMODINAMIKA

Vrelite: = 182,97 oC
T K = 182,97 + 273,15 = 90,18 K
oF = 182,97 1,8 + 32 = 297,35 oF
T oR = 297,35 + 459,67 = 162,32 oR
................................................................................
1. ZADATAK
Medicinski termometar ima raspon skale od 35 OC do 42 oC. Koliki je to raspon
temperatura izraen u oF? (95 oF 107,6 oF , = 12,6 oF)
2. ZADATAK
a) Kod koje temperature pokazuju Celsiusov i Fahrenheitov termometar istu numeriku
vrijednost? ( 40 oC = 40 oF)
b) Kod koje temperature u oC pokazuje Fahrenheitov termometar pet puta veu
numeriku vrijednost od Celsiusovog termometra? (10 oC = 50 oF)
....................................................................................................................................................
TLAK
Tlak opisuje djelovanje normalne sile na jedinicu povrine: p = F/A. Sukladno toj
definiciji slijedi da je osnovna jedinica tlaka u SI sustavu 1 N/m2 = 1 Pa ('paskal'),
oznaena tako u poast francuskog znanstvenika Blaise Pascala.
U proraunima se treba koristiti numerika vrijednost tlaka u Pa, u protivnom rezultat
rauna nema fizikalno ispravnu dimenziju. Izuzetak je omjer tlakova.
U upotrebi su i izvedene jedinice tlaka. Na primjer, u meteorologiji se tlak izraava u
hektopaskalima 1 hPa = 102 Pa, dok je u tehnici uobiajena upotreba jedinice 1 bar = 105
Pa. Ovaj tlak je neto manji od atmosferskog tlaka 1atm = 1,0133 bar.
U davno naputenom tehnikom sustavu osnovna jedinica sile nije bila 1 N = 1 kg m/s2,
ve jedan kilopond 1 kp = 9,80665 kg m/s2, pa je odnos tlakova: 1 kp/m2 = 9,80665 Pa. U
tehnikoj praksi koristila se vea jedinica tlaka, nazvana tehnika atmosfera 1 at = 104
kp/m2 = 1 kp/cm2.
Ranije se u fizici esto koristila osnovna jedinica tlaka, nazvana fizikalna atmosfera 1 atm,
koja je vea od prethodnih dviju. Vrijedi odnos:
1 atm = 1,01325 bar = 1,03323 at
Plinovi: tlak je posljedica sudara molekula plina s okolnim plohama krute ili kapljevite
tvari.
Kapljevine: masa kapljevine m izloena gravitacijskom ubrzanju g= 9,80665 m/s2
predstavlja silu mg koja djeluje na povrinu podloge A u obliku statikog tlaka: p = mg/A.
Stoga se tlak moe izraziti s visinom stupca tekuine:
F mg m V
Az
N
p= =
= g =
g = mgz
A
A V A
A
m2

1. vjeba

TERMODINAMIKA

V=Az
z

=m/V
A

Obino se tlak izraava pomou visine stupca ive, gustoe Hg = 13595 kg/m3 pri 0 oC, ili
vode, gustoe H2O = 1000 kg/m3 pri 4 oC. Sukladno tome, jedinice tlaka se izraavaju u
'milimetrima ivinog stupca' ili 'milimetrima vodenog stupca'.
1 mm Hg = 1 Torr (nazvan po Torricelliju) = 133,321 Pa
1 mm v.s. = 9,80665 Pa
Izmeu navedenih mjernim jedinicama tlaka postoje jednoznani odnosi:
1 bar = 1,0197 at = 10 197 mm v.s. = 750 mm Hg = 0,98692 atm
1 at = 0,980665 bar = 10 000 mm v.s. = 735,5 mm Hg = 0,96785 atm
1 atm = 1,01325 bar = 1,03323 at = 10 332 mm v.s. = 760 mm Hg

760 mm Hg

750 mm Hg

735,5 mm Hg

1 atm 10332 mm VS
1 bar 10197 mm VS
1 at 10000 mm VS

Relativni tlak
Apsolutni
tlak p

pp pretlak

Vakuum 0%

atmosferski tlak p o
pv potlak
B

pA
po

pB

Vakuum 100%
p =0

1. vjeba

TERMODINAMIKA

Za termodinamiko stanje mjerodavan je apsolutni tlak, dok se manometrima mjeri samo

relativan tlak, tj. razlika izmeu apsolutnog i atmosferskog tlaka. Razlikujemo dva sluaja:

Pretlak: pp = p po
Potlak: pv = po p
Posebno, sluaj potlaka esto se izraava pomou vakuuma, V, u pravilu u postocima:

V% =

pv
100%
p

1. Primjer
U kondenzatoru parne turbine izmjeren je potlak 713 mm Hg pri barometarskom tlaku 750
mm Hg. Koliki je potlak izraen u barima? Koliki je apsolutni tlak u mm Hg i bar? Koliki je
vakuum u %?
Zadani podaci:
Potlak: pv = 713 mm Hg
(1)
Barometarski tlak: po = 750 mm Hg.
Za pretvorbu dimenzije mm Hg u bar koristimo definiciju: 1 bar = 750 mm Hg, na osnovi
koje se moe oblikovati 'jedinica' za korekciju dimenzija:
1 bar
750 Hg
1=
=
750 Hg
1 bar
(2)
Sada se jednadba (1) moe pomnoiti s 'jedinicom' (2):

1 bar
pv = 713 mm Hg
= 0 ,95067 = 0 ,9507 bar
750 mmHg
Napomena: rezultati se zaokruuju na treoj ili etvrtoj vrijednoj znamenci sukladno opem
nivou tonosti naih rauna.
Apsolutni tlak:
1 bar
p = p0 p v = 750 713 = 37 mmHg
= 0 ,04933 bar
750 mmHg
Vakuum % :
p
713
V % = v 100% =
100% = 95%
p
750
....................................................................................................................................................
2. Primjer
U vertikalnom cilindru unutarnjeg promjera d = 100 mm nalazi pomian klip mase 5 kg. U
prostoru cilindra je plin, a oko cilindra okolinji zrak tlaka 1 bar.
a) Koliki je tlak plina u cilindru, ako je klip s donje strane, a njegova teina uravnoteena
djelovanjem tlaka unutar i izvan cilindra? Da li se radi o potlaku ili pretlaku u
cilindru?
b) Ako se cilindar okrene tako da je klip s gornje strane, koliki e biti tlak plina?
Zadano: d = 100 mm; okolinji tlak: po = 1 bar = 105 Pa

A=

d 2 0,12
=
= 0 ,007854 m 2
4
4

1. vjeba

TERMODINAMIKA

a) Ravnotea sila
pA + mg = p0 A
mg
5 9 ,81
N
p = p0
= 1 10 5
= 93760 2
A
0 ,007854
m
N
pv = p0 p = 105 93760 = 6240 2 = 6240 Pa
m
1 bar
p v = 6240 Pa 5 = 0,0624 bar
10 Pa
p
6240
V % = v 100% =
100% = 6,24%
p
105

d
pA

po A

b) Ravnotea sila
pA = mg + p0 A
5 9 ,81
N
mg
p = p0 +
= 1 105 +
= 106240 2
A
0 ,007854
m

p p = p p0 = 106240 105 = 6240

N
= 6240 Pa
m2

1 bar
p p = 6240 Pa 5 = 0,0624 bar
10 Pa

mg

po A

pA

mg
d

U oba sluaja se tlakovi u cilindru razlikuju od okolinjeg tlaka po za iznos mg/A, koji je
posljedica teine klipa.
...................................................................................................................................................
3. ZADATAK
Manometar na parnom kotlu pokazuje pretlak od 16 bar. Ako je barometarsko stanje
735,5 mm Hg, koliki je apsolutni tlak u kotlu izraen u barima? (16,98 bar).
4. ZADATAK
Raspon skale manometra je od 0 do 50 at. Koliki je raspon izraen u barima?
(0 49 bar).
....................................................................................................................................................

2. vjebe

TERMODINAMIKA

I. ZAKON TERMODINAMIKE
1842. g. Julius Robert Mayer (1814-1878) jasno je formulirao zakon odranja energije, a
toplinu smatrao oblikom (mehanike) energije.
Proireni oblik zakona ouvanja energije primjenjuje se kod sustava kod kojih se tijekom
promjene od poetnog (1) do konanog (2) stanja, osim unutarnje energije U12, mijenja
kinetika energija E12 i potencijalna energija E12 sustava, uslijed toplinske Q12 i mehanike
W12 interakcije s okoliem.
Zatvoreni sustav s konstantnom masom, m = konst., odnosno kliinom N = konst.
Poetno stanje (1) konano stanje (2):
Q12 W12 = U12 + Ek,12 + Ep,12
Makroskopska svojstva sustava: (T1 T2) (w1 w2) (z1 z2)

V2
U2(T2)
teite mase m
V1

w2

U1(T1)
teite mase m
z1

z2

w1
referentno ("nulto") stanje

zo = 0
wo = 0
Uo (To ) = 0

Mjerljive promjene makroskopskih svojstava:

V1 V2 ; T1 T2 ; w1 w2 ; z1 z2

Promjena unutarnje energije sustava

krute i kapljevite tvari
U12 = mc(T2 T1 ) = NC (2 1 )
Prema referentnoj temperaturi ref = 0,5(1 + 2) bira se vrijednost specifinog toplinskog
kapaciteta c(ref), odnosno molnog toplinskog kapaciteta C(ref).

plinovi

U12 = m [cv ] (T2 T1 ) = m [cv ] (2 1 )

= N [Cv ] (T2 T1 ) = N [Cv ] (2 1 )

Srednje vrijednosti specifinog [cv] i molnog [Cv] toplinskog kapaciteta pri konstantnom
volumenu (indeks v) u intervalu zadanih tempetatura T1 i T2 raunaju se prema posebnoj
relaciji.
1

2. vjebe

TERMODINAMIKA

S obzirom na raspoloive podatke u Toplinskim tablicama (FSB) moe se izraunati [Cp] po

formuli:
[
C p ] 0 2 2 [C p ] 0 1 1
2
[C p ] 1 =
kJ/(kmol K),
2 1

[ ]

a zatim se rauna: [Cv ] 12 = C p

gdje je = 8314

2
1

J
kJ
opa plinska konstanta.
= 8,314
kmol K
kmol K

Preraunavanje na srednje specifine kapacitete vri se prema relacijama:

[c ] = [CM]
p

2
1

2
1

[cv ]

2
1

[Cv ]

gdje je M [kg/kmol] molna masa promatranog plina (iz tablica se uzima vrijednost
molekularne mase).
Promjena kinetike energije:

Ek ,12

Promjena potencijalne energije:

E p ,12

w22 w12
=m
, J
2
= mg (z 2 z1 ) , J
2

Mehaniki rad:

W12 = p (V )dV , J
1

Toplina:

Q12 = U 12 + E k ,12 + E p ,12 + W12 , J

ZADACI
1. Primjer
Bat mase 50 kg pada s visine 2 m na komad olova mase 0,2 kg, koji lei na nakovnju.
Odredite promjenu temperature olova o uz pretpostavku da se sva kinetika energija bata u
trenutku udara pretvara u unutarnju energiju olova.
Specifini toplinski kapacitet olova je co = 0,1295 kJ/(kg K).
2. Primjer
U posudu s 10 kg vode temperature 20 oC uroni se 5 kg eljeza temperature 80 oC. Kolika bi
se temperatura ustalila u sustavu voda-eljezo, ako zanemarimo toplinske i mehanike efekte
prema okoliu (stijenka posude, okolinji zrak)?
3. Primjer
Jedan kilogram vode, pri stalnom okolinjem tlaku 1 bar, zagrijava se od 20 oC na 80 oC.
a) Koliko topline treba dovesti za zagrijavanje vode?
b) Koliki rad izvri vode svojim irenjem protiv nametnutog tlaka?

2. vjeba

TERMODINAMIKA

ZADACI
1. Zadatak
Bat mase 50 kg pada s visine 2 m na komad olova mase 0,2 kg, koji lei na nakovnju.
Odredite promjenu temperature olova o uz pretpostavku da se sva kinetika energija bata u
trenutku udara pretvara u unutarnju energiju olova.
Specifini toplinski kapacitet olova je co = 0,1295 kJ/(kg K).
.............................................................................................................................
Zadano
bat:
mb = 50 kg ; z = 2 m
olovo: mo = 0,2 kg ; co = 0,1295 kJ/(kg K) ; o = ? Uo = ?
Bilanca energije od poetnih stanja mirovanja do trenutka udara (mirovanja!).
Sustav = Bat + Olovo
Zatvoreni izolirani sustav (s):
Q = 0, W = 0
0 = {U + Ek + E p }s
U s = U b + U o = U o
E k ,s = E k ,b + E k ,o = 0
E p ,s = E p ,b + E p ,o = E p ,b

Zatvoreni izolirani sustav

BAT

z1

mb g

z = - 2 m
mo OLOVO

z2

NAKOVANJ

U o = E p ,b

mo co o = mb g z Rjeenje: o = 37,9 oC.

.................................................................................................................................................
2. Zadatak
U posudu s 10 kg vode temperature 20 oC uroni se 5 kg eljeza temperature 80 oC. Kolika bi
se temperatura ustalila u sustavu voda-eljezo, ako zanemarimo toplinske i mehanike efekte
prema okoliu (stijenka posude, okolinji zrak)?
..............................................................................................
Zadano: sustav = voda + eljezo
voda:
mv = 10 kg ; v' = 20 oC cv = 4,182 kJ/(kg K) ; v'' = ? Uv = ?
eljezo: m = 0,2 kg ; ' = 80 oC c = 0,460 kJ/(kg K) ; '' = ? U = ?
.......
I. Zakon
Q12 W12 = U 12 + E k ,12 + E p ,12
Za zadani zatvoreni izolirani sustav vrijedi: Q12 = 0; W12 = 0; Ek,12 = 0; Ep,12 = 0.
Zakljuak: Us,12 = Uv + U = 0

mv cv (2 ,v 1,v ) + m c (2 , 1, ) = 0

Temperatura u toplinskoj ravnotei: = 2,v = 2, Rjeenje: = 23,12 oC.

1

2. vjeba

TERMODINAMIKA

3. Zadatak
Jedan kilogram vode, pri stalnom okolinjem tlaku 1 bar, zagrijava se od 20 oC na 80 oC.
a) Koliko topline treba dovesti za zagrijavanje vode?
b) Koliki rad izvri vode svojim irenjem protiv nametnutog tlaka?
Zadano
voda:

mv = 1 kg ; v' = 20 oC ; v'' = 80 oC Uv = ?
ref = 0,5 (v' + v'') = 50 oC c = 4,178 kJ/(kg K)
okolinji zrak: po = 1 bar

a) Rjeenje: Q12 = mv c (v v ) = 250680 J 251 kJ (dovoljno toan rezultat) (1)

W12 se smatra zanemarivim zbog pretpostavke da je voda nekompresibilna!
U12 = Q12 = 251 kJ
b) Rjeenje: (precizniji raun)
m
1
=
= 0 ,001002 m 3

998,2
m
1
v'' = 80 oC '' = 971,8 kg/m3 V =
=
= 0,001029 m 3
971,8
V = V'' V' = 0,001029 0,001002 = 0,000027 m3
v' = 20 oC ' = 998,2 kg/m3 V =

W12 = pdV = po dV = po V = 1 105 0,000027 = 2 ,7 J (vanjska meh. ravnotea)

U 12 = mv c(v v ) = 1 4178(80 20) = 250680 J

Q12 W12 = U12 Q12 = U12 + W12 = 250680 + 2 ,7 = 250682,7 J 251 kJ (2)
Najvei dio dovedene energije (topline Q12) troi se
na porast unutarnje energije U12 , a zanemarivo
mali dio pretvara u mehaniki rad W12 s kojim voda
potiskuje okolinji zrak stalnog tlaka po.
Koeficijent toplinskog irenja vode:
1 V
-1
=
(pri p = konst.)
,K
V T p
je relativna promjena volumena s promjenom
temperature pri konstantnom tlaku.
Za male promjene volumena moe se ta jednadba
zamijeniti s jednadbom konane promjene
volumena:
1 V
1
0,000027
=
=

= 0,000449 K -1 ,
V T 0,001002
60
to opravdava uobiajenu tvrdnju da je voda, a
slino i druge kapljevine, nekompresibilna fluid
sa zanemarivom promjenom volumena.

ZRAK

poA
W12 = po V

pA
Q12

v' v''
VODA

V''
V'

2. vjeba

TERMODINAMIKA

PRIMJERI
James Prescott Joule (1818-1889) izveo je u vremenu 1843. do 1848. niz eksperimenata sa
svrhom pronalaenja egzaktne relacije izmeu topline i mehanikog rada.
U tu svrhu koristio je posudu s vodom u kojoj je smjetena mjealica, pokretana mehanizmom
ueta, kolotura i utega. Posuda je bila toplinski izolirana od utjecaja okolia, a promjena
temperature vode praena je pomou termometra.

oC

UTEG

VODA

Materijalni sudionici pokusa: voda, uteg, posuda, izolacija, mjealica, koloture, ue,
termometar, zrak i okoli.
Formulacija problema
Ako se u posudi nalazi 5 kg vode poetne temperature 15 oC, a uteg mase 160 kg spusti
tijekom pokusa za 0,8 m, za koliko e porasti temperatura vode na kraju pokusa?
Zadani podaci:
Voda: mv = 5 kg ; v = 15 oC c = 4187 J/(kg K)
Uteg: mu = 160 kg ; z = 0,8 m (smanjenje visine z = 0,8 m )
Pitanje:
Voda: v = v'' v' = ?
Zakljuak:
Bitni sudionici zatvorenog sustava su voda (mv = konst.) i uteg (mu = konst.), jer se
utjecaj ostalih sudionika zanemaruje nema ni zadanih podataka, ni pitanja o
njihovim promjenama!
Raunski model:
Za sustav = voda + uteg
Qs Ws = U s + E k ,s + E p ,s
U s = U v + U u = U v + 0

Sustav = voda + uteg

UTEG

E k ,s = E k ,v + E k ,u = 0 + 0

E p ,s = E p ,v + E p ,u = 0 + E p ,u
......................................................
U v + E p ,u = 0

VODA
' ''
UTEG

U v = m v c v ; E p ,u = mu gz
mv cv + mu gz u = 0

| Z||

Qs = 0
Ws = 0
u= 0
zv = 0

v =
1

mu gzu
160 9,81 ( 0,8)
=
= 0,060 0C
mv c
5 4187

2. vjeba

TERMODINAMIKA

Problem 2.
Koliku masu mora imati uteg ije bi sputanje za visinu 1 m izazvalo porast temperature 1 kg
vode za 1 oC?
Rjeenje:

mu =

mv c v
1 4187 1
=
= 426, 955 427 kg
g z
9,80665 ( 1)

Komentar:
rad = sila put mugz= 426,955 kg 9,80665 m/s2 1 m 4187 Nm = 4187 J
sila: 1 kp = 9,81 N; rad: 1 kpm = 9,81 J
Problem 3.

Za koliko se poveala unutarnja energija vode u prethodnom problemu?

Rjeenje:
U v = mv c v = 1 4187 1 = 4187 J
Komentar: definicija stare jedinice energije
1 kcal = energija potrebna da se 1 kg vode zagrije od 14,5 oC na 15,5 oC (za 1 oC).
Otuda naziv "kilokalorija 15-tog stupnja".
Vrijedi odnos: 1 kcal = 427 kpm = 4187 J

(priblino)

3. vjebe

TERMODINAMIKA

JEDNADBA STANJA IDEALNIH PLINOVA

Tlak: p [N/m2] ; Temperatura: T [K]

Opa plinska konstanta: = 8314 J/(kmol K)
Molna masa: M = {molekularna masa} [kg/kmol]
8314 J
R=
=
M
M kg K
Individualna plinska konstanta:
Zatvoreni sustav:
masa:
m = konst. [kg]

pV = mRT ;

m = 1 kg

pv = RT

pv N = T
N = 1 kmol
N = konst. [kmol] pV = NT ;
3
V [m ]
V RT
m
p
v= =
= =
3
m
p m /kg ; gustoa:
V RT kg/m3
specifini volumen:
V T
vN = =
N
p m3/kmol
molni volumen:
...............................................................................................................................
Otvoreni sustav:
m = 1 kg/s
pv = RT
m = konst . pV = m RT ;
protona masa:
pV = N T ;
N = konst .
N = 1 kmol/s pv N = T
protona koliina:
V [m3/s]
protoni volumen:
V RT
m
p
v= =
= =
3
m
p m /kg ; gustoa:
V RT kg/m3
specifini volumen:
V T
vN = =
N
p m3/kmol
molni volumen:
...................................................................................................................................
m = M N
ili
Odnos mase i koliine: m = M N
N n = 22 ,41 N
N n = 22 ,41 N
ili
koliina:
volumen:

Definicije: 1 kmol = 6,0221026 molekula

1 kmol = 22,41 mn3
3
(oznaka mn ita se: "normni kubni metar" broj molekula idealnog plina u 1 m3 pri
normalnom stanju: To , po)
..............................................................................................................................................
Normalno stanje
temperatura: To = 273 K ; o = 0 oC
tlak:
po = 1,013105 N/m2 = 1,013 bar = 1 atm (fizikalna atmosfera)
...................................................................................................................................................
1. Primjer
Koliki volumen zauzima 1 kmol idealnog plina pri normalnom stanju?
NT 1 8314 273
V=
= 22 ,41 m 3
=
5
p
1,013 10
1

3. vjebe

TERMODINAMIKA

Koliko se molekula nalazi u 1 m3 pri normalnom stanju?

N 6,022 10 26
molekula
Nn = =
= 2,688 1025
= 1 m 3n
22 ,41
V
m3
.......................................................................................................................................................

2. Primjer
U spremniku volumena 5 m3 nalazi se zrak normalnog stanja. Odredite: individualnu
plinsku konstantu (R), specifini volumen (v) i gustou () zraka. Kolika je masa (m), i
koliina (N i Nn) zraka u spremniku?
Napomena: zrak je mjeavina plinova s praktiki stalnim sastavom, pa su i svojstva (npr.
molna masa M) takve mjeavine stalna.
.....
Iz toplinskih tablica (FSB): M = 28,95 kg/kmol prividna molna masa zraka

8314
J
=
= 287 ,2
M 28,95
kg K ,
m3
RT 287 ,2 273
p
1
1
kg
0
,
774
v=
=
=
=
= =
= 1,292 3
5
kg ;
1,013 10
p
RT v 0,774
m ,
R=

pV
= V = 1,292 5 = 6,46 kg
RT
,
m
6,46
N=
=
= 0,223 kmol
3
M 28,95
; N n = 22 ,41 N = 22 ,41 0,223 = 5,0 m
.........................................................................................................................................
3. Primjer
U prostoriji dimenzija (562,5) m3 nalazi se zrak okolinjeg stanja: temperature 5 oC
i tlaka 740 mm Hg. Zagrijavanjem poraste temperatura zraka na 21 oC.
a) Koliko je zraka izalo iz prostorije kroz proreze vrata tijekom zagrijavanja?
b) Koliki bi bio tlak zraka u potpuno nepropusnoj prostoriji?
..............................................................................................................
J
8314
R=
=
= 287 ,2
M 28,95
kg K
Svojstva zraka: plinska konstanta
Zadano:
V = 562,5 = 75 m3
1 = 5 oC T1 = 278 K
2 = 21 oC T2 = 294 K

1 bar
N
p = 744mm Hg
= 0,9867bar = 0,9867 105 2
m
750 mm Hg
...........
a) 1 2 uz p1 = p2 = p = konst.
m=

m1 =

pV 0,9867 105 75
=
= 92 ,69 kg
RT1
287 ,2 278

..... (prije zagrijavanja)

m2 =

pV 0,9867 10 75
=
= 87 ,64 kg
RT2
287 ,2 294

..... (nakon zagrijavanja)

3. vjebe

TERMODINAMIKA

m = m1 m2 = 92,69 87,64 = 5,04 kg

..... (gubitak zraka kroz proreze)

b) 1 2 uz V = konst. i m = m1 = konst.
p2 =

p1 p2

mRT2 92 ,69 287 ,2 294

N
= 1,045 105 2 = 1,045 bar
=
V
75
m

p = p2 p1 = 1,045 0,9867 = 0,0583 bar ..... (porast tlaka)

.......................................................................................................................................................
1. Zadatak
Potrebno je odrediti volumen balona koji bi, lebdei u zraku stanja 1 bar i 20oC
(okolinje stanje), mogao nositi korisnu masu od 150 kg. Ukupna masa balona, koju ine
opna balona, uad i koara, procijenjena je na 50 kg, dok se pripadni volumeni tih masa mogu
smatrati zanemarivim. Stoga se volumen balona odnosi na volumen plina s kojim je balon
punjen.
Usporediti rezultate za tri sluaja punjenja:
a) vodik (eksplozivan!) okolinjeg stanja,
b) helij (skup i rijedak!) okolinjeg stanja,
c) topli zrak temperature 50oC i tlaka 1 bar.

2. Zadatak
U potonulom brodu nalazi se nepropusna komora prizmatinog oblika, visine 3 m, u
kojoj je u trenutku potapanja ostao zarobljen okolinji zrak stanja 1 bar i 17 oC. Donji kraj
komore je na dubini 20 m. U podu komore nastala je pukotina kroz koju polagano prodire
voda komprimirajui zrak u komori.
a) Do koje e se visine (z2) mjerene od poda podii razina vode u komori?
b) Ako je na stropu komore vijcima uvrena okrugla ploa promjera 0,5 m kolikom je
rezultirajuom silom i u kojem smjeru ploa optereena na poetku prije prodora vode, a
kolikom na kraju kada se razina vode ustali?

Temperatura morske vode je 17 oC, a njena gustoa = 1020 kg/m3.

......................................................................................................................................................
a) Rjeenje: z2 = 1,93 m.
b) Rjeenje: Fa = 33400 N ; Fb = 2101 N.

3. Zadatak

Kompresor istiskuje 0,2 kg/s zraka pod tlakom 6 bar i temperature 140 oC u tlani vod.
Brzina strujanja zraka na ulaznom presjeku iznosi 21 m/s, dok na izlaznom presjeku tlanog
voda, koji je 100 m iznad ulaznog presjeka, brzina iznosi 4,6 m/s, tlak je 5 bara, a temperatura
40 oC.
Koliki je toplinski tok prema okolini?
.......................................................................................................................................................
Rjeenje: = 439 W.
3

3. vjebe

TERMODINAMIKA

ZADACI
1. Zadatak
Potrebno je odrediti volumen balona koji bi, lebdei u zraku stanja 1 bar i 20oC
(okolinje stanje), mogao nositi korisnu masu od 150 kg. Ukupna masa balona, koju ine opna
balona, uad i koara, procijenjena je na 50 kg, dok se pripadni volumeni tih masa mogu smatrati
zanemarivim. Stoga se volumen balona odnosi na volumen plina s kojim je balon punjen.
Usporediti rezultate za tri sluaja punjenja:
a) vodik (eksplozivan!) okolinjeg stanja,
b) helij (skup i rijedak!) okolinjeg stanja,
c) topli zrak temperature 50oC i tlaka 1 bar.
.....................................................................
Zadani podaci:
Okolinji zrak: po = 1 bar = 105 Pa, o = 20oC, mz = z Vz = masa istisnutog zraka.
Masa balona: mb = 50 kg, Vb 0.
Korisna masa: mk = 150 kg, Vk 0.
Ukupna masa krutih dijelova (tereta): mt = mb + mk = 50 + 150 = 200 kg
Plinsko punjenje: mp = pVp, Vp Vz.
Gravitacijsko polje pridruuje svakoj masi gravitacijsko ubrzanje g = 9,81 m/s2.
U stanju lebdenja, balon s plinskim punjenjem drugaijim od okolinjeg zraka, moe ponijeti
teret s kojim e efekt sila biti jednak efektu zraka koji se nalazio na tom mjestu. To znai da nam
je potrebna jednadba ravnotee sila izmeu ukupne teine (masa gravitacija) balona s teretom,
i istisnutog zraka.

m z g = m p g + mt g / : g

istisnuti zrak

z V z = pV p + mt

d 3
Vz V p = V =
6
V=

mt
m
= t
z p

nove mase s
istim efektom
mpg

mzg

mzg

lebdei balon

mpg

mtg

teret
uklanja se
ovaj efekt

mtg

Okolinji zrak i plinska punjenja moemo smatrati idealnim plinovima, pa se potrebne gustoe
() mogu odrediti iz jednadbe stanja:
p
=
, kg/m3.
RT

3. vjebe

TERMODINAMIKA

8314 J
=
, dok se vrijednosti
M
M kg K
molne mase M nalaze u toplinskim tablicama kao podatak za molekularnu masu, koji treba
dopuniti s dimenzijom kg/kmol.

Individualne plinske konstante odreuju se iz relacije: R =

Rjeenje
Plinsko
punjenje
vodik, H2
helij, He
vrui zrak
okolinji zrak

Mi
kg kmol-1
2,016
4
28,95
28,95

i
kg m-3
0,0828
0,1642
1,078
1,188

Ri
J kg-1 K-1
4124
2078
287,2
287,2

kg m-3
1,105
1,1024
0,110
0

Volumen, V
m3
181
195
1818

Promjer, d
m
7,02
7,2
15,1

2. Zadatak
U potonulom brodu nalazi se nepropusna komora prizmatinog oblika, visine 3 m, u kojoj
je u trenutku potapanja ostao zarobljen okolinji zrak stanja 1 bar i 17 oC. Donji kraj komore je na
dubini 20 m. U podu komore nastala je pukotina kroz koju polagano prodire voda komprimirajui
zrak u komori.
a) Do koje e se visine (z2) mjerene od poda podii razina vode u komori?
b) Ako je na stropu komore vijcima uvrena okrugla ploa promjera 0,5 m kolikom je
rezultirajuom silom i u kojem smjeru ploa optereena na poetku prije prodora vode, a kolikom
na kraju kada se razina vode ustali?
Temperatura morske vode je 17 oC, a njena gustoa = 1020 kg/m3.
.........................................................................................................................................................
p o = 1 bar

zo - zk = 17 m

v = 17 o C
= 1020 kg/m3
pk

pd

zo = 20 m
zk - z2

p2
zk = 3 m

pv

z2 = ?

Atmosferski zrak: po = 1 bar ; o = 17 oC , (To = 290 K)

Tlak na dnu mora: p d = p 0 + gz 0 = 1 10 5 + 1020 9 ,81 20 = 3,001 10 5 Pa = 3,001bar
a) Prije prodora vode: p1 = po ; T1 = T0
Volumen zraka u komori:
Vk = zk A
Stanje zraka u komori:
p0Vk = NT0
2

(1a)
(1b)

3. vjebe

TERMODINAMIKA

b) Nakon prodora vode: p2 ; T2 = T0

Volumen zraka u komori:
V2 = (zk z2) A
Stanje zraka u komori:
p 2V2 = NT0
Temperatura zraka ostaje nepromijenjena!

Koritenjem jednadbi (1) i (2) dobiva

se: p 0Vk = p 2 (Vk V2 ) , odnosno:
zk
p2 = p0
. (3)
zk z2

(2a)
(2b)

p o = 1 bar

zo - zk

p k = p o +g(zo - zk )

a)

Budui da imamo dvije nepoznanice, p2 i z2,

potrebna je jo jedna jednadba. U trenutku
prestanka prodora vode, tlak zraka p2 i tlak
stupca vode pv, su postali jednaki tlaku na dnu
pd.

pd

p 1= p o

zk - z2
z2 = ?

pk = p o +g(zo - z k )

p 2 = p 0 + g ( z 0 z 2 ) = p d gz 2 . (4)

p 2= p o +g(zk - z2)

b)

p2

Izjednaavanjem jednadbi (3) i (4) dobiva se:

zk
p0 = p d gz 2 .
(5)
zk z2

pv

pd = p2 + pv

Nakon sreivanja dobiva se kvadratna jednadba po varijabli z2:

gz 22 ( p d + gz k )z 2 + ( p d p 0 )z k = 0 .

(6)

Od dva rjeenja: z2 = 31,06 m i z2 = 1,93 m, nedvosmisleni fizikalni smisao ima samo jedno
rjeenje: z2 = 1,93 m.
Sada se pomou jednadbe (3) moe odrediti tlak stlaenog zraka u komori:

p2 = p0

zk
3
= 1
= 2 ,808 bar
zk z2
3 1,93

Optereenje poklopca
Tlak mora na poklopcu: p k = p 0 + g ( z d z k ) = 1 10 5 + 1020 9 ,81 (20 3,001) = 2 ,701 10 5 Pa
a) Prije prodora vode:

Sila na poklopcu: Fa = ( p k p 0 )

d 2
0,5 2
= (2,701 1) 10 5
= 33400 N
4
4
3

3. vjebe

TERMODINAMIKA

b) Nakon prodora vode:

0,5 2
d 2
= (2,701 2,808) 10 5
= 2101 N
4
4
......................................................................................................................................................
Sila na poklopcu: Fb = ( p k p 2 )

3. Zadatak

Kompresor istiskuje 0,2 kg/s zraka pod tlakom 6 bar i temperature 140 oC u tlani vod. Brzina
strujanja zraka na ulaznom presjeku iznosi 21 m/s, dok na izlaznom presjeku tlanog voda, koji je
100 m iznad ulaznog presjeka, brzina iznosi 4,6 m/s, tlak je 5 bara, a temperatura 40 oC.
Koliki je toplinski tok prema okolini?
.......................................................................
Zadano
zrak:
M = 28,95 kg/kmol
R = /M = 8314/28,95 = 287,2 J/(kg K)
m
= 0,2 kg/s ; z = 100 m

12

ulazni presjek 1: p1 = 6 bar; 1 = 140 oC;

w1 = 21 m/s ; z1
ulazni presjek 2: p2 = 5 bar; 1 = 40 oC;
w2 = 4,6 m/s ; z2 = z1 + z

w1

P12 = 0, 12 = H
12 + E
k ,12 + E
p ,12

H
12 = m
c p (2 1 ) = 0,2 1,021 (40 140) = 20,9 W ;
1
(1 + 2 ) = 0,5(140 + 40) = 90 o C cp = 1,021 J/(kg K)
2

E
k ,12 = m

w22 w12
4 ,6 2 212
= 0,2
= 42 W
2
2

E
p ,12 = m
gz = 0,2 9 ,81 100 = 196,2 W

12 = H
12 + E
k ,12 + E
p ,12 = 20,9 + 42 + 196,2 = 439 W

z2

I. Zakon za otvorene sustave: 12 P12 = H
12 + E
k ,12 + E
p ,12

ref =

w2

z1

3. vjebe

TERNODINAMIKA

1. Primjer
Ronilac isputa mjehurie "zraka" koji se kreu prema povrini. U trenutku nastajanja
na dubini 15 m mjehuri ima volumen 1 cm3 pri temperaturi 30 oC. Atmosferski tlak je 1,03
bar, a gustoa morske vode 1020 kg/m3. Apsorpciju "zraka" u vodi zanemarite.
Koliki e biti volumen mjehuria na dubini 1 m, ako se putujui prema povrini "zrak"
ohladio na 15 oC?
................................................
p o = 1 bar

z1 = 15 m

2 = 15 oC
p2 = po + m g z2

1 = 30 oC
1 p 1 = p o + m g z1

z2 = 1 m

m = 1020 kg/m3

p1 = p0 + m gz1

p2 = p0 + m gz 2

p1 = 1,03 10 + 1020 9 ,81 15

p1 = 2 ,531 10 5 Pa

p2 = 1,03 10 5 + 1020 9 ,81 1

p2 = 1,13 105 Pa

N1 =

p1V1 2 ,531 10 5 10 6
=
T1
8314 303

V2 =

N 1 = 1,005 10 7 kmol = N 2

N 2 T2 1,005 10 7 8314 288

=
p2
1,13 105

V2 = 2 ,129 10 6 m 3 = 2 ,13 cm 3

2. Primjer
Meteoroloki balon za mjerenje brzine visinskog strujanja zraka (vjetra) ima
rastezljivu gumenu opnu mase mb = 100 g. Na balon se objesi uteg teine Ft = mtg = 4,4 N, a
zatim napuni vodikom okolinjeg stanja: 1,013 bar i 15 oC, sve dok uzgon ne preuzme cijelu
teinu utega i opne, tako da balon lebdi. Zatim se prekine punjenje vodikom, ukloni uteg i
balon pusti u zrak.
a) Koliki je promjer balona u trenutku putanja?
b) Koliki e biti promjer balona i sila uzgona na visini od 3000 m, na kojoj je stanje atmosfere
0,7 bara i 5 oC, a temperatura vodika u balonu 10 oC?
.....................................................................................................................................................

3. vjebe

TERNODINAMIKA

Bilanca sila
a) Lebdenje balona (nema uzgona)

LEBDENJE BALONA
1 = 15 o C
p1 = 1,013 bar

Ft + mv g + mb g m z g = Fu = 0 ,

mzg teina istisnutog zraka

pozitivan smjer

V0 =

mvg teina vodika

Ft + mb g
= 0 ,4813 m 3
( z H 2 )g

mb g teina balona

do = 0,9723 m

mtg = Ft teina tereta

b) Uzdizanje balona (bez tereta)

VISINA 3000 m
2 = - 5 o C ; p 2 = 0,7 bar

mv g + mb g m z g = Fu

teina istisnutog zraka mzg

teina vodika mvg

m H 2 RH 2 T
= 0 ,6361m 3
p
d = 1,067 m ; Fu = 4,2 N

V3000m =

Fu uzgon

g
teina balona mb g

4. vjebe

TERMODINAMIKA

MJEAVINE IDEALNIH PLINOVA

Mjeavine idealnih plinova vladaju se jednako idealno kao to se ponaaju i plinovi od kojih
su sastavljeni. Kada se na osnovi svojstava sudionika i njihovog udjela u ukupnoj masi,
odnosno koliini, odrede svojstva mjeavine, tada se ona moe smatrati jednim plinom za
kojeg vrijedi jednadba stanja idealnog plina, kao i sve druge relacije koje se koriste pri
proraunu procesa s idealnim plinom!
Mjeavina s i sudionika ( i = 1, 2, ...., n)
Masena svojstva

masa mjeavine = zbroju masa sudionika: m = m1 + m2 + ... + mn

(1)

maseni udjeli: g1 = m1/m ; g2 = m2/m; .....; gn = mn/m

maseni sastav: g1 + g 2 + g 3 + .... + g i = g i = 1

(2)

i
n

plinska konstanta: R = g i Ri

(3)

i =1
n

i =1

i =1

specifini toplinski kapaciteti: c p = g i c p ,i ; cv = g i cv ,i

(4)

Molna svojstva

koliina mjeavine = zbroju kolina sudionika: N = N1 + N2 + ... +

(5)

molni udjeli: r1 = N1/N ; r2 = N2/N ; ..... ; rn = Nn/N

molni sastav: r1 + r2 + r3 + .... + ri = ri = 1

(6)

i
n

molna masa: M = ri M i

(7)

i =1

molni toplinski kapaciteti:

i =1

i =1

C p = ri C p ,i ; C v = ri C v ,i

(8)

Napomena: relacije (4) i (8) vrijede i za sluaj rauna sa srednjim vrijednostima:

[c ]
p

2
1

[ ]

ili [cv ] 12 , odnosno, C p

Vrijede odnosi: Ri =

2
1

; Mi =
;
Mi
Ri

ili [C v ] 12
gi =

ri M i
M
; ri =
gi
M
Mi

(9)

4. vjebe

TERMODINAMIKA

Svaki sudionik i ima temperaturu T i volumen V kao mjeavina, ali njegov vlastiti
(parcijalni) tlak ovisi jo samo o broju njegovih molekula Ni , preko kojih plin osjea sudare s
drugim tijelima. Iz jednadbe stanja idealnog plina slijedi:
Ni =

p iV
T

(10)

Zbrajanjem koliina svih sudionika dobivamo koliinu mjeavine:

V
pV
N = Ni =
pi =

T
T
Daltonov zakon za idealne plinske mjeavine: tlak mjeavine = zbroju parcijalnih tlakova
sudionika.
n

p = p1 + p 2 + ..... + p n = p i

(tlak mjeavine)

(11)

i =1

Omjer tlakova:

pi N i
=
= ri , jednak molnom udjelu i-sudionika
p
N

Za odreivanje srednjih specifinih ili molnih toplinskih kapaciteta moramo raspolagati s

tablinim podacima. U Toplinskim tablicama FSB nalaze se podaci za srednje vrijednosti
molnog toplinskog kapaciteta Cp nekih plinova u intervalima temperatura: izmeu 0oC i neke
karakteristine temperature, 100o, 200o ....itd.
Kod plinskih mjeavina proraun se provodi uz pomo tabele.

Sudionik
i
1
2
...
...
n

Sastav
ri
(r1)
(r2)
...
...
(rn)

Molna masa
Mi
(M1)
(M2)
...
...
(Mn)

[C ]

riMi

pi

(r1M1)
(r2M2)
...
...
(rnMn)

[C ]

ri [C pi ]0 2

2
0

...
Iz tablica

pi

...
Iz tablica

C p
0

1
0

[ ]

ri C pi

[C ] = r [C ]
1
0

p ,i

1
0

Prosjena svojstva za zadani interval temperatura 1 i 2 dobiva se iz relacija:

[C ] = [C ]

2
p 0

2
p 1

[c ]

p
1

[ ]

2 C p

2 1

[C ]

2
p
1

1
0

[c ]

2
v 1

[C v ]

[Cv ] = [C p ] ;
2

[cv ] = [c p ] R ;

ili
2

C p
0

Prividna svojstva mjeavine zadanog sastava:

M = ri M i ; [C p ] 02 = ri [C p ,i ] 02 ;

1
0

dimenzija: kJ/(kmol K)

dimenzija: kJ/(kg K)

4. vjebe

TERMODINAMIKA

1. ZADATAK
Atmosferski zrak sastoji se priblino od 21% kisika O2 i 79% duika N2 u volumnim
(molnim) udjelima.
Odredite masene udjele sudionika, prividnu plinsku konstantu i molnu masu zraka.
Koliki su parcijalni tlakovi kisika i duika ako je tlak zraka 1,02 bara?
.....................................................................................................................................
2. ZADATAK
Plinska mjeavina volumenskog (molnog) sastava: CO2 = 12% ; O2 = 7% ; N2 = 75% ; H2O =
6% zagrijava se od 100 oC na 300 oC pri konstantnom tlaku od 1,2 bara.
Odredite srednji specifini toplinski kapacitet cp u zadanom intervalu temperatura.
Kolika je gustoa plinske mjeavine u konanom stanju?
....................................................................................................................................
3. ZADATAK
Kisik O2 i acetilen C2H2 pomijeani su u volumnom (molnom) omjeru 5:2. Koliki je srednji
specifini toplinski kapacitet cv u temperaturnom intervalu 100 oC i 255 oC.
......................................................................................................................................

4. vjebe

TERMODINAMIKA

1. Zadatak
Atmosferski zrak sastoji se priblino od 21% kisika O2 i 79% duika N2 u volumnim
(molnim) udjelima.
Odredite masene udjele sudionika, prividnu plinsku konstantu i molnu masu zraka.
Koliki su parcijalni tlakovi kisika i duika ako je tlak zraka 1,02 bara?
................
Svojstva sudionika
8314
J
=
= 259 ,8
1
Kisik, O2 : M1 = 32 kg/kmol ; R1 =
; r1 = 0,21
M
32
kg K

8314
J
2
Duik, N2 : M2 = 28 kg/kmol ; R2 =
=
= 296 ,9
; r2 = 0,79
28
kg K
M2
Svojstva mjeavine:
N
p V
tlak p = 1,02 bar = p1 + p2 ; molni sastav ri = i = i = i
N
p V
rM
molna masa M = r1 M1 + r2M2 ; maseni udjeli g i = i i
M
ri
0,21
0,79

O2
N2

Plinska konstanta R =

Mi
32
28

riMi
gi
6,72
0,233
22,12
0,767
M = 28,84 kg/kmol

pi
0,2142
0,8058

J
8314
=
= 288,3
;
M 28,84
kg K

n=2

J
kg K
i =1
................................................................................................................................................

ili:

R = g i Ri = g1 R1 + g 2 R2 = 0 ,233 259 ,8 + 0 ,767 296 ,9 = 288,3

2. Zadatak
Plinska mjeavina volumenskog (molnog) sastava: CO2 = 12% ; O2 = 7% ; N2 = 75% ;
H2O = 6% zagrijava se od 100 oC na 300 oC pri konstantnom tlaku od 1,2 bara.
Odredite srednji specifini toplinski kapacitet cp u zadanom intervalu temperatura.
Kolika je gustoa plinske mjeavine u konanom stanju?
................................................................................................
Zadano: temperature 1 = 100 oC = (373 K) ; 2 = 300 oC = (573 K)
tlak p = 1,2 bar
ri
CO2
O2
N2
H2O

0,12
0,07
0,75
0,06

Mi
44,01
32,00
28,02
18,016

M=

riMi

[C ]
pi

5,2812
2,24
21,015
1,081

41,755
30,40
29,383
34,575

29,62

[C ]
p

[ ]

2
0

2
0

ri Cpi

2
0

[C ]
pi

[ ]

1
0

ri C pi

1
0

5,0106
2,128
22,037
2,0745

38,112
29,538
29,144
33,741

4,5734
2,0677
21,858
2,0245

31,25

[C ]

30,52

1
0

4. vjebe

TERMODINAMIKA

Plinska konstanta R =

[C ]

300
p 100

[C ]

8314
J
=
= 280 ,7
M 29 ,62
kg K

300
p 0

[ ]

2 C p

100
0

2 1

31,25 300 30,52 100

kJ
= 31,62
300 100
kmol K

300
300
[C v ] 100
= [C p ] 100
= 31,62 8,314 = 23,31

[c ]

300

p 100

[C ]

300
p 100

31,62
kJ
=
= 1,068
29,62
kg K

Eksponent adijabate: [ ] =

kJ
kmol K

[c ]

300
v 100

300
[C v ]100

23,31
kJ
= 0,787
29,62
kg K

[C ] = [c ] = 1,068 = 1,357
p

[C v ] [cv ]

0,787

Gustoa mjeavine:
2 =

p
1,2 10 5
kg
=
= 0,746 3
RT2 280,7 573
m

(1 = 1,146 kg/m3 )

..
3. Zadatak

Kisik O2 i acetilen C2H2 pomijeani su u volumnom (molnom) omjeru 5:2. Koliki je

srednji specifini toplinski kapacitet cv u temperaturnom intervalu 100 oC i 255 oC.
.
N O2
rO N
rO
5
Zadano: omjer
= = 2
= 2 ;
N C2 H2 2 rC2 N2 N rC2 N2
1 = rO2 + rC2 H2 =

O2
C2H2

5
7
rC2 H2 + rC2 H2 = rC2 H2 ;
2
2

ri

Mi

0,7143
0,2857

32,00
26,04

rC2 H2 =

[C ]

riMi

pi

22,848
7,447

[ ]

255
0

[C ]

[ ]

255
p 0

= [C p ]0 +
200

[ ] [C ]

ri Cpi

255
0

21,555
14,216
255
0

= 35,77

pi

100
0

[ ]

ri C pi

29,538
45,871

[C ]
p

100
0

21,090
13,119
100
0

= 34,21

se mora odrediti linearnom interpolacijom podataka dviju susjednih

vrijednosti u Tablicama C p

[C ]

255
0

30,189
49,705

M = 30,295
Vrijednost C p

2
5
= 0 , 2857 ; rO2 = = 0 , 7143
7
7

300
0

[ ]

i Cp

200
0

55
kJ
300
200
[
C p ]0 [C p ]0 = 29 ,931 + 0 ,55(30 ,4 29 ,931) = 30 ,189
100
kmol K

4. vjebe

TERMODINAMIKA

Srednja vrijednost slijedi iz relacije:

[C ] = [C ]

255
p 0

255
p 100

[ ]

2 C p
2 1

100
0

35,77 255 34,21 100

kJ
= 36,77
255 100
kmol K

255
255
[C v ] 100
= [C p ] 100
= 36 ,77 8,314 = 28,456

[c ]

255

p 100

[C ]

255
p 100

36,77
kJ
=
= 1,21
;
30,295
kg K

kJ
kmol K

[c ]

255
v 100

Eksponent izentrope (idealne adijabate): [ ] =

255
[C v ]100

[C ] = [c ] =
p

[C v ] [cv ]

28,456
kJ
= 0,939
30,295
kg K
1,21
= 1,292
0,939

Napomena: adijabatom se naziva svaka promjena stanja pri kojoj se ne imjenjuje toplina s
okolinom (drugim tvarima), ali ne i toplina koja se razvija unutarnjim trenjem u materiji
(plinu) iju promjenu promatramo zbog koje raste entropija. Samo u idealnom
(teorijskom) sluaju ne dolazi do pojave trenja, pa takva idealna adijabata postaje
izentropa, tj. promjena stanja bez promjene entropije.
U naim razmatranjima ne uzimamo u obzir efekte trenja, pa tako ni realne adijabate, ve
samo idealne adijabate, tj. izentrope. Stoga je teorija klasine (ravnotene) termodinamike
krajnje idealizirana, i kao takva dovodi do najednostavnijih raunskih postupaka.

4. vjebe

TERMODINAMIKA

1. Primjer
Atmosferski zrak sadri malo vlage (H2O) u obliku pare. Odredite masu vodene pare,
sadrane u 1 m3 vlanog zraka temperature o = 25oC, ako je barometarski tlak po = 750
mm Hg, a parcijalni tlak vodene pare pH2O = 15 mm Hg.
Kolika je gustoa tog zraka?
................................................................................................
Mjeavina idealnih plinova: vlani zrak = suhi zrak + vodena para
vlani zrak

Baromatarski tlak = tlak suhog zraka + parcijalni tlak

vodene pare

1bar
p0 = pz + pH2 O = 750 mm Hg
= 1bar
750 mm Hg

1bar
pH2O = 15 mm Hg
= 0,020 bar
750 mm Hg
Molni udio vodene pare:
pH O 0, 02
rH2O = 2 =
= 0, 02
po
1
Koliina vlanog zraka:
pV
1 105 1
N= 0 =
= 0,04036 kmol
T 8314 298
Koliina vodene pare:
N H2O = rH2O N = 0 , 02 0 , 04036 = 0 , 000807 kmol
Masa vodene pare:
mH2O = M H2 O N H2O = 18 0 , 000807 = 0 , 01453kg
Koliina suhog zraka:
N z = N N H2O = 0 , 04036 0 , 000807 = 0 , 0396 kmol
Masa suhog zraka:
m z = M z N z = 28,95 0,0396 = 1,146 kg

Masa vlanog zraka:

m = mz + mH2O = 1,146 + 0 , 01453 = 1,16 kg
Gustoa vlanog zraka:
m 1,16
kg
= =
= 1,16 3
V
1
m

para H2O
suhi zrak

pH2O
pz
pz

pH2O

po

4. vjebe

TERMODINAMIKA

2. Primjer

Kolika je molna masa nepoznatog plina, ako su poznati njegovi specifini toplinski
kapaciteti: cp = 1,059 kJ/(kg K) i cv = 0,762 kJ/(kg K)?
Koliki rad izvri 1 kg tog plina svojim irenjem, ako mu se pri konstantnom tlaku
promijeni temperatura za 5oC?
...............................................................................................................................................
Omjer specifinih toplinskih kapaciteta:
c p 1,059
=
= 1,39 =
("eksponent izentrope")
cv 0,762

R
R ; cv =
iz kojih se moe odrediti R:
Vrijede relacije: c p = cv + R ; c p =
1
1
R = cv ( 1) = 0,762(1,39 1) = 0,297

kJ
J
= 297
kg K
kg K

Molna masa plina:

8314
kg
M = =
= 28
R
297
kmol
Promjena stanja plina pri konstantnom tlaku ("izobara") povezuje poetno (1) i konano
(2) stanje plina s uvjetom: p1 = p2 = p, pri emu je T = = 5 0 C .
stanje 1:

pV1 = mRT1

stanje 2:

pV2 = mRT2

Razlika volumena: V = V2 V1 = mR (T2 T1 ) = mRT

Mehaniki rad zbog irenja plina:
W12 =

V2

V2

V1

V1

pdV = p dV = p(V

V1 ) = mRT = 1 0,297 5 = 1,487 kJ

3. Primjer

U zatvorenom neizoliranom spremniku volumena 300 litara nalazi se mjeavina

volumenskog (molnog) sastava: rN2 = 0,55; rCO = 0,25 i rH2 = 0,20 , pod tlakom 1 bar.
Dovoenjem topline mjeavina se zagrije od 50 oC na 600 oC.
Koliki je konaan tlak?
Koliko je vrijeme potrebno za zagrijavanje mjeavine, ako je u spremniku ugraena
elektrina grijalica snage 1 kW?
Raunati sa srednjim molnim toplinskim kapacitetima.
..................................................................................................................................................
Zadano:
svojstva mjeavine:
volumen V2 = V = 300 l = 0,3 m3 ; tlak p1 = 1 bar ; temperature: 1 = 50oC , 2 = 600oC.
elektrina grijalica: snaga Qel = 1 kW.
2

4. vjebe

TERMODINAMIKA

Koliina mjeavine:
p1V 1 105 0,3
N=
=
= 0,01117 kmol
T1 8314 323

N2
CO
H2

ri

[C ]

0,55
0,25
0,20

30,149
30,425
29,316

pi

[ ]

2
0

ri Cpi

16,582
7,606
5,863

[C ]
p

[C ] = [C ]

600
p 0

2
0

600
0

[C ]
pi

ri C pi

29,130
29,151
28,776

= 30,05

2 [C p ]50
0 1

[ ]

1
0

[C ]
p

1
0

16,021
7,288
5,755
50
0

= 29 ,064

30 ,05 600 29 ,064 50

kJ
= 30 ,14
2 1
600 50
kmol K
[Cv ] 50600 = [C p ] 50600 = 30,14 8,314 = 21,83 kJ
kmol K
600
p 50

I. Zakon
Q12 W12 = U12 ;

dV = 0 W12 = 0

600
(2 1 ) = 0,01117 21,83(600 50) = 134 ,1 kJ
Q12 = U12 = N [C v ] 50

Vrijeme zagrijavanja:
Q12 = Qel t

t=

Q12 134,1
=
= 134 ,1 s = 2 min14 s
Qel
1

5. vjebe

TERMODINAMIKA

TERMODINAMIKI MODEL
Tvari koje sudjeluju u procesu ine zatvoreni i izolirani sustav u odnosu na preostale tvari
u svemiru. U stvarnosti nije mogue ostvariti nepropusnost granica sustava u odnosu na
mogue energijske utjecaje okolia, pa se postavljanjem granice po logici izvedivosti
rauna efekti tvari izvan sustava potpuno iskljuuju raunski zanemaruju.
Da bi u takvom sustavu dolo do promjena (procesa), sudionici sustava moraju imati
razliita svojstva prema kojima se mogu razlikovati tipini lanovi sustava.
Zatvoreni izolirani sustav = radni sustav + okoli
Radni sustav se odnosi na radni medij (RM), kojega emo u narednim razmatranjima
smatrati idealnim plinom.
Proces se odnosi na promjenu stanja radnog medija, a odvija se kao kontinuirani niz
ravnotenih stanja.
Uvjeti ravnotee se propisuju na dva naina:
unutarnja ravnotea podrazumijeva da u svim materijalnim tokama radnog medija
vlada ista temperatura (uvjet toplinske ravnotee) i jednak tlak (uvjet mehanike
ravnotee),
vanjska mehanika ravnotea propisuje postojanje sudionika u okoliu koji u
potpunosti (bez gubitaka) primaju ili predaju mehanike efekte jednake teorijskom
radu radnog medija. Promjena volumena radnog medija odvija se pri zanemarivoj
razlici sila izmeu radnog medija i sudionika u okoliu.
Uvjet vanjske toplinske ravnotee nije propisan, pa zbog vanjske toplinske neravnotee
nastupa nepovratna izmjena topline zbog ega cijeli proces postaje nepovratan
(ireverzibilan, jednosmjeran). Izuzetak je promjena stanja potpuno izoliranog radnog
medija koja je stoga povratna.
Okoli se odnosi na:
okolinji zrak, stanja 0 i p0, koji je prirodni toplinski i mehaniki sudionik, pa
moe sudjelovati i u toplinskoj i u mehanikoj interakciji.
toplinske spremnike (TS), bilo kao ogrijevne (OS) ili rashladne (RS), zadane s
njihovim konstantnim temperaturama, TOS = konst. i TRS = konst.
mehaniki sudionik (MS).
Oblici energijske interakcije izmeu radnog medija i okolia:
mehanika interakcija postoji ako RM mijenja svoj volumen, V12 0. Dio
teorijskog rada W12 obavlja se prema okolinjem zraku u iznosu W0, pri emu se
volumen zraka mijenja jednako kao i radnog medija, ali sa suprotnim smislom: V0
= V12. Stoga su ovi radovi uvijek suprotnog smisla.
Preostali dio teorijskog rada radnog medija u iznosu W = W12 W0 obavlja se
prema mehanikom sudioniku (MS) koji se u pravilu ne opisuje s nikakvim
posebnim karakteristikama. Naprosto se pretpostavlja da takav sudionik postoji, jer
u protivnom ne bi bio ispunjen uvjet vanjske mehanike ravnotee.
toplinska interakcija moe se odvijati izmeu radnog medija i okolinjeg zraka i/ili
izmeu radnog medija i posebnih toplinskih spremnika. Opa je karakteristika
toplinskih spremnika da se pri izmjeni topline njihova temperatura ne mijenja.
1

5. vjebe

TERMODINAMIKA

Radni medij se ponaa po modelu idealnog plina, pa za opis njegovog stanja vrijedi
jednadba:
pV = mRT ili pV = NT
(1)
Obino se zanemaruju promjene kinetike Ek,12 i potencijalne Ep,12 energije, pa je
bilanca energije opisana s reduciranim oblikom I. Zakona ternodinamike:
(2)
Q12 W12 = U 12
............................................................................................................................................
Promjena unutarnje energije idealnog plina rauna se uvijek po jednadbama:
U 2 U 1 = mcv (T2 T1 ) = mcv (2 1 ) ,
ili
(3a)
U 2 U 1 = NCv (T2 T1 ) = NCv (2 1 ) .

(3b)

Ako ne postoji zahtjev da se rauna sa srednjim specifinim ili molnim toplinskim

kapacitetima tada se, po dogovoru, uzimaju vrijednosti pravih specifinih ili molnih
toplinskih kapaciteta pri temperaturi 0oC iz Toplinskih tablica. U protivnom treba
provesti propisani postupak odreivanja srednjih vrijednosti:

[C ] = [C ]
2
p 1

2
p 0

2 [C p ]01 1
2 1

[Cv ] = [C p ] , [cv ] =
2

[Cv ]

(4)

............................................................................................................................................
Za teorijski mehaniki rad radnog medija pri vanjskoj mehanikoj ravnotei vrijedi
jednadba:
2

W12 = p (V )dV = m p (v )dv ,

teorijski rad radnog medija.

(5)

Konaan raunski oblik ovisi o procesu, tj. nainu na koji se mijenja stanje plina od
poetnog (1) do konanog (2).

Mehaniki rad okolinjeg zraka, iji se tlak p0 ne mijenja, a ija je promjena volumena
jednaka i suprotnog smisla od promjene volumena radnog medija, moe se uvijek
izraunati iz jednadbe:
W0 = p 0 (V1 V2 ) ,
mehaniki rad okolinjeg zraka,
(6)
gdje su V1 i V2 poetni i konaan volumen radnog medija (plina).

Preostali mehaniki rad vri se prema nedefiniranom mehanikom sudioniku (MS) u

okoliu u iznosu:
W = W12 + W0 ,
rad mehanikog sudionika.
(7)
................................................................................................................................................
Toplina koju izmjenjuje radni medij s okolinjim zrakom ili s nekim toplinskim
spremnikom (TS) slijedi iz jednadbe I. Zakona termodinamike:
Q12 = U 12 + W12 ,

izmjenjena toplina radnog medija.

2

(8)

5. vjebe

TERMODINAMIKA

Jednadba II. Zakona termodinamike:

2

Q12 = T (S )dS = m T (s )ds ,

1

(9)

vrijedi za ravnotene procese radnog medija, ali je poziva na svojstvo entropije S koje
se teko mjeri. Stoga se za praktike proraune koristi jednadba (8).
POLITROPE RAVNOTENE PROMJENE STANJA
Ravnotena promjena koja spaja poetno (1) i konano (2) stanje radnog medija
(idealnog plina) moe se opisati jednadbom politrope:

p V n = konst. ,
p v n = konst. ,

za m kg plina,

(10)

za 1 kg plina.

(11)

pri emu za vrijednost eksponenta politrope n = konst. postoji samo jedna

karakteristina politropa koja spaja stanja (1) i (2).
Inae, ta stanja se mogu povezati s beskrajno mnogo politropa (ravnotenih procesa),
ali pri tome n mijenja svoju vrijednost. Budui da se svaki ravnoteni proces moe
razloiti na prikladan broj karakteristinih politropa to emo se baviti samo
proraunom takvih politropa.
............................................................................................................................................
Karakteristina politropa s eksponentom n = konst.
Za zadana stanja (1) i (2) poznata su sva svojstva: (T1, p1, V1) i (T2, p2, V2)
Izmeu poetnog (1) i konanog (2) stanja vrijedi: p1V1n = p2V2n
p
ln 2
p1
Eksponent karakteristine politrope: n =
.
V1
ln
V2

(12)
(13)

Za proizvoljno mali dio procesa na kojem je n = konst. vrijede diferencijalne

jednadbe:
iz jednadbe stanja: pV = mRT , slijedi:
Vdp + pdV = mRdT .

(14)

iz jednadbe promjene stanja: pV n = konst . , slijedi:

V n dp + nV n 1 pdV = 0 Vdp = n pdV .

(15)

Uvrtavanjem jednadbe (15) u jednadbu (14) dobiva se nakon sreivanja relacija:

pdV =

mR
dT .
(1 n )

(16)

5. vjebe

TERMODINAMIKA

Diferencijalni iznosi
teorijski rad, W

W = pdV =

promjena unutarnje
energije, dU

izmjenjena toplina, Q

mR
mR
dT =
d
1 n
1 n

(17)
(18)

dU = mcv dT = mcv d

Q = dU + W = mcv dT +

mR
R

dT = m cv +
dT
1 n
1 n

(19)

Za cijeli proces od stanja (1) do stanja (2) uz n = konst. vrijedi:

Teorijski rad, W12

W12 =

mR
(T1 T2 ) = N (T1 T2 )
n 1
n 1

(20)

Promjena unutarnje
energije, U12

U12 = mcv (T2 T1 ) = NCv (T2 T1 )

(21)

Q12 = U 12 + W12 = mcn (T2 T1 ) = NCn (T2 T1 )

(22)

Izmjenjena topline, Q12

Specifini i molni toplinski kapaciteti politrope: cn = cv

n
;
n 1

Cn = Cv

n
.
n 1

(23)

Jednadbe (20) i (22) mogu se koristiti za sve karakteristine politrope, osim za izotermnu
promjenu koja se odvija s eksponentom n = 1. Tada je p1V1 = p2V2 to je mogue samo u
sluaju kada je mRT1 = mRT2, odnosno T1 = T2 = T = konst.
Za izotermu vrijede jednadbe:

U 12 = mcv (T2 T1 ) = 0

Q12 = W12 = mRT ln

p1
; (T = konst.; n = 1)
p2

(24)

1. ZADATAK
Duik ekspandira politropski (n = 1,3) od tlaka 4 bara i temperature 50 oC na dvostruki
poetni volumen.

Odredite tlak i temperaturu na kraju ekspanzije.

Koliko rada izvri duik pri ovoj ekspanziji i kolika je izmjenjena toplina?

Koliko se od toga rada moe iskoristiti, ako se ekspanzija odvija u okoliu tlaka 1
bar?
Raunati po 1 kg duika. Proces duika skicirajte u p-v i T-s dijagramu.
4

5. vjebe

TERMODINAMIKA

2. ZADATAK
U cilindru s pominim stapom nalazi se m = 0,18 kg zraka pod tlakom 10 bara i
temperature 100 oC.
Kolika je izmjenjena toplina, promjena unutarnje energije i teorijski rad, ako se u
konanom stanju uspostavio tlak 1 bar i temperatura 0 oC? Raunati sa srednjim
specifinim toplinskim kapacitetom.
Koji su sudionici procesa?
..................................................................................................................................................

5vj_zad

Politrope

1. ZADATAK
Duik ekspandira politropski (n = 1,3) od tlaka 4 bara i temperature 50 oC na dvostruki
poetni volumen.
- Odredite tlak i temperaturu na kraju ekspanzije.
- Koliko rada izvri duik pri ovoj ekspanziji i kolika je izmjenjena toplina?
- Koliko se od toga rada moe iskoristiti, ako se ekspanzija odvija u okoliu tlaka 1 bar?
Raunati po 1 kg duika. Proces duika skicirajte u p-v i T-s dijagramu.
.......................................................................................................................................................
Zadani podaci
Duik (N2) : M = 28,02 kg/kmol R = /M = 8314/28,02 = 296,7 J/(kg K),
0 oC cp = 1,043 kJ/(kg K), = 1,4 , cv = 0,745 kJ/(kg K)
(nema zahtjeva da se rauna sa srednjim specifinim toplinskim kapacitetima)
Politropa: n = 1,3 < = 1,4 ekspanzija s dovoenjem topline.
Poetno stanje 1: p1 = 4 bara, 1 = 50 oC , T1 = 323 K, ( m = 1 kg).
Omjer volumena: V2/V1 = 2 v2 = 2v1.
.......................................................................................................................................................
Dijagramski prikaz procesa
p

w = w12 + wo

N/m

v1

p1

T1

p2
po

MS

T2

wo

v, m3/kg

s1

s, J/(kg K)

q12 = cn(T2 - T1) > 0

Rjeenje
RT1 296 ,7 323
m3
=
= 0,240
5
p1
4 10
kg
n

Stanje 2:

s2

wo = p o (v 1 - v 2)

v1 =

p2

q12 = T (s )ds

w12 = R(1 - 2)/(n - 1) > 0

Stanje 1:

v2

v1

v2

<

1, 3

w12 = p(v )dv

q 12

1<

n=

OS
p1

v
1
p2 = p1 1 = 4
2
v2
v
T2 = T1 1
v2

n 1

1,3

= 1,625 bar
1,3 1

1
= 323
2

= 262 K = ( -11 o C)

5vj_zad

Politrope

v2 =

RT2 296 ,7 262

m3
.
=
=
0
,
480
p2
1,625 10 5
kg

Teorijski mehaniki rad

W12
R
(T1 T2 ) = 0,2976 (323 262 ) = 60,3 kJ .
= w12 =
m
n 1
1,3 1
kg
Mehaniki rad okolinjeg zraka
Wo
J
kJ
= wo = po (v1 v 2 ) = 1 105 (0 ,240 0 ,480 ) = 24000
= 24 .
m
kg
kg
Koristan mehaniki rad
kJ
W = W12 + Wo w = w12 + wo = 60,3 24 = 36 ,3
.
kg
Dovedena toplina (od toplinskog spremnika koji nije definiran zadatkom)

Q12
n
(T2 T1 ) = 0,745 1,3 1,4 (262 323) = 15,1 kJ .
= q12 = cv
m
n 1
1,3 1
kg
Kontrola
u12 = cv (T2 T1 ) = 0 ,745 (262 323) = 45,4

kJ
,
kg

kJ
, ( 15,1 u okviru tonosti rauna).
kg
.......................................................................................................................................................
q12 = u12 + w12 = 45,4 + 60 ,3 = 14 ,9

5vj_zad

Politrope

2. ZADATAK
U cilindru s pominim stapom nalazi se m = 0,18 kg zraka pod tlakom 10 bara i temperature
100 oC.
Kolika je izmjenjena toplina, promjena unutarnje energije i teorijski rad, ako se u
konanom stanju uspostavio tlak 1 bar i temperatura 0 oC? Raunati sa srednjim specifinim
toplinskim kapacitetom.
Koji su sudionici procesa?
.......................................................................................................................................................
Zrak: m = 0,18 kg
z1

M = 28,95 kg/kmol
8314
J
R=
=
= 287 ,2
M 28,95
kg K
d

p1 = 10 bar ; 1 = 100 oC = (372 K)

p2 = 1 bar ;

2 = 0 oC = (272 K)

[C ] = [C ] = [C ]
2
p 1

1
p 2

100
p 0

= 29,153

kJ
kmol K

100
[Cv ]100
0 = [C p ]0 = 29 ,153 8,314 = 20 ,839

[C ]
[cv ]100
0 =

100
v 0

z2

kJ
;
kmol K

[]100
0 =

[C ]

100
p 0
100
v 0

[C ]

29 ,153
= 1,399
20,839

20 ,839
kJ
;
= 0 ,7198
28,95
kg K
M
1,157 1,399
kJ
100 n
[cn ]100
= 0,7198
= 1,1095 1,11
0 = [cv ] 0
n 1
1,157 1
kg K
=

N/m2

p1

v1

T1

p1
1<

n
<

1<

n
<

p2

v2

T2

p2

s2

s, J/(kg K)

w12 = p(v )dv

q12 = T (s )ds

s1

v2
v, m3/kg
v1
w12 = R(1 - 2)/(n - 1) > 0

q 12 = cn (T2 - T1) > 0

5vj_zad

Politrope

Volumeni
mRT1 0,18 287,2 373
V1 =
=
= 0,01928 m 3 ;
5
p1
10 10
V2 = 0,1411 m3 > V1 = 0,01928 m3

V2 =

mRT2 0,18 287,2 273

=
= 0,1411 m 3
5
p2
1 10

(ekspanzija)

Promjena unutarnje energije

U 12 = mcv (2 1 ) = 0,18 0,7198 (0 100 ) = 12 ,96 kJ

Eksponent politrope
p1
10
ln
p2
1
n=
=
= 1,157 < 1,399 =
V2
0,1411
ln
ln
0 ,01928
V1
ln

p1V1n = p2V2n

(grijanje)

Teorijski rad - radnog medija (RM)

W12 =

mR
(1 2 ) = 0,18 287 ,2 (100 0) = 32930 J 32,9 kJ
n 1
1,157 1

Toplina politrope ( n = -1,1095) - dovedena toplina od ogrjevnog spremnika (OS)

Q12 = mcn (2 1 ) = 0,18 ( 1,1095) (0 100 ) = 19 ,97 kJ

Kontrola
Q12 W12 = U 12
19,97 32,9 = 12,96
12,93 12,96

Sudionici procesa
radni medij = zrak
ogrijevni spremnik OS: nepoznat TOS > T1 (= Tmax)
mehaniki sudionik MS: nepoznat

5vj_prim

Politrope

1. Primjer
U vertikalnom cilindru unutarnjeg promjera d = 500 mm nalazi se pomian stap na
visini z1 = 0,5 m od dna. Uslijed djelovanja teine stapa i atmosferskog tlaka 1 bar, zrak u
cilindru se nalazi pod tlakom 3 bara.
- Koliko topline treba dovesti da se zrak ugrije od 0 oC na 100 oC?
- Koliko se topline troi na rad irenja volumena?
- Koliki se dio toga rada troi na potiskivanje atmosfere, a koliki na dizanje stapa?
Proces skicirajte u p-v i T-s dijagramu.
.......................................................................................................................................................
Zadani podaci
d 2 0 ,52
Cilindar: d = 0,5 m A =
=
= 0 ,1963 m 2
4
4
z1 = 0,5 m V1 = A z1 = 0,09817 m3
Zrak: M = 28,95 kg/kmol R = /M = 8314/28,95 = 287,2 J/(kg K)

[C ]

[c ]

[c ]

= [c

100
p 0

100
v 0

100
p 0

100
p 0

kJ
29 ,153
= 1,007
;
28,95
kg K

kJ
R = 1,007 0,287 ,2 = 0 ,7198
;
kg K

[c ]
[] =
[c ]

100
p 0
100
v 0

100
0

1,007
= 1,399
0,7198

Po dogovoru: kada se u tekstu ne zahtjeva da se rauna sa srednjim, tada se smiju koristiti

prave vrijednosti specifinih toplinskih kapaciteta kod 0 oC:
cp = 1,005 kJ/(kg K), = 1,4 cv = cp/ = 0,7179 kJ/(kg K)
Politropa: p1 = p2 = p = 3 bara; n = 0 ekspanzija s dovoenjem topline.
Poetno stanje 1: p = 3 bara, 1 = 0 oC , T1 = 273 K , V1 = 0,09817 m3
Konano stanje 2: p = 3 bara, 2 = 100 oC , T2 = 373 K ,
T
373
V2 = V1 2 = 0 ,09817
= 0 ,1341 m 3 ;
T1
273

m=

p1V1 3 105 0 ,09817

=
= 0 ,3756 kg
RT1
287 ,2 273

Dijagramski prikaz procesa

p
N/m2

T2

n=0

v2

poA

OS

T
K

z2

z1

pA mg

W12 = p dV

Q12

T1

v1

V1

V2

V, m

q12 = T (s )ds
1

s1

s2

s, J/(kg K)

5vj_prim

Politrope

Rjeenje
Dovedena toplina
Q12 = mc p (T2 T1 ) = 0,3756 1,007 (372 273) = 37 ,82 kJ

Teorijski mehaniki rad

W12 = p (V2 V1 ) = 3 105 (0,1341 0,09818) = 10776 J 10 ,78 kJ

Rad za potiskivanje okolinjeg zraka

W0 = p0 (V1 V2 ) = 1 105 (0 ,09818 0 ,1341) = 3592 J 3,59 kJ

Rad za dizanje stapa

W = W12 + W0 = 10 ,78 3,59 = 7 ,19 kJ

Promjena unutarnje energije

U 12 = mcv (T2 T1 ) = 0,3756 0 ,7198 (373 273) = 27 ,04 kJ

Kontrola za radni medij:

Q12 = U 12 + W12 = 27 ,04 + 10 ,78 = 37 ,82 kJ

Udio topline za mehaniki rad:

W12
10 ,78
100% =
100% = 28,5%
Q12
37 ,82

Udio topline za porast unutarnje energije:

Udio rada za potiskivanje atmosfere:

Udio rada za dizanje stapa:

Kolika je masa stapa?

U 12
27 ,04
100% =
100% = 71,5%
Q12
37 ,82

W0
3,59
100% =
100% = 33,3%
W12
10 ,78

W
7 ,19
100% =
100% = 66,7%
W12
10 ,78

m s = ( p p0 )

A
0,1963
= (3 1) 10 5
= 400 kg
g
9 ,81

.......................................................................................................................................................

5vj_prim

Politrope

2. Primjer

Plinska mjeavina molnog sastava: O2 = 0,25, N2 = 0,55 i CO2 = 0,20 komprimira se

od stanja okolia 1 bar i 20 oC na tlak 6,6 bara i temperaturu 180 oC.
- Koliko bi se rada potroilo za komprimiranje 1 kmola mjeavine, te koliko se topline
izmjenjuje pri tome?
Raunati sa srednjim molnim toplinskim kapacitetima.
........................................................................................................
Zadani podaci
p
W = W12 + Wo
1
1
p1 = 1 bar, 1 = 20 oC = (293 K)
1 > n
p2
2
p2 = 6,6 bar, 2 = 180 oC = (453 K)
Politropska kompresija

T2 p2
=
T1 p1

n 1
n

n = 1,30

MS

Q12

p1

Eksponent politrope
T
453
ln 2
ln
n 1
T1
=
= 293 = 0,231
p2
6,6
n
ln
ln
1
p1
1
n=
= 1,30
1 0 ,231

RS

RS

Wo

V1

V2
z2

Q12

p2

NT1 1 8314 293

V1 =
=
= 24 ,36 m 3
p1
1 105
NT2 1 8314 453
V2 =
=
= 5,7 m 3
p2
6,6 10 5

po

p1
W12

Wo

z1

Srednji molni toplinski kapacitet

Dogovor: kada je 2 >> 1, ili obnuto, tada se moe koristiti priblian raun:

[C ] [C ]
2
p 1

1 + 2
p 0

200
, tj. u ovom primjeru: [C p ]180
20 [C p ]0

ri
O2
N2
CO2

Mi

0,25
0,55
0,20
1,00

M = 32,2 kg/kmol

32
28
44

[C ]

200
p 0

riMi

[C ]

8,0
15,4
8,8
32,2

29,931
29,228
40,059

=31,57 kJ/(kmol K)

200
p 0

ri [C p ]200
0
7,48
16,08
8,01
31,57

5vj_prim

Politrope

200
[Cv ]200
0 = [C p ]0 = 31,57 8 ,314 = 23,26

[C ]
[] =
[C ]

200
p 0
200
v 0

200
0

kJ
kmol K

31,57
= 1,357
23,26

1,30 1,357
n
[Cn ]0200 = [Cv ]200
= 4 ,42
= 23,26
0

n 1

1,30 1

kJ
kmol K

Odvedena toplina

Q12 = N [Cn ] (T2 T1 ) = 1 ( 4 ,42 ) (453 243) = 707 kJ

Promjena unutarnje energije

U 12 = N [Cv ] (T2 T1 ) = 1 23,26 (453 243) = 3722 kJ

Teorijski mehaniki rad potreban za kompresiju radnog medija
W12 =

N
(T1 T2 ) = 1 8,314 (293 453) = 4434 kJ
n 1
1,30 1

Rad okoline okolinjeg zraka

W0 = p0 (V1 V2 ) = 1 105 (24 ,36 5,7 ) = 1866 10 3 J = 1866 kJ

Utroeni rad od nepoznatog mehanikog sudionika MS

W = W12 + W0 = 4434 + 1866 = 2568 kJ

Kontrola:

Q12 W12 = U 12
-707 + 4434 = 3722
3727 3722

6. vjebe

Specijalne politrope

SPECIJALNE POLITROPE
mR = N ; mcv = NC v ; mc p = NC p ; T2 T1 = 2 1
Za sve sluajeve vrijedi:
cp Cp
R

c p = cv + R , c p =
, =
, C p = Cv + , C v =
=
1
cv C v
1

Stanja idealnog plina

1 T1, p1, V1
2 T2, p2, V2
Jednadbe stanja
p1V1 = mRT1
p2V2 = mRT2

Jednadba promjene stanja

pV n = konst .
n

Bilanca energije:
(I. Zakon)
Q12 = U 12 + W12

p1V1 = p2V2
..............................................
T2 p2
=
T1 p1

n 1
n

V
= 1
V2

U 12 = mcv (T2 T1 )
2

W12 = p (V )dV = m p (v )dv

n 1

1. IZOHORA
Promjena stanja pri konstantnom volumenu V1 = V2 = V
Stanja idealnog plina
1 T1, p1, V
2 T2, p2, V
Jednadbe stanja
p1V = mRT1
p2V = mRT2
p2 T2
=
p1 T1
Promjena stanja
pV n = konst .
p=0: n=+
p=:n=

p
N/m2

p2

Eksponent izohore: n =

W12 = 0
Q12 = U12

V = konst. dV = 0
2

W12 = pdV = 0

U 12 = mcv (T2 T1 ) 0
Q12 = U 12 0

V = konst.
1

T
S12 = m(s2 s1 ) = mcv ln 2 0
T1
Q
Q12
S TS = TS =
TTS
TTS

n=

Q12 > 0

T
K

OS

p2
2

T2

v1 =

v2

2
OS
p1

1
T1
1
v1 = v2
w12 = 0

v, m3/kg

q12 = T (s )ds > 0

p1
s1

s2

q12 = cv (T2 - T1 )

s, J/(kg K)

Q12 < 0

6. vjebe

Specijalne politrope

2. IZOBARA
Promjena stanja pri konstantnom tlaku p1 = p2 = p
Stanja idealnog plina
1 T1, p, V1
2 T2, p, V2
Jednadbe stanja
pV1 = mRT1
pV2 = mRT2
V2 T2
=
V1 T1
Promjena stanja
p = konst .

Eksponent izobare: n = 0
2

W12 = pdV = p (V2 V1 ) 0

W12 > 0

U 12 = mcv (T2 T1 ) 0

Q12 = mc p (T2 T1 ) = U 12 + W12

S12 = m(s2 s1 ) = mc p ln
S TS =

T2
0
T1

QTS Q12
=
TTS
TTS

Q12 > 0

1
p 1= p 2

N/m2

OS

v2

OS

T2

n=0

1
p

TOS > T2

v1

w12 = p dv

q12 = T (s )ds

MS

p0

T1

v1
v2
w12 = p(v2 - v1) > 0

s1

v, m /kg

s2

s, J/(kg K)

q 12 = cp (T2 - T1 ) > 0

3. IZOTERMA
Promjena stanja pri konstantnoj temperaturi T1 = T2 = T
Stanja idealnog plina
1 T, p1, V1
2 T, p1, V2
Jednadbe stanja
p1V1 = mRT
p2V2 = mRT
p2 V1
=
p1 V2
Promjena stanja
T = konst .
p1V1 = p2V2 = pV

Eksponent izoterme: n = 1
2

W12 =
1

p
pdV = mRT ln 1 0
p2

U12 = 0
Q12 = W12

U 12 = mcv (T2 T1 ) = 0
2

Q12 = W12

S12 = m(s2 s1 ) = mR ln
S TS =

QTS Q12
=
TTS
TTS
2

p1 Q12
=
p2
T

1
T1 = T2

W12 > 0
Q12 > 0

6. vjebe

Specijalne politrope

1 = 2 =

N/m

OS

p1

TOS > T

OS

v2 p
2

p1
n

v1

w12 = p(v )dv

p2
p0

q12 = T ds

MS

v1

s1

v, m3/kg

v2

s2
q 12 = T (s2 - s1 ) > 0

w12 = RT ln(v 2 /v 1) > 0

s, J/(kg K)

4. IZENTROPA (idealna adijabata)

Promjena stanja pri konstantnoj entropiji S1 = S2 = S : bez izmjene topline Q12 = 0
Stanja idealnog plina
1 T1, p1, V1
2 T1, p1, V2
Jednadbe stanja
p1V1 = mRT1
p2V2 = mRT2
Promjena stanja
S = konst .
pV = konst .

Eksponent izentrope:
cp
n=
= >1
cv

T2 p2
=
T1 p1

V
= 1
V2

W12 <0
1

Q12 = TdS = 0

2
p2 > p1

U 12 = mcv (T2 T1 )
W12 = U 12

p1V1 = p2V2

N/m2

p2

Q12 = 0
- W12 = U12

T2

v2
2

p2

n=

w12
p1

v1
1

MS

T1

p1

p0
v2

v1

v, m3/kg

w12 = cv(1 - 2) < 0

s1 = s 2
q12 = 0

s, J/(kg K)

6. vjebe

Specijalne politrope

5. OPA POLITROPA (karakteristina politropa s n = konst. izmeu stanja 1 i 2)

n
Jednadba politrope: pV = konst . ( n + )

U 12 = mcv (T2 T1 )

W12 =

mR
(T1 T2 )
n 1
,

(osim izoterme, n =1)

Q12 = mcn (T2 T1 ) ,

n
c n = cv
n 1 ,

(osim izoterme, n = 1)
(osim izoterme, n = 1)

Za izotermu: T1 = T2 = T ; (cT = )
U12 = 0; Q12 = W12 = mRT ln

V2
p
= mRT ln 1
V1
p2

Promjena entropije RM: S12 = S 2 S1 = m(s2 s1 )

T
p
T
p
S12 = m c p ln 2 R ln 2 = N C p ln 2 ln 2
T1
p1
T1
p1

T
V
T
v
S12 = m cv ln 2 + R ln 2 = N Cv ln 2 + ln 2
T1
V1
T1
v1

p
V
p
v
S12 = m cv ln 2 + c p ln 2 = N Cv ln 2 + C p ln 2
p1
V1
p1
v1

Posebno za izotermu vrijedi jo i: S12 =

Q12
T

Promjena entropije toplinskog spremnika TS

S TS =

QTS Q12
=
,
TTS
TTS

(TS = OS, ili TS = RS)

Ukupna promjena entropije sustava (RM + TS)

S = S12 + S TS
Teorijski gubitak zbog nepovratnosti izmjene topline

W = T0 S
To referentna temperatura okolia (okolinjeg zraka)
4

6. vjebe

Specijalne politrope

Prikaz specijalnih politropa u dijagramima p-v i T-s

q= 0
n=
p
N/m2

KOMPRESIJA
-v

T
K

n=

n=

p1

n=0
n=

HLAENJE

KOMPRESIJA

v1

n=1

T1

p1

n =1

n=

1
1<

+v
EKSPANZIJA

v1

GRIJANJE

n=0

w=0
n=

n=

1<

n<

n =

n<

v, m3/kg
EKSPANZIJA

HLAENJE

w=0

s1

GRIJANJE

s, J/(kg K)

q =0

1. ZADATAK
Zrak iz okoline, stanja 1 bar i 20 oC, komprimira se politropski na 8 bara i 180 oC, a zatim
hladi uz konstantan tlak na poetnu temperaturu.
- Koliko se topline odvodi za vrijeme politropske kompresije, a koliko tijekom izobarnog
hlaenja? Koliko je rada utroeno u cijelom procesu?
Raunati po 1 kg zraka. Proces skicirati u p-V dijagramu.
.......................................................................................................
2. ZADATAK
U vertikalnom cilindru s dva provrta, promjera d1 = 180 mm i d2 = 200 mm, oblikovan je
oslonac O na kojem lei klip s utegom. U prostoru ispod klipa je duik (N2) okolinje
temperature 20 oC. Manometar pokazuje tlak 1,5 bara, dok je tlak okolinjeg zraka 1 bar.
Dovoenjem 12,5 kJ topline udvostrui se volumen duika.
- Kolika je temperatura duika u trenutku poetka dizanja klipa s utegom?
- Kolika je masa klipa i utega?
- Kolika je promjena potencijalne energije te mase?
Promjenu stanja duika prikaite u p-V i T-s dijagramu.
mt
d2

p0A2

mt
O

z3

mt g
z1 = z2

p1A1
Q13

d1

6. vjebe

Specijalne politrope

3. ZADATAK
Izraunajte teorijski rad pri izentropskoj ekspanziji 1 kmola duika (N2) od poetnog tlaka
5 bara i temperature 500 oC do tlaka 2 bara. Raunati sa srednjim molnim toplinskim
kapacitetom!
Napomena: rjeavanje zadatka zahtijeva iteraciju, a za poetak rauna se moe uzeti
vrijednost eksponenta izentrope pri 0 oC.

6 vjebe

Zadaci

1. ZADATAK
Zrak iz okoline, stanja 1 bar i 20 oC, komprimira se politropski na 8 bara i 180 oC, a zatim
hladi uz konstantan tlak na poetnu temperaturu.
- Koliko se topline odvodi za vrijeme politropske kompresije, a koliko tijekom izobarnog
hlaenja? Koliko je rada utroeno u cijelom procesu?
Raunati po 1 kg zraka. Proces skicirati u p-V dijagramu.
..........................................................................................
ZRAK
M = 28,95 kg/kmol
R = /M = 287,2 J/(kg K)
0 oC: cp = 1,005 kJ/(kg K)
= 1,4
cv = cp/ = 0,718 kJ/(kg K)
.........................................
(m = 1 kg)

Q23

p
3

p2 = p 3

2 n =0
2

Q12

n = 1,276
= 1,4
1

W
po = p1
Wo

1 = 20 oC = (293 K)
p1 = 1 bar

V2

V3

1= 3 = 0

V1
p1A

2 = 180 oC = (453 K)
p2 = 8 bar
3 = 20 oC = (293 K)
p3 = 8 bar

RS = okolni zrak, 0

Q23

V
po A

p o - okolni zrak

MS

Q12

Okolinji zrak: 0 = 20 oC ; p0 = 1 bar

Politropa 1-2:
p2
n
p1
n = 1,276 < = 1,4
=
T
n 1 ln 2
T1
RT3
RT
RT2
v1 = 1 = 0,830 m3/kg, v 2 =
= 0 ,163 m3/kg, v3 =
= 0 ,104 m3/kg
p1
p2
p3
Q12
n
= cn ( 2 1 ) = 52, 9 kJ/kg , cn = cv
= 0 ,323 kJ/(kg K)
m
n 1
W12
R
0, 2872
=
( 1 2 ) =
( 20 180 ) = 170, 7 kJ/kg
m
n 1
1, 276 1
................................................................................................
Izobara 2-3
n

p2 T2 n 1

=
p1 T1

ln

Q23
= c p ( 3 2 ) = 164, 8 kJ/kg ,
m
W23
= p3 (V3 V2 ) = 8 105 ( 0,104 0,163) = 47, 2 kJ/kg
m

6 vjebe

Zadaci

Rad okolinjeg zraka sveden na 1 kg radnog medija

w0 = ( w0 )12 + ( w0 )23 = p0 ( v1 v2 ) + p0 ( v2 v3 ) = p0 ( v1 v3 ) = 72, 6 kJ/kg

Utroeni rad po 1 kg radnog medija
w = w12 + w23 + w0 = 170, 7 47, 2 + 72, 6 = 145, 3 kJ/kg

2. ZADATAK
U vertikalnom cilindru s dva provrta, promjera d1 = 180 mm i d2 = 200 mm, oblikovan je
oslonac O na kojem lei klip s utegom. U prostoru ispod klipa je duik (N2) okolinje
temperature 20 oC. Manometar pokazuje tlak 1,5 bara, dok je tlak okolinjeg zraka 1 bar.
Dovoenjem 12,5 kJ topline udvostrui se volumen duika.
- Kolika je temperatura duika u trenutku poetka dizanja klipa s utegom?
- Kolika je masa klipa i utega?
- Kolika je promjena potencijalne energije te mase?
Promjenu stanja duika prikaite u p-V i T-s dijagramu.
..........................................................................................
Zadani podaci
8314
J
N2 : R =
=
= 296,7
M 28,02
kg K
mt
o
0 C: cp = 1,043 kJ/(kg K), = 1,4
p0A2
c
d2
1,043
kJ
= 0,746
cv = p =
z

1,4
kg K
mt
..........................................................
O
Cilindar
M
z3
mtg
d1 = 0,18 m,
p1A1
z1 = z2
d 2 0 ,18 2
A1 = 1 =
= 0 ,02545 m 2
4
4
Q13
d2 = 0,20 m,
d 2 0,20 2
A2 = 2 =
= 0 ,0314 m 2
d1
4
4

z1 = 0,35 m = z2
V1 = z1A1 = 0,350,0254 =0,008906 m3
V3 = 2V1 = 0,0178 m3
4V
z = 2 1 = 0 ,2835 m
d2

6 vjebe

Zadaci

1 1 = 20 oC = (293 K)
p1 = po + pM = 1 + 1,5 = 2,5 bar

1 2 grijanje uz V = konst.

2 V2 = V1 ; 2 = ?
p2 = po + mtg/A2
2 3 grijanje uz p = konst.

3 V3 = 2V1 ; 3 = ?
p3 = p2

N/m2

2
2
p2 = p3

n=0

T2

p0

v3
3

2
v1= v2

TOS
p 2= p3

1
p1

OS

T1

mt

q12

V, m3

s1 s 2

q 23

W0

V1 = V2

m=

V3

s3

s, J/(kg K)

p1V1 2 ,5 10 5 0,008906
=
= 0,0256 kg
RT1
296,7 293

Izobara: p2 = p3

T3 = T2

V3
= 2T2
V2

(1)

Dovedena toplina: Q13 = Q12 + Q23 = mc v (T2 T1 ) + mc p (T3 T2 ) = 12 ,5 kJ

(2)

Uvrtavanjem (1) u (2) dobiva se:

T2 =

Q13 + mcv T1 12 ,5 + 0,0256 0 ,746 293

=
= 395 K = (122 o C)
0 ,0256 (1,043 + 0 ,746 )
m (c p + cv )

(3) (1):

T3 = 2T2 = 2 395 = 790 K = (517 o C)

Teorijski rad duika:
W13 = W12 + W23 = 0 + mR (T3 T2 ) = 0 ,0256 296,7(790 395) = 3000 J
Rad prema okolnom zraku:
W0 = p0 (V1 V3 ) = p0 (V1 2V1 ) = 2 p0V1 = 1 105 0 ,008906 = 890 ,6 J
3

6 vjebe

Zadaci

Rad za dizanje tereta: W = W13 + W0 = 3000 890,6 2110 J = E p ,t = mt gz

Masa tereta (klip+ uteg): mt =

Tlak: p2 = p0 +

W
2110
=
= 758,7 kg
gz 9 ,81 0 ,2835

mt g
758,7 9 ,81
N
= 1 105 +
= 3,37 10 5 2
A2
0 ,03142
m

Sila na osloncu: Fos = posAos

1
Fos = p0 A2 p1 A1 + mt g

d2
p0A2

Fos = 1 10 0 ,03142 2 ,5 10 0 ,02545 + 758,7 9 ,81

mt
O

Fos = 4222 N

pos Aos

mtg

2
Fos = ( p0 p2 )A2 + mt g

p1A1
d1

Fos = (1 3,37 ) 105 0 ,03142 + 758,7 9 ,81 = (3,74 0)

3. ZADATAK
Izraunajte teorijski rad pri izentropskoj ekspanziji 1 kmola duika (N2) od poetnog tlaka
5 bara i temerature 500 oC do tlaka 2 bara. Raunati sa srednjim molnim tolinskim
kapacitetom!
Napomena: rjeavanje zadatka zahtijeva iteraciju, a za poetak rauna se moe uzeti
vrijednost eksponenta izentrope pri 0 oC.
..................................................................................
Zadani podaci
duik, N2 :
N = 1 kmol; M = 28,02 kg/kmol

R=

8314
J
=
= 296,7
M 28,02
kg K

p1 = 5 bar ; 1 = 500 oC = (773 K)

p2 = 2 bar ; 2 = ? oC , T2 = ? K

p
T2 = T1 2
p1

0 oC: = 1,4 ; cp = 1,043 kJ/(kg K),

c p 1,043
kJ
=
= 0,746
cv =

1,4
kg K

[] =
2

[C ]
p

[Cv ]

.................

.................

W12 = N [C v ](T1 T2 ) ......

(1)

(2)

(3)

6 vjebe

Zadaci

N/m2

1
p1

v1

T1

p1

n
=

v2

p2

p2

T2

2
2

w12 = p(v)dp
1

v2

v1

v, m3/kg

s1 = s2

w12 = cv(1 - 2) > 0

s, J/(kg K)

q 12 = 0

Iteracija
1. korak: (0oC) = 1,4 (1): {T2 }1

[C ]

500
p 0

[C ]

322
p 0

p
= T1 2
p1

2
= 773
5

1,4 1
1,4

= 595 K = (322 0 C)

kJ
kmol K

= 29 ,864

400
300
= [C p ]300
0 + 0 ,22 {[C p ]0 [C p ]0 } = 29 ,383 + 0 ,22 {29 ,601 29 ,383} = 29 ,431

[C ] = [C ]

500 [C p ]322
0 322

500
p 0

kJ
kmol K

29 ,846 500 29 ,431 322

kJ
= 30 ,647
500 322
178
kmol K
kJ
500
[Cv ]500
322 = [C p ]322 = 30 ,647 8,314 = 22 ,333
kmol K
500
[C p ]322 30,647
[]500
=
= 1,372
322 =
22 ,333
[Cv ]500
322
500
p 322

1,3721

1 ,372

{T2 }1k = T1 p2 = 773 2
Kontrola:
= 603 K = (330 0 C)
p
5

1
2. korak: polazna pretpostavka {T2 }2 = 603 K = (330 o C)
kJ
kJ
[C p ]330
; [C p ]500
;
0 = .... = 29 ,448
330 = .... = 30 ,671
kmol K
kmol K
kJ
[Cv ]500
330 = ... = 22 ,357
kmol K
500
[C p ]330 30,671
[]500
=
= 1,372 ..... kao u prvom koraku !!
330 =
[Cv ]500
22 ,357
330

Zakljuak:
Rjeenje:

T2 = 603 K = (330 oC) ... kraj iteracije !

W12 = N [C v ](T1 T2 ) = 1 22 ,357 (773 603) = 3800 kJ

{T2 }1 = 595 K

6.vjebe primjer1

Primjer 1.

1. PRIMJER
U vertikalnom cilindru, unutarnjeg promjera d = 200 mm, nalazi se duik (N2) i
spiralna opruga koja podupire klip mase mk = 25 kg, udaljen od dna cilindra 500 mm. Duina
opruge, linearne karakteristike, u neoptereenom stanju iznosila je 600 mm. Cilindar je
smjeten u okolini stanja po = 1 bar i o = 30oC. Manometar pokazuje pretlak duika 0,05
bara, dok je temperatura jednaka okolinjoj, 1 = o = 30oC.
a) Koliko vode temperature 30oC treba uliti u cilndar da se klip spusti za 100 mm? Za
koliko e se poveati unutarnja energija duika? (Pretpostavite izentropsku promjenu
stanja duika).
b) Na koju bi temperaturu trebalo zagrijati duik da se klip vrati na poetni poloaj?
Koliko je topline za to porebno dovesti? (Pretpostavite da se stupac vode ne mijenja).
Promjene stanja duika prikaite u pV- i Ts- dijagramu!
po A

Voda

mvg

Zrak
l1

z1

zv

po A

p1 A

F1 mk g

l2
M

N2

z2

F2
p2 A

mk g

N2

z1 = 500 mm, d = 200 mm,

l1 = 100 mm, l2 = 100 mm, ..... progibi opruge, a ne duina opruge!
po = 1 bar i o = 30oC,
...... okolina.
pM = 0,05 bar
...... manometarski tlak (pretlak)
Zadani podaci
Duik: M = 28 kg/kmol, R = R /M = 296,9 J/kg K.
pri 0oC: cv = cp/ = 1,043/1,4 = 0,745 kJ/kg K,
Cilindar s klipom:
d = 200 mm = 0,2 m, A = d2/4 = 0,03142 m2,
mk = 25 kg
Opruga linearne karakteristike:
Fop = C l
sila opruge = konstanta opruge progib opruge
l1 = zo z1 poetni progib opruge = duina neoptereene duina optereene opruge
pop = Fop / A tlak opruge

6.vjebe primjer1

Primjer 1.

Poetno stanje duika

(1)
p1 = po + pM = 1 + 0,05 = 1,05 bar = 1,05105 N/m2
1 = 30oC = (303 K)
V1 = A z1 = 0,01571 m3
m = p1 V1 / R T1 = 0,01834 kg
(1) Ravnotea sila
p1 A + (Fop)1 = po A + mk g
sila opruge
(Fop)1 = 88,16 N ;

(Fop)1 = (pop)1 A

po A

tlak opruge
(pop)1 = 0,02806 bar
(Fop )1

p1 A

konstanta opruge
C = (Fop)1/ l1 = 881,6 N/m2

mk g

rad opruge za poetni progib l1

dWop = Fop dl = C ldl
(Wop)1 = C ( l12 0) = C l12 = 2,108 J
Izentropska promjena stanja (1) (2)
(2)

V
p2 = p1 1 = 1,435 bar
V2
V
T2 = T1 1
V2

= 331 K = (58 o C)

(2) Ravnotea sila:

Fop)2 = C (l1 + l2) = 176,2 N

mv g

po A

(pop)2 = 0,02806 bar

p2 A + (Fop)2 = po A + mk g + mv g

(Fop )2

p2 A

mv = (Vv v g )/ A = (A zv v g )/ A

mk g
zv = 4,228 m

(dosta visok stupac!)

6.vjebe primjer1

Primjer 1.

(Wop)2 = C ( l22 l12) = 13,22 J ....... dodatni rad opruge za progib l2.

U12 = m cv (2 - 1) = 382 J

....... promjena unutarnje energije duika.

Grijanje duika: (2) (3)

Klip se podie, ali bez promjene visine vode. Opruga se rastereuje, a njeno optereenje
preuzima duik. Opruga diktira promjenu tlaka duika!
Stanje (3): Poloaj klipa je na poetnoj poziciji (1). Sile: po A , mv g i mk g se ne
mijenjaju.
mv g
po A
(Fop)3 = (Fop)1!
p3 A + (Fop)3 = po A + mk g + mv g
p3 = 1,463 bar ,

(Fop )3

p3 A

V3 = V1

mk g
T3 = (p3 V3)/ (m R) = 422 K = (149 oC) ........ temperatura duika.

U23 = m cv (3 2) = 1243 J ....... promjena unutarnje energije duika.

Rad za pomak:
klipa:
vode:
okoline:
opruge:
duika:

Wk = mk g l2 = 25,5 J,
Wv = mv g l2 = 129,8 J,
Wo = po A l2 = 314,2 J.
(Wop)23 = (Wop)12 = 13,2 J
W23 = Wk + Wv + Wo - (Wop)23 = 455,3 J, ili
W23 = (p2 + p3) (V3 V2) = 455,3 J

Dovedena toplina duiku: Q23 = U23 + W23 = 1698,3 J = m q23

opruga
p
p3

T
T3

3
2

p2

W23

opr

+
2

T2
W12

Q12 = 0

p1

v1

1
1

V2

V3 V1

T1

s1 = s2
izentropa

ug a

v3

q 23
q 23

s3

6.vjebe primjer2

TERMODINAMIKA

2. PRIMJER
U cilindru unutarnjeg promjera 200 mm nalazi se pomini stap optereen oprugom
linearne karakteristike. Konstanta opruge je k = 100 N/cm, a prostor u kome se ona nalazi
spojen je s okoliem tlaka 1 bar.
S druge strane stapa u zatvorenom prostoru cilindra volumena 0,015 m3 nalazi se zrak stanja
1,2 bara i 20 oC i ugraen elektrini grija.
- Koliko topline treba dovesti zraku da bi mu se volumen udvostruio? Volumen grijaa
i toplinske gubitke na stap i stijenke cilindra zanemarite.
................................................................................................................................................
Cilindar
d = 200 mm,
d 2
A=
= 0 ,0314 m 2
4
Zrak:
M= 28,95 kg/kmol

J
R=
= 287,2
M
kg K
(0 oC):
cp = 1,005 kJ/(kg K) ; = 1,4
cv =cp/ = 0,721 kJ/(kg K)

p
2

p2
n konst.

1,96 bar

1
p1
po

Wo
1

V1

F
po A

p 1A

Tlak atmosfere: po = 1 bar

Opruga: F = k
konstanta: k = 104 N/m
progib: m

V2

V
F
po

l1
l2

1 stanje
p1 = 1,2 bar; 1 = 20 oC = (293 K); V1 = 0,015 m3
l1 = V1/A = 0,015/0,0314 = 0,478 m

2 stanje
V2 = 2V1 = 0,03 m3 ; l2 = 2l1 = 0,956 m

m=

p1V1 1,2 10 5 0 ,015

=
= 0 ,02139 kg
RT1
287 ,2 293

pomak stapa
l = l2 l1 = 0,478 m

Karakteristina stanja
1
ravnotea sila: p1A =poA + F1
sila opruge:
F1 = (p1 po)A = (1,2 1)0,0314 = 628 N
poetni progib:
1 = F1/k = 628/104 = 0,0628 m

po A
p 1A

F1
poA

6.vjebe primjer2

TERMODINAMIKA

2
progib opruge:
2 = 1 +l = 0,0628 + 0,0478 = 0,5408 m
sila opruge:
F2 = k2 = 104 0,5408 = 5408 N
ravnotea sila: p2A =poA + F2
tlak zraka: p2 = po + F2/A =1105 + 54080,0314
p2 = 2,72 105 N/m2 = 2,72 bar

po A
p 2A

F2
poA

temperatura:
pV
2 ,72 105 0 ,03
= 1328 K = (1055 o C)
T2 = 2 2 =
0,02139 287 ,2
mR

Proces je politropski, jer se odvija u uvjetima ravnotee, ali je jednadba politrope pVn =
konst. primjenljiva samo na malim segmentima, a ne za proces u cjelini zbog n konst.
p1V1n1 = p2V2n2 = konst . , pri emu je n1 n2

Promjena stanja zraka u cilindru odreena je oprugom linearne karakteristike i zato ima
oblik pravca!
p p1
(V V1 )
p = p1 + 2
V2 V1

p2 = 2,72 bar
n konst
p m = 1,96 bar
p

za Vm = 0,5(V1 + V2) = 0,53V1

Vm = 0,0225 m3

n = - 1,18057
1

Vm

p 1 = 1 bar
V1

2 ,72 1,2
pm = 1,2 +
(0,0225 0,015)
0,015
pm = 1,96 bar

p2 - p 1

V2

V2 - V1

Kada ne bi bilo utjecaja opruge, tada bi se eksponent karakteristine politrope izmeu

stanja 1 i 2 mogao odrediti iz relacije:
p
2 ,72
ln 2
ln
p1
1,2
n=
=
= 1,18057
V1
0 ,015
ln
ln
0 ,03
V2
Tlak zraka u volumenu Vm = 0,0225 m3 pri toj politropi moe se odrediti iz relacije:
n

V
0,015
p = p1 1 = 1,2

0 ,0225
Vm

1.18057

= 1,93673 bar ,

to je manje od stvarnog tlaka pm = 1,96 bar.

Toj politropi odgovara konkavna krivulja koja lei ispod pravca stvarne promjene
stanja.
2

6.vjebe primjer2

TERMODINAMIKA

Teorijski rad
2

W12 = p (V )dV =
1

p1 + p2
(1,2 + 2 ,72 ) 105 (0,03 0,015) = 2940 J
(V2 V1 ) =
2
2

Promjena unutarnje energije

U 12 = mcv (T2 T1 ) = 0,02139 721 (1328 293) = 15962 J
Dovedena toplina

V12

Q12 = U 12 + W12 = 15962 + 2940 18900 J

Q12

U12

W12

Wop + W0

Rad opruge
2

Wop = Fd = kd =

k
10 4
( 22 12 ) =
(0 ,5408 2 0,06282 ) = 1443 J
2
2

Rad okoline
W0 = p0 (V1 V2 ) = 1 105 (0,03 0 ,015) = 1500 J
Kontrola
W12 = Wop + W0 = 1443 + 1500 = 2943 J 2940 J

Teorijski rad dirigiran oprugom linearne karakteristike uslijed ega se tlak mijenja po
jednadbi pravca:
p = p1 +

p2 p1
(V V1 )
V2 V1

2
2
2

p p1
p p1
W12 = p (V )dV = p1 + 2
(V V1 ) dV = p1dV + 2
V2 V1
V2 V1

1
1
1

2
2

VdV V1 dV
1
1

V 2 V12

2
V1 (V2 V1 )
2

p p1 1
p + p2
W12 = (V2 V1 ) p1 + 2
(V2 + V1 ) V1 = 1
(V2 V1 )
V2 V1 2
2

W12 = p1 (V2 V1 ) +

p2 p1
V2 V1

7. vjebe

TERMODINAMIKA

OTVORENI SUSTAVI
Kada se promjena stanja radnog medija odvija tijekom njegovog strujanja kroz zadanu
geometriju prostora nekog tehnikog ureaja, tada govorimo o otvorenom sustavu. Takav
sustav ima barem po jedan ulazni i izlazni presjek, na kojima postoji konstantan protok mase,
m
kg/s, odnosno koliine, N
kmol/s, radnog medija.

OTVORENI SUSTAV
MS
P12

H
1 = U
1 + p1V
1

RM

izlaz
2
Kontrolni volumen H
2 = U
2 + p2V
2
w2

ulaz
1
z2

w1

12

z1

Za idealne plinove m
= wA = V
=

TS

V
kg
,
v s

Protoni volumen:
m
RT N
T m 3
V
=
=
,
p
p
s

Specifini volumen i gustoa:

V
RT 1 m 3
v= =
= ,
m

p
kg

Protona brzina:
V
m
w= ,
A s

Protona masa:

m
= wA = V
=

V
kg
,
v s

Bilanca energije I. Zakon termodinamike za otvorene sustave

Toplinski tok

Snaga

12

P12

Vremenska promjena energije RM

= H
12 + E
k ,12 + E
p ,12 , W = J/s

U mnogim sluajevina je dovoljna reducirana jednadba: 12 P12 = H
12 , a posebnim

sluajevima je ili 12 = 0, ili P12 = 0. Ova jednadba je dovoljna za rjeavanje samo jedne
forme energije: 12 ili P12 ili H
12 .

Vremenska promjena entalpije radnog medija

H
12 = H
2 H
1 = m
c p (T2 T1 ) ili H
12 = H
2 H
1 = N
C p (2 1 )

7. vjebe

TERMODINAMIKA

Vremenska promjena kinetike i potencijalne energije radnog medija

E
k ,12 = m

w22 w12
2

E
p ,12 = m
g (z 2 z1 )

Politropske promjene stanja

Kod razmatranja politropskih promjena stanja u otvorenim radnim sustavima (dio
sustava koji obuhvaa radni medij) govorimo o usisu i ispuhu, umjesto ulazu i izlazu. Svakoj
zadanoj politropi, poznatog eksponenta n = konst., pridruena je snaga:
2

P12 = n0 {P12 }okret = n0 V ( p )dp = V
( p )dp = m
v ( p )dp = m
v ( p )dp , W

1

Podrazumijeva se da svaki ciklus, ili okret, obuhvaa proces koji se sastoji od usisa, politrope
i ispuha. Stoga snagu po okretu, odnosno ciklusu: {P12 }okret {P12 }ciklus , treba pomnoiti s n0,
brojem okret/s, ili ciklus/s. Sukladno tome je volumen V m3/okret, odnosno m3/ciklus, dok je
protoni volumen, m3/s. V
= n0 V

Snaga P12 kod politropske promjene u otvorenom sustavu povezana je s mehanikim radom
W12 identine politrope (istog eksponenta n) u zatvorenom sustavu. Kako je W12 J,
jednokratno obavljeni rad bez ponavljanja, to ga pri ovoj usporedbi smatramo radom po
jednom okretu, J/okret, odnosno radom po ciklusu, J/ciklus. Ponavljanjem procesa n0 puta
dobiva se rad po vremenu, tj. snaga: W
12 = n0 W12 (same politrope bez usisa i ispuha!).
Snaga P12 proporcionalna je povrini koja se dobiva projekcijom politrope na ordinatnu os
tlaka p u dijagramu p-V. S druge strane, mehaniki rad je proporcionalan povrini projekcije
iste politrope na apscisnu os V. Odnos izmeu P12 i W
12 odreen je odnosom tih povrina. Zato
za politropu s n = konst. vrijedi: P12 = n W
12 .

p
N/m2

p2

ispuh

2
2

V
( p )dp = P12 = nW
12 = n p(V
)dV

P12 = V
( p )dp

p1

1
2

usis

()

W
12 = p V
dV

1

3
V1 V, m /okret

V2
2

7. vjebe

TERMODINAMIKA

Toplinski tok 12, W, odgovara toplini politrope Q12, J/okret, pomnoenoj s brojem okreta,
odnosno ciklusa, u sekundi n0: 12 = n0 Q12 . U ovoj relaciji nema posebnog utjecaja
eksponenta politrope n, koji je ve ukljuen u izrazu za toplinu Q12.

Specijalne politrope
Snaga
Izohora, n =
P12 = V
( p1 p2 )

Toplinski tok

12 = m
cv (T2 T1 ) = N
C v (2 1 )

Izobara, n = 0
P12 = 0

12 = m
c p (2 1 ) = N
C p (T2 T1 )

Izentropa, n =

P12 =
m
R (T1 T2 )
1

12 = 0

Izoterma, n = 1

P12 = m
RT ln

p1
v
= N
T ln 2
p2
v1

12 = m
RT ln

Opa politropa, n = konst.

n
P12 =
m
R (T1 T2 )
n 1

p1
v
= N
T ln 2
p2
v1

12 = m
cn (T2 T1 ) = N
Cn (T2 T1 )
n
n
c n = cv
; Cn = Cv
n 1
n 1

1. ZADATAK
Kompresor usisava 100 m3/h zraka iz okolia, stanja 1 bar i 15 oC, te ga komprimira na 5 bar.
Eksponent politropske kompresije iznosi n = 1,3.
- Kolika je snaga potrebna za pogon kompresora?
- Koliko se topline odvodi hlaenjem kompresora?
- Ako se kompresor hladi s 45 kg/h rashladne vode ulazne temperature 15 oC za koliko
se ugrije voda ?
- Koliko bi se minimalno snage trebalo utroiti za kompresiju na tlak 5 bara?
..................................................................................................................................................
2. ZADATAK
Kompresor usisava plin poetnog stanja: 0,95 bara i 40 oC, poznatog molnog toplinskog
kapaciteta Cp = 29,05 kJ/(kmol K), te ga tlai politropski na tlak 5,5 bara i temperaturu 215
o
C. Izlaskom iz kompresora plin se u izmjenjivau topline izobarno hladi na 40 oC. Snaga za
pogon kompresora je 12 kW.
- Odredite protonu koliinu plina, te potrebnu protonu masu rashladne vode okolinje
temperature 15 oC, koja se koristi i za hlaenje kompresora i u izmjenjivau topline,
ako je dozvoljeni prirast temperature vode 5 oC.
Promjenu stanja plina prikaite u p-V i T-s dijagramu.
.......................................................................................................................................................
3

7. vjebe

TERMODINAMIKA

1. ZADATAK
Kompresor usisava 100 m3/h zraka iz okolia, stanja 1 bar i 15 oC, te ga komprimira na 5 bar.
Eksponent politropske kompresije iznosi n = 1,3.
- Kolika je snaga potrebna za pogon kompresora?
- Koliko se topline odvodi hlaenjem kompresora?
- Ako se kompresor hladi s 45 kg/h rashladne vode ulazne temperature 15 oC za koliko
se ugrije voda ?
- Koliko bi se minimalno snage trebalo utroiti za kompresiju na tlak 5 bara?
....................................................................................................................................................
Zadani podaci
Zrak:
M= 28,95 kg/kmol; R = /M = 287,2 J/(kg K)
0 oC: cp = 1,005 kJ/(kg K) ; = 1,4 cv =cp/ = 0,721 kJ/(kg K)
Usis:

Ispuh:

m3 1 h
m3
V
1 = 100

;
= 0 ,0278
h 3600 s
s
p2 = 5 bar

p1 = 1 bar ; 1 = 15 oC = (288 K)

Eksponent politrope: n = 1,3

n 1

p n
5
Temperatura nakon kompresije: T2 = T1 2 = 288
1
p1
5
p V
1 10 0,0278
kg
Protona masa: m
= 1 1 =
= 0 ,0336
RT1
287 ,2 288
s

n =1

1,31
1,3

= 417 ,5 K = (144,5 o C)

T

2

p2

ispuh 2T 2

= 1,4

2s

2s

T2s
= 1,4

T2
P 12

p2

n = 1,3

p1

1=
o

usis
V2

V2

T0 = T2T

p1

2T

vode
q12

s2T

RV

s2 s2s = s1

7. vjebe

TERMODINAMIKA

Snaga za politropsku kompresiju

n
1,3
P12 =
m
R (T1 T2 ) =
0 ,0336 0,2872(288 417 ,5) = 5,415 kW
n 1
1,3 1
Odveden toplinski tok
12 = m
cn (T2 T1 ) = 0 ,0336( 0 ,2393) (417 ,5 288) = 1,041 kW
n
1,3 1,4
kJ
= 0 ,718
= 0,2393
c n = cv
n 1
1,3 1
kg K
Promjena entalpije RM
H
12 = m
c p (T2 T1 ) = 0 ,0336 1,005 (417 ,5 288) = 4 ,373 kW

Kontrola
12 P12 = H
12
1,041 + 5,415 = 4 ,473
4 ,374 4 ,473
Rashladna voda RV
kJ
kg 1h
kg
; m
v = 45
= 0,0125
kg K
h 3600 s
s

1,041
v = v =
= 19 ,9 o C
m
v c 0 ,0125 4 ,187

v = 15 o C c = 4,187

v = m
v cv = 12 ;

v = v + v = 15 + 19 ,9 = 34 ,9 o C = (307,9 K)

Minimalna snaga za kompresiju na tlak p2 = 5 bara

p
1
Pmin = m
RT ln 1 = 0 ,0336 0 ,2872 288 ln = 4 ,473 kW = min
p 2T
5
Razlika snage

P = P12 Pmin = 5,415 4 ,473 = 0 ,942 kW ,

(vei utroak snage).

2. ZADATAK
Kompresor usisava plin poetnog stanja: 0,95 bara i 40 oC, poznatog molnog toplinskog
kapaciteta Cp = 29,05 kJ/(kmol K), te ga tlai politropski na tlak 5,5 bara i temperaturu 215
o
C. Izlaskom iz kompresora plin se u izmjenjivau topline izobarno hladi na 40 oC. Snaga za
pogon kompresora je 12 kW.
- Odredite protonu koliinu plina, te potrebnu protonu masu rashladne vode okolinje
temperature 15 oC, koja se koristi i za hlaenje kompresora i u izmjenjivau topline,
ako je dozvoljeni prirast temperature vode 5 oC.
Promjenu stanja plina prikaite u p-V i T-s dijagramu.
.......................................................................................................................................................

7. vjebe

TERMODINAMIKA

Za nepoznati idealni plin moe se provesti proraun samo na bazi protone koliine N
,
kmol/s.
Zadani podaci
Cp = 29,05 kJ/(kmol K)

Cv = Cp - = 29,05 8,314
Cv = 20,736 kJ/(kmol K)

1 usis
p1 = 0,95 bar
1 = 40 oC = (313 K)

2 ispuh
p2 = 5,5 bar
2 = 215 oC = (488 K)

Cp
Cv

29 ,05
= 1,40
20,736

p
T
Politropska kompresija: 2 = 2
T1 p1

n 1
n

Utroena snaka za komprimiranje: P12 = - 12 kW

Eksponent politrope:
T2
488
ln
T1
n 1
1
=
= 313 = 0 ,2529 n =
= 1,3385
p2
5,5
n
1 0 ,2529
ln
ln
0 ,95
p1
ln

Snaga za pogon kompresora P12 i protona koliina plina N
:

n

P12 =
N(T1 T2 )
n 1
P (n 1)
12 (1,3385 1)
kmol
N
= 12
=
= 0 ,002086
n(T1 T2 ) 1,3385 8,314 (313 488)
s
Toplinski tokovi
Kompresor:
n
12 = N
C v
(T2 T1 ) = 0,002086 20,736 1,3385 1,4 (488 313) = 1,375 kW
n 1
1,3385 1

Hladnjak:

23 = N
C p (T3 T2 ) = 0,002086 29 ,05 (313 488) = 10,605 kW

Ukupno odvedana toplina od RM
13 = 12 + 23 = 1,375 10,605 = 11,98 kW 12 kW
Kontrola
3

13 P13 = H
13 ; P13 = P12 + P23 = P12 ; P23 = V
dp = 0 ; H
13 = N
C p (T3 T1 ) = 0

2

13 = P12 = 12 kW

7. vjebe

TERMODINAMIKA

Rashladna voda izlazna temperatura nije poznata. Specifini toplinski kapacitet se uzima,
po dogovoru, za ulaznu temperaturu 15 oC c = 4,187 kJ/(kg K).
Voda preuzima svu toplinu, ali sa suprotnim smislom (predznakom):
v = ( 12 + 23 ) = ( 1,375 10 ,605) = 11,98 kW 12 kW ,
v
12
kg
v = m
v c v m
v =
,
(protona masa vode).
=
= 0 ,5732
c v 4 ,187 5
s

Teorijski gubitak snage zbog nepovratnosti izmjene topline

Radni medij

T
p
313
5,5
kW

S13 = S 3 S1 = N
C p ln 3 ln 3 = 0 ,002086 20,736 ln

8,314 ln
= 0 ,03045
313
0 ,95
T1
p1
K

Rashladna voda
S v = S v S v = m
v c ln

Tv
kW
293
= 0 ,5732 4 ,187 ln
= 0,041309
Tv
K
288

Promjena entropije sustava: S = S13 + S v = 0 ,03045 + 0,041309 = 0,010859

Teorijski gubitak snage:

kW
K

P = T0 S = 288 0,010859 = 3,127 kW , (vei utroak snage).

7. vjebe

Primjer

1. PRIMJER
Kompresor usisava 0,2 kg/s zraka iz okoline stanja 1 bar i 20 oC i nakon komprimiranja alje
ga u tlani vod (cjevovod). Kompresor je hlaen zrakom i troi snagu od 34 kW.
Na ulaznom presjeku (1) usisne cijevi brzina zraka je 21,4 m/s, a na izlaznom presjeku
tlanog voda (3) koji je 100 m iznad ulaznog pesjeku, brzina zraka iznosi 4,6 m/s, tlak je 5
bara, a temperatura 40 oC.
Odredite ukupni toplinski tok prema okoliu, ako tlani vod nije izoliran.
.................
w3

P 23= 0
z23
w1

12

23

12

E& k ,13 = m&

P 12

w32 w12
2

E& p ,13 = m& g(z3 z1 )

Zrak:
M= 28,95 kg/kmol; R = /M = 287,2 J/(kg K)
0 oC: cp = 1,005 kJ/(kg K) ; = 1,4 cv =cp/ = 0,718 kJ/(kg K)
stanje 1: m& = 0,2 kg/s
p1 = 1 bar = 1 105 N/m2

m& RT1 0,2 287,2 293

m3
; V&1 =
=
=
0
,
1683
p1
s
1 10 5

1 = 20 oC; T1 = 293 K
w1 = 21,4 m/s
stanje 3: p3 = 5 bar = 5 105 N/m2

3 = 40 oC; T3 = 313 K

m& RT3 0,2 287,2 313

m3
=
=
0
,
036
V&3 =
p3
s
5 10 5

w3 = 4,6 m/s
Bilanca energije
Kompresor:
12 P12 = H& 12 + E& k ,12 + E& p ,12

Cjevovod:
23 P23 = H& 23 + E& k ,23 + E& p ,23

Snaga: P23 = 0
Toplinski tok: 23 = ?

n
m& R (1 2 ) = 34 kW
n 1
Toplinski tok: 12 = m& c n (2 1 ) = ?
Promjena entalpije: H& = m& c ( ) = ?

Snaga: P12 =

Promjena entalpije: H& = m& c p (3 2 ) = ?

7. vjebe

Primjer

S podacima koji su zadani moe se izraunati:

H& 13 = H& 12 + H& 23 = m& c p (3 1 ) = 0,2 1,005 (40 20) = 4,02 kW = 4020 W
w 2 w12
4,6 2 21,4 2
E& k ,13 = E& k ,12 + E& k , 23 = m& 3
= 0,2
= 43,68 W
2
2
E& p ,13 = E& p ,12 + E& p , 23 = m& g ( z 3 z1 ) = m& gz = 0,2 9,81 100 = 196,2 W
Stoga i bilancu energije treba pisati za presjeke (1) (3):
13 P13 = H& 13 + E& k ,13 + E& p ,13
Kako je: P13 = P12 + P23 = P12 + 0 = 34000 W ,
to je toplinski tok predan okoliu:
13 = ( 12 + 23 ) = P12 + H& 13 + E& k ,13 + E& p ,13
13 = 34000 + 4020 43,68 + 196,2 = 29827 W = 30 kW
Toplinski tok odveden hlanjem kompresora nije mogue odrediti, jer nedostaju dva podatka
na presjeku (2).

8. vjebe

UVOD

KRUNI PROCESI
Kruni (cikliki ili zatvoreni) procesi su oni tijekom kojih se nakon kontinuirane promjene
radni medij (RM) vraa u poetno stanje. Prouavanje krunih procesa tijekom 19-tog
stoljea dovelo je do vanih saznanja koja su ugraena u temelje teorije klasine
termodinamike. To se u prvom redu odnosi na identificiranje pojma entropije i analitiku
formulaciju II. zakona termodinamike. Neki vaniji znanstvenici, kao i interpretacija
njihovih zakljuaka, navedeni su u nastavku.
Sadi Carnot (1796 -1832). Ako idealni reverzibilni stroj uzima iznos topline Q1 od
spremnika temperature T1, a predaje iznos topline Q2 spremniku temperature T2,
tada je Q1/T1 = Q2/T2 , (Carnotov princip).
Svaki realni stroj predaje vie topline Q2 spremniku temperature T2 od ireverzibilnog,
pa se dobiva manje rada.

Rudolf Clausius, (1822.-1883.):

Nije mogui proces iji bi
jedini rezultat bio prijelaz
topline s hladnijeg na toplije
tijelo.
I. Energija svemira je
konstantna.
II. Entropija svemira tei prema
maksimumu.

William Thomson, lord Kelvin,

(1824-1907.):
Nije mogue, pomou neivog
materijalnog posrednika,
dobivati mehaniki rad od bilo
kojeg dijela tvari njenim
hlaenjem ispod temperature
najhladnijeg od tijela koja ga
okruuju.

Nemogui procesi
Clausius
1

Kelvin

Planck

T1
Q

Q
W

od hladnijeg
prema toplijem
tijelu

Tmin

proces s jednim
toplinskim
spremnikom

hlaenje ispod
minimalne
temperature

Max Planck, (1858.-1947.):

Nije mogue konstruirati stroj
koji radei u zatvorenom
ciklusu ne bi proizvodio
nikakav drugi uinak doli
podizanja tereta i hlaenja
jednog toplinskog spremnika.

Svaka ravnotena promjena stanja je povrativa, tj. mogla bi se provesti u suprotnom

smjeru uz uvjet da se promjene smjerovi mehanike i toplinske interakcije. To zahtjeva
1

8. vjebe

UVOD

upotrebu toplinskog spremnika (TS) i mehanikog sudionika (MS) sa suprotnim smislom

djelovanja od onih koji su koriteni tijekom prvotne promjene stanja RM.

p
N/m2

p1

RS

p2

RS

Politropski proces (1-2-1): Qdov Qodv= W1-2-1 = 0

Kruni proces (1-2-1): Qdov Qodv= W1-2-1
T
RS
v1
K
TOS
OS
1
p
1
1
OS
T1
1
1
1< n <
W
1< n <
v2
Kruni
p2
proces
2
T2
2
2
TRS
v, m3/kg

v2

W
2

RS

MS

v1

Kruni
proces

s1

w12 = p(v )dv = w21

s2
2

s, J/(kg K)

q12 = T (s )ds = q21

1

Zbog jednosmjernog toka topline povrativ proces zahtjeva najmanje jedan ogrijevni (OS) i
jedan rashladni (RS) toplinski spremnik. Mehanika interakcija u uvjetima ravnotee je
reverzibilna, pa se moe se ostvariti samo s jednim mehanikim sudionikom (MS) u oba
smjera. Pri tome se rad prema okolinjem zraku Wo ponitava.
Rezultantni rad W krunog procesa (ciklusa) jednak je razlici dovedene i odvedene
topline: W = Qdov Qodv. Takav se rad ne moe ostvariti s jednom istom politropom, jer
se dobiveni rad u istom iznosu mora utroiti pri povratu u poetno stanje:
(W12 ) = - ( W21).
Aproksimacija krunih procesa vri se koritenjem specijalnih politropa s n = konst., to
olakava raun i grafiko prikazivanje.
n12

fizikalno nemogui
skok s n12 na n23

n51

n23

kontinuirana
promjena s
n12 na n23

aproksimativni
proces
n34

realni proces
n45
4

8. vjebe

UVOD

Desnokretni procesi dobivanje rada

Koristan rad po jednom ciklusu dobivamo kada je Qdov > Qodv.Tada je:
W = Qdov Qodv = Weksp Wkomp > 0.
Promjene stanja pri ekspanziji lee iznad onih pri kompresiji. Toplinski spremnici se
definiraju s njihovim temperaturama: TOS = konst. i TRS = konst.. Toplina odvedena od
ogrijevnog spremnika jednaka je i suprotnog smisla toplini koja se dovodi radnom mediju:
QOS = Qdov. Prema Carnotovom principu moe se odrediti minimalna toplina koju treba
odvesti od radnog medija: Qodvid = Qdov (TRS/TOS), pa je maksimalni rad koji bi se s
takvim toplinskim spremnicima dobio u idealnom procesu : Wid = Qdov Qodvid.
U svakom realnom procesu se izmjena topline izmeu toplinskih spremnika i radnog
medija vri pri konanim razlikama njihovih temperatura, tako da je pri grijanju s istom
toplinom Qdov, temperatura radnog medija manja od temperature ogrijevnog spremnika, T
< TOS, odnosno pri hlaenju sQodvreal vea od temperature rashladnog spremnika, To >
TRS. Zbog toga je To/T > TRS/TOS, pa je Qodvreal = Qdov (To/T) > Qodvid , tj. u realnom
procesu treba odvesti vie topline nego u idealnom sluaju!
Pri realnom procesu dobio bi se rad Wreal = Qdov Qodvreal, koji je manji od Wid. Razlika
ovih radova predstavlja teorijski gubitaka na radu uslijed nepovratnosti realne izmjene
topline, koja se odvija uvijek pri konanim razlikama temperatura: W = Wid Wreal.
Ovaj se gubitak rada moe izraunati i iz relacije: W = Tref,ok Sproces, gdje je Tref,ok
referentna temperatura prirodnog spremnika, a Sproces = SOS + SRS, budui da je u
krunom procesu SRM = 0!
Koristan rad procesa se moe dobiti ili na bazi razlike dovedene i odvedene topline, ili
zbrajanjem pojedinanih politropa s kojima je proces aproksimiran:
W = W12 + W23 + W34 + W41 + ... = Wi , J/ciklus.
Na slian nain je dovedena toplina Qdov = Qdov , a odvedena toplina Qodv = Qodv, s
obzirom na smisao izmjenjenih toplina po sekvencama procesa.
Budui da se sva dovedena toplina Qdov ne moe pretvoriti u rad W, to je uvijek W < Qdov, a
W/Qdov < 1.
Termiki stupanj djelovanja procesa opisuje odnos korisnog rada prema dovedenoj
W
toplini: t =
<1 .
Qdov
Specijalni kruni procesi
Za sve procese vrijedi: U = 0 i W = Qdov Qodv , J/ciklus.
Snaga stroja se dobiva mnoenjem rada W u J/ciklus s brojem nc ciklus/s, koji se moe
razlikovati od broja no okreta/s, kao npr. kod Otto i Diesel procesa, gdje je jednom ciklusu
pripadaju dva okreta: nc = no/2.

P = nc W , W,
dov = nc Qdov ; odv = nc Qodv , W,

ukupna snaga za nc ciklusa.

ukupni toplinski tokovi.

8. vjebe

UVOD

Carnotov proces

p
1

p1

Qdov

Q= 0

OS

2
4

p3

Carnotov proces jedan ciklus

Masa radnog medija po ciklusu:
m kg/ciklus
Dovedena toplina, J/ciklus:
Qdov = Q12 = mRT ln( p1 p2 )

Odvedena toplina, J/ciklus: ,

Qodv = Q34 = mRT ln( p3 p 4 )

= 1 = 2

Rad po ciklusu, J/ciklus:

W = Qdov Qodv

Q= 0

RS
h

3 = =
o
3
4

Qodv

C
V3

V1 V4

Jouleov proces
Qdov
p 1
1
2
p1 = p2

Termiki stupanj djelovanja:

T
t = 1 4
T1

Jouleov proces

OS

Dovedena toplina, J/ciklus:

Qdov = Q12 = mc p (T2 T1 )
2

Odvedena toplina, J/ciklus:

Qodv = Q34 = mc p (T4 T3 )

Rad po ciklusu, J/ciklus:

W = Qdov Qodv

3
p3 = p4

Qodv

Termiki stupanj djelovanja:

RS
3

V1 V4 V2

V3

m
V ciklus

t = 1

T4
;
T1

T1 T2
= )
T4 T3

8. vjebe

UVOD
OTTO PROCES

Otto proces

p
p3

Masa radnog medija po ciklusu:

m kg/ciklus

3
Q23
izgaranjem
goriva

p2

2
2

Dovedena toplina, J/ciklus:

Qdov = Q23 = mcv (T3 T2 )

Q34 = 0

Odvedena toplina, J/ciklus:

Qodv = Q41 = mcv (T1 T4 )

W
Q12 = 0

4
4
Q41

p1

1
V2 = V3

t = 1

V1 = V4

Rad po ciklusu, J/ciklus:

W = Qdov Qodv
1

Kompresioni omjer: = V1/V2

V
T2 = T1 1
V2

dva okreta po ciklusu = 2 okret / ciklus :

n0 [okret / s ] = 2 [okret / ciklus ] nc [ciklus / s ]

cv

= T1 1

Diesel proces

DIESEL PROCES
2
p 2
p2 = p3

cp

Dovedena toplina, J/ciklus:

Qdov = Q23 = mc p (T3 T2 )

Q23 izgaranjem
goriva
3
3

Odvedena toplina, J/ciklus:

Qodv = Q41 = mcv (T1 T4 )
Rad po ciklusu, J/ciklus:
W = Qdov Qodv

Q34 = 0
W

Termiki stupanj djelovanja:

1 ( c 1)
t = 1
( c 1)

Q12 = 0
4
4

p4

p1
c = V3/V2
V2

V3

Q41

V1 = V4

kompresioni omjer: = V1/V2

V
T2 = T1 1 = T1 1
V2
T3
T4
= c ;
= c
T2
T1

8. vjebe

UVOD

ZADACI
1. ZADATAK
U Carnotovom procesu s duikom postie se minimalna temperatura 27 oC, a
maksimalna 327 oC. Tlak na kraju izotermne kompresije jednak je tlaku na kraju izotermne
ekspanzije i iznosi 4 bara.
- Odredite veliine stanja (p, T, V) u karakteristinim tokama procesa, te radove i
izmjenjene topline u pojedinim dijelovima procesa.
- Koliki je koristan rad i termiki stupanj djelovanja?
Raunati po 1 kg duika.
2. ZADATAK
Desnokretni Jouleov kruni proces, sa zrakom kao radnim medijem, odvija se
izmeu tlakova 1 bar i 5 bara i izmeu temperatura 50oC i 400oC. Snaga stroja je 20 kW,
temperatura ogrijevnog spremnika 600oC, dok kao rashladni spremnik slui okolina
temperature 25oC.
Koliki je termiki stupanj djelovanja ovog procesa?
Koliki je teorijski gubitak snage zbog nepovratnosti procesa izmjene topline?
Koliki bi bio termiki stupanj djelovanja idealnog Carnotovog procesa (povratni
proces bez gubitaka!), koji bi koristio iste toplinske spremnike?

8. vjebe

ZADACI

KRUNI PROCESI
1. ZADATAK
U Carnotovom procesu s duikom postie se minimalna temperatura 27 oC, a maksimalna
327 oC. Tlak na kraju izotermne kompresije jednak je tlaku na kraju izotermne ekspanzije i
iznosi 4 bara.
- Odredite veliine stanja (p, T, V) u karakteristinim tokama procesa, te radove i
izmjenjene topline u pojedinim dijelovima procesa.
- Koliki je koristan rad i termiki stupanj djelovanja?
Raunati po 1 kg duika.
..................................................................................................................................................
Zadani podaci
Duik (N2): po 1 kg
M = 28 kg/kmol, R = /M = 8314/28,02 = 296,9 J/(kg K)
0 oC cp = 1,043 kJ/(kg K) ; = 1,4 : cv = cp/ = 0,745 kJ/(kg K)
max = 327 oC = (600 K) = 1 = 2 ; min = 27 oC = (300 K) = 3 = 4 ; p2 = p4 = 4 bar

T
OS

p1

Qdov = Q12
Q41 = 0
2
p2 = p4

OS
q dov = q 12

Tmax = T1 = T2

p 2 = p4
2

q dov -q odv

max = 1= 2

W
Q23 = 0
Q34
3

p3
RS

min = 3= 4

V1 V4

V3

q odv = q 34

Tmin = T4 = T3 4

s1 = s4

RS s2 = s3

Karakteristina stanja
2 zadano
2 = 327 oC = (600 K); p2 = 4 bar;

4 zadano
4 = 27 oC = (300 K); p4 = 4 bar

3 = 27 C = (300 K);
o

T
p3 = p2 3
T2

1 = 327 oC = (600 K);

T
p1 = p4 1
T4

= 0 ,3536 bar

= 45,25 bar

8. vjebe

ZADACI

Bilanca energije
Izotermna kompresija 3 4
p
kJ
W34 = Q34 = RT3 ln 3 = 216 ,1
p4
kg

Izotermna ekspanzija 1 2
p
kJ
W12 = Q12 = RT1 ln 1 = 432 ,2
p2
kg

Adijabatska kompresija 4 1

Adijabatska ekspanzija 2 3

kJ
W41 = U 4 U 1 = cv (T4 T1 ) = 223,5
kg

W23 = U 2 U 3 = cv (T2 T3 ) = 223,5

kJ
kg

Koristan rad procesa

W = W12 + W23 + W34 + W41 = 432 ,2 + 223,5 216,1 223,5 = 216,1
W = Qdov Qodv = Q12 Q34 = 432 ,2 216,1 = 216,1

kJ
, ili
kg

kJ
kg

Termiki stupanj djelovanja

W
216,1
t =
=
= 0 ,5
Qdov 432 ,2
...........................
2. ZADATAK
Desnokretni Jouleov kruni proces, sa zrakom kao radnim medijem, odvija se
izmeu tlakova 1 bar i 5 bara i izmeu temperatura 50oC i 400oC. Snaga stroja je 20 kW,
temperatura ogrijevnog spremnika 600oC, dok kao rashladni spremnik slui okolina
temperature 25oC.
Koliki je termiki stupanj djelovanja ovog procesa?
Koliki je teorijski gubitak snage zbog nepovratnosti procesa izmjene topline?
Koliki bi bio termiki stupanj djelovanja idealnog Carnotovog procesa (povratni
proces bez gubitaka!), koji bi koristio iste toplinske spremnike?
.........................................................
Svojstva radnog medija - zraka:
M = 28,95 kg/kmol R = /M = 8314/28,95 = 287,2 J/ kg K , = cp/cv = 1,4
A

1
p1 = p 2

T
B
1

OS

2
Q41 = 0

OS

1
W

T3
p3 = p 4

4
4
RS

OS
2

T2

Q23 = 0

TOS

3
3
C

RS
V

T4
TRS

4
D
s1 = s4

C
s2 = s3

RS
s

8. vjebe

ZADACI

Zadani podaci - fiksirana su stanja 2 i 4

1
2
3
4

p1 = 5 bar
Ogrijevni spremnik: OS = 600oC = (873 K)
o
p2 = 5 bar , 2 = 400 C = (673 K) Rashladni spremnik (okolina): RS = 25oC = (298 K)
p3 = 1 bar
Snaga: P = 20 kW
o
p4 = 1 bar , 4 = 50 C = (323 K)

Proraun
(1) (4)
p
T1 = T 4 1
p4
(2) (3)

p
T 3 = T 2 3
p2

5
= 325
1

1, 4 1
1, 4

1
= 673
5

= 512 K = (239 o C)

1, 4 1
1, 4

= 425 K = (152 o C)

Za jedan ciklus vrijedi: W = Qdov Qodv , J/ciklus

Za nc ciklus/s snaga stroja je: P = dov odv = ncW , J/s = W
Topline i termiki stupanj djelovanja

dov = 12 = m c p (T 2 T1 ) ;

dov odv

odv = 34 = m c p (T 4 T3 )
.

T 2 T1 T 4 T3

= 0 ,366
dov
T 2 T1
P
20
12 =
=
= 54 ,6 kW , dovedena toplina
t 0 ,366
odv = dov P = 54,6 20 = 34,6 kW
t =

odv = 34 = 34,6 kW

......... odvedena toplina

Promjene entropija sudionika procesa:

SRM = 0 ,
radni medij se vraa u poetno stanje!

54,6
kW
S OS = OS = 12 =
= 0,0626
, ogrijevni spremnik
TOS
T
873
K

( 34,6) = 0,116 kW , rashladni spremnik

S RS = RS = 34 =
TRS
T0
298
K
kW
S = S RM + S OS + S RS = 0,0534 K , za sustav

Teorijski gubitak snage: P = Tok S = 2980,0534 = 15,9 kW

Idealni Carnotov proces u potpunosti bi iskoristio zadane toplinske spremnike! U
dijagramima p-V i T-s taj je proces oznaen stanjima A-B-C-D-A. Takav se proces ne
3

8. vjebe

ZADACI

moe realizirati, jer izmjena topline pri istim temperaturama toplinskog spremnika i radnog
medija nije mogua. Rad izraunat za idealni Carnotov proces je najvei rad koji se moe
dobiti pomou zadanih toplinskih spremnika. Na taj nain idealni Carnotov proces
predstavlja kriterij za ocjenu zadanih toplinskih spremnika.
Da bi usporedba s prethodnim realnim procesom bila valjana moramo uzeti da se i u
idealnom Carnotovom procesu dovodi ista toplina, Qdov = 54,6 kW. Termiki stupanj
djelovanja odreen je temperaturama zadanih toplinskih spremnika:
T
298
id = 1 RS = 1
= 0,6586 Pid = id dov = 0,658654,6 = 35,9 kW
TOS
873
................................................................................

Usporedimo li realni proces, u kojem se dobiva snaga P = 20 kW, s idealnim Carnotovim

procesom koji bi teorijski davao snagu Pid = 35,9 kW, vidimo da je razlika:
P = Pid P = 35,9 20 = 15,9 kW upravo jednaka teorijskom gubitku snage zbog
nepovratnosti procesa!

8. vjebe

PRIMJERI

1. PRIMJER
Odredite snagu koju bi dobili u Otto procesu po 1 kg/h radnog medija, ako su poznati
slijedei podaci:
- na poetku kompresije tlak iznosi 0,9 bar, a temperatura 100 oC,
- nakon kompresije tlak iznosi 10 bara,
- dovoenjem topline (izgaranjem) pri konstantnom volumenu tlak poraste na 25
bara.
Odredite veliine stanja u karakteristinim tokama procesa i termiki stupanj djelovanja
procesa?
Napomena: pretpostaviti da radni medij ima svojstva kao zrak.
Svojstva radnog medija zraka: M = 28,95 kg/kmol; R = /M = 287,2 J/(kg K)
0 oC cp = 1,005 kJ/(kg K), = 1,4 cv = cp/ = 0,718 kJ/(kg K)
m& = 1 kg/h = 0,000278 kg/s
OTTO PROCES
T
T3

p
p3

p3

3
q23

3
Q23
izgaranjem
goriva

p2

v2 = v3
p4

2
2
Q34 = 0

T2

4
q23 + q41

p2

v1= v4

W
Q12 = 0

4
4
Q41

p1

1
V2 = V3

T1
p1

1 p1 = 0,9 bar ; 1 = 100 oC = (373 K)

q41

3
V1 = V4 V m /cik

zadani podaci

s1 = s2

s3 = s 4

izraunati podaci
RT
m3
v1 = 1 = 1,19
p1
kg
1

2 p2 = 10 bar

p
T2 = T1 2 = 742 K = (469 0 C)
p1
RT2
m3
v2 =
= 0 ,213
p2
kg

3 v3 = v2

v3 = v2 = 0,213 m3/kg
p
25
T3 = T2 3 = 742
= 1855 K = (1582 0C)
p2
10
1

8. vjebe

PRIMJERI

v4 = v1 = 1,19 m3/kg
1

v
T4 = T3 3 = 932 K = (659 0 C)
v4
T
932
p4 = p1 4 = 0 ,9
= 2 ,25 bar
T1
373

4 v4 = v1

Snaga
P = P12 + P23 + P34 + P41
kJ
= 0 ,10308 kW
h
kJ
P23 = m& v2 ( p 2 p3 ) = 319 ,5 = 0 ,08875 kW
h
kJ
P34 = m& c p (T3 T4 ) = 927 ,6
= 0 ,25767 kW
h
kJ
P41 = m& v4 ( p4 p1 ) = 160 ,65 = 0,04463 kW
h
P12 = m& c p (T1 T2 ) = 370 ,8

P = P12 + P23 + P34 + P41 = 370 ,8 319 ,5 + 927 ,6 + 160 ,65 = 397 ,95

kJ
= 0 ,1105 kW
kg

Toplinski tokovi
= 12 + 23 + 34 + 41 = 23 + 41 = 799 401 = 398

kJ
= 0 ,11056 kW
h

kJ
= 0 ,222 kW
h
kJ
= m& cv (T1 T4 ) = 401 = 0 ,111 kW
h

23 = m& cv (T3 T2 ) = 799

41

Termiki stupanj djelovanja

P
398
t =
=
= 0 ,498
23 799
...........................................................
2. PRIMJER
Kolika je snaga motora koji radi po teorijskom Diesel procesu, ako u jednom ciklusu
sudjeluje 0,1 kg radnog medija sa svojstvima: = 1,34, R = 290 J/(kg K).
Zadano je:
stupanj kompresije = 17,3, temperatura na poetku kompresije 1 = 30 oC i na kraju
izgaranja 3 = 958 oC, te broj ciklusa nc = 600 cikl/min.
..................................................................................................

8. vjebe

PRIMJERI

Radni medij
= 1,34 ; R = 290 K/(kg K)
c
R
1,34 0 ,290
kJ
kJ
=
; cv = p = 0,853
cp =
= 1,143
1
1,34 1
kg K

kg K

Dieselov proces
DIESEL PROCES

Zadani podaci

m = 0,1 kg/ciklus

p 2 = p3

2
2

Q23 izgaranjem
goriva
3
3

nc = 600 ciklus/min
1 = 30 oC = (303 K)

Q34 = 0
W

3 = 958 oC = (1231 K)
Q12 = 0
4
4

p4

= 17,3 kompresioni omjer

p1

1
c = V3/V2
V2

V3

kompresioni omjer: = V1/V2

Raun
1 2:
1

T2 V1
= = 1
T1 V2
T2 = T1 1 = 303 17 ,3 = 798,7 K = (525,7 o C)

2 3: p2 = p3

T3 V3
=
= c
T2 V2

T3 1231
=
= 1,541
T2 798,7
Dovedena toplina
c =

Qdov Q23 = mc p (T3 T2 ) = 0 ,1 1,143(1231 798,7 ) = 49 ,4

kJ
ciklus

3 4:
1

V V
T4 V3
1
T
= = 3 2 = c 1 1 = c 1 1 (4 1)
T3 V4

T2
V2 V1
4 1:
T4 T3 1
= c = c c 1 = c
T1 T2
T4 = T1 c = 303 1,5411,34 = 540 ,9 K = (267,9 o C)

V1 = V4

hlaenjem
Q41

V,

m3
ciklus

8. vjebe

PRIMJERI

Odvedena toplina
kJ
ciklus
...........................................................................................................
Termiki stupanj djelovanja
Qodv Q42 = mcv (T1 T4 ) = 0 ,1 0 ,853(303 540 ,9 ) = 20 ,3

t = 1

1 ( c 1)
17 ,311,34 (1,5411,34 1)
= 1
= 0,58916
( c 1)
1,34(1,541 1)

Rad po ciklusu
W = t Qdov = 0 ,58916 49 ,4 = 29 ,1

kJ
ciklus

Snaga stroja
ciklus 1 min
kJ 600
P = nc

W
=
29 ,1 = 291 kW

min 60 s
ciklus 60

Kontrola: Qcov + Qodv = W

49 ,4 20 ,3 = 29 ,1

kJ
ciklus

9. vjebe

UVOD

Neravnoteni i nepovratni procesi

Uvjeti ravnotee
unutarnje: toplinske (T = konst.) i mehanike (p = konst.) u domeni radnog
medija,
vanjske: toplinske (T = TRM TTS = 0) i mehanike (F = FRM FMS = 0; F =
p/A ) izmeu radnog medija i toplinskih i mehanikih sudionika u okoliu.
Proces = promjena stanja radnog medija moe nastupiti samo u sluaju postojanja
neravnotee! Iz razmatranja su iskljueni procesi uslijed kemijske neravnotee ili razlike
elektrikih naboja.
Politropski procesi odvijaju se pri trajnoj unutarnjoj ravnotei radnog medija i vanjskoj
mehanikoj ravnotei, pri kojoj se volumenska promjena RM odvija uz zanemarivo malenu
razliku sila i bez gubitka energije zbog trenja. Time se mehanika interakcija izmeu RM i
okolinjih mehanikih sudionika smatra dvosmjernom (povratnom).
Vanjska toplinska ravnotea nije propisana, pa se izmjena topline izmeu RM i TS vri pri
konanoj razlici temperatura radnog medija i toplinskog spremnika: T = TRM TTS 0.
Stoga je svaki proces s izmjenom topline ireverzibilan (nepovratan) i ne moe se izvesti u
suprotnom smjeru s istim toplinskim spremnikom!
Izuzetak je granini sluaj izmjene topline pri T = TRM TTS = 0 , koji slui u teorijskom
razmatranju procesa pri kojem bi ieznuo jednosmjerni (nepovratni) karakter topline.
Realni procesi nastaju zbog vanjske mehanike i/ili toplinske neravnotee, to ima za
posljedicu poremeaj unutarnje ravnotee radnog medija, pa u domeni RM ne postoji
jedinstveno stanje svih materijalnih dijelova. Temperatura i tlak mogu poprimiti razliite
vrijednosti. Stoga se ne moe govoriti o promjeni stanja radnog medija kao cjeline, ve o
promjenama stanja velikog broja malenih dijelova materije. Sa stanovita radnog medija
proces je neravnotean.
Realni procesi zahtijevaju posebnu teorijsku osnovu koja je sadraj neravnotene
(ireverzibilne) termodinamike.
Uz odreene aproksimacije mogu se neki realni procesi obraivati pomou teorije klasine
(ravnotene) termodinamike.
Navest emo nekoliko primjera neravnotenih procesa.
1. Ekspanzija u vakuumu
Radni medij poetnog stanja (T1, p1, v1 = V1/m) odvojen je fiksnom plohom povrine A1 od
okolinjeg vakuuma koji se protee u prostoru V2 .
Uklanjanjem granine plohe povrine A1 radni medij (plin) ekspandira na prostor bez
materije (vakuum) do konanog volumena, kojem pripada granina ploha povrine A2. Pri
ekspanziji plina tlak se smanjuje od p1 na p2.
Integral:
2

p(V )dV = .... , J

1

ima konanu vrijednost, ali ne predstavlja izvreni rad budui da nema vanjskog sudinika,
koji bi taj rad preuzeo, W12 = 0. Iz istog razloga nema ni toplinske interakcije: Q12 = 0.
1

9. vjebe

UVOD

A2 - granina

Bilanca energije za zatvoreni

sustav (m = konst.):

A1-granina

p1

Q12 W12 = U12

vakuum

p2

T1, p1, V1

dovodi do zakljuka:

V2

U12 = 0, U2 = U1 = konst.

2. Priguivanje

Promjena geometrije strujanja uzrokuje pad tlaka, p < 0.

Bilanca energije - otvoreni sustav:

m& = konst .
12 P12 = H& 12 + E& k ,12 + E& p ,12

p1

Kod istog priguivanja iskljuuju se

utjecaji iz okoline: 12 = 0 i P12 = 0.
Uvjeti za isto priguivanje:

z1 = z2
E& p ,12 = m& g (z 2 z1 ) = 0
V&
V&
w1 = 1 = 2 = w2
A1 A2

w22 w12
=0
2
Zakon priguivanja:
E& k ,12 = m&

H& 12 = H& 2 H& 1 = 0 H& = konst.

1
w1

p2

A1

w2
A2

Zakon priguivanja za idealne plinove:

H& 2 H& 1 = m& c p (T2 T1 ) = 0
T2 = T1 , odnosno T = konst.

Priguivanje je neravnoteni proces, koji se ne

smije poistovjeivati s izotermom koja je
ravnotena promjena stanja. Samo u sluaju
idealnog plina ta dva procesa povezuje tvrdnja
da je T = konst. Sva druga slinost i zaljuci
otpadaju.
U dijagramima se priguivanje prikazuje
isprekidanom linijom, koja se samo oblikom
poklapa s linijom izoterme.

Kada se priguivanje odvija u kombinaciji s toplinskom i/ili mehanikom interakcijom s

tvarima u okoliu, tada se proces, zbog raunske procedure, razlae na karakteristine
sekvence sa samo jednim efektom.

9. vjebe

UVOD

Nepovratni proces mijeanja razliitih plinova

Plinovito agregatno stanje omoguuje mijeanje razliitih tvari u svim omjerima mase ili
koliine. (To isto ne vrijedi u sluaju kapljevina, gdje su molekule tvari zbijene na malom
prostoru, pa je mijeanje oteano ili ak sasvim onemogueno, kao npr. u sluaju vode i
ulja).
Iskustvo pokazuje da e se dva razliita plina, spontano i bez vanjskog poticaja pomijeati,
ako se ukloni ogranienje zbog kojeg su u poetku razdvojeni. Tendencija mijeanja
povezana je s tzv. kemijskim potencijalima plinova, ali se kod idealnih plinova ona moe
objasniti i pomou parcijalnih tlakova sudionika. Na primjer, uzmimo dva plina, A i B,
razdvojena pregradnom stijenkom. U prostoru plina A nema plina B, pa se formalno moe
rei da je parcijalni tlak plina B u prostoru plina A jednak nuli, jer ga tamo ni nema! Isto
vrijedi i za plin A u prostoru plina B. Uklanjanjem ogranienja koje razdvaja ta dva
prostora stvoren je sustav s unutarnjom mehanikom neravnoteom u obliku razliitih
tlakova svakog od sudionika, koji po zamiljenom modelu idealnog plina ne osjeaju
prisustvo drugih sudionika!
Na kraju neravnotenog procesa mehanikog uravnoteavanja, sudionici poprimaju vlastite
(parcijalne) tlakove sukladno njihovoj koliini i ukupnom prostoru. Iskustvo govori da se
jednom pomijeani plinovi nikada sami od sebe nee razdvojiti. Stoga je mijeanje
razliitih plinova nepovratan (ireverzibilan) proces. Razdvajanje plinova se moe provesti
samo u prisilnom (tehnikom) procesu i uz znatan utroak energije.
Napomena: vrijednosti parcijalnih tlakova plinova u mjeavini bit e drugaije ako su
plinovi imali razliite temperature, jer e tada tijekom mijeanja postojati i meusobna
izmjena topline to je dodatni nepovratni proces!
Kao i do sada, smatra se da se plinovi ponaaju po modelu idealnog plina, tj. u svakom
trenutku vrijedi jednadba stanja, kako za pojedinani plin i: piVi = mi Ri Ti = N i Ti , tako i
za njihovu mjeavinu: pV = mRT = NT , ija svojstva nemaju nikakav indeks!
Prema Daltonovom zakonu, tlak mjeavine jednak je zbroju parcijalnih tlakova sudionika:
n

i =1

i =1

i =1

p = pi . Masa m i koliina N mjeavine jednake su: m = mi , odnosno N = N i .

Maseni i molni udjeli definirani su na poznati nain: g i =

mi
N
p
, odnosno ri = i = i .
N
p
m

3. Mijeanje plinova pri konstantnom volumenu (V = konst.) zatvoreni sustav

Zbroj pojedinanih volumena sudionika prije mijeanja jednak je konanom volumenu

njihove mjeavine. Za proizvoljan broj sudionika, ija se imena obino zamjenjuju s
n

indeksima i = 1, 2, ..., n vrijedi: V = Vi , gdje su Vi volumeni prije mijeanja, a V je

i =1

volumen mjeavine. Kako je prije i poslije mijeanja volumen sudionika isti to ne postoji
mehanika interakcija s okoliem, W = 0.
- Mijeanje moe biti bez izmjene topline s okoliem (adijabatsko mijeanje, Q = 0),
ali zbog toga sam proces mijeanja nije izentropska promjena, jer je mijeanje po
karakteru neravnotean proces koji za posljedicu ima porast entropije!!
3

9. vjebe

UVOD

Izmjena topline tijekom mijeanja, Q 0, je dodatni nepovratni proces, ije se

posljedice mogu raunati, kao da se izmjena topline odvijala nakon mijeanja.

Temperatura mjeavine moe se izraunati iz jedne od jednadbi:

Temperatura mjeavine
n

Q + mi cv ,i Ti
T=

Q + N i C v ,i Ti

i =1
n

i =1
n

T=

m c

N C

i =1

i =1

i v ,i

v ,i

3. Mijeanje plinova pri konstantnom tlaku (p = konst.) otvoreni sustav

Ovaj sluaj odnosi se na mijeanje plinova koji dolaze do mijealita M pod stalnim tlakom
kg & kmol
m3
&
pi s konstantnim protokom: m& i
,Ni
ili Vi
. Poetna temperatura i tlak (Ti, pi)
s
s
s
svih struja moraju biti poznati. Kako tlak mijeavine p ovisi i o geometriji strujanja to se
on ne moe odrediti samo na osnovi tlakova plinskih struja. Da se ne bi uputali u detaljniji
opis modela, to e u razmatranim problemima vrijednost tlaka mjeavine biti zadana!
I u ovom sluaju se mijeanje moe odvijati sa ili bez izmjene topline s okoliem. Za oba
sluaja vrijede jednadbe za temperaturu nakom mijeanja:
n

+ m& i c p ,i Ti

T=

+ N& i C p ,i Ti

i =1
n =2

m& c
i

T=
p ,i

i =1
n =2

N C
i

i =1

p ,i

i =1

Zakljuak
Tipini nepovratni procesi

Izmjena topline pri konanim razlikama temperatura

Priguivanje
Mijeanje razliitih plinova

Svi nepovratni procesi imaju za posljedicu porast entropije sustava S, koja predstavlja
zbroj promjena entropija svih sudionika u procesu. Na temelju toga se moe izraunati
teorijski gubitak na radu W, odnosno snazi P, uslijed nepovratnosti procesa. Referentna
temperatura prirodnog spremnika, To, mora biti poznata.
S = Si , J/K (zatvoreni sustavi)

W = T0 S , J

S& = S&i , W/K (otvoreni sustavi)

P = T0 S& , W

9. vjebe

UVOD

Odreivanje promjena entropije sudionika procesa vri se pomou ranije navedenih

relacija!

ZADACI
1. ZADATAK

Kroz cijev struji 0,5 kg/s duika, temperature 30 oC i tlaka 3 bara. Prolazom kroz
ventil duik se priguuje na 2 bara, a zatim ulazi u izmjenjiva topline u kojem se zagrije
na 80 oC. Za grijanje duika koristi se vodena para koja potpuno kondenzira pri temperaturi
120 oC.
- Odredite teorijski gubitak snage uslijed nepovratnosti procesa, ako je referentna
temperatura okoline 20 oC.
- Koliki je gubitak snage samo uslijed priguivanja?
..................................................................................................................................
2. ZADATAK

U posudi volumena 250 litara nalaze se kisik (O2) i duik (N2) odvojeni tankom
pregradom zanemarivog volumena. Posuda je toplinski izolirana od okoline, temperature
10oC.
a) Kisik, stanja 50oC i 3,5 bara, zauzima volumen od 100 litara, a u preostalom
volumenu se nalazi 1 kg duika, temperature 120oC.
b) Kisik i duik imaju jednaka poetna stanja: 5 bara i 80oC.
- Odredite temperaturu i tlak u posudi nakon uklanjanja pregrade.
- Koliki je teorijski gubitak rada zbog nepovratnosti procesa?
................................................................................................................

9. vjebe

ZADACI

1. ZADATAK
Kroz cijev struji 0,5 kg/s duika, temperature 30 oC i tlaka 3 bara. Prolazom kroz ventil duik
se priguuje na 2 bara, a zatim ulazi u izmjenjiva topline u kojem se zagrije na 80 oC. Za
grijanje duika koristi se vodena para koja potpuno kondenzira pri temperaturi 120 oC.
- Odredite teorijski gubitak snage uslijed nepovratnosti procesa, ako je referentna
temperatura okoline 20 oC.
- Koliki je gubitak snage samo uslijed priguivanja?
..................................................................................................................................
Zadani podaci
Duik, N2: M = 28,02 kg/kmol, R = /M = 8314/28,02 = 296,9 J/(kg K)
(0 oC) cp = 1,043 kJ/(kg K), = 1,4 cv = cp/ = 10,43/1,4 = 0,746 kJ/(kg K)
(1) 1 = 30 oC = (303 K) ; p1 = 3 bar
(2) p2 = 2 bar; 2 = 1 = 30 oC (priguivanje)
(3) 3 = 80 oC = (353 K); p3 = p2 = 2 bar
Vodena para: p = 120 oC = (393 K)
Okoli: o = 20 oC = (293 K)

vodena para

Izmjenjiva topline

Ventil
1
2

duik

23

p = konst.

m&

m&

p = konst.
h = konst.
kondenzat

p
N/m2
p1

Duik

T
K

VP

1
h1=h2

p2 = p3

v3

VP

T3
p2 = p3

v2

w23 = p dv

T 1= T 2

2
3

q23 = T (s )ds

v2

v3

v
m3/kg

s1

s2

s3

s
J/(kg K)

9. vjebe

ZADACI

Promjena entropija
Opa jednadba za promjenu stanja 1 2

T
p
S&12 = S&2 S&1 = m& c p ln 2 R ln 2 , W/K
T1
p1

Izmjena topline pri T = konst.

S&12 = 12
, W/K
(b)
T

(a)

Duik
priguivanje: 1 2

(T1 = T2)
p
3
kW
S&12 = S&2 S&1 = m& R ln 1 = 0 ,5 0 ,2969 ln = 0 ,0602
2
K
p2
grijanje: 2 3
(p2 = p3)
T
353
kW
S&23 = S&3 S&2 = m& c p ln 3 = 0 ,5 1,043 ln
= 0 ,07965
T2
303
K
priguivanje + grijanje: 1 3

T
p
353
2
kW

S&13 = S&3 S&1 = m& c p ln 3 R ln 3 = 0,51,043 ln

0,2969 ln = 0,13984
T1
p1
303
3
K

Dovedena toplina: 23 = m& c p (T3 T2 ) = 0 ,5 1,043 (353 303) = 26 ,075 kW

Vodena para (p = konst.)

odvedena toplina pri kondenzaciji: p = 23 = 26 ,075 kW
S& p =

p
Tp

26 ,075
kW
= 0,06635
393
K

Promjena entropije sustava = duik + vodena para

kW
S& = S&13 + S& p = 0 ,13984 0,06635 = 0 ,07349
K
Teorijski gubitak snage zbog nepovratnosti cijelog procesa
P = T0 S& = 293 0 ,07349 = 21,53 kW

Teorijski gubitak snage samo zbog priguivanja

P = T0 S&12 = 293 0 ,0602 = 17 ,64 kW

9. vjebe

ZADACI

Mijeanje plinova pri V = konst.

2. ZADATAK

U posudi volumena 250 litara nalaze se kisik (O2) i duik (N2) odvojeni tankom pregradom
zanemarivog volumena. Posuda je toplinski izolirana od okoline, temperature 10oC.
a) Kisik, stanja 50oC i 3,5 bara, zauzima volumen od 100 litara, a u preostalom volumenu
se nalazi 1 kg duika, temperature 120oC.
b) Kisik i duik imaju jednaka poetna stanja: 5 bara i 80oC.
- Odredite temperaturu i tlak u posudi nakon uklanjanja pregrade.
- Koliki je teorijski gubitak rada zbog nepovratnosti procesa?
................................................................................................................
Napomena: Svojstva kisika oznaena su indeksom 1, a svojstva duika indeksom 2.
Svojstva mjeavine kisika i duika nemaju indeksa.

Zadani podaci
Opi podaci
V = 250 l = 0,250 m3 ... volumen posude
o = 10oC = (273 K) ... temperatura okoline
= 8314 J/kmol K
... opa plinska konstanta

1 (kisik) : M1 = 32 kg /kmol , R1 = R / M1 = 260 J/ kg K

0oC: cv = cp R1 = 0,913 0,260 = 0,653 kJ/ kg K
V1 = 0,1 m3
2 (duik) : M2 = 28 kg /kmol , R2 = R / M2 = 297 J/ kg K
0oC: cv = cp R1 = 1,043 0,297 = 0,746 kJ/ kg K
m2 = 1 kg, N2 = m2 / M2 = 0,0357 kmol, V2 = V V1 = 0,15 m3

a) Sluaj
1 (kisik) :
1 = 50oC = (323 K) ,
p1 = 3,5 bar = 3,5 105 Pa ,
m1 = (p1 V1) / (R1 T1) = 0,417 kg ,
N1 = m1 / M1 = 0,0130 kmol

b) Sluaj

1 = 80oC = (353 K) ,
p1 = 5 bar = 5 105 Pa
m1 = (p1 V1) / (R1 T1) = 0,545 kg
N1 = m1 / M1 = 0,0170 kmol

2 (duik) :
2 = 120oC = (393 K) ,
p2 = (m2 R2 T2)/ V2 = 7,78 105 Pa

2 = 80oC = (353 K)
p2 = 5 bar = 5 105 Pa
m2 = (p2 V2)/(R2 T2) = 0,715 kg
N2 = m2/M2 = 0,0255 kmol
3

9. vjebe

ZADACI

Interakcija sustava i okoline

Sustav je zatvoren (m = m1+m2 = konst.), toplinski izoliran (Q= 0) i ne mijenja volumen (W =
0).
sustav = kisik + duik
V = konst.
kisik

duik

kisik + duik

p = p1 + p2

p1
T1
V1
m1
N1

p2
T2
V2
m2
N2

T
V = V1 + V2
m = m1 + m2
N = N1 + N2

za sustav: Q = 0, W = 0 U = 0

Bilanca energije sustava: (I. Zakon termodinamike)

{Q W = U }sustav U = U U = 0
U = U1 + U2
... unutarnja energija sustava prije mijeanja
U = U1 + U2 ... unutarnja energija sustava poslije mijeanja
U = U1 + U2 ... zbroj promjena unutarnjih energija lanova sustava
U1 = m1 cv1 ( 1) , U2 = m2 cv2 ( 2) U = 0 ..... dobivamo:
T=

m1 cv1 T1 + m2 cv 2 T2
m1 cv1 + m2 cv 2

... temperatura mjeavine

N = N1 + N2

....

koliina mjeavine

p = (N T)/V

....

tlak mjeavine

Parcijalni tlakovi
p1 = (N1 T1)/V
p2 = (N2 T2)/V

ili
ili

r1 = N1/N = 0,267 p1 = r1 p
r2 = N2/N = 0,733 p2 = r2 p

Rjeenje za a) sluaj
temperatura mjeavine:
m c T + m2 cv 2T2
0,417 0,653 323 + 1 0,746 393
T = 1 v1 1
=
= 374 K = 101oC,
m1cv1 + m2 cv 2
0,417 0,653 + 1 0 ,746

9. vjebe

ZADACI

N = N1 + N2 = 0,013 + 0,357 = 0,0487 kmol

p=

... koliina mjeavine

NT 0 ,0487 8314 374

=
= 6 ,057 105 Pa
V
0 ,25

... tlak mjeavine

Parcijalni tlakovi sudionika u mjeavini

p1 = (N1 T1)/V = 1,617 105 Pa;

p2 = (N2 T2)/V = 4,440 105 Pa;

ili r1 = N1/N = 0,267 p1 = r1 p

ili r2 = N2/N = 0,733 p2 = r2 p

Promjena entropije sudionika

p
T
kJ
S1 = m1 (s1 s1 ) = m1 cv1 ln R1 ln 1 = 0,139
T1
p1
K

... kisik

p
T
kJ
S 2 = m2 (s 2 s2 ) = m2 cv 2 ln R2 ln 2 = 0,114
... duik
T2
p2
K

Teorijski gubitak rada uslijed nepovratnosti procesa

S = S1 + S2 = 0,139 + 0,114 = 0,253 kJ/K ... sustav
So = Qo / To = 0/ 283 = 0

... okolina (sustav je izoliran od okoline)

Si = S = 0,253 kJ/K
W = To Si = 283 0,253 = 71,6 kJ
.........................................

... teorijski gubitak rada

Rjeenje za b) sluaj
Koliina nastale mjeavine: N = N1 + N2 = 0,013 + 0,357 kmol
Molni udjeli sudionika u mjeavini:
r1 = N1/N = 0,4 , r2 = N2/N = 0,6

Pri adijabatskom mijeanju idealnih plinova jednakih temperatura i tlakova

- temperatura ostaje nepromijenjena:
m c T + m2 cv 2T2 0,417 0,653 353 + 1 0 ,746 353
T = 1 v1 1
=
= 353 K ... temperatura
m1cv1 + m2 cv 2
0 ,417 0 ,653 + 1 0 ,746
mjeavine
- tlak mjeavine jednak je poetnim tlakovima plinova:
NT 0,0487 8314 353
p=
=
= 5 10 5 Pa ... tlak mjeavine
V
0 ,25
5

9. vjebe

Parcijalni tlakovi sudionika:

p1 = r1 p = 0,45 = 2 bar ,

ZADACI

p2 = r2 p = 0,35 = 3 bar

Promjena entropije sudionika

kisik

p
kJ
S1 = m1 (s1 s1 ) = m1 0 R1 ln 1 = N 1 ln r1 = 0,017 8,324 ln 0,4 = 0,1295
K
p1

duik

p
kJ
S 2 = m2 (s 2 s2 ) = m2 0 R2 ln 2 = N 2 ln r2 = 0,0255 8,314 ln 0,6 = 0,1083
p2
K

Teorijski gubitak rada uslijed nepovratnosti procesa

S = S1 + S2 = 0,1295 + 0,1083 = 0,2378 kJ/K ... sustav
So = Qo / To = 0/ 283 = 0

... okolina (sustav je izoliran od okoline)

Si = S = 0,2378 kJ/K
W = To Si = 283 0,2378 = 67,3 kJ

... teorijski gubitak rada

Napomena:
Dobiveni numeriki podatak za W ne moe posluiti za usporedbu, jer su poetna
stanja u sluajevima a) i b) bitno razliita. U b) sluaju nepovratnost procesa je samo zbog
mijeanja dvije razliite tvari, a nema nepovratnih efekata zbog razlike temperatura
(nepovratnost izmjene topline) i razlike tlakova (nepovratnost priguivanja), kao u sluaju a).
U sluaju da su poetna temperatura i tlak kisika i duika jednaki temperaturi i tlaku
mjeavine iz sluaja a), tj. 101oC i 6,057 bar, tada bi pri adijabatskom mijeanju nastala
mjeavina imala temperaturu 101oC i tlak 6,057 bar! Meutim, ni takav sluaj nije mogue
usporeivati sa sluajem a), jer poetne vrijednosti masa (i koliina) plinova nisu jednake.
Usput: u tom sluaju bi teorijski gubitak na radu iznosio W = 82,69 kJ.

9. vjebe

PRIMJER

Mijeanje pri p = konst.

PRIMJER
Dvije struje metana (CH4) razliitog stanja privode se mijealitu. Kroz jedan cjevovod
dostrujava 1200 m3/h plina, stanja 6 bara i 40oC, a kroz drugi 400 m3/h plina, stanja 18 bara i
160oC. Prije ulaska u mjealite priguuje se druga struja sa 18 bara na 6 bara. U cjevovodu
iza mjealita, dimenzija 76/70 mm, tlak plina iznosi 6 bara.
Odredite teorijski gubitak snage uslijed nepovratnosti procesa. Stanje okoline je
normalno.
Kolika je brzina plina u cjevovodu iza mjealita?
................................................................................................................................................
Metan, CH4 : M = 16,03 kg/kmol R = R/M = 8314/16,03 = 519,6 J/kg K.
0oC : cp = 2,177 kJ/kg K.
(1) Prva struja: V1 = 1200 m3/h = 0,333 m3/s
p1 = 6 bar = 6105 Pa
1 = 40oC = (313 K)
m1 = (p1 V1)/(R1T1) = 1,23 kg/s N1 = m1/M = 0,00237 kmol/s
.............
(2) Druga struja: V2 = 400 m3/h = 0,111 m3/s
p2 = 18 bar = 18105 Pa
2 = 160oC = (433 K)
m2 = (p2 V2)/(R2T2) = 0,889 kg/s N2 = m2/M = 0,00171 kmol/s
.............
Mjeavina: m = m1 + m2 = 2,119 kg/s N = N1 + N2 = 0.004078 kmol/s
T=

V=

m1 c p T1 + m2 c p T2

m1 c p + m2 c p

m1 T1 + m2 T2
= 363K = (90 o C) , ... temperatura mjeavine
m1 + m2

m R T 2,119 519,6 363

=
= 0,666 m 3
p
6 105
T1 = 313 K

..... volumen mjeavine

p1= 6 bar

1
V1= 1200 m3/h

T = 363 K
p = 6 bar

CH4

CH4

M
V = 2398 m3/h
18 bar

6 bar

2
V2 = 400 m3/h
T2 = 433 K

9. vjebe

PRIMJER

Promjena entropije struja

Pri mijeanju istih kemijskih tvari (plinova) ne postoji pojam parcijalnog tlaka u mjeavini,
ve samo tlak mjeavine!
prva struja:

T
p
T
363
W
S1 = m1 c p ln R ln = m1c p ln = 1,23 2 ,177 ln
= 0,3968
313
K
T1
p1
T1

druga struja:

T
p
363
6
W

S 2 = m2 c p ln R ln = 0,899 2 ,177 ln
0,5196 ln = 1,662
T2
p2
433
18
K

Teorijski gubitak na radu zbog nepovratnosti procesa

W = To S = 273 (0,3968 + 1,662) = 153,7 W

Brzina mjeavine
4V
V
m
w = = 2 = 92
A d
s

10. vjebe

UVODNI ZADACI

VODENA PARA

1. ZADATAK
Na poklopcu Papinovog lonca nalazi se ventil za isputanje pare koji je zatvoren
zvonolikim utegom. Masa utega i veliina otvora ventila odreuju pretlak u loncu.
Poveanjem pretlaka raste temperatura zasienja (temperatura kuhanja), to skrauje
vrijeme kuhanja.
Kod koje e temperature zakuhati voda u takvom loncu, ako je otvor ventila 4 mm, a masa
utega m = 88,45 g? Tlak okolinjeg zraka je 1 bar.
Povrina otvora: A =

d 2
= 12 ,57 10 6 m 2
4

p0

Tlak kuhanja bez efekta na osloncu, F = 0:

p = p0 +

UTEG

mg/A

mg
0,08845 9 ,81
= 1 105 +
A
12 ,57 10 6

p = 169050

F=0
p

N
= 1,6905 bar
m2

Temperatura zasienja (isparivanja):

= 115 0C

LONAC

2. ZADATAK
Koliko topline treba dovesti da bi 1 kg vrele vode ispario pri tlaku 12 bara?
Za koliko se pri tome promijeni entropija vode?
Koliki se dio topline troi na poveanje unutarnje energije vode, a koliki na rad protiv
vanjskog tlaka (12 bar) pri poveanju volumena?

K
T
K

p
bar

g'

g''

Suhozasiena para
p

p ,

1
oC

Vrela
kapljevina

p,T

v1

v1

v, m 3/kg

s1

s1 s, J/(kg K)

Bilanca energije (po 1 kg) od 1 do 1:

q wteh = h ,
wteh = 0 (nema vanjske mehanike interakcije)
q = h h = 2784,7 797,9 = 1986,7 , (dovedena toplina = toplina isparivanja r)
1

10. vjebe

UVODNI ZADACI

Promjena unutarnje energije pri isparivanju:

J
kJ
= 797
kg
kg
J
kJ
u = h pv = 2784 ,7 10 3 12 105 0 ,1633 = 2588740
= 2590
kg
kg

u = u u = 2590 797 = 1793 kJ/kg unutarnja (latentna) toplina isparivanja

u = h pv = 797 ,9 10 3 12 10 5 0 ,0011388 = 7956533

Mehaniki rad irenja (oznaava se simbolom ):

= p (v v ) = 12 105 (0,1633 0 ,0011388) = 194593

J
kg

vanjska toplina isparivanja

= 1946 kJ/kg
............
Kontrola:
q = u + = 1793 + 195 = 1988 kJ/kg
............
Promjena entropije:
s = s s = 6,5221 2 ,2148 = 4 ,307 = 4 ,31 kJ/ (kgK )
.....................
Kontrola :
Za tlak p = 12 bar je temperatura zasienja = 187,96 oC , odnosno T = 461,11 K
q = T s = 461,11 4 ,31 = 1987 kJ/kg
.................
Usporedbom kontrolnih rezultata uoava se nesigurnost rezultata na 4-toj znamenci.

3. ZADATAK
Koliki tlak vlada u kondenzatoru ako vodena para kondenzira pri temperaturi 25 oC?
Koliki se tlak uspostavi u kondenzatoru ako zbog slabijeg hlaenja poraste temperatura
kondenzacije na 30 oC ?

Za temperaturu kondenzacije 1 = 25 oC je
tlak zasienja (kondenzacije):
p = 0,03166 bar.

bar

Za temperaturu kondenzacije 2 = 30 oC je
tlak zasienja (kondenzacije):
p = 0,04241 bar.

0,04241
0,03166

g'

g''

30 oC, 0,04241 bar

30 oC
25 oC

25 oC, 0,03166 bar

v, m 3/kg

10. vjebe

UVODNI ZADACI

4. ZADATAK
U posudi volumena 2 m3 nalazi se mokra (zasiena) vodena para temperature 225 oC.
Vrela kapljevina zauzima volumen 500 l, a ostatak je suhozasiena para.
Odredite svojstva (v, h, s, u) mokre pare.
Temperaturi = 225 oC odgovara tlak
zasienja:
p = 25,504 bar.
Vrela kapljevina: V = 0,5 m3
V
0 ,5
m =
=
= 416 ,87 kg
v 0 ,0011994

T
K

g''

g'

p
1 1

p= 25,504 bar

( = 225 oC)

p
x1= 0,04388

Suhozasiena para:
V = V V = 2 0 ,5 = 1,5 m 3
V
1,5
m =
=
= 19 ,13 kg
v 0 ,7841

s1 s1

s1

s, J/(kg K)

Mokra (zasiena) para stanje 1:

m = m + m = 416,87 + 19,13 = 436 kg

sadraj pare:
m 19,13
x1 =
=
= 0,04388
m
436
sadraj vlage: y1 = 1 x1
m 416,87
y1 =
=
= 0,95612
m
436
v1 =

V
2
=
= 0,004587 m 3 /kg
m 436

h1 = h1 + x1 r1 = 966 ,2 + 0 ,04388 1838 ,4 = 1046 ,9 kJ/kg

s1 = s1 + x1 (s1 s1 ) = 2 ,5625 + 0 ,04388(6 ,2518 2 ,5625) = 2 ,7244 kJ/ (kg K )

u1 = h1 p1v1 = 1046,9 10 3 25,504 105 0 ,004587 = 1035,2 10 3 J/kg
............
Ishodinje (nulto) stanje entalpije obino se uzima u obliku uvjeta da je pri temperaturi
o = 0 oC entalpija jednaka nuli: ho = 0 kJ/kg. Takvo referentno stanje koriteno je u
Toplinskim tablicama FSB. Istovremeno, unutarnja energija tog referentnog stanja nije
jednaka nuli: uo 0, ve slijedi iz relacije: u0 = h0 p0 v0 .
Uzevi da je uz o = 0 oC tlak po = 1 bar , tada je vo v0 oC = 0,0010002 m3/kg, pa slijedi:
u0 = h0 p0 v0 = 0 1 105 0,0010002 = 100,02 J/kg
Ta injenica nema utjecaja na proraune, jer se oni uvijek odnose na promjene stanja tijekom
procesa, pa su vrijednosti u referentnim stanjima irelevantne.
3

10. vjebe

UVODNI ZADACI

5. Interpolacija tablinih podataka

Odredite interpolacijom svojstva: v, h i s vrele kapljevine i suhozasiene pare temperature
= 123 oC
..............................................................
Vrela kapljevina linearna interpolacija na osnovi podataka u tablicama
(Indeksom su oznaene temperature)
123 120
3
m3
= v120
+
v120
) = 0 ,0010608 + (0,0010654 0,0010608) = 0 ,0016356
(v125
v123
125 120
5
kg

= h120
+
h123

3
3
kJ
h120
) = 503,5 + (524 ,8 503,5) = 516 ,28
(h125
5
5
kg

= s120
+
s123

3
3
kJ
s120
) = 1,5270 + (1,5807 1,5270) = 1,5592
(s125
5
5
kg K

Suhozasiena para

3
3
kJ
h120
) = 2704 ,2 + (2711,4 2704 ,2) = 2708,5
(h125
5
5
kg
3
3
kJ
= s120
+ (s125
s120
) = 7 ,1236 + (7 ,0714 7 ,1236 ) = 7 ,0923
s123
5
5
kg K

= h120
+
h123

Za specifini volumen se linearnom interpolacijom dobiva poneto pogrean rezultat:

3
3
m3
= v120
+ (v125
v120
) = 0 ,8913 + (0 ,7700 0 ,8913) = 0 ,8185
v123
5
5
kg
Toniji rezultat dobiva se koritenjem tablinih podataka za , jer se on vrlo malo mijenja, te
relacije: = p (v v ) .
3
3
kJ
123 = 120 + (125 120 ) = 176 ,739 + (178,454 176 ,739 ) = 177 ,68
5
5
kg
gdje su:
kJ
k
v120
) = 1,9853 10 5 (0,8913 0,0010608) 3 = 176,739
120 = p120 (v120
10
kg

k
kJ
v125
) = 2 ,3208 10 5 (0,770 0 ,0010654 ) 3 = 178,454
125 = p125 (v125
10
kg

konano dobivamo:

1,7768 10 5
m3
= v123
+ 123 = 0 ,00106356 +
v123
=
0
,
8136
p123
2 ,1866 105
kg
(to se razlikuje od vrijednosti dobivene linearnom interpolacijom v'123 = 0,8185 m3/kg)
pri emu je koriten rezultat:
3
3
p123 = p120 + ( p125 p120 ) = 1,9853 + (2 ,3208 1,9853) = 2 ,1866 bar
5
5

10. Vjebe

Parni procesi

1. ZADATAK
Dvostupanjska turbina s meupregrijaem pare
Parni kotao proizvodi 28,8 t/h vodene pare stanja 60 bara i 450 oC, koja izentropski
ekspandira u dvostupanjskoj turbini. U prvom stupnju ekspanzija tee do tlaka 15 bara, nakon
ega se dio pare odvaja i odvodi u grijalice gdje predaje 2770 kW topline. Preostali dio pare
vraa se u kotao i ponovno pregrijava na poetnu temperaturu, a zatim odvodi u drugi stupanj
turbine u kojem ekspandira do kondenzatorskog tlaka od 0,08 bara. U grijalicama i
kondenzatoru para potpuno kondenzira te se pumpama vraa u kotao.
Odredite ukupnu snagu turbine, te toplinu dovedenu u kotlu i odvedenu u kondenzatoru.

Prikaz procesa u h-s dijagramu:

h
kJ/kg

450 o C

m

k

h1

K
p

ar

2
ar

p g=

m
g

h5 h 6

0b

b
15

m

m
k

=6
1

,0
p k= 0

8 bar

5
s5 = s6 s8 = s7

s 2 = s1

s4 = s3

s J/(kg K)

Zadani podaci:
protona masa pare:
kotlovska para:
grijalice:
kondenzator:

m
= 28,8 t/h = 8 kg/s

p1 = 60 bar, 1 = 450 oC,
pg = 15 bar, g = 2770 kW,
pk = 0,08 bar .

Vrijednosti iz h-s dijagrama i Toplinskih tablica:

1 h1 = 3300 kJ/kg , s1 = 6,715 kJ/(kg K)
2 h2 = 2928 kJ/kg , s2 = s1
4 h4 = 2324 kJ/kg , s4 = s3

7 h7 = 844,1 kJ/kg ( h iz tablica za pg)

3 h3 = 3368 kJ/kg , s3 = 7,42 kJ/(kg K)
5 h5 = 173,76 kJ/kg ( h iz tablica za pk)

Vrijedi priblino: h8 = h7 i h6 = h5 zanemarena snaga pumpe: Pp 0.

1

10. Vjebe

Parni procesi

Shema postrojenja:

Meustupanjski
pregrija pare
1 Pregrijana para

Pregrija pare
Kotao
6
Pumpa
Pp
5

kot

Turbina
PII

PI

Pt

Pumpa
7

Grijalica
2

7
Potpuni kondenzat
(vrela kapljevina)

kond
5

Kondenzator
4

Rashladna voda v = kond

Proraun
protona masa pare u grijalicama: m
g =

g
h7 h2

2770
= 1, 329 kg/s
2928 844,1

protona masa pare u kondenzatoru: m
k = m
m
g = 8 1, 329 = 6, 671 kg/s

snaga turbine: Pt = PI + PII = m
( h1 h2 ) + m
k ( h3 h4 )

Pt = 8 ( 3300 2928 ) + 6, 671 ( 3368 2324 ) = 2976 + 6964, 5 = 9940, 5 kW

toplina u kotlu: kot = m
g ( h1 h8 ) + m
k ( h1 h6 ) + m
g ( h3 h2 )

kot = 1, 329 ( 3300 844,1) + 6, 671 ( 3300 173, 76 ) + 1, 329 ( 3368 2928 ) = 24704 kW
toplina u kondenzatoru: kond = m
k ( h5 h4 ) = 6, 671 (173, 76 2324 ) = 14344 kW
toplina u grijalicama: g = m
g ( h7 h2 ) = 1, 329 (844,1 2928 ) = 2769, 5 kW
termiki stupanj djelovanja: t =

Pt
9940, 5
=
= 0, 4
kot
24704

10. Vjebe

Parni procesi

Kolika je snaga pumpi?

2

Snaga pumpe: Pp = m
v ( p )dp = m
v dp = m
v ( p 2 p1 ) , W ,

1

za kapljevine vrijedi v1 v2 (nekompresibilnost)

Pumpa 5-6:
{Pp }56 = m
k v5 ( p6 p5 ) = 6,671 0,0010084(60 0,08) 105 = 40308 J/s = 40,3 kW
Pumpa 7-8:
{Pp }78 = m
g v7 ( p8 p7 ) = 1,329 0,0011541(60 15) 105 = 6902 J/s = 6,902 kW
Ukupna snaga pumpi: Pp = 40,3+6,902 = 47,2 kW

(oko 0,475 % snage turbine).

2. ZADATAK
Protutlani, ispuni i kondenzacijski procesi
Parni kotao proizvodi 3000 kg/h vodene pare stanja: 15 bara i 450 oC, koja izentropski
ekspandira u parnoj turbini.
a) Kolika je snaga turbine, ako se nakon ekspanzije u turbini para odvodi u grijalice u
kojima para potpuno kondenzira, predajui toplinu za grijanje? Temperatura
kondenzacije iznosi 130 oC, a kondenzat se pumpom vraa u kotao. (protutlani
proces)
b) Kolika je snaga turbine, ako se para nakon ekspanzije isputa u okoli i nadoknauje
napojnom vodom temperature 15 oC ? Okolinji tlak je 1 bar. (ispuni proces)
c) Za koliko se povea snaga turbine, ako se nakon ekspanzije para odvodi u kondenzator
u kome vlada tlak od 0,023376 bara? Potpuni kondenzat se pumpom vraa u kotao.
(kondenzacijski proces)

Indeksi: p protutlani, i ispuni, k kondenzacijski proces

Zadani podaci:

m
= 3000 kg/h , p1 = 15 bar, 1 = 450 oC

a) Protutlani proces: g = 130 oC, (pg = 2,7 bar)
b) Ispuni proces: po = 1 bar, v = 15 oC (napojna voda kotla)
c) Kondenzacijski proces: pk = 0,023376 bar, ( k = 20 0 C )

10. Vjebe

Parni procesi

T1

p1 = 15 bar
2 p protutlani

4p

g = 130 C, p g = 2,7 bar

4k
4i

2 i ispuni

po = 1bar

3p

( v = 15 C)

3k

3i

pk = 0,023376 bar, k = 20 oC

2 k kondenzacijski
s1= s2

s3 = s4

s J/(kg K)

Podaci iz h-s dijagrama:

Stanja
1 h1 = 3382 kJ/kg , s1 = 7,43 kJ/(kg K) , v1 = 0,25 m3/kg
2p h2p = 2900 kJ/kg , s2p = s1
2i h2i = 2700 kJ/kg , s2i = s1
s s2 k
7,43 0,2963
2k s2k = s1, x 2 k = 2 k
=
= 0,852
s2k s2 k 8,6652 0,2963
h2 k = h2 k + x2 k (h2k h2 k ) = h2 k + x2 k r2 k = 83,86 + 0 ,852 2453,4 = 2174 kJ/kg

h
kJ/kg

h1

2p protutlani

K
5b
=1

p1

,023
p k=0

v=15oC

4k
h3 h4
3k

4i

2i ispuni

ar
b ar

2 ,7
p g= bar
1
p o=
ar
37 b

2k kondenzacijski

4p

3i

3p

s4 = s 3

s2 = s 1

s J/(kg K)

10. Vjebe

Parni procesi

a) Protutlani proces: shema postrojenja

1 Pregrijana para

Pregrija pare

Turbina
Kotao
Pumpa
Pp

Pt

kot

4p

2p

3p

g
3p

Vrela kapljevina
(potpuni kondenzat)

2p
Grijalica

Snaga turbine:

Pt = m
(h1 h2 p ) = 0,8333(3382 2900) = 401,7 kW

Kotao:

kot = m
( h1 h4 p ) = 0,8333 ( 3382 546,1) = 2363, 2 kW

Grijalica:

g = m
( h3 p h2 p ) = 0, 8333 ( 546,1 2900 ) = 1961, 5 kW

Snaga pumpe:

Pp = m
(h3 p h4 p ) = 0 kW , vrijedi priblino: h3p = h4p

Termiki stupanj djelovanja: t =

Pt
401, 7
=
= 0,17
kot 2363, 2

------------------------------------------------------------------------------------------------b) Ispuni proces: shema postrojenja

Pregrija pare

1 Pregrijana para
Turbina

Kotao

kot
Pumpa
Pp
po

Pt

4i

2i

3i
Okolinji zrak po= 1 bar

Napojna voda v=15oC

h3i 62,96 kJ/kg

Snaga turbine:

Pt = m
(h1 h2 i ) = 0,8333(3382 2700) = 568,3 kW

10. Vjebe

Parni procesi

Kotao:

kot = m
( h1 h4i ) = 0,8333 ( 3382 62, 96 ) = 2765,8 kW

Snaga pumpe:

Pp = m
(h3i h4i ) = 0 kW , vrijedi priblino: h3i = h4i

Termiki stupanj djelovanja: t =

Pt
568, 3
=
= 0, 205
kot 2765,8

---------------------------------------------------------------------------------------------------c) Kondenzacijski proces: shema postrojenja

1 Pregrijana para

Pregrija
pare

Turbina
Kotao

kot

4k
Kondenzator

Pumpa
Pp
3k

Pt
2k

Mokra para:
x2k = 0,852

Rashladna voda
3k

kond

Vrela kapljevina = potpuni kondenzat

Snaga turbine:

Pt = m
(h1 h2 k ) = 0,8333(3382 2174 ) = 1007 kW

Kotao:

kot = m
( h1 h4 k ) = 0,8333 ( 3382 83,86 ) = 2748 kW

Kondenzator:

kond = m
( h3k h2 k ) = 0,8333 (83,86 2174 ) = 1742 kW

Snaga pumpe:

Pp = m
(h3k h4 k ) = 0 kW , vrijedi priblino: h3k = h4k

Termiki stupanj djelovanja: t =

Pt
1007
=
= 0, 366
kot 2748

10. vjebe

Parni procesi

Primjer
Proces s mijeanjem pare
U zajedniki sabirni vod dovodi se para iz dva kotla, koji proizvode jednake mase pare tlaka
20 bara. Jedan kotao dobavlja pregrijanu paru temperature 420 oC, dok drugi zbog kvara na
pregrijau proizvodi samo suhozasienu paru.
- Koliku snagu razvija turbina koristei paru iz sabirnog voda, ako u kondenzatoru
vlada 95 postotni vakuum, a za njegovo se hlaenje koristi 350 t/h rashladne vode,
koja se pri tome zagrije za 13 oC. Iz kondenzatorara izlazi kondenzat, pothlaen za 7,9
o
C, te se pumpom vraa u kotlove.
- Koliko se topline dovodi u kotlovima, a koliko odvodi u kondenzatoru?
- Za koliko se smanjio termiki stupanj djelovanja uslijed kvara na jednom pregrijau?
Stanje okoline je 1 bar i 20 oC.

Prikaz procesa u h-s dijagramu

h

kJ/kg

420o C

h2
Mr

Mi

h = konst.

K
1
h1
p ko
o

25 C

=
p kon d

0,05

ar
0b
2
=

bar

32
, k=

o
,9 C

5
h5 h4

3*

4
s 3* = s2

s1

s5 = s 4

s J/(kg K)

sr si

Zadani podaci:
protone mase: m
1 = m
2 , ukupna masa: m
= m
1 + m
2
kotlovski tlak: pkot = p1 = p2 = 20 bar ,
kondenzatorski tlak: pkond = (1V %)po = (1 0,95)1= 0,05 bar, k = 32,9 oC ,
stanje 1: temperatura zasienja: = 212,37 oC , h1 = 2800,6 kJ/kg, s1 = 6,3422 kJ/(kg K),
stanje 2: temperatura pregrijanja: 2 = 420 oC ,
stanje 4: temperatura pothlaenog kondenzata: 4 = k pot = 32,9 7,9 = 25 oC,
h4 h4 = 104,74 kJ/kg (tablini podatak za 25 oC),
stanje 5: h5 h4 .

10. vjebe

Parni procesi

Podaci iz h-s dijagrama:

stanje 2: h2 = 3292 kJ/kg, s2 = 7,17 kJ/(kg K)

Mijeanje
Reverzibilno mijeanje stanje Mr na pravcu mijeanja 1-2:
m
hMr = m
1h1 + m
2 h2 hMr = 0,5(h1 + h2 ) = 0,5(2800,6 + 3292 ) = 3046 ,3 kJ/kg ,
m
s Mr = m
1 s1 + m
2 s 2 s Mr = 0 ,5(s1 + s 2 ) = 0 ,5(6 ,3422 + 7 ,19 ) = 6 ,766 kJ/kg .
Ireverzibilno mijeanje stvarno stanje Mi na sjecitu linije hMr i tlaka p1 = p2 = pkot:
hMi = 3047 kJ/kg , sMi = 6,81 kJ/(kg K) oitano iz h-s dijagrama,

s = sMi sMr = 6,81 6,766 = 0,044 kJ/(kg K), promjena entropije zbog mijeanja.
stanje 3: s3 = s2 = 7,17 kJ/(kg K) ; p3 = 0,05 bar

x3 =

s3 s3
6,81 0,4761
=
= 0,80
s3 s3 8,393 0,4761

h3 = h3 + x3 r3 = 137 ,71 + 0 ,80 2423 = 2076,1

kJ
kg

Kondenzator
dvedena toplina pri kondenzaciji: kond = m
( h4 h3 )
Rashladna voda: w = m
w cw w

kond = w
Ukupni protok pare:
m
=

m
w c w w 350000 4 ,187 13
kg
kg
=
= 9678,5
= 2 ,688
h3 h4
2076,1 107 ,74
h
s

Protok pare u kotlovima: m
1 = m
2 = m
/ 2 = 2 ,688 / 2 = 1,344 kg/s

Turbina
snaga: P = m
(hMi h3 ) = 2 ,688(3047 2076 ,1) = 2610 kW
Kotao
toplina:
kot = m
1 ( h1 h5 ) + m
2 ( h2 h5 ) = 1, 344 ( 2800, 6 104, 74 ) + 1, 344 ( 3292 104, 74 ) = 7907 kW

10. vjebe

Parni procesi

Termiki stupanj djelovanja

t =

P
2610
=
= 0, 33
kot 7907

Proces bez kvara na isparivau

Kotao:

kot = m
( h2 h5 ) = 2, 688 ( 3292 104, 74 ) = 8567 kW

Stanje 3* : s3* = s2 = 7,17 kJ/(kg K) ; p3 = 0,05 bar
s s3
7 ,17 0 ,4761
x3* = 3*
=
= 0 ,8455
s3 s3 8,393 0 ,4761
h3* = h3 + x3* r3 = 137 ,71 + 0 ,8455 2423 = 2186,4

Turbina:
P = m
(h2 h3* ) = 2 ,688(3292 2186,4 ) = 2972 kW
Termiki stupanj djelovanja
t =

P
2972
=
= 0, 347
kot 8567

kJ
kg

DIJAGRAMI

Karakteristina stanja H2O u p-v dijagramu

(Kvalitativni prikaz bez mjerila)
' oC
p
bar

K
g

Pothlaena
kapljevina
Suhozasiena para

p , '
p

Pregrijana para
Mokra (zasiena)
para

Vrela
kapljevina

' o C

v, m3/kg

Granine krivulje - linije napetosti:

g - stanja vrele kapljevine: v , h , s ..... u Toplinskim tablicama
g - stanja suhozasiene pare: v , h , s ..... u Toplinskim tablicama
Temperatura zasienja ' za tlak p ..... u Toplinskim tablicama

Karakteristina stanja H2 O u T-s dijagramu

K

T
K
g

g
p

Vrela
kapljevina

Mokra (zasiena)
para

(m)

( m)
Pothlaena
kapljevina

x
p

( m)

p, T '

Tp > T
Pregrijana para
T'

Suhozasiena para

1 = x+y

x=

m
m

y=

Tk < T'

m
m
s

s, J/(kg K)

Granine krivulje - linije napetosti:

g - stanja vrele kapljevine: v , h , s ..... u Toplinskim tablicama
g - stanja suhozasiene pare: v , h , s ..... u Toplinskim tablicama

Karakteristina stanja vode - vodene pare u h-s dijagramu

p

h
kJ/kg

Pregrijana para
p

g
K

'
Suhozasiena para
pk

h
g

p,

'

Vrela kap.
p
'
pk
Mokra (zasiena)
para

h
PK

PK

s
Pothlaena
kapljevina PK
stanja: p, pk

s, J/(kg K)

Raunsko stanje pothlaene kapljevine PK,

svojstva: v, h i s za temperaturu kapljevine, pk

Granine krivulje - linije napetosti:

g - stanja vrele kapljevine: v , h , s ..... u Toplinskim tablicama
g - stanja suhozasiene pare: v , h , s ..... u Toplinskim tablicama

11. vjebe

UVOD

PROVOENJE TOPLINE

UVOD: KONDUKCIJA provoenje topline

Stacionarna jednodimenzijska temperaturna polja u krutim tijelima = (xi)

Q& = q A = konst . , W (temperaturno polje se vremenom ne mijenja)

toplinski tok Q& , W
gustoa toplinskog toka q, W/m2
povrina A, m2

Fourierov zakon provoenja topline:

d( xi )
W/m2
q i =
dxi

qi , gustoa toplnskog toka u smjeru koordinate xi

(xi) , jednodimenzijsko polje temperature

, koeficijent vodljivosti topline, W/(m K) .
Openito je = (), a obino se uzima vrijednost za neku referentnu temperaturu:
= (ref) = konst.
a) Ravna stijenka temperaturno polje se mijenja samo u smjeru koordinate x
Koordinata: x
Povrina u smjeru toplinskog toka: A = konst.
Temperaturno polje: = (x)
rubni uvjeti:
za x = x1 = 1
za x = x2 = 2

= konst.

Q&

Svojstvo materijala: = konst., W/(m K)

(iz toplinskih tablica)

= (x)
2

beton
x

Debljina stijenke: = x2 x1
x1

Stacionarni toplinski tok: Q& = konst .

Gustoa toplinskog toka:
Q&
d
q = =
= konst .
A
dx
x

x2

(1 2 )

..........................................................

(1 x )
q=
x
q=

2
q 2
dx
=

d
x1
1

q
(x2 x1 ) = ( 2 1 )

q=

( x 2 )
x

11. vjebe

UVOD

Vieslojna ravna stijenka

q = 1 (1 2 )
1

q = 2 ( 2 3 )
2

q = 3 (3 4 )
3
1 4
q=
1 2 3
+
+
1 2 3
Openito za i = 1, 2, 3, ..., n slojeva:

q=

PROVOENJE TOPLINE

Troslojna stijenka
3 4

1 n +1
n
i

i =1 i

x1

3
3

x3 x4

x2

b) Cijevna stijenka temperaturno polje se mijenja samo u smjeru radiusa r

Koordinata: r
Duina cijevi: L
Povrina u smjeru toplinskog toka:
A = 2r L = A(r)
A1 = 2r1 L ; A2 = 2r2 L

Temperaturno polje: = (r)

rubni uvjeti:
za r = r1 = 1
za r = r2 = 2

d
Q& = konst . = q A =
2rL
dr
2L (1 2 )
Q& =
1 r2
ln
1 r1
Q& = q A = q A
1

grijanje

Stacionarni toplinski tok:

r2

r1

2
q(r)

hlaenje
r1

dr

r2

Q&
dT
r
= konst .
=
dr 2 L

2r1 L (1 2 ) 2r2 L(1 2 )

Q& =
=
r1 r2
r2 r2
ln
ln
r1
r1

q(r)

11. vjebe

UVOD

PROVOENJE TOPLINE

2L (T1 T2 )
Q& 1 =
1 r2
ln
1 r1
r3

r4

2L (T2 T3 )
Q& 2 =
1 r3
ln
2 r2

Q&

r1

2L (T3 T4 )
Q& 3 =
1 r4
ln
3 r3

r2

T1

T2

r1

U stacionarnom stanju je:

Q& = Q& = Q& = Q& ,
1

r2

pa za troslojnu stijenku vrijedi:

Q& =

T3

T4

r3
r4

2L (T1 T4 )
.
r3 1 r4
1 r2
1
ln +
ln + ln
1 r1 2 r2 3 r3

Troslojna cijevna stijenka

Za vieslojnu stijenku sa i = 1, 2,..., n slojeva i krajnjim temperaturama 1 i n+1 vrijedi izraz:

2L ( n+1 )
Q& = n 1
1 ri +1
ln

ri
i =1 i

11. vjebe

UVOD

PROVOENJE TOPLINE

1. ZADATAK
Ravni zid od amota debljine 25 cm ima na krajnjim povrinama temperature 1350 oC i 50 oC.
Odredite gustou toplinskog toka i raspored temperatura u zidu ako je koeficijent provoenja
topline:
a) funkcija temperature: = a + b , gdje su a = 0,838 i b = 0,0005866 ,
b) ako se uzme konstantna vrijednost pri 0 oC , tj. 0 oC ,
c) ako se uzme konstantna vrijednost za srednju temperaturu.
..........
Zadani podaci:
amot: = 25 cm = 0,25 m
temperature: 1 = 1350 oC, 2 = 50 oC
.
Q&
= q = konst . (stacionaran proces)
A

Sluaj a) = () = a + b

d
d
= (a + b)
dx
dx
qdx = (a + b)d

q =

x2

x1

1
amot

q dx = a d + b d

2 12

q(x 2 x1 ) = a (2 1 ) + b 2
2
1
b

q = a(1 2 ) + (12 22 )

a) i c)

b)
2

2
q= 1

q=

a + 2 (1 + 2 )

x2

1350 50
0 ,0005866
(1350 + 50) = 6493 W2 , toan rezultat!
0 ,838 +

0 ,25
2
m

Sluaj b) 0 oC = a = 0 ,838
q=

x1

W
, za = 0 oC
mK

(1 2 ) = 0,838 (1350 50) = 4358 W2 , jako razliito od sluaja pod a)

0 ,25
m

11. vjebe

UVOD

PROVOENJE TOPLINE

1 + 2 1350 + 50
=
= 700 0C , srednja temperatura,
2
2
W
= a + bm = 0,838 + 0 ,0005866 700 = 1,249 2 , linearna funkcija pa je zato:
m

Sluaj c) m =

q=

(1 2 ) = 1,249 (1350 50) = 6495 W2 ,

0,25
m

rezultat kao pod a!!

Napomena: razlika u rezultatima a) i c) je numerikog karaktera (6493 6495) i potvruje

tvrdnju o nesigurnosti etvrte znamenke.
.......................................................................................................................................................

2. ZADATAK
Temperature krajnjih povrina betonskog zida debljine 12 cm i gustoe 2000 kg/m3 iznose 20
o
C i - 10 oC. Odredite gustou toplinskog toka i udaljenost mjerenu od toplije povrine na
kojoj beton ima temperaturu 0 oC.
...................................
Zadani podaci:
Beton: = 2000 kg/m3; = 0,90 W/(m2 K)
Debljina betona: = 12 cm = 0,12 m ,
Temperature krajnjih povrina: 1 = 20 oC , 2 = 10 oC
Temperatura unutarnjeg sloja: x = 0 oC , x = ? oC
................................................................................................................................................
3. ZADATAK
Ravna elina stijenka debljine 10 mm obloena je s vanjske strane s 5 cm debelim slojem
izolacije od staklene vune gustoe 200 kg/m3, koja je zatiena s 2 mm debelim aluminijskim
limom. Temperatura unutarnje povrine eline stijenke je 200 oC, a temperatura vanjske
povrine aluminijskog lima je 40 oC.
Odredite gustou toplinskog toka i temperature na dodirnim povrinama pojedinih slojeva.
...................................................................................................................................................
4. ZADATAK
Na unutarnjoj povrini eline cijevi, promjera 40/30 mm, temperatura iznosi 100 oC, a na
vanjskoj povrini 20 oC. Odredite toplinski tok po metru duine cijevi, gustou toplinskog
toka na unutarnjoj i vanjskoj povrini cijevi kao i polumjer sloja koji ima temperaturu 60 oC.
....................................................................................................................................................
5. ZADATAK
Pri odreivanju koeficijenta vodljivosti topline rastresitih materijala koriste se dvije
koncentrine uplje kugle, a materijal se stavlja u meuprostor izmeu kugli. Konstantnim
dovoenjem topline manjoj kugli, te mjerenjem temperatura obiju kugli dobiva se dovoljno
podataka da bi pomou Fourierovog stavka mogli odrediti koeficijent .
Izraunajte koeficijent provoenja topline rastresitog materijala, smjetenog izmeu manje
kugle vanjskog promjera d1 = 100 mm i temperature 1 = 100 oC i vee kugle unutarnjeg
promjera d2 = 200 mm na kojem je temperatura 2 = 50 oC, ako se unutar manje kugle
dovodilo 800 kJ/h topline.

11. vjebe

KONDUKCIJA

ZADACI
2. ZADATAK
Temperature krajnjih povrina betonskog zida debljine 12 cm i gustoe 2000 kg/m3 iznose 20
o
C i - 10 oC. Odredite gustou toplinskog toka i udaljenost mjerenu od toplije povrine na
kojoj beton ima temperaturu 0 oC.
...................................
Zadani podaci:
Beton: = 2000 kg/m3; = 0,90 W/(m2 K)
Debljina betona: = 12 cm = 0,12 m ,
Temperature krajnjih povrina: 1 = 20 oC , 2 = 10 oC
Temperatura unutarnjeg sloja: x = 0 oC , x = ? oC
.............................................................................

2 20 + 10
W
q= 1
=
= 225 2

0 ,12
m

0 ,90

= konst.

..............................................................
1 x
x

0,90
(20 0) = 0,08 m
x = (1 x ) =
q
225

q=

= (x)
2

beton
x
x1

x2

3. ZADATAK
Ravna elina stijenka debljine 10 mm obloena je s vanjske strane s 5 cm debelim slojem
izolacije od staklene vune gustoe 200 kg/m3, koja je zatiena s 2 mm debelim aluminijskim
limom. Temperatura unutarnje povrine eline stijenke je 200 oC, a temperatura vanjske
povrine aluminijskog lima je 40 oC.
Odredite gustou toplinskog toka i temperature na dodirnim povrinama pojedinih slojeva.
...................................
Zadani podaci:
elina stijenka: 1 = 0,010 m ; 1 = 58 W/(m K) ; 1 = 200 oC
Staklena vuna: 2 = 0,050 m ; 2 = 0,04 W/(m K)
Al-lim:
3 = 0,002 m ; 3 = 203 W/(m K) ; 4 = 40 oC
....................................

11. vjebe

KONDUKCIJA

2
q= 1
1
1
3
q= 2
2
2
4
q= 3
3
3

(1)

1 2
e

Izolacija

Al

(2)
4

(3)

x1 x2

q=

3 4

3
x3 x4

1 4
200 40
160
160
W
=
=
=
= 128 2
1 2 3
0 ,01 0 ,05 0 ,002 0 ,0001724 + 1,25 + 0 ,0000099 1,25018
m
+
+
+
+
58 0 ,04 203
1 2 3

(1)

2 = 1

1
0 ,01
q = 200
128 = 199 ,9779 0 C
1
58

(3)

3 = 4 +

3
0 ,002
q = 40 +
128 = 40 ,00126 0 C
3
203

...................................................................................................................................................

4. ZADATAK
Na unutarnjoj povrini eline cijevi, promjera 40/30 mm, temperatura iznosi 100 oC, a na
vanjskoj povrini 20 oC. Odredite toplinski tok po metru duine cijevi, gustou toplinskog
toka na unutarnjoj i vanjskoj povrini cijevi kao i polumjer sloja koji ima temperaturu 60 oC.
...................................
Zadani podaci:
elina cijev: d2/d1 = 40/30 mm; = 58 W/(m2 K)
radius r1 = 0,015 m , 1 = 100 oC
radius r2 = 0,020 m , 2 = 20 oC
radius rx = ? m ,
x = 60 oC
.............................................................................

Q& 2 (1 2 ) 2 58(100 20 )
W
=
=
= 101300
r
0,02
L
m
ln 2
ln
0,015
r1
q1 =

Q&
Q&
101300
W
=
=
= 1075000 2
A1 2 r1L 0 ,030
m

11. vjebe

KONDUKCIJA

A2 =2r2L

Q&
Q&
101300
W
q2 =
=
=
= 806400 2
A2 2r2 L 0 ,040
m
rx

r2

r1

CIJEV
duine L

Q&

x
2
rx

Q& 2 (1 x )
=

rx
L
ln
r1

ln

rx 2 L(1 x ) 2 58(100 60)

=
=
= 0 ,1439
r1
Q&
1013000

rx = r1 e 0,1439 = 0,015 e 0,1439 = 0,01732 m = 17,32 mm

Komentar:
1 + 2 100 + 20
=
= 60 0C ,
2
2
r + r 15 + 20
rx = 17 ,32 mm < 1 2 =
= 17 ,5 mm
2
2

x =

5. ZADATAK
Pri odreivanju koeficijenta vodljivosti topline rastresitih materijala koriste se dvije
koncentrine uplje kugle, a materijal se stavlja u meuprostor izmeu kugli. Konstantnim
dovoenjem topline manjoj kugli, te mjerenjem temperatura obiju kugli dobiva se dovoljno
podataka da bi pomou Fourierovog stavka mogli odrediti koeficijent .
Izraunajte koeficijent provoenja topline rastresitog materijala, smjetenog izmeu manje
kugle vanjskog promjera d1 = 100 mm i temperature 1 = 100 oC i vee kugle unutarnjeg
promjera d2 = 200 mm na kojem je temperatura 2 = 50 oC, ako se unutar manje kugle
dovodilo 800 kJ/h topline.
..
Zadani podaci:
manja kugla: d1 = 100 mm, 1 = 100 oC
vea kugla: d2 = 200 mm, 2 = 50 oC
kJ
toplinski tok: Q& = 800
= 222 ,2& W
h

11. vjebe

KONDUKCIJA

Stacionaran proces: Q& = konst .

d
Q& = qA =
4r 2
dr

d2 d 1

d =

Q& dr

4 r 2

(za = konst.)

r
Q& 2 dr
d = 4 r r 2
1
1

2 1 =

Q& 1 1
+
4 r2 r1

1 1
222 ,2
1
W
kJ
Q&
1
=
= 3,536
= 12 ,73

4 (1 2 ) r1 r2 4(100 50 ) 0 ,05 0,1

mK
mK

11. vjebe

PRIMJERI

Kondukcija i konvekcija

KONDUKCIJA I KONVEKCIJA
Toplinski tok Q& nastaje zbog postojanja razlika temperatura izmeu materijalnih toaka u
prostoru. Kada se temperature tih toaka vremenom ne mijenjaju govorimo o stacionarnom
temperaturnom polju u prostoru. U praksi se obino ne raspolae s podacima temperatura na
krajnjim povrinama vrste stijenke ravne ili cijevne (1 i 2), ve se mjere temperature
fluida A i B (plina ili kapljevine) pored stijenke (A i B), i to obino dovoljno daleko od nje.
(Umjesto indeksa A i B mogu se staviti i drugaije oznake, sukladno fizikalnom modelu).
Da bi se odredio toplinski tok kod takvog fizikalnog modela, moramo se pozvati na poznatu
razliku temperatura: A B ili B A, obino tako da ta razlika daje pozitivan broj, ali to
nije uvjet.
Toplinski tok Q& e biti to vei to je vea razlika temperatura (A B) i povrina A, plohe
kroz koju prolazi toplina:
Q& A ( A B ) , relacija proporcionalnosti
W m2 K
, dimenzije
Oznaka ima smisao "proporcionalno", a ne znaka "jednakosti", tako da ta relacija nije
jednadba. Iz analize dimenzija je vidljivo da dimenzije lijeve i desne strane nisu iste! Oito
se na desnu stranu relacije mora uvesti veliina s dimenzijom W(m2 K). Ta veliina se
uobiajeno oznaava s k i naziva se koeficijent prolaza topline.
Premda nam nije poznata numerika vrijednost k, koja ovisi o konkretnom modelu, sada u
naelu moemo napisati jednadbu za toplinski tok u fizikalnom modelu s vie razliitih
materijalnih sudionika:
Q& = kA (A B ) , W

1 2

A (srednja)
A 1

STIJENKA

A = konst.

FLUID B
A B

FLUID A
Qs

T
x

2 B

B (srednja)

Pozivajui se na temperaturnu razliku u domeni fluida A, odnosno domeni fluidu B, moemo

isti toplinski tok opisati jednadbama :
Q& = A A (A 1 ) , W
Q& = A ( ) , W
B

Ovdje je: A koeficijent prijelaza topline s fluida A na stijenku, a B koeficijent prijelaza

topline sa stijenke na fluid B.

11. vjebe

PRIMJERI

Kondukcija i konvekcija

1. PRIMJER
Prozorsko staklo debljine 6 mm u dodiru je s jedne strane sa zrakom u prostoriji temperature
22 oC, a s druge strane s okolinjim zrakom temperature 5 oC. Koeficijent prijelaza topline
na unutarnjoj povrini prema prostoriji iznosi p = 5 W/(m2 K), a na povrini prema
okolinjem zraku o = 20 W/(m2 K).
Odredite toplinski tok kroz prozor povrine 2 m2, kao i temperature na krajnjim povrinama.
..
Zadani podaci:
staklo: = 6 mm = 0,006 m; koeficijent = 1,36 W/(m K),
unutarnja povrina: 1 = 22 oC , p = 5 W/(m2 K),
vanjska povrina: 2 = 5 oC , o = 20 W/(m2 K).
.

Q&
= q = konst .
A
q = p ( p 1 ) =

q=

qa =

ka =

(1 2 ) = 0 (2 0 ) = k ( p 0 )

p 0
1
1
+ +
p 0

A = konst.
(prostorija) p

1
W
= 3,93 2
1 0 ,006 1
m K
+
+
5 1,36 20

1 = p

q
106,1
= 22
= 0 ,78 0 C
p
5

22 + 5
W
= 106 ,1 2
1 0 ,006 1
m
+
+
5 1,36 20

staklo

p 1

Q&

p o

1 2
2 o

o o (okolinji zrak)

11. vjebe

PRIMJERI

Kondukcija i konvekcija

2. PRIMJER
Goli zid od cigle debljine 25 cm i koeficijenta provoenja topline = 0,80 W/(m K) s jedne je
strane u dodiru sa zrakom u prostoriji temperature 20 oC, a s druge strane s okolinjim zrakom
temperature 10 oC. Koeficijent prijelaza topline na unutarnjoj povrini prema prostoriji
iznosi p = 5 W/(m2 K), a na povrini prema okolinjem zraku o = 18 W/(m2 K).
a) Odredite gustou toplinskog toka kroz zid, kao i temperature na krajnjim povrinama
zida.
b) Odredite isto za sluaj kada se zid izvana izolira s 5 cm debelim slojem stiropora koji
ima i = 0,035 W/(m K), uz iste koeficijente .
..
Zadani podaci:
debljina zida: z = 25 cm = 0,25 m; koeficijent z = 0,80 W/(m K),
unutarnja povrina: 1 = 20 oC , p = 5 W/(m2 K),
vanjska povrina: 2 = -10 oC , o = 18 W/(m2 K),
izolacija: i = 5 cm = 0,05 m, i = 0,035 W/(m K).
.
Q&
= q = konst .
A
q = p ( p 1 ) =
j

q=

j
j

j +1 ) = 0 ( 2 0 ) = k ( p 0 )

p j
j
1
1
+
+
p
0
j j

a) Jednoslojna stijenka: j = 1
qa =

qa =

ka =

p 0
= k a ( p 0 )
1

1
+ z +
p z 0

A = konst.
p (prostorija)

20 + 10
W
= 52 ,8 2
1 0 ,25 1
m
+
+
5 0.80 18
1
W
= 1,76 2
1 0 ,25 1
m K
+
+
5 0,80 18

1
ZID

p 1
p o

Q&

1 2

2 o

o (okolinji zrak)

z
x

q a = p ( p 1 ) = 0 ( 2 0 )
1 = p

qa
52 ,8
= 20
= 9 ,44 0 C
p
5

2 = 0 +

qa
52 ,8
= 10 +
= 7 ,07 0 C
0
18

11. vjebe

PRIMJERI

Kondukcija i konvekcija

b) Dvoslojna stijenka: j = 1, 2 (zid = indeks z; izolacija = indeks i)

qb =

p 0

1
1
+ z + i +
p z i 0

20 + 10
W
qb =
= 15,03 2
1 0 ,25 0 ,05
1
m
+
+
+
5 0 ,80 0 ,035 18
qb
15,03
W
kb =
=
= 0 ,50 2
p 0 20 + 10
m K

(prostorija) p

2 i

IZOLACIJA

ZID

p 1

1 2

Q&

2 i

p o
x

p
i o

o (okolinji zrak)

q b = p ( p 1 ) = 0 ( 2 0 )

1 = p

qb
15,03
= 20
= 16 ,99 0 C
p
5

2 = 1

z
0 ,25
qb = 16 ,99
15,03 = 12 ,29 0C
z
0 ,80

i = 0 +

qb
15,03
= 10
= 9 ,16 0 C
0
18

Za obrnuti redoslijed slojeva - izolacija s unutarnje strane zida dobila bi se drugaija

razdioba temperature. Na slici je ta razdioba oznaena crtkanom linijom. Temperatura izmeu
slojeva x je znatno nia nego prijanja 2, pa bi dio vodene pare u zraku koji prodire kroz
pore izolacije mogao kondenzirati. Vlana izolacija ima manji toplinski otpor (v vode je
mnogo vei od o zraka) i postepeno trune. Zato rakav redosljed treba izbjegavati.
...............................................................................................................................................

3. PRIMJER
Ravna elina ploa debljine 10 mm u dodiru je s dimnim plinovima temperature 500 oC.
Koeficijent prijelaza topline s plinova na plou iznosi d = 100 W/(m2 K).
Kolika je gustoa toplinskog toka i raspored temperature u ploi, ako se ona hladi s:
a) vodom temperature 15 0C uz koeficijent v = 2500 W/(m2 K)
b) zrakom temperature 15 0C uz koeficijent z = 50 W/(m2 K)
..
Zadani podaci:
elina ploa: = 10 mm = 0,01 m; koeficijent = 58 W/(m K),
dimni plinovi: d = 500 oC , d = 100 W/(m2 K),
a) voda: v = 15 oC , v = 2500 W/(m2 K),

11. vjebe

PRIMJERI

Kondukcija i konvekcija

b) zrak: z = 15 oC, z = 50 W/(m K).

.
qa =

d v
= k a ( d v ) ;
1
1
+ +
d v

q a = d ( d 1 ) = v ( 2 v )

a) Voda

500 15
W
qa =
= 45870 2
1
0 ,01
1
m
+
+
100 58 2500

1
e-ploa

d = 500 oC
339,3 o C

1
W
ka =
= 94 ,59 2
1
0 ,01
1
m K
+
+
100 58 2500

336,4 o C

Q&

485 o C

(zrak)
o

41,3 C

q
45870
1 = d a = 500
= 41,3 0 C
d
100

v= z = 15 o C

(voda)

q
45870
2 = v + a = 15 +
= 33,35 0 C
v
2500

Kontrola: 2 = 1

33,4 oC

0 ,01
q b = 41,3
45870 = 33,39 0 C
58

b) Zrak
qa =

500 15
W
= 16070 2 ,
1
0 ,01 1
m
+
+
100 58 50

1 = d

qa
16070
= 500
= 339 ,3 0 C
d
100

2 = v +

qa
16070
= 15 +
= 336 ,4 0 C
v
50

ka =

1
W
= 33,1 2
1
0 ,01 1
m K
+
+
100 58 50

11. vjebe

PRIMJERI

Kondukcija i konvekcija

4. PRIMJER
Kroz elinu cijev, promjera 102/94 mm, struji zasiena vodena para temperature 150 oC.
Cijev je prekrivena s izolacijom od kremene zemlje debljine 40 mm i okruena zrakom
temperature 20 oC. Koeficijent prijelaza topline u cijevi iznosi u = 11000 W/(m2 K), a na
vanjskoj povrini prema zraku v = 23 W/(m2 K).
Za koliko je smanjen gubitak topline po metru duine cijevi prema okolini postavljenjem
izolacije?
.......................................................................................................................................................
Zadani podaci:
elina cijev: d2/d1 = 102/94 mm; c = 58 W/(m2 K)
radius r1 = 0,047 m , u = 11000 W/(m2 K); radius r2 = 0,051 m ,
izolacija: i = 40 mm = 0,040 m ; i = 0,355 W/(m2K) ; ri = r2 + i = 0,091 m
na vanjskom radiusu: v = 23 W/(m2 K)
.................................................................................................................................
a) Neizolirana cijev
2 (u v )
Q&
=
1
1 r
1
L
+ ln 2 +
r1 u c r1 r2 v

A2 =2r2L

Q&
A1 =2r1L
r1

r2

Q&
=
L

CIJEV

2(150 20)
W
= 954 ,4
1
1 51
1
m
+ ln
+
0,047 11000 58 47 0,051 23

Temperature na povrinama cijevi:

Q&
954 ,4
1 = u
= 150
= 149 ,7 0 C
d1L u
0,094 11000
Q&
954 ,4
2 = v +
= 20 +
= 149 ,5 0 C
d 2 L v
0,102 23
b) Izolirana cijev
Ai =2riL

Q&
0
ZRAK

ri
r1

r2

CIJEV

VODA

IZOLACIJA

v
1

2(u v )
Q&
=
r
1
1 r
1
1
L
+ ln 2 + ln i +
r1 u c r1 i r2 r2 v

11. vjebe

Q&
=
L

PRIMJERI

Kondukcija i konvekcija

2(150 20)
W
= 386,7
1
1 51
1
91
1
m
+ ln
+
ln +
0,047 11000 58 47 0 ,355 51 0,091 23

Smanjenje gubitka topline:

Q& a Q& b
954 ,4 386,7
100% =
100% = 59 ,5%
&
Qa
954 ,4
Temperature na povrinama:
Q&
386 ,7
1 = u
= 150
= 149 ,9 0 C
d1L u
0,094 11000
Q&
r
386 ,7 51
2 = 1
ln 2 = 149 ,9
ln
= 149 ,8 0C
2 L c r1
2 58 47
i = v +

Q&
386 ,7
= 20 +
= 49 ,4 0 C < 149,5 0C (sluaj bez izolacije)
d 2 L v
0 ,182 23

12. vjebe

UVOD

KONVEKCIJA

KONVEKCIJA
Prijenos topline u fluidima
Fizikalna svojstva fliuda (kapljevina i plinova) uzimaju se za referentnu temperaturu: ref
, cp, , iz odgovarajuih toplinskih tablica. Izbor referentne temperature ovisi o fizikalnom
modelu i propisan je u proceduri prorauna prijelaza topline. Na temelju toga odreuju se:
kinematika viskoznost:
= / , m2/s,
koef. temperaturne vodljivosti:
a = /cp , m2/s,
c p
kao i bezdimenzijska znaajka fizikalnih svojstava fluida: Prandtlov broj: Pr =
= .
a

Karakteristina linearna (geometrijska) veliina ovisi o promatranom fizikalnom modelu, na

primjer: duina ploe L, promjer cijevi d i slino.
Osnovni modeli konvekcije
na temelju porijekla gibanja fluida
Slobodna konvekcija
gibanje fluida posljedica je postojanja
temperaturnog polja, tj. razlike gustoe

Prisilna konvekcija
prisilno strujanje fluida uzrokovano tehnikim
ureajem (pumpom, ventilatorom)
FLUID w

T(x) granica utjecaja stijenke

HMS

"mirujui fluid"

(y)

T(x)

HMS

w=0

qs

(x)
x
s

(x)

qs

dx

STIJENKA

STIJENKA

dA = dx dz

Protona brzina: w, m/s. Duina ploe L, m.

Mirujui fluid (prisilna brzina w = 0).

Visina ploe: H, m
Znaajka slobodnog gibanja fluida:
Grashofov broj:
( s ) gH 3 , kapljevine
Gr =
s
2s

Znaajka strujanja
Reynoldsov broj: Re =

wL

Gr =

(Ts T ) gH 3
T

2s

, plinovi

12. vjebe

UVOD

KONVEKCIJA

Znaajka prijelaza topline: Nusseltov broj: Nu =

Nu , W/(m2 K) ... zahtijeva poznavanje Nu !

L
Nusseltov broj Nu se rauna pomou formula koje imaju openiti oblik:

Koeficijent prijelaza topline: =

Prisilna konvekcija: Nu = Nu(Re, Pr )

Slobodna konvekcija: Nu = Nu(Gr , Pr )

PROLAZ TOPLINE (konvekcija i kondukcija)

kod sloenih fizikalnih modela
Ravna stijenka

Cijevna stijenka

1 2

A2 =2r2L

A1 =2r 1L

STIJENKA

A = konst.
A (srednja)
A 1

r1

A B

FLUID A
Qs

T
x

CIJEV
duine L

2 B

FLUID B

FLUID A
r2

FLUID B

A B
Qs

B (srednja)

s
r

Koeficijent prolaza topline na povrinama:

1
k1 =
, na A1
1
r1
r2
r1
+
ln +
A c r1 r2 B
1
k2 =
, na A2
r2
r2
r2
1
+
ln +
r1 A c r1 B

Koeficijent prolaza topline:

k=

1
1
+ s +
A s B

k1A1 = k2A2

Koeficijenti prijelaza topline A i B odreuju se prema geometriji prostora i porijeklu gibanja

fluida A i B iz prethodno izraunate vrijednosti Nu znaajke za takve modele. Formule daju
prosjenu vrijednost Nu znaajke, pa e i koeficijenti A i B imati smisao prosjenih
vrijednosti na cijeloj povrini izmjene topline (A, m2). Stoga e i koeficijenti prolaza topline
k, odnosno k1 ili k2 vrijediti za cijelu povinu.

12. vjebe

UVOD

KONVEKCIJA

Temperature fluida A i B se definiraju (procjenjuju) na dva naina:

a) kao srednje (konstantne) temperature fluida du cijele povrine (A, m2) za koju vrijedi
da je A - B = konst.
b) kao lokalne temperature fluida u odnosu na proizvoljno malenu povrinu (dA, m2):
- dovoljno daleko od utjecaja stijenke (model ravne ploe),
- prosjene temperature na presjeku (model cijevne geometrije).
Tada e vrijediti A - B = konst. samo uz diferencijalnu povrinu dA, a ne ukupnu
povrinu A.
Izmjenjena toplina (toplinski tok Q& , W) izraava se, sukladno prethodnom, na dva naina:
Ravna stijenka

Cijevna stijenka

a)

Q& s = k ( A B )A

a)

Q& s = k1 A1 ( A B ) = k 2 A2 ( A B )

b)

Q& s = k ( A B )dA

b)

Q& s = k1 ( A B )dA1 = k 2 ( A B )dA2

Sluaj b) karakteristian je za modele u kojima nastupa znaajna varijacija temperatura fluida,

kao to su izmjenjivai topline. Tada se ukupni toplinski tok kroz cijelu povrinu (A)
odreuje integracijom jednade za Q& . I u tom sluaju se koeficijenti i k odreuju na isti
nain kako se radi o prosjenim vrijednostima one vrijede i na lokalnoj povrini dA, kao i na
cijeloj povrini A!
1. ZADATAK
Vrelovodna elina cijev, promjera 89/81 mm, obloena je izolacijom debljine 50 mm i i =
0,04 W/(m K), koja je zatiena tankim aluminijskim limom zanemarive debljine i toplinskog
otpora. Kroz cijev struji 10,8 m3/h vrele vode temperature 150 oC, a oko cijevi je okolinji
zrak temperature 0 oC.
Koliki su toplinski gubici prema okolini na 50 m duine cijevi ako:
I. okolinji zrak miruje,
II. zrak struji popreko na cijev brzinom 3 m/s ?
........................................................................................................................................................

12. vjebe

ZADATAK

KONVEKCIJA

1. ZADATAK
Vrelovodna elina cijev, promjera 89/81 mm, obloena je izolacijom debljine 50 mm i i =
0,04 W/(m K), koja je zatiena tankim aluminijskim limom zanemarive debljine i toplinskog
otpora. Kroz cijev struji 10,8 m3/h vrele vode temperature 150 oC, a oko cijevi je okolinji
zrak temperature 0 oC.
Koliki su toplinski gubici prema okolini na 50 m duine cijevi ako:
I. okolinji zrak miruje,
II. zrak struji popreko na cijev brzinom 3 m/s ?
.......................................................................................................................................................
Zadani podaci:
elina cijev: d2/d1 = 89/81 mm; c = 58 W/(m2 K) ; L = 50 m
radius r1 = 0,0405 m , v = ? W/(m2 K) ; radius r2 = 0,0445 m
voda: V& = 10,8 m 3 /h = 0,003 m 3 /s ; v = 150 oC
izolacija: i = 0,050 m; i = 0,04 W/(m2K) ; ri = r2 + i = 0,0945 m ; o = ? W/(m2 K)
aluminijski lim: zanemarivi toplinski otpor
zrak: o = 0 oC
..............................................................................................................................................
Varijacija temperatura
Voda: promjena temperature vode nije poznata, pa se proraun mora osloniti na
procjenu. Zadana ulazna temperatura vode v = 150 oC moe se uzeti kao polazna
pretpostavka prosjene temperature na cijeloj duini cijevi (L = 50 m).
Okolinji zrak: ima nepromjenjivu temperaturu o = 0 oC.

Q& =

2 L(v 0 )
r
1
1 r2 1
1
+ ln + ln i +
r1 v c r1 i r2 r2 0

Ai =2riL

Al-lim
lim 0

Q&
ZRAK

Primjedba:
v - 0 = 150 0 = 150 oC (= konst.)
Toplinski otpor Al-lima je zanemariv:
r
1
ln lim = 0
lim
ri

o = 0 oC

ri
r1

r2

VODA

CIJEV
IZOLACIJA

v = 150 oC

ODREIVANJE KOEFICIJENATA PRIJELAZA TOPLINE

Prisilna konvekcija - prijelaz topline u cijevi:
Svojstva vode za temperaturu v = 150 oC, (Toplinske tablice FSB):
= 917 kg/m2
= / = 2,03410-6 m2/s
c = 4271 J/(kg K)
= 0,6825 W/(m K)
a = / (c) = 0 ,174 10 6 m 2 /s
= 186,5 10-6 Ns/m2
Prandtlov broj: Pr = a =1,165 .

i = s

12. vjebe

ZADATAK

Provjera strujanja:
d 2
4V&
4 0,003
m
V& = w
w= 2 =
= 0,582 ,
2
4
s
d1 0,081

KONVEKCIJA

(protona brzina vode).

Reynoldsov broj:
wd 1 0 ,582 0 ,081
Re =
=
= 286100 > 3000 = Rek Y turbulentno strujanje,

2 ,034 10 6

Lk = 40d1 = 40 0,081 = 3,24 m < L = 50 m Y oblikovano strujanje.

Nusseltov broj:

Nu =

v d1
0,0398 Pr Re 0 ,75
0,0398 1,167 286100 0 ,75
=
=
= 541,6

1 + 1,74 Re 0 ,125 (Pr 1) 1 + 1,74 286100 0 ,125 (1,167 1)

Koeficijent prijelaza topline na strani vode:

v =

0 ,6825
W
Nu =
541,6 = 4563 2
d1
0 ,081
m K

.................................................................................................................................................
I. sluaj: Slobodna konvekcija na horizontalnoj cijevi

Za odreivanje koeficijenta prijelaza topline slobodnom konvekcijom mora se poznavati

temperatura na povrini stijenke. Kada ona nije poznata, kao u ovom primjeru, tada se
proraun provodi postupkom iteracije (ponavljanja), pri emu se u prvom koraku koristi
pretpostavljena vrijednost. Postoje dvije mogue varijante polazne pretpostavke:
a) pretpostavlja se temperatura stijenke, s ( = i u ovom primjeru) ili
b) pretpostavlja se koeficijent prijelaza topline, o.
U oba sluaja se pomou jednadbe za toplinski tok moe provjeriti polazna pretpostavka i po
potrebi ponoviti proraun (slijedei korak iteracije) s novom pretpostavkom, sve dok razlika
izmeu pretpostavljene i kontrolirane vrijednosti nije raunski zanemariva.
.....................................................................................................................
U nastavku e se provesti prorauna za a) varijantu.
1. pretpostavka: s = i = 20 oC
Fizikalna svojstva zraka:
za srednju temperaturu: = 0 ,5( s + 0 ) = 0 ,5(20 + 0 ) = 10 0 C
cp = 1010 J/(kg K)
= 0,0244 W/(m K)
= 17,910-6 Ns/m2
................................

12. vjebe

ZADATAK

Prandtlov broj: Pr =

c p

KONVEKCIJA

17 ,9 10 6 1010
= 0 ,741
0 ,0244

za temperaturu stijenke: s = 20 oC
s 18,2 10 6
m2
=
= 15,64 10 6
s
1,164
s
Grashofov broj:
s =

Gr =

Ts T0 gd 23 293 273 9 ,81 0 ,189 3

2 =

= 1,9836 10 7
6 2
T0
273
s
15,64 10

Nusseltov broj: (prema modelu horizontalne cijevi)

0 ,25

Nu = 0,40(Gr Pr )

= 0 ,40 1,9836 10 7 0 ,741 = 24 ,8

Koeficijent prijelaza topline: (na vanjskoj povrini cijevi)

0 =

0 ,0244
W
Nu =
24 ,8 = 3,20 2
d2
0 ,189
m K

Toplinski tok:

Q&
=
L

2 (150 0)
W
= 42 ,6
1
1 89
1
189
1
m
+ ln +
ln
+
0,0405 4563 58 81 0,04 89 0,0945 3,2

Temperature na povrinama:

Q&
42,6
= 150
= 149,97 0 C
d1L v
0,089 4563
Q&
r
42,6
89
2 = 1
ln 2 = 149,97
ln
= 149 ,6 0C
2L c r1
2 58 81
1 = v

Kontrola temperature stijenke:

Q&
42,6
i = 0 +
=0+
= 22 ,4 0C 20 0C (1. pretpostavka).
d 2 L0
0,189 3,2

12. vjebe

ZADATAK

KONVEKCIJA

Nema potrebe za ponavljanjem rauna, jer se kontrolna vrijednost temperature malo razlikuje
od polazne pretpostavke. Zbog toga se izraunati koeficijent o = 3,2 W/(m2 K) moe usvojiti,
pa je konani rezultat:
Q& = 42,6L = 42,6 50 = 2130 W ,

gubitak topline na okoli.

..................................................................................................................................................
II. sluaj Prisilna konvekcija na horizontalnoj cijevi

Prisilno strujanje preko horizontalne cijevi spada u tzv. otvorena strujanja. Za proraun
koeficijenta prijelaza topline ponovno je potrebno znati temperaturu povrine cijevi.
1. korak iteracije - pretpostavka: s = i = 20 oC

Fizikalna svojstva za srednju temperaturu: = 0,5(s o) = 0,5(20 0) = 10 oC

= 1,206 kg/m3 , cp = 1010 J/(kg K), = 0,0244 W/(m K), = 17,910-6 Ns/m2
17 ,9 10 6
m2
v= =
= 1,484 10 5

1,206
s
c p 17 ,9 10 6 1010
Prandtlov broj: Pr =
=
= 0 ,741 , (kao kod slobodne konvekcije).

0 ,0244
Brzina strujanja zraka wo = 3 m/s.
wd
3 0 ,189
Reynoldsov broj: Re = 0 i =
= 38210 .

1,484 10 5
Nusseltov broj (formula od ukauskasa):
1/ 4

Pr
d
Nu = 0 i = C Re m Pr n 0 ,
(za strujanje preko jedne cijevi).

Prs
Vrijednosti konstanti iz Tabele I:
1/ 4
C = 0,26 , m = 0,6 , n = 0,37 ; za plinove je (Pr0 Prs ) 1 .

Nu =

0d i
= 0,26 Re 0 ,6 Pr 0 ,37 = 0 ,26 38210 0 ,6 0 ,7410 ,37 = 131

Koeficijent prijelaza topline:

0 =

0,0244
W
Nu =
131 = 16,6 2
di
0,189
m K

12. vjebe

ZADATAK

KONVEKCIJA

Toplinski tok:

Q&
=
L

2 (150 0)
W
= 48,4
1
1 89
1
189
1
m
+ ln +
ln
+
0,0405 4563 58 81 0 ,04 89 0,0945 16 ,6

Temperature na povrinama:

1 = v

Q&
48,4
= 150
= 149 ,96 0C
d1L v
0,089 4563

2 = 1

Q&
r
48,4
89
ln 2 = 149 ,96
ln
= 149 ,5 0C
2 L c r1
2 58 81

Kontrola temperature stijenke:

Q&
48,4
i = 0 +
= 0+
= 4 ,9 0C 20 0C ( 1. pretpostavka).
d 2 L 0
0 ,189 16 ,6

Rezultat se znatno razlikuje od polazne pretpostavke, pa treba ponoviti raun s novom

pretpostavkom: s = i = 4,9 oC (2. pretpostavka)
2. korak iteracije
Fizikalna svojstva za srednju temperaturu: = 0,5(s o) = 0,5(4,9 0) = 2,45 oC :
= 1,241 kg/m3 , cp = 1010,8 J/(kg K), = 0,02387 W/(m K), = 17,610-6 Ns/m2,
17 ,6 10 6
m2
v= =
= 1,418 10 5
,

1,241
s
c
17 ,6 10 6 1010,8
= 0,745 .
Prandtlov broj: Pr = p =

0 ,02387
Reynoldsov broj: Re =

wd i
3 0,189
=
= 39986 .

1,418 10 5

Vrijedi prethodna formula i s istim konstantama:

Nusseltov broj: Nu =

Koeficijent: 0 =

0 d i
= 0,26 Re 0 ,6 Pr 0 ,37 = 0,26 399860 ,6 0,7450 ,37 = 134 ,5

0 ,02387
W
Nu =
134 ,5 = 16,99 = 17 ,0 2
di
0,189
m K

12. vjebe

ZADATAK

KONVEKCIJA

Toplinski tok:
Q&
=
L

2(150 0 )
W
= 48,4
, (nepromijenjeno!)
1
1 89
1
189
1
m
+ ln
+
ln
+
0,0405 4563 58 81 0,04 89 0 ,0945 17 ,0

Temperature na povrinama:

1 = v

Q&
48,4
= 150
= 149 ,96 , 0 C ,
d1L v
0,089 4563

2 = 1

Q&
r
48,4
89
ln 2 = 149 ,96
ln
= 149 ,5 0C , (nepromijenjeno!)
2 L c r1
2 58 81

(nepromijenjeno!)

Kontrola temperature stijenke:

Q&
48,4
i = 0 +
= 0+
= 4 ,8 0C 4,9 0C (2. pretpostavka).
d 2 L 0
0 ,189 17 ,0

Kontrolna temperatura je praktiki jednaka pretpostavljenoj, pa vie ne treba ponavljati raun.

Rezultat je praktiki isti, iako su poetne temperature zamjetno razliite, 20 oC i 4,9oC.
To znai da je vrijednost o = 17,0 W/(m2 K) raunski dovoljno tona, pa je konaan rezultat:

Q&
W
, odnosno Q& = 48,4 L = 48,4 50 = 2420 W .
= 48,4
L
m
............................................................................................................................................
Kontrola pretpostavke prosjene temperature vode (150 oC)
Za ulaznu temperaturu vode 'v = 150 oC moe se (praktiki neovisno o tlaku vode) oitati iz
Toplinskih tablica za vrelu kapljevinu: v' = 0,001091 m3/kg, c = 4290 J/(kg K).
Protona masa vode: m& = V& / v = 10 ,8 / 0 ,001091 = 9899 kg / h = 2 ,75 kg / s .
Odvedeni toplinski tok: Q& = m& c (v v ) = m& c , W.
Toplinski kapacitet vode: C& = m& c = 2 ,75 4290 = 11800 W / K
Q&
Promjena temperature vode: = &
C
Q& 2130
=
= 0,18 0C
&
C 11800
Q& 2420
II. sluaj Q& = 2420 W = & =
= 0,21 0C
C 11800
Zakljuak: u oba sluaja je promjena temperature vode vrlo malena, pa je polazna
pretpostavka o prosjenoj (konstantnoj) temperaturi vode na cijeloj duini cijevi L = 50 m
korektna. Proraun prijelaza topline na strani vode ne treba ponavljati.
................................................................................................................................................

I. sluaj Q& = 2130 W

12. vjebe

ZADATAK

Komentar o koeficijentima prijelaza topline

Prisilna konvekcija pri strujanju vode u cijevi:
Slobodna konvekcija zrak oko cijevi:
Prisilna konvekcija zrak oko cijevi:

KONVEKCIJA

v = 4563 W/(m2 K)
o =
3,2 W/(m2 K)
o = 17,0 W/(m2 K)

Napomena: gubitak topline zraenjem s cijevi na okolinu treba se posebno izraunati.

12. vjebe

PRIMJERI

KONVEKCIJA

1. PRIMJER
elina cijev promjera 125/130 mm i duine L = 15 m, smjetena je u okolini temprature 20
o
C. Kroz cijevi struji voda prosjene temperature 70 oC brzinom 0,6 m/s .
- Koliki je koeficijent prijelaza topline (u) s vode na unutarnju povrinu cijevi?
- Koliki je koeficijent prolaza topline (k), sveden na vanjsku povrinu cijevi, ako je
koeficijent prijelaza topline na vanjskoj povrini cijevi v = 2,5 W/(m2 K)?
- Koliko se topline gubi u okolinu po 1 m duine cijevi?
.................................................................................................................................................
Zadani podaci:
eline cijevi: c = 58 W/(m K); du/dv = 125/130 mm; ru = 0,0625 m, rv = 0,0650 m
Voda u cijevi: w = 0,6 m/s , protona brzina
m = 70 oC , prosjena temperatura
Zrak oko cijevi: o = 20 oC
Vanjska povrina cijevi: v = 2,5 W/(m2 K)

Av = d vL
A=

dv

du

VODA

r2

w
u

Au = du L
ZRAK

Q&

r1 u

d u2
4

Q&

......................................................................................................................................................
Prijelaz topline u cijevi
Fizikalna svojstva vode za srednju temperaturu m = 70 oC = ref:
= 977,8 kg/m3 , c = 4187 J/(kg K), = 0,668 W/(m K), = 40410-6 Pa s.
= / = 4,13210-7 m2/s, a = /(c) = 1,63210-7 m2/s,
Prandtlov broj: Pr = /a = 2,53
d u2 0 ,125 2
=
= 0 ,01227 m 2 ,
4
4
kg
Protona masa: m& = wA = 977 ,8 0 ,6 0 ,01227 = 7 ,2
.
s
Kriterij strujanja
wd u
0 ,6 0,125
Reynoldsov broj: Re =
=
= 181510 > 3000 = Rek turbulentno strujanje.

4 ,132 10 7

Povrina presjeka strujanja: A =

12. vjebe

PRIMJERI

KONVEKCIJA

Kriterij oblikovanosti strujanja

15 m = L > 40 du = 40 0,125 = 5 m oblikovano turbulentno strujanje.
Nusseltova znaajka:

0 ,0398 Pr Re 0 ,75
0 ,0398 2 ,53 181510 0 ,75
Nu =
=
= 558
1 + 1,74 Re 0 ,125 (Pr 1) 1 + 1,74 181510 0 ,125 (2 ,53 1)
Koeficijent prijelaza topline:

0 ,668
Nu =
558 = 2982 W/(m 2 K) .
du
0 ,125
..............................................................................................................................................
u =

Koeficijent prolaza topline sveden na vanjsku povrinu cijevi.

kv =

1
rv
r
r
1
+ v ln v +
ru u c ru v

1
= 2 ,5 W/(m 2 K) .
0 ,065
0,065 130 1
+
ln
+
0,0625 2982
58
125 2 ,5

dv
130
= 2 ,5
= 2 ,6 W/(m 2 K) ....... na unutarnjoj povrini.
du
125
.............................................................................................................................................
kv = ku

Gubitak topline po 1 m duine cijevi

Q&
W
= k v ( m 0 ) d v = 2,5(70 20 ) 0 ,130 = 51
L
m
...............................................................................................................................................
2. PRIMJER

Kroz prstenasti presjek izmeu dvije koncentrino smjetene horizontalne cijevi s promjerima
26/30 mm i 100/108 mm, duine 50 m, struji voda.
Odredite koeficijent prijelaza topline na strani vode, ako je brzina strujanja vode 0,12 m/s, a
njena prosjena tempertura 25 oC.
Zadani podaci:
d1/d2 = 26/30 mm; D1/D2 =100/108 mm
d2 = d = 0,030 m; D1 = D = 0,10 m
L = 50 m
Voda: w = 0,12 m/s; = 25 oC = ref
Fizikalna svojstva vode za referntnu temperaturu 25 oC:

= 997,1 kg/m3 ; c = 4179 J/(kg K); = 0,606 W/(m K) ; = 88110-6 Ns/m2

=

881 10 6
m2

0 ,606
m2
=
= 0 ,8836 10 6
; a=
=
= 0 ,145 10 6

997 ,1
s
c 4179 997 ,1
s

12. vjebe

PRIMJERI

Prandtlov broj: Pr =

KONVEKCIJA

0 ,8836 10 6
=
= 6 ,075
a
0 ,145 10 6

VODA
d
D

Ekvivalentan promjer: d ekv

A
=4 =4
O

(D

d2

) 4

(D + d )

= D d = 0 ,10 0 ,03 = 0 ,07 m

Kriterij strujanja - Reynoldsov broj:

wd ekv
0 ,12 0 ,07
Re =
=
= 9507 > Rek = 3000 turbulentno strujanje.

0 ,883 10 6
Kriterij oblikovanosti strujanja:

L = 50 m > 40 dekv = 40 0,07 = 2,8 m oblikovano strujanje.

Nusseltov broj:

Nu =

0 ,0398 Pr Re 0 ,75
0 ,0398 6,075 9507 0 ,75
=
= 61,1
1 + 1,74 Re 0 ,125 (Pr 1) 1 + 1,74 9507 0 ,125 (6 ,075 1)

Koeficijent prijelaza topline:

0 ,606
Nu =
61,1 = 529 W/(m 2 K) .
d ekv
0 ,07
..............................................................................................................................................
=

3. PRIMJER

Pravokutni kanal od aluminijskog lima, dimenzija (4002502) u mm, smjeten je u okolini

temperature 20 oC. Kroz kanal struji zrak prosjene temperature 60 oC, brzinom 5 m/s.
Koeficijent prijelaza topline s kanala na okoli iznosi 5 W/(m2 K).
Odredite gubitak topline po 1 m duine kanala.
..............................................................................................................................................

12. vjebe

PRIMJERI

KONVEKCIJA

Zadani podaci:

Unutarnje dimenzije kanala: ab = 0,40,250,002 m

Zrak u kanalu: w = 5 m/s , protona brzina; m = 60 oC , prosjena temperatura.
Okolinji zrak: o = 20 oC
Aluminijski kanal: = 0,002 m; Al = 203 W/(m K)

a
w

Al

b ZRAK
m
u
OKOLI

Prijelaz topline na strani zraka u kanalu

Fizikalna svojstva za prosjenu temperaturu zraka m = 60 oC:

= 1,025 kg/m3 ; c = 1017 J/(kg K); = 0,0279 W/(m K) ; = 19,910-6 Ns/m2
=

19 ,9 10 6
m2

0 ,0279
m2
=
= 19 ,41 10 6
; a=
=
= 26 ,76 10 6

1,025
s
c 1017 1,025
s

Prandtlov broj: Pr =

19 ,41 10 6
=
= 0 ,725
a 26 ,76 10 6

Ekvivalentan promjer: d ekv = 4

A
ab
0 ,4 0 ,25
=4
=2
= 0 ,308 m
O
2 (a + b )
0 ,4 + 0 ,25

Kriterij strujanja - Reynoldsov broj:

wd ekv
5 0 ,308
Re =
=
= 79320 > Rek = 3000 turbulentno strujanje.

19 ,41 10 6
Kriterij oblikovanosti strujanja:

L = ?, po dogovoru oblikovano strujanje. (40 dekv = 40 0,308 = 12,3 m)

Nusseltov broj:

Nu =

0 ,0398 Pr Re 0 ,75
0 ,0398 0 ,725 79320 0 ,75
=
= 154 ,4
1 + 1,74 Re 0 ,125 (Pr 1) 1 + 1,74 79320 0 ,125 (0 ,725 1)

12. vjebe

PRIMJERI

KONVEKCIJA

Koeficijent prijelaza topline:

0 ,0279
Nu =
154 ,4 = 14 ,0 W/(m 2 K)
d ekv
0 ,308
Koeficijent prolaza topline za ravne stijenku kanala
u =

k=

1
1
W
=
= 3,68 2
1

1
1
0 ,002 1
m K
+
+
+
+
u Al v 14 ,0 203 5

Gubitak topline po 1 m duine kanala

Q = k ( m 0 ) A = k ( m 0 )O L
Q
W
= k ( m 0 ) 2 (a + b ) = 3,68(60 20 ) 2 (0 ,4 + 0 ,25) = 191,5
L
m
..............................................................................................................................................
4. ZADATAK

Popreno na snop od 8 redova u paralelnom rasporedu (ST = SL = 2d) struji plin, koji ima
slina svojstva kao zrak. Vanjski promjer cijevi u snopu je d = 32 mm, brzina plina ispred
snopa iznosi 6 m/s, a temperatura 140 oC. Temperatura vanjske povrine cijevi procjenjena je
na 20 oC.
Odredite koeficijent prijelaza topline na vanjskoj povrini cijevi.
...........................................................................................................
Zadani podaci:
Broj redova cijevi: z = 8; vanjski promjer: d = 0,032 m
Brzina ispred snopa: wo = 6 m/s;
Za paralelni raspored cijevi u snopu s ST = SL = 2d vrijedi:
ST
2d
m
wm = w0
= w0
= 2 w0 = 2 6 = 12
ST d
2d d
s

wo

wm
o

ST
SL

wo
Fizikalna svojstva za prosjenu temperaturu zraka m = 0,5(o + s) = 80 oC:
= 0,968 kg/m3 ; c = 1020 J/(kg K); = 0,0293 W/(m K) ; = 20,810-6 Ns/m2

12. vjebe

PRIMJERI

KONVEKCIJA

20 ,8 10 6
m2

0 ,0293
m2
=
= 21,49 10 6
; a=
=
= 29 ,68 10 6

0,968
s
c 1020 0 ,968
s

Prandtlov broj: Pr =

21,49 10 6
=
= 0 ,724
a 29 ,68 10 6

Reynoldsov broj: Re =

wm d
12 0 ,032
=
= 17870

21,49 10 6

Formula ukauskasa i konstante iz Tabele I: C = 0,8 ; m = 0,63 ;

Nusseltov broj: Nu = C Re Pr

1/ 3

Pr0

Prs

Pr0
1
Prs

1/ 4

= 0 ,8 17870 0 ,63 0 ,7241 / 3 = 343

Koeficijent prijelaza topline:

0 ,0293
= Nu =
343 = 314 W/(m 2 K)
d
0 ,032

......................................................................................................................................................
5. ZADATAK

Radijator visine 1,1 m i ukupne povrine 2,5 m2 predaje toplinu "mirujuem" zraku u
prostoriji temperatre 20 oC.
Koliko topline predaje radijator, ako je temperatura njegove povrine 80 oC ?
...................................................................................................................................
Zadani podaci:

Visina radijatora: H = 1,1 m;

Povrina: A = 2,5 m2
Temperatura povrine radijatora:
s = 80 oC, To = 353 K

Temperatura zraka u prostoriji:

o = 20 oC, To =293 K

Fizikalna svojstva zraka

- za refrentnu temperaturu: m = 0,5(o + s) = 0,5(20+80) = 50 oC
= 1,057 kg/m3 ; c = 1015 J/(kg K); = 0,0272 W/(m K) ; = 19,510-6 Ns/m2

19 ,5 10 6
m2

0 ,0272
m2
=
= 1,845 10 5
; a=
=
= 2 ,535 10 5

1,057
s
c 1015 1,057
s
6

12. vjebe

PRIMJERI

Prandtlov broj: Pr =

KONVEKCIJA

1,845 10 5
=
= 0 ,728
a 2 ,535 10 5

- za temperaturu stijenke s = 80 oC
s = 0,968 kg/m3 , s = 20,810-6 Ns/m2 s = s/s = 20,810-6/0,968 = 21,4910-6 m2/s
Grashofov broj:

Gr =

Ts T0 gH 23 353 293
9 ,81 1,13
2 =

T0
293
s
21,49 10 6

= 5,79 10 9

Kriterij gibanja: GrPr = 5,791090,728 = 4,215109 > 108 = (GrPr)k , turbulentno gibanje

Formula za turbulentnu slobodnu konvekciju Nusseltov broj:

Nu =

H
1/ 3
= 0 ,17(Gr Pr ) = 0 ,17 4 ,215 10 9

1/ 3

= 274 ,6

Koeficijent prijelaza topline:

0 ,0272
Nu =
274 ,6 = 6 ,9 W/(m 2 K)
d
1,1
...........................................................................................................................................
=

13. vjebe

UVOD

ZRAENJE

MODELI ZRAENJA
Bliske paralelne stijenke
1
T1

2
vakuum

T2

T1

T2

AK2

1z

z 2

AE&1
r1 AK2
0

Tz z

AE1 0

vakuum

Izmjenjeni toplinski tok 12, W

Izmjenjeni toplinski tok 12, W

T1 4 T2 4
AC c
12 =

1
1
100 100
+
1
1 2

12 =

T1 4 T2 4

2
100 100
1
1
+
1 + 1
1 2
z

AC c

Konstanta zraenja crnog tijela: Cc = 5,667 W/(m2 K)

Obuhvaeno tijelo
= A1/A2

Izmjenjeni toplinski tok 12, W

A2

T1 T2
A1Cc

1
100 100
1

+ 1
1
2

12 =
1
A1

Obuhvaeno tijelo s meuzastorom

2
A2

Izmjenjeni toplinski tok 12, W

T2
2

z-2

Az

A1

1-z

1
1

T1

Tz
z

T1 T2
A1C c

A1 1
100 100
1 A1 1
1 +
1
+
1 A2 2
Az z

12 =

13. vjebe

UVOD

ZRAENJE

Koeficijenti emisije u poluprostor, , ovise koeficijentu emisije, n, u smjeru normale i o

stanju povrine:
glatke povrine
= 0,95 n ,
polirane povrine = 1,2 n ,
hrapave povrine = 0,98 n ,
pri emu se vrijednosti koeficijenata emisije n promatanog materijala uzimaju iz Toplinskih
tablica.
1. ZADATAK
Dvije bliske paralelne eline stijenke imaju povrinske temperature 300 oC i 20 oC. Toplija
stijenka, obojena lakom za grijalice, ima glatku povrinu, dok je povrina hladnije stijenke
hrapava.
a) Kolika je gustoa toplinskog toka, koji zraenjem izmjenjuju ove stijenke?
b) Za koliko e se (u %) smanjiti gustoa toplinskog toka zraenjem, ako se izmeu
stijenki umetne zastor od tanke aluminijske folije?
.....................................................................................................................................
2. ZADATAK
Koliko se topline izmjenjuje zraenjem izmeu paralelnih staklenih stijenki povrine 1,8 m2 u
1 h, ako je povrina jedne stijenke 100 oC, a druge 20 oC?
Koliko se topline izmjenjuje ako se:
a) izmeu staklenih stijenki umetne zastor od aluminijske folije?
b) aluminijska folija prilijepi na topliju stijenku?
c) aluminijska folija prilijepi na hladniju stijenku?
.....................................................................................................................................
3. ZADATAK
Odredite snagu elektrine grijalice, nainjene od bakrenih cijevi polirane povrine
temperature 250 oC, koja izmijenjuje toplinu zraenjem sa obukanim zidovima hrapave
povrine temperature 20 oC i povrine 200 m2. Geometrijski faktor oblika = 0,005.
........................................................................................................................................
4. ZADATAK
U velikoj prostoriji ( 0) nalazi se pe u ijem loitu (l 1) je izmjerena temperatura 350
o
C. Temperatura zidova prostorije iznosi 22 oC.
Koliko topline predaju okolnim zidovima vrata pei, dimenzija 35 cm 45 cm, koja su
od ljevanog eljeza hrapave povrine?
.......................................................................................................................................................
5. ZADATAK
Kroz kanal kvadratnog presjeka (1m 1m) struje dimni plinovi nepoznate temperature d.
Stakleni termometar, smjeten u kanalu, pokazuje temperaturu 200 oC, dok je temperatura
stijenki kanala 100 oC.
Kolika je pogreka u mjerenju temperature dimnih plinova, koja nastaje uslijed zraenja
izmeu termometra i zidova kanala?
Pretpostavite da je koeficijent prijelaza topline s dimnih plinova na stijenku termometra = 4
W/(m2 K).
.......................................................................................................................................................

13. vjebe

ZADACI

ZRAENJE

ZRAENJE
1. ZADATAK
Dvije bliske paralelne eline stijenke imaju povrinske temperature 300 oC i 20 oC. Toplija
stijenka, obojena lakom za grijalice, ima glatku povrinu, dok je povrina hladnije stijenke
hrapava.
a) Kolika je gustoa toplinskog toka, koji zraenjem izmjenjuju ove stijenke?
b) Za koliko e se (u %) smanjiti gustoa toplinskog toka zraenjem, ako se izmeu stijenki
umetne zastor od tanke aluminijske folije?
.....................................................................................................................................
Zadani podaci
1 elina ploa lakirana: lak za grijalice n = 0,93; faktor za glatku povrinu: 0,95
koeficijent emisije: 1 = 0,95 n = 0,950,93 = 0,8835
temperatura: 1 = 300 oC , T1 = 573 K
2 elina ploa valjana: n = 0,77; faktor za hrapavu povrinu: 0,98
koeficijent emisije: 2 = 0,98 n = 0,980,77 = 0,7546
temperatura: 2 = 20 oC , T2 = 293 K
Konstanta zraenja crnog tijela: Cc = 5,667 W/(m2 K4)
a) Paralelne stijenke
Gustoa toplinskog toka zraenjem:
1

T1 4 T2 4
Q& a
Cc
qa =
=

1 1
A
+ 1 100 100
1 2

K& 1
E& 1

Q&
q12 = 12 = K& 1 K& 2
A

K& 1 = E& 1 + r1 K& 2

qa =

r2 K& 1

r1 K& 2

K& 2 = E& 2 + r2 K& 1

T1 = 573 K
r1 = 1 - 1
1 = 0,8835

573 4 293 4
5,667
W

= 3906 2

1
1
m
+
1 100 100
0,8835 0,7546

b) Paralelne stijenke sa zastorom

Zastor: Al-folija, n = 0,052; faktor polirane povrine: 1,2
koeficijent emisije: z = 1,2 n = 1,20,052 = 0,0624

E& 2
K& 2

T2 = 293 K
r2 = 1 - 2
2 = 0,7546

13. vjebe

ZADACI

ZRAENJE

Gustoa toplinskog toka zraenjem:

1

T1 4 T2 4
qb =

2
100 100
1
1
+
1 + 1
1 2
z

Cc

K& 2

K& 1

T1 = 573 K
1 = 0,8835

qb =

q1z

qz2

K& z1

K& z 2

Tz
z = 0,0624

T2 = 293 K
2 = 0,7546

573 4 293 4
W

= 175 2

1
1
m
2
100 100
+
1+
1
0,8835 0,7546
0 ,0624
5,667

Smanjenje zraenja:
q% =

qa qb
3906 175
100% =
100% = 95,5%
qa
3906

............................................................................................................................................
2. ZADATAK

Koliko se topline izmjenjuje zraenjem izmeu paralelnih staklenih stijenki povrine 1,8 m2 u
1 h, ako je povrina jedne stijenke 100 oC, a druge 20 oC?
Koliko se topline izmjenjuje ako se:
a) izmeu staklenih stijenki umetne zastor od aluminijske folije?
b) aluminijska folija prilijepi na topliju stijenku?
c) aluminijska folija prilijepi na hladniju stijenku?
.....................................................................................................................................
Zadani podaci
1 i 2 Staklo: n = 0,94 ; faktor glatke povrine: 0,95
koeficijent emisije: 1 = 2 = 0,95 n = 0,950,94 = 0,893
temperature: 1 = 100 oC = (373 K); 2 = 20 oC = (293 K)
Al-folija: n = 0,052 ; faktor polirane povrine: 1,2
koeficijent emisije: Al = 1,2 n = 1,20,052 = 0,0624
a) Paralelne staklene ploe: 1 = 2 = 0,893 =
Q& a =

T1 4 T2 4 AC c
AC c

=

1 1
100
100

+
1
1 2
2

T1 4 T2 4

100 100

13. vjebe

ZADACI

ZRAENJE

4
4
0 ,893 1,8 5,667 373 293
kJ
3600 s 1k
&
Qa =

= 986 W

= 3550

2 0 ,893
h
1 h 1000
100 100

b) Toplije staklo s Al-folijom: 1 = Al = 0,0624

Q& b =

T1 4 T2 4
373 4 293 4
AC c
1,8 5,667

=

= 74 W

1 1
1
1
+
1 100 100
+
1 100 100
1 2
0 ,0624 0,893

c) Hladnije staklo s Al-folijom: 2 = Al = 0,0624

Q& c =

T1 4 T2 4
373 4 293 4
AC c
1,8 5,667

=



= 74 W

1 1
1
1
100
100
100
100

+
1
+
1
1 2
0,893 0 ,0624

................................................................................................................................................
3. ZADATAK
Odredite snagu elektrine grijalice, nainjene od bakrenih cijevi polirane povrine
temperature 250 oC, koja izmijenjuje toplinu zraenjem sa obukanim zidovima hrapave
povrine temperature 20 oC i povrine 200 m2. Geometrijski faktor oblika = 0,005.
........................................................................................................................................
Zadani podaci
1 Cijev od bakra, n = 0,03 ; faktor polirane povrine: 1,2
koeficijent emisije: 1 = 1,2 n = 1,20,03 = 0,036
temperatura: 1 = 250 oC , T1 = 523 K
2 Zidovi, buka: n = 0,93; faktor za hrapavu povrinu: 0,98
koeficijent emisije: 2 = 0,98 n = 0,980,93 = 0,9114
temperatura: 2 = 20 oC , T2 = 293 K
povrina: A2 = 200 m2

Faktor oblika: = 0,005 A1 = A2 = 0,005200 = 1 m2

Toplinski tok zraenjem:

z = 20 oC

A2

Q12 = A1 E& 1 A2 K& 2 1

buka

r2 A1E&1

r2 ( A2 A1 )E& 2
A1E&1

T1 4 T2 4
Q& 12 =

1
100 100
1
+ 1
1
2

A1C c

A1

1 = 250 oC
cijevna
grijalica
A2 E& 2

r1 A1E& 2

13. vjebe

Q& 12 =

ZADACI

ZRAENJE

523 4 293 4
1 5,667

= 137,6 W

1
1
100 100
+ 0,005
1
0,036
0,9114

.......................................................................................................................................................
4. ZADATAK

U velikoj prostoriji ( 0) nalazi se pe u ijem loitu (l 1) je izmjerena temperatura 350

o
C. Temperatura zidova prostorije iznosi 22 oC.
Koliko topline predaju okolnim zidovima vrata pei, dimenzija 35 cm 45 cm, koja su od
ljevanog eljeza hrapave povrine?
.......................................................................................................................................................
Zadani podaci
Loite: l = 350 oC = (623 K),
zraenje upljine: l 1

Tz

Vrata, lijevano eljezo: n = 0,80

faktor hrapave povrine: 0,98
v = 0,98n = 0,980,8 = 0,784
povrina vrata: Av = 0,35 0,45 = 0,1575 m2

Tv
Tl

Bilanca zraenja
a) Loite vrata
zraenje loita (upljine): l 1
Tl 4 Tv 4
T 4 T 4
Av C c
Q& lv =
= v Av C c l v

1
100 100
1
100 100
+ 1
v
l

(a)

b) Vrata zidovi
Faktor oblika: = Av / Al 0, (Av << Az)
Q& vz =

Tv 4 Tz 4
Tv 4 Tz 4

= v Av C c

1
100 100
1
100 100

+ 1
v
l

Av C c

U stacionarnom stanju: Q& lv = Q& vz

Tl 4 Tv 4
Tv 4 Tz 4
v Av C c

= v Av C c


100 100
100 100
4

(b)

13. vjebe

ZADACI

ZRAENJE

4
4
4
4
4
1 Tl Tz 1 623 295
Tv
o

=
+
=
+
= 791 Tv = 530 K , v = 257 C
2 100 100 2 100 100
100

Tl 4 Tv 4
623 4 295 4
&
Qlv = v Av C c

= 0 ,8526 0 ,1575 5,667

= 1089 W
100 100
100 100
....................................................................................................................................................
5. ZADATAK
Kroz kanal kvadratnog presjeka (1m 1m) struje dimni plinovi nepoznate temperature d.
Stakleni termometar, smjeten u kanalu, pokazuje temperaturu 200 oC, dok je temperatura
stijenki kanala 100 oC.
Kolika je pogreka u mjerenju temperature dimnih plinova, koja nastaje uslijed zraenja
izmeu termometra i zidova kanala?
Pretpostavite da je koeficijent prijelaza topline s dimnih plinova na stijenku termometra = 4
W/(m2 K).
.......................................................................................................................................................

Zadani podaci
Stakleni termometar: n = 0,94
glatke povrine faktor povrine 0,95
koeficijent emisije: t = 0,95n = 0,95 0,94 = 0,893
temperatura: t = 200 oC = (473 K)

termometar
d
t

Q& k

Kanal: k , Ak >> At 0
temperatura: k = 100 oC = (373 K)
Dimni plinovi:
Temperatura d = ?
Koeficijent prijelaza topline: d = 40 W/(m2 K)

dimni plinovi
d

kanal
k

Q& z

Bilanca topline na termometru

a) Konvektivna toplina od dimnih plinova na termometar

Q& k = d At ( d t ) = At

(a)

b) Zraenje: termometar kanal

Q& z =

Tl 4 Tv 4
Tt 4 Tk 4
At C c

= t At C c

1
100 100
1
100 100

+ 1
t
k

(b)

13. vjebe

ZADACI

ZRAENJE

Stacionarno stanje: Q& k = Q& z

Tt 4 Tk 4
d At = t At C c


100 100
Pogreka u mjerenju temperature:
4
4
4
4
t C c Tt Tk 0 ,893 5,667 473 373
o
=

=

= 38,8 C

d 100 100
40
100
100

Stvarna temperatura dimnih plinova:

d = t + = 200 + 38,8 = 238,8 o C

13. vjebe

PRIMJERI

ZRAENJE

1. PRIMJER
Kroz horizontalnu cijev od tankog elinog lima unutarnjeg promjera 300 mm i duine 5 m
struje dimni plinovi temperature 200 oC, brzinom 3 m/s. Cijev je izvana je obojena, tako da je
koeficijent emisije na povrini cijevi = 0,7. Cijev prolazi prostorom kotlovnice u kojoj je
temperature zraka 30 oC, dok zidovi (buka, hrapave povrine) imaju temperaturu 20 oC.
Koliko je toplinski gubitak dimnih plinova u prostoru kotlovnice, ako pretpostavimo da dimni
plinovi imaju svojstva kao zrak iste temperature?
.......................................................................................................................................................
Zadani podaci:
elini lim: d1 = d2 = d = 300 mm; c = 58 W/(m2 K); L = 5 m , A = dL = 0,35 = 4,712 m2
radius r1 = r2 = 0,150 m , 1 = 2 = ? , obojena povrina: = 0,7
dimni plinovi: w = 3 m/s; d = 200 oC , ( Ad = d 2 / 4 )
zrak u kotlovnici: o = 30 oC ,
zidovi u kotlovnici - buka, hrapave povrine: z = 20 oC , (z = 0,98n) ; Az >> A: 0
...................................................................................................................................................
STACIONARNO STANJE: Q& = konst .

Dimni plinovi
Q& d = d A(Td Ts )
prisilna konvekcija u cijevi

ZIDOVI

(1)

Q& z

Zrak
Q& 0 = 0 A(Ts T0 )
(2)
prisilna konvekcija oko cijevi
Cijev - zidovi
Ts 4 Tz 4
AC c
&
Qz =

(3)

1
100 100
1
+ 1

zraenje obuhvaeno tijelo

z = 20 oC; Tz = 293 K

Q& 0

ZRAK 0 = 30 oC
s

DIM d = 300 0C

o
d

L=5 m
KOTAO

Bilanca topline na cijevi:

Q& d = Q& 0 + Q& z

(4)

Sve jednadbe sadre nepoznate temperature limene cijevi (unutarnje i vanjske povrine),
koje zbog zanemarivog toplinskog otpora imaju gotovo istu vrijednost, Ts. Ta vrijednost ovisi
o svim toplinskim tokovima, a u stacionarnom stanju je konstantna, Ts = konst. Za poetak se
ta temperatura mora pretpostaviti, a na kraju se pretpostavka treba provjeriti.
Polazna pretpostavka: s = 110 oC , tj. Ts = 383 K, priblino odgovara srednjoj temperaturi u
intervalu zadanih temperatura u problemu.
a) Prisilna konvekcija u cijevi
Fizikalna svojstva dimnih plinova (fikalna svojstva za zrak) za d = 200 oC:
= 0,723 kg/m3, cp = 1035 J/(kg K), = 0,037 W/(m K), = 25,710-6 Ns/m2
= / =25,710-6/0,723 = 35,5510-6 m2/s , a = /cp = 0,037/0,7231035 = 4,94510-5 m2/s
1

13. vjebe

ZRAENJE

PRIMJERI

Prandtlov broj: Pr = cp/ = 0,719

Reynoldsov broj (oblik strujanja):
wd
3 0 ,3
Re =
=
= 25316 > 3000 = Rek turbulantno strujanje.

35,55 10 6

Lk = 40d = 400,3 = 12 m > L = 5 m neoblikovano strujanje.

Nusseltov broj:
1 / 18

d
Nu = 0 ,036 Re 0 ,8 Pr 1 / 3
L

1 / 18

0,3
= 0 ,036 253160 ,8 0,719
5

= 73,77

Koeficijent prijelaza topline na strani dimnih plinova:

d =

0,037
W
Nu =
73,77 = 9 ,1 2
d
0 ,3
m K

............................................................................................
b) Slobodna konvekcija na horizontalnoj cijevi
Fizikalna svojstva zraka:
- za = 0,5(s + o) = 0,5(110 + 30) = 70 oC
cp =1018 J/(kg K) , = 0,0286W/(m K), = 20,610-6 Ns/m2 Pr = cp/ = 0,726
- za s = 110 oC
s = 0,893 kg/m3 , s = 22,1510-6 Ns/m2 s = s/s = 2,4810-5 m2/s
Grashofov broj:

Gr =

Ts T0 gd 3 383 303 9 ,81 0,33

=

= 1,137 108
6 2
T0
2s
303
(2,48 10 )

Nusseltov broj:

Nu =

1/ 4
d
1/ 4
= 0,41(Gr Pr ) = 0,41(1,137 108 0 ,726 ) = 39 ,1

Koeficijent prijelaza topline s cijevi na okolinji zrak:

0 =

0 ,0286
W
Nu =
39 ,1 = 3,73 2
d
0 ,3
m K

13. vjebe

ZRAENJE

PRIMJERI

c) Izmjena topline zraenjem (cijev zidovi)

Faktor oblika: = A/Az 0, pa se jednadba (3) pojednostavljuje u oblik:
T 4 T 4
Q& z = AC c s z
100 100

(5)

Bilanca topline
Uvrtavanjem jednadbi (1), (2) i (5) u jednadbu (4) dobiva se:
Ts 4 Tz 4
d A(Td Ts ) = 0 A(Ts T0 ) + AC c


100 100

Povrina cijevi A javlja se uz sve lanove, pa se njen utjecaj na rezultat gubi. Uvrtavanjem
zadanih i izraunatih podataka dobiva se jednadba:
T 4 293 4
(6)
9 ,1(473 Ts ) = 3,73(Ts 303) + 0,7 5,667 s

100 100
u kojoj je jedina nepoznanica temperatura stijenke cijevi, Ts. Sreivanjem lanova dobiva se
jednadba 4-tog stupnja:
3,967 10 8 Ts4 + 12 ,83Ts 5726,85 = 0

(7)

koja se rjeava pokuavanjem. Konstante 12,83 i 5726,85 u jednadbi (7) pod utjecajem su
koeficijenata prijelaza topline d i o koji su izraunati na temelju polazne pretpostavke da je
Ts = 383 K. Ako je, kojim sluajem, ta pretpostavka bila tona tada lijeva strana jednadbe (7)
mora biti jednaka nuli. Uvrtavanjem temperature Ts = 383 K u jednadbu (7) dobiva se
rezultat za lijevu stranu jednadbe: LSJ = 40,62 > 0, to ukazuje da je pretpostavljena
vrijednost neto previsoka. Ako pretpostavimo neto niu temperaturu, npr. Ts = 378 K, tada
je rezultat: LSJ = 49,91 < 0, pa zakljuujemo da je ta temperartura preniska. Postupak treba
ponoviti do prihvatljive netonosti. Tijek rjeavanja pokuavanjem prikazan je u slijedeoj
tablici.
Iteracija
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Temperatura Ts
0
K
C
383
.110
378
.105
380
.107
381
.108
381,1
107,95
381,2
108,05
381,15
108,00
381,13
107,98
381,125
107,975
3

LSJ
40,62
- 49,91
- 24,30
- 2,729
- 0, 568
1,594
0,513
0,081
- 0,027

13. vjebe

ZRAENJE

PRIMJERI

Rezultat dobiven u 4-toj iteraciji dovoljan je za zakljuak da je temperatura stijenke cijevi Ts

= 381 K, odnosno s = 108 oC.
Daljnjim iteracijama ne moemo dobiti tonu vrijednost za Ts, jer se i vrijednosti konstanti u
jednadbi (7) mijenjaju, premda neznatno, za svaku novu vrijednost Ts. Kako je polazna
pretpostavka Ts = 383 K bliska rezultatu 4-te iteracije to nije potrebno ponavljati proraun
koeficijenata prijelaza topline.
Nakon to je odreena temperatura cijevi prema jednadbi (7), Ts = 381 K, moe se odrediti
toplinski tok prema jednadbi (1):
Q& d = d A(Td Ts ) = 9 ,1 4 ,712(473 381) = 3945 W

2. PRIMJER

Elektrina grijalica u obliku vertikalne ploe od izvaljanog eljeza glatke povrine (30 cm
30 cm) i zanemarive debljine nalazi se u prostoriji dimenzija 5 m 3 m 2,5 m. Temperatura
povrine ploe je 400 oC, temperatura zraka u prostoriji je 22 oC, a temperatura zidova (buka,
hrapave povrine) je 18 oC.
a) Koliko topline predaje grijalica?
b) Koliki je ukupni koeficijent prijelaza topline na povrini grijalice?
...................................
Zadani podaci:
Grijalica: Ag = 2(Hb) = 2(0,30,3) = 0,18 m2 ; s = 400 oC, Ts = 673 K ; g = 0,95n
Zidovi: Az = 2(5 + 3)2,5 + 2(53) = 70 m2 ; s = 18 oC , Ts = 291 K ; z = 0,98n
Okoli: o = 22 oC , To = 295 K
........................................................................................................................................
s= 400 oC

Q& z

Bilanca topline stacionarno stanje:

Q& g

Q& g = Q& k + Q& z

energija grijalice = konvekcija + zraenje

Q& g

H
o

Q& k

zrak
o= 22 oC

grijalica

1) Slobodna konvekcija
Fizikalna svojstva zraka:
- za srednju temperaturu: = 0,5(g + o) = 0,5(400 + 22) = 211 oC . 210 oC:
cp = 1037 J/(kg K), = 0,0376 W/(mK) , = 26,110-6 Ns/m2

zid
z = 18 oC

13. vjebe

PRIMJERI

ZRAENJE

Prandtlov broj: Pr = cp/ = 0,720

za temperaturu povrine: g = 400 oC :
g = 0,508 kg/m3, g = 32,810-6 Ns/m2, g = g/g = 6,45710-5 m2/s .
----------------

Grashofov broj:
T T0 gH 3 673 295
9 ,81 0 ,33
Gr = g
2 =

= 8,14 107
5 2
T0
g
295
(6,457 10 )
Rayleighov broj (kriterij oblika slobodnog gibanja):

Ra = GrPr = 8,141070,72 = 5,861107 < Rak = 108 laminarno gibanje

Nusseltov broj:
1/ 4
H
1/ 4
Nu = 0 = 0 ,52(Gr Pr ) = 0,52(5,861 107 ) = 45,5

Koeficijent prijelaza topline:

0,0376
W
0 = Nu =
45,5 = 5,7 2 .
H
0 ,3
m K
Izmjenjena topline konvekcijom:
Q& k = 0 A( s 0 ) = 5,7 0,18(400 22 ) = 388 W .
...........................................................
2) Zraenje: grijalica-zid

Koeficijenti emisije:
eljezo izvaljana glatka povrina: g = 0,95n = 0,950,77 = 0,7315,
Zid buka hrapave povrine: z = 0,98n = 0,950,93 = 0,9114.
Faktor oblika: = Ag/Az = 0,18/70 = 0,002571.
Toplinski tok zraenjem (formula za model obuhvaenog tijela):

Q& z =

Q& z =

Tg 4 T 4
z

1
100 100
1
+ 1
g
z

Ag Cc

673 4 291 4
0,18 5,667

= 1477 W

1
1
100 100
+ 0 ,002571
1
0 ,7315
0 ,9114
5

13. vjebe

PRIMJERI

ZRAENJE

a) Toplina grijalice

Q& g = Q& k + Q& z = 388 + 1477 = 1865 W .

Komentar: Toplina zraenja je 3,8 puta vea od topline slobodnom konvekcijom!

................................................................
b) Ukupni koeficijent prijelaza topline na povrini grijalice
= 0 + Z = 5,7 + 21,7 = 27 ,4 W ,

gdje je z prividni koeficijent prijalaza topline zraenjem koji se dobiva dijeljenjem topline
zraenja Q& z s umnokom povrine i temperaturne razlike koja pripada konvekciji:
z =

Q& z
388
W
=
= 21,7 2 .
Ag ( g 0 ) 0,18(400 22 )
m K

3. PRIMJER

Zid od cigle visine 3 m i irine 5 m izloen je jednom stranom sunevim zrakama, dok je na
suprotnoj strani toplinski izoliran. Temperatura okolia iznosi 12 oC.
Koliko se topline dozrauje zidu od sunca, ako je temperatura njegove povrine 18 oC, a
koeficijent apsorpcije zida a = 0,8.
...................................
Zadani podaci:
Zid: A = H b = 35 = 15 m2 ; a = = 0,8 s = 18 oC , Ts = 291 K
Okoli: o = 12 oC , To = 285 K
........................................................................................................................................
izolacija

zid
s

Q& s
Q& k

Q& z

Sunce

Bilanca topline
U stacionarnom stanju svaka materijalna toka
prima i predaje jednake topline:

okoli o

Q& s = Q& k + Q& z

energija Sunca = (konvekcija + zraenje) zida

.
a) Slobodna konvekcija
Fizikalna svojstva okolinjeg zraka:
- za srednju temperaturu = 0,5(s + o) = 0,5(18 + 12) = 15 oC :
cp = 1011 J/(kg K), = 0,02475 W/(mK) , = 18,0510-6 Ns/m2
Prandtlov broj: Pr = cp/ = 0,737

13. vjebe

PRIMJERI

ZRAENJE

za temperaturu povrine s = 18 oC :
s = 1,1724 kg/m3, s = 18,1410-6 Ns/m2, s = s/s = 1,54710-5 m2/s .
----------------

Grashofov broj:
T T0 gH 3 291 285
9 ,81 33
Gr = s
=

= 2 ,33 1010
5 2
T0
2s
285
(1,547 10 )
Kriterij forme gibanja:

Ra = GrPr = 2,3310100,737 = 1,7171010 > Rak = 108 turbulentno gibanje

Nusseltov broj
1/ 3
H
1/ 3
Nu = 0 = 0,17(Gr Pr ) = 0 ,17(1,717 1010 ) = 438,6

Koeficijent prijelaza topline:

0 =

0,02475
W
Nu =
438,5 = 3,6 2 .
H
3
m K

Izmjenjena toplina:
Q& k = 0 A( s 0 ) = 3,6 15(18 12 ) = 324 W .

.........................................................................................
b) Zraenje: zid-okoli
Okoli se ponaa kao crno tijelo, jer apsorbira svu dozraenu energiju, ao = 1 o = 1.
Izmjenjena toplina zraenjem:

T 4 T 4
291 4 285 4
Q& z = AC c s 0 = 0,8 15 5,667

= 390 W .
100 100
100 100
......................................................................................................................................
c) Dozraena energija od sunca
Q& s = Q& k + Q& z = 324 + 390 = 714 W .

Komentar: Toplina zraenja je vea od topline slobodnom konvekcijom!

14. vjebe

UVOD

IZMJENJIVAI TOPLINE

Rekuperatorski izmjenjivai topline

Princip oznaavanja veliina du povrine izmjenjivaa topline
slabija struja

C&1

ulaz 1
stijenka (s )

1 izlaz
povrina
izmjenjivaa (Ao )

Q&

1
2

2 ulaz

izlaz 2

C& 2
jaa struja

Oznaavanje presjeka:
Ulazni presjek oznaka ' (crtica)
Izlazni presjek oznaka '' (dvocrtica)
Protone mase fluida m& kg/s, kroz presjek odreen geometrijom strujanja A m2, s brzinom w
m/s i pri gustoi fluida slijede iz relacije:
m& = wA
Referentna temperatura za izbor termodinamikih svojstava: i cp (plinovi) ili c (kapljevine):
ref = 0,5( + ) , aritmetika sredina ulazne i izlazne temperature

ref = ' , ako nije poznata izlazna temperatura ''

ref = '' , ako nije poznata ulazna temperatura '
Toplinski kapaciteti fluida:
C&1 = m& 1c p ,1 ; C& 2 = m& 2 c p ,2 ; W/K

(c za kapljevine, cp za plinove)

Indeksiranje struja fluida (obavezno)

slabija struja indeks 1
(fluid s manjim toplinskim kapacitetom C&1 )
jaa struja
indeks 2
(fluid s veim toplinskim kapacitetom C& 2 )
Postupak indeksiranja poiva na usporedbi:

Q& 1 = C&1 (1 1 ) = C&1 1

Q& 2 = C& 2 (2 2 ) = C& 2 2
Q& 1 = Q& 2 C&1 1 = C& 2 2 C&1 1 = C& 2 2
Po dogovoru o znaenju indeksa je C& C&
1

2
C&1
=
1 2 1
&
C2
1
1

14. vjebe

UVOD

IZMJENJIVAI TOPLINE

Jaoj struji pripada manja promjena temperature!

Koeficijenti prijelaza topline 1 i 2 raunaju se za svaki fluid zasebno po principu
prorauna koji su objanjeni u poglavlju o konvekciji.
Koeficijent prolaza topline za geometriju cijevne stijenke:
na radiusu r1:
k1 =

1
, W/(m2 K),
1
r1
r2
r1
+ ln +
1 c r1 r2 2

r1

na radiusu r2:
k2 =

r2

1
r2
r
r
1
+ 2 ln 2 +
r1 1 c r1 2

2
2

, W/(m K) .
Uz definiciju koeficijenta
prolaza topline cijevne stijenke

Koeficijent k1 sveden je na unutarnju povrinu cijevi A1 = 2r1L, a koeficijent k2 na vanjsku

povrinu A2 = 2r2L. Duina cijevi jednaka je u oba sluaja:
A
A
L= 1 = 2 ,
d1 d 2
kao i umnoak k1A1 = k2A2 pa je za proraun svejedno koja se povrina proglasi povrinom
izmjenjivaa.
Koeficijent prolaza topline k odreen je pomou prosjenih vrijednosti koeficijenata prijelaza
topline pa kao takav vrijedi na cijeloj povrini izmjenjivaa, k = konst..
Suprotno tome, lokalna razlika temperatura fluida 1 2 se mijenja du povrine Ao
izmjenjivaa pa jednadba toplinskog toka:
Q& = kA0 (1 2 )
nije upotrebljiva kod prorauna izmjenjivaa! Zbog toga se bilanca topline mora provesti u
odnosu na promjene izmeu dva diferencijalno bliska presjeka.

14. vjebe

UVOD

Izmeu dva presjeka A i B koja

su udaljena za proizvoljno malu
distancu dx mogu se stvarni
profili temperatura fluida 1 i 2
zamijeniti pravcem.
Diferencijalno malene promjene
temperatura fluida: d1 i d2,
uzrokovane su diferencijalno
malenim toplinskim tokovima:
dQ& 1 i dQ& 2 , koji su jednaki
toplinskom toku dQ& kroz
stijenku diferencijane povrine
dA.

IZMJENJIVAI TOPLINE

oC

B
1

d1

dQ&1 = C&1d1 < 0

dQ& = k(1 2 )dA = dQ&1 = dQ& 2

1
c
2

d2

dA

dQ& 2 = C&2d2 > 0

2
dx
A

Ovaj sustav diferencijalnih jednadbi daje rjeenje u ovisnosti o tipu izmjenjivaa topline.
Za proraun izmjenjivaa topline znaajni su slijedei parametri: '1, ''1, '2, ''2, C&1 , C& 2 , k i
Ao, koji predstavljaju ukupno osam dimenzijskih veliina.
Kako toplinski tok ovisi samo o razlici temperatura to se umjesto etiri temperature mogu
uvesti dvije karakteristine razlike temperatura, ali tako da budu meusobno nezavisne. Prva
neka se odnosi na slabiju struju: '1 ''1 dok se kao druga namee slina razlika temperatura
jae struje: '2 ''2, no ona je ve zadana izborom prethodne, jer zbog Q& 1 = Q& 2 vrijedi
relacija:
C&
2 2 = & 1 (1 1) .
C2
Stoga se kao druga neovisna temperaturna razlika moe odabrati razlika ulaznih temperatura
struja: '1 '2. Sada imamo samo est znaajnih dimenzijskih parametara: '1 ''1, '1 '2,
C&1 , C& 2 , k i Ao, ije se dimenzije sastoje od samo od tri osnovne jedinice: K (Kelvin), W
(Watt) i m2. Prema Buckinghamovom -teoremu, ako je problem opisan s p neovisnih
dimenzijskih parametara koji imaju j neovisnih dimenzija, tada se taj problem moe opisati i s
b bezdimenzijskih veliina, tj. vrijedi: b = p j. Prednost koja proizlazi iz primjene tog
teorema oituje se u lakem ispitivanju meusobnog utjecaja smanjenog broja varijabli.
Prema -teoremu za izmjenjivae topline je p = 6, j = 3 pa slijedi da se mogu oblikovati b = 6
3 = 3 bezdimenzijske znaajke:
1 =

1 1
,
1 2

2 =

kA0
,
C&1

C&
3 = & 1 .
C2

Stoga se opi oblik rjeenja moe prikazati kao: 1 = f ( 2 , 3 ) , pri emu je oblik funkcije f
razliit za razliite tipove izmjenjivaa.
1 exp[ (1 + 3 ) 2 ]
Za istosmjerne izmjenjivae vrijedi: 1,i =
.
1 + 3
1 exp[ (1 3 ) 2 ]
Za protusmjerne izmjenjivae vrijedi: 1,p =
.
1 3 exp[ (1 3 ) 2 ]
3

14. vjebe

UVOD

IZMJENJIVAI TOPLINE

Kod krinih izmjenjivaa su temperature struja funkcije dviju prostornih koordinata, tako da je
dobivanje rjeenja zamrenije, ali se i ono moe prikazati grafiki u obliku funkcije
1 = f ( 2 , 3 ) .

1,0

1 =

3 =

1 1
1 2

C&1
=0
C&

3 =

(1 = 0,6)

(3 = 0,4)

PS

protusmjerni
k rini
istosmjerni

0,5

3 =

C&1
= 0,5
C& 2

C&1
=1
C&
2

0
0

0,5

2 =

3,0

2,0

1,0

(2 = 1,73)

kA0
C& 1

Karakteristini dijagram izmjenjivaa topline i pogonsko stanje PS

Za sve tipove izmjenjivaa jedino se krivulja 3 = 0 nalazi na istom mjestu. Poloaji ostalih
krivulja s vrijednostima u intervalu 0 < 3 1 razlikuju se prema tipu izmjenjivaa (na slici je
ta razlika prikazana samo za vrijednost 3 = 1).
Numeriki podaci u opisu problema (tekstu zadatka) moraju biti dovoljni za izraunavanje
dvije znaajke, dok se trea mora odrediti iz dijagrama dotinog tipa izmjenjivaa (izuzetak
je sluaj 3 = 0 kada vrijedi svaki dijagram).
Dijagram razdiobe temperatura
Kod istosmjernog i protusmjernog izmjenjivaa topline, kod kojih se temperatura mijenja
samo u jednom smjeru, moe se razdioba temperatura du povrine izmjenjivaa prikazati u
dijagramu. To se u sluaju krinih izmjenjivaa ne koristi, jer se kod njih uspostavljaju
dvodimenzijska temperaturna polja.
oC
'1

ISTOSMJERNI

C& 1
max

Q& 1

C& 2

Q& max

C& 2

min

'2
A=0

C&1

''1

min
''2

' 1

Q&1

'' 1

Q& max

PROTUSMJERNI

oC

max

'' 2

'2

A = A0
A=0

A = A0

14. vjebe

UVOD

IZMJENJIVAI TOPLINE

Budui da slabija struja ima manji toplinski kapacitet od jae struje: C& 1 C& 2 , to je apsolutna
promjena njene temperature toliko vea od apsolutne promjene temperature jae struje:
1 2 . Najvea razlika temperatura vezana je uz ulazne temperature struja:
max = 1 2 , dok se najmanja razlika temperatura javlja na izlazu slabije struje, min,
koja ovisi tipu izmjenjivaa.
Vezano uz slabiju struju mogu se definirati tri toplinska toka. Stvarno izmjenjena, dovedena ili
odvedena, toplina slabije struje u izmjenjivau konane povrine Ao opisana je jednadbom:
Q& 1 = C& 1 (1 1) , (realni sluaj).
Teorijski se mogu zamisliti jo dva sluaja.
Maksimalnu toplinu izmjenila bi slabija struja kada bi potroila maksimalnu razliku
temperatura max, odreenu s ulaznim tempraturama struja:
Q& max = C&1 max = C& 1 (1 2 ) , (za toplinski potencijal ulaznih temperatura struja).
Iz gornjih dijagrama je vidljivo da se u istosmjernom izmjenjivau ni teorijski ne moe dovesti
slabija struja na ulaznu temperaturu jae struje, jer se temperature struja meusobno
pribliavaju. U beskonano dugakom izmjenjivau dostigli bi jednaku temperaturu:
C& + C&
= 1 &1 &2 2
C1 + C2
Toplina koju bi slabija struja izmjenila u teorijskom sluaju izmjenjivaa beskonane povrine
A odreena je jednadbom:
Q = C&1 = C&1 (1 ) , (za teorijske izmjenjivae s A).
Pomou toplinskih tokova Q& 1 ,Q& max i Q& definirana su dva pojma:
Iskoristivost topline: =

Q& 1
1
= 1
= 1
&
Qmax 1 2

, (ne ovisi o tipu izmjenjivaa)

Q& 1
, (ovisi o tipu izmjenivaa)
Q&
1
za protusmjerne i krine izmjenjivae vrijedi: = 1
= = 1
1 2

za istosmjerne izmjenjivae vrijedi: i = 1
= (1 + 3 )1
1

Stupanj djelovanja izmjenjivaa: =

14. vjebe

ZADACI

IZMJENJIVAI TOPLINE

IZMJENJIVAI TOPLINE
1. ZADATAK
Toplinski aparat za zagrijavanje vode izveden je kao istosmjerni izmjenjiva topline. Kroz bakarne
cijevi, promjera d1/d2 = 20/24 mm, struji voda brzinom w = 0,15 m/s. Temperatura vode na ulazu je
20 oC, a na izlazu iz izmjenjivaa 90 oC. Potrebna toplina dovodi se od dimnih plinova koji se,
strujei oko cijevi, ohlade od 320 oC na 180oC. Koeficijent prijelaza topline na strani vode je v =
1200 W/(m2 K), a na strani dimnih plinova d = 150 W/(m2 K).
a) Odredite povrinu izmjenjivaa topline Ao i njegovu duinu L, ako je broj cijevi u snopu nc =
220.
b) Ako bi se konstruirani izmjenjivaa koristio kao protusmjerni, kolike bi bile izlazne
temperature vode i dimnih plinova? (Napomena: svi ostali podaci vrijede kao i u prethodnom
sluaju).
c) Kolika je potrebna povrina, odnosno duina protusmjernog izmjenjivaa, da bi se postigle
izlazne temperature vode i dimnih plinova kao kod istosmjernog izmjenjivaa pod a)?
(Napomena: vrijede svi podaci osim tipa izmjenjivaa i povrine Ao, odnosno duine L).
................................................................................
Zadani podaci
Cijev od bakra: d1/d2 = 20/24 mm;
c = 372 W/(m K)
d2
nc = 220 cijevi u snopu
VODA

Povrina presjeka (1 cijev):

A1 = d 12 / 4 = 0 ,02 2 / 4 = 0 ,000314 m 2

d1

d
DIMNI
PLINOVI

Voda:
'v = 20 oC, ''v = 90 oC,
v = ''v - 'v = 90 20 = 70 oC

Dimni plinovi:
'd = 320 oC, ''d = 180 oC,
d = ''d - 'd = 180 320 = 140 oC

Usporedba:
|v| < |d| C& v > C& d
Zakljuak:
dimni plinovi su "slabija struja" i dobijaju indeks "1"
voda je "jaa struja" i dobija indeks "2"

Koeficijent prolaza topline sveden na vanjsku povrinu A2 = nc d2L

1
1
W
=
= 130 ,3 2
kr 2 =
1
12
0
,
012
12
1
r2
r
r
m K
+
ln +
+ 2 ln 2 +
10

1200
372
10
150
r1 1 c r1 2

14. vjebe

ZADACI

IZMJENJIVAI TOPLINE

Proraun na strani vode

Referentna temperatura za fizikalna svojstva:
ref,v = 0,5('v + ''v) = 0,5(20 + 90) = 55 oC cv = 4187 J/(kg K); v = 985,7 kg/m3
Protona masa: m& v = v w A1 = 985,7 0 ,15 0 ,000314 220 = 10 ,2 kg/s
Toplinski kapacitet: C& = C& = m& c = 10,2 4187 = 42710 W/K
v

v v

Dovedena toplina: Q& v = C& 2 (2 2 ) = 42710 (90 20 ) = 2990 kW

Proraun na strani dimnih plinova

Odvedena toplina: Q& d = Q& 1 ; Q& d = Q& v = 2990 kW
Q& d
2990
Toplinski kapacitet: C&1 =
=
= 21,36 kW/K = 21360 W/K

d d 180 320

Bezdimenzijske znaajke
C&1 21360
=
= 0 ,5
C& 2 42710

3 =

1 =

1 1 320 180
=
= 0,467
1 2
320 20

a) Iz dijagrama za istosmjerne izmjenjivae dobiva se znaajka 2 =

Povrina izmjenjivaa topline: A0 = 2

Duina cijevnog snopa: L =

kA0
= 0 ,8
C& 1

C&1
21360
= 0 ,8
= 131,1 m 2
k
130 ,3

A0
131,1
=
= 7 ,9 m 2
nc d 2 220 0 ,24

b) Protusmjerni izmjenjiva povrine A0 = 131,1 m2

2 =

kA0
C&
= 0 ,8 ; 3 = 1 = 0 ,5 kao u prethodnom sluaju!
C&1
C& 2

Promjenom tipa izmjenjivaa mijenja se znaajka 1 =

1 1
1 2

Iz dijagrama za protusjerne izmjenjivae: 1 = 0,5

Izlazne temperature:
1 = 1 (1 2 ) 1 = 320 (320 20 ) 0 ,5 = 170 0 C ... (prije: 180 0C)
2 = 2 + (1 2 ) 1 3 = 20 + (320 20 ) 0 ,5 0 ,5 = 95 0 C ... (prije: 90 0C)

14. vjebe

ZADACI

IZMJENJIVAI TOPLINE

Dijagramski prikaz

1 1
1 2

1,0

3 =

1 =

protusmjerni

C&1
= 0,5
C& 2

istosmjerni
b)
0,5
0,467

a)
a)
b)

0
0,5

0,8 1,0

3,0

2,0

2 =

kA0
C&
1

Tok temperatura
Sluaj a)

Sluaj b)
' 1= 320 oC

' 1= 320 oC
Dimni plinovi

'' 1= 180 oC

C& 1

'' 1= 170 oC

'' 2= 95 oC
Voda

'' 2= 90 oC

C& 2

' 2= 20 oC
A=0

A = A0

c) Povrina protusmjernog izmjenjivaa s temperaturama kao u sluaju istosmjernog

1 = 0,467 ; 3 = 0,5 dijagram protusmjernih izmjenjivaa: 2 = 0,71

Povrina izmjenjivaa: A0 = 2

Duina cijevnog snopa: L =

C& 1
21360
= 0,71
= 116 ,4 m 2
k
130 ,3

A0
116 ,4
=
= 7 ,0 m
nc d 2 220 0 ,24

..................................................................................................................................................

14. vjebe

ZADACI

IZMJENJIVAI TOPLINE

2. ZADATAK

U krinom izmjenjivau topline zagrijava se 7200 kg/h zraka od 10 oC na 90 oC pomou dimnih

plinova, koji se ohlade od 540 oC na 220 0C. Odredite povrinu izmjenjivaa topline ako je
koeficijent prolaza topline k = 25 W/(m2 K).
Napomena: pretpostavite da dimni plinovi imaju svojstva kao zrak.
...................................................................................................................................................
Zadani podaci
Zrak: m& z = 7200 kg/h = 2 kg/s ; 'z = 10 oC, ''z = 90 oC
ref,z = 0,5('z + ''z) = 0,5(10 + 90) = 50 oC z = 1,057 kg/m3 ; cp,z = 1,015 kJ/(kg
K)

Dimni plinovi: m& d = ? ; 'd = 540 oC, ''d = 220 oC

ref,d = 0,5('d + ''d) = 0,5(540+ 220) = 380 oC d = 0,516 kg/m3 ; cp,d = 1,058 kJ/(kg K)
Koeficijent prolaza topline: k = 25 W/(m2 K)

Promjena temperatura:
zrak:
z = ''z 'z = 90 10 = 80 oC
dimni plinovi: d = ''d 'd = 220 540 = 320 oC
Usporedba: z < | d | C& v > C& d
Zakljuak:
dimni plinovi su slabija struja indeks slabije struje 1
'd = '1, ''d = ''1 ; C& = C&
d

zrak je jaa struja indeks jae struje 2

'z = '2, ''z = ''2 ;
C& v = C& 2 = m& z c p ,z = 2 1,057 = 2 ,114 kW/K = 2114 W/K
Izmjenjena toplina: Q& z = m& z c p ,z (2 2 ) = 2 1,057 (90 10 ) = 169 ,2 kW
Q& d = m& d c d (1 1 ) = C& d (1 1 ) = Q& z

Toplinski kapacitet dimnih plinova:

Q& z
169 ,1
C&1 = C& d =
=
= 0,5284 kW/K = 528,4 W/K
1 1
220 540
Bezdimenzijske znaajke:
1 540 220
1 = 1
=
= 0 ,604
1 2
540 10
C&
528,4
3 = &1 =
= 0 ,25
2114
C
2

14. vjebe

Iz dijagrama:
kA
2 = 0 = 1,03
C&
1

ZADACI

IZMJENJIVAI TOPLINE

1
3 = 0,604

3 = 1

0,5

Povrina izmjenjivaa topline:

C&
528,4
A0 = 2 1 = 1,03
= 21,8 m 2
k
25

3 = 0,25

3 = 0

0
0

2 =1,03

3 3,2

3. ZADATAK

U izmjenjivau topline zagrijavamo vodu od 10oC na 80oC pomou vodene pare tlaka 1,4 bara i
poetnog sadraja vlage 5%. Maksimalna mogua izmjenjena toplina iznosi 830 kW. Koeficijent
prolaza topline k = 3500 W/(m2 K), a vodena para na izlazu iz izmjenjivaa ima sadraj vlage 75%.
Odredite povrinu izmjenjivaa topline, te protone mase vode i vodene pare u kg/s.
.................................................................................................................................
Zadani podaci
Voda: promjena stanja a b
m& v = ? ; 'v = 10 oC, ''v = 80 oC, v = ''v 'v = 80 10 = 70 oC
ref,v = 0,5('v + ''v) = 0,5(10 + 80) = 45 oC cv = 4187 J/(kg K); v = 985,7 kg/m3
Vodena para: promjena stanja A B
m& p = ? ; p = 1,4 bar 'p = 109,32 oC = ''p ; r = 2230,3 kJ/kg
p = ''p 'p = 0 cp = !
yA = 0,05 xA = 1 yA = 1 0,05 = 0,95
yB = 0,75 xB = 1 yB = 1 0,75 = 0,25
entalpije: hA = h' + xA r ; hB = h' + x2 r
h AB = r (x B x A ) = 2230 ,3 (0,25 0 ,95) = 1561,2 kJ/kg
Koeficijent prolaza topline: k = 3500 W/(m2 K)

14. vjebe

ZADACI

IZMJENJIVAI TOPLINE

Dijagramski prikaz
K

T
K
g

T 2' = T2''
T1''

p = 1,4 bar

b
a

T1'

xA

xB
sa

sb

sA

sB

Odreivanje indeksa struja:

Q& v = Q p
C& v v = C& p p

C& p = = C& 2

C& v 70 = C& p 0

Zakljuak:
vodena para (pri kondenzaciji) je jaa struja indeks 2
voda je slabija struja - indeks 1
1

3 = 0

1
1 = 0,705

3 = 1

0,5

0
0

2 =1,22

3 3,2

Bezdimenzijske znaajke:
C&
3 = 1 = 0 , zbog C& 2 = 0 vrijede svi dijagrami !
C& 2
1 =

1 1
10 80
=
= 0,705
1 2 10 109 ,32
6

s, J/(kg K)

14. vjebe

ZADACI

IZMJENJIVAI TOPLINE

Maksimalna toplina rauna se za slabiju struju 1 (vodu) za njenu maksimalno moguu (teorijsku)
promjenu temperature, tj. od njene ulazne na ulaznu temperaturu jae struje 2 (vodene pare): '1
'2 .
Q& max = C&1 (1 2 ) = 830000 W ..... odvedena toplina !

Toplinski kapacitet:
Q& max
830000
C&1 =
=
= 8357 W/K
1 2 10 109 ,32

C& 2
VODENA PARA

109,32 oC
80 o C

Iz dijagrama:
kA
2 = 0 = 1,22
C&1

Povrina izmjenjivaa:
C&
8357
A0 = 2 1 = 1,22
= 2 ,91 m 2
k
3500

C& 1
VODA

10 oC
0

Ao

4. ZADATAK

U pregrijau parnoga kotla pregrijava se 20 000 kg/h suhozasiene vodene pare tlaka 50 bara na
temperaturu 480oC. Potrebnu toplinu daju dimni plinovi, koji se ohlade od 1050 oC na 600 oC.
Izmjenjiva topline je graen iz elinih cijevi promjera 32/38 mm.
Poznati su koeficijenti prijelaza topline: na strani vodene pare (u cijevi) p = 200 W/(m2 K), a na
strani dimnih plinova (oko cijevi) d = 100 W/(m2 K).
Izraunajte potrebnu povrinu izmjenjivaa topline, iskoristivost topline i stupanj djelovanja
izmjenjivaa , za dva sluaja: a) istosmjernu i b) protusmjernu izvedbu.
..................................................................................
Zadani podaci:
Vodena para: m& p =

18000
= 5 kg/s ; p = 50 bar 'p = 263,92 oC , hp,A = h'' = 2794,6
3600

kJ/kg
''p = 480 oC , hp,B = 3382 kJ/kg iz h-s dijagrama!
p = ''p 'p = 480 263,92 = 216,08 oC ;
hp = hp,B hp,A = 3382 2794,6 = 587,4 kJ/kg
p = 200 W/(m2 K)
Dimni plinovi: m& p = ? ; 'd = 1050 oC ; ''d = 600 oC ;
d = ''d 'd = 600 1050 = 450 oC
ref,d = 0,5 ('d + ''d) = 0,5 (1050 + 600) = 825 oC
d = 100 W/(m2 K)
elina cijev: d1/d2 = 32/38 mm ; r1 = 0,016 m , r2 = 0,019 m; c = 58 W/(m K)

14. vjebe

ZADACI

IZMJENJIVAI TOPLINE

Procjena jaine struja: |p| = 216,08 < |d| = 450 C& p = C& 2 ; C& d = C&1
Vodena para indeks jae struje 2
Dimni plinovi indeks slabije struje 1
Koeficijent prolaza topline - sveden na unutarnju povrinu A1 = d1L
k1 =

1
r
+ r1 ln r 2 + 1
p c r1 r2 d
1

= 74,2

1
0,016 19
16
+
ln +
200
58
16 19 100

W
m2K

Koeficijent prolaza topline - sveden na vanjsku povrinu A2 = d2L

r
16
W
k 2 = 1 k1 = 74,2 = 62,5 2
r2
19
m K
Toplina za pregrijavanje pare:
Q& p = m& p h p = 5 587,4 = 2937 kW

Pregrijavanje pare

Toplinski kapacitet pare:

Q& p = C& p p = C& 2 2
Q& p
2397
kW
W
C& 2 =
=
= 11,092
= 11093
2 216,08
K
K

T
K

B
K
p = 50 bar
g
( = 264o C)

Toplinski kapacitet dimnih plinova:

Q& d = C& d d = C&1 1 = Q& p

Q& p 2397
kW
W
C& 1 =
=
= 5,33
= 5330
1
450
K
K

Bezdimenzijske znaajke: 1 =

sA

1 1 1050 600
=
= 0,573 ;
1 2 1050 264
1

C&

sB

5330

3 = &1 =
= 0,48
C 2 11093

protusmjerni
3 = 0,48
istosmjerni

1
1 = 0,573
0,5

0
0

2 =1,02

2 =1,27

s, J/(kg K)

3 3,2

14. vjebe

ZADACI

IZMJENJIVAI TOPLINE

Istosmjerni izmjenjiva
kA
Iz dijagrama: 2 =
= 1,27
C&
1

C&
C&
5330
5330
Povrina: A0,1 = 2 1 = 1,27
= 91,2 m 2 ; A0, 2 = 2 1 = 1,27
108,3 m 2
k1
74,2
k2
62,5
A
A
Duina cijevi: L = 0,1 = 0, 2
d 1 d 2
Stupanj djelovanja izmjenjivaa: = 1 = 0,573
Iskoristivost topline: = (1 + 3 ) 1 = (1 + 0,48) 0,573 = 0,847
Protusmjerni izmjenjiva
kA
Iz dijagrama: 2 =
= 1,02
C&1
C&
C&
5330
5330
Povrina: A0,1 = 2 1 = 1,02
= 73,3 m 2 ; A0, 2 = 2 1 = 1,02
= 87,0 m 2
k1
74,2
k2
62,5
Stupanj djelovanja izmjenjivaa i iskoristivost topline: = 1 = = 0,573

Usporedba povrina izmjenjivaa: A0, isto = 91,2 m2 > 73,3 m2 = A0,protu

Razdiobe temperatura
PROTUSMJERNI

ISTOSMJERNI

' 1= 1050 oC

' 1= 1050 C
Dimni plinovi

C& 1

Vodena para
'2= 264 oC
A=0

Dimni plinovi

'' 1= 600 oC

'' 1= 600 oC

''2= 480 oC

Vodena para
' 2= 264 oC

C& 2

C& 1

A=0

A = A 0 = 91,2 m2

''2= 480 oC

C& 2
A = A0 = 73,3 m2

14vj_prim

Izmjenjivai topline

1. PRIMJER
Krini izmjenjiva topline napravljen je kao snop od nc = 30 paralelno poloenih elinih cijevi
promjera 25/30 mm.
Kroz cijevi struji 10800 kg/h hladnije vode, koja se zagrije od 20 oC na 80 oC, pomou toplije
vode koja se strujei oko cijevi ohladi od 120 oC na 90 oC. Na strani toplije vode je koeficijent
prijelaza topline 800 W/(m2 K).
a) Koliki je koeficijent prijelaza topline na strani hladnije vode (u cijevi) i koeficijent
prolaza topline, sveden na vanjsku povrinu cijevi?
b) Kolika je duina cijevnog snopa i protona masa toplije vode?
Skiciraje raspored temperatura du povrine izmjenjivaa.
......................................................................................................................................................
Zadani podaci: Snop elinih cijevi: nc = 30 cijevi, d1/d2 = 25/30 mm, c = 58 W/(m K).

s
wm

d2

ST

t =90 oC

wo
t =120 oC

SL

d1

Hladna voda kroz cijevi (privremeni indeks h):

d 2 0 ,0252

povrina presjeka strujanja: A = 1 =
= 0,000491 m 2 ,
4
4

protona masa: m
h = 10800 kg/h = 3 kg/s

temperature: 'h = 20 oC, "h = 80 oC h = 60 oC.
Topla voda oko cijevi (privremeni indeks t):

temperature: 't = 120 oC, "t = 90 oC t = 30 oC.

koeficijent prijelaza topline na vanjskoj povrini cijevi: t = 800 W/(m2 K).
...........................
Budui da je h = 60 oC > t = 30 oC, to slijedi da je C
h < C
t , odnosno: hladna voda je
slabija struja i po dogovoru dobiva indeks 1, a topla struja indeks 2.
...........................
a) Hladna voda
Odreivanje koeficijenta prijelaza topline u cijevi (h) na strani hladnije vode.

Srednja temperatura: m = 0,5('1 + "1) = 0,5(20+80) = 50 oC.
Fizikalna svojstva:
= 988,1 kg/m3 , c = 4187 J/(kg K), = 0,647 W/(m K), = 55510-6 Pa s.
= / = 5,61710-7 m2/s, a = /(c) = 1,56710-7 m2/s,
Prandtlov broj: Pr = /a = 3,584
m

3
Protona brzina: w =
=
= 0 ,206 m/s .
An c 988,1 0 ,000491 30

14vj_prim

Izmjenjivai topline

wd1 0, 206 0, 025

=
= 9169 > 3000 = Rek turbulentno strujanje.

5, 617 107
Zbog nepoznate duine cijevi pretpostavljamo termiki oblikovano strujanje: L > Lt = 40 du.

Reynoldsov broj: Re =

Formula za oblikovano turbulentno strujanje:

Nu =

0, 0398 PrRe 0,75

0, 647
= 54, 84 h =
Nu =
54,84 = 1419 W/(m 2 K) .
0,125
1 + 1, 74 Re
d1
0, 025
( Pr 1)

Koeficijent prolaza topline sveden na vanjsku povrinu cijevi.

k2 =

1
r2
r
r
1
+ 2 ln 2 +
r1 h c r1 t

1
= 466 ,7 W/(m 2 K) .
30
0,015 30
1
+
ln
+
25 1419
58
25 800

d2
30
= 466 ,7
= 560 W/(m 2 K) ....... na unutarnjoj povrini)
d1
25
............................................................................................................................
b) Proraun krinog izmjenjivaa topline
t
C

30
Znaajka 3 = h =
=
= 0 ,5 .


h 60
Ct
Toplinski kapaciteti:

C
1 C
h = m
h ch = 3 4187 = 12534 W/K ,

C
C
= 2 C
= 2 12534 = 25068 W/K
(Alternativno: k1 = k 2

Protona masa toplije vode: m
t =

C
t 25068
=
= 5,946 kg/s , ct (105 oC) = 4216 J/(kg K).
ct
4216

1 1 20 80
=
= 0,60 .
1 2 20 120
kA
Znaajka 2 = 0 = 1, 2 (iz dijagrama za krine izmjenjivae topline)
C

Znaajka 1 =

C
1
12534
= 1, 2
= 32, 2 m 2 .
k
466, 7
Ao
32, 2
Duina izmjenjivaa: L =
=
= 11, 4 m .
d 2 nc 0, 03 30
---------------------Kontrola pretpostavke: L = 11,4 m > Lt = 40d1 = 400,025 = 1 m pretpostavka je ispravna!
Priblini prikaz temperatura:

Povrina izmjenjivaa topline: A0 = 1, 2

2 = 120 0C

Toplija struja C
2

2 = 90 0C
1 = 80 0C

Hladnija struja C
1

1 = 20 0C
A = Ao

A=0