Professional Documents
Culture Documents
Calle Dolores 2
15402 Ferrol A Coruña La Coruña Tfno 981 35 27 19 Móvil 638 59 39 80
centrallibrera@telefonica.net
http://www.centrallibrera.com
Na época medieval a comarca da Terra e Mar de Ferrol tivo unha intensa actividade
monacal, sendo o lugar de influencia de diversos mosteiros, uns asentados na propia
comarca: San Martiño de Xuvia, San Salvador de Pedroso e Santa Catarina de
Montefaro, outros na comarca do Eume: San Xoán de Caaveiro e Santa María de
Monfero e, xa máis arredado, na Terra de Melide, o de Santa María de Sobrado dos
Monxes, ademais do propio convento de San Francisco dentro da vila de Ferrol. Todos
eles tiñan grandes intereses na propia vila e o territorio circundante, administrando os
recursos dentro dunha economía de xestión da produción (especialmente agropecuaria e
pesqueira) que era habitual nas vilas galegas altomedievais. Ademais de estar protexidos
por membros das diferentes familias reais, estes mosteiros estiveron baixo o patrocinio
das dúas principais liñaxes que señorearon a zona: os Froilaz-Traba na Alta Idade
Media e os Andrade, máis tarde unidos aos Lemos, no período baixomedieval.
Aínda que escritores e historiadores como Camacho Literas, Souto Vizoso e Vázquez
Rey citan a existencia en datas moi temperás dunha freguesía ou pequeno núcleo de
poboación que xa levaba o nome de Ferrol nos respectivos anos 847, 930 e 970,
aludindo nos seus diferentes traballos ás sucesivas visitas levadas a cabo polo arcebispo
de Vienne, San Rosendo e o Conde Santo Osorio Gutiérrez, realmente a primeira
mención documentada do nome de Ferrol na Idade Media aparece nunha escritura
pertencente ao mosteiro de San Martiño de Xuvia, publicada por Domingo Díaz de
Robles e, máis tarde, por Montero Díaz. Trátase dun documento, datado o 30 de Maio
de 1087, vendendo parte da igrexa de Santa María do Villar, onde, ao dar os límites da
venda, se rexistra o nome da freguesía de “Santo Iuliano de Ferrol”.
Pola súa parte, Carré Aldao escribe na “Geografía general del Reino de Galicia”
(1936) que Alfonso VII o Emperador concedeu a Ferrol os seus primeiros foros arredor
do ano 1140, mentres que Nicolás Fort no seu traballo “Los fueros de Ferrol” (1901)
adxudica estes privilexios a unha data sen precisar dentro do reinado de Alfonso VII,
entre os anos 1126 e 1157, xustificada pola presenza de mariños ferroláns nos buques da
armada galega organizada o ano 1130 polo bispo Gelmírez.
Máis concluínte semella o dato fornecido por Enrique Cal Pardo na súa publicación
“El monasterio de San Salvador de Pedroso en tierras de Trasancos” (1984), acerca do
pergameo orixinal que contén a carta fundacional do mosteiro de Pedroso. O citado
historiador deduce, á vista deste documento notarial que se conserva desde o século
XIV, que a fundación do devandito mosteiro débese datar no 30 de Xuño do ano 1111,
data na que aparece a “villa de Ferrol” nomeada nun documento por primeira vez.
Cumpre tamén lembrar que diversos estudosos da Terra e Mar de Ferrol, caso de
Carneiro Rey – Rodríguez Vázquez na súa obra conxunta “Historia de Mugardos”
(2004), citan que existen testemuñas de peregrinacións xacobeas por vía marítima con
destino no porto de Ferrol desde datas moi temperás da Idade Media. Menciónanse,
entre outras, a chegada o ano 1114 de cinco naves con peregrinos procedentes de
Portsmouth (con parada en diversos portos franceses e cantábricos españois) e outra
expedición a Ferrol de seis navíos que partiu de Londres o ano 1198. Estas viaxes están
documentadas nos arquivos das universidades de Oxford e Cambridge e recollidas na
publicación de Antoine de Saint James “Les expeditions martimes a Compostelle”
(1808).
15 de Abril do ano 1250. Dado en Valladolid por Fernando III o Santo, documento onde
se lle nomea “concejo de Ferrol”.
5 de Agosto do ano 1270. Dado en Burgos por Alfonso X o Sabio, confirmando o
privilexio anterior.
22 de Xaneiro do ano 1283 (era de 1321). Dado en Toro polo Infante don Sancho,
futuro Sancho IV o Bravo, confirmando todos os foros, liberdades e franquezas
concedidos polos dous anteriores.
Aínda que segundo a información dispoñible Fernando III e Alfonso X foron os reis
que concederon os primeiros foros a Ferrol, o gran valedor da vila ferrolá no século XIII
foi o rei Sancho IV o Bravo, casado con María de Molina, un monarca que tivo unha
estreita relación con Galicia. Cumpre significar que peregrinou a Santiago para visitar a
tumba do Apóstolo o ano 1286, despois de pacificar o seu reino tralas contendas
libradas cos musulmáns e logo de rematar as loitas sostidas coa nobreza que apoiaba
como herdeiros do trono aos fillos do seu irmán Fernando de la Cerda, fillo primoxénito
de Alfonso X o Santo, falecido de xeito prematuro.
Un pouco máis tarde que Montero Aróstegui, outro historiador ferrolán, Benito
Vicetto, no tomo V da súa “Historia de Galicia” (1872) confirmou a existencia destes
tres privilexios. No que atinxe ao primeiro, salienta que Fernando III outorgou na
devandito ano 1250 ao concello da vila de Ferrol o dereito de que “ningún merino
entrase a merinear en ella, ni en su coto, a no ser el Adelantado mayor de Galicia”. Con
referencia ao segundo informa simplemente que Alfonso X confirmou o anterior
privilexio na citada data do 1270. Con respecto a ámbolos dous documentos, Vicetto fai
unha chamada a pé de páxina indicando que se atopan no “Archivo Municipal del
Ferrol. Legajo de privilegios”.
Aínda que nesa época Ferrol era una entidade de poboación de tamaño medio, segundo
o informado na obra “Cortes de los antiguos reinos de León y de Castilla” (1893),
publicada por Manuel Colmeiro, nas Cortes de Xerez do ano 1268 concedeuse á vila
ferrolá un importante privilexio polo rei Alfonso X o Sabio, ao establecer un primeiro
ordenamento aduaneiro dos portos da Coroa de Castela, autorizando ao da vila ferrolá
para a carga e descarga de mercadorías, xunto con outros portos galegos entre os que
salientan Ribadeo, Viveiro, Cedeira, A Coruña, Padrón, Noia, Pontevedra e Baiona.
Outra historiadora actual, María Jesús Vázquez, na súa obra “Ferrol e a comarca
ferrolá na Idade Media” (2001), tras facer un minucioso estudo da actividade dos
mosteiros medievais e a súa influencia na comarca, adxudica os primeiros privilexios de
Ferrol como vila de reguengo ao monarca Alfonso IX que reinou no tránsito do século
XII ao XIII. Na mesma obra informa tamén da existencia do documento de
confirmación de privilexios firmado polo infante Don Sancho o 22 de Xaneiro de 1283,
dando a coñecer o importante dato que o pergameo orixinal do mesmo se atopa no
Arquivo da Casa de Alba, transcribindo o citado documento aínda que semella de xeito
incompleto.
Como anexo deste traballo acompáñase a transcrición completa deste documento feita
o ano 1872 por Benito Vicetto. Agradecemos a Carmen Porta, Directora da Biblioteca
Municipal de Ferrol, a revisión desta interesante documentación que no seu día
puxemos a súa disposición.
“Sepan cuantos este privilegio vieren como yo infante don Sancho fijo mayor é
heredero del muy noble don Alfonso por la gracia de Dios, rey de Castilla, de León, de
Toledo, de Galicia, de Sevilla, de Córdoba, de Murcia, de Jaen, del Algarve, en uno con
la infanta doña María mi mujer. Por facer bien é merced al concejo de Ferrol dovos, é
otorgovos, e confirmovos para siempre jamás todos vuestros fueros, é usos, é
costumbres, é libertades, é franquezas, é privilegios, é cartas que hobisteis en el tiempo
del rey don Alfonso mío visabuelo, é del rey don Fernando mío abuelo, é de todos los
otros reyes, é del emperador que fueron antes en España; é otro sí, del rey don Alfonso
mío padre, aquellos de que vos más pagaredes á todos en uno é á cada uno de vos por sí,
é juro á Dios é a Santa María, é prometo á buena fé de vos los guarde; é demas fagonos
pleito homenage que nunca vos pase contra estas cosas sobredichas nin contra ninguna
dellas, nin consienta a ninguno que vos pare contra ellas é que pare connosco, é vos
ayude con el cuerpo é con todo mio poder, así como contra el rey como contra todos los
otros del mundo que vos quisieren parar en cualquier manera contra vuestros fueros, é
usos, é costumbres, é libertades, é franquezas, é privilegios, é cartas; é si por aventura
yo infante don Sancho non guardase todo esto, ó vos fuere contra ello, e vos non
ayudase contra quien quier que vos estas cosas sobredichas ó cada una dellas que
quisiere pasar ó menguar en alguna manera, vos diciéndomelo ó enviándomelo decir por
corte ó en otro lugar cualquier que yo sea, é non vos lo enmendare cuanto en aquella
cosa que vos menguare, mandovos que vos amparedes é vos defendades tambien del rey
como de mi, como de todos los otros que despues de mi vinieren, á tener é guardar
vuestros fueros, é usos, é costumbres, é libertades, é franquezas, é privilegios, é cartas,
según sobredicho es, é que non valades por ello menos vos ni aquellos que despues de
vos vinieren. E otrosi, tengo por bien é mando que si por ventura carta desaforada
alguna saliere de mi casa, que la vean aquellos que estuvieren por jueces o por alcaldes
en vuestro lugar; é si fallaren que es contra vuestro fuero, que pongan todo aquello que
la carta mandare con recaudo segun vuestro fuero, en guisa que cuando me fuere
mostrado, que se pueda cumplir la justicia, é aquello que fuere en fuero é en derecho: é
de esto vos doy este privilegio sellado con el mio sello de plomo.
Fecho en Toro veinte é dos días de Enero, era de mil é trescientos é vente é un anos.-D.
Martino obispo de Calahorra é de la Calzada la mando facer.- Yo Gil Dominguez de
Astorga la escribí.- Obispo de Calahorra.- Juan Martinez.”
BIBLIOGRAFÍA
Aracil Rodríguez, C. de - Burgoa Fernández, J.J. El escudo de armas de Ferrol de la
Ilustración. FerrolAnálisis, número 21. Ferrol, 2006.
Burgoa Fernández, J.J. Cento cincuenta anos da historia de Ferrol. Foros, títulos e
privilexios. Anuario Brigantino, número 30. Betanzos, 2007.
Camacho Lliteras, J.L. Contribución al estudio sobre el origen del patronazgo de San
Julián en la ciudad de Ferrol. Concepción Arenal, número 14. Ferrol, Agosto de 1986.
Carré Aldao, E. Los antiguos fueros del Ferrol. Céltiga, número 157. Buenos Aires,
1931.
Carré Aldao, E. “Ferrol”. En Geografía General del Reino de Galicia. Barcelona, 1936.
Colmeiro, M. (Ed.). Cortes de los antiguos reinos de León y de Castilla. Madrid, 1893.
Pérez Rodríguez, F.J. “Ferrol na Idade Media”. En Historia de Ferrol. A Coruña, 1998.
Arquivo Antonio Vázquez Rey. Tomo II. Comarca. Carpetas Ferrol D e H. Biblioteca
Municipal de Neda.
Arquivo da Casa de Alba. Palacio de Liria. Madrid. Referencia C-21-08 (bandexa 3).
Na mesma publicación:
PAPEIS ÁRTABROS 5
Revista
Centro Ártabro de Estudios
2009
Os arquivos privados da nosa historia: os papeis de José de Fano Díaz - Eliseo Fernández
Fachos, vigías, velas y atalayas, desde el Cabo de Ortegal a la Ría de Corme - José López Hermida
Patrimonio arqueolóxico castreso de Mugardos: modelo teórico para promover o seu uso didáctico e social -
Juan A. Carneiro Rey e Emilio Ramil González
Unha Carta Real de confirmación dos privilexios de Ferrol do ano 1283, no arquivo da Casa de Alba - Juan J.
Burgoa
177 páxinas
22x17 cms
HISTORIA DEL CUERPO DE MAQUINISTAS DE LA ARMADA Autor: Carlos Bonaplata Requeijo. 26,00€
Historias de Ferrol en guerra (1936-1939), Lucas Molina Franco y Rafael A. Permuy López 15,00€
•
NAUFRAGIOS Y COMENTARIOS Autor: Alvar Núñez Cabeza de Vaca. Edición: Roberto Ferrando Pérez.
18,00€