Mates 3eso Adapt

3
BIGARREN HEZKUNTZA
M atematika
J. Colera, I. Gaztelu, M. J. Oliveira
CURRICULUMA EGOKITZEA
Matematika arloko liburu hau Anaya Haritzak DBHrako sortu eta garatutako pedagogia-proiektuaren barruan dago. Honako hauek hartu dute parte liburu hau egiten:
Egileak: Jos Colera, Ignacio Gaztelu, M. Jos Oliveira eta Leticia Colera Caas
Edizioaren koordinazioa: Mercedes Garca-Prieto
Edizioa: Csar de la Prida
Azalaren eta barrukoen diseinua: Miguel ngel Pacheco eta Javier Serrano
Diseinuaren tratamendu infografikoa: Javier Cullar, Patricia Gmez eta Teresa Miguel
Talde teknikoa: Jos Luis Romn
Irudiak: Montse Espaol eta lex Orbe
Edizio grafikoa: Nuria Gonzlez eta Mar Merino
Argazkiak: 123RF; Age Fotostock; Album; Archivo Anaya: Cosano, P.; Enrquez, S.;
Leiva, . de; Lezama, D.; Martin, J.; Ortega, .; Rico, J.J.; Ruiz, J.B.; Velasco, P.;
Zurdo, F.; Cordn Press/Corbis; Getty Images; NASA.
Eskerrik asko Diego Lezama umeari.
Eskerrik asko Jos Manuel Gonzlez Apariciri emandako laguntzagatik, eta lan honetan agertzen diren problema batzuetako enuntziatuetan egindako ekarpenengatik; bai
eta Jos Colera Caasi ere, www.anayadigital.com helbidean aurkituko duzun kalkulu orria egiteagatik.
Aurkibidea
Unitatea
Edukiak
1. Zenbaki arrazionalak....................................
Zatikiak
eta hamartarrak
7. orrialdea
Gaitasunak
8
2. Eragiketak zatikiekin .................................... 10

3. Zatikia eragile moduan ................................ 11
Ariketak eta problemak ........... 16
Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

Autoebaluazioa ....................... 18
4. Zenbaki hamartarrak ................................... 12

5. Ehunekoak kalkulatu ................................... 13
Berreketak eta erroak. 1. Berreketak.................................................... 20

Zenbaki hurbilduak
2. Erro zehatzak ............................................... 22
19. orrialdea
3. Hurbilketak eta erroreak .............................. 23

4. Idazkera zientifikoa ...................................... 25
Progresioak
1. Segidak ........................................................ 30
29. orrialdea 2.
Hizkuntza
aljebraikoa
37. orrialdea
Progresio aritmetikoak ................................. 32

Autoebaluazioa ....................... 28
Ariketak eta problemak ............ 35
3. Progresio geometrikoak................................ 34
Autoebaluazioa ....................... 36
1. Adierazpen aljebraikoak ............................... 38
2. Monomioak ................................................. 39
3. Polinomioak ................................................ 40
4. Identitateak.................................................. 42

Autoebaluazioa ....................... 45
Unitatea
Edukiak
Gaitasunak
1. Ekuazioak. Ekuazio baten soluzioak ............. 48
Ariketak eta problemak ............ 55
Ekuazioak
2. Lehen mailako ekuazioak ............................. 49

47. orrialdea
3. Bigarren mailako ekuazioak ......................... 51

Autoebaluazioa ....................... 56
4. Ekuazio eta guztiko problemak ebatzi .......... 54
Ekuazio-sistemak
1. Bi ezezaguneko ekuazioak. Soluzioak ........... 58

2. Ekuazio-sistemak ......................................... 59
57. orrialdea
3. Sistema lineal baten
soluzio kopurua ........................................... 60

Autoebaluazioa ....................... 64
4. Sistemak ebatzi ............................................ 61

5. Problemak sistemen bidez ebatzi .................. 62
Funtzioak
eta grafikoak
65. orrialdea
1. Funtzioak eta grafikoak ................................ 66

2. Funtzio baten aldakuntzak ........................... 68
3. Funtzio baten joerak .................................... 70
4. Etenak. Jarraitasuna ..................................... 71
5. Funtzio baten adierazpen analitikoa ............. 72

Autoebaluazioa ....................... 74
Unitatea
Edukiak
Gaitasunak
1. y = mx proportzionaltasun-funtzioa .............. 76
Funtzio
linealak
2. y = mx + n funtzioa ...................................... 78
75. orrialdea
3. Puntu bat eta malda
ezagun dituen zuzena ................................... 79

Autoebaluazioa ....................... 86
4. Bi puntutik igarotzen den
zuzenaren ekuazioa ...................................... 80
5. Zuzen baten ekuazioaren forma orokorra ..... 81

6. Funtzio linealaren erabilerak ........................ 82
7. Bi funtzio batera aztertu ............................... 83
Problema metrikoak
planoan
87. orrialdea
1. Pitagorasen teorema. Erabilerak .................. 88

2. Leku geometrikoak ...................................... 90
3. Konikoak, leku geometrikoak ...................... 91

Autoebaluazioa ....................... 96
4. Poligonoen azalerak ..................................... 93

5. Irudi kurbatuen azalerak .............................. 94
10
Gorputz
geometrikoak
97. orrialdea
1. Poliedro erregularrak (Platonen solidoak) .... 98

2. Poliedro erdierregularrak.............................. 99
3. Gorputz geometrikoen azalera...................... 101
4. Gorputz geometrikoen
bolumena neurtu ......................................... 105
5. Koordenatu geografikoak ............................. 107

Autoebaluazioa ....................... 110
Unitatea
Edukiak
Gaitasunak
11
1. Mugimenduak planoan ................................ 112
Transformazio
geometrikoak
111. orrialdea
2. Translazioak aztertu ..................................... 113

3. Biraketak aztertu .......................................... 115

Autoebaluazioa ....................... 118
4. Ardatz-simetriak .......................................... 116

5. Mosaikoak aztertu........................................ 117
12
Estatistika
1. Populazioa eta lagina.................................... 120

2. Aldagai estatistikoak..................................... 121
119. orrialdea
3. Maiztasun-taula bat egin .............................. 122

Autoebaluazioa ....................... 130
4. Informazio motari egokitutako grafikoa ....... 123

5. Parametro estatistikoak ................................ 125
6. x eta q kalkulagailuarekin lortu ................ 127

7. Aldakuntza-koefizientea .............................. 128
13
Zoria eta
probabilitatea
131. orrialdea
1. Ausazko gertaerak ........................................ 132

2. Gertaera baten probabilitatea ....................... 133
3. Laplaceren legea saiakuntza
erregularretarako .......................................... 134

Autoebaluazioa ....................... 136
Zatikiak eta
hamartarrak
Gaur egun hain erraz eta trebe erabiltzen eta interpretatzen dakizkigun zatiki eta zenbaki hamartarrek
bide luze eta latza egin behar izan dute, mende askotan, gaur egungo bertsio honetaraino iritsi arte.
Egiptoarrek (K.a. xvii. mendea) zatiki unitarioak
baino ez zituzten erabiltzen; hau da, zenbakitzailean
ANAYA HARITZA, S.A., DBHko 3. mailako Matematika. Baimendutako material fotokopiagarria.
1 zutenak. Adibidez, 3 adierazteko, 1 + 1 + 1 idazten

5
3 5 15
1
1
zuten ( +
ere jar zezaketen, baina bitxia
2
10
badirudi ere, nahiago zuten lehenengo deskonposizioa). Eta deskonposizio horiek egiteko, oso konplikatuak ziren taula batzuk erabiltzen zituzten.
Harrigarria egiten zaigu 3 adierazteko 1 + 1 + 1
5
5 5 5
modua zuzena ez iruditzea. Baina are harrigarriagoa
da zatiki unitarioak erabiltzeko zaletasun horrek xiii.
mendera arte irautea (hiru milurte geroagora arte).
Eta Fibonaccik berak ere zatiki unitario moduan
deskonposatzen zituen, nahiz eta zatiki arruntak ezagutu eta erabili.
Zenbakikuntza-sistema hamartarra viii. mendetik
hasita erabiltzen zen Mendebaldean, zenbaki osoekin. Hala ere, unitatearen zatiak adierazteko, zatiki
hirurogeitarrak erabiltzen ziren. Adibidez, -ren hurbilketa bat honela adierazten zuten:
3;8,29,44, beste hau da: 3+ 8 + 292 + 443
60 60
60
Unitatearen zatiak adierazteko hamartarrak erabiltzea xvi. mendearen amaiera aldera zabaldu zen.
Vieta frantsesa eta Stevin flamenkoa izan ziren
aldaketa horren sustatzaile nagusiak.
GOGOAN HARTU BEHARREKOA
Zatigarritasun-kontzeptuak eta prozedurak.
Zenbaki osoen eragiketak.
Zenbaki arrazionalak
Zatikiak eta zatikizko zenbakiak
Zenbaki osoak oso egokiak dira gauzak zenbatzeko, baina ez dira onak neurriak
adierazteko. Neurriak hartzean, unitatea zatitu beharra egoten da: erdia, hiru
laurden, zazpi milaren Neurri horiek zatikien bidez adierazten dira: 1/2, 4/3,
7/1 000.
Zatiki bat bi zenbaki osoren zatiketa adierazia da. Eta zatiketa horren emaitza
izan daiteke:
Zenbaki oso bat. Adibidez, 6 = 3, 12 = 4
2
3
Zatikizko zenbaki bat. Adibidez, 17 = 8 + 1 ,
2
2
13 = 2 3
5
5
Zenbaki oso guztien eta zatikizko zenbaki guztien multzoari zenbaki arrazionalen multzoa esaten zaio, eta izendatzeko Q erabiltzen da. Zenbaki arrazionalak zatiki eran jar daitezkeenak dira.
Zatikiak sinplifikatu
2
4
5
10
20
30
30
45
2
6
10
15
30
40
40
60
Zatiki baten zenbakitzailea eta izendatzailea zenbaki berarekin zatitu daitezkeenean, zatiketa eginda lortzen dugun zatikia sinplifikatua edo laburtua dela
esaten dugu.
Adibidez:
25 = 5 ; 8 = 4 = 2 ; 3 000 = 2
15 3 12 6 3
4 500 3
Zatiki bat ezin denean gehiago laburtu, eta horren izendatzailea positiboa denean, laburtezina dela esaten dugu. Esate baterako, 2/3 laburtezina da.
Ariketak
1 Sailkatu zenbaki hauek, osoak ala zatikizkoak diren
kontuan izanda:
17 , 16 , 20 , 2 , 16 , 25 , 7
3
4 5 3 7
5
2
2 Sinplifikatu, zatiki laburtezina lortzen duzun arte:
a) 12
21
b) 15
40
c) 18
24
3 Sinplifikatu zatiki hauek, zatiki laburtezina lortzen

duzun arte:
a) 28
35
b) 48
72
d) 84
96
e)
75
150
c) 54
72
f)
208
240
Trebatu
1 Sinplifikatu zatiki hauek:
Zatiki baliokideak
Zenbaki arrazionalak zatiki askoren bidez (infinituren bidez) adieraz daitezke:
Trebatu
1 Aztertu, kasu hauetako bakoitzean, emandako zatikiak baliokideak diren:
a) 3 eta 21
4
28
b) 2 eta 6
3
4
c) 27 eta 9
48
16
Beraz, irizpide bat ezarri beharra dago, bi zatikik zenbaki arrazional bera noiz
adierazten duten jakiteko.
Bi zatiki baliokideak direla esaten dugu, sinplifikatu eta zatiki laburtezin bera
ematen dutenean. Eta, hain zuzen ere, zatiki laburtezin hori hartuko dugu kasu horri dagokion zenbaki arrazionalaren ohiko adierazpen moduan.
18 eta 21 baliokideak dira, izan ere 18 = 18 : 6 = 3 eta 21 = 21 : 7 = 3 .
30
35
30 30 : 6 5
35 35 : 7 5
Zatikiak konparatu
Buruzko kalkulua
Argi dago 2 < 7 dela, izan ere:
3 4
2 <1
7 >1
3
4
Konparatu:
Zenbakitzaile bera duten zatikiak konparatzea oso erraza da. Zenbakitzaile desberdina duten bi zatiki konparatzeko, izendatzaile komunera laburtuko ditugu;
hau da, bi zatiki horien baliokideak izango diren eta zenbakitzaile bera izango
duten zatikiak bilatuko ditugu.
7 eta 11 ; 2 eta 4 ; 17 eta 20 ;

9
2 3
5 4
7
23 eta 3 ; 2 eta 8 ; 2 eta 6
5
11
3
3 = 6 = 9 =
5 10 15
Ariketa ebatzia
Konparatu 7 , 5 eta 9 .
12 8
16
Izendatzaile komun moduan mkt (12, 8, 16) = 48 hartuko dugu.
Argi dagoenez:
27 < 28 < 30
48 48 48
48 : 12 = 4 8 7 = 7 4 = 28
12 12 4 48
5
5
6
30
48 : 8 = 6 8 =
=
8 8 6 48
48 : 16 = 3 8 9 = 9 3 = 27
16 16 3 48
Beraz:
9 < 7 <5
16 12 8
Ariketak
4 Konparatu buruz zenbaki bikote bakoitza:
a) 3 eta
4
c) 3 eta
5
4
3
6
10
b) 6 eta 7
8
8
d) 3 eta 11
2
5 Konparatu zatiki hauek, eta ordenatu, txikienetik

handienera:
3
5
3
4
5
8
7
10
Eragiketak zatikiekin
Zatikien arteko batuketak eta kenketak
Izendatzaile bereko zatikien arteko batuketak (edo kenketak) egiteko, zenbakitzaileak batu (edo kendu) behar dira eta izendatzailea bere horretan utzi.
Izendatzaile desberdineko zatikien arteko batuketak (edo kenketak) egiteko,
lehenengo izendatzaile bereko beste zatiki baliokide batzuk bihurtu behar ditugu.
Adibidez: 7 5 + 2 = 42 25 + 120 = 42 25 + 120 = 137
10 12
60 60 60
60
60
Trebatu
1 Kalkulatu:
a) 2 + 1 1
3 5 2
b) 3 + 7 5
4 12 9
c) 3 + 1 7
5 4 10
d) 5 1 + 3 5
6 3 8 24
Zatikien arteko biderketak

Bi zatikiren arteko biderketa beste zatiki bat da, zenbakitzailean lehenengo bi
horien zenbakitzaileen arteko bidekerta duena, eta izendatzailean, lehenengo bi
horien izendatzaileen arteko biderketa:
a c = ac
b d bd
Adibidez: 8 7 = 8 7 = 56 = 28
3 10 3 10 30 15
2 Egin eragiketak, zatiki laburtezina

lortu arte:
a) 2 3 5
3 4 6
b) 7 5 + 1
10 6 5
c) 7 + 5 2
9 6 3
13
d)
+ 11 7
16 24 12
Zatikien arteko zatiketak

a zatiki baten alderantzizkoa b da, izan ere, a b = a b = 1.
b
a
b a ba
Bi zatikiren arteko zatiketa lehenengo zatikiaren eta bigarrenaren alderantzizkoaren arteko biderketa da:
a : c = a d = ad
b d b c bc
3 Egin eragiketak:
a) 6 :
5
c) 6 :
5
3
5
1
2
b) 6 : 6
5
d) 1 : 1
3 6
Adibidez: 9 : 5 = 9 7 = 63 ;
4 7 4 5 20
6 :3= 6 1 = 6 = 2
11
11 3 33 11
Ariketak
Egin eragiketa hauek eta sinplifikatu emaitza:
1 a) 5 2 + 1
7 5
c) 3 : 1 5
14
7
10
b) 2 2 1
3 3
d) 2 1 : 5
3 4 6
2 a) 1 3 1
2
4
3 a) 3 1 3 2
4 5 15
b) (3) 3 1
5 3
) (
b) 2 5 3 5
3 9
4 6
Adibidez, 5 -en alderantzizkoa 7 da, eta 3ren alderantzizkoa 1 da.

7
5
3
Zatikia eragile moduan

Kantitate baten 2/3 kalkulatzeko, adibidez, 600 -renak, kantitate hori zati 3 egin
behar dugu (eta, horrela, herena lortuko dugu), eta emaitza bider 2. Hau da,
kantitatea bider 2/3 egin behar dugu 2/3 8 2 600 = 400
3
C kantitate baten a zatikiari dagokion partea P = a C da.
b
b
Trebatu
1 Kalkulatu buruz:
a) 32ren 1
b) 24ren 3
4
4
1
c) 52ren
d) 20ren 2
2
5
5
2
e) 30ren
f ) 70en
6
7
2 Kalkulatu:
a) 117ren 2
b) 380ren 7
9
10
c) 132ren 7
d) 350en 11
11
14
5
e) 1 428ren
f ) 1 540ren 15
21
22
Zenbat gutun banatu ditu postari batek, gaurko 4 004 gutunen 3

28
berak banatu baditu?
ADIBIDEA:
3 4 004 = gutun banatu ditu.

28
C kantitate baten a zatikiari dagokion P partea zein den jakinez gero, P partea
b
alderantzizko zatikiarekin biderkatuta C kantitatea lortuko dugu: C = P b .
a
Ramiro konpainia baten 7/20 jabea da. Aurten, berak, 37 800 -ko
irabaziak izan ditu. Zenbateko irabaziak izan ditu guztira konpainiak?
ADIBIDEA:
[Irabaziak guztira] = 20 [Ramiroren irabaziak] = 20 37 800 = 108 000

7
7
Osotasun baten zatien (zatikien) arteko batura 1 da.
3 Kalkulatu buruz:
a) -ren 1 = 13 b) -ren 1 = 8
2
4
c) -ren 3 = 15 d) -ren 3 = 30
4
7
4 Kalkulatu:
a) -(r)en 1 = 107
6
b) -(r)en 3 = 210
4
c) -(r)en 2 = 168
5
d) -(r)en 3 = 132
7
Kantitate baten a zatiaren c beste zati bat kalkulatzeko,

b
d
biderkatu behar da.
a
b
c
d
104 000
-ko herentzia batetik, Aitorrek 3/8 du; Begok, 5/12, eta Anek,
gainerakoa. Anek bere zatiaren 2/5 zorrak ordaintzeko erabili du. Zenbat geratu zaio?
ADIBIDEA:
1 3 5 = 24 9 10 = 5 da Anerem zatia.
8 12
24
24
5 horietatik, 2 gastatu ditu; beraz, 3 geratu zaizkio.
24
5
5
3 5 104 000 = 1 104 000 = 13 000 geratu zaizkio.
5 24
8
Ariketak
1 Txirrindulari batek 216 km dituen gaurko etaparen
5/9 egin ditu. Zenbat kilometro egin ditu dagoeneko?
2 Bankutik 3 900 atera ditut, nire aurrezki guztien

3/11. Zenbat diru daukat aurreztuta?
11
Zenbaki hamartarrak
Zenbaki hamartarrek neurriak izendatzeko balio dute, eurekin bi zenbaki osoren
arteko edozein balio adieraz daiteke eta.
Zenbaki hamartar motak

Ikus dezagun zenbaki hamartarrak zer motatakoak dauden:
Hamartar zehatza zifra hamartarren kopuru mugatua duen zenbakia da.
Adibidez: 5,4; 0,97; 8; 0,0725
Gogoan izan
Zenbaki batean, behin eta berriro
errepikatzen diren zifra hamartarren
multzoari periodo esaten diogu.
Zifra horien gainean arku bat jarrita
adierazten da:
)
)
7,81 18,352
Gogoratu
Zenbaki arrazionalak zatiki eran jar
daitezkeenak dira.
Infinitu zifra ez-periodiko dituzten
hamartarrak ez dira arrazionalak.
Hamartar periodikoa periodikoki errepikatzen diren infinitu zifra hamartar

dituen zenbakia da.
)
7,81818181 = 7,81
Horiei periodiko puruak esaten zaie,
periodoa justu komaren ostean hasten

periodoa
) delako.
0,735735735 = 0,735
)
Hauek periodiko mistoak dira, perio18,352222 = 18,352 doaren aurretik beste zifra hamartar ba)
0,0454545 = 0,045 tzuk dituztelako.
Hamartar ez zehatz eta ez periodikoak. Periodikoki errepikatzen ez diren
infinitu zifra dituzten zenbaki hamartarrak dira.
Adibidez:
2 = 1,4142135
= 3,14159265
Trebatu
1 Adierazi hamartar eran:
11
a) 5
b)
3
8
c)
11
100
d)
7
30
Zatiki baten adierazpen hamartarra lortzeko, zenbakitzailearen eta izendatzailearen arteko zatiketa egin behar da. Zatidura izan daiteke
Zenbaki oso bat. Adibidez: 72 = 8; 240 = 16
9
15
Hamartar zehatz bat. Adibidez: 3 = 0,375; 123 = 3,075;
8
40
)
)
Hamartar periodiko bat. Adibidez: 11 = 3,6; 86 = 7,81;
3
11
42 = 1,68
25
)
87 = 1,318
66
Ariketak
1 Esan zer motatako zenbaki hamartarra den honako
hauetako bakoitza:
)
)
3,52
2,8
1,54
3 = 1,7320508
)
2,73
3,5222
2 = 1,1415926
12
2 Ordenatu honako zenbaki hamartar hauek, txikienetik handienera:

)
)
2,5
2,5
2,35
2,505005
Zatikitik hamartarrera igaro
Ehunekoak kalkulatu
Kantitate baten ehuneko bat kalkulatu
5 000ren % 16 kalkulatzeko, honela jokatzen dugu: 5 000 16 = 800.
100
Trebatu
1 Adierazi hamartarren bidez:
% 10
%1
% 160
% 127
2 Kalkulatu.
a) 300en % 24.
b) 83 200en % 30.
c) 5 200en % 230.
2 Zer ehuneko adierazten du kantitate
bakoitzak haren osotasunarekiko?
a) 15ek, 30ekiko.
b) 5ek, 20rekiko.
c) 2k, 10ekiko.
4 Kalkulatu zer ehuneko adierazten

duten.
a) 45ek, 225ekiko.
b) 4 230ek, 9 000rekiko.
c) 6 000k, 4 000rekiko.
d) 975ek, 32 500ekiko.
Baina 16 = 0,16 da, eta ehunekoaren adierazpen hamartar horrek honela joka100
tzeko modua ematen digu: 5 000ren % 16, 5000 0,16 = 800 da.
Kantitate baten ehuneko jakin bat kalkulatzeko, ehunekoa hamartar eran
adierazi behar dugu eta berarekin biderkatu.
Proportzio bati dagokion ehuneko bat kalkulatu

5 000 biztanle dituen herri batean, 800ek On Kixote Mantxakoa irakurri dute.
Herri osoaren zenbateko ehunekoak irakurri du?
Kalkulatu beharrekoa da, On Kixote Mantxakoa 100 pertsonako zenbatek irakurri duten:
800 100 = 16. On Kixote Mantxakoa herritarren % 16k irakurri dute.
5 000
a kantitate jakin batek C osotasun batekiko zenbateko ehunekoa adierazten
duen jakiteko, a 100 egin behar da.
C
Ariketak
1 175 logela dituen hotel batean, % 60 beteta daude.
Zenbat logela daude beteta?
2 Gela batean dauden 25 ikasleetako % 32k xake-txapelketarako izena eman dute. Zenbat ikaslek jokatuko dute txapelketa?
5 Kirol-elkarte batean, 124 kidek saskibaloian jokatzen

dute, eta kide guztien % 25 dira. Kalkulatu zenbat
kide dituen elkarte horrek.
6 Ospitale batean, 450 oheetatik 405 beteta daude.
Zenbatekoa da beteta dauden oheen ehunekoa?
3 750 ikasle dituen ikastetxe batean, 495 ikaslek gainditu dituzte ikasgai guztiak. Ikasleen zer ehunekok
gainditu ditu ikasgai guztiak?
7 Ur-depositu batera 57,4 litro bota ditugu, hau da,

deposituaren edukieraren % 82. Zenbat litro sartzen
dira deposituan?
4 Higiezinen agente batek apartamentu bat saldu die bezero batzuei, 100 500 -an, eta hark prezioaren % 1,5
kobratuko du komisio moduan. Zenbat kobratuko du?
8 Etxalde batean, 357 ha lur dituzte ereiteko prestatuta; hau da, azalera osoaren % 38. Zenbat lur du
etxalde horrek?
13
Ehuneko igoerak kalkulatu

Lehen 50 balio zituen erloju bat % 16 garestitu da. Zenbat balio du orain?
Orain arte dakiguna kontuan izanda, honela ebatz genezake:
Igoera:
50 0,16 = 8
Azken prezioa:
50 + 8 = 58
Baina konturatzen bagara, % 16 garestitzen bada, horrek esan nahi du orain lehen
balio zuenaren % 116 balio duela. Beraz, orain zenbat balio duen kalkulatzeko,
zuzenean egin genezake 50 bider 1,16:
Trebatu
1 Kalkulatu, buruz, ehuneko hazkunde hauei dagokien aldakuntzaindizea:
a) % 25
b) % 5
c) % 40
d) % 80
e) % 110
f ) % 200
2 Urte hasieran 13,70 balio

zuten akzio batzuk % 35 igo dira.
Zenbat balio dute orain?
50 1,16 = 58
1,16 da 1 + 0,16 (kantitate hori gehi 16 ehunen)
Azken kantitatea lortzeko hasierako kantitatearekin biderkatu behar dugun
zenbakiari aldakuntza-indize esaten zaio.
Ehuneko igoeretan, aldakuntza-indizea da 1 gehi ehuneko igoera hori
hamartar eran jarrita.
Azkeneko balioa kalkulatzeko, aldakuntza-indizea kalkulatu eta hasierako
kantitatearekin biderkatu behar dugu: azkeneko balioa = hasierako
balioa aldakuntza indizea.
Ehuneko jaitsierak kalkulatu
a) % 25
b) % 5
c) % 40
d) % 15
e) % 88
f) % 1
4 Autonomia erkidego batean, iaz,

69 580 langabe zeuden. Langabezia % 15 jaitsi bada, zenbat langabe egongo dira aurten?
Ehuneko jaitsieretan, aldakuntza-indizea da 1 ken ehuneko jaitsiera hori

hamartar eran jarrita.
Azkeneko balio kalkulatzeko, aldakuntza-indizea kalkulatu eta hasierako
kantitatearekin biderkatu behar dugu: azkeneko balioa =
= hasierako balioa aldakuntza indizea.
Ariketak
9 Jatetxe batean, eguneko menua % 8 garestitu dute. Zenbat balio du orain, lehen 7,5 ordaintzen
bagenuen?
13 Kamiseta batek 21 balio du % 30eko beherapena

egin ondoren. Zenbat balio zuen merkatu aurretik?
10 Etxerako altzari berri bat erosi dut, eta 352

ordaindu dut; baina prezio horretan, etxeraino
ekartzeak balio duen % 10 ere sartuta dago. Zenbat
ordainduko nuen altzaria nik neuk ekarrita?
14 Saskibaloian jokatzen duten ikasleak 110 izatetik

145 izatera pasatu dira urtebetean; tenisean jokatzen dutenak, berriz, 45 izatetik 57 izatera pasatu
dira. Bi kiroletako zeinetan izan da handiena ehuneko hazkundea?
11 Zenbat ordainduko ditugu 68 balio zuten zapata

batzuk, % 40ko beherapena egin badigute?
12 Zenbateko beherapena egin didate, 1 385 -ko
faktura batean, 1 135,7 ordaindu badut?
14
15 Gaur egun 39200 balio duen automobil baten

prezioa % 12 igo da azkeneko urtean. Zenbat balio
zuen automobil horrek orain urtebete?
Trebatu
3 Zenbateko aldakuntza-indizea dagokie ehuneko jaitsiera hauei? Kalkulatu buruz.
Hozkailu batek 620 balio zituen lehen. % 40 merkeago jarri dute. Zenbat balio
du orain?
Hasierako prezioari % 40 kentzen badiogu, % 60 geratuko zaigu. Azkeneko
prezioa hau da:
620 0,60 = 372
0,60 da, unitatea ken 40 ehunen : 1 0,40 = 0,60
Ehuneko aldakuntza eta azkeneko kantitatea

jakinda, hasierako kantitatea kalkulatu
Ordenagailu baten balioa % 35 igo da, eta orain 783 balio ditu. Zenbat balio
zuen garestitu baino lehen?
Aztertu honako eskema hau:
Trebatu
1 Esan zein den hasierako kantitatea, honako hau jakinda:
a) % 50 igo da. Azken k. = 1 500.
b) % 50 igo da. Azken k. = 3 000.
c) % 25 igo da. Azken k.= 125.
d) )% 25 igo da. Azken k. = 250.
e) % 50 jaitsi da.
Azken k. = 400.
f ) % 40 jaitsi da.
Azken k. = 600.
HASIERAK
HASIERAKO
PREZIO
PREZIOA
HASIERAKO
HASIERAK
O PREZIO
PREZIOA
A
1,35
: 1,35
AZKENEK
AZKENEKO
PREZIO
PREZIOA
1,35 = AZKENEK
AZKENEKO
O PREZIO
PREZIOA
A
HASIERAKO
HASIERAK
O KANTIT
KANTITA
ATEA
ATEA
= AZKENEK
AZKENEKO
O PREZIO
PREZIOA
A : 1,35
Hasierako prezioa = 783 : 1,35 = 580

Ehuneko aldakuntza bat ezarri ondoren, azkeneko kantitatea zenbatekoa den
badakigu, hasierako kantitatea lortzeko nahikoa da azkeneko kantitatea zati
aldakuntza-indizea egitea.
hasierako kantitea = azkeneko kantitea : aldakuntza indizea
Problema ebatziak
1. Telebista bat 566,40 ordaindu
dugu kutxan. Zenbat balio zuen
% 18ko BEZa ezarri baino
lehen?
1. Aldakuntza-indizea 1 + 0,18 = 1,18 da.
2. Denda handi batzuetan % 35

merkatu dituzte gai guztiak.
Koadro bat 195 -an erosi
dugu, bizikleta bat 78 -an, eta
liburu bat 14,30 -an. Zenbat
balio zuen gauza bakoitzak
beherapena egin aurretik?
2. Hiru kasuetan, aldakuntza-indizea 1 0,35 = 0,65 da.
Beraz, telebistak BEZa ezarri aurretik balio zuena hau da:

566,40 : 1,18 = 480
Beraz, gai horiek beherapena egin aurretik honenbeste balio zuten:

Koadroak 8 195 : 0,65 = 300
Bizikletak 8 78 : 0,65 = 120
Liburuak 8 14,30 : 0,65 = 22
Ariketak
16 Irabiagailu batek 70,80 balio ditu, % 18ko BEZa
ezarri ondoren. Zenbat balio du BEZa erantsi aurretik?
18 % 30eko beherapen batzuetan, Robertok 50,40 -an

erosi du argazki-kamera bat. Zenbat balio zuen
hasieran kamera horrek?
17 Goma elastiko bat tiratzen dugunean, % 30 handitzen da haren luzera, eta horrela dagoela, 104 cm
ditu. Zenbateko neurria du tiratu gabe?
19 Postari batek banatzeko dituen gutun guztien

% 36 banatu ditu. 1184 geratzen zaizkio oraindik.
Zenbat gutun zituen banaketa hasi baino lehen?
15
Ariketak eta problemak
Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz
Egin eragiketak eta kalkulatu
Zatikiak eta hamartarrak
21
49
Kalkulatu buruz.
a) 17 + (13)
b) 15 + 17 (8)
c) 5(7 5)
d) 50 5(11)
e) 3(6 + 4) + 7
f ) (3)2 (2)3
Kalkulatu eta sinplifikatu, zatiki laburtezin

bat lortu arte.
) (
) (
a) 1 + 1 5 + 1
2 7
6 3
c) 1 7 : 2 1
3 5
10
3
) (
) (
d) 7 2 : 3 1
3
4 3
23
3 5
b)
1 1
5
( )
c)
(3) ( 3 8 )
10 15
2 3 1
4 5
11
3 7
( )
d)
(11) ( 3 1 )
2 5
Kalkulatu urratsez urrats, eta, gero, egiaztatu

emaitza kalkulagailuarekin, zatikiaren eta parentesien teklak erabiliz.
1 1 2
a) 4 1 + 3
+ :
3 2 4
3 2 3
1
b) 3 2 1
3
4
+ 3 (2)
8
) [
)]
14
21
10
10
15
15
35
3
7
51
68
26
39
125
50
225
400
Atal hauetako bakoitzean, laburtu izendatzaile

komunera eta ordenatu txikienetik handienera:
b) 1 , 5 , 7 , 3
2
8
12
4
Kalkulatu eta sinplifikatu buruz.

b) 1 + 1
2 4
e) 2 : 2
3
h) 12 : 3
7
c) 1 1
2 5
f) 3 1
5 3
i) 7 21
3
Adierazi honako zatiki hauek zenbaki hamartar baten bidez:

9
25
13
9
23
6
17
200
5
7
233
990
11
13
22
Ordenatu txikienetik handienera, atal bakoitzaren barruan:

)
)
)
a) 3,56; 3,56; 3,5; 3,56
)
)
)
b) 1,32; 1,32; 1,32; 1,3
Ehunekoak
12
114
72
a) 2 + 1
3
d) 2 5
4
g) 2 9
3 4
c) 5 5 + 2 1 : 2 1 1 + 5
2 6 3 4
2
3
16
1+1
3 7
(4) 1 + 3
2 5
4
5
a) 5 , 3 , 2 , 7 , 8
6 5 3 10 15
Egin eragiketak, eta sinplifikatu, zatiki laburtezin bat lortu arte.
a)
b) 5 2 6 3
9 3
5
24
36
Sinplifikatu honako zatiki hauek:

24
60
Eragiketak zatikiekin
2
Taldekatu baliokideak diren zatikiak.
Kalkulatu honako ehuneko hauek:

a) 325en % 28
b) 37ren % 80
c) 18ren % 3
d) 4 850en % 0,7
e) 14 300en % 2,5
f ) 250en % 130
Zenbateko ehunekoa adierazten du?

a) 78k, 342tik
b) 420k, 500etik
c) 25ek, 5 000tik
d) 340k, 200etik
Eragiketak zenbaki osoekin
13
14
15
Kalkulatu, kasu hauetako bakoitzean, ezagutzen dugunaren hasierako kantitatea:

a) % 28, 98 da.
b) % 15, 28,5 da.
c) % 2, 325 da.
d) % 150, 57 da.
22
Gela batean dauden 25 ikasleetatik hiru

berandu heldu dira gaur. Zenbatekoa da gaur ordurako heldu diren ikasleen ehunekoa?
23
Irrati batean, jendeak saio jakin bati buruzko

zer iritzi duen jakiteko-galdeketa bat egin dute. 224
pertsonak gustukoa dute, hau da, galdetutakoen
% 35ek. Zenbat pertsonari egin zaie galdeketa?
24
Pisua alokatzea 410 kostatu zaigu orain

arte hilean, baina % 3 igo digute alokairua. Zenbat
ordaindu beharko dugu hurrengo hilean?
25
Botika batek 32 balio du farmazian. Baina

medikuaren errezeta eramanda, 9,60 kostatu
zait. Zer ehuneko kendu didate?
26
Zerealen nahaste batean, 7/15 garia da, 9/25

oloa eta gainerakoa arroza.
a) Zer zati hartzen du arrozak nahaste horretan?
b) Zereal bakoitzaren zer zati egongo da 600 g
nahastetan?
27
Junek aurreztuta zuen diruaren 1/3 liburuak

erosten gastatu du, eta 2/5, diskoak erosten. 36
geratu bazaizkio sobera, zenbat diru zuen?
28
Liburutegi batean dauden 300 liburuetatik 1/6

poesiakoak dira; 180, nobelak, eta gainerakoak, historiakoak. Zer zati hartzen dute historiako liburuek?
29
Paper-denda batean, gai guztiak % 15 merkeago

daude. Zenbat ordaindu beharko dugu orain, merkealdia ez denean, 24 balio duen motxila bat eta
18 balio duen kalkulagailu bat erosten baditugu?
30
Hiri bateko garraio-abonua % 12 garestitu

da. Zenbat balio zuen lehen, orain 35,84 balio
duela jakinda?
31
Lehen 240 balio zuen hegazkin-billete bat

187,2 ordaindu dut. Zenbateko beherapena egin
didate?
32
BEZik gabe 750 balio zuen gauza bat

885 ordaindu dut. Zenbatekoa da gai horri
ezarri dioten BEZa?
33
Esne-marka jakin batean, nutrizioari buruzko

informazioak dioenez, litro batean 160 mg kaltzio
daude, egunerako gomendatzen den kantitatearen
% 20. Kalkulatu zenbatekoa den pertsona batek
egunean hartu behar duen kaltzio kantitatea.
Zer zenbakirekin biderkatu behar da hurrengo emaitza hauek lortzeko?

a) % 12 igo da.
b) % 37 jaitsi da.
c) % 150 garestitu da.
d) % 2 merkatu da.
Kalkulatu aldakuntza-indizea eta azkeneko kantitatea:

a) 325 hazi egin da, % 28.
b) 87 murriztu egin da, % 80.
c) 425 hazi egin da, % 120.
d) 125 murriztu egin da, % 2.
16
17
Ehuneko zenbateko igoera edo jaitsiera dagokie honako aldakuntza-indize hauei?

a) 1,54
b) 0,18
c) 0,05
d) 2,2
e) 1,09
f ) 3,5
Kalkulatu buruz.
a) 340ren % 10
b) 400en % 25
c) 4 000ren % 75
d) 200en % 150
Erabili ikasitakoa
18
3/4 litroko zenbat botila bete ditzakegu

30 litro olioko bidoi batekin?
19
3/4 litroko lurrin-botila batekin, 25 ontzitxo

bete ditzakegu, gero lagunei oparitzeko. Litroaren
zer zati sartzen da ontzitxo bakoitzean?
20
Sei lagunek sari batean tokatu zaien diruaren

3/7 euren artean banatu dute, eta gainerakoa GKE
bati eman diote. Bakoitzak 22 hartu baditu, zenbatekoa zen saria? Zenbat eman diote GKE horri?
21
Aitarekin batera egin dudan bizkotxoaren 4/9

neuk jan baditut, eta aitak, sobera geratu den
zatiaren 3/5, bizkotxoaren zer zati jan du aitak? Zer
zati geratu da?
17
34
Dendari batek 50 kg laranja erosi ditu,

1,20 -an kiloa, eta % 40ko irabaziak lortzeko
moduan saldu ditu gero. Kalkulatu zenbat diru irabazi duen laranjak salduta.
35
Torloju baten hari-neurria 5/8 milimetrokoa

da. Zenbat bira eman beharko dizkiogu 1,5 milimetro sar dadin, esaterako, zur zati batean?
36
Ur-depositu bat edukieraren 5/7 dago beteta.

380 litro gehiago behar dira osorik betetzeko.
Zenbatekoa da deposituaren edukiera?
Problemak ebatzi
37
38
Kontu korronte batean daukagun dirutik, lehenengo 3/8 atera ditugu, eta, gero, geratu denaren 7/10.
Oraingo saldoa 1 893 -koa bada, zenbat diru
geneukan hasieran?
39
Olio-depositu bat beteta zegoen, eta erdia hustu dugu; gero, geratu denaren erdia hustu dugu, eta
azkenik, geratu denaren 11/15.
Oraindik ere 36 l badaude deposituan, zenbat zeuden hasieran?
40
Biltzar batera joan diren parte-hartzaileen

% 70 Europakoak dira. Europakoak ez direnak,
guztira, 75 dira, eta horietatik, bostena Asiakoak
dira, herena Afrikakoak, eta gainerakoak Amerikakoak.
a) Zenbat parte-hartzaile daude biltzarrean?
b) Kalkulatu kontinente bakoitzetik zenbatek hartu duten parte.
41
700 balio zuen garbigailu bat hiru epetan

ordainduko genuela hitzartu genuen.
Ariketa ebatzia
Ur-depositu batetik, lehenengo laurden bat
atera dute, eta gero, geratzen denaren seirena. Hala ere, 40 litro geratzen dira oraindik
deposituan. Zenbateko edukiera du?
1 atera dugu 3 geratzen zaizkigu.
1
4
4
1 4
8 6 partetan zatituko ditugu 8

5
3 :6= 1
4
8
1 1 + 1 = 5 geratzen da, eta hori 40 l dira.

4 8
8
Edukiera 40 8 = 64 ll-koa da.
5
Lehenengo epean, balio osoaren 2/5 ordaindu

dugu; bigarrenean, ordaintzeko geratzen zitzaigunaren 2/3, eta hirugarrenean, beste guztia.
a) Prezio osoaren zer zati ordaindu behar izan
dugu hirugarren epean?
b) Kalkulatu aurreneko bi epeetan zenbat ordaindu dugun.
Autoebaluazioa
1 Egin eragiketak eta sinplifikatu emaitza:
2 3 1 5 +4 2
3 5
9
15
2 Kontzertu baterako sarreren 3 Internetetik saldu
5
ziren, eta gainerakoen 3 , txarteldegian. Saldu gabe
4
34 sarrera gelditu baziren, zenbat jarri zituzten salgai?
4 Irrati-programa batek 130 000 entzule zituen urte

hasieran. Gaur arte, audientzia % 110 hazi da.
Zenbat entzule ditu orain?
5 Alkandora bat erosi dut 18 -an, % 25eko beherapena zuen eta.
Zenbat balio zuen merkatu aurretik?
3 a) Adierazi zatiki hauek hamartar moduan:

5 13 11 35
8
6
3
11
b) Ordenatu zenbaki hauek, txikienetik handienera.
18
6 Autobusaren hileko abonuak 30 balio zuen lehen,

eta 36 -ra igo dute.
Zenbatekoa izan da igoera?
2
Berreketak eta
erroak. Zenbaki
hurbilduak
Gure zenbakikuntza-sistema arabiarren eskutik heldu

zen Mendebaldeko zibilizaziora (ix. mendea), eta arabiarrek indiarrengandik ikasi zuten vii. eta viii. mendeetan. Beraz, gaur egun zenbakikuntza arabiar esaten
diogun horri, benetan ere zenbakikuntza hindu edo
indiar-arabiarra esan behar genioke.
Antzinako indiarrak zenbaki oso handien zaleak ziren.
Indiarren Mahabarata poema handian (K.a. vi. mendea, gutxi gorabehera) kontatzen denez, Budak
6 1011 seme-alaba izan zituen, eta 24 1015 jainko
ere aipatzen dira. Eta herri-kondaira batean aipatzen
den borroka batean, 1040 tximinok parte hartu zuten.
Arkimedes, matematikari, ingeniari eta asmatzaile
greziar handiak (K.a. iii. mendea), harea-garauen
kopurua infinitua ez dela egiaztatzeko, unibertsoan
sartuko litzatekeen garau kopurua baino zenbaki
handiagoa idazteko konpromisoa hartu zuen. Eta,
horretarako, liburu oso bat idatzi zuen, Harea zenbatzailea (Pasammites), eta hura egiteko oso zenbaki
handiak idazteko modu berri bat asmatu behar izan
zuen.
GOGOAN HARTU BEHARREAKO
Eragiketak, berrekizuna 10 duten berreketekin.
Zenbaki hamartarren hurbilketa: trukea eta biribiltzea.
Berreketak
Berretzaile positibodun berreketak
Trebatu
1 Osatu biderketa hauek, falta diren
berretzaileak jarrita:
a) 34 3 = 3
Berretzaile oso positiboa (1, 2, 3, ) duten berreketak interpretatzeko errazak dira:

a1 = a
a n = 14243
aaa
n bider
b) 25 22 = 2
c) 45 43 = 4 d) 5 52 = 56
e) 73 7 = 75 f ) 43 4 = 46
2 Osatu zatiketa hauek, falta diren
a) a5 : a3 = a b) x9 : x6 = x
Adibidez: 81 = 8, ( 6)4 = ( 6) ( 6) ( 6) ( 6),
b) (b 2)2 = b
c) (c 3)3 = c
d) (23) = 26
e) (43) = 412
f ) (54) = 58
=222
7 7 7
am an = am + n
Adibidez: a 3 a 4 = (aa a a) (aa a a a) = a 3 + 4
(aa b )n = a n b n
Adibidez: (aa b)3 = (aa b) (aa b) (aa b) =

= (aa a a) (bb b b) = a 3 b 3
Adibidez: (a 2)3 = a2 a2 a2 =
(a m )n = a m n
= (aa a) (aa a) (aa a) = a 2 3
3 Osatu berreketa hauek, falta diren

a) (a 2)3 = a
Propietateak
c) n4 : n2 = n d) 29 : 2 = 24
e) 3 : 34 = 32 f ) 57 : 5 = 52
()
2
7
6
64
Adibidez: a 4 = a a a a a a = a
= a6 4
a
a
1
a
am = am n
an
a
b
( )
n
= an
b
Adibidez:
()
a
b
3
= a a a = a a a = a3
b b b bbb b
Laburtu berreketa bakarrera.
a) 52 56 53 = 52 + 6 + 3 = 511
( 1 propietatea)
a) 52 56 53
b) (23)4 = 23 4 = 212
( 3 propietatea)
b) (23)4
8
c) 56
5
5
d) 145
7
8
c) 56 = 58 6 = 52
5
5
5
d) 145 = 14 = 25
7
7
( )
( 5 propietatea)
e) 27 57
e) 27 57 = (2 5)7 = 107
( 2 propietatea)
( 4 propietatea)
Ariketak
1 Kalkulatu honako zatiketa hauek, adibidean bezala:
153 : 53 = (15 : 5)3 = 33 = 27
a) 164 : 84
2
d) 752
25
20
b) 124 : 44
3
e) 213
7
c) 323 : 83
4
f ) 354
7
2 Laburtu berreketa bakarrera.

a) 43 44 4
3
d) 153
3
b) (56)3
e) 210 510
6
c) 74
7
5
f ) 512 5
3 4
Ariketa ebatzia
Berretzailea zero edo negatiboa duten berreketak

Aurreko orrialdeko propietateak m > n den kasuetarako baino ez du balio. Ikus
dezagun zer gertatzen den m = n bada, edo m < n:
a 3 = a 3 3 = a 0. Baina a 3 = 1. Beraz, a 0 = 1 da.
a3
a3
Trebatu
1 Idatzi zatiki moduan:

a) 32
b) 23
c) 51
a 3 = a 3 5 = a 2. Baina a 3 =
aaa
= 12 8 a 2 = 12
5
5
aaaaa a
a
a
a
2 Idatzi zenbaki oso moduan:

a)
1
32
b)
1
23
c)
1
51
Berdintza horiek honako definizio hau iradokitzen digute:

a zero ez beste zenbaki arrazional bat bada, eta n, zenbaki oso positibo bat:
3 Kalkulatu.
a) a 3 a 5
c)
b) a 2 a 6
x3
x4
d)
a0 = 1
x2 x3
Adibidez:
4 Kalkulatu.
a) 43 42
b) 32 33
c) 42 22
d) 53 54
e) 64 64
f ) 35 32
a n = 1n
a
6 2 = 12
6
1 = 62
6 2
() ()
2
3
= 3
2
2 = 2 34
3-4
Berretzaile positiboa duten berreketen kasuan zehaztu ditugun propietateek edozein berretzaile oso duten berreketen kasuan ere balio dute.
Ariketak
3 Sinplifikatu eta osatu honako biderketa hauek:
a) a
b
c) a
b
( )
( )
4
b3
b
b) a
b
d) a
b
( ) (a)
4
a3
b
a
b
( ) ( )
4 Idatzi eragiketa hau berrekizuna 10 duen berreketa

moduan, eta gero, kalkulatu emaitza:
0,00001 : 10 000 000
5 Adierazi zatiki sinplifikatu moduan.
a)
34
35
d) 4 1 5 2
b) 51
e) (3 2)2
6 Idatzi berrekizunean a eta berretzailean zenbaki oso

bat duen berreketa moduan:
a) 13
a
d) 2 1 3
a a
6
b) a 8
a
e) a3
a
c) a2 a 6
4
f) a
a
7 Kalkulatu:
()
b) 12
3
a) 23
c) 1
5
8 Laburtu zenbaki arrazional bakarrera.
()
b) 1
5
()
e) 1 1
5 2
c) a 6
a) 1
5
f ) 5 31 x 2
d) 3
4
()
(
( )
c) 1
5
() ()
f) 1
2
1
5
21
Erro zehatzak
Erro karratuak
Jakin badakizun moduan, 25 = 5 da; izan ere, 52 = 25 da.
Bi erro karratu
Aztertu:
32
= 9,
(3)2
Era berean,
=9
Beraz, 9 zenbakiak bi erro karratu

ditu: 3 eta 3.
Baina kontuz! 9 idazten dugunean,
erro positiboaz ari gara, hau da, 9 = 3
erroaz.
= 25 da.
4
Erro kubikoak
Erro kubikoek erro karratuen moduan jokatzen dute:
8 = 2 da; izan ere, 23 = 8
8 = 2 da; izan ere, 2 = 2

1 000
( 10 ) 10
10
Era berean, 16 zenbakiak ere bi erro

laugarren ditu: 2 eta 2.
4 16 = 2 da.
Baina
254 = 52 da; izan ere, ( 52 ) = 52

3
3
3
8
1 000
Beste erro batzuk

Era berean, 3 baino errotzaile handiagoa duten erroak interpretatuko ditugu:
5 32 = 2.
25 = 32 denez,
4 10 000 = 10 da; izan ere, 104 = 10 000
Orokorrean: a = b n bada, orduan na = b.
Ariketa ebatzia
Kalkulatu honako erro hauek:
4916
a)
()
a) 7
4
2
= 72 = 49 . Beraz,
16
4
4916 = 74 .
b) 4 356
Hori egiaztatzeko, biderkagai lehenetan deskonposatuko dugu: 4 356 =

= 22 32 112.
d) 1
243
c) 3 1 000
64
Hau da, 4 356 = (2 3 11)2 = 662. Beraz, 4 356 = 66.
c) 1 000 = 103, 64 = 43. Beraz, 3 1 000 = 10 .

4
64
2431 = 13 .
d) 243 = 35. Beraz, 5
Ariketak
1 Kalkulatu honako erro hauek:
22
2 Kalkulatu honako erro hauek:
8
a)
5 32
b)
27
c)
4 16
d)
6 625
a)
5 243
b)
343
c)
4 81
e)
5 125
f)
1 000
g)
4 100 000
h)
6 64
e)
7 128
f)
4 28 561
g)
6 1 000 000
d)
10 648
h)
b) 4 356 eskatzen digutenez, 4 356 karratu perfektua dela pentsatuko dugu.
Hurbilketak eta erroreak
Gogoratu
Gogoratu, zenbaki bat unitate-ordena jakin batera hurbiltzeko:
Ordena horretatik eskuinera dauden zifra guztiak kendu behar dira.
Kendu dugun lehenengo zifra bost
edo bost baino handiagoa bada,
aurreko zifrari 1 batuko diogu.
Zenbaki dezimaldunak oso lagungarriak dira kantitate hurbilduak adierazteko.
Zergatik erabili zenbaki hurbilduak

Zenbaki hurbilduak askotan erabiltzen ditugu, guk uste baino gehiagotan.
Orokorrean, arrazoi hauetako batengatik erabiltzen ditugu:
kantitate zehatza jakinda ere, horrela ematea komenigarria ez delako edo beharrezkoa ez delako,
edo kantitate bat zehatz neurtzeko modurik ez dugulako (edo jakin ez dakigulako).
Adibidez:
Loteria Primitiboan inori 3 527 834,56 tokatu zaizkiola esan behar badugu,
hiru milioi eta erdi esango dugu, edo gehienez ere, 3 milioi eta 528 mila
euro (ez da beharrezkoa kantitate zehatza esatea).
Mahai baten luzera zinta metriko batekin neurtzean, zentimetroetara hurbilduko gara, edo asko jota, milimetroetara (zinta metriko batekin ez gara gauza
zehatzago neurtzeko).
Zifra esangarriak
Hegazkin bat zenbateko altueran doan hegaz hainbat modutan adieraz daiteke
(kasu bakoitzean erabili dugun zifra kopuruari erreparatuko diogu):
9 km 8 zifra bakarra
9,2 km 8 bi zifra
9 200 m 8 lau zifra (edo bi baino ez, beharbada?)
9 246 m 8 lau zifra
Zifra esangarrien kopurua

Egunero egiten ditugun estimazioak
ez dira zehatzak izaten, eta zifra esangarri bat, edo gehienez bi izaten dute:
etxe hauek laurehun eta hogei
mila euro balio dute
Hiru zifrarekin emandako kantitate
bat nahiko zehatza da. Zientzian
bakarrik behar izaten dira lau zifrako
edo gehiagoko zehaztasunak.
Argi dago, beraz. Zenbat eta zifra gehiago erabili orduan eta zehaztasun handiagoz ematen da neurria. Baina, batzuetan ez da komeni zifra gehiegi ematea: zentzuzkoa da hegazkin baten altuera emateko, metroak ere zehaztea?
Azter dezagun, orain, 9 200 m neurketa. Metroak ere zehaztu nahi izan dituzte,
edo ehunka metroak bakarrik? Ziurrenik azken hori izango da, eta kasu honetan, azkeneko bi zeroak ez dira zifra esangarriak.
Zifra esangarri zenbaki hurbildu bat adierazteko erabiltzen ditugun zifrei
esaten diegu. Zehatzak direla badakigunak bakarrik erabili behar ditugu.
Zenbaki baten amaierako zeroak ez dira zifra esangarriak izango, baldin eta
kantitatea unitate jakin batean adierazteko erabili badira (9 200 m erabiltzea,
92 ehunka metro erabili beharrean).
23
Egindako errorea kontrolatu
9,3
9,25
9,2
9,15
9,1
Neurri hurbildu bat ematen dugunean, errore bat egiten ari gara, eta errore hori
balio zehatzaren (edo benetakoaren) eta balio hurbilduaren arteko aldea izango
da, balio absolutuan. Errore absolutu esaten zaio.
Errore absolutua = |Benetako balioa Balio hurbildua|
Normalean, errore absolutua ezezaguna izaten da (ez baitugu jakiten benetako
balioa), baina kontrolatu egin daiteke. Adibidez, badakigu hegazkinaren altuera
(9,2 km) ematean egindako errorea 0,05 km = 50 m baino txikiagoa dela. Izan
ere, 9,2 eman bada, argi dago neurri horretatik hurbilago dagoela 9,1 edota 9,3
neurrietatik baino.
Ez da gauza bera 50 m-ko errore bat hegazkin batek duen altuera neurtzean egitea, edo eraikin baten altuera neurtzean, edo satelite baten altuera neurtzean.
Hori dela eta, errore absolutuaren eta neurri zehatzaren artean dagoen zatidurari
errore erlatibo esaten diogu.
Errore erlatiboa = Errore absolutua
Benetako balioa
Zenbat eta zifra esangarri gehiago erabili neurri hurbildua emateko, orduan eta
txikiagoa izango da egindako errore erlatiboa.
Adibidez, 87 m, 5 km eta 453 km neurketetan egindako errore erlatiboak konparatzen baditugu, ziur esan genezake errore erlatibo txikiena 453 km-an egin dugula, hiru zifra esangarri erabili dira eta.
Ariketak
a) Bainuontzi baten bolumena, 326 litro.

b) Igerileku baten bolumena, 326 m3.
2 Hurbildu, adierazitako unitate-ordenara:
a) Balea batek, 37 tona.
b) Indioilar batek, 3 kg.
3 Hurbildu emandako unitate-ordenara:
a) 2,3148 ehunenetara.
b) 43,18 unitateetara.
c) 0,00372 milarenetara.
d) 13 847 ehunenetara.
e) 4 723 milarenetara.
f ) 37,9532 hamarrenetara.
24
4 Adierazi, kantitate hauek, bi zifra esangarrirekin:

a) Klub baten aurrekontua: 1 843 120 .
b) Alderdi politiko baten botoak: 478 235.
c) Enpresa baten prezioa: 15 578 147 .
d) Akaro baten tamaina: 1,083 mm.
5 Honako hurbilketa hauetako zeinetan egin da errore
absolutu txikiena?
4,6
2,44
a) 14
b) 6
3
4,7
2,45
6 Kalkulatu kasu hauetako bakoitzean egindako errore
absolutua:
BENETAKO
KANTITATEA
KANTITATE
HURBILDUA
AUTO BATEN
PREZIOA
12 387
12 400
LASTERKETA BATEN IRAUPENA
81,4 min
80 min
BI HERRIREN ARTEKO DISTANTZIA
13,278 km
13,3 km
1 Zer esan genezake neurketa hauen errore absolutu

eta errore erlatiboari buruz?
Idazkera zientifikoa
Hurrengo zenbaki hauek idazkera zientifikoan jarrita daude:
3,56 1013 (= 35 600 000 000 000)
144424443
13 zifra
9,207 1016 (= 0,0000000000000009207)
144424443
16 zifra
Trebatu
1 Idatzi berrekizuna 10 duten berreketa oso moduan.
a)100000
Idazkera zientifikoak badu alde on bat ohiko idazkeraren ondoan: zifrak zenbatuta ematen dizkigu, eta, beraz, begi-bistakoa da zenbakiaren magnitude-ordena
zein den. Idazkera hau oso lagungarria da, batez ere, oso zenbaki handiak eta oso
txikiak adierazteko.
Idazkera zientifikoan emandako zenbaki batek atal hauek ditu:
b)10
Zati oso bat, zero ez den zifra bakar batek osaturikoa (unitateena).
c)10000000
Gainerako zifra esangarriak, baldin eta badaude, zati hamartarrean agertzen

dira.
2 Idatzi berrekizuna 10 duten berreketa oso moduan.

a) 0,001
Berrekizuna 10 duen berreketa osoa, zenbakiaren magnitude-ordena adierazten duena.
b) 0,1
N = a , b c d 10n
c) 0,000001
3 Idatzi zifra guztiekin.
a) 2,3 105
b)6,8 104
c) 1,94 107
d)2,26 108
ZATI
TI OSO
OSOA
A (ZIFRA BAKARRA) ZA
ZATI
HAMART
TARRA
ZA
TI HAMAR
TARRA
BERREKETA
OSOA
A
BERREKIZUN 10 DUEN BERREKET
A OSO
n positiboa bada, N zenbakia handia da.
n negatiboa bada, orduan N txikia da.
Ariketak
1 Idatzi, zenbaki hauek, zifra guztiekin:
3 Eman zenbaki hauek idazkera zientifikoan:
a) 4 107
b) 5 10 4
c) 9,73 108
a) 13 800 000
b) 0,000005
d) 8,5 106
e) 3,8 1010
f ) 1,5 105
c) 4 800 000 000
d) 0,0000173
2 Egin eragiketak, eta adierazi emaitza berrekizuna 10

duen berreketa moduan:
a) 1 000 100 000
b) 1 000 0,01
c) 1 000 : 0,01
4 Eman zenbaki hauek idazkera zientifikoan:

a) 27800000
b) 950000000000
c) 0,00057
d) 0,00000000136
5 Adierazi idazkera zientifikoan:
d) 1 000 : 0,000001
a) Lurra-Eguzkia distantzia: 150 000 000 km.
e) 1 000 0,000001
b) Ur-jauzi baten emaria: 1 200 000 l/s.

l
f ) 0,0001 0,01
c) Argiaren abiadura: 300 000 000 m/s.
g) 0,0001 : 0,01
d) CO2 emisioak: 54 900 000 000 kg.
25
Kalkulagailua idazkera zientifikorako
UNITATE ORDENEN AURRIZKIAK
tera
1012
giga
109
mega
106
kilo
103
hekto
102
deka
10
dezi
101
zenti
102
mili
103
mikro
106
nano
109
Idazkera zientifikoan berretzaileak idazteko teklak P edo @ izaten dira, kalkulagailu modeloaren arabera.
Interpretazioa
Kalkulagailuak pantailan sartzen zaizkionak baino zifra gehiago dituen emaitza
bat kalkulatu behar duenean, idazkera zientifikora jotzen du. Adibidez:
123 000 000 * 45 000 = {
{}
}
0,000123 / 50 000 = {\
{\}
}
Idazkera
5,74 109 idazteko, hau egingo dugu: 5,74 P 9 [edo, bestela, 5,74 @ 9]
2,95 1013 idazteko, hau egingo dugu: 2,95 P 13 [edo, bestela, 2,95
@g 13]
Eragiketak
Eragiketak edozein zenbaki izango balira bezala kateatu behar dira. Kalkulagailuak berak, = tekla sakatzean, modu zientifikoan emango du emaitza.
Ariketa ebatziak
5
b) 3,214 10
7,2 1015
c) 3,2 108 + 7,3 1014
a) 3,214 P 5 * 7,2 P 15 = {
{}
}
b) 3,214 P 5 / 7,2 P 15 = {\
{\}
}
c) 3,2 P 8 + 7,3 P 14 - 4,552 P 8 = {
{}
}
4,552 108
Batu nahi ditugun zenbakien magnitude-ordenak oso desberdinak badira,

kalkulagailuak horietako handienaren ordenan emango du emaitza.
Adibidez: 7,32 P 4 + 5,35 P 17 = {
{}
}
Ariketak
6 Kalkulatu:
a) (3,25 107) (9,35 1015)
a) (2 105) (3 1012)
b) (5,73 104) + (3,2 105)
b) (1,5 107) (2 105)
7 Egin eragiketak, kalkulagailuarekin:
26
c) (3,4 108) (2 1017)
a) (2,5 107) (8 103)
d) (8 1012) : (2 1017)
b) (5 103) : (8 105)
e) (9 107) : (3 107)
c) (7,4 1013) (5 10 6)
f ) (4,4 108) : (2 105)
a) (3,214 105) (7,2 1015)

8

Kalkulatu honako berreketa hauek:
a) (3)3
b) (2)4
c) (2)3
d) 32
e) 4 1
f ) (1)2
()
g) 1
2
2
( )
h) 1
2
()
i) 4
3
c) 14 400
e) 3 64
216
Kalkulatu.
a)
3 2
d)
1
32
b) 23
e)
c)
1
23
1
51
f)
a) 43 4 2
b) 32 3 3
c) 42 22
d) 53 5 4
e) 64 6 4
f) 35 3 2
a)
d)
a5
x3
e)
x4
b) a 2
10
c) a
b
( )
( )
4
b3
a
4
a3
b
a 6
c)
f)
x2
x3
a 1
Kalkulatu.
4 16
a)
c) 3 1
8
Justifikatu hurrengo esaldi hauek egia diren

ala ez:
Esan zein izan behar den n-ren balioa, berdintza egiaztatzeko kasu hauetako bakoitzean:
b) 0,000083 = 8,3 10n
a5
c) 157,4 103 = 1,574 10n
1
x2
d) 93,8 105 = 9,38 10n

e) 14 700 105 = 1,47 10n
f ) 0,003 108 = 3 10n
b) a
b
d) a
b
b
a
( ) ( )
( ) ( ba )
11
b) 5 109 + 8,1 1010

c) 8 108 5 109
d) 5,32 10 4 + 8 10 6
3
c) 22
2
( )
b) 2 3
2
1625
b)
5 1
d)
Egin eragiketa hauek kalkulagailuarekin:

a) 3,6 1012 4 1011
Adierazi berreketa bakar batekin.

4
a) 33
3
a) 3 570 000 = 3,57 10n
Egin eragiketak, eta sinplifikatu biderketa hauek:

a) a
b
f ) 3 375
1 000
d) 6 1
64
Idazkera zientifikoa
Egin eragiketak.
a 3
216
b)
a) (5)2 = 25 denez, orduan 25 = 5 da.

b) 25en erro karratu bat 5 da.
c) 81 zenbakiak bi erro karratu ditu: 3 eta 3.
d) 27 zenbakiak bi erro kubiko ditu: 3 eta 3.
5 1
Kalkulatu.
Kalkulatu honako erro hauek:

6 64
a)
Berreketak eta erroak

1
Erabili Ikasitakoa
12
Eguzkiak 5 109 urte baditu, eta Lurrak,

4 600 milioi urte, bietako zein da zaharrena?
Kalkulatu zenbateko aldea dagoen Eguzkiaren adinaren eta Lurraren adinaren artean, eta adierazi
idazkera zientifikoan, eta milioika urteetan.
27
Pertsona batek, minutuko, 15 arnasaldi egiten baditu, zenbat arnasaldi emango ditu pertsona
horrek bere bizitza osoan, 80 urte bizi izanda?
14
Gure galaxian 1,1 1011 izar daudela estimatzen da, eta unibertsoan 1,2 1012 galaxia daudela.
Galaxia guztietan izar kopurua berdintsua dela
pentsatuta, zenbat izar egongo dira unibertsoan?
15
Harea gramo batean 250 garau inguru daude.

Zenbat garau egongo dira tona bat harea duen edukiontzi batean?
16
Ur-tanta batek 1/4 mililitroko bolumena du,

gutxi gorabehera. Zenbat tanta egongo dira 1 m3
ur dituen depositu batean?
17
Birus baten diametroa 5 10 4 mm-koa da.

Horrelako zenbat birus behar dira Lurra inguratzeko? (Lurraren erradioa, batez beste: 6 370 km).
18
Autonomia-erkidego batek hezkuntza arloan

izan duen aurrekontua 8,4 106 -tik 1,3 107 -ra
pasatu da hiru urtean.
Zenbatekoa izan da ehuneko aldakuntza?
19
Estatu espainiarrean 7,2 milioi tona paper

erabiltzen dira, gutxi gorabehera, urtean. Zenbatekoa da per capita kontsumoa urtean? (Espainiako
populazioa: 45 milioi).
20
Albaitariek estimatzen dutenez, munduko

herritarren % 5ek txakurra dute.
Estimazio horren arabera, zenbat txakur daude munduan? (Munduko populazioa: 6,8 109 bizilagun).
21
Argiaren abiadura 3 108 m/s-koa da. Argi urte bat argiak urte batean egiten duen distantzia da.
a) Zenbateko distantzia egiten du Eguzkiko argiak
urte batean?
b) Zenbat denbora behar du Eguzkiko argiak Plutonera iristeko? (Eguzkitik Plutonerako distantzia: 5,914 106 km).
c) Alfa-Zentauri izarra Lurretik 4,3 argi urtera
dago. Adierazi distantzia hori kilometrotan.
22
Munduko populazioaren hazkundea neurtzen duen erloju batean, 30 minutuan 518 pertsona gehitu direla ikusi dut.
Hazkunde-erritmo horri eutsiz, noiz helduko gara
7 mila milioira? (Munduko populazioa: 6,8 109).
Autoebaluazioa
1 Kalkulatu:
5 Idatzi zifra guztiak erabiliz:
a) 50
b) 32
c) (2)3
d) (5)1
a) 5,2 106

a) (3,5 107) (8 1013)
2 Sinplifikatu:
a) (32 3 4)3
b) 53 : 52
3 Kalkulatu definizioa ezarriz:

8
a)
4 81
b)
4 Adierazi idazkera zientifikoan:

a) 234 000 000
28
b) 0,000075
b) 8 105
5 1/32
c)
b) (9,6 108) : (3,2 1010)

c) (2,7 108) + (3,3 107)
7 Munduan 6,8 109 pertsona bizi direla estimatzen
da, eta internautak, gutxi gorabehera, 1 600 milioi
pertsona direla.
Mundu bizilagunen zer ehunekok erabiltzen du Internet?
13
3
Progresioak
Progresio geometrikoak Euklides K.a. iii. mendeko

matematikari greziarrak landu zituen lehenengoz
zorrotz eta zehaztasunez. Alexandriako matematika
eskolaren sortzaile eta lehenengo zuzendaria izan
zen, eta han idatzi zuen Elementuak lan izugarria. 13
liburuk osatzen duten bilduma ikaragarri horretan,
batez ere geometria landu zuen, baina lau liburutan
aritmetika jorratzen du eta ix. liburuan, hain zuzen ere,
progresio aritmetikoak aztertu zituen. Euklidesek atera
zituen emaitzak eta unitate honetan agertzen direnak
oso antzekoak dira; ez, ordea, hark eta guk erabilitako
nomenklatura. Progresio horiek izendatzeko ere beste
era bat erabili zuen: proportzio jarraituak deitu zien.
i. mendean, Nikomakok ordura arte aritmetikari
buruz zegoen jakintza guztia bildu zuen (ia dena ezaguna zen Euklidesen garaitik). Nikomakok ez zuen
ekarpen handirik egin, baina hori bai: progresio aritmetikoen azterketa sartu zuen bere lanetan, Euklidesek ez
baitzuen horrelakorik egin laurehun urte lehenago.
Baina historiako segida ezagunena, Fibonacciren
segida, ez zen xiii. mendera arte agertu:
1 1 2 3 5 8 13 21 34 ...
Segida horren egileak, Leonardo Pisakoak (Bonaccioren semea: Fibonacci), Liber Abaci lanean argitaratu
zuen, untxien ondorengotzari buruzko testu batean:
Hasieran untxi bikote bat bakarra izanda, zenbat untxi
bikote sortuko dira urte batean, baldin eta hilabete
bakoitzean edozein bikotek bigarren hilabetetik aurrera
ugaltzeko gauza den beste bikote bat sortzen badu.
Zelan erabili biderkagai konstantea eta batugai konstantea kalkulagailuan.
Berreketen eta erroen propietate batzuk.
Segidak
Segidak ordenatuta ematen diren zenbakien (edo beste gauza batzuen) multzoak
dira. Adibidez:
a) 1, 5, 9, 13, 17,
b) 1, 4, 9, 16, 25, 36,
c) 2, 4, 8, 16, 32, 64,
d) 1, 3, 9, 27, 81, 243,
e) 1, 1, 2, 3, 5, 8,
f ) 170, 120, 70, 20, 30, 80,
Trebatu
1 Idatzi beste hiru gai, honako segida hauetako bakoitzean:
g) 1, 3, 6, 8, 16, 18, 36,

Aurreko segida horietako bakoitza irizpide jakin baten arabera egin da. Batzuk
agerikoak dira:
Beti kantitate bera batzea.
Beti kantitate bera biderkatzea.
a) 12, 14, 16, 18,
Beste batzuk ez dira horren agerikoak:
b) 25, 20, 15, 10,
Gaietako bakoitza aurreko biak batuz lortzen da.
c) 7, 3, 1, 5,
Gaietako bakoitza lortzeko, segida barruan hartzen duen lekua adierazten

duen zenbakia bira jaso behar dugu.
d) 13, 8, 3, 2,
2 Idatzi lehenengo lau gaiak ezagunak dituzten segida hauetako
bakoitzaren zortzigarren gaia:
a) a1 = 2, a2 = 4, a3 = 8, a4 = 16
b) b1 = 15, b2 = 9, b3 = 3, b4 = 3
Segidako elementuak gaiak direla esaten da, Beraz, c segida bateko lehenengo
gaia, bigarren gaia, hirugarren gaia, esan dezakegu, baina erosoagoa da c1, c2,
c3, esatea.
Beraz, esate baterako, lehenengo segidan gaietako bakoitzak aurrekoarekin 4 unitateko aldea duela adierazteko, honako hau idatz dezakegu:
a2 a1 = a3 a2 = a4 a3 = = 4
Ordenatuta, zenbakitzeko moduan (lehenengo, bigarren, hirugarren) ematen diren zenbakien multzoari segida esaten diogu.
Segidako elementuak gaiak dira, eta letra batekin eta azpiindize batekin izendatzen dira. Elementu bakoitzaren azpindizeak segidan zer leku hartzen duen
adierazten digu:
s1, s2, s3, s4, s5, s6,
Ariketak
1 Idatzi beste hiru gai segida hauetako bakoitzean:
a) 1 , 1 , 1 , 1 ,
b) 1 , 3 , 1 , 4
1 4 9 16
2 3 1 5
c) 3, 6, 12, 24,
d) 1, 3, 4, 7,
30
2 Idatzi honako segida hauetako bakoitzaren zortzigarren gaia:

a) a1 = 1,2; a2 = 2,3; a3 = 3,4; a4 = 4,5;
b) b1 = 1, b2 = 3, b3 = 9, b4 = 27,
Eskuineko zer segidari dagokio honako

dorre hau?
Segida baten gai orokorra

Batzuetan, segidako edozein gai jakiteko balio digun adierazpena lor dezakegu;
horretarako, gaia zenbatgarren lekuan dagoen baino ez dugu jakin behar.
Trebatu
1 Idatzi segida hauetako bakoitzaren
lehenengo lau gaiak:
an = 7n 10
bn = 43 13n
cn =
(1)n
Adibidez, aurreko orrialdeko a) 1, 5, 9, 13, 17, segidan, an = 4n 3 adierazpena lor dezakegu, eta bertan n-ri 1, 2, 3, 4, balioak emanda, a1, a2, a3,
a4, gaiak lortuko ditugu.
an = 4n 3 adierazpena segida horren gai orokorra da.
Segidako edozein gai, s, adierazteko gauza den adierazpenari, segidaren gai
orokorra esaten zaio, eta sn izendatzen da.
n2
2 Idatzi segida hauen gai orokorra:

a) 3, 9, 27, 81,
b) 1 , 2 , 3 , 4 ,
Segida batzuen gai orokorra formula baten bitartez adieraz daiteke, sn = f (n),
Formula horretan n-ri balio jakin bat emanda, n-ri dagokion gaia lortuko
dugu.
Guk erabiliko ditugun segida gehienak irizpide bati jarraituta egindakoak izango
dira. Batzuetan, gai orokorraren bitartez adieraziko ditugu, edota erraza izango
da lortzea. Baina, beste batzuetan, gaietako bakoitza lortzeko aurrekoekin eragiketak egin beharko ditugu.
e) 4, 5, 6, 7,
f ) 1, 3, 5, 7,
Segida batean gai batzuk aurrekoetatik abiatuz lortu behar badira, segida hori
era errepikarian emanda dagoela esaten da.
Adibidez, e) 1, 1, 2, 3, 5, 8, segidan, gaietako bakoitza aurreko bi gaien arteko
batura da, en = en 1 + en 2.
Ariketak
3 Idatzi honako segida hauetako lehenengo lau gaiak,
eta hamargarrena:
an = 2n2 5
bn = 5 2n 1
n +1
cn = 4 + 5n 5
dn = (1)n + 1 n
2
4 Kalkulatu honako segida hauetako bakoitzean eskatzen diren gaiak:
an = 3n 2 8 a5, a10 y a100
n
n
(2)
bn =
8 b5, b6 y b7
5
cn = 39 17n 8 c1, c4 y c15
dn = (2 )
8 d1, d6 y d20
5 Idatzi honako segida hauen gai orokorra:

a) 1 , 4 , 9 , 16 ,
3 3 3 3
b) 7, 14, 21, 28,
6 Zein da segida hauen gai orokorra?

a) 1 , 1 , 1 , 1 ,
b) 1 , 2 , 3 , 4 ,
5 10 15 20
2 3 4 5
7 Zein da segida hauen gai orokorra?
a) 0 , 1 , 2 , 3 ,
2 4 6 8
c) 1, 2, 7, 14, 23,
d) 12, 14, 16, 18,
e) 25, 20, 15, 10,
f ) 6, 12, 24, 48,
b) 3, 6, 11, 18, 27,
8 Aurkitu zein den honako segida hauen errepikapenlegea, eta gehitu gai bat, horietako bakoitzean:
a) 1, 4, 5, 9, 14, 23, (Kenketa)
b) 1, 2, 3, 6, 11, 20,
(Erlazionatu gai bakoitza aurreko hirurekin)
c) 1; 2; 1,5; 1,75; (Baturaerdia)
d) 1, 2, 2, 1, 1/2, 1/2, 1, (Zatiketa)
31
Progresio aritmetikoak
Aztertu honako segida hauek:
Kalkulagailuarekin
Gehitu lau gai eskuineko segida
horietako bakoitzean. a) segidan
diferentzia 3 dela esanda, zenbat
izango da diferentzia besteetan?
Pantaila sinpleko kalkulagailuekin,
segidak honela egingo ditugu:
a) 2, 5, 8, 11, 14, 17,

b) 120, 140, 160, 180, 200, 220,
c) 9, 7, 5, 3, 1, 1, 3, 5,
d) 5,83; 5,87; 5,91; 5,95; 5,99; 6,03;
Segida horiek progresio aritmetikoak dira.
a) 3 ++ 2 =====
Progresio aritmetikoa gai batetik bestera joateko beti zenbaki finko bat
(positiboa zein negatiboa) batu beharra duen segida berezia da; zenbaki finko
horri progresioaren diferentzia, d, esaten diogu.
b) 20 ++ 120 =====
c) 2 ++ 9 =====
d) 0,04 ++ 5,83 ====

Eta pantaila deskriptibokoarekin,
honela:
a) 2 =\+ 3 ====
b) 120 =\+ 20 ===

c) 9 =\+f 2 ===
d) 5,83 =\+ 0,04 ===
Gai orokorra lortu

Progresio aritmetikoak ederto zehaztuta daude lehenengo gaia eta diferentzia
zein diren jakinda. Adibidez, goiko a) progresioan, a1 = 2 eta d = 3 dira. Nola
jakin zein den 100. gaia?
a1-etik a100-era joateko, 99 urrats eman behar ditugu.
Urrats bakoitzean 3 unitate batu behar ditugu.
Beraz, a1 gaitik a100 gaira joateko, 99 3 = 297 unitate batu behar ditugu.
a1 lehenengo gaia eta d diferentzia dituen progresio aritmetiko baten an gai

orokorra honela arrazoituz lortzen da:
a1-etik an-ra joateko, d neurriko n 1 urrats ematen ditugu. Beraz:
an = a1 + (n 1) d
Ariketak
1 Lotu honako I, II, III eta IV, progresio aritmetikoetako bakoitza, gai orokor batekin:
I) 3, 10, 17, 24,
II) 8, 12, 16, 20,
III) 14, 11, 8, 5,
IV) 1,5; 0; 1,5; 3;
an = 3n + 17
bn = 7n 4
cn = 1,5n 3
dn = 4n 4
2 Zehaztu zer gai orokor duten honako datu hauek

ezagunak dituzten progresio aritmetikoek:
a) a1 = 11; d = 3
32
b) b1 = 5; d = 2
3 Zehaztu zer gai orokor duten honako datu hauek

ezagunak dituzten progresio aritmetikoek:
a) a2 = 7; d = 4
b) b2 = 3/2; d = 1
4 Idatzi honako progresio geometriko hauen gai orokorra:

a) 25, 20, 15, 10,
b) 7, 3, 1, 5,
c) 10, 7, 4, 1,
d) 8, 12, 16, 20,
Hau da, a100 = 2 + 297 = 299.
Progresio aritmetiko bateko gaien arteko batura

Zenbaki arruntek d = 1 diferentzia duen progresio aritmetikoa eratzen dute.
Ikus dezagun nola lor dezakegun lehenengo hamar gaien arteko batura; hau da,
1 + 2 + 3 + + 10 batura:
10
10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
S10
S10 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 + 10
11
S10 = 10 + 9 + 8 + 7 + 6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1
S10
2S10 = 11 + 11 + 11 +
+ 11 + 11
2S10 = 10 11 8 S10 = 10 11 = 55
2
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1
S10 = 10 11
2
Jokatzeko modu sinplifikatu hori honako propietate honetatik ekarri dugu:

n gaiko progresio aritmetiko batean, muturretatik distantzia berera dauden gaien
arteko batura bera da beti:
Progresio aritmetiko bateko lehenengo n gaien arteko Sn = a1 + a2 + a3 +
+ an 1 + an batura hau da:
(a + a ) n
Sn = 1 n
2
Ariketak
5 Kalkulatu progresio aritmetiko hauen lehenengo
hogeita hamar gaien arteko batura:
8 Kalkulatu ehun baino txikiagoak diren zenbaki

bikoiti guztien batura: 2, 4, 6, 8, , 98.
a) a1 = 3; a2 = 10; a3 = 1,7; a4 = 24; ; an = 7n 4
9 Progresio aritmetiko batean, badakigu zein diren

seigarren gaia, a6 = 13, eta diferentzia, d = 3.
b)b1 = 11, b2 = 14, b3 = 17, b4 = 20, ; bn = 3n + 8

c) c1 = 10, c2 = 7, c3 = 4, c4 = 1, ; cn = 3n 13
d) d1 = 7, d2 = 3, d3 = 1, d4 = 5, ; dn = 4n + 11
hogei gaien arteko batura:
a) an = 2n 7
b) bn = 4n 4
c) cn = 3n + 17
d) dn = 1,5n 3

hamaika gaien arteko batura:
a) an = 6 n
b) b1 = 4, b2 = 7
c) c1 = 12, c4 = 18
d) d2 = 10, d4 = 16
Kalkulatu lehenengo gaia, eta lehenengo hamabost

gaien arteko batura.
10 Progresio aritmetiko batean, a1 = 5 eta a2 = 7.
Kalkulatu 40. lekuan dagoen gaia, a40, eta lehenengo berrogei gaien arteko batura, S40.
11 Progresio aritmetiko batean, b1 = 5 eta b2 = 12. dira.
Kalkulatu lehenengo 32 gaien arteko, S32.
12 Progresio aritmetiko baten lehenengo gaia c1 = 17
da, eta bosgarrena, c5 = 9. Kalkulatu S20.
13 Progresio geometriko baten lehenengo gaiak a1 = 4,
a2 = 7 dira. Kalkulatu honako batuketa hau:
a10 + a11 + a12 + + a19 + a20
33
Progresio geometrikoak
Aztertu honako segida hauek:
Kalkulagailuarekin
Gehitu bi gai eskuineko a), b), c)
progresioetako bakoitzean.
a) 3, 6, 12, 24, 48, 96, Gaietako bakoitza aurreko gaia 2rekin biderkatuz lortzen dugu. Progresio geometrikoa da, arrazoia 2 duena.
Idatzi berriro, kalkulagailuaren laguntzaz, hiru progresio geometrikoak,

biderkagai konstantea erabilita.
c) 80; 40; 20; 10; 5; 2,5; Progresio geometrikoa, 1/2 = 0,5 arrazoia duena
Adibidez, a) kasuan:
2 ** 3 = = = = =
9 9 9 9 9
6 12 24 48 96
Edo, bestela, pantaila deskriptiboko
kalkulagailuarekin:
3 =\* 2 = = = =
9 9 9 9
6 12 24 48
Trebatu
1 Lotu I, II eta III progresio geometrikoetako bakoitza horren gai
orokorrarekin:
I) 125, 50, 20,
b) 3, 30, 300, 3 000, Arrazoia 10 duen progresio geometrikoa da.
Progresio geometrikoa gai batetik bestera joateko beti zenbaki finko bat
biderkatu beharra duen segida berezia da; zenbaki finko horri progresioaren
arrazoia, r, esaten diogu.
Gai orokorra lortu

Progresio geometriko bat guztiz definituta izango dugu lehenengo gaia eta arrazoia zein dituen badakigu. Adibidez, a) progresioan, lehenengo gaia a1= 3 da,
eta arrazoia, r = 2. Zelan kalkulatuko dugu 25. gaia?
a1-etik a25-era joateko, 24 urrats eman behar ditugu.
Urrats bakoitzean bider 2 egin behar dugu. Beraz, a1 gaitik a25 gaira joateko, hogeita lau aldiz egin behar dugu bider 2; hau da, 224.
Beraz, a25 = 3 224 = 3 16 777 216 = 50 331 648.
a1 lehenengo gaia eta r arrazoia dituen progresio geometriko baten an gai
orokorra honela arrazoituz lortzen da:
II) 1 000, 800, 640,

III) 1 000; 160; 25,6;
a1-etik an-era joateko, n 1 urrats ematen ditugu. Eta urrats bakoitzean

bider r egin behar dugu. Beraz:
an = 1 000 (0,16)n 1
bn = 125 (0,4)n 1
cn = 1000 (0,8)n 1
2 Idatzi honako progresio geometriko hauen gai orokorra:
a) a1 = 4, r = 3
b) b1 = 3, r = 2
c) c1 = 5, r = 5
d) d1 = 2, r = 1/3
Problema ebatziak
1. Progresio geometriko baten lehenengo bi gaiak a1 = 250 eta a2 = 300
dira. Kalkulatu r,
r a6 eta an.
a2 = a1 r 8 300 = 250 r 8 r = 300 = 1,2
250
a1 = 250, a2 = 300, a3 = 360, a4 = 432, a5 = 518,4; a6 = 622,08
gai orokorra: an = 250 1,2 n 1
Ariketak
1 Honako progresio geometriko hauetan, kalkulatu
eskatzen den gaia:
34
a) a1 = 5, r = 2 8 a6
b) b1 = 1/2, r = 2 8 b7
c) c1 = 10, r = 0,1 8 c5
d) d1 = 15, r = 1/2 8 d8
2 Kalkulatu progresio geometriko hauen gai orokorra:

a) 5, 50, 500, 5000,
b) 2 , 2 , 2 , 2 ,
3 9 27 81
c) 3, 6, 12, 24,
d) 5, 15 , 45 , 135 ,
2 4 8
an = a1 r n 1
Praktikatu
Progresio aritmetikoak
Segidak: eraketa, gai orokorra

1
Idatzi honako segida hauetako bakoitzaren

lehenengo bost gaiak:
a) a1 = 5, d = 4 8 a8
a) Gai bakoitza aurrekoari 7 batuta lortzen da.

Lehenengo gaia 10 da.
b) b1 = 3, d = 2 8 b10
b) Lehenengo gaia 0,1 da. Gainerakoak aurrekoa

bider 2 eginda lortzen dira.
c) c1 = 4, c2 = 7 8 c11
c) Lehenengo gaia 2 da; bigarrena, 4, eta gainerakoak, aurreko bien arteko baturaren erdia.
e) e2 = 10, e4 = 16 8 e1
Idatzi honako segida hauetako

gaiak:
a10 eta a25
d) d1 = 12, d4 = 18 8 d9
6
b) b2 = 3, b8 = 15
2
b) bn = n + 1
2
a) c3 = 8, c11 = 16
c) cn = (1)n + 1
n
n
d) dn = 1 + (1)
10
Idatzi honako progresio aritmetiko hauetako

lehenengo bost gaiak eta a20:
a) a1 = 1,5; d = 2
e) en = n (n 1)
b) a1 = 32; d = 5
f ) fn = n 2
n+2
d) a1 = 3; d = 4
c) a1 = 5; d = 0,5
Idatzi honako segida honetako lehenengo

bost gaiak:
a1 = 1
Kalkulatu progresio aritmetiko hauen kendura, bi gai ezagutzen ditugula kontuan hartuta:
a) a1 = 7, a10 = 34
a) an = 3n 1
Hurrengo progresio aritmetiko hauetan,

kalkulatu eskatzen den gaia:
a) 25, 18, 11, 4,
an = 2an 1 + 3
b) 13, 11, 9, 7,
Aurkitu zer irizpideri jarraituz eratu den

hurrengo segida hauetako bakoitza:
c) 1,4; 1,9; 2,4; 2,9;

d) 3, 8, 13, 18,
a) 11, 9, 7, 5,
b) 1 , 1 , 1 , 1 ,
2 4 8 16
Idatzi, kasu hauetako bakoitzean, gai orokorra, eta, gero, kalkulatu a50:
Kalkulatu honako progresio aritmetiko hauetako lehenengo hogei gaien arteko batura:
c) 2,5; 2,9; 3,3; 3,7;
a) a1 = 5; d = 2
d) 1, 1 , 1 , 1 ,
2 3 4
b) a1 = 1; a2 = 7
e) 8, 12, 18, 27,

f ) 0, 3, 8, 15,
c) Zenbaki bikoitiak.
d) 3ren multiploak.
35
10
Idatzi honako progresio geometriko hauetako

lehenengo bost gaiak:
a) a1 = 0,3; r = 2
b) a1 = 3; r = 1
2
c) a1 = 200; r = 0,1
d) a1 = 1 ; r = 3
81
11
13
Zenbat egunez entrenatu behar izan du 15 km-ko

ibilbidea egiteko?
14
b) Noiz ikusi ahal izango da xxi. mendean?

15
b) 40, 20, 10, 5,

c) 6; 9; 13,5; 20,25;
12
Antzoki batean, lehenengo ilara eszenatokitik

4,5 m-ra dago, eta zortzigarrena, 9,75 m-ra.
a) Zenbateko distantzia dago bi ilararen artean?
b) Eszenatokitik zenbatera dago 17. ilara?
Sendagai baten dosia honako hau da: 100 mg

lehenengo egunean, eta hortik aurrera 5 mg gutxiago egun bakoitzean.
Tratamendua 12 egunekoa da. Zenbat miligramo
hartu behar ditu gaixoak tratamenduan guztira?
d) 0,48; 4,8; 48; 480;
Problemak ebatzi
Halley kometa 76 urterik behin bakarrik hurbiltzen da Lurrera, eta azkenekoz, 1986. urtean
ikusi zen. Halley astronomoak aurkitu zuenetik
laugarren bisita izan zen hura.
a) Zer urtetan aurkitu zuen?
Idatzi honako segida hauetako bakoitzaren

gai orokorra:
a) 20; 8; 3,2; 1,28;
Kirolari bat lasterketa bat prestatzen ari da.

Horretarako, 3 km eginez hasi da, eta egunetik egunera 1,5 km luzatu du ibilbidea.
16
Bakterio jakin bat erdibituta ugaltzen da, ordu laurdenean behin. Zenbat bakterio egongo dira
6 ordu igarota?
17
Herrialde bateko populazioa % 2,5 hazten da

batez beste urtean. Orain populazioa 3 milioikoa
bada, zenbatekoa izango da 10 urte barru?
Autoebaluazioa
1 Idatzi, kasu hauetako bakoitzean, hurrengo gai
orokorrak dituzten segiden lehenengo bost gaiak:
a) an = 3n 2
b) an = 2n 1
b) an =
n+1
2n
2 Gehitu gai bat honako progresio hauetako bakoitzean. Gero, idatzi bakoitzaren gai orokorra:
36
3 Progresio aritmetiko batean, badaki s a1 = 13 eta

a4 = 4 direla. Idatzi a10 gaia, eta gai orokorra.
4 Progresio geometriko bati buruz, badakigu lehenengo gaia 5 dela, eta arrazoia, 2. Idatzi laugarren gaia,
eta gai orokorra.
5 Lokal baten alokairua 3 000 ordaindu dugu lehenengo urtean. Kontratuan jartzen duenez, urte batetik bestera 100 garestituko digute.
a) 7, 10, 13, 16, ...
a) Zenbat ordainduko dugu hamargarren urtean?
b) 1, 3, 9, 27, ...
b) Kalkulatu zenbat ordainduko dugun, guztira,

10 urte horietan.
Progresio geometrikoak
Hizkuntza
aljebraikoa
Problema aljebraikoak antzinako zibilizazio guztietan ageri dira, gehienetan eguneroko egoerekin lotuta: banaketak, herentziak, lursailen zatiketa, azaleren
kalkulua
Eta erabilgarritasun hori alde batera utzi gabe, apurkaapurka, aljebraren ikasketa teorikoa garatuz joan zen;
horrela, bada, garapen horrek ekarri zuen sinbolismoa
hobetzea eta ekuazioak ebazteko mondua sistematizatzea.

iii. mendean, Alexandriako Diofantok idazkera sinboliko bat asmatu zuen. Oinarri-oinarrizko idazkera
izan zen, baina aurrerapen handia ekarri zuen.
ix. mendean, arabiarren matematikaren ordezkari
entzutetsuena Al-Jwarizmi izan zen. Mundu zibilizatu osoan, hainbat mende geroago ere bai, eragin
handia izan zuen liburua idatzi zuen. Aljebra zientziaren aita bera izan zela esan genezake.
Europarrek arabiarrengandik ikasi zuten aljebra,
eta lehenago arabiarrek greziar eta indiarrengandik.
Aljebra ez zen modu berean garatu Europa osoan. Eta
aipatzekoa da, xvi. mendeko aljebrari italiarren eskola.
Aljebrak Vieta frantsesaren (xvi. mendearen amaiera) eta Descartesen (xvii. mendea) ikerketei esker
lortu zuen erabateko garapena eta iritsi zen gaur
egun ezagutzen dugun lekura.
Sinbolismo eraginkor horretaraino iristeko egin
behar izan zuen bide luzearen adibide bat ezezagunak hartu izan dituen izenetan dugu: egiptoarrek
piloa esan zioten, eta arabiarrek, gauza. Gero,
nomenklatura hori Europaraino iritsi zen, eta han
aljebrari gauzaren artea esan zitzaion.
Eta x, nondik dator? Gauza, arabieraz, xay esaten
da eta horrela transkribatu zuten gaztelaniaz. Apurkaapurka, hasierako letrak hitz osoaren lekua hartu zuen.
Hizkera aljebraikora itzultzen jakitea oso garrantzitsua da. Trebatu ahal duzun beste, kasu erraz
asko ebatziz.
37
Adierazpen aljebraikoak
Aljebraren arloan lan egitea zenbakizko erlazioak erabiltzea da, baina erlazio
horietan kantitate bat edo hainbat ezezagunak dira. Kantitate horiei aldagai edo
ezezagun esaten diegu, eta letren bitartez adierazten dira.
Problema bateko gaiak hizkera aljebraikoan jartzean, adierazpen aljebraikoak
idazten ditugu, aurreko orrialdeetan ikusi ditugunen modukoak.
Hainbat eratako adierazpen aljebraikoak daude:
Trebatu
1 Esan, adierazpen aljebraiko hauetatik, zein diren identitateak eta
zein ekuazioak:
a) 2xx + 3 = 8
b) 2(xx + 3) = 2x + 6
c) xx + 5 (1 x 2) = x 2 x + 4
d) x 2 x + 4 = x + 4
Monomioak: 7x 3, 3 x, 4r 2 (esferaren azalera).

2
3
Polinomioak: 5x + x 2 11, 2r h + 2r 2 (zilindroaren azalera osoa).
Adierazpen aljebraiko batzuek = zeinua dute:
Identitateak: 5(xx + 4) = 5x + 20. Berdintzaren bigarren zatia lehenengoan
eragiketak eginez lortzen dugu.
Ekuazioak: 5(xx + 4) = x + 44. Berdintza hori x ezezagunaren balioren baterako bakarrik betetzen da. Kasu honetan, x = 6 kasurako.
Ariketa ebatzia
a) Zenbaki baten hirukoitza ken
lau unitate.
b) Zenbaki bati lau unitate kentzean lortzen den emaitzaren
hirukoitza.
c) Laukizuzen baten perimetroa
60 cm-koa da, eta aldeetako
bat bestea halako hiru da.
a) Zenbaki baten hirukoitza 8 3x

Zenbaki baten hirukoitza ken lau unitate 8 3xx 4
b) Zenbaki bati lau unitate kentzea 8 x 4
Aurreko emaitza horren hirukoitza 8 3(xx 4)
c) x
Aipatzen diguten laukizuzenak itxura hori du.

3x
Perimetroa lau aldeen arteko batuketa izango da, hau da, x + 3x + x + 3x.
Perimetroa 60 cm-koa da 8 x + 3x + x + 3x = 60
Aurreko adierazpenean eragiketak eginez, 8xx = 60
Ariketak
1 Deskribatu, honako enuntziatu hauek, adierazpen
aljebraiko bat erabilita:
a) Zenbaki baten bikoitza.
b) Zenbaki baten bikoitza ken haren herena.
c) Zenbaki bati hiru unitate batzea.
d) Zenbaki bati hiru unitate batuta lortzen den
emaitzaren bikoitza.
38
2 Deskribatu, bi ezezaguneko adierazpen aljebraiko bat

erabilita:
a) Zenbaki baten eta beste baten bikoitzaren arteko
batuketa.
b) Bi zenbakiren arteko batuketaren erdia.
3 Deskribatu adierazpen aljebraiko
baten bidez: triangelu honen azalera 36 cm2-koa da.
2x
Adierazi modu aljebraikoan:
Monomioak
Adibideak
Adierazpen
dira:
Monomioa zenbaki baten eta letra baten edo gehiagoren arteko biderkadura da.
hauek
monomioak
4 xy 2, (5 + 2 )x 5
5
Euren koefizienteak hauek dira:
7a 2,
7,
4/5
eta
5 + 2 .
7a 2 = 7(aa a) monomioaren maila

2 da.
4 xy 2 = 4 (xx y y ) monomioaren
5
5
maila 3 da.
9 = 9x 0 monomioa zero mailakoa
da.
5ab x 2 eta 7ab x 2 antzekoak dira.
Monomio batean, letrek (letrazko atalak

atalak) balio ezezaguna edo zehaztugabea
duten zenbakiak adierazten dituzte. Beraz, zenbakien propietate eta eragiketa
guztienak betetzen dituzte.
Monomio baten koefizientea letrazko zatia biderkatzen duen zenbakia da.
Monomio baten maila letrazko atala osatzen duten biderkagaien monomioen
kopuruari esaten zaio.
Zenbakiak zero mailako monomioak dira, izan ere, x 0 = 1.
Bi monomio antzekoak dira, letrazko atala berdina dutenean.
Monomioen arteko batuketak eta kenketak

Antzeko monomioen arteko batuketa beste monomio bat da, aurreko bien antzekoa; eta batuketako monomioaren koefizientea batugaietako koefizienteen
arteko batuketa izango da.
Adibidez: 7x 5 + 11x 5 = 18x 5
Bi monomio antzekoak ez badira, euren arteko batuketa ezin da sinplifikatu eta
adierazita utzi behar da. Orduan, emaitza ez da monomioa.
Adibidez: 7x 5 + 11x 3 adierazpena ezin da sinplifikatu.
Trebatu
1 Egin eragiketa hauek:
a)
2x 3
+7
x3
b)
Kenketa batuketaren kasu berezi bat da.
3x 2
8x 2
c) 44y 4 22y 4
d) z 5 3z 5
e) 3xy
xy + 8xy
f ) 2
2yy 2x + 88yy 2x
g) 5 (3x 2)
h) 3 (2x)
x
x)
i) (2x)
x (3x 2)
x)
j) (2
(2yy)
y) (5y
(5 2)
Adibidez: 3abx 2 8abx 2 = 5abx 2
Monomioen arteko biderketa

Bi monomioren edo gehiagoren arteko biderketa beste monomio bat da.
Koefizientea biderkagaietako koefizienteen arteko biderketa izango du, eta letrazko atala, biderkagaietako letrazko atalen arteko biderketa.
Adibidez: (3x 2ab) (5xac)
xac) = 15x 3a 2bc
xac
Ariketak
1 Zer maila du honako monomio hauetako bakoitzak?
a) 5xy 2z 3
b) 11xy 2
c) 12
2 Egin monomioen arteko honako batuketa hauek:

a) 5xx + 3x 2 11xx + 8x x 2 + 7x
b) 6x 2y
13x 2y
c) 2xx
5x 2
+ 3xx +
3x 2y
x2
x 2y
3 Egin monomioen arteko honako biderketa hauek:

a) (3x)
xx) (5x 2)
b) (3x 2) (4x 3)
( )
( ) (
c) 2 x 3 ( 6x)
xx)
3
d) 2 x 2 3 x 3
9
5
4 Idatzi honako monomio hauen antzeko bi monomio:

a) 5ab 2c 3
b) 6x 3
c) x
d) 7
39
Polinomioak
Adibideak
Polinomioak dira: 33x 2 y + 5x 3 8
2 2
2x
x2
5xx + 1
Sinplifikatuz:
5x 2 + 4x 4 22x 2 3x 4 + 1 8
8 x 4 + 3x 2 + 1
Polinomio baten maila zehaztu
baino lehen, sinplifikatu:
7x 3 + 5x 2 + 3x 3 2xx 10x 3 =
= 5x 2 2xx 8 Horren maila 2 da.
Polinomioa bi monomio edo gehiagoren arteko batuketa da. Polinomioa osatzen duten monomioetako bakoitzari gai esaten diogu.
Polinomio batean antzeko monomioak badaude, eragiketak egitea komeni da,
adierazpena sinplifikatzea eta polinomioaren era laburtua lortzea.
Polinomio baten maila, polinomioa era laburtuan adierazita dagoela ageri
diren monomio guztien mailarik handiena da.
Polinomioaren maila esan baino lehen, laburtu egin behar da; izan ere, mailarik handieneko monomioak sinplifikatu eta desagertu egin daitezke.
Polinomio baten zenbakizko balioa x = a kasurako, xx-ren lekuan a jartzean lortzen den zenbakia da. Adibidez, 2xx3 5xx2 + 7 polinomioaren balioa x = 2 kasuan,
2 23 5 22 + 7 = 2 8 5 4 + 7 = 3 da.
Polinomio baten zenbakizko balioa x = a kasuan 0 bada, orduan, a polinomio horren erroa dela esaten dugu.
Polinomioen arteko batuketak eta kenketak

Bi polinomioren batuketa egiteko, gaiak taldetan bildu eta monomio antzekoak
batuko ditugu.
B = 5x 2 4xx + 2
Bi polinomioren kenketa egiteko, kenkizunari kentzailearen aurkakoa batuko diogu.

Polinomio baten aurkakoa da gai guztien zeinuak aldatuta lortzen dena.
C = 4x 3 + 2x 2 5x, Kalkulatu:
Adibidez, A = 6x 2 4xx + 1 eta B = x 3 + 2x 2 11 izanik:
a) A + B
2x 3 7x 2
+ 1
2
5x 4xx + 2
x3
b) B C
c) 3C
C 22A
A
x2
x+
5x 2 4xx + 2
4x 3 2x 2 + 5xx
12x 3 + 6x 2 15x 2
4x 3 + 14x 2
2
A 8
6xx 2 4xx + 1
+ B 8 x 3 + 2xx 2
11
3
2
A + B 8 x + 8xx 4xx 10
A 8
6xx 2 4xx + 1
B 8 x 3 2xx 2
+ 11
3
2
A B 8 x + 4xx 4xx + 12
Monomioen eta polinomioen arteko biderketak

Monomio bat polinomio batekin biderkatzeko, monomioa polinomioko gai
bakoitzarekin biderkatu behar dugu eta lortzen ditugun emaitzak batu. Adibidez:
(3x 2 ) (x 3 2x 2 1) = 3x 2 x 3 3x 2 2x 2 3x 2 1 = 3x 5 6x 4 3x 2
Ariketak
1 Esan zer maila duen polinomio hauetako bakoitzak:
a) x 6 3x 4 + 2x 2 + 3
b) 5x 2 + x 4 3x 2 2x 4 + x 3
2 P = 5x 3 x 2 2xx + 1 eta Q = x 4 2x 2 + 2xx 2
polinomioak ditugu.
Kalkulatu P + Q eta P Q.
Q
40
3 A = 2x 3 7x 2 + 4xx + 1; B = 2x 2 x + 3 eta C = 4x 3 +
+ 2x 2 x polinomioak izanda kalkulatu A B + C.
C
4 Egin honako biderketa hauek, eta esan zer mailatakoak diren:
a) 2x (x 2 + 3xx 1)
b) 2x 2(3x 2 4xx + 6)
c) 2(3x 3 xx)
d) 5(x 2 + x 1)
e) 7x 5(2x 2 3xx 1)
f ) 7x (2x 3 3x 2 + x)
x
Entrenatu
1 Hau dugu: A = 2x 3 7x 2 + 1
4
Kontuan izan
Kalkuluak hemen ikusten dituzun
moduan antolatuz gero, polinomioak ordenan eta ziur biderkatuko
dituzu. Gairen bat falta denean, gai
horri dagokion lekuan hutsune bat
utzi behar da.
Trebatu
1 Kopiatu, eta osatu zure koadernoan:
x 2 5xx + 2
x2 + 1
x4 x3 + x2 x +
x4 x3 + x2 x +
x4 x3 + x2 x +
x2 + 1
x2 + 1
x4 x3 + x2 +
x4 + x2 +
x4 x3 + x2 x +
2 Kopiatu eta osatu:
x2 +
a) x (x + 3) =
b) 4aa (2a + 5) =
c)
d)
x2
)=
Adibidez: P = 5x 3 2x 2 1,
5x 3 2x 2
Q = 6x 3
1
6xx 3
3
2
15x + 6x
+3
4
3
30x 12x
6x
4
3
2
30x 27x + 6x 6xx + 3
6
6
6
6
6
P
Q
3 bider P eginda.
6x bider P eginda.
PQ
Gai gutxi daudenean, kalkuluak horretara idatzi beharrean, biderketa zuzenean

egiten dugu:
(2xx 2 1) (3xx + 4) = 6x 3 + 8xx 2 3xx 4
Biderkagai edo faktore komuna atera

3xx y + 6x 2z + 9x y z adierazpenean, x eta 3 batugai guztiei biderkatzen ageri dira.
Beraz, horien guztien biderkagai komunak dira. Kanpora atera ditzakegu, honela:
3xx y + 6x 2z + 9x y z = 3x y + 3x 2x z + 3x 33yy z = 3x (y
(y + 2x z + 33yy zz))
5x 2
(3aa + 5) = 3a 2 + 5a
e) 9x 2 + 6xx + 3 =
Bi polinomio biderkatzeko, biderkagaietako baten monomioetako bakoitza beste biderkagaiko monomio guztiekin biderkatu behar da, eta, gero, lortu diren
antzeko monomioak batu behar dira.
a2 +
x3
Bi polinomioren arteko biderketa
(3x 2 + 2xx + 1)
Aldaketa horri faktore komuna ateratzea esaten diogu. Adierazpenak sinplifikatzeko erabiltzen da, eta geroago agertuko zaizkigun ekuazio batzuk ebazteko.
Egiaztatu, azkeneko adierazpenean parentesia kenduz gero, hasierako adierazpena lortuko duzula berriro.
Batugaietako bat eta biderkagai komuna berdinak badira, kontuan izan 1ekin
biderkatuta dagoela. Adibidez: x y + x 2 + x = x ( y + x + 1).
Ariketak
4 P = 4x 2 + 3, Q = 5x 2 3xx + 7 eta R = 5x 8, izanda, kalkulatu:
a) P Q
b) P R
c) Q R
5 Egin eragiketak, eta sinplifikatu emaitzak:
6 Atera faktore komuna adierazpen hauetako bakoitzean:

a) 5x 2 15x 3 + 25x 4
4
b) x x 1
3 9 15
a) x (5x 2 + 3xx 1) 2x 2(xx 2) + 12x 2
c) 2x 3y 5 3x 3y 4 + 2 x 3y 2 + 7x 3y 3
b) 5(xx 3) + 2( y + 4) 7 ( y 2x + 3) 8
3
d) 2x 2y 5x 3y
x + x+2 7
c) 15 2(xx 3) 4( y x)
3
5
15
e) 2(xx 3) + 3(x 3) 5(x 3)

f ) 2x y 2 6x 2y 3 + 4x y 3
41
Identitateak
2xx + 5x = 7x berdintza identitate bat da, beti betetzen delako xx-ren balioa edozein dela ere.
Identitate asko ezagutzen dituzu. Hona hemen batzuk:
a m an = a m + n
a (x + y ) = a x + a y
a (b + cc) = a b c
Horiek guztiak propietate aritmetikoen ondorio dira, edo propietate horien
itzulpen hutsak.
Identitatea, parte hartzen duten letren balioak edozein direla ere, beti betetzen den berdintza aljebraikoa da.
a2
ab
ab
b2
Identitate nabarmenak
Horrela esaten zaie honako hiru berdintza hauei:
batuketa baten berbiduraren

justifikazio grafikoa
Trebatu
1 Garatu, identitate nabarmenak
erabilita.
a) (xx + 3)2 =
x2 +
b)(5 + x)
x2=
c)(3xx + 1)2 =
x2 +
d)(xx 7)2 =
x+
x2
x+
f )(3xx a)2 =
x2
x+
g)(4xx + 33yy)
y)2 =
x2 +
h)(xx + 2)(x 2) =
xy +
kenketa baten berbidura
III. (aa + b) (aa b) = a 2 b 2
batuketa bider kenketa
Berdintza hauek aurretik ere ezagutzen dituzu, eta aurrerantzean ere maiz erabiliko dituzu. Beraz, trebe erabiltzen jakitea komeni zaizu.
b) (4
(4xx 3)(4
3)(4xx + 3)
a) Kenketa baten berbidura da:
x+
e)(2xx 3)2 =
II. (aa b)2 = a 2 + b 2 2ab
1. Garatu: a) (5xx 3)2
x+
x2
batuketa baten berbidura
Ariketa ebatziak
x2
x+
I. (aa + b)2 = a 2 + b 2 + 2ab
(5xx 3)2 = (5x)

x 2 + 32 2 5xx 3 = 25x 2 + 9 30x
x)
b) Gai berdinen batuketaren eta kenketaren arteko biderketa da:
(4xx 3) (4x + 3) = (4x)
x 2 32 = 16x 2 9
y2
2. Sinplifikatu (3xx + 5)2 (3xx 5)2
x2
i)(5xx + 22yy)(5
y)(5x 22yyy)) =
x2
y2
j)(x 2 + 2x)(
x x 2 2x)
x)(
xx) =
x4
x2
(3xx + 5)2 (3xx 5)2 = 9x 2 + 25 + 30xx (9x 2 + 25 30x)

xx) =
= 30xx (30xx) = 60x
Ariketak
1 Garatu honako berbidura hauek:
a) (xx + 4)2
d) x + 6
2
42
b) (2xx 5)2
2
e) x 2 1
2
2 Egin honako biderketa hauek:

c) (1 6x)
x2
x)
a) (xx + 1)(x 1)
f ) (ax
ax + b )2
c) x 1
3 2
) ( 3x + 12 )
b) (2x + 3)(2x 3)
d) (ax
ax + b )(ax
ax b )
Identitateen erabilera
Argibideak
(1) Batuketa baten berbidura eta
kenketa batena garatu ditugu.
(2)
Parentesi batek aurrean minus zeinua badu, parentesi barruko gai

guztiek zeinua aldatzen dute.
(3)
Antzeko gaiak laburtzen dira.
(4)
16 biderkagai komun atera.
Identitateak adierazpen aljebraiko bat bestelako adierazpen aljebraiko bihurtzeko

erabiltzen dira; bigarren adierazpenak errazago izan behar du erabiltzen. Adibidez:
(1)
(2)
(xx + 5)2 (xx 3)2 = (x 2 + 25 + 10x)

xx) (x 2 + 9 6x)
xx)) =
(3)
= x 2 + 25 + 10xx x 2 9 + 6xx =
(4)
= 16xx + 16 = 16(xx + 1)
Lau berdintza horietako bakoitza identitate bat da.
Azkeneko adierazpena, 16(xx + 1), hasierakoa baino errazagoa eta erosoagoa da erabiltzen, baina hasierako horren balio berdin-berdina du. Beraz, hasierako adierazpenaren lekuan azkena jar dezakegu, eta aldaketa onerako izango dugu, gainera.
Ariketa ebatziak
1. Sinplifikatu: (2xx 4)2 (2xx + 4)(2x 4)
Trebatu
1 Bihurtu batuketa hauek biderketa:
(2xx 4)2 (2xx + 4)(2x 4) = 4x 2 16xx + 16 (4x 2 16) =

= 4xx 2 16xx + 16 4x 2 + 16 = 16xx + 32
a) x 2 9 = x 2 32 =
= (xx +
) (xx
3(x + 2) + 3xx + 5 5(4x

5(4x + 1) + 25
2. Egin bider 12 eta sinplifikatu: 3(x
4
2
6
12
b) 4xx 2 9 = (2xx )2 32 =
= (2xx +
)(
Kontuan izan 12 zenbakia 4, 2, 6 eta 12ren multiplo komunetako txikiena dela.
[ 3(xx4+ 2) + 3xx2+ 5 5(4xx6+ 1) + 2512 ] 12 =
c) x 2 + 4 + 4xx = x 2 + 22 + 2(x 2) =
= (xx +
)2
= 3 3(xx + 2) + 6(3x + 5) 2 5(4x + 1) + 25 =
d) x 2 6xx + 9 = x 2 + 32 2(x 3) =
=(
= 9xx + 18 + 18x + 30 40x 10 + 25 = 13x + 63
)2
Ariketak
3 Adierazi biderketa moduan.
a) 4x 2
25
d) (5xx 4)(2x + 3) 5
b) x 2
+ 16 + 8x
c) x 2 + 2xx + 1
d) x 2 + 18xx + 81
e) 9x 2 + 6xx + 1
f ) 4x 2 + 25 20x
4 Sinplifikatu honako adierazpen hauek:

a) (xx 2)(x + 2) (x 2 + 4)
b) (3xx 1)2 (3xx + 1)2
c) 2(xx 5)2 (2x 2 + 3xx + 50)
e) 3(x 2 + 5) (xx 2 + 40)

f ) (xx + 3)2 [x 2 + (xx 3)2 ]
5 Biderkatu eta sinplifikatu emaitza:
a) x + x + x 3x 1 bider 8
2 4 8 4 4
b) x + 2xx 3 + x 1 12xx + 4 bider 9
9
3
9
2
c) (2xx 4) x (x + 1) 5 bider 8
8
2
43
Adierazi eta kalkulatu
Monomioak
6
Lotu behean agertzen diren adierazpen aljebraikoetako bakoitza honako enuntziatu hauetako
batekin:
a) Zenbaki baten berbidura ken zenbaki horren
bikoitza.
b) Zenbaki baten % 80.

c) Zenbaki bakoiti bat.
d) Zenbaki baten bi herrenak gehi bost unitate.
2 x + 5; x 2 2x ; 0,8x ;
2xx + 1
3
2
Adierazi hizkera aljebraikoan, ezezagun bakarra erabiliz.

a) Zenbaki baten hirukoitza ken bi unitate.
b) Ondoz ondoko bi zenbakiren arteko biderketa.
c) Zenbaki baten berbidura gehi zenbaki horren erdia.
d) Zenbaki baten eta hamar unitate handiagoa den
beste baten arteko batuketa.
Adierazi modu aljebraikoan honako laukizuzen hauen perimetroa eta azalera:
A
x
B
2x
b) Hemendik 6 urtera izango dituzten urteen arteko biderketa.

c) Zaharrenaren adinaren eta txikienaren adinaren
erdiaren arteko kenketa.
44
f ) 4 x3
5
g)
d) (xy)
xy 2
3
3yx
5
h) 1 x 2
2
Kalkulatu aurreko ariketako monomioen

zenbakizko balioa x = 1 eta y = 3 denean.
Egin eragiketa hauek.
Egin monomioen biderketa hauek:

b) (
(xx)(5
x)(5x y )
c) (2xy 2)(4x 2y )
Polinomioak
10
Sinplifikatu adierazpen hauek:

a) (2x 3 5xx + 3) (2x 3 x 2 + 1)
b) 5xx (3x + 8) (2x 2 3x)
x
x)
Zein da polinomio bakoitzaren maila?
11
Polinomio hauek kontuan hartuta:

A = 3x 3 5x 2 + x 1
B = 2x 4 + x 3 2xx + 4
C = x 3 + 3x 2 7x
d) Bi zenbakiren arteko batuketaren erdia.
a) Orain 5 urte zituzten urteen arteko batuketa.
e) 2 x 2y 2
3
a) (6x 2)(3x)
xx))
c) Bi zenbakiren arteko biderketaren erdia.

x eta y bi anaiak une honetan duten adina
badira, adierazi hurrengo enuntziatu hauek ezezagun horiek erabiliz:
c) 8xx
c) x 2y 2 3x 2y 5xy 2 + x 2y + xy 2
b) Bi zenbakiren arteko kenketaren berbidura.
b) (7x)
x3
b) 2xx + 77yy 3x + y x 2
x+2
a) Bi zenbakiren berbiduren arteko batuketa.
a) 5xy
xy
a) 5xx x 2 + 7x 2 9xx + 2
Jarri hizkera aljebraikoan, bi ezezagun erabiliz.
Adierazi honako monomio hauetako bakoitzaren maila, eta esan zein diren antzekoak:
Kalkulatu: A + B; A C;
C AB+C
12
Eragin, laburtu eta esan zein den lortzen

duzun polinomioaren maila.
a) x (x 2 5) 3x 2(xx + 2) 7(x 2 + 1)
b) 5x 2(3xx + 1) x (2xx 3x 2) 2 3x
c) 1 x 2 3 x 2 + 6xx 9
3
2
Hizkuntza aljebraikora itzuli
13
14
Egin eragiketak, eta sinplifikatu emaitza.
Erabili ikasitakoa
( 12 x
17
+ 5 x + 1 (6xx 12)
3
6
Atera biderkagai komuna.
a) 12x 3 8x 2 4x
c) 2xy 2 4x 2y + x 2y 2
6)2
b) (7
2
d) x + 1
2
f) 2 x 1 y
5
3
(
(
c) (3xx 2)2
e) (xx 22yy )2
16
x2
x)
a) (xx + 7)(x 7)
b) (3 + xx)(3 x)
x
c) (3 + 4x)(3
xx)(3 4xx)
d) (x 2
1)(x 2
1)
x1
y+1
Adierazi modu aljebraikoan, bi ezezagun erabilita:

a) 24 m2-ko laukizuzen baten azalera, alde batek
besteak baino 5 cm gehiago dituela jakinda.
b) Neraman diruaren 3/5 jantzi bat erosten erabili
dut, eta 60 , bi alkandora erosten. Diruaren
erdia geratu zait.
20
Adierazi, modu aljebraikoan,

irudian margotuta dagoen zatiaren
azalera.
Egin biderketa hauek:
19
Jarri hizkuntza aljebraikoan, bi ezezagun erabilita:

a) Depositu batean zenbat ur geratu den, edukieraren 2/5 eta beste 20 litro atera ondoren.
b) Prezio bera zuten bi kamiseta erosita ordaindu
duguna, kontuan izanda batean % 15eko beherapena egin digutela, eta bestean, % 20koa.
Identitate nabarmenak
Garatu adierazpen hauek:
18
d) 2 x 2 + 1 x 3 5 x
3
3
3
a) (xx +
b) 3x 3 + x x 2
15
Adierazi modu aljebraikoan honako laukizuzen hauen perimetroa eta azalera:
8
x
Autoebaluazioa
1 Idatzi hizkuntza aljebraikoan:
a) Daukadanaren 2 gastatzen badut, 12 geratuko
5
zaizkit.
b) Zenbaki bati 5 unitate batuta lortzen den emaitzaren erdia.
2 Atera biderkagai komuna:
a)
x3
x2 +
b)
4xx 3
6xx 2 +
2x
3 Garatu:
a) (xx 5) 2
b) (3xx + 5) 2
c) (3xx 5) 2
d) (3xx + 5) (3x 5)
4 Honako adierazpen hauetako zein da identitate bat?

Azaldu zergatik.
a) (2xx 1)(2x + 1) = 4x 2 1
b) 8xx 5 = 3x
5 Egin eragiketak, eta laburtu:

a) x (3x 2) (x 3)(2x 1)
b) (xx 2)2 2(xx 2 4)
6 Biderkatu izendatzaileen multiplo komunetako txikienarekin, eta sinplifikatu:
5(xx 1) + 7xx 2 x (x + 1)
9
12
2
45
Ekuazioak
Antzinaroko matematikarien ahalegin handietako

bat ekuazioak ebazteko metodoak bilatzea izan zen.
Hasierako saiakerak, normala den moduan, halamoduzkoak izan ziren, oinarri handirik gabekoak:
haztamuka lortutako soluzioak edota orokortu ezin
eta kasu jakin batzuetarako baino balio ez zuten prozedurak etorri ziren lehenengo.
Gai hori zorroztasunez landu zuen lehenengoa Diofanto greziarra izan zen, iii. mendean. Aritmetika
bere liburuan lehen mailako ekuazioak eta bigarren
mailako batzuk nola ebatzi aztertu zuen. Horrez gainera, lan horretan proposatu zituen problemek handik mende batzuetara garatu zen ekuazioen teoria
oinarritu eta finkatzeko balio izan zuten.
Bagdaden izen handi bat agertu zen, Al-Jwarizmi arabiarra. Haren liburua, Al-jabr wa-l-muqabala, oinarrizko erreferente izan da aljebraren historian. Hurrengo
mendeetan, hizkuntza guztietara itzuli zen eta funtsezko
ikasgai bilakatu zen. Lanaren izenak berrezartzea eta
ezabatzea esan nahi du, gutxi gorabehera, eta ezezagun
bat askatzeko koefizienteekin egin behar diren lan guztiak aipatzen ditu. Azkenean, izenburua laburtu eta Aljabr baino ez zitzaion esaten, eta hortik dator bertan
lantzen den zientziaren izena (al-jabr ' aljebra).
Aljebrari arabiarrek bigarren mailako ekuazio mota
batzuk geometrikoki ebazteko metodo bitxi batzuk
ere asmatu zituzten.
Ekuazio bat zer den. Ekuazio baten soluzioa.
Kalkulagailua erabiltzea zenbaki bat ekuazio baten soluzioa den ala ez egiaztatzeko.
Zenbaki baten erro karratuaren bereizgarritasun
batzuk.
47
Ekuazioak. Ekuazio baten soluzioak
Nomenklatura
= ikurraren bi aldeetara dauden adierazpenei atal esaten diegu. Eskuinean
ikusten duzun ekuazio horretan:
2x 2 10 lehenengo atala da eta
x
3 bigarren atala da.
Ekuazioak eta soluzioak

Ekuazio bat da, zer balio duen jakin nahi dugun letraren bat (ezezaguna)
ezezaguna) duen
ezezaguna
berdintza bat.
Ekuazioaren soluzioa da berdintza hori betetzen duen ezezagunaren balioa.
Adibidez, 2x 2 10 = 3 ekuazio bat da.
x
x = 2 balioa soluzioa da, izan ere 2 22 10 = 3.
2
Ekuazio bat ebaztea zer den
a) 3xx + 11 = 38; x = 5, x = 9
b) 5(xx 3) = 15; x = 6, x = 6
c) 5xx + 1 = 6; x = 1, x = 7
2 Kalkulatu, haztamuz jota, ekuazio hauen soluzioren bat (bilatu
zenbaki osoak):
a)
5(x 2
+ 1) = 50
b) (xx +
1)2
=9
Ariketa ebatzia
b) x 6 = 1 200
Ebatzi, haztamuz jota, ekuazioa hauek: a) x x = 3 125
a) Osoak probatuta, x = 5 soluzioa dela ikusten dugu; izan ere, 55 = 3 125.

b) xx-ri balio osoak emanda, hau ikusten dugu:
36 = 729 x egongo da 3 eta 4 bitartean. Hau da, x = 3,...
46 = 4 096 xx-ri 3,1; 3,2; 3,3; ... balioak eman, eta hau ikusten dugu:
3,26 = 1 073, < 1 200 x = 3,2... Hamarrenetara hurbilduta, soluzioa
3,36 = 1 291, > 1 200 x = 3,2 dela esan dezakegu.
Ariketak
1 Egiaztatu kasu hauetako bakoitzean emandako bi
balioak ekuazioaren soluzio diren ala ez:
a) x 3 20xx = 16; x = 5, x = 4
a) x 3 + x = 10
b) (x 5)(x + 2) = 0
b) 12 x = 1; x = 4, x = 6
x
2
x
1
c) 2
= 512; x = 9, x = 10
c) 3x + 1 = 81
d) x x = 3 125
d) x x + 1 = 28; x = 3, x = 1
e) x + 3 x 2 = 1; x = 1, x = 6
48
2 Haztamuz jo, eta aurkitu ekuazio hauen soluzioren

bat (denek dute soluzio osoa):
3 Jo haztamuz, kalkulagailuaren laguntzaz, eta aurkitu honako ekuazio hauetako bakoitzaren soluzio bat
(biribildu hamarrenetara):
a) x 3 + 1 = 100
b) 3 x = 1 000
c) 8x 40 = 5
Trebatu
1 Aztertu ekuazio hauetako bakoitzari emandako balioetakoren bat
soluzioa den:
Ekuazio bat ebaztea da horren soluzioa (edo soluzioak) kalkulatzea, edo soluziorik ez duela jakitea. Ziur aski, ezagutuko dituzu ekuazio mota batzuk metodoen
arabera ebazteko prozedurak. Baina soluzioa beste edozein bidetatik lortzen baduzu, ebazpen horrek ere balio du.
Adibidez, x 2 5xx + 6 = 0 ekuazioaren soluzioren bat kalkulatuko dugu, haztamuz jota:
x = 0 soluzioa izango da? 02 5 0 + 6 = 6 ? 0 8 EZ
Eta x = 2? 22 5 2 + 6 = 0 8 BAI
Lehen mailako ekuazioak

Lehen mailako ekuazio polinomikoak lehen mailako ekuazioak direla esaten da,
besterik gabe. Ekuazio horietan, x ezezaguna 1era berretuta ageri da (x1 = x ).
2 x 2,5 = 9;
3xx + 17 = 4 2x
3
Ez dira lehen mailakoak: (6xx + 5)2 = 8; 8 = 5xx + 3; 6x + 1 = 5x
x
Lehen mailako ekuazioek soluzio bakarra dute, eta ezezaguna bakanduz lortzen
da.
Lehen mailakoak dira: 4xx + 7 = 8;
Lehen mailako ekuazio bat ax + b = 0 eran laburtu daitekeen adierazpena

da, a 0 izanik. Soluzio bakarra du: x = b
a
Ekuazio anomaloak
Adierazpen batzuek lehen mailako ekuazioak dirudite, baina ez dute soluziorik
edo infinitu soluzio dituzte. Adibidez:
Trebatu
1 Ebatzi ekuazio hauek, eta egiaztatu horietako bakoitzaren soluzioa:
a) 3xx 2(x + 3) = x 3(x + 1)
b) 4 + x 4(1 xx) + 5(2 + xx) = 0
c) 2xx + 7 2(x 1) = 3(x + 3)
d) 4(2xx 7) 3(3x + 1) = 5 + x
2 Egiaztatu bi ekuazio hauek baliokideak diren:

2(xx 1) + x + 1 = 2x + 1
2xx 1 (x 1) = 2(3x 5)
4xx 6 = 4(x + 3) 8 4xx 6 = 4x + 12 8 0 x = 18

Ezin liteke 0 x = 18 izan. Beraz, ekuazio honek ez du soluziorik.
4xx 6 = 4(x 2) + 2 8 4xx 6 = 4x 6 8 0 x = 0
0 x = 0 egia da x edozein dela ere, izan ere, 0 = 0 da. Beraz, ekuazio honek
infinitu soluzio ditu.
Egia esateko, berdintza horiek ez dira ekuazioak, xx-n ez dute gairik eta. Baina
sinplifikatu aurretik azkenean zertan geratuko diren ez dakigunez, lehen mailako
ekuazio moduan tratatuko ditugu.
Ekuazio baliokideak
Bi ekuazio baliokideak dira soluzio bera badute edo biek soluziorik ez badute.
Esaterako, 5xx 9 = 51 eta 3x 7 = 89 5x ekuazioak baliokideak dira, bataren
eta bestearen soluzioa x = 12 da eta.
Ekuazioen baliokidetasunari eusten dioten aldaketak
Ekuazio bat ebazteko, x bakandu behar dugu, horretarako urrats batzuk emanez.
Urratsetako bakoitza izango da ekuazio bat aldatzea eta ekuazio baliokide bat
bihurtzea. Eta beste ekuazio horretan errazagoa izango da x bakantzea.Gogoratu
ditzagun eregela batzuk:
ALDAKETAK
ERREGELA PRAKTIKOA
Berdintzako atal bietan adierazpen

bera batu edo kendu.
Ataletako batean batzen dagoena

kentzen pasatzen da beste atalera,
eta alderantziz.
Ataletako bateko gai guztiei

biderkatzen dagoena, zatitzen pasatzen da beste atalera, eta alderantziz.
Atal biak zero ez den zenbaki berarekin biderkatu edo zatitu.
49
Lehen mailako ekuazioak ebazteko urratsak

3xx 1 2(xx + 3) = 4xx + 2 5
20
5
15
1 mkt (20, 5, 15) = 60
Bi atalak bider 60 egiten dira.
3(3xx 1) 24(x + 3) =
= 4(4xx + 2) 60 5
2
9xx 3 24x 72 = 16x + 8 300
3
9xx 24x 16x = 8 300 + 3 + 72
4
31xx = 217
5
x = 217 . Soluzioa x = 7
31
6
3 7 1 2(7 + 3) = 3
20
5
4 7 + 2 5 = 2 5 = 3
15
Bat datoz. Soluzioa zuzen dago.
Lehen mailako ekuazio errazak ebazten aurreko ikasturtean ikasi zenuen. Baina
orain lehen mailako ekuazio konplexuagoak ebazteko trebatuko gara.
Ebatzi beharko ditugun ekuazioek oso itxura zaila izango dute askotan.
Adibidez: 3xx 1 2(xx + 3) = 4xx + 2 5
20
5
15
Ikus dezagun zer urrats eman behar ditugun apurka-apurka x bakantzen joateko
(alboan, adibideko ekuazioa zelan ebatzi dugun ageri da azalduta, urrats guztiak
zehaztuz):
1. Kendu izendatzaileak, baldin badaude. Horretarako, ekuazioaren bi atalak
izendatzaile bien multiplo komun batekin biderkatu behar ditugu; onena
multiplo komunetako txikienarekin biderkatzea da.
2. Kendu parentesiak, baldin badaude.
3. x duten gai guztiak ataletako batean jarri eta zenbaki guztiak bestean.
4. Sinplifikatu atal biak.
5. x bakandu. Horrela, soluzioa lortuko dugu.
6. Egiaztatu. Jarri soluzioa hasierako ekuazioko gaietako bakoitzaren ordez eta
egiaztatu emaitzak bat datozela.
Urratsen segida hori ez da zurruna eta aldaezina. Kasu batzuetan lehenengo egin
beharrekoa, adibidez, parentesiak kentzea izan daiteke, edo sinplifikatzea... Baina
saioak eginda eta zentzuz jokatuta, gauza bat eta bestea noiz egin behar den
jakingo duzu.
Ariketak
1 Ebatzi honako ekuazio hauek:
50
a) 1 + x = x
2
b) 1 + x = x 1
3
3
c) 4 3x = 2 + 3x
5 5
d) x + 1 = x
2 3
e) 1 x = 1
3 9
f ) 2x 1 = x
4
6
g) 4 = 3x + 2x + 1
2
5
5
h) 1 x + x = 5 x
12 3 8 6
i) 2 x 1 = 3x + 1
3
2
4
j) 3x x = 3x + 9
15
3 5
k) x + x 4x = 11 x
3 9 27 27 9
l) x + x 3 + 2xx + 2 = x 2
2
8
16
2
m) 13 + x 5x = 10 + x + 1 12x
20
2
5
10
n) 3xx x + 3 = 13
4
o) 4 x + 2 = x 4
4
Adibidea
Ebatz dezagun ekuazio hau:
Bigarren mailako ekuazioak

Bigarren mailako ekuazioak forma honetakoak dira:
ax 2 + bx + c = 0, a 0 izanik
x bakantzeko, prozesu luze eta zaila bete behar da, baina guk ez dugu orain ikusiko. Prozesu horren azkeneko emaitza honako formula hau da:
bigarren mailako ekuazio baten soluzioak
2
x = b b 4ac
2a
() zeinu bikoitzak esan nahi du bi soluzio egon daitezkeela:

Adibidea
3x 2 5xx 2 = 0
Bigarren mailako ekuazio bat da, eta
bertan:
a = 3, b = 5, c = 2
Soluzio kopurua
D = b 2 4ac
ac adierazpena ekuazioaren adierazpen diskriminatzailea da. Soluzio
kopurua D-ren zeinuaren araberakoa da:
2
x = 5 (5) 4 3 (2) =
23
2
= 5 49 = 5 7 =
6
6
1
3
D > 0 bada, ekuazioak bi soluzio ditu:

x1 = b + D
2a
D = (5)2 4 3 (2) = 49 > 0

Horregatik, ekuazio horrek bi soluzio
ditu.
2
2
x1 = b + b 4ac eta x2 = b b 4ac
2a
2a
Bi soluzio horiek, batzuetan, soluzio bakar bihurtzen dira, edo bat ere ez.
eta x2 = b D
2a
D = 0 bada, soluzio bakarra dago: x = b . Soluzio bikoitza esaten zaio.
2a
D < 0 bada, D da, eta ez du zentzurik. Ekuazioak ez du soluziorik.
Ariketak
1 Ekuazio hauetako bakoitzean, adierazi zenbat balio duten a, b eta c ezezagunek. Ebatzi formula erabilita:
a) x 2 4xx 5 = 0
b) 2x 2 7xx + 3 = 0
c) x 2 + x + 6 = 0
d) 2x 2 7xx 4 = 0
e) x 2 10xx + 25 = 0
f ) x2 x + 2 = 0

a) x 2 5xx + 6 = 0
b) 9x 2 + 6xx + 1 = 0
c) 9x 2 6xx + 1 = 0
d) 5x 2 7xx + 3 = 0
e) 2x 2 + 5xx 3 = 0
f ) 6x 2 5xx + 1 = 0
g) x 2 3xx + 15 = 0
h) x 2 0,1xx + 0,2 = 0
3 Osatu taula hau:

a
BADU
SOLUZIORIK?
x1 x2
4 Ebatzi ekuazio hauek:

a) x 2 + 4xx 21 = 0
b) x 2 + 9xx + 20 = 0
x 2 64 = 0
c) 9x 2 12xx + 4 = 0
d) x 2 + x + 3 = 0
x 2 3x + 4 = 0
e) 4x 2 + 28xx + 49 = 0
f ) x 2 2xx + 3 = 0
4x 2 + x 3 = 0
g) 4x 2 20xx + 25 = 0
h) 2x 2 + 3xx + 2 = 0
5x 2 8x = 0
51
Ekuazio osatugabeak
ax 2 + bx + c = 0 bigarren mailako ekuazioetan, b eta c koefizienteak zero direnean, ekuazioak osatugabeak direla esaten da: ax2 + c = 0 eta ax2 + bx = 0.
Kontuan hartu
x 2 = 25 bada, orduan x = 5 da;
izan ere, 25 zenbakiak bi erro
karratu ditu, 5 eta 5.
Bi biderkagairen arteko biderkadura zero izateko, bietakoren batek
0 izan behar du:
x (7x + 11) = 0
Ebazteko formula orokorra erabili ahal badugu ere, soluzioak askoz era errazagoan aurki ditzakegu, honela:
3x 2 75 = 0 8 x 2 = 75 = 25 8 x = 25 = 5
3
7x 2
x = 0
+ 11xx = 0 8 x (7xx + 11) = 0 8

7x + 11 = 0 8 x = 11
7x
7
xx-n gairik ez duten ekuazioak: ax2 + c = 0

x = 0 edo bestela, 7x + 11 = 0
ax 2 + c = 0 motako ekuazioak ebazteko, ez dugu formula orokorra zertan erabili, x oso erraz bakandu dezakegu eta:
ac
x2 = c 8 x =
a
Gai askerik gabeko ekuazioak: ax 2 + bx = 0

ax 2 + bx = 0 motako ekuazioak ebazteko, ez dugu formula orokorra zertan
erabili; x faktore komun moduan atera genezake, eta bi faktoreetako bakoitza zerorekin berdindu:
(ax
ax + b) x = 0 8 Soluzioak: x1 = b , x2 = 0
a
Ebatzi:
a) 2x 2 98 = 0
b) 2xx 2 + 98 = 0
c) 5xx 2 + 95xx = 0
a) 2x 2 98 = 0 8 2x 2 = 98 8 x 2 = 98 = 49 8 x = 49 = 7
2
Soluzioak hauek dira: x1 = 7, x2 = 7.
b) 2x 2 + 98 = 0 8 2x 2 = 98 8 x 2 = 98 = 49
2
Ez du soluziorik, zenbaki baten karratua ezin da-eta negatiboa izan. Hau da,
49 esateak ez du zentzurik.
x = 0
c) 5x 2 + 95xx = 0 8 x (5xx + 95) = 0 8 1
5xx + 95 = 0 8 x 2 = 95/5 = 19
Ariketak
2 Ebatzi bigarren mailako ekuazio hauek, ebazpenaren formula erabili gabe:
52
a) 3x 2 12xx = 0
b) x 3x 2 = 0
c) 2x 2 5xx = 0
d) 2x 2 8 = 0
e) 9x 2 25 = 0
f ) 4x 2 + 100 = 0
g) 16x 2 = 100
h) 3x 2 6 = 0
Ariketa ebatzia
Bigarren mailako ekuazioak ebazteko erregelak

Kontuan hartu
ax 2 + bx + c = 0 (a 0, b 0,
c 0) 8 Erabili formula:
2
x = b b 4ac
2a
2
ax + c = 0 8 Bakandu x 2
Bigarren mailako ekuazioa osatuta badago (gai guztiak baditu), formula erabili.
Ekuazio osatugabea bada, aurreko atalean ikusi dugun moduan, erraz ebatziko
duzu, formula erabili gabe.
Itxura zaileko ekuazioa baduzu, atondu: kendu izendatzaileak, kendu parentesiak, taldekatu gaiak eta pasatu guztiak lehenengo atalera.
ax 2 + bx = 0 8 Atera x biderkagai komun
Sinplifikatuta dagoenean, erabili aurreko aholku horietakoren bat, baina ez

lehenago.
Egiaztatu soluzioak. Ekuazioa enuntziatua duen problema batetik atera baduzu,
egin egiaztapena problemaren gainean; beharbada, soluziotakoren batek ez
du-eta zentzurik izango probleman, hurrengo orrialdean ikusiko dugunez.
Ariketa ebatzia
(x 1) = x (x
(x + 1) 3xx + 4
Ebatzi honako ekuazio hau: x (x
3
4
12
Izendatzaileak kenduko ditugu, horien multiplo komunetako txikienarekin
biderkatuta: mkt (3, 4, 12) = 12
4 x (x 1) = 3 x (x + 1) (3xx + 4)
Parentesiak kenduko ditugu:
4x 2 4xx = 3x 2 + 3xx 3x 4
Gaiak bilduko ditugu, denak lehenengo atalean jarrita:
4x 2 3x 2 4xx 3x + 3x + 4 = 0
x 2 4xx + 4 = 0
Formula ezarriko dugu, kontuan izanda a = 1, b = 4, c = 4:
2
x = 4 4 4 1 4 = 4 16 16 = 4 = 2
2
21
2
x = 2 denean, hasierako ekuazioko lehenengo atalak hartzen duen balioa eta

bigarren atalak hartzen duena bat datozela egiaztatuko dugu.
Ariketak
a) (3xx + 4)(5x 7) = (2x + 7)2 + 53
b) (2xx + 1)(x 3) = (x + 1)(x 1) 8
c) (2xx 3)(2x + 3) x (xx + 1) 5 = 0
d) (2xx + 1)2 = 4 + (xx + 2)(x 2)
4 Ebatzi:
2
a) x 3x + 2 = x + 12
2
6
2
(5x
x
4)(5
x
+
4)
b)
= (3xx 1) 9
4
2
2
c) (xx 1) 3xx + 1 + x + 1 = 0
15
5
53
Ekuazio eta guztiko problemak ebatzi

Problema batetik abiatuta ekuazio bat planteatzea hau da: dakiguna eta jakin nahi
duguna lotzen dituzten baldintzak hizkera aljebraikoan jartzea. Ordenan eta
txukun jokatzea komeni da, eta, beraz, urrats hauek lagungarriak izango dira:
Oharra
Hurrengo unitatean, ekuazioen sistemak aztertzean, ezezagun bat baino
gehiago erabiliko ditugu. Ikusiko
duzunez, enuntziatu bat ekuazio
moduan jartzeko lana erraztu egiten
da horrela.
1. Identifikatu badakizkigun datuak eta jakin nahi ditugunak. Eman izena

ezezagunari.
2. Berdintza baten bitartez (ekuazioa), lotu ezaguna dena eta ezezaguna
dena.
3. Ebatzi ekuazioa.
4. Interpretatu soluzioa, enuntziatura moldatuz.
Problema ebatzia
1. Zapata pare baten prezioa %
15 garestitu da abenduan,
baina % 20 merkatu da, gero,
urtarrilean. Beraz, azkenerako, prezioa 6,96 jaitsi
da. Zenbat balio zuen zapata
pareak hasieran?
1. Zapata parearen prezioa 8 x

%15eko garestitzea 8 1,15x
% 20ko merkatzea 8 0,8 1,15x
Hasierako prezioaren eta amaierako prezioaren arteko aldea 6,96 -koa dela
jakinda, ekuazio hori hau izango da: x 0,92xx = 6,96
Ekuazio ebatziko dugu: 0,08xx = 6,96 8 x = 87
Ariketak
1 Zenbaki bati horren erdia kenduz gero lehenengo, eta,
ondoren, herena, 9 lortzen dugu. Zer zenbaki da?
x, zenbaki ezezagun baten erdia x/2 da, eta herena, x/3.
2 Laukizuzen baten oinarria da laukizuzenaren altuera

birritan baino 4 cm txikiagoa; eta perimetroa, 100
cm-koa. Kalkulatu aldeen luzera.
Altuera x bada, oinarria 2x 4 da.
3 Zatitu 1600 A hiru partetan, kontuan izanda bigarren parteak lehenengoak baino 100 A gehiago izan
behar duela, eta hirugarrenak, bigarrenak baino 200
A gehiago.
4 37 urteko aita batek bi seme ditu, 8 eta 5 urtekoak.

Zenbat urte igaro beharko dira semeen urteen arteko
batura aitaren urteak adina izateko?
Osatu taula hau, datuak antolatzeko:
AITA
URTEAK GAUR
URTEAK, X URTE BARRU
5 Ama batek 42 urte ditu, eta semeak, 15. Orain

zenbat urte izan ziren amaren urteak semearenak lau
bider?

LEHEN PARTEA
54
BIGARREN PARTEA HIRUGARREN PARTEA
x + 100
x + 100 + ...
37
37 + x
1. SEMEA 2. SEMEA
8
5
8+x
...
URTEAK GAUR
URTEAK, ORAIN X URTE
AMA
SEMEA
42
42 x
15
...
Zapata pareak, hasieran, 87 balio zuen.
Boligrafo bat, koaderno bat eta karpeta bat

erosi ditut, 14,30 -an dena. Karpetak koadernoak
halako 5 balio badu, eta koadernoak boligrafoak
halako bi, zenbat balio du gauza bakoitzak?
b) x 3 = x + 1 2
5
3
c) 1 = x + 3 x
3
2
d) 3xx + 4 = x + 2
5
2
e) 5xx 16 = x + 8 + x + 1
6
12
3
f ) 2xx 4 = 3 4 + x
3
2
Aitorrek eta Unaik berdin balio zuten bi bideojoko erosi dituzte, baina ordaintzean, bati % 16ko
beherapena egin diote, eta besteari % 19koa.
Aitorrek Unaik baino 1,26 gehiago ordaindu
behar izan badu, zenbat balio zuen bideojokoak?
Daukadan dirua baino 3,5 gehiago izango

banitu, nire taldearen kamiseta erosteko nahikoa
izango nuke.
Daukadan diruaren bikoitzarekin, 7,25 sobera geratuko litzaizkidake. Zenbat diru daukat?
Egiaztatu honako ekuazio hauek lehen mailakoak direla, eta kalkulatu euren soluzioak:
Zenbaki baten berbidurari zenbaki horren

hirukoitza kentzen badiogu, 130 lortzen dugu.
Zein da zenbaki hori?
Idatzi ondoz ondoko bi zenbaki, jakinda

horien berbiduren arteko batura 145 dela.
10
Aurkitu ondoz ondoko hiru zenbaki, kontuan

izanda zenbaki handienaren eta txikienaren berbiduren arteko kenketa egiten badugu, tarteko zenbakiaren eta txikienaren arteko biderketa baino lau unitate handiagoa den zenbaki bat lortuko dugula.
11
Zenbaki oso baten berbiduraren herenari

zenbaki horren bostena batzen badiogu, 78 lortuko
dugu. Aurkitu zenbaki hori.
12
Laukizuzen baten azalera 494 cm2-koa da

Aurkitu aldeen neurriak, jakinda bat abestea baino
7 cm luzeagoa dela.
13
Triangelu angeluzuzen batean, katetoetako

bat hipotenusa baino 2 cm laburragoa da, eta beste
katetoa baino 14 cm luzeagoa. Kalkulatu hiru
aldeen luzerak.
Lehen mailako ekuazioak

1
Erabili ikasitakoa
Ebatzi honako ekuazio hauek:

a) 2(2 3x)
xx) 3(3 2xx) = 4(x + 1) + 3(4 5x)
x
a) (4xx 3)(4x + 3) 4(3 2x)

x 2 = 3x
b) 2x (xx + 3) + (3 x)
x 2 = 3x (xx + 1)
c) (2xx 3)2 + (xx 2)2 = 3(xx + 1) + 5x (xx 1)
2
d) x (xx + 1) (2xx 1) = 3xx + 1 1
2
8
4
8
Bigarren mailako ekuazioak

3
Ebatzi:
a) 7x 2 28 = 0
b) 7x 2 + 28 = 0
c) 4x 2 9 = 0
d) 3x 2 + 42xx = 0
e) 3x 2 = 42xx
f ) 11x 2 37xx = 0
g) 2(xx + 5)2 + (xx 3)2 = 14(xx + 4)

h) 7x 2 + 5 = 68
4
Ebatzi honako ekuazio hauek:

a) x (xx 1) x (xx + 1) + 3xx + 4 = 0
3
4
12
b) (xx 1)(x + 2) (xx + 1)(x 2) 1 = x 3
12
6
3
2
2
c) x + 1 (xx 1) x + 2 + (xx 2) = 1
2
4
3
6
6
x 14
x+2
x
55
16
14
Ariketa ebatzia
Kirol-elkarte batean dauden kideetatik:
2/5 futbolean aritzen dira.
Geratzen direnen 1/3 saskibaloian ibiltzen dira.
28 eskubaloian.
Eta gera direnek, 1/6ek, atletismoa egiten dute.
Zenbat kide dira?
Elkartean dauden kideen kopuruari x esango diogu.
2 x aritzen dira futbolean 8 3 x geratzen dira
5
5
1 3 x = 1 x aritzen dira saskibaloian 8 2 x
3 5
5
5
geratzen dira
2 x 28 dira atletismoa egiten dutenak.
5
FUTBOLA
SASKIBALOIA
28
Zenbat diru geneukan kontuan?
GAUR
AHIZPA TXIKIA
x7
AHIZPA ZAHARRA
x+3
x+37
AITA
45
38
43 urteko aita batek 9 eta 11 urteko bi seme

ditu. Zenbat urte igaro behar dira semeen urteen
arteko batura aitaren urteak adina izateko?
18
Aita batek, orain, bere semearen urteen hirukoitza du, eta hemendik 14 urtera, bikoitza izango du.
Zenbat urte ditu bakoitzak?
19
Gozogile batek 1,10 /kg balio duen azukrearen 12 kg hartu, eta 4,20 /kg balio duen eztiarekin
nahastu du. Nahasteak 2,34 /kg balio du. Zenbat
ezti nahastu du?
1/6
Bankuko kontu batean daukagun diruaren

1/7 atera dugu; gero, geratu zaigunaren 2/15 sartu
dugu, baina oraindik 12 falta zaizkigu hasierako
kantitatea izateko.
ORAIN
7 URTE
URTEAK
17
Beraz, 2 x 28 = 1 x. Ebatzi egingo dugu:

5
6
12x 840 = 5x 8 x = 120 dira elkartekideak.
12x
15
Bi ahizpak 3 urteko aldea dute, eta horien aitak 45 urte ditu. Orain 7 urte, ahizpen urteen arteko batura aitaren adinaren erdia zen. Zenbat urte
ditu ahizpa bakoitzak?
KANTITATEA
(kg) PREZIOA (/kg)
KOSTUA
()
AZUKREA
12
1,10
1,10 12 = 13,20
EZTIA
4,20
4,20x
NAHASTEA
12 + x
2,34
2,34(12 + x)
x
azukrearen prezioa + eztiaren prezioa = nahastearen

prezioa
20
1,6 /ll balio duen pats-olioaren zenbat litro

bota behar dizkiogu 2,8 /l-ko
ll-ko 60l oliba-oliori
2,5 /ll balio duen nahastea lortzeko?
Autoebaluazioa
1 Bilatu, haztamuz jota, honako ekuazio hauetako
bakoitzerako soluzio zehatz bat:
a) (xx +
1)3
= 64
b) x + 80 = 11
a) 3xx 2(x + 3) = x 3(xx + 1)
b) x 3 = x + 1 2
5
3
56
3 Ebatzi ekuazio hauek:

b) 2xx 2 50 = 0
a) x 2 5xx = 0
c) 2x 2 3xx 2 = 0
4 Jonek Saioak baino 5 urte gehiago ditu. Hemendik

3 urtera, Jonek Saioak izango dituen urteak birritan
izango ditu. Zenbat urte ditu bakoitzak?
5 Laukizuzen baten altuera oinarria baino 5 m laburragoa da, eta azalera 40 m2-koa da. Kalkulatu laukizuzen horren aldeen neurria.
Problemak ebatzi
Ekuazio
sistemak
Ekuazio sistemen ebazpena ekuazioenarekin batera

garatu zen, aldi berean.
Babiloniarrek hainbat ezezagunetako ekuazio linealen sistemak planteatu eta ebatzi zituzten, besteak
beste; eta ezezagun horiei luzera, zabalera, azalera,
bolumena... esan zieten, nahiz eta problemak gai geometrikoekin zerikusirik izan ez. Haien taulatxoetako
batean honako problema hau agertzen da:
1/4 zabalera + luzera = 7 esku

zabalera + luzera = 10 esku
Babiloniarrek haztamuka ebazten zituzten ekuazio
horiek: hainbat kantitate probatzen zituzten, azkenean problema ebazten zuena aurkitzen zuten arte.
K.a. i. mendean Bederatzi kapituluen liburua agertu
zen Txinan, eta bertan lur-neurketari, ingeniaritzari,
banaketei, fiskalitateari, eta abarri buruzko 246 problema. Ez zen tratatu sistematiko bat, eguneroko bizimoduan ebatzitako problemen bilduma baizik. Zortzigarren kapituluan, lau ezezaguneko lau ekuazio dituzten
sistemak ematen dituzten problemak proposatzen dira.
Eta oso metodo aurreratuen bitartez ebazten dira.
Handik lau mendera, Grezian, Diofantok ekuazio
sistemei buruzko problema aljebraikoak planteatu
zituen. Baina Diofantok ezezagun bat izendatuz
ebazten zituen, oso ondo aukeraturiko ezezagun
baten bidez, zuzenean sartzeko ekuazio bakarrean.
Eskuineko orrialdean duzu horren adibide bat.
EZla adierazten diren zuzenak euren ekuazioetatik abiatuta.
57
Bi ezezaguneko ekuazioak. Soluzioak
EZmenklatura
Ezezagunak adierazteko x, y letrak
erabiltzen dira. Dena dela, beste
batzuk ere erabil daitezke; esaterako,
t eta v (denbora eta abiadura adierazteko).
Unitate honetan, bi ezezaguneko ekuazio linealak landuko ditugu. Adibidez,

2xx 33yy = 3 bi ezezagun dituen (x eta yy) ekuazio lineal bat da. x = 6, y = 3
balio bikotea ekuazio horren soluzio bat da, izan ere, 2 6 3 3 da. Horrez
gain, honako pare hauek ere soluzioak dira: x = 3, y = 1 edota x = 9, y = 5.
Bi ezezaguneko ekuazio baten soluzioa da berdintza betetzen duten baliopareen multzoa. Bi ezezaguneko ekuazio lineal batek infinitu soluzio ditu.
Adierazpen grafikoa
Bi ezezaguneko ekuazio lineal baten soluzioak lortzeko, ezezagunetako bat
bakandu eta besteari balioak eman behar dizkiogu:
2xx 5y
5y = 7
(3,5; 0)
(8,5; 2)
3,5
11
1,4
Soluzioak plaEZko puntutzat interpretatzen baditugu, orduan, ekuazioa zuzen baten

bitartez adieraz dezakegu, eta ekuazioaren soluzioak ekuazioko puntuak izango dira.
Horregatik, x = 6, y = 1 formako soluzioak honela ere jartzen dira: (6, 1).
Trebatu
1 x = 5, y = 1 ba al da 3x 55yy = 10
ekuazio linealaren soluzio? Eta x = 0,
y = 2?
Zenbat soluzio ditu 3xx 55yy = 10
ekuazioak?
2 Adierazi honako ekuazio hauek ardatz beretan:
5xx 22yy = 0
2xx 55yy = 7 8 y = 2xx 7 8

5
8x 33yy = 1
Horretarako:
Bakandu y.
Eman balioak xx-ri, dagozkion
y-ren balioak lortzeko.
3 Aurreko ariketako bi ekuazioek
badute punturik berdina? Zein?
Ariketa ebatzia
Adierazi honako zuzen hauek: 2xx 3
3yy = 3
2xx 33yy = 3 8 y = 2xx 3
3
x
y
3
3
0
1
3
1
6
3
9
5
5x + 3
3yy = 18
(0, 6)
0
6
1
2
13/3 8/3
3
1
6
4
(3, 1)
2xx 3y
3y = 3
(0, 1)
(3, 3)
1 Aztertu honako balio pare hauetako zein diren

4x 33yy = 12 ekuazioaren soluzioak:
58
b) x = 6, y = 12
(6, 4
4)
Zuzenek elkar ebakitzen duten puntua, (3, 1), ekuazio bietako soluzio
komuna da: x = 3, y = 1.
Ariketak
a) x = 6, y = 4
(9, 5)
(6, 3)
5xx + 33yy = 18 8 y = 18 5x
3
x
y
5xx + 3y
3y = 18
c) x = 0, y = 4
2 Adierazi ekuazio hauen zuzenak:

2xx y = 6
x+y=0
Zein da ekuazio bien soluzio komuna?
(1, 1)
(0; 1,4)
(6, 1)
(11, 3)
Ekuazio-sistemak
Bi ekuaziok ekuazio-sistema bat eratzen dute, bi ekuazio horien soluzio
komuna zein den jakin nahi badugu.
Ekuazio-sistema baten soluzioa bi ekuazioen soluzio komuna da.
5x + 3y
3y = 18
2xx 3y
3y = 3
SOLUZIO
UZIOA
UZIOA
(3, 1) SOL
Ekuazio linealen sistema baten soluzioa

bi zuzenek elkar ebakitzen duten puntua da.
Aurreko orrialdeko ariketa ebatziko bi ekuazioak ekuazio-sistematzat hartzen

baditugu, honela jarriko ditugu:
2xx 33yy = 3
5xx + 33yy = 18
Sistemaren soluzioa x = 3, y = 1 da, bi

ekuazioen soluzioa da eta.
Batzuetan, ekuazio-sistema esan beharrean, sistema esango dugu, besterik gabe.
Ariketa ebatzia
Aztertu ea bikote hauetakoren bat, x = 3, y = 5 eta x = 2, y = 1
2
sistema hauetakoren baten soluzioa den:
Trebatu
1 x = 1, y = 1 balio-parea ekuaziosistema honen soluzioa da?
7x 20
20yy = 14
7x
9xx + 10
10yy = 18
7 1 20 (1) = ...
9 1 + 10 (1) = ...
2 Aztertu, modu berean, x = 2, y = 0
balio-parea aurreko ariketako sistemaren soluzioa den:
7 2 20 0 = ...
9 2 + 10 0 = ...
6yy = 15
5xx + 6
3xx y = 14
a)
b)
4yy = 8
10yy = 23
3xx + 4
9xx + 10
Gogoan izan x eta y bikote bat sistemaren soluzioa izateko, bi ekuazioen
soluzioa izan behar duela.
5xx + 66yy = 15
a)
3xx + 44yy = 8
15 + 30 = 15 BAI
x = 3, y = 5
ez da soluzioa.
9 + 20 = 11 EZ
x = 2, y = 1 10 + 3 = 13 EZ ez da soluzioa.
2 6 + 2 = 8 BAI
9 5 = 14 BAI
x = 3, y = 5
3xx y = 14
27 + 50 = 23 BAI
b)
10yy = 23
1 6 1/2 = 11/2 EZ
9xx + 10
x = 2, y = 2 18 + 5 = 23 BAI
bada soluzioa.
ez da soluzioa.
Ariketak
1 Esan x = 1, y = 4 eta x = 7, y = 8 bikoteetakoren bat honako sistema hauetakoren baten soluzioa den:
6xx + 55yy = 26
a)
x 22yy = 9
2xx + 44yy = 18
b)
3xx 22yy = 5
5xx + y = 43
c)
3xx + y = 1
x + y = 15
d)
x y = 1
59
Sistema lineal baten soluzio kopurua

Orokorrean, bi ezezagun dituzten bi ekuazio linealeko sistema batek soluzio
bakarra du: bi zuzenek elkar ebakitzen duten puntua. Baina beti ez da hori gertatzen. Ikus dezagun bestelako zer beste kasu ager daitekeen.
Soluziorik gabeko sistemak

Sistema batzuetan ekuazioek kontrakoa esaten dute. Adibidez:
2xx + 33yy = 15
2xx + 33yy = 15
a)
b)
2xx + 33yy = 9
4xx + 66yy = 18
Bi kasuetan ezinezkoa da bi berdintzak egia izatea xx-ren eta y-ren balio berdinekin.
2xx + 3y
3y = 15
a) kasuan, 2xx + 33yy berdin 15 bada, ezin da era berean berdin 9 izan.
2xx + 3y
3y = 9
Sistema bateraezina. Grafikoan, bi

zuzen paralelo dira. Ez daukate puntu
komunik.
b) kasuan, 4xx + 66yy denez 2x + 33yy-ren bikoitza, 30 izan beharko luke, eta ez 18.
Sistema horiek bateraezinak direla esaten da.
Soluziorik ez duten sistemak bateraezinak direla esaten da. Grafikoan, bi
zuzen paralelo dira: ez daukate puntu komunik.
Infinitu soluzio dituzten sistemak
2xx + 33yy = 15
2xx + 33yy = 15
a)
b)
2xx + 33yy = 15
4xx + 66yy = 30
Sistemaren soluzioak bi ekuazioenak ere badira. Badakigu bi ezezaguneko ekuazio batek infinitu soluzio dituela.
2xx + 3y
3y = 15
4xx + 6y
6y = 30
Sistema horiek zehaztugabeak direla esaten dugu.

Sistema zehaztugabea. Grafikoan,
birritan da zuzen bera. Puntu guztiak
bat datoz.
Infinitu soluzio dituzten sistemak zehaztugabeak dira. Grafikoan, bat datozen bi zuzen dira: euren puntu guztiak dira komunak.
Ariketak
1 Ekuazioei erreparatuta, esan sistema hauetako zeinek duen soluzio bat, zein den bateraezina, eta zein
zehaztugabea. Egiaztatu, zuzenak adieraziz:
2xx + y = 7
a)
2xx + y = 0
2xx + y = 7
c)
4xx + 22yy = 14
60
2xx + y = 7
b)
2xx + 55yy = 10
2xx + y = 7
d)
2xx y = 1
2 Osatu sistema hauek, lehenengoak x = 6, y = 1

soluzioa izan dezan, bigarrena bateraezina izan dadin, eta hirugarrena eta laugarrena, zehaztugabeak.
x 44yy =
a)
2xx y = 13
2xx + y = 8
c)
4xx = 16
2xx + y = 8
b)
4xx + 22yy =
11yy = 3
5xx + 11
d)
33yy = 9
+ 33
Sistema batzuetan, bi ekuazioek gauza bera esaten dute. Hau da, birritan ageri
da ekuazio bera. Adibidez:
Sistemak ebatzi
Ordezkapen-metodoa
Trebatu
1 Ebatzi sistema hau, urratsez urrats:
2xx 55yy = 6
x 33yy = 2
Bakandu xx, 2. ekuazioan (bakantzeko errazena da):

x 33yy = 2 8 x =
2 Ordezkatu
x
x-ren
adierazpen
hori 1. ekuazioan:
2(
+ 3y
3yy)) 55yy =
3 Ebatzi lortutako ekuazio hori:
y=
y-ren balioa 1
urratsean lortu duzun berdintzan, eta kalkulatu x-ren balioa:
Ekuazio-sistema bat ebazteko metodo honetan, ekuazioetako batean ezezagun bat

bakandu behar da, eta bestean ordezkatu.
Praktikan, metodo hau erabiltzen denean, urrats bakoitzean aldatzen den ekuazioa bakarrik idazten da, sistema osoa idatzi beharrean. Azaldu ditzagun zer urrats
eman behar diren metodo hau erabiltzeko:
1
Ekuazioetako batean ezezagun bat bakandu.
Ordezkatu ezezagun horren adierazpena beste ekuazioan, eta, horrela, ezezagun bakarreko ekuazio bat lortu.
Ekuazio hori ebatzi.
Lortutako balioa bakanduriko ezezaguna ageri zen ekuazioan ordezkatu.
Horrela, soluzioa lortu.
4 Ordezkatu
x=2+3
8 x=
5 Soluzioa: x =
, y=
2 Ebatzi sistema hau, urratsez urrats:

5xx + y = 1
3xx 22yy = 11
Bakandu y, 1. ekuazioan.
2 Ordezkatu emaitza 2. ekua-
Ariketa ebatzia
2yy = 18
3xx + 2
Ebatzi sistema hau, ordezkapen-metodoa erabilita:
3yy = 5
x 3
1
2. ekuazioan y bakanduko dugu: x = 33yy 5
yy-ren
-ren adierazpen hori 1. ekuazioan ordezkatuko dugu: 3(3
3(3yy 5) + 22yy = 18
Lortu dugun ekuazioa ebatziko dugu

9y 15 + 22yy = 18 8 11yy = 33 8 y = 3
9y
zioan.
3 Ebatzi: x =
4 Ordezkatu
xx-ren balioa
urratseko berdintzan, eta kalkulatu yy-ren balioa.
5 Soluzioa: x =
, y=
xx-ren balioa yy-n ordezkatuko dugu x = 33yy 5 8 x = 3 3 5 = 4
Soluzio hau lortu dugu: x = 4, y = 3
Egiaztatu soluzioa zuzena dela, hasierako sisteman, xx-ren eta y-ren ordez lortutako balioak jarriz.
Ariketak
1 Ebatzi sistema hauek:
2 Ebatzi:
2xx + y = 3
a)
x y = 3
x + 33yy = 0
b)
2xx + y = 5
5xx + 66yy = 2
a)
4xx y = 19
3yy = 0
2xx + 3
b)
4xx 33yy = 3
2xx + y = 4
c)
4xx 33yy = 2
3xx y = 1
d)
x + 22yy = 5
2xx + 55yy = 1
c)
4xx 33yy = 2
3xx + 88yy = 1
d)
5xx 22yy = 6
61
Problemak sistemen bidez ebatzi
Identifikatu elementuak eta

izendatu ezezagunak:
Asmatuak: x Hutsak: y
Asmatuetan lortutako puntuak: x
Hutsetan kendutako puntuak:
0,5
0,5y
Parte hartzen duten elementuak bereizi eta ezezagunak izendatu.
Ageri diren erlazioak ekuazioen bitartez adierazi.
Lortzen dugun ekuazio-sistema ebatzi.
Soluzioa interpretatu, enuntziatuaren arabera egokituz.
Ariketa ebatzia
Lehen, guztira, 70 balio zuten kamiseta bat eta praka batzuk, beherapenetan, 55,72 ordaindu ditut. Kamiseta % 18 merkeago zegoen, eta
prakak, % 22 merkeago. Zenbat balio zuen gauza bakoitzak lehen?
1
Adierazi problemaren informazioa, ekuazioen bidez:
Beraz:
x + y =
x 0,5
0,5yy =
Ebatzi sistema, eta interpretatu
soluzioa.
2 Bi zenbakiren arteko batura 31 da,
eta kendura, 5. Zein dira zenbaki
horiek?
x + y =
x y =
Elementuak identifikatu, eta ezezagunak izendatuko ditugu.

% 18ko beherapena eginda, 100 18 = % 82 ordainduko dugu.
% 22ko beherapena eginda, 100 22 = % 78 ordainduko dugu.
HASIERAKO PREZIOA
PREZIO BEHERATUA
KAMISETA
PRAKAK
x
0,82x
y
0,78y
Problemaren informazioa ekua- x + y = 70
zioen bidez adieraziko dugu.

0,78yy = 55,72
0,82xx + 0,78
Ekuazio-sistema ebatziko dugu: x = 70 y
0,82(70 yy)) + 0,78y
0,78y = 55,72 8 57,4 0,82
0,82yy + 0,78
0,78yy = 55,72 8
0,04y = 1,68 8 y = 42; x = 70 42 = 28
0,04y
Soluzioa interpretatuko dugu: kamisetak 28 balio zuen, eta prakek,

42 .
Ariketak
1 Danielek, egun batean, 6,3 ordainduz ituen 3 hanburgesa eta 2 freskagarri. Beste egunean, 6,6 ordainduz ituen 2 hanburgesa eta 4 freskagarri. Zenbat balio du hanburgesa batek? Eta freskagarri batek?
Hanburgesa baten prezioa x bada, eta freskagarri batena

y , 3 hanburgesak eta 2 freskagarrik balioko duena 3x + 2y
izango da.
2 50 galderako test batean, ondo erantzundako galdera

bakoitzak 0,8 puntu balio du, baina txarto erantzundako bakoitzagatik 0,4 puntu kentzen dira. Anek 22
puntu lortu badit ugaldera guztiei erantzun ondoren,
zenbat erantzun ditu ondo eta zenbat txarto?
62
3 Guztira 70 balio zuten praka batzuk eta zapata batzuk, beherapenetan, 50,8 ordaindu ditut. Kalkulatu zenbat balio zuen lehen gauza bakoitzak, kontuan
izanda prakak % 20 merkeago zeudela, eta zapatak,
% 30 merkeago.
4 Txokolate-lantegi batean, 1200 bonboi 1 dozenako eta 2 dozenako kaxatan bildu dituzte. Guztira,
60 kaxa erabili dituzte. Kalkulatu zenbat izan diren
1 dozenakoak, eta zenbat 2 dozenakoak.
1 dozenako x kaxatan 12x bonboi sartzen dira. Zenbat
bonboi sartzen dira 2 dozenako y kaxatan?
Trebatu
1 Test erako azterketa batek 50
galdera ditu, eta denei erantzun
behar zaie. Asmatutako galdera
bakoitzeko puntu bat lortzen da,
eta huts egindako bakoitzeko 0,5
puntu kendu. Nik 24,5 puntu atera baditut, zenbat asmatu ditut eta
zenbat huts egin ditut?
Problema konplexu bat hizkera aljebraikoan idatzi behar badugu, errazagoa izaten da ezezagun bateko ekuazio bakar bat erabili beharrean, ekuazio sistema bat
erabiltzea. Ikus dezagun zer urrats ematea komeni den:

6
Praktikatu
Ekuazio sistema baten soluzioa
1
Egiaztatu x = 2, y = 1 honako ekuazio sistema hauen soluzioa den:

2xx y = 4
a)
5xx + y = 10
x + y =
b) 2
x y =
a) Bilatu 3x
3 y = 1 ekuazioaren soluzioak.
b) Adierazi grafiko batean 3xx y = 1 zuzena.
c) Zuzeneko edozein puntu, ekuazioren soluzioa
izango da?
6xx + 33yy = 0
b)
3xx y = 3
3xx + 99yy = 4
c)
2xx + 33yy = 1
x 44yy = 11
d)
5xx + 77yy = 1
x + 33yy = 0
a)
2xx + y = 5
8xx 33yy = 25
b)
x 55yy = 17
7x y = 6
7x
c)
4xx + 33yy = 3
2xx + 16 = 22yy
d)
2y 3x = 16
2y
x untxi badaude, 4x untxi-hanka egongo dira
10
Mirenek aranak ditu bi fruta-ontzitan.

Lehengo ontzitik bigarrenera 2 aran pasatzen baditu, ontzi bietan aran kopuru bera egongo da; baina
bigarrenetik lehenengora 3 pasatuz gero, bigarren
ontziak lehengoak dituen aranen erdiak izango
ditu. Zenbat aran daude ontzi bakoitzean?
Ekuazio sistemen ebazpena
x + 33yy = 5
a)
5xx + 77yy = 13
Ebatzi ordezkapena eginez.
Baserri batean untxiak eta oiloak daude. 26

buru eta 62 hanka zenbatu ditugu. Zenbat untxi
eta zenbat oilo daude?
y+1=0
S' :
3xx 44yy = 10
Ebatzi sistema hauek, ordezkapen-metodoa

erabilita:
2xx 33yy = 4
d)
x + 88yy = 2
c) Sistema hauek soluzio bera dute?
x + 33yy = 5
c)
2xx y = 4
Idatzi bi zenbaki, horien arteko batura 160

eta kendura 34 dela jakinda.
2xx + y = 3
xy=3
2xx + y = 3
S:
xy=3
3xx y = 0
b)
3xx + y = 6
xy=3
b) Esan zein den sistema honen soluzioa:
3xx y = 1
a)
x + 22yy = 5
Erabili ikasitakoa
a) Adierazi honako bi zuzenak grafiko batean,

ardatz beretan:
2xx + y = 3
Ebatzi grafikoen bidez honako ekuazio sistema hauek:
Osatu ekuazio-sistema biak, bien soluzioa

balio-pare hau izan dadin: x = 3, y = 1/2:
3xx + 22yy =
a)
x 44yy =
3xx 44yy = 10
b)
4xx + 33yy = 5
11
1. FRUTA
2. FRUTA
ONTZIA
ONTZIA
ARAN KOPURUA
ARAN KOPURUA
x2
y+2
ARAN KOPURUA
x+3
y3
Bilatu batuta 40 ematen duten bi zenbaki,

kontuan izanda, handiena txikienarekin zatitzean,
zatiduran 2 eta hondarrean 1 lortuko dugula.
Hau jakina da: zatikizuna = zatitzailea zatidu-
ra + hondarra. Idatzi berdintza hori, zatikizunari x

deituta, eta zatitzaileari, y.
63
Consolida
Finkatu
ikasitakoa,
lo aprendido
zeureutilizando
gaitasunak
tuserabiliz
competencias
Laukizuzen baten perimetroa 36 cm-koa da.

Alde handienari 2 cm batzen badizkiogu, eta txikienari 4 cm kendu, laukizuzen berriaren perimetroa 32 cm-koa izango da. Zenbatekoak dira laukizuzenaren aldeak?
Hasierako aldeei x eta y esaten badiegu, alde
beraz, 196 ikasle neskak dira. Kalkulatu zenbat ikasle dauden DBHn eta zenbat Batxilergoan.
Problemak ebatzi
19
berriak x + 2 eta y 4 izango dira.

13
Bilatu zatiki bat, zenbakitzaileari 11 unitate

batuz gero, 2 emango duena; eta izendatzaileari 4
unitate kenduz gero, 1 emango duena
14
Bi boligrafo eta hiru koaderEZ erosi, eta
7,80 ordaindu dut; bost boligrafo eta lau koaderEZ erosita, 13,20 . Zenbat balio du boligrafo
batek? Eta koaderEZ batek?
15
Liburu saltzaile batek 45 liburu saldu ditu,
batzuk 32 -an, eta beste batzuk 28 -an. Guztira
1 368 irabazi baditu, mota bakoitzeko zenbat
liburu saldu ditu?
Ama batek eta semeak dituzten urteen arteko

batura 56 urte dira orain. Duela 10 urte, amak semearen adina bost aldiz zuen. Zenbat urte du
bakoitzak orain?
URTEAK GAUR
URTEAK, ORAIN
20
URTEAK GAUR
18
Ikastetxe batean, BDHkoak eta Batxilergokoak zenbatuta, 420 ikasle daude guztira. DBHko
ikasleen % 42 eta Batxilergokoen % 52 neskak dira;
21
SEMEA
x 10
y 10
Orain hiru urte, Nereak Maider bere ahizparen adina birritan zuen. Hemendik 7 urtera, Maiderrek orduan izango dituen urteen 4/3 izango
ditu. Kalkulatu zenbat urte dituen orain bakoitzak.
16
Kooperatiba batek 2 000 l olio 1,5 l eta 2 l-ko

l
botilatan sartu ditu. 1 100 botila erabili baldin
baditu, mota bakoitzeko zenbat erabili ditu?
17
Oinarri handia
6m
alde zeihar bien arteko batura bada, eta
x
x
perimetroa 38 m bada, zenbateko neurria
y
du alde bakoitzak?
10 URTE
AMA
NEREA
MARTA
URTEAK, ORAIN
3 URTE
x3
y3
URTEAK, ORAIN
7 URTE
x+7
y+7
3,5 /ll balio duen oliba-olioa 2 /l balio duen

ekilore-olioarekin nahastu dugu, 3,08 /ll balio duen
nahastearen 50 l lortzeko. Kalkulatu zenbat oliba-olio
eta zenbat ekilore-olio erabili dugun nahastea egiteko.
KANTITATEA (l) PREZIOA ( /l) KOSTUA ( )

OLIBA-OLIOA
3,5
3,5x
EKI-OLIOA
2y
NAHASTEA
50
3,08
3,08 50
Autoebaluazioa
1 a) Bilatu 2xx y = 3 ekuazioaren hiru soluzio.
b) Marraztu bi ekuazio hauek ardatz beretan:
2xx y = 3
x+y=0
Zein da eratzen duten sistemaren soluzioa?

2 Honako sistema hauetako zeinek ez du soluziorik eta
zeinek ditu infinitu soluzio?
6xx 33yy = 9
a)
2xx y = 3
64
2xx + y = 5
b)
4xx + 22yy = 9
x y=2
3 Ebatzi: a)
2xx 33yy = 5
3xx 22yy = 5
b)
2xx + 33yy = 12
4 3 balio zuen ogitarteko bat ordaintzeko, 20 zentimoko eta 50 zentimoko bederatzi txanpon erabili
ditut. Mota bakoitzeko zenbat txanpon erabili ditut?
5 Jaka bat eta zapatila batzuk 83 ordaindu ditut.
Jaka % 20 merkeago erosi dut, eta zapatilak, % 10
merkeago. Beraz, 17 aurreztu ditut. Zenbat balio
zuen gauza bakoitzak beherapena egin aurretik?
12
Funtzioak
eta grafikoak
Antzinaroan, fenomeno fisikoen azalpenak behaketatik eta espekulaziotik etortzen ziren. Jarrera horrek
mende askoan iraun zuen.
xvi. mendera arte ez zen hurrengo urratsa eman.
Galileo italiarraren eskutik etorri zen: ezinbestekotzat jo zuen neurtzea, kausak eta efektuak lotzea, eta
fenomenoa erraza deskribatuko zuen erlazio matematikoren bat bilatzea.
Bi aldagai ((xx eta y, kausak eta efektuak) lotzen dituzten
erlazio matematiko horiek funtzio kontzeptuaren aurrekariak izan ziren. Baina funtzioa zer den, zehatz, handik
mende batera, 1718an definitu zuen Eulerrek.
Galileo ez zen izan zientziaren inguruan jarrera esperimental hori agertzen lehenengoa (Arkimedesek
ere erakutsi zuen jokabide hori hemezortzi mende
arinago), baina bere aurrekoek baino modu sistematikoagoan bai garatu zuen, eta, gainera, ekarri handiz
azaltzen eta adierazten jakin zuen.
Zertarako balio duten funtzioek eta grafikoek.

Trebatu, horietako asko interpretatuz.
65
Funtzioak eta grafikoak
ALTUERA
ALTUERA
Naturalista talde batek arrano baten mugimenduei erreparatu die: habiatik irten,
untxi bat harrapatu, habiara itzuli, berriro irten, uso bat harrapatu, eta berriro
habiara itzuli da.
(m-tan)
Marraztu duten grafikoa arreta handiz aztertzen badugu, gauza asko jakingo
ditugu: habia zer altueratan dagoen, zer altueratan egiten duen hegaz arranoak
harrapakinak ikusteko, noiz harrapatu duen harrapakinetako bakoitza
100
50
Bi aldagi, bi ardatz
5
DENBORA
10
(min-tan)
15
denbora (t)
t 8 altuera (a)
Arranoaren hegaldia deskribatzen duen grafikoak bi aldagai erlazionatzen ditu:

Behaketa hasi denetik igaro den denboral, t. Menpeko aldagaia da.
Arranoak hartzen duen altuera, a. Aldagai askea da.
Adierazpena diagrama cartesiar batean egin da:
Ardatz horizontalean, denbora, t.
Ardatz bertikalean, altuera, a.
Grafikoko puntu bakoitzak denbora bat eta altuera bat adierazten ditu, eta
une horretan arranoa altuera horretan dagoela esan nahi du.
Grafikoa aztertuta, arranoak hegaldian egin dituen gorabeherak ikusten
ditugu, eta nahiko zehatz deskriba ditzakegu.
Eskalak
Ardatz bakoitzean eskala bat dago:
Ardatz bertikalean, karratu batek 10 metro adierazten ditu.
Ardatzetako eskalek jokabidea kualitatiboki adierazteko modua ematen digute,
bai eta jokabide hori kuantifikatzeko modua ere. Adibidez: behaketan lortu den
altuera maximoa 120 m-koa izan da, eta hori 7 minutura gertatu da.
Definizio-eremua eta ibilbidea
IBILBIDEA
Arranoaren hegaldiari buruzko grafikoa 0-18 tartean ageri da. Denbora-tarte

horretan bakarrik ezagutzen dugu zein den arranoaren jokabidea.
Y
y
0-18 tarteari funtzioaren definizio-eremua esaten zaio.

Arranoak hartzen duen altuera 0 m eta 120 m bitartekoa da.
(ordenatua)
0-120 tarteari funtzioaren ibilbidea esaten zaio.

Funtzioa
x (abzisa)
DEFINIZIO EREMU
EREMUA
66
Funtzio bat normalean x eta y esaten diegun bi aldagairen arteko erlazioa da.
Funtzioak y-ren balio bakarra lotzen dio xx-ren balioetako bakoitzari.
Ardatz horizontalean, karratu batek 1 minutu adierazten du.
Ariketak
1 Aztertu aurreko orrialdeko grafikoa. Erantzun:
a) Zer altueratan dago habia?
b) Zer altueratan zegoen arranoa behaketa hasi eta
bost minutura?
c) Zer altueran dabil harrapakinen zelatan?
d) Zer unetan ehizatu du untxia?
e) Zenbat denbora egiten du habian bikotekidearekin eta txitekin, untxia ehizatu eta gero?
f ) Zer altueratan zebilen hegaz ehizatu duen usoa?
g) Usoa ehizatu duenetik, zenbat denbora behar izan
du habiaraino igotzeko? Kalkulatu igoeran daraman abiadura, minutuko metroetan.
2 Irudikatu ardatz kartesiar batzuk, eta deskribatu zikoina batek 10 minutuan egin ahal izan duen
hegaldia, elizako kanpandorrean duen habiatik irten
denetik, igel bat harrapatu eta bueltan itzuli den arte.
3 Matilde etxetik irten da, dentistarengana joateko.
Gero, jostunaren etxera joan behar izan du, jantzi baten bila, eta ondoren, lagun batekin bazkaldu
du jatetxe batean. Azkenik, etxerako bidean dagoen
supermerkatu batean, erosketak egin ditu.
DIST
DISTANTZIA
(km)
5
3
2
80
ABIADURA (km/h)
60
40
20
8h
9h
10 h
11 h
12 h
13 h
14 h
DENBOR
DENBORA
Aztertu grafikoa, eta erantzun:

a) Zer adierazi da abzisa-ardatzean?
b) Zer adierazi da ordenatu-ardatzean?
c) Zer tarte da definizio-eremua?
d) Zein da aldagai askea?
e) Zein da menpeko aldagaia?
f ) Zenbat geldialdi egin ditu bazkaldu aurretik?
g) Zer ordutan egin du lehenengo geldialdia?
h) Zenbat iraun du lehenengo geldialdiak?
i) Zer ordutan sartu da autobian?
j) Zer abiaduran joan da autobian?
5 Biriken edukiera neurtzeko, honako proba hau egiten da: birikak ahal beste bete behar dira, eta, gero,
airea ahalik eta bizkorren bota espirometro izeneko
tresna batean.
1
0
4 Honako grafiko honetan, banaketa-furgoneta batek

laneko goiz batean, gidaria bazkaltzeko gelditzen den
arte, zer abiadura eraman duen ageri da adierazita.
9 10 11 12 13 14 15 16 17
DENBORA (h)
Aztertu grafikoa, eta erantzun:

a) Zein da aldagai askea?
b) Zein da menpeko aldagaia?
c) Zer tartetan dago definituta funtzioa?
d) Zer adierazten du abzisa-ardatzeko karratutxo
bakoitzak?
e) Zer adierazten du ordenatu-ardatzeko karratutxo
bakoitzak?
f ) Matilderen etxetik zenbateko distantziara dago
dentistaren kontsulta?
g) Zer ordutan heldu da Matilde jatetxera?
h) Zenbat iraun du bazkariak?
i) Zer du Matildek etxetik urrunago, jostuna ala
supermerkatua?
Kurba honek biriketan sartu eta 4

irten den airearen
3
bolumena adieraz2
ten du.
BOLUMENA (l )
1
DENBORA (s)
2 4 6 8 10 12 14 16 18
a) Zenbatekoa da bolumena hasieran?

b) Zenbat iraun du azterketak?
c) Zenbatekoa da pertsona horren biriken edukiera
maximoa?
d) Zenbatekoa da bolumena proba hasi eta 10 segundora?
Eta proba amaitzean?
67
Funtzio baten aldakuntzak

Gorakorrak eta beherakorrak
Uretan sartzen garenean, presioa modu uniformean handiagotzen da. Gainazalean, presioa atmosferarena da (1 atm). Zenbat eta
sakonago joan, 10 m-tik 10 m-ra presioa
atmosfera bat (1 atm) handiagotzen da.
PRESIOA
7 PRESIOA
(atm)
6
5
4
3
Alboko grafikoa funtzio honi dagokio:
ur barruko sakonera 8 presioa
Funtzio hau gorakorra da, zenbat eta sakonago presioa orduan eta handiagoa da eta.
Atmosferaren presioa, berriz, itsasoaren mailaren gainetik zenbat eta gorago egon, orduan
eta txikiagoa da. Baina ez da era uniformean
txikiagotzen: hasieran gero baino azkarrago
txikiagotzen da.
SAKONERA
SAKONERA
(m)
10 20 30 40 50 60
PRESIOA (atm)
PRESIOA
0,5
ALTUERA
ALTUERA
Alboko grafikoa funtzio honi dagokio:

itsasoaren mailaren gaineko altuera 8 presioa
BEHERAKORRA
BEHERAKORR
ORRA
(km)
10
20
Funtzio hau beherakorra da, zenbat eta altuago

egon, orduan eta presio gutxiago dago eta.
Leku bateko presio atmosferikoan aldakuntzak egotea, meteorologian aldaketak
egongo diren seinale izaten da (horregatik esaten dugu iragarpen meteorologikoa,
presio altuen zentroa, isobarak, etab.).
PRESIOA
A
970 PRESIO
(milibarrak)
960
950
Ezkerreko grafikoak leku jakin batean, une bakoitzean eta 15 egunez zer presio
atmosferiko egon den erakusten digu. Funtzio honi dagokio:
940
930
920
DENBORA
(egunak)
10
denbora 8 presioa
Funtzioa zati batzuetan gorakorra da, eta beste batzuetan, beherakorra.
Funtzio baten aldakuntzak aztertzeko, grafikoari ezkerretik eskuinera begiratu
behar diogu; hau da, x handiagotzen denean y nola aldatzen den aztertu
behar dugu.
Funtzioa gorakorra da, x aldagai askea handiagotzen denean, y menpeko
aldagaia ere handiagotzen bada.
Funtzioa beherakorra da, x handiagotzean, y txikiagotu egiten bada.
Horrez gain, funtzio baten zati bat gorakorra edo beherakorra dela ere esan
dezakegu.
68
GORAKORRA
GORAKORR
ORRA
Maximoak eta minimoak

Alboko grafiko horrek arkumearen
okelak urte betean (irailetik abuztuaren amaierara) izan duen prezioa
erakusten du. Funtzio honi dagokio:
denbora 8 prezioa
Grafikoan zati gorakorra ageri da
irailetik abendura arte. Hortik aurrera,
zati beherakor bat dago, urtarrilaren
erdialdera arte, eta gero berriro goraka
egiten du apurka-apurka, abuztuaren
amaiera arte. Argi eta garbi ikusten
dira 25 /kg-ko maximo bat, abenduaren erdialdera, eta 16 /kg-ko
minimo bat, urtarrilaren amaieran.
MAXIMO
MAXIMOA
ZA
ZATI
GORAK
GORAKORRA
ZA
ZATI
BEHERAKORRA
RR
RRA
PREZIO (/kg)
PREZIOA
25
20
15
A Abe.
A Urt.Ots.Mar.Api.
A Mai.Eka. Uzt.
U Abu.
A
Ira. Urr.Aza.
Aza.
Api.
Funtzio bateko puntu baten ordenatua inguruko puntuen ordenatuak baino

handiagoa denean, funtzioak puntu horretan maximo bat daukala esaten
da.
Maximoaren ezkerretara, funtzioa gorakorra da, eta eskuinetara, beherakorra.
ZA
ZATI
BEHERAK
BEHERAKORRA
ZA
ZATI
GORAKORRA
RR
RRA
Minimoaren ezkerretara, funtzioa beherakorra da, eta eskuinetara, gorakorra.
MINIMO
MINIMOA
Funtzio bateko puntu baten ordenatua inguruko puntuen ordenatuak baino

txikiagoa denean, funtzioak puntu horretan minimo bat daukala esaten da.
Ariketak
1 Honako grafiko honek gaixo batek lau egunean zehar izan duen tenperatura erakusten du:
40
TENPERATURA
RA
RATURA
(C)
b) Deskribatu funtzioa beherakorra den bi zati.

c) Adierazi maximoa, azaldu zer unetan gertatzen
den, eta zer tenperatura duen orduan gaixoak.
d) Adierazi minimoa, azaldu zer unetan gertatzen
den, eta gaixoaren tenperatura.
39
38
2 Paper koadrikulatuan marraztutako ardatz kartesiar

batzuetan, adierazi 2-10 tartean definituta dagoen
eta zati horretan gorakorra izango den funtzio bat.
37
36
8 12 16 20 24 4 8 12 16 20 24 4 8 12 16 20 24 4 8 12 16 20 24 ORDUA
ORDU
1. eguna
2. eguna
3. eguna
4. eguna
a) 1. eguneko eguerdiko 12etatik gaueko 12etara,

zati gorakorra dago. Deskribatu funtzioa gorakorra
den beste zati bat.
3 Adierazi 0-12 tartean definituta dagoen funtzio bat,

minimoa (3, 2) puntuan izango duena, eta maximoa,
(7, 8) puntuan. Deskribatu zati gorakor bat eta zati
beherakor bat.
69
Funtzio baten joerak

Funtzioaren jokabidea epe luzera
TENPERATURA
ERATURA (C)
ERATURA
Ur irakinez beteta dagoen lapikoa hozten utzi dugu 20 C-ra dagoen gela batean.
100
Ezkerreko grafikoak funtzio hau adierazten du:

denbora 8 tenperatura
Argi dago: denborak aurrera egin ahala, uraren tenperatura giroko tenperaturik,
20 C-tik, gero eta hurbilago egongo da. Uraren tenperaturak denborarekin 20 C-ra
jotzen duela esango dugu.
50
20
1
DENBORA (orduak)
Kasu batzuetan, funtzioaren zati bat baino ezagutu ez arren, aurretik jakin
dezakegu funtzioak nola jokatuko duen ikertu dugun tartetik urrun, oso joera
argiko adarrak dituelako.
Periodikotasuna
Batzuetan, kurbaren zati bat bakarrik ezagutzen badugu ere, funtzioak zati horretatik kanpo zelan jokatzen duen jakin dezakegu.
EGUZKIRAINOKO
EGUZKIRAINOK
O DIST
DISTANTZIA
ANTZIA
(ehunka milioi km)

60
Ezkerreko grafikoak azkeneko bi mendeetan Halley kometatik Eguzkiraino egon

den distantzia deskribatzen du.
50
40
Funtzioa hau da:
30
denbora 8 Eguzkirainoko distantzia
20
10
1850
1900
PERIODOA
ERIODO
ERIODOA
1950
2000
UR
URTEA
Funtzio periodikoak, aldagai askeak tarte jakin bat egitean, tarte hori behin
eta berriz errepikatzeko joera duten funtzioak dira. Tarte horren luzerari
periodo esaten zaio.
Funtzio periodiko bat ederki zehaztuta egongo da, periodo bati dagokion tartean zer jokabide duen jakinez gero.
Ariketak
1 Ama bat semea zaldiko-maldikoetan zelan dabilen begira ari da. 30 s irauten duen bira bakoitzean, ia elkar ukitzeraino hurbiltzen dira (2 m) eta 24 m-raino urruntzen
dira.
Adierazi ardatzetan funtzio hau:
denbora 8 distantzia
Horretarako, hartu honako eskala hauek:
X ardatza: 1 laukitxo = 5 segundo
Y ardatza: 1 laukitxo = 2 metro
Adierazi 4 birari dagokien tartea.
70
2 Grafiko honek landare bat denbora igaro ahala

zenbat hazi den adierazten du.
a) Zer tamaina zuen
AL
ALTUERA
(cm)
lurrean sartu zute50
nean?
40
b) Gorakorra da fun30
tzioa? Azaldu zer20
gatik den zentzuzkoa hala izatea.
10
DENBORA
(hilak)
c) Ikusten duzu joera1 2 3 4 5 6 7
rik funtzioan?
1800
Orbita behin eta berriro errepikatzen denez 76 urterik 76 urtera, funtzioa ere
errepikatu egingo da denbora tarte horretan. Periodoa 76 urtekoa duen funtzio
periodikoa da.
Etenak. Jarraitasuna
Ordenagailu-saltzaile batek hilean 1000 euro irabazten du, eta hortik gora,
saldutako ordenagailu bakoitzeko, 50 . Ezkerretara funtzio horren grafikoa
duzu:
IRABAZIAK ())
2 000
saldutako ordenagailuak 8 hileko irabaziak

Aldagai askeak 0, 1, 2, 3, 4... balioekin bakarrik dauka zentzua, baina ez horien
tarteko balioekin; izan ere, ezin da ordenagailuen zatikizko kopuru bat saldu.
Grafikoa etena da, aldagai askea saltoka mugitzen da eta.
1 000
10
SALMENTAK
(ordenagailu kop.)
Telefono-dei bat egiteak 30 zentimo

balio du, eta diru horrekin 3 minutuan
hitz egin daiteke. Hortik gora, minutu
edo zati bakoitzak 10 zentimo balio du.
Funtzioa hau da:
KOSTUA ()
0,5
iraupena 8 kostua
Grafikoak adierazten dituen salto gogor
horiek funtzioaren etenak direla esaten
dugu.
IRAUPENA
5
ALTUERA (cm)
Grafiko honek mutiko bat 10 eta 16 urte

bitartean zenbat hazi den adierazten du.
Funtzio hau da:
Funtzio etena
(minutuak)
10
170
adina 8 altuera
160
Altueraren aldakuntza oso suabea da, ez

dago salto gogorrik. Funtzio jarraitua da.
150
ADINA (urteak)
Funtzio etena
10 11 12 13 14 15 16
Funtzio batek inolako etenik ez duenean, funtzio hori jarraitua dela esaten
dugu. Beraz, funtzio jarraituen grafikoak arkatza paper gainetik altxatu gabe
irudikatu daitezke (ezkerreko hirugarren grafikoa).
Funtzio jarraitua
Funtzio bat tarte batean jarraitua dela ere esan genezake, nahiz eta beste
tarte batzuetan etenak izan.
Ariketak
1 Fotokopia batek 0,10 balio ditu. Adierazi funtzio hau:
fotokopia kopurua 8 prezioa
Lotu daitezke grafiko horretako puntuak?
2 Eskuineko grafikoak saltoki handi bateko aparkalekuko tarifak adierazten ditu.
a) Zenbat ordainduko dugu ordubetean egonez gero?
b) Eta 2 h eta 30 min eginez gero aparkalekuan? Eta
8 h eginez gero?
c) Funtzio jarraitua da?

KOSTUA (
)
6
4
2
DENBORA
(orduak)
71
Funtzio baten adierazpen analitikoa

Orain arte ikusi ditugun ia funtzio guztiak euren grafikoaren bitartez adierazita
agertu zaizkigu, edota enuntziatu baten bitartez, eta, gutxi gorabehera izan bada
ere, deskribatutako fenomenoaren ezaugarri batzuk jakiteko balio izan digute.
Badaude, ordea, formula bidez adieraz daitezkeen funtzio asko, eta formula
horietan bi aldagaiak zehatz erlazionatzen dira. Ikus dezagun adibide bat.
80 cm-ko hari bat daukagu muturretatik lotuta, eta hari horrekin laukizuzenak
egin nahi ditugu, hainbat, irudian ageri direnen modukoak:
10 cm
5 cm
15 cm
35 cm
30 cm
25 cm
Laukizuzen hauen altuera izango da, x oinarriak hartzen duen altueraren araberakoa. Adibidez, oinarria x = 30 cm bada, altuera 40 30 = 10 cm izango da.
Honako taula honek, oinarriaren balio desberdinetarako, laukizuzenaren altuera
zein izango den erakusten du:
OINARRIA
(cm)
10
15
20
35
ALTUERA
(cm)
30
25
20
40 x
AL
ALTUERA
(cm)
40
30
20
10
OINARRIA (cm)
Laukizuzeneko oinarriaren neurria, x, eta altuera erlazionatzen dituen funtzioa

honako formula honek ematen digu: y = 40 x, 0 < x < 40 izanik; eta hori,
adierazpen analitikoa da. 0 eta 40 bitartean dagoen xx-ren balio bakoitzerako,
y-ren balio bat lortuko dugu.
Funtzio baten adierazpen analitikoa funtzioan parte hartzen duten bi aldagaiak era aljebraikoan erlazionatzen dituen ekuazioa da.
Ariketak
1 12 m2-ko azalera duen laukizuzenak egin nahi ditugu. Azalera, beti ere, x oinarriaren neurriaren eta y
altueraren araberakoa izango da. Adibidez, oinarria
x = 6 cm bada, altuera y = 6 = 2 cm izango da.
2
a) Osatu x oinarriaren balio desberdinei y altueraren
zer balio dagokien emango digun taula hau.
72
OINARRIA
ALTUERA
1
12
1,5
8
b) Hurrengo hiru adierazpen hauetako zein dagokio

funtzio honi?
y= x
y = 12
y = 12x
12
x
10 20 30 40

2
Praktikatu
Grafikoak interpretatu
1
Honako grafiko honek Oierrek 5 urte zituenetik 18 zituenera izan duen altuera adierazten du:
AL
ALTUERA
(cm)
180
170
160
150
140
130
120
110
100
Beheko grafiko horretan, estatuan azken

urteetan egon diren erretzaileen kopurua ageri da
zehaztuta (zati gorria), bai eta ehuneko horrek
hurrengo urteetan izango duen bilakaeraren aurreikuspena ere (zati urdina):
ERRETZAILEEN
ERRETZ
AILEEN EHUNEK
EHUNEKOA
OA
% 40
5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
ADINA (urteak)
% 35
a) Zer aldagaik parte hartzen dute?

b) Zer eskala erabili da aldagai bakoitzerako?
c) Zenbat zentimetro hazi zen 5 urtetik 8 urtera?
Eta 15 urtetik 18ra? Bi tarte horietako zeinetan
izan da handiagoa hazkundea?
d) Ikusten duzunez, grafikoa astiroago hazten da
amaieran. Zure ustez, altuera askoz gehiago haziko
da, ala balio baten inguruan egonkortuko da?
% 30
% 25
% 20
% 15
URTEA
URTEA
1987
1995
2005
2015
a) Zein dira erlazionatu diren bi aldagaiak?
b) Zer urtetik zer urtera egin da ikerketa? Zeinetan

daude aurreikuspenak bakarrik, eta benetako
daturik ez?
c) Zein da X ardatzean kontuan hartu den eskala?
Eta Y ardatzean?
d) Ikusten duzunez, bai X ardatzean eta bai Y
ardatzean bi marratxo ageri dira adierazita. Zer
uste duzu esan nahi dutela?
e) Zenbatekoa da erretzaileen ehunekoa 1987.
urtean? Eta 1991an? Eta 1995ean? Eta 2005ean?
f ) Zer urtetan egon zen erretzaileen ehuneko handiena?
g) Zenbatekoa da 2015. urterako aurreikusten den
erretzaileen ehunekoa? Eta 2017rako aurreikusten dena?
h) Erretzaile kopuruari buruzko aurreikuspen guztiak betetzen badira, kopuru hori hazi ala gutxitu
egingo da hurrengo urteetan?
i) Egin grafikoaren deskribapen orokor bat, eta adierazi definizio-eremua, funtzioaren hazkundea eta
txikiagotzea, eta maximoak eta minimoak.
Telefono mugikorren erabilera asko ugaritu

da azkeneko urteetan. Telefonia finkoak, berriz, ez
du aldaketa handirik izan. Grafiko honetan, hiri
handi batean gertatu dena agertzen da:
12
AKTIBATUTAK
AKTIBATUT
TUTAK
AKO
O LINEAK (milakotan)
Telefonia
T
elefonia mugikorra
10
Telefonia finkoa
T
8
6
4
2
1997
2002 2004
UR
URTEA
a) Telefonia finko eta mugikorreko zenbat linea zeuden

aktibatuta, gutxi gorabehera, 1997. urtearen hasieran? Eta 2002aren hasieran? Eta 2004aren amaieran?
b) Zer unetan (gutxi gorabehera) zegoen telefono
finkoen eta mugikorren linea kopuru bera?
c) Zenbatekoa izan da telefonia finkoko lineen
hazkundea 1997. urtearen hasieratik 2004.aren
amaierara? Eta mugikorrekoena? Zeinetan izan
da handien hazkundea?
73
Zaldiko-maldiko batek azeleratu egin du,

2 minutuz, 10 km/h-ko abiadura hartu duen arte.
Abiadura horretan 7 minutu egin ditu, eta gero
gelditzen joan da, 1 m-ra guztiz gelditu den. 5 minutu egin ditu geldi, eta biraka hasi da berriro. Irudikatu denbora-abiadura grafikoa.
Libera bat (pisu-unitatea) 0,45 kg dira.

a) Osatu honako taula hau:
x (LIBERAK)
0,5
y (KILOAK)
1,5
Beheko taula honetan, ume baten buruhezurrak, jaio eta lehenengo hilabeteetan, zenbateko
perimetroa duen biltzen du:
DENBORA
0,45
(hilak)
PERIMETROA
b) Adierazi liberak-kilogramoak funtzioa.

c) Idatzi horren adierazpen analitikoa.
6
a) Egin denbora-etxerainoko distantzia grafikoa.

b) Kontuan hartzen badugu joanekoan abiadura
konstantea eraman duela, zenbatekoa izango da
abiadura hori?
c) Itzuleran ere abiadura konstantez joan bada,
zenbatekoa izan da abiadura hori?
Koldok 2 ordu behar izan ditu etxetik 150 km-ra

dagoen hiri bateraino heltzeko. Hirian bilera bat zuen,
eta 2 ordu egin ditu batzartuta, etxera itzuli baino
lehen. Bueltako bidea, 2 ordu eta erdian egin du.
15
21
27
33
(cm) 34
40
44
46
47
48
49
a) Egin bi aldagaiak erlazionatuko dituen grafiko

bat. Aukeratu eskala egoki bat.
b) Zer joera ikusten duzu ume baten buruhezurraren hazkundean?
c) Zenbateko perimetroa uste duzu izango duela
3 urteko ume baten buruhezurrak?
Autoebaluazioa
3 Taula honetan, txorrota bat zabaltzean 30 litroko
edukiera duen depositu bateko ur-kantitatea nola
aldatzen den erakusten da:
HEZETASUNA (%)
HEZETASUNA
80
70
60
DENBORA
DENBOR
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 (orduak)
a) Zein dira aldagai askea eta independentea? Zer

eskala erabiltzen dira?
b) Zenbat denboran neurtu dute hezetasuna?
c) Adierazi hezetasun erlatiboa 2 h, 5 h eta 7 h-an.
Noiz izan da % 75etik gorakoa?
d) Esan noiz den gorakorra eta noiz beherakorra, eta
zer balio maximo eta minimo hartzen dituen.
2 120 C-ra zegoen plantxa bat deskonektatu dugu. Tenperatura 60 C-raino jaitsi da lehenengo bi
minutuetan, eta, gero, astiroago jaisten joan da, deskonektatu eta 10 minutura giroko tenperatura hartu
duen arte, 20 C.
a) Adierazi denbora 8 tenperatura funtzioa.
b) Ikusten duzu joeraren bat funtzio horretan?
74
DENBORA
(min)
(l)
10
15
20
BOLUMENA
a) Adierazi denbora 8 bolumena funtzioa.

b) Honako hiru adierazpen hauetako zein dagokio
funtzioari?
y = 2x
y = 5x
y = 5/x
4 5 litro ur dituen depositu bat 2 minutuan bete da,
1 minutuan egon da beteta eta guztiz husteko beste
minutu bat behar izan du. Hutsik 2 minutu egin eta gero,
berriro ere hasi da depositua bete eta husteko prozesua.
a) Adierazi denbora 8 ur kantitatea funtzioa.
b) Azaldu funtzio periodikoa den.
c) Lehenengo ordu laurdenean, zer denbora tartetan
dago beteta?
1 Grafiko honek hiri

bateko hezetasun
erlatiboaren berri
ematen digu.
Funtzio
linealak
Ren Descartes (1596-1650) filosofo eta matematikari frantziarrak eragin handia izan zuen bere
garaiko eta hurrengo mendeetako pentsamenduan.
Gaixobera zen, osasunez makal ibili zen bizitza osoan.
Horregatik, ikasketak egin zituen barnetegian, etzanda
ikasten utzi zioten. Azkenean, ohitu ere egin zen
etzanda egoten, eta bere lanaren zati handi bat ohean
egin zuen. Eta ohean bururatu zitzaion koordenatuen
sistema ere: egun batean, euli baten hegaldiari begira
zegoela, eulia une bakoitzean zer lekutan zegoen, nola
adieraz zitekeen pentsatzen hasi zen hormatik zer distantziara zegoen kontuan hartuta.
Ideia hori ez zen inondik inora ere originala, ordurako
erabiltzen ziren-eta koordenatu geografikoak, luzera eta
latitudea. Baina Descartesen asmakizunak modua eman
zuen kurbak euren koordenatuak lotzen dituzten ekuazioen bidez adierazteko. Eta hori zientziaren munduari
egin zaion ekarpen handienetako bat da.
Garai hartan zientzialariek latinez idazten zutenez,
Descartes latineko bere izenarekin zen ezaguna: Cartesius. Hortik datoz pentsamendu kartesiarra edo koordenatu kartesiarrak esapideak.
Funtzio linealak, unitate honetan ikusiko ditugunak,
lehen mailako ekuazioak izango dira eta zuzen baten
bitartez adierazten dira.

Noiz diren bi magnitude proportzionalak.
Nola adierazten diren proportzionaltasun erlazioak.
75
y= mx proportzionaltasun-funtzioa
Aldagai biak proportzionalak dituzten funtzioak landuko ditugu. Adibidez:
erositako kantitatea 8 erositakoaren kostua
substantzia baten bolumena 8 substantzia horren pisua
KOSTUA
KOSTU
OSTUA ()
18
OLIOA
OLIO
17
16
15
14
13
12
11
10
9
Zuzenen bidez adierazten diren funtzioak dira, eta antzeko adierazpen analitikoa
dute: y = mx.
Azter ditzagun eredu hau betetzen duten hiru funtzio: bolumena 8 kostua
esnea: 1 /ll balio du.
ESNEA
8
7
6
5
4
3
2
1
1l 8 1
(1, 1) puntutik igarotzen da.
4l 8 4
(4, 4) puntutik igarotzen da.
y (kostua -tan) eta x (bolumena ll-tan)
-tan) berdinak dira.
Funtzioa: x 8 x
Ekuazioa: y = x
Malda: m = 1
olioa: 3 /ll balio du.

UR MINERAL
MINERALA
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
BOLUMENA (l )
1 l 8 3 (1, 3) puntutik igarotzen da. Funtzioa: x 8 3x
5 l 8 15 (5, 15) puntutik igarotzen da. Ekuazioa: y = 3x
y (kostua) xx-ren (bolumena) hirukoitza da. Malda: m = 3

ur minerala: 0,5 /ll balio du.
Garrantzitsua
y = m x zuzen baten malda x-ren
x
koefizientea da, y bakanduta dagoenean.
Proportzionaltasun-funtzioak ekuazio hau dauka: y = mx.

(0, 0) puntutik igarotzen den zuzen baten bitartez adierazten da.
Proportzionaltasun-konstanteari, m (positiboa zein negatiboa izan daiteke),
zuzenaren malda esaten zaio, eta inklinazioarekin dauka zerikusia.
Ariketak
1 Kilo bat arrozek 1,5 balio du.
Adierazi, aurreko adibideetan bezala, pisua 8 kostua
funtzioa.
2 Litro bat oliok 0,9 kg-ko pisua du. Adierazi olioaren
bolumena 8 olioaren pisua funtzioa.
76
3 Zein da zuzen hauetako bakoitzaren malda?

a) y = 2x
c) y = 0,9x
e) y = 4xx
b) y = 1,5x
d) y = 3 x
4
f ) y 2x = 0
1
Funtzioa: x 8 2 x
2 l 8 1 (2, 1) puntutik igarotzen da.
10 l 8 5
(10, 5) puntutik igarotzen da. Ekuazioa: y = 1 x
2
y (kostua) xx-ren (bolumena) erdia da.
Malda: m = 1
2
Grafikoa ekuaziotik abiatuta adierazi

Proportzionaltasun-funtzio bat, y = mx, adierazteko, honako hau hartuko dugu
kontuan:
Zuzen bat da, xx-ren aldakuntza berdinei y-ren aldaketa berdinak dagozkie
eta.
Y
(0, 0) puntutik igarotzen da, x = 0 bada y = m 0 = 0 da eta.

(5, 3)
3
y = x
5
(0, 0)
Beraz, adierazteko beste puntu bat lortu behar dugu. Eta, horretarako, xx-ri edozein balio emango diogu, eta dagokion y-ren balioa lortuko dugu.
Adibidez, y = 3 x adierazteko, x = 5 balioari dagokion puntua lortuko dugu.
5
x = 5 bada, orduan y = 3 5 = 3
5
(0, 0) eta (5, 3) puntuetatik igarotzen den zuzen bat da.
Ekuazioa, grafikotik abiatuta. Malda kalkulatu

Trebatu
1 Osatu taulak, adierazi puntuak,
eta marraztu zer zuzen zehazten
dituzten.
x 4 2 0 4 6
a) y = 1 x
2
y
Funtzio baten grafikoa jatorritik igarotzen den zuzen bat bada, orduan, proportzionaltasun-funtzio bat da, y = mx. Ekuazioa zein duen zehazteko, m-ren balioa
(malda) jakitea baino ez zaigu falta.
Y
Y
3 gora
x 4 2 0
d) y = 2 x
3
x 2 1 0
y
x 6 3 0
3 aurrera
X
3 behera
X
3 behera
Malda: m =
c) y = 3 x
5 aurrera
4 aurrera
b) y = 3 x
2
3
4
Malda: m =
3
5
3
Malda: m = = 1
3
Malda (x-ren koefizientea) hau da: x unitate bat handiagotzen denean

y-k izaten duen aldakuntza (positiboa zein negatiboa). Malda jakiteko,
y-ren aldakuntza x-k bere bi punturen artean daukan aldakuntzarekin zatitu behar da.
Ariketak
2 Adierazi honako funtzio hauek:
3 Esan zein diren honako zuzen hauen ekuazioak:
a) y = x
b) y = 2x
c) y = xx
d) y = 2x
e) y = 1 x
3
f) y = 1 x
3
g) y = 3 x
2
h) y = 3 x
2
i) y = 2 x
3
Y c
(1, 4)
(4, 3)
X
b
X
(3, 1)
(2, 3)
77
y = mx + n funtzioa
Kontuan hartu
x eta y aldagaiak erabili beharrean,
beste batzuk erabil genitzake. Adibidez:
denbora: t ; kostua: c
Ekuazioa, honela geratuko litzateke:
c = 3 + 0,5t
Patinatzeko pista bateko sarrerak 3 balio ditu, eta orduko 0,5 ordaindu behar da.
Enuntziatu horretan, hasierako kantitatea (3 ) ordaindu eta gero, hortik
aurrera ordaindu behar dena pistan egiten den denborarekiko proportzionala da.
Denbora 8 kostua funtzioak
y = 3 + 0,5x ekuazioa dauka.
8
7
6
5
4
3
2
1
Grafikoa zuzen bat da, eta malda 0,5

(kostua handiagotzen dena da, denbora
1 handiagotzen denean).
Hasierako kantitatea, (3 ) Y ardatzeko
puntua bat da, eta hortik hasten da funtzioa.
KOSTUA
KOSTU
OSTUA (
)
DENBORA (h)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
y = mx + n funtzioa honako ezaugarri hauek dituen zuzenarekin adierazten da:

Malda m da (malda x-k
x
y = mx + n ekuazioan daukan koefizientea da).
xx-ren unitate bakoitzeko y-k zer aldakuntza duen adierazten du.
Ordenatua jatorrian n da. Hau da, x = 0 bada, orduan, y = n da.
Beraz, Y ardatza (0, n).
Malda m = 0 denean, y = n zuzena X ardatzarekiko paraleloa da. Funtzio
konstantea dela esaten da, y-k balio bera duelako beti (n) nahiz eta x aldatu.
Ariketak
1 Adierazi ekuazio hauek dituzten zuzenak:
a) y = 2x 3
b) y = 7 4x
c) y = x 1
d) y = 3 x + 2
4
e) y = 5
f ) y = 2
3 Idatzi honako zuzen hauetako bakoitzaren malda,

ordenatua jatorrian, eta ekuazioa:
a)
2 Osatu taulak, eta adierazi zuzen hauek. Zehaztu

horien maldak, eta ordenatuak jatorrian.
a) y = 3x + 2
x 2 1 0 1 2
y
c) y = 1 x 1
2
x 4 2 0 2 4
y
78
b)
Y
2
b) y = 2 2x
x 2 1 0 1 2
y
d) y = 1 1 x
4
x 8 4 0 4 8
y
c)
d)
Y
2
Y
2
Zuzenen bidez adierazten diren funtzio horiek guztiak funtzio linealak dira.
Puntu bat eta malda ezagun dituen zuzena

Pentsa ezazu zuzen bati buruz ((xx0, y0) puntua eta m malda ezagutzen ditugula.
Orduan, horren ekuazioa honela jar dezakegu:
y = y0 + m(xx x0)
puntu-malda ekuazioa
(4, 3) puntutik igarotzen den eta m = 2 malda duen zuzena honela idazten da:
y = 3 + 2 (xx 4)
Ekuazio hori sinplifikatu egin daiteke, y = mx + n formara heldu arte:
y = 3 + 2 (xx 4) 8 y = 3 + 2 x 8 8 y = 2 x 5
Ariketa ebatziak
1. Idatzi puntu baten eta maldaren
bitartez adierazitako honako
zuzen hauen ekuazioak:
a) P (3, 7)
m=4
b)P (2, 5) m = 2
3
c) P (4, 1) m = 1,2
d) P (3, 0) m = 1
5
2. Idatzi a eta b zuzenen ekuazioa.

(3, 5)
1
2
(2, 2)
4
a
1. Zuzen bakoitzerako, puntu-malda ekuazioa lortuko dugu.

a) ekuazioa: y = 7 + 4(x 3)
Hau da, y = 4x 5
b) ekuazioa: y = 5 2 (xx + 2)
3
Hau da, y = 2 x + 11
3
3
c) ekuazioa: y = 1 + 1,2(x 4)
Hau da, y = 1,2x 5,8
d) ekuazioa: y = 1 (xx + 3)
5
Hau da, y = 1 x + 3
5
5
2. a) a zuzena (2, 2) puntutik igarotzen da. Malda 2 = 1 da.

4 2
ekuazioa: y = 2 + 1 (xx 2)
Hau da, y = 1 x + 1
2
2
b) b zuzena (3, 5) puntutik igarotzen da. Malda 2 = 2 da.
1
ekuazioa: y = 5 2 (x + 3)
Hau da, y = 2x 1
Ariketak
1 Idatzi, kasu hauetako bakoitzean, P
P-tik igarotzen den
eta m malda duen zuzenaren ekuazioa:
a) P (4, 3), m = 4
c) P (3, 1), m = 5
4
b) P (0, 2), m = 1
2
d) P (0, 0), m = 1
2 Zehaztu honako zuzen

hauen ekuazioa:
Y
4
2
2
X
c
79
Bi puntutik igarotzen den zuzenaren ekuazioa

Zuzen baten bi puntu ezagutzen baditugu, haren malda puntu horietatik abiatuta
lor dezakegu, eta, gero, maldarekin eta puntuetako batekin, zuzenaren ekuazioa
lortu, aurreko orrialdean ikusi dugun moduan.
Malda lortu, bi puntu jakinda

P2(x2, y2)
P1(x1, y1)
y2 y1
(y-ren aldakuntza)
Bi puntu ezagunetik igarotzen den zuzenaren malda jakiteko, grafikoki joka

dezakegu, xx-ren aldakuntza eta y-ren aldakuntza neurtuz (edo koadrotxoak
zenbatuz).
Baina kalkuluaren bitartez ere lor dezakegu (azkarrago eta errazago):
y2 y1
P1(x
( 1, y1 )
y-ren aldakuntza
m = xx-ren aldakuntza = x x
P 2(x
( 2, y2 )
2
1
x 2 x1
(x-ren aldakuntza)
Ariketa ebatziak
1. grafikoan:
a) Y
b)
(6, 1)
a) (2, 5), (6, 1)
b) (3, 1), (2, 2)
(2, 5)
(3, 1)
b) P(3, 5), Q(2, 3)
2. a) m = 4 3 = 1 = 1
3 5 8
8
b) m =
1
(2, 2)
m=1
5
a) m = 1 (5) = 6 = 3
62
4 2
a) P(5, 3), Q(3, 4)
m= 6 = 3
4 2
eragiketak eginez:
2. Lortu P eta Q
Q-tik igarotzen
den zuzenaren ekuazioa:
3 5 = 2 = 2
2 (3) 1
b) m = 2 (1) = 1
2 (3)
5
ekuazioa: y = 3 1 (xx 5)
8
ekuazioa: y = 5 2(x + 3)
Ariketak
1 Kalkulatu, kasu hauetako bakoitzean, P eta Q puntuetatik igarotzen den zuzenaren malda, eta idatzi
zuzen horren ekuazioa, P puntua erabilita.
80
a) P (4, 6), Q (3, 3)
b) P (2, 1), Q ( 4, 4)
c) P (2, 4), Q (3, 1)
d) P (1, 1), Q (2, 3)
2 Idatzi, kasu hauetako bakoitzean, P eta Q puntuetatik igarotzen den zuzenaren ekuazioa:
a) P (2, 5), Q (3, 6)
b) P (3, 4), Q (2, 1)
c) P (1, 0), Q (5, 5)
d) P (7, 1), Q (3, 4)
1. Zer malda du bi punturen

bitartez emandako zuzen
honek?
Zuzen baten ekuazioaren forma orokorra

Orain arte, zuzen baten ekuazioa emateko zenbait modu ikusi ditugu. Baina ikusten duzunez, eragiketak eginez, denak forma honetan jar daitezke: ax + by = c.
y = mx
y = mx + n
FUNTZIO MOTA
y = mx
ADIBIDEA
y=k
y = y0 + m(xx x0)
Y
(5, 2)
X
X
Y
x=5
y=k
(X ardatzarekiko
paralelo)
y = y0 + m (xx x0)
y=
ax + by = c
1
x
2
x2
2yy = 0; a = 1, b = 2, c = 0
1
x3
2
x2
2yy = 6; a = 1, b = 2, c = 6
y=
y = mx + n
ALDAKUNTZA
y=3
y=2+
3
(xx 5)
4
0xx + y = 3; a = 0, b = 1, c = 3
3xx 4
4yy = 7; a = 3, b = 4, c = 7
Y ardatzarekiko zuzen paraleloek ere hartzen dute adierazpen hori: x = k. Baina

zuzen horiek ez dira funtzioen grafikoak, xx-ren balio bati y-ren balio asko
(infinitu) dagozkio eta.
Eragiketak eginez, zuzen baten edozein ekuazio ax + by = c forman jar daiteke. Horregatik esaten da zuzenaren ekuazioaren forma orokorra dela.
a 0 eta b = 0 denean, zuzena Y ardatzarekiko paraleloa da, eta ez dagokio
funtzio baten grafikoari.
b 0 denean, kasu guztietan, zuzena funtzio bati dagokio. Horiei guztiei
funtzio lineal esaten diegu.
Forma orokorraren bitartez emandako zuzen bat adierazteko, hau egin dezakegu:
Zuzeneko bi puntu lortu, aldagaiei balioak emanez.
y bakandu, y = mx + n formako adierazpena lortzeko.
Ariketa ebatzia
Y
Adierazi 3xx + 4
4yy = 12. Zer malda du?
Bi inforx = 0 y = 3. (0, 3)-tik pasatzen da. mazioetako
x = 4 y = 0. (4, 0)-tik pasatzen da. edozeine kin adieraz

3
y bakanduz:
y= x+3
dezakegu
4
zuzena.
3
Malda da. x-ren
x
koefizientea da, y bakanduta dagoenean.
4
Balioak emanez:
3xx + 4y
4y = 12
Ariketak
1 Adierazi zuzen hauek:
a) 2xx + 55yy = 0
b) x 33yy = 6
c) 3x = 12
d) y = 5 5 (xx + 4)
6
81
Funtzio linealaren erabilerak
Eskalak ardatzetan
Eguneroko egoeretatik ateratako
funtzioetan oso zenbaki handiak edo
oso txikiak erabili behar izaten dira.
Horrelakoetan, adierazpen grafikoa
zentzuzkoa izan dadin, koordenatuardatzetan eskala egokiak hartzea
komeni da.
Funtzio linealek, ikusi dugunez, modu proportzionalean aldatzen diren bi magnitude erlazionatzen dituzten hainbat fenomeno deskribatzeko balio dute.
Adibidez:
jateko baten bolumena 8 jateko horren balioa

substantzia baten bolumena 8 substantzia horren pisua
higidura uniforme baten denbora 8 egindako distantzia
Horiek guztiak zuzenen bitartez adierazten dira, eta zuzen horietan magnitude
bat bestearekiko nola aldatzen den ikusten da.
Problema ebatziak
1. Abiadura Handiko Tren bat gu gauden herritik 750 km-ra dagoen
beste herri batetik irten da oraintxe, eta honantz dator 200 km/h-an.
Adierazi ekuazio baten bitartez, gugandik zenbatera egongo den trena
t ordu barru.
Trenak t orduan egiten duen espazioa 200t da. Beraz, gugandik trenera
egongo den distantzia kantitate horretan laburtuko da:
d = 750 200t
Igarotako denbora eta trena gugandik zer distantziatara dagoen lotzen
dituen funtzioaren ekuazioa da hori.
(Alboko adierazpen grafikoan, Y ardatzean honako eskala hau hartu dugu:
1 laukitxo = 50 km).
DISTANTZIA (km)
800
700
600
500
400
d = 750 200t
300
200
100
DENBORA (h)
Ariketak
1 Telefono-konpainia batean, lurralde barruko deietan,
deia ezartzeak 0,30 balio du, eta, horrez gainera,
0,05 /min kostatzen da.
Irudikatu x minutu igarota dei batek izango duen kostua, eurotan, adierazten duen funtzioaren grafikoa.
2 Saioa auto-saltzailea da. 1 000 -ko soldata finkoa du
hilean, baina, horrez gain, 250 -ko komisio bat irabazten du saltzen duen auto bakoitzeko.
Idatzi Saioak x auto saldu dituen hilabete batean zer
soldata izango duen adierazten duen funtzioa, eta
irudikatu horren grafikoa.
82
3 Telefono-konpainia batean, mugikorretara egiten

diren deietan, deia ezartzeak 0,80 balio du, eta,
horrez gainera, 0,50 /min kostatzen da.
Irudikatu, x minutu igarota dei batek izango duen
kostua, eurotan, adierazten duen funtzioaren grafikoa.
4 Gurasoek 5 -ko saria ematen diote Erroseri hilean,
eta, horrez gainera, 0,50 gehiago ohea egiten duen
egun bakoitzeko.
Idatzi zein den, Errosek, ohea x egunetan egin badu,
hilaren amaieran zenbat diru izango duen adierazten
duen funtzioa, eta irudikatu horren grafikoa.
Bi funtzio batera aztertu

Bi funtzio lineal elkarrekin, batera, aztertzeko, bi zuzenak ardatz berdinetan
adieraziko ditugu. Ebaki-puntuaren koordenatuak bi ekuazioek eratzen duten
sistemaren soluzioak dira. Puntu horrek garrantzi handia dauka, bi funtzioak
elkarrekin interpretatzeko.
Problema ebatzia
Pertsona bat paseo bat ematera joan da, oinez, 4 km/h-an. Handik ordu
erdia, txirrindulari bat atzetik bila joan zaio, 10 km/h-an. Zenbat denbora beharko du oinezkoa harrapatzeko?
Oinezkoak egindako espazioa ((yyy),
), ordutan
y = 4x
igaro den denboraren ((xxx)) funtzioan.
Txirrindulariak egindako espazioa ((yyy),

), or-
y = 10 x 1
dutan igaro den denboraren ((xxx)) funtzioan.
2
DISTANTZIA(km)
(x
1/
2)
AR
IA
y=
4x
IR
RI
y=
UL
NE
OI
A
KO
ND
10
TX
DENBOR
DENBORA
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70
(1/2 h)
(min)
(1 h)
Topo egin badute, biek distantzia bera eginda dutela esan nahi du. Beraz,
oinezkoa irten eta 50 minutura egingo dute topo.
Ebaki-puntuaren koordenatuak adierazpen grafikoa erabili gabe aurkitzeko,
bi ekuazioek eratzen duten sistema ebatziko dugu:
y = 4x
5
4xx = 10x 5 6xx = 5 x = 6 h = 50 minutu
y = 10(x
(x 1/2)
Ariketak
1 Depositu batek 240 l ur ditu, eta minutuko 9 l
botatzen dituen txorrota baten emaria hartzen ari da.
Beste depositu batek 300 l ditu, eta minutuko 4 l-ko
l
emaria hartzen ari da. Zenbat denbora igarota izango
dute bi deposituek ur-kantitate bera?
2 Depositu batek 350 l ur ditu. Minutuko 30 litro

ur botatzen dituen punpa konektatu diogu, eta, era
berean, minutuko 80 litro kanporatzen dituen hustubidea zabaldu. Zenbat denbora igarota hustuko da,
guztiz, depositua?
83
Praktikatu
Funtzio linealak
1
Depositu batean dagoen uraren altuera aldatu

egiten da denborarekin, a = (5/4)t funtzioaren
arabera (aa metrotan, t segundotan).
Taula honetan, hustubide bat zabaltzean depositu bateko ur-kantitatea nola aldatzen den ageri da:
t (min)
V (l)
20
18
16
14
10
a) Irudikatu denbora 8 bolumena funtzioa.

b) Idatzi ekuazioa eta definizio-eremua.
c) Esan malda zein den eta zer adierazten duen.
a) Irudikatu. Deposituaren altuera 5 m-koa bada,

zein da funtzioaren definizio-eremua?
b) Proportzionaltasun funtzio bat da?
2
Taula honek poste batzuek une jakin batean

egiten duten itzalaren luzera erakusten du:
POSTEAREN
ALTUERA (m)
0,5
1,5
2,5
ITZALAREN
LUZERA (m)
1,25
2,5
3,75
6,25
a) Adierazi postearen altuera 8 itzalaren luzera funtzioa.
Zuzenak
8
Irudikatu honako zuzen hauek:

a) y = 4x
b) y = x
c) y = 4
2
9
Irudikatu honako zuzen hauek:
a) y = 2x + 1
b) y = x + 3
c) y = 8
2
5
10
Idatzi koordenatuen jatorritik eta P puntutik
igarotzen den zuzenaren ekuazioa kasu hauetako
bakoitzean:
a) P (12, 3)
b) Idatzi bere ekuazioa eta esan zein den malda.

3
Milia bat 1,6 km dira, gutxi gorabehera.
11
Aurkitu (5, 25) puntutik igarotzen den proportzionaltasun-funtzioaren ekuazioa.
12
Idatzi, kasu hauetako bakoitzean, puntu bat

eta malda ezagunak dituen zuzenaren ekuazioa:
a) Egin taula bat, miliak kilometro bihurtzeko.

b) Irudikatu grafikoa eta idatzi funtzioa.
4
Izozkiak egiteko errezeta batek dioenez,

200 cm3 esnera 10 g bainila bota behar dira. Idatzi esne eta bainila kantitatearen arteko erlazioa,
eta adierazi funtzioa.
Interneterako telefonia mugikorreko linea

batek balio duena C = 10 + 1,5t funtzioak ematen
du (C,
C -tan; t, ordutan).
C,
a) Irudikatu funtzioa.
b) Esan malda zein den eta azaldu bere esanahia.
Etxetresna elektrikoak konpontzen dituen teknikari batek 20 kobratzen du irteera eta 10 lanordu bakoitza.
a) Irudikatu denbora (h) 8 prezioa () funtzioa.
b) Idatzi horren ekuazioa.
c) Esan zein den malda eta zer adierazten duen.
84
b) P (7, 21)
a) P (2, 5), m = 3
b) P (0, 5), m = 2
c) P (0, 0), m = 3
d) P (2, 4), m = 2
2
3
13
Aurkitu A eta B
B-tik igarotzen den zuzenaren
malda, eta idatzi ekuazioa kasu hauetako bakoitzean:
a) A(2, 1), B (3, 4)
14
b) A(5, 2), B (3, 1)
Lotu r, s, t eta p zuzenetako bakoitza

honako ekuazio hauetako batekin:
Y
a) y = 1 x
t
3
r
b) y = 3 x + 1
2
X
c) y = 2 x
s
5
p
d) y = 2
c) Esan malda zein den eta azaldu bere esanahia.
17
Erabili ikasitakoa
15
Honako grafiko hauek soinuak, ingurune desberdinetan zehar hedatzean, denboraren funtzioan
zenbateko distantzia egiten duen erakusten dute:
5
Hona hemen abiadura konstantean doazen

hiru mendizalek egiten duten espazioaren grafikoa:
1 000
ESPAZIOA (m)
DISTANTZIA (km)
500
GRANITOA
URA
DENBORA (min)
10
15
20
a) Zenbateko abiadura darama bakoitzak?

2
b) Idatzi funtzio horien adierazpen analitikoa.

AIREA
Problemak ebatzi
1
DENBORA (s)
18
a) Kalkulatu bakoitzaren malda eta azaldu esanahia.

b) Idatzi ekuazioak.
16
a) Idatzi dauzkagun euroen arabera zenbat dolar

emango dizkiguten kalkulatzeko modua emango
digun funtzioaren ekuazioa.
Bi ur depositu, A eta B, honela dabiltza: A

husten den neurrian, B betetzen doa. Hona
hemen grafikoak:
BOLUMENA
b) Zenbat dolar emango dizkigute 200 euroren

truke? Eta 350 euroren truke?
(l )
c)Zenbat dolar genituen, trukean 220,5 dolar

eman badizkigute?
150
125
19
100
75
50
25
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Imanol eta Saioa Estatu Batuetara joango

dira, bidaian, eta euroak dolarretan aldatzera joan
dira. Saioari 189 dolar eman dizkiote 150 euroren
truke, eta Imanoli, 151,2 dolar 120 euroren truke.
DENBORA (min)
a) Esan zein den A-ren grafikoa, zein B-rena eta

idatzi horien ekuazioak.
Autoak alokatzen dituzten agentzia batean,

modelo jakin bat alokatzeko 50 finko kobratzen
dituzte, eta 0,20 gehiago egindako kilometro
bakoitzeko.
Beste agentzia batean, modelo hori bera alokatzearren, 20 finko kobratzen dute, eta 0,30 gehiago
egindako kilometro bakoitzeko.
a) Idatzi, bi kasu horietako bakoitzean, egindako
kilometroen arabera guztira gastatuko duguna
emango digun funtzioaren adierazpen analitikoa.
b) Zenbatekoa da urak sartzean eta irtetean duen

abiadura?
b) Adierazi aurreko bi funtzio horiek ardatz berdinetan. (Aukeratu eskala egokia, kilometroak
100etik 100era hartuz).
c) Zer unetan dute bi deposituek ur kantitate

bera?
c) Aztertu bi aukera horietako zein den onuragarriagoa, egingo ditugun kilometroen arabera.
85
20
21
Lan kontratuan, liburu saltzaile bati bi aukera eskaini dizkiote:

A: 1 000 -ko soldata finkoa hilean.
B: 800 -ko soldata finkoa hilean, eta saldutakoaren % 20.
a) Egizu kontratu mota bakoitzarekin hilabete
batean irabaziko duena erakusten duen grafiko
bat. Hartu x moduan egindako salmentak, eta y
moduan, soldata.
b) Idatzi funtzio bakoitzaren adierazpen analitikoa.
c) Zenbateko salmentak izan behar ditu hilean
kontratu mota biekin berdina irabazteko?
Zenbateko irabaziak lortuko ditu?
Tren-bidaia batek balio duena, egingo diren
kilometroen araberakoa da. 140 km-ko bidaiak
17 balio du, eta 360 km bidaiak, 39 . Idatzi
eta adierazi egindako kilometroak, x, eta billetearen
prezioa, y, erlazionatzen dituen zuzenaren ekuazioa.
22
Argiaren ordainagirian informazio hau agertzen da:

kontsumoa: 1 400 kWh. kWh -aren prezioa:
0,2
a) Zenbat kobratuko dute kontsumituriko energia?
b) Egin kontsumo-prezioa erlazioaren grafiko bat eta
idatzi ekuazioa. Erabili eskala hauek:
Ardatz horizontala 8 1 karratutxo = 100 kWh
Ardatz bertikala 8 1 karratutxo = 20
c) Horrez gainera, ekipoaren alokairua 20
kobratzen badigute hilean, nola geldituko da
kontsumo-prezioa erlazioa? Irudikatu aurrekoarekin batera eta idatzi horren ekuazioa.
d) Zer aldakuntza izango du prezioak % 18ko BEZa
gehituz gero? Zer aldakuntza izango du ekipoaren
alokairuak? Irudikatu lortzen duzun funtzio hau
aurrekoen ondoan, eta idatzi ekuazioa.
Autoebaluazioa
2
2
4 X
4 X
2 Esan zein den 1. ariketako funtzio linealen malda.

3 Idatzi honako zuzen hauen ekuazioa:
r : P(3, 2) puntutik igarotzen da eta bere malda 3/2 da.
s : A (5, 0) eta B (2, 3) puntuetatik igarotzen da.
4 Hiri bateko taxien tarifa C = 2 + 1,8x (C,
C -tan; x,
km-tan) formularen bitartez kalkulatzen da.
a) Zenbat ordainduko dugu 5 km-ko ibilbidea?
b) Zein da funtzio horren malda? Azaldu bere esanahia.
86
c) Irudikatu grafiko batean.

5 Gaur 20 C-ko tenperatura egiten du, eta osteratxo
bat egingo dugu globoan. Badakigu gorantz joango
garen neurrian, airearen tenperatura jaisten joango
dela, 6 C gutxi gorabehera igoko garen kilometro
bakoitzeko.
a) Zenbateko tenperatura egongo da 3 km igoz gero?
b) Irudikatu altuera 8 tenperatura funtzioa eta idatzi bere adierazpen analitikoa.
6 Gaur 20 C-ko tenperatura egiten du, eta osteratxo
bat egingo dugu globoan. Badakigu gorantz joango
garen neurrian, airearen tenperatura jaisten joango
dela, 6 C gutxi gorabehera igoko garen kilometro
bakoitzeko.
a) Zenbateko tenperatura egongo da 3 km igoz gero?
b) Irudikatu altuera 8 tenperatura funtzioa eta idatzi bere adierazpen analitikoa.
1 Esan honako formula eta grafiko hauetako zein dagozkien funtzio linealei:
a) y = 3 2x b) y = x c) y = 7 d) y = x 2 1
5
e) Y
f) Y
Problema
metrikoak
planoan
Greziarrek milaka eta milaka urtez egiptoarrek eta babiloniarrek pilaturiko jakintza matematikoa (jakintza
praktikoa, erabilgarria, baina oso ugaria) bildu zuten.
Eta bultzada eta maila bikaina eman zioten, batez ere
geometriari. Ezagutza euren kabuz landu zuten (filosofia
hitzak maitasuna jakintzari esan nahi du), erabilera
praktikoa alde batera utzita. Eta geometria lanbide eder
moduan hartu zuten, eta ederki garatu zuten.
Tale Miletokoa (K.a. 640 - K.a. 546) filosofo handia,
Greziako zazpi jakintsuetako lehena izan zen, eta ondorengo pentsamendu greziar guztiaren eredu eta jarraibidea zehaztu zuen. Egiptoarrengandik ikasitakoa menperatu eta hobetzeaz gain, matematika deduktiboa asmatu
eta garatu zuen. Taleren estiloa Euklidesek sistematizatu eta hobetu zuen, bi mende eta erdi geroago.
Pitagorasen ondorengoa eta Arkimedesen garaikidea
izan zen azken geometra greziarra: Apolonio (K.a. iii.
mendea). Estilo landu eta sistematikoa erabiliz, konikei
(zirkunferentzia, elipsea, parabola eta hiperbola)
buruzko tratatua idatzi zuen. Baina greziarren estiloari
jarraituz, kurba horiei buruzko azterketa, erabatekoa
bai, baina espekulaziozkoa baino ez zen izan. Harritu
egingo zen, hemezortzi mende geroago planetek eta
kometek Eguzkiaren inguruan orbita eliptikoak (eta
batzuek, hiperbolikoak) irudikatzen dituztela aurkituko zutela jakin izan balu. Bai eta, gerora konikak teknologian eta artean erreferente bilakatu direla ikusi
izan balu ere.
Angeluek poligonoetan zer propietate dituzten.
Triangelu angeluzuzenek irudi lauetan zer garrantzi duten.
87
Pitagorasen teorema. Erabilerak

a
Pitagorasen teorema
Triangelu zuzen batean, edozein izanda ere, katetoen karratuen arteko batura
eta hipotenusaren karratua berdinak dira.
b2 + c2 = a2
Alboan teorema horren egiaztapen polit bat ageri da.
c
T
b
Lehenengoan, c 2 eta b 2 azalerak dituzten bi karratu eta T lau triangelu daude.
Bigarrenean, a2 azalera duen karratu bat eta T lau triangelu daude.
b
c
Beraz, batean eta bestean lau triangeluak kenduz gero, geratzen diren eremuen
azalerak bat etorriko dira: b 2 + c 2 = a 2.
c
T
T
a
Bi karratu handiak berdinak dira. Euren aldea c + b da.
Ikus ditzagun Pitagorasen teoremaren erabilera batzuk.
Triangelu zuzen baten alde ezezaguna kalkulatu

Pitagorasen teorema azaleren arteko berdintza bat izan arren, batez ere triangelu
zuzen baten aldeak erlazionatzeko erabiltzen da:
a = b 2 + c 2
b = a 2 c 2
c = a 2 b 2
Ariketa ebatziak
a 2 = b 2 + c 2 8 a = b 2 + c 2 = 332 + 562 = 4 225 = 65

56 cm
Hipotenusak 65 cm ditu.
97 cm
72 cm
2. Triangelu zuzen batean, hipotenusak 97 cm ditu, eta katetoetako

batek, 72 cm. Kalkulatu zenbat den beste katetoaren luzera.
b = 972 722 = 4 225 = 65
Kateto ezezagunak 65 cm ditu.
Ariketak
1 Honako triangelu zuzen hauetan, bi kateto eman
dizkigute, eta hipotenusa eskatzen digute (neurri
zehatza ez badu, eman zifra hamartar batekin):
a) 37 cm eta 45 cm
88
b) 16 cm eta 30 cm
2 Honako triangelu zuzen hauetan, hipotenusa eta

kateto bat eman dizkigute, eta beste katetoa eskatzen
digute (zehatz emanda, zein zifra hamartar batekin):
a) 45 cm eta 37 cm
b) 39 cm eta 15 cm
33 cm
1. Kalkulatu zenbat den triangelu zuzen baten hipotenusaren luzera,

jakinda katetoak, hurrenez hurren, 33 cm eta 56 cm-koak direla.
9
13
Nola jakin triangelu bat zuzena dela

52
122
132
a, b, c triangelu baten aldeak dira, eta a alderik handiena da.
12
13
32 + 122 < 132
12
b 2 + c 2 < a 2 bada, triangelua kamutsa da.

b 2 + c 2 > a 2 bada, triangelua zorrotza da.
13
b 2 + c 2 = a 2 bada, triangelua zuzena da.
72 + 122 > 132
Irudi batean zuzenki bat lortu
12
Irudi askotan, euren elementuetako bat triangelu zuzen baten aldea izaten da.
Alde horren bidez, Pitagorasen teoremarekin erlaziona dezakegu. Ikus ditzagun
adibide batzuk
Ariketa ebatzia
1. Zirkunferentzia batek O zentroa eta 80 cm-ko erradioa
ditu. O-tik 130 cm-ra dagoen
P puntu batetik ukitzaile bat
marraztu dugu. Zenbat da PT
zuzenki ukitzailearen luzera?
2. Bi zirkunferentziek O eta O'

zentroak eta 9 cm eta 5 cm-ko
erradioak dituzte, hurrenez
hurren. Zentroen arteko distantzia 20 cm-koa bada,
kalkulatu zenbatekoa den berdina duten kanpoko zuzenki
ukitzailearen luzera.
1.
T
80 cm
P
130 cm
2.
PT zuzenki ukitzailea, OT erradioarekiko

perpendikularra da.
PT eta OT zuzenkiak PTO triangeluaren
katetoak dira. PO hipotenusa da. Beraz:
PT = 1302 802 = 10 500 = 102,47 cm
5 cm
9 cm
5 cm
d = 20 cm
t'
4 cm
O'
O
5 cm
O'
O
d = 20 cm
t' = 202 42 = 19,6 cm

Berdina duten ukitzaile zatiak 19,6 cm ditu.
Ariketak
3 Erronbo bati buruz 24 cm-ko diagonala eta
13 cm-ko aldea dituela dakigu. Kalkulatu zenbatekoa den beste diagonala.
4 Zirkunferentzia batek 15 cm-ko erradioa du. r zuzen
batek bi puntutan, A eta B, ebakitzen du zirkunferentzia. A-ren eta B
B-ren arteko distantzia 18 cm-koa bada,
zenbateko distantzia dago zirkunferentziaren zentrotik
zuzeneraino?
5 Esan nolakoak diren alde hauek dituzten triangeluak:
a) 7 cm, 8 cm, 11 cm
b) 11 cm, 17 cm, 15 cm
c) 34 m, 16 m, 30 m
d) 65 m, 72 m, 97 m
6 Kalkulatu zenbatekoa den

zirkunferentziaren erradioa,
honako hauek jakinda:
OP = 39 cm
OP
PT = 36 cm
T
P
7 r1 = 15 cm, r2 = 6 cm,
O1O2 = 41 cm
Kalkulatu zenbat
den T1T2
zuzenkiaren luzera.
T1
r1
O1
T2
r2
O2
89
Leku geometrikoak
Leku geometrikoa propietate jakin bat betetzen duten puntuen multzoari
esaten diogu.
Ikus ditzagun leku geometriko ezagun batzuk.
Zuzenki baten erdibitzailea

Gogoan izan zuzenki baten erdibitzailea zuzenki horrekiko perpendikularra
dela erdigunean.
Erdibitzaileko puntuak zuzenkiaren muturretatik distantzia berera daude, distantziakideak dira. Hau da, AB
AB-ren erdibitzaileko P puntu bat badugu, honako
hau betetzen da: PA = PB. Gainera, erdibitzaileko puntuak dira propietate hori
betetzen duten bakarrak.
Zuzenki baten erdibitzailea zuzenkiaren muturrekiko distantziakideak diren
puntuen leku geometrikoa da.
Angelu baten erdikaria
Angelu baten erdikaria angeluaren aldeetatik distantzia berera dauden puntuen

leku geometrikoa da; izan ere, erdikariko P puntuek dist (P,
P r) = dist (P,
P,
P s)
P,
betetzen dute.
Zirkunferentzia
P
r
O
Zirkunferentziako P puntuek betetzen duten propietate bat da puntu horien

guztien O-rainoko distantzia r dela. Beraz:
O zentroa eta r erradioa dituen zirkunferentzia da O-rainoko distantzia r
duten P puntu guztien leku geometrikoa : OP = r.
Ariketak
1 Definitu C zentroa eta 8 cm-ko erradioa dituen zirkunferentzia leku geometriko moduan.
90
8 cm
2 r eta s bi zuzen paralelo izanda, zein da bi zuzen

horietatik distantzia berera dauden puntuen leku
geometrikoa? Marraztu.
3 Marraztu beltzez r zuzena. Marraztu gorriz r-tik
r
1 cm-ra dauden puntu guztien leku geometrikoa.
(oharra: bi zuzen dira).
Konikoak, leku geometrikoak

Kono bat bere ardatzarekiko perpendikularra den plano batetik ebakitzen badugu,
ebaki-lerroa zirkunferentzia izango da.
Konoa ebakitzen duen planoak ardatzarekiko inklinazioa badu, ebaki-lerroa elipsea

izango da.
Konoa ebakitzen duen planoa sortzaileetako baten paraleloa bada, parabola izeneko kurba irekia lortuko dugu.
Erpinez aurkakoak diren bi kono

hartu eta plano batetik ebakiz gero,
ebaki-lerroa hiperbola izeneko bi adarreko kurba izango da.
Lau kurba horiei konikoak esaten diegu. Guztiak leku geometrikotzat defini
ditzakegu. Ikusi dugu nola egiten den zirkunferentziarekin. Ikus dezagun orain
gainerakoekin.
Elipsea
Foku izeneko bi puntu finko ditugu, F eta F'
F', eta distantzia konstante bat, d.
Elipsea F eta F'
F'-rainoko distantzien arteko batura d duten P puntu guztien
leku geometrikoa da.
P
PF + PF' = d
F'
F
Q
Begira nola marrazten dituzten elipseak lorazainek: sartu lurrean bi taket eta
lotu euretan soka luze bat. Gero, soka tenkatuta izanda, mugi zaitez, puntzoi
batekin lurrean lerroa markatzen duzun artean. Zeuk ere egin dezakezu hori
paperean, bi txintxeta, haria eta arkatza erabiliz.
91
Parabola
Puntu bat dugu, F

F, foku izenekoa, eta zuzen bat, dd, zuzentzailea. Parabola
F-tik eta d-tik distantzia berera dauden puntuen leku geometrikoa da:
F
P d ).
P,
PF dist (P,
PF=
F
d
Q
P
F'
Hiperbola
Foku izeneko bi puntu finko ditugu, F eta F'
F', eta distantzia konstante bat, d.
d
Hiperbola fokuetarainoko distantzien arteko kendura d duten P puntu guztien leku geometrikoa da: | PF PF' | = d.
d
Ariketa ebatziak
1. Erabili emandako bilbea,
honako hauek marrazteko:
a) PF = 7
PF + PF' = 7 + 11 = 18
PF' = 11
1.
P
a) F eta F' fkuak eta d = 18

distantzia dituen elipsea
(unitatetzat ondoz ondoko
bi zirkunferentzien arteko
distantzia hartuko dugu).
F'
F
R
b) F eta F' fokuak eta d = 6

konstantea dituen hiperbola.
Egiaztatu dezakegunez, marrazturiko elipseko puntu guztiek betetzen dute baldintza hori.
b) QF = 17
QF QF' = 17 11 = 6
QF' = 11
RF' = 10
RF' RF = 10 4 = 6
RF = 4
2. Erabili emandako bilbea, F

fokua eta d1 zuzentzailea
dituen parabola marrazteko.
2.
d2
d1
dist (P,
P d1) = 11
P,
P d1)
P,
PF = dist (P,
PF = 11
d3
Ikusten duzunez, marraztutako

parabolako puntu guztiak daude
F fokutik eta d1 zuzentzailetik
distantzia berera.
6. Zirkunferentziako bilbeak.
Ariketak
1 Hartu 1. ariketa ebatzian agertzen den moduko sare
bat, eta irudikatu bertan honako hauek:
92
2 Hartu 2. ariketa ebatzian agertzen den moduko sare

bat, eta irudikatu bertan honako hauek:
a) d = 14 eta d = 24 duten bi elipse.
a) F fokua eta d2 zuzentzailea duen parabola bat.
b) d = 8 eta d = 4 duten bi hiperbola.
b) F fokua eta d3 zuzentzailea dituen parabola bat.
Hiperbolako ezkerreko adarreko P puntuek PF PF' = 6 betetzen dutela

ikusten dugu, eta eskuineko adarrekoek, PF' PF = 6. Beraz, hiperbolako
puntu guztiek betetzen dute |PF
PF PF' | = 6.
Poligonoen azalerak
Pentagono erregularraren
apotema
Ezagutzen dugun datu bakarra aldea
baino ez bada ere, azalera kalkulatzea
erraza izaten da poligono erregular
batzuen kasuan (triangelua, karratua, hexagonoa, oktogonoa). Baina
pentagonoaren kasuan, zaila da apotema aldea bakarrik ezagututa lortzea. Horregatik, emaitza zuzenean
ematen dizugu:
Azalera ezagunak
laukizuzena
karratua
b'
triangelua
ap
l
b
A = b + b' a
2
A=
A = d d'
2
triangelu
zuzena
A=ba
poligono
erregularra
trapezioa
25 + 10 5
ap = l
0,6882 l
10
d'
b
A = l2
A=ba
erronboa
ap
paralelogramoa
perimetroa ap
2
A= ba
2
c'
A = c c'
2
Triangeluaren azalera aldeen funtzioan

Honako formula hau oso lagungarria da, erabiltzeko nahikoa da-eta triangeluaren
aldeen luzera zenbatekoa den jakitea.
Perimetroa: p = a + b + c
p
Perimetroerdia: s =
2
Atriangelua = s ((ss a ) ((ss b ) ((ss c )

heronen formula esaten zaio.
Ariketa ebatziak
1. Kalkulatu zenbat den 11 cm,
13 cm eta 20 cm-ko aldeak
dituen triangeluaren azalera.
1. Heronen formula erabiliko dugu:
2. Kalkulatu zenbatekoa den trapezio isoszele baten azalera,

oinarriak 37 cm eta 55 cm-koak
badira, eta alde zeiharra,
14 cm-koa.
2.
Perimetroa: p = 11 + 13 + 20 = 44 cm 8 s = 22 cm
A = s ((ss a ) ((ss b ) ((ss c ) = 22 11 9 2 = 4 356 = 66 cm2
(55 37) : 2 = 9 cm
37 cm
14 cm
a
55 cm
14 cm
a = 142 92 = 115 = 10,7 cm

A = 37 + 55 10,7 = 492,2 cm2
2
Ariketak
1 Kalkulatu zenbatekoa den aldeak 10 m, 17 m eta
21 m-koak dituen triangelu baten azalera.
3 Kalkulatu zenbatekoa den 3 dm-ko aldea duen erronboaren azalera, diagonaletako bat 46 cm-koa bada.
2 Zenbatekoa da aldeak 10 cm-koak dituen hexagono

erregular baten azalera?
4 Triangelu isoszele baten bi aldek 30 cm eta 13 cm

dituzte. Kalkulatu zenbat den azalera.
93
Irudi kurbatuen azalerak

zirkulua
sektore zirkularra
koroa zirkularra
A = r 2 a
360
A = r 2
A = (R 2 r 2 )
Elipsearen azalera
b
Elipsea bere ardatzek bereizten dute. Ardatz

horien luzerei 2aa eta 2b esaten diegu.
Aelipsea = ab
Aztertu:
Zirkuluak, zirkulua hori barnean hartzen duen karratuaren /4 betetzen ditu, hau da,
elipseak betetzen duen proportzio bera, elipsea zirkunskribatzen duen laukizuzenarekiko. 2r
2a
Azirk. = r 2
2r
Akar. = 4r 2
Azirk.
=
Akar. 4
b
2b
Aelipsea = ab
Alauk. = 4ab
Aelipsea
=
Alauk. 4
a
Parabola-segmentu baten azalera

Parabola-segmentu baten azalera segmentu hori hartzen duen laukizuzenaren 2/3 da.
Aparabola segm. = 2 a b
3
PARABOL
PARABOL
ARABOLA
A SEGMENTU
SEGMENTUA
A
Ariketak
1 Kalkulatu zenbatekoak diren honako irudi hauetan margotuta dauden zatien azalerak:
a)
10 cm
b)
c)
6 cm
4c
94
120
6c
d)
Karratua laukizuzen bihurtzeko luzatzean, zirkulua elipse bihurtu dela ematen du.

Pitagorasen teorema
1
Leku geometrikoak eta konikak
Kalkulatu xx-ren balioa poligono hauetan:

b)
a)
6m
8 cm
6m
15 cm
Zein da r zuzen baterainoko distantzia 2 cm-koa

duten puntuen leku geometrikoa? Irudikatu.
Definitu O zentroa eta 5 cm-ko erradioa

duen zirkunferentzia bat leku geometriko moduan.
Zein da bi puntu finkoetarainoko distantzien

arteko batura 26 cm-koa duten puntuen leku geometrikoa? Nola esaten diegu bi puntu finkoei?
10
Zein da bi puntu finkoetarainoko distantzien

arteko kendura 4 cm-koa duten puntuen leku geometrikoa? Nola esaten diegu bi puntu finkoei?
11
Zein da puntu finko batetik eta emandako

zuzen batetik distantzia berera dauden puntuen
leku geometrikoa? Nola esaten zaie puntu finkoari
eta zuzenari?
12
Erabili behean agertzen den moduko sare bat

honako hauek irudikatzeko:
a) F eta F fokuak eta d = 16 eta d = 20 konstanteak dituzten bi elipse (unitate moduan ondoz
ondoko bi zirkunferentziaren arteko distantzia
hartuko dugu).
b) F eta F fokuak eta d = 2 eta d = 7 konstanteak dituzten bi hiperbola.
6m
d)
c)
10 dm
8m
24 dm
Kalkulatu x kasu hauetako bakoitzean:

a)
b)
9m
60
60
x
c)
x
60
e)
x
12
dm
45
6 cm
Laukizuzen baten diagonala 37 cm-koa da,

eta aldeetako bat, 12 cm-koa. Kalkulatu bere perimetroa eta azalera.
7 cm eta 24 cm-ko aldeak dituen laukizuzen
baten diagonala karratu baten aldea adina da luzeran. Kalkulatu karratu horren diagonala.
Kalkulatu x trapezio hauetan, eta kalkulatu

azalera:
Azalerak
13
Kalkulatu margotuta dauden irudien azalera.

a)
24 cm
b)
12 m
13 m
22 m
c)
AC = 93 m
BH = 52 m
DK = 23 m
H
K
D
d)
20 cm
Sailkatu beheko aldeak dituzten triangeluak

angeluzuzenak, angeluzorrotzak eta angelukamutsak diren arabera:
a) 11 m, 13 m, 20 m.
b) 20 m, 21 m, 29 m.
c) 25 m, 29 m, 36 m.
d) 7 m, 24 m, 25 m.
10
20 cm
cm
13 cm
cm
5 cm
12 cm
10
F'
cm
10
8m
x 30 12 cm
d)
8 cm
8 cm
95
14
Kalkulatu 10 cm-ko aldea duen pentagono

erregular baten apotemaren luzera eta azalera.
15
Aztertu irudiko oktogono

erregularra, 8 cm-ko aldea du.
Kalkulatu bere azalera:
b)
8 cm
Oktogono erregular baten aldea 6 cm-koa da.

Kalkulatu bere apotemaren luzera eta azalera.
17
Kalkulatu margotuta dauden irudien azalera:
12 cm
12 cm
18 cm
20
b)
10 cm
Kalkulatu irudi bakoitzean margotuta agertzen den zatiaren azalera:

a)
16
a)
19
18 cm
Elipsean inskribaturiko erronboaren diagonalak 16 cm eta 30 cm-koak dira. Kalkulatu margotuta dagoen zatiaren azalera.
B
20 cm
Kalkulatu, kasu hauetako bakoitzean, sektore

zirkular baten azalera eta perimetroa, kontuan izanda
erradioa 15 cm-koa dela, eta zabalera, honako hau:
a) 90
b) 120
c) 65
d) 140
21
Egiaztatu honako triangelu hauek angeluzuzenak direla, eta kalkulatu azalerak bi modutan: katetoetatik abiatuta, eta Heronen formula erabiliz.
a) 51 cm, 68 cm eta 85 cm.
b) 110 m, 264 m eta 286 m.
c) 72 dam, 135 dam eta 153 dam.
d) 48 m, 140 m eta 148 m.
Autoebaluazioa
A
15
T1
8 cm
36 m
5 cm
19 cm
3 Osatu:
a) Zuzenki baten muturretatik distantzia berera dauden (distantziakide diren) puntuen leku geometrikoa da.
b) Elipsea ... betetzen duten puntuen leku geometrikoa da.
96
B
2 cm
8 cm
8 cm
18 cm
T2
12 cm
2 Kalkulatu T1T2 segmentuaren luzera, milimetrotara biribilduta.
4 Kalkulatu kasu hauetako bakoitzean margotuta

agertzen den eremuaren azalera:
12 cm
18 m
m
15
1 Kalkulatu honako irudi

hauen altuera:
5 Kalkula ezazu, 6 cm-ko aldea duen hexagono erregular horretan, honako hau:
A
F
a) OAB triangeluaren azalera
b) ADEF trapezioaren azalera.
c) OBCD erronboaren azalera.
E
D
6 cm C
10
cm
B'
12 cm
18
A'
d)
cm
c)
10
10
Gorputz
geometrikoak
Unitate honetan ikasiko ditugun forma poliedrikoen
artean Platonen solidoak eta Arkimedesenak daude.
Platon eta Arkimedes: zer eginkizun izan zuten bi
jeinu horiek matematikaren historian?
Platon (K.a. 427 - K.a. 347) Atenasen jaiotako filosofoak filosofia morala landu zuen batez ere, eta zientzia
maila baxuagoko ezagutza zen, haren ustez. Matematika abstrakzio idealizatuak egiten zituelako eta hutshutsean materiala zen horretatik bereizten zelako gustatzen zitzaion. Bere espezialitatea ez zen matematika
izan, baina arlo horren garapena bultzatu zuen;
hainbeste, zen Akademiaren (berak sortu zuen unibertsitate antzeko bat) sarreran honako hau zioen idatzia
zegoen: Ez dadila sartu matematika ez dakiena.
Poligono erregularrek unibertsoarekin oso lotura
estua zutela azpimarratu zuen: zeruak matematika
abstraktuaren bikaintasuna formarik sinpleenetan
islatu behar zuen.
Platonek oso eragin handia izan zuen bere ondorengo pentsamenduan.
Arkimedes (K.a. 287 - K.a. 212) ingeniaria, matematikaria eta asmatzailea izan zen. Bere bizitzan
hainbat eta hainbat makina mekaniko diseinatu eta
eraiki zituen. Esperimentazioa erabili zuen propietate fisiko eta matematikoak aurkitzeko, eta gero,
zorroztasunez egiaztatzen saiatzen zen.
Kalkulatzaile bikaina izan zen, eta irudi geometrikoen
azalerak eta bolumenak lortzeko formulak ondorioztatu
zituen. Bere izena daramaten 13 solido aztertu zituen.
Ziur aski, matematika lantzeko bere moduarekin
Platon ikaratu ere egingo zen, baina Arkimedes
Antzinaroko matematikaririk handiena izan zen.
Poliedroak. Ezaugarriak.
Biraketa-gorputzak. Ezaugarriak.
97
Poliedro erregularrak (Platonen solidoak)
Solido platonikoak
Poliedro bat erregularra dela esaten dugu honako bi baldintza hauek betetzen dituenean:
1. Aurpegiak poligono erregular berdinak dira.
2. Poliedroaren erpinetako bakoitzean aurpegi kopuru berdina biltzen da.
Bost poliedro erregular baino ez daude:
Poliedro honen sei aurpegiak triangelu aldekide berdinak badira ere,

poliedroa ez da erregularra, erpin
batzuetan hiru aurpegi eta beste
batzuetan lau biltzen dira eta.
TETRAEDR
TETRAEDROA
KUBOA
KUBO
A EDO HEXAEDR
HEXAEDROA
OA OKTAEDR
OKTAEDROA
AEDROA
4 aurpegi, triangeluak
6 aurpegi, karratuak
DODEKAEDR
DODEKAEDROA
IKOSAEDROA
IKOSAEDR
OSAEDROA
8 aurpegi, triangeluak 12 aurpegi, pentagonoak 20 aurpegi, triangeluak
Poliedro konjugatuak
Kubo baten ondoz ondoko bi aurpegietako zentroak zuzenkien bitartez lotuz
gero, oktaedro bat eratuko dugu.
Poliedro baten aurpegi kopurua

bat dator bere konjugatuaren erpin kopuruarekin. Eta biek dute
ertz kopuru bera.
KUBOA
OKTAEDROA
AURPEGIAK
ERPINAK
ERTZAK
12
12
Ariketak
1 Egin taula bat bost poliedro erregularren aurpegi,
erpin eta ertz kopuruarekin.
TETR.
KUBO
OKT.
DODEK.
IKOS.
AURPEGIAK
ERPINAK
ERTZAK
a) Egiaztatu bostek betetzen dutela Eulerren formula.

b) Egiaztatu dodekaedroak eta ikosaedroak konjugatuak izateko beharrezko baldintzak betetzen dituztela.
c) Egiaztatu tetraedroak bere buruaren konjugatua
izateko baldintzak betetzen dituela.
98
2 Poliedro hauen ageriko aurpegien zentroak gorriz

adierazi ditugu, eta gordean dauden aurpegien zentroak, kolore argiagoz. Puntu horiek lotuz gero,
poliedro konjugatuak lortuko ditugu. Egin koadernoan.
Oktaedro batekin gauza bera eginez gero, kubo bat lotuko dugu. Horregatik
esaten dugu oktaedroa eta kuboa poliedro konjugatuak direla.
10
Poliedro erdierregularrak
Poliedro erdierregularra aurpegi moduan bi mota edo gehiagoko poligono erregularrak izan eta erpin guztietan poligono kopuru bera biltzen duenari esaten diogu.
Interesgarria
Poliedro erdierregular batek ertz guztiak berdinak ditu, derrigorrez. Ez da
zaila, zergatik arrazoitzen. Saia zaitez.
Adibidez, bi poliedro hauek erdierregularrak dira:
Ezkerrekoa prisma pentagonal erregularra da, alboko aurpegi moduan karratuak

dituena. Eskuinekoari antiprisma esaten zaio. Antiprisma hau berau hexagonal
erregularra da, eta erpinetako bakoitzean hexagono bat eta hiru triangelu aldekide lotzen dira.
Poliedro erregularrak mozten
Moztea ebaketa lau bat eginez poliedro baten erpin bat kentzea da. Azter dezagun zer irudi lortzen den kubo baten erpin guztiak ondoz ondo dituzten ertzetako erdiguneetatik igarotzen diren planoekin moztuz.
ikosidodekaedroa
Lortzen dugun irudiari kuboktaedro esaten diogu, 6 aurpegi karratu ditu

(kuboaren aurpegi bakoitzeko bat) eta 8 aurpegi triangeluar (mozturiko erpin
bakoitzeko bat). Irudi berriko erpin bakoitzean bi karratu eta bi triangelu aldekide batzen dira. Beraz, poliedro erdierregular bat da.
Ondoren proposatzen dizkizugun ariketetan, gogoeta egiten dugu irudi horren
izenari buruz, kuboktaedroa, eta dodekaedro edo ikosaedrotik abiatuta antzera
lortzen den irudiaren izenari buruz: ikosidodekaedroa.
Ariketak
1 Orain, falta diren poliedro erregularrak moztuko
ditugu, ertzetako erdiguneetatik igarotzen diren
ebaketak eginez.
a) Tetraedro bat horretara moztuz gero, irudi ezagun
bat lortuko dugu. Zein?
b) Oktaedroa moztuta zer irudi sortzen den ere ezaguna da. Ulertzen duzu orain, zergatik esaten
zaion irudi horri kuboktaedroa?
c) Deskribatu zer irudi sortzen den dodekaedro bat

moztuta (ertzetako erdiguneetatik), eta azaldu zergatik den poliedro erdierregular bat (ikosidodekaedroa deitzen da).
d) Deskribatu zer irudi sortzen den ikosaedro bat
moztuta (ertzetako erdiguneetatik).
e) Erlazionatu lorturiko emaitza horiek eta aurreko
orrialdean landu dugun poliedro konjugatuak.
99
Beste mozketa mota bat

Kubo baten erpinak moztean ertzaren zati bat uzten
badugu, aurpegietan oktogonoak agertuko zaizkigu.
Distantzia egokian ebakiz gero, oktogonoak erregularrak izango dira, eta, beraz, lortu dugun gorputza,
kubo moztua, poliedro erdierregular bat da.
Arkimedesen solidoak
Kuboaren erpinak erpinetatik distantzia egokira moztuz, poliedro erdi erregularra lortuko dugu (kubo
kubo moztu izenekoa); erpinetako bakoitzean oktogono
eta triangelu kopuru bera batzen da.
Arkimedesek aztertu zituen poliedro
erdierregularrei Arkimedesen solidoak
esaten zaie. 13 dira guztira: orrialde
honetan landu ditugun 5ak, ezkerreko orrialdeko 2 poliedro moztuak eta
zailagoak diren beste 6.
Modu berean, tetraedro moztua, oktogono moztua, dodekaedro moztua eta ikosaedro moztua ere poliedro erdi erregularrak dira.
tetraedro
moztua
oktaedro
moztua
dodekaedro
moztua
ikosaedro
moztua
Erpinetatik zenbatera moztu

behar ditugu triangelu txikiak, geratuko den hexagonoa
erregularra izateko?
4 Deskribatu oktaedro moztua.

Aurpegiak,
motak.
Erpinak.
Ertzak.
3 Deskribatu tetraedro moztua.

Zenbat aurpegi ditu?
Mota bakoitzeko zenbat?
Zenbat erpin?
Zenbat ertz?
Zenbat neurtzen du
tetraedro moztuaren
ertzak hasierako tetraedroarekin
konparatuta?
100
5 Dodekaedro baten ezaugarriak zein diren jakinda

(aurpegiak, ertzak), deskribatu nolakoa izango den
dodekaedro moztua.
6 Ikosaedro baten ezaugarriak zein diren jakinda, deskribatu nolakoa izango den ikosaedro moztua.
Ariketak
10
Gorputz geometrikoen azalera

Poliedroaren azalera
Poliedroaren azalera aurpegi guztien azaleren arteko batura da. Prozesua asko
errazten da, poliedroaren garapenetik abiatuz gero.
Zilindroaren azalera
r
h
Zilindroaren alboko azala laukizuzena da, eta laukizuzen

horren oinarria da zirkuluaren perimetroa adinakoa, 2r; ,
eta h altuera zilindroarena.
Aalbokoa = 2r h
2
Aosoa = 2r h + 2r
2
Aoinarria = r
2r
r
Kono baten azalera

Kono baten alboko garapena g erradioa duen zirkulu baten
sektore zirkularra da, eta sektore horrek hartzen duen arkuaren luzera bat dator konoaren oinarriko zirkunferentziarekin
(2r ).
Aoinarria = rg + r 2
2 r
2r
Aalbokoa = rg
10 cm
Ariketa ebatzia
14
,1
Kalkulatu 10 cm-ko erradioa duen kono angeluzuzen (altuera = erradioa)

baten azalera osoa. Zenbateko angelua du kono hori eraikitzeko erabili
den sektore zirkularrak?
cm
Sortzailea g = 102 + 102 = 14,14 cm
10 cm
Aalbokoa = rg = 10 14,14 = 444 cm2

Aosoa = 444 + 102 = 758 cm2
Konoaren oinarriaren perimetroa = 2 10 = 62,83 cm

Sektore zirkularra 14,14 cm-ko erradioarekin irudikatu da.
Erradio horrekin, zirkunferentzia osoa honenbestekoa da:
14,14
a
cm
l = 2 14,14 = 88,84 cm
Beraz, proportzio hau ezar genezake:
a = 360 8 a = 254,60 = 254 36'
62,83 88,84
kalkulagailuarekin:
62,
83 cm
62,83 * 360 / 88,84 = {\} O {o\oo}
101
Kono-enbor baten azalera

r'
Kono-enbor batean, altuerak, h, erradioen arteko kendurak, r r'

r', eta sortzaileak, gg, triangelu angeluzuzen
bat eratzen dute. Beraz:
g 2 = h2 + (rr r' )2
Gogoratu: Trapezio baten

azalera
OINARRIA'
ALTUERA
Kono-enbor baten alboko azalera kalkulatzeko formula trapezio baten azalera

kalkulatzeko formularen antzekoa da. Begira:
g
r'
2 r '
Aalbokoa = 2r + 2r' g = (r + r' )g

2
OINARRIA
rea = base + base' altura

2
2r
r
Aosoa = (r + r' )gg + r 2 + r' 2
Azalerak esferan
Gainazal esferiko baten azalera, esfera hori bilduko duen zilindroaren alboko
azalera adinakoa da. Eta gauza bera gertatzen da ebaketa lau paraleloen artean
geratzen diren bi gorputzen gainazalekin ere.
r
r
Aesfera = 2r 2r = 4r 2
2r
Atxapel esferikoa = 2r h
h'
Aeremu esferikoa = 2r h'
Esferaren eta zilindroaren arteko erlazio horiek oso interesgarriak dira. Baina
are interesgarriagoa da honako hau: esferan marrazten dugun edozein irudi
zilindroaren gainean proiektatzean sortuko den irudi berria oso desberdina
izan daiteke, baina azalera bera izango du.
102
Arkimedes. Esfera eta zilindroa

Arkimedes oso harro zegoen esferaren eta zilindroaren azaleren artean,
eta horien bolumenen artean aurkitu
zituen erlazioekin. Hain harro
zegoen, bere hilobian irudi hau jartzeko agindua utzi zuen:
10
Problema ebatziak
1. Kalkulatu zenbat den piramide zuzen hexagonal erregular baten azalera osoa, jakinda oinarriaren ertzak 5 cm eta alboko ertzak 13 cm
dituztela.
13 cm
Piramidearen apotema (m) eta oinarriaren apotema (x)

xx) zenbat diren
kalkulatu:
5 cm
m = 132 2,52 12,76 cm
x = 52 2,52 4,33 cm
Azalera zenbat den kalkulatu:
13
Aalbokoa= 6 5 m = 6 5 12,76 = 191,4 cm2

2
2
Aoinarria = 6 5 x = 6 5 4,33 = 64,95 cm2
2
2
Aosoa = Aalbokoa + Aoinarria = 191,4 + 64,95 = 256,35 cm2
m
2,5
5 x
2,5
15
2. Kalkulatu zenbat den 15 cm-ko altuera duen piramide zuzen baten

azalera osoa, jakinda oinarria 16 cm-ko aldea duen karratua dela.
m = 152 + 82 = 17
Aalboko aurpegia = 16 17 = 136 cm2
Aoinarria = 162 = 256 cm2
2
Aosoa = 4 Aalboko aurpegia + Aoinarria = 4 136 + 256 = 800 cm2
8
16
3. Kono batek 12 cm-ko altuera dauka, eta 9 cm-ko erradioa oinarrian.

Kalkulatu zenbatekoa den alboko azalera, baita konoa altueratik
4 cm-ra oinarriarekiko plano paralelo batekin ebakitzean lortzen den
kono-enborraren azalera osoa ere.
x
4
Lehenengo, sortzailea jakin behar dugu: g = 122 + 92 = 15 cm
r=9
Oinarri txikiaren erradioa ((xxx)) eta enborraren sortzailea ((yyy)) zenbatekoak

diren kalkulatu behar dugu. Antzekotasuna eta Pitagorasen teorema erabiliz:
12 = 8 8 x = 6 cm
9 x
z = 9 x 8 z = 9 6 = 3 cm
y = 42 + z 2 = 42 + 32 = 5 cm
Azaleraren kalkulua:
Aalbokoa = (r + x )y
)y = 3,14 (9 + 6) 5 = 235,5 cm2
Aoinarriak = r 2 + x 2 = 3,14 92 + 3,14 62 = 367,38 cm2
Aosoa = Aalbokoa + Aoinarriak = 235,5 + 367,38 = 602,88 cm2
x
y
16
R = 20
4. Erradioa 20 cm-koa duen esfera bat ebaki dugu, eta ebaketan,

16 cm-ko erradioa duen zirkulua lortu dugu. Zenbateko azalera du
esferatik banandu dugun txapel esferikoak?
Txapelaren altuera, x, zenbat den kalkulatu behar dugu:
y = 202 162 = 12 cm
x = 20 y = 20 12 = 8 cm
Txapelaren azalera zenbat den kalkulatuko dugu:

A = 2Rx
Rx = 2 3,14 20 8 = 1 004,8 cm2
103
Ariketak
1 Kalkulatu zenbatekoa den honako poliedro hauen
azalera, 12 cm-ko ertza duen kubo batetik abiatuta.
A 10 cm
12
5 cm
17 cm
17
c
4 Zenbatekoak dira honako gorputz hauen azalerak?
12
12
26 cm
6
12
12
5 Kalkulatu zenbat den konoaren azalera osoa, erditik

ebakiz sortzen den gorputzarena, baita oinarritik 5
cm-ra oinarriarekiko paraleloa den ebaketa eginez
lortzen den kono-enborrarena ere.
12
6
A
6
12
2 Kalkulatu zer neurri duten prismaren eta piramidearen azalek. Bien oinarria hexagono erregular bat da.
A
8 cm
6
6
12
8 cm
10 cm
12 cm
20 cm
12
13 cm
5 cm
8 cm
6 Diametroa 30 cm-koa duen esfera batean, kalkulatu

zenbat den:
a) 6 cm-ko altuera duen eremu esferiko baten azalera.
b) 12 cm-ko erradioko oinarria duen txapel esferiko
baten azalera.
oinarriaren ertza 8 8 cm oinarriaren ertza 8 8 cm

prismaren altuera 8 10 cm alboko ertza 8 12 cm
15 cm
3 Kalkulatu zenbatekoak diren gorputz hauen azalerak.
12 cm
6 cm
C
6 cm
104
6 cm
B
12 cm
12 cm
7 Kalkulatu zenbatekoak diren honako hauen azalerak:

a) Prisma zuzen batena, jakinda oinarria 12 cm eta
20 cm-ko diagonalak dituen erronboa dela, eta
alboko ertzak 14 cm dituela.
b) Aurreko prisma horren oinarri bera eta alboko ertz
bera dituen piramide zuzen batena.
c) 10 cm-ko ertza duen kuboktaedro bat.
d) 10 cm-ko ertza duen dodekaedro moztu bat.
6 cm
10
Gorputz geometrikoen bolumena neurtu

Prismen eta zilindroen bolumena
Bi oinarri berdin eta elkarren artean paralelo dituen edozein irudiren (irudi prismatikoa) bolumena, oinarriaren azalera altuerarenarekin biderkatuz lortzen da.
r
AOINARRIA:
28 unitate
karratu
V = AOINARRIA h
V = r2 h
AOINARRIA
r
GERUZ
GERUZ
UZA
A BA
BAT
T:
28 unitate
kubiko
AL
ALTUERA
:
h 5 geruza
= AOINARRIA h
V = 28 5 = 140 unitate kubiko
Piramideen eta konoen bolumena

Piramide baten edo kono baten bolumena oinarriaren bolumenaren eta altueraren arteko biderkaduraren herena da.
1
V = AOINARRIA h
3
BOLUMENA
UMENA
1 r2 h
V=
3
h
r
Esferaren bolumena
R erradioa duen esferaren bolumena hau da: V = 4 R 3
3
Ikusten duzunez, esferaren bolumena esfera hori biltzen duen zilindroaren
bolumenaren bi heren da.
2R
Vesfera = 4 R 3 = 2 (2R 3) = 2 Vzilindroa

3
3
3
Erlazio interesgarria:
R
2
VZILINDROA
R = 2R 3
ZILINDROA = R 2R
Vesferaerdia
( 23 V
=
Vkonoa
( 13 V
zilindroa
Vzilindroa
zilindroa
Eremu esferiko baten bolumena

Aurreko erlazio hori, esferaerdiaren, konoaren eta zilindroaren bolumenen
artekoa, plano paraleloek mugatzen dituzten gorputz horien zatien artean ere
gertatzen da.
R
Eskuineko erlazio horrek modua

ematen du eremu esferiko baten bolumena kalkulatzeko, zilindro baten
bolumenari kono-enbor baten bolumena kenduz.
Vesfera zatia
Vzilindro zatia
Vkono enborra
105
Problema ebatziak
1. 10 cm-ko erradioko oinarria eta 30 cm-ko altuera duen konoa oinarriarekiko paraleloa den planotik ebaki dugu, oinarritik 12 cm-ra.
Zenbatekoa da lortu dugun kono-enborraren bolumena?
18
Oinarri txikiaren erradioa (x)

x 18 30
x)
=
8 x = 18 10 = 6 cm
zenbat den kalkulatuko dugu: x 10

30
18
30
Bolumena zenbatekoa den kalkulatuko dugu:
12
12
10
Vkono enborra = Vkono handia Vkono txikia =

= 1 102 30 1 62 18 = 3 140 678,24 = 2 461,76 cm3
3
3
10
2. Erradioa 20 cm-koa duen esfera zentrotik 5 cm-ra eta 15 cm-ra, hurrenez hurren, dauden bi plano paralelotatik ebaki dugu. Zenbatekoa da
bi plano horien arteko esfera zatiaren bolumena?
Vzilindro zatia = 202 10 = 4 000 cm3
Vkono enborra = 1 152 15 1 52 5 = 1 083,33 cm3
3
3
Vesfera zatia = Vzilindro zatia Vkono enborra =
20
15
10
= 4 000 1 083,33 = 9 158,34 cm3
Ariketak
12
3 Kalkulatu zenbateko bolumena duten

kono-enborrak eta piramide-enborrak.
C 6
x
A
B 6
12
6 cm
6 cm
6
5 cm
12
12
2 Kalkulatu zenbatekoak diren piramide hauen bolumenak, kontuan hartuta euren oinarriak poligono
erregularrak direla.
A
8 cm
8 cm
4 Diametroa 36 cm-koa duen esfera bat bi plano paralelotatik ebaki dugu: bata zentrotik igarotzen da, eta
bestea, zentrotik 12 cm-ra dago.
36
8 cm
18
15 cm
5 cm
12
12
18
12
18
15 cm
12 cm
106
Kalkulatu zenbateko bolumena duen esfera plano horiekin ebakitzean sortu diren hiru zatietako bakoitzak.
1 Kalkulatu zenbatekoak diren ertza 12 cm-koa duen

kubo bat ebakiz lortu ditugun prisma hauen bolumenak.
10
Koordenatu geografikoak
Lur-esfera
Lurra, ziba baten moduan biraka
dabilen esfera bat da. Eta guk berarekin batera ematen ditugunez birak,
inguruan ditugun zeruko gorputzak
behatzeko aukera dugu. Horien guztien artean garrantzitsuena Eguzkia
da. Gure bizi-erritmoa Eguzkiaren
sartu-irtenek arautzen dute: egunak
eta gauak.
Lurrak ardatz baten inguruan ematen du

bira. Ardatz hori lerro irudikaria da, zentrotik igarotzen da, eta bi puntutan ebakitzen
du Lurra: poloetan.
Meridianoa
Ardatza hartzen duten planoek Lurraren azala

meridiano izeneko zirkulu maximotan ebakitzen dute. Guztiak igarotzen dira poloetatik.
Lurraren ardatzarekiko plano perpendikularrak paralelo izeneko zirkunferentziatan
ebakitzen dute. Paralelo horien artean, zentroa esferaren zentroan duena ekuatorea da.
Zirkunferentzia maximoa da, eta Lurraren
azala bi erditan banatzen du: Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa.
Ardatza
Paraleloa
Ekuatorea
kuatorea
Etimologia
Ekuatorea: latineko aequus hitzetik
dator; berdina esan nahi du. Ekuatoreak goian eta behean esfera zati
bera uzten du.
Lurreko puntu bakoitzetik (esaterako, Zeelanda Berriko Auckland herritik),

paralelo bat eta meridiano bat igarotzen dira. Izendatzeko, bi zirkulu maximoren arabera zer posizio hartzen duten hartzen da kontuan:
Meridianoa: meridies hitzetik dator;

eguerdia esan nahi du. Eguzkia
eguerdian igarotzen delako leku
baten meridianotik.
Meridiano jakin bat. Londrestik

gertu igarotzen dena, Greenwichetik, hain zuzen ere. Bertan behatoki astronomiko garrantzitsua
dago.
60
37
EKU OREA
EKUAT
37 H paraleloa
Ekuatorea.
Latitudea
IPAR POLOA
IP
Mend
eb
aldea
Xerezz
Xere
Ekialdea (E)
Iparraldea
parraldea (I)
(O)
KO MERIDIANOA
NWICHE
GREE
60 I paraleloa
EKU OREA
EKUAT
ORE
Auckland
Hegoaldea (H)
Lurreko puntu baten latitudea,

puntu horretatik ekuatorera
HEGO POLOA
doan meridiano-arkuaren neurri
angeluarra da. Iparraldean (I) ala
hegoaldean (H) dagoen adierazi behar da. Auckland 37 H paraleloan dago.
Paralelo bateko puntu guztiek latitude bera dute.
Longitudea
80 mendebaldea
80 mer
idia
no
a
0 meridianoa
(Greenwichekoa)
0 meridianoa
(Greenwichekoa)
37 ek
ialdea
37 E
meridianoa
Lurreko puntu baten longitudea, leku horretako meridianoak zehazten duen

planoak Greenwicheko meridianoak zehazten duen planoarekin sortzen duen
angelua da. Auckland 174 E meridianoan dago.
Leku baten koordenatu geografikoak leku horren longitudea eta latitudea
dira. Aucklanden koordenatu geografikoak 174 E 37 H dira, eta Xerez de la
Fronteraren (6 M 37 I) antipodan dago.
107
Ordu-eremuak
Kontuan hartu
15
7 30'
7 30'
Lurraren azala 24 ordu-eremutan

banatu dugu.
Xerezen meridianoa Auckland-ekoaren
antimeridianoa da. Horregatik dago
bien artean uneoro 12 orduko aldea.
Eguzkiak, itxuraz daukan higidurari jarraituz, Lurraren inguruan bira osoa egiteko behar duen denbora hau da, Eguzkiak leku bateko meridianotik birritan
jarraian igarotzeko behar duen denbora eguna da. Eguzkia leku bateko meridianotik igarotzen denean, eguerdia dela esaten dugu. Antimeridianotik igarotzen denean, gauerdia dela.
Beraz, longitude bakoitzean une jakin batean izango da eguerdia, eta erlojuak
horren arabera zehaztuko bagenitu, hurbileko herriek antzeko ordua izango
lukete baina ez bera, eta horrek nahaste itzela sortuko luke. Horretatik, ordutik
ordura doazen jauziak zehaztu dira, honela:
0 meridianoan zentratuta, 15-ko eremu esferikoa zehaztu da (360 : 24 h = 15
ordu bakoitzak). Eremu horretan, Eguzkia 0-tik igarotzen denean, hamabiak
izango dira. Euskal Herriari dagokion ordu-eremua da hori, baita Espainiako
estatuari ere, Kanariar uharteei izan ezik. Bada, eremu horretatik abiatuta, beste
23 zehazten dira.
Estatuek, orokorrean, arau horri jarraitzen diote. Dena dela, egokitzapen batzuk
izaten dira; adibidez estatu txiki batzuek ez ditzaten bi ordu izan euren lurretan.
Problema ebatzia
Latitudeak:
Bilbo 8 3 mendebaldea
Istanbul 8 29 ekialdea
Monterrey 8 100 mendebaldea
Bilbo zero ordu-eremuan dago. Istanbul bi ordu-eremu ekialdera dago.

E
B
730'
730'
15 2230' 30 3730'
Istanbulen Bilbon baino 2 ordu gehiago izango dira: 14:00ak.

Monterrey: 100 = 15 6 + 10. Monterrey 7 ordu-eremu mendebaldera
dago Bilbotik. Beraz, 7 ordu gutxiago izango dira han: 05:00ak.
B
M
11230' 105
90
75
60
45
30
15 730' 0 730'
Ariketak
1 Metroa, luzerak neurtzeko unitatea, definitzeko,
Lurreko meridianoaren koadrantearen hamar milioirena zela esaten zen antzina. Hau da, Lurreko meridianoak 40 000 000 metro ditu. Horren arabera, kalkulatu zenbat den:
a) Lurraren erradioa kilometrotan.
b) Lurraren azalera, kilometro karratutan.
c) Bolumena, kilometro kubikotan.
d) Ordu-eremu baten azalera.
2 Paraleloak zirkunferentzia txikiak dira. Kalkulatu
zenbatekoak diren paralelo hauen perimetroak:
a) 60
b) 30
c) 45
108
3 Itsasontzi bat Afrikako kostaldean, 30 ipar latitudean

eta 10 mendebalde longitudean dagoen A puntutik,
Ameriketako kostaldean, 30 ipar latitudean eta
80 ekialde longitudean dagoen B puntura abiatu da,
bi puntuetatik igarotzen den paraleloari jarraituz.
a) Zer distantzia egin du?
b) Zer distantzia egingo luke bi puntu horien arteko
aldea longitudean 180-koa balitz?
c) Zer distantzia egingo luke azken kasu horretan,
leku batetik bestera joateko, zirkulu maximoko
arkua egin ahal izango balu?
4 Rio de Janeiron (43 M) goizeko 7ak dira. Zer ordu
da Hiroshiman (132 E)?
Bilbon eguerdiko 12ak dira. Zer

ordu da Istanbulen? Eta Monterreyn?
10

Praktikatu
Kalkulatu 30 cm eta 14 cm-ko aldeetako oinarriak eta 17 cm-ko alboko ertza dituen lau angeluko
piramide-enbor erregularraren azalera osoa.
9 cm eta 12 cm-ko katetoak dituen triangelu

angeluzuzen bat katetoetako bakoitzaren inguruan
biraraztean, bi kono lortzen dira. Irudikatu eta kalkulatu bakoitzaren azalera osoa.
Kalkulatu honako trapezio isoszele hau bere oinarrien erdiko puntuetan perpendikularra den zuzen baten
inguruan birarazi eta sortzen
den konoenborraren azalera
osoa zenbatekoa den.
Garapenak eta azalerak

1
Irudikatu garapen laua eta kalkulatu honako

gorputz geometriko hauen azalera osoa:
6 cm
b)
6 cm
c
12
a)
m
10 cm
10 cm
Kalkulatu beheko gorputz bakoitzaren azalera osoa:
a)
b)
8 cm
3 cm
5 cm
4c
19 cm
6 cm
c)
6 cm
d)
5 cm
6 cm
9 cm
Kalkulatu honako hauen azalera:

a) Ertz guztiak 10 cm-koak dituen prisma zuzen
pentagonal erregular batena.
b) 10 cm-ko ertza duen dodekaedro erregular batena.
5c
4 cm
Kalkulatu ertza 8 cm-koa duten honako

poliedro erdierregular hauen azalera osoa:
A
B
C
10
Kalkulatu gorputz hauen bolumenak:

a)
7 cm
b)
18 cm
cm
Irudikatu gorputz hauek, eta kalkulatu

horien azalera:
a) 27 cm-ko altuera, eta oinarriko zirkunferentzia
44 cm-koa dituen zilindroa.
b) 10 cm eta 12 cm-ko oinarriak eta 5 cm-ko altuera
dituen trapezio angeluzuzen bat altueraren inguruan biraraztean sortzen den kono-enborra.
Bolumenak
6 cm
Irudikatu gorputz hauek, eta kalkulatu

horien azalera:
a) 20 cm-ko altuera, eta oinarri moduan 18 cm eta
12 cm-ko diagonaletako erronboa duen prisma.
b) 18 cm-ko alboko ertza eta 6 cm-ko oinarriko
ertza dituen piramide hexagonal erregularra.
9 cm
c)
d)
2,5 m
8,4 cm
8,4 cm
8m
21 cm
4m
5m
12 cm
109
Consolida
Finkatu
ikasitakoa,
lo aprendido
zeureutilizando
gaitasunak
tuserabiliz
competencias
12
Kalkulatu honako gorputz geometriko hauen

bolumena:
a) 10 cm-ko ertza duen oktaedro erregular batena.
b) Alboko ertza 15 cm-koa eta oinarriko ertza 8 cmkoa dituen piramide hexagonal erregular batena.
c) 9 cm-ko erradioa eta 15 cm-ko sortzailea dituen
kono batena.
d) 10 cm-ko erradioa duen esferaerdi batena.
e) 6 cm-ko aldeko oinarri karratua eta 18 cm-ko
altuera dituen prisma zuzen batean inskribaturiko zilindroarena.
13
Kalkulatu bi prisma erregular hauen bolumenak. Bietan, oinarriaren ertza 10 cm-koa da, eta altuera, 8 cm-koa.
P. PENTAG
ENT ONAL
ENTAG
ONALA
A
P.. OK
P
OKTO
TOGONALA
GONAL
Kalkulatu gorputz hauen bolumena:

4m
10 m
5m
15 m
6m
8m
14
Bi hirik longitude bera dute, 15 E, eta latitudeak 37 25' I eta 22 35' H dira. Zenbateko distantzia dago hirien artean?
15
0 ordu-eremuan 8 a.m. direnean, zer ordu

izango da E-rantz dagoen hirugarren eremuan? Eta
M-rantz dagoen bosgarrenean?
Autoebaluazioa
b) 9 m eta 6 m-ko erradioko oinarriak eta 5 m-ko

sortzailea dituen kono-enbor batena.
4 8 cm-ko erradioa duen esfera batean, bi ebaki
paralelo egin ditugu zentrotik bi aldeetara, 2 cm eta
3 cm-ra, hurrenez hurren. Kalkulatu bi ebaki horien
artean dagoen eremu esferikoaren azalera.
110
cm
a) Oinarri karratua duen piramide batena, alboko

ertza eta oinarriko ertza berdinak dituena, biak
10 cm-koak.
cm
8 cm
9m
8 cm
6 cm
7m
3m
8 cm
4 cm
2m
3 Kalkulatu honako hauen azalera osoa:
5 Kalkulatu honako gorputz hauen bolumena:

5
1 Deskribatu zer poliedro lortzen den oktaedro erregular batean, ertzak erpinaren heren batetik ebakiz gero
plano batekin. Poliedro erdierregularra da? Azaldu
zergatik.
7 Bi hiri ekuatorean daude eta euren longitudeen

arteko aldea 10-koa da. Zenbateko distantzia dago
bi hirien artean?
8 Melillaren koordenatu geografikoak 35 17' I 2 56' M
dira, eta Tokiorenak, 35 42' I 139 46' E.
a) Zein da bakoitzaren ordu-eremua?
b) Zer ordu da Tokion, Melillan goizeko 8ak direnean?
11
11
11
Transformazio
geometrikoak
Granadako Alhambrara goazenean, harrituta, txundituta geratzen gara hango lorategiak, patioak, iturriak, arkuak, egoitzak... ikusita. Eta, jakina, hormak
eta sabaiak apaintzen dituzten mosaiko ugariek arreta
ematen digute.
Zergatik ziren arabiarrak horrelako apaingarriak erabiltzeko horren zaleak? Erlijio musulmanak izaki
bizien irudirik ez agertzeko gomendioa egiten du: ez
pertsonenak, eta ez animalia eta landareenak ere
Horregatik, xiii eta xiv. mendeetako artisau musulmanek forma geometrikoak hartu zituzten oinarritzat jauregiak apaintzeko.
Dena dela, mosaiko arabiarrak filigrana ederrak
baino gehiago dira. Irudi horiek diseinatu zituztenek
bikain ezagutzen zuten geometria, orain hamarkada
batzuk argi geratu zen moduan: oso elementu geometriko gutxirekin eta transformazio batzuekin,
hamazazpi mosaiko mota diseina daitezkeela egiaztatu zuten; hain justu ere, Alhambrako hormetan
agertzen direnak.
Nola irudikatu behar diren 60-ko angeluak erregela eta konpasa erabiliz. Nola marraztu angelu
zuzenak paper koadrikulatuaren gainean (aldeak
koadrikularen lerroekiko paraleloak ez direla).
Nola adierazi puntuak eta zuzenak ardatz kartesiarren sistema batean.
Irudi simetrikoak. Simetria-ardatzak.
111
Mugimenduak planoan
Txartel batean hainbat irudi marraztu ditugu. Txartela mahai gainean mugituko
dugu, beste posizio batean jarriz.
B
I
IV
II
III
R
P
IV
B'
Q'
C'
A'
R'
P'
M'
II
III
N'
Txartelean dauden irudiak mugitu egin dira, besterik ez. Baina

lehengo forma eta tamaina bera dute. Transformazio horri
higidura esaten zaio.
Higidura irudi guztiek euren forma eta tamaina aldatu
gabe gordetzen duten planoko transformazioa da.
Higiduran, irudiko edozein bi punturen arteko distantzia ez da
aldatzen.
Higidura zuzenak eta alderantzizko higidurak

Irudi sorta bat hartu eta euren islak ispiluan aztertzen baditugu, islatutako irudiek
jatorrizkoen forma eta tamaina bera dutela ikusiko dugu. Beraz, ispiluak sortzen
duen transformazioa higidura bat da.
Ispilu aurrean erlojua jartzen badugu, berriz, orratzak kontrara joango dira
ispiluan. Erlojuko orratzen biraketaren noranzkoa aldatzen duen higidura horri
alderantzizko higidura esaten diogu.
Goian azaldu dugun higiduran, txartel batean irudikatuta dauden irudien kasuan,
ez da biraketaren noranzkoa aldatzen. Higidura zuzena da.
Bi higidura mota daude:
Higidura zuzenak, biraketaren noranzkoa aldatzen ez dutenak.
Higidura zuzenei labainketa ere esaten diegu, goiko txartelarekin egin dugun
moduan, irudiek labain egiten dute-eta posizio berriraino. Alderantzizko higiduretan, berriz, irudietako bakoitza planotik atera behar da, azkeneko posiziora
eramateko.
Ariketak
1
Hartu orri bat, eta marraztu irudi

bat ezkerreko zatian.
112
Tolestu orria erditik, eta kalkatu

irudia beste aldean (erabili leihoa).
Zabaldu orria. Alderantzizko

higidura bat egin duzu.
Alderantzizko higidurak, biraketaren noranzkoa aldatzen dutenak.
11
Translazioak aztertu
A'
Bektoreak
AA' gezi bati bektore esaten diogu. A jatorria da, eta A', muturra. AA' modulua da.
AA' eta BB' geziak bektore bera dira, baldin eta:
A'
Modulu bera badute (hau da, AA' = BB' bada).

Norabide bera badute (paraleloak badira, edo zuzen beraren gainean badaude).
B'
Noranzko bera badute (gezien puntak alde bererantz badoaz).

8
t1 eta t2 bi bektore batzeko, bigarrenaren jatorria lehenengoaren muturrarekin

bat egiten jarri behar dugu.
Honako bi gezi hauek bektore bera dira.
B
8
t1
t2
t1
t2
A
AC batura bektorea da:
t1 + t82
AC = t1 + t2
Translazio kontzeptua
Txartel batean hainbat irudi geometriko marraztu ditugu. Txartela labaintzen
badugu, baina txartelaren hegalak hasierako posizioarekiko paralelo dituela,
translazioa eragin dugula esango dugu.
C
M
A
C'
N'
M'
A'
B'
P'
AA'
Puntuetako
bakoitza bere homologoarekin gezi bat erabiliz lotzen badugu, AA',
8
8
8
8
BB' CC'
BB',
CC', denek luzera bera eta norabide bera izango dute. Hau da, bektore bera
dira.
8
T translazioa esaten diogu, t bektore bat kontuan hartuta, P puntu bakoitza
8
8
P' = T(P ) beste puntu batekin lotzen duen transformazioari, PP' = t izanik.
Ariketak
1 Bigarren orrialdeko mosaikoan, H1-etik H2, H3
eta H4-ra joateko transformazioak aztertu ditugu.
a) Horietako zein dira translazioak?
b) Zer bektorek bereizten du H1 irudia H2 bihurtzen

duen translazioa? Eta H2 irudia H3 bihurtzen
duena? Eta H3, H1 bihurtzen duena?
113
Translazioak higidura zuzenak dira

Translazioak labainketak dira, argi dago; hau da, higidura zuzenak dira: irudien
forma eta tamainari bere horretan eusten diote, eta, gainera, erlojuko orratzen
biraketa gordetzen dute.
10
9
8
P'
11 12 1
6 5
10
9
8
3
4
11 12 1
6 5
2
3
4
Elementu bikoitzak (inbarianteak) translazioan
Q'
Q
Translazio-bektorearekiko zuzen paraleloak inbarianteak dira, rr-ko puntu bat

rr-ko beste puntu bat bihurtzen da eta.
Translazio batean ez dago puntu bikoitzik (hau da, ez dago aldatu ondoren berriro puntu horiek berak bihurtuko direnik
direnik), puntu guztiak lekuz aldatzen dira eta.
Translazio-bektorearekiko paraleloa den zuzen bat bikoitza da (zuzen hori
bera bihurtzen da); izan ere, zuzeneko P puntu bakoitza zuzen horretako P'
beste puntu bat bihurtzen da.
Ariketak
(3, 5)
Honela izendatuko dugu:

8
t (3, 5).
(0, 0)
a) Aldatu lekuz A(0, 4), B(3, 5), C

C(0, 0) eta
D(5, 1) puntuak bektore horren bidez.
b) Egiaztatu M
M(1, 3), N
N(7, 1) eta X
X(4, 1) pun8
tuak lerrokatuta daudela. Aldatu lekuz t bektorearen bidez, eta egiaztatu elkarrekikoak ere
lerrokatuta daudela.
3 a) Aldatu lekuz A(3, 1), B(4, 2) eta C
C(8, 1) erpinak
8
dituen triangelua t (1, 4) bektorea kontuan hartuta.
Q
O(3, 4)
a) Egiaztatu zirkunferentzia P(0, 0), Q(6, 8) eta

R(3, 1) puntuetatik igarotzen dela.
b) Aldatu lekuz O, P, Q eta R puntuak, t(6,
(6, 2)
bektorea duen T translazioaren bidez.
tt(1,
(1, 4)
A(3, 1)
C(8,
C
(8, 1)
Egiaztatu ABC eta A'B'C' triangeluak berdinak

direla.
114
4 Marraztu paper koadrikulatuan koordenatu-ardatz

batzuk. Marraztu konpasarekin O(3, 4) zentroa
eta erradioa 5 dituen
C zirkunferentzia.
B(4, 2)
b) Egiaztatu, r: y = 3 + 4x zuzena a) atalean deskribaturiko translazioaren arabera transformatzen

denean, zuzen bera lortzen dugula (bikoitza dela).
Horretarako, hartu r-ko zenbait puntu [adibidez,
(0, 3), (1, 1), (2, 5)] eta egiaztatu horien transformatuak ere r zuzenean daudela.
c) Egiaztatu O' = T(O ) zentroa eta erradioa 5 dituen

zirkunferentzia P',
P' Q' eta R' puntuetatik igarotzen dela.
d) Esan zer zuzen bilakatuko diren X ardatza eta Y
ardatza, euren puntuetako batzuk lekuz aldatuz.
2 Koordenatu-ardatz batzuk izanda, (0, 0) jatorria eta

(3,5) muturra dituen bektorea hartuko dugu kontuan.
11
Biraketak aztertu
Laukizuzen baten bitartez adierazita dagoen planoa, O puntuaren inguruan
a angelua biratuta ageri da bere buruari buruz. Eta higidura hori egitean, gainean dituen irudi guztiak berekin eramaten ditu.
a
O
A'
C'
P'
B
M'
'
C
B'
N'
P'
OP = OP', POP' = a
O puntua eta a angelua emanda, O zentroko eta a angeluko bira honi

esaten diogu: P puntuetako bakoitza P' = G(P)
P) beste puntu batekin bat
P
etorrarazten duen G aldaketari, honako hauek kontuan hartuta:
OP = OP' eta POP' = a
Birak mugimendu zuzenak dira (labainketak): irudiek forma eta tamaina ez da
aldatzen, eta gainera, biraketaren noranzkoa ere gordetzen dute.
Birak mugimendu zuzenak dira (labainketak):irudien forma eta tamaina ez da

aldatzen, eta gainera, birraketaren moranzkoa ere gordetzen dute.
O biraketa-zentroa da puntu bikoitz bakarra.
Zentroa biraketa-zentroan duen koroa

zirkularra inbariantea da.
Q'
O zentroa duten zirkunferentziak irudi bikoitzak dira.
O
P
a
Q
P'
Ariketak
1 Marraztu paper koadrikulatuko orri batean koordenatu-ardatz batzuk. O(0, 0) zentroa eta a = 90
angelua duen G biraketa hartuko dugu kontuan.
a) Aldatu G biraketaren bidez A (5, 0), B(0, 5),
C (4, 3) puntuak, eta adierazi ABC triangelua
aldatuz sortzen den A'B'C' triangelua.
b) Nola aldatuko da A-tik eta B-tik igarotzen den

r zuzena?
c) Nola aldatuko da O zentroa eta 7 erradioa dituen
zirkunferentzia?
115
Ardatz-simetriak
e zuzen bat izanda, P puntu bakoitzari P'
beste puntu bat egokituko diogu, honako
hau kontuan hartuta:
PP' segmentua e-rekiko perpendikularra izango da.
P-tik
P
e-rako distantzia eta P-tik
P
e-rako
distantzia berdinak izango dira.
Beraz, e zuzena PP' segmentuaren erdibitzailea da.
L NP
M
A
R' R
Q'
P'
N'
L'
M'
M
A'
C'
B'
Planoko P puntuetako bakoitza S(P)

P) = P' beste puntu batekin egokitzen
P
duen S transformazioari, e ardatzeko simetria esaten diogu, baldin eta
e zuzena PP' segmentuaren erdibitzailea bada.
Simetriak alderantzizko higidurak dira

Simetria batean, irudiak e-n islatzen
dira, ispilua balitz bezala.
Simetriak higidurak dira, irudien

formari eta tamainari bere horretan
eusten diete eta. Baina alderantzizko higidurak dira, erlojuko orratzen
biraketaren noranzkoa aldatzen dute
eta.
9
8
10
11 12
2
3
21
11
01
9
e ardatzeko simetria batean, e-ko puntu guztiak bikoitzak dira. Beraz, e zuzen
inbariantea da.
e-rekiko zuzen perpendikularrak ere inbarianteak dira.
Irudi simetrikoak
Irudi bat inbariantea bada ardatz-simetria batekiko, irudi simetrikoa dela
esaten dugu, eta ardatzari irudiaren simetria-ardatza esaten diogu.
Ariketak
1 Adierazi irudi honen
simetria-ardatzak.
116
2 y = x zuzenaren S ardatz-simetria hartuko dugu.

Adierazi S ezarrita lortuko ditugun honako hauen
transformazioak
a) A(3, 1), B(4, 0), C
C(0, 4), D(5, 5) puntuak.
b) X ardatza.
c) Y ardatza.
d) (1, 4) zentroa eta 2 erradioa dituen C1 zirkunferentzia.
e) (3, 3) zentroa eta 5 erradioa dituen C2 zirkunferentzia.
Elementu bikoitzak simetria batean
11
Mosaikoak aztertu
Mosaikoak
Unitatearen hasieran ikusi duzun irudi hezurtsua mosaiko bat da: planoa betetzen
duen konfigurazio geometrikoa.
Mosaiko batzuek pieza bakarra dute, eta beste batzuek, berriz, bi pieza edo gehiago
izaten dituzte. Aztertu honako hauek:
II
III
IV
Mosaiko erregularrak poligono erregular mota bakarrez osatuta dauden

mosaikoak dira. Hiru eratakoak baino ez daude: triangeludunak, karratudunak eta hexagonodunak.
VI
Mosaiko hau pieza mota bakar batek

osatzen du. Baina ez da erregularra, trapezioak ez dira eta poligono erregularrak.
VII
VIII
Mosaiko erdi erregularrak poligono erregular bik edo gehiagok osatzen

dituztenak dira. Mota honetakoak dira, adibidez, goiko iii, iv eta v mosaikoak.
Ariketak
1 Osatu koadernoan honako mosaiko hauek:
a)
b)
c)
117
Praktikatu
1
a) Irudikatu paper koadrikulatuan, H iruditik abiatuta eta

8
t1(3, 2) bektorearen translazioa
eginez lortzen den H1 irudia.
tzak?
Zein dira honako irudi hauen simetria-arda-
b) Irudikatu H1 iruditik abitu eta t2(2, 6) translazioa eginez lotzen den H2 irudia.
c) Esan zein den H
H-tik abiatuta H2 lortzeko modua
ematen digun translazio-bektorea.
d) Zer translazio ezarri behar genioke H2-ri H
lortzeko?
M irudia N bihurtuko
duen O zentroko biraketa egin
dugu.
a) Adierazi O, A, B, N
eta P puntuak zer
puntu bihurtuko diren.
b) Zer bihurtuko da A eta C
C-tik
zuzena? Eta OPD triangelua?
A
Q
D
M
O
P
B
N
a) Osatu koadernoan honako mosaiko hauek.
igarotzen den
Aurkitu honela
(6, 4) C(
transformatu den ABCD D(6,
C( 4, 4)
laukiko erpinen koordeB(3,
(3, 3)
natuak:
a) X ardatzaren simetria.
A(6,
(6, 1)
b) Y ardatzaren simetria.
b) Identifikatu, adibide bakoitzean, transformatu eta mosaikoa bera lortzeko modua emango
diguten mugimendu batzuk.
Autoebaluazioa
1 Esan zein diren ABC
triangeluaren irudi eraldatuko erpinen koordenatuak, honako mugimendu
hauek egin onderen:
C(7,
C
(7, 6)
B(2, 5)
A(1, 2)
O
a) t bektorearen translazioa.
b) X ardatzaren simetria.
c) Y ardatzaren simetria
d) O zetroa eta 90 angelua (90 erlojuko orratzen
noranzkoan) duen biraketa.
118
4 Irudikatu paper koadrikulatuan mosaiko bat pieza

honetatik abiatuta:
Bilatu behekoa ez den beste era batean engranatzeko

modua:
12
12
Estatistika
Agintariek jabetzak ongi kontrolatuta eduki nahi

izan dituzte beti, garai guztietan; bai ondasunak eta
bai pertsonak.
K.a. 3000. urte inguruan, babiloniarrek eta egiptoarrek nekazaritzako uztei, salmentei eta trukei, zergei, biztanleriaren erroldei eta abarri buruzko inbentarioak egiten zituztela badakigu, idatzizko
testigantzak ditugu eta. Eta Antzinaroko herrietan
ere antzera jokatzen zuten: Israelen (K.a. 1300), Txinan (K.a. 2200), Grezian eta Erroman (K.a. 500),
eta Europan, Erdi Arotik hasita.
xvi. mendera arte, estatistika datu garrantzitsuak biltzea eta modu ordenatu eta argian antolatzea izan
zen.
xvii. mendearen erdialdera, John Graunt izeneko
Londresko merkatari batek hirian, 1604. urtetik
1611ra egondako jaiotzei eta heriotzei buruzko ikerketa nekeza eta sakona ezin zuen. Ikerketa horretan,
arrazoi natural, sozial eta politikoek nola eragiten
zuten landu zuen. Beraz, biztanleriari buruzko lehenengo lan estatistiko serioa izan zela esan genezake.
Dena dela, estatistika hitza datu multzo handiak
lortu, aztertu eta interpretatzea dela esateko, handik
mende batera erabili zen lehenengoz, Alemanian.
Izena azterketa horrek estatuko gaiei buruz duen interesetik datorkio.

Maiztasun-taula bat zer den.
Parametro estatistikoak zein diren eta nola kalkulatzen diren balio bakanduetarako.
119
Populazioa eta lagina

Aurreko orrialdean hiru banaketa ikusi ditugu. Banaketa horietako bakoitza
multzo bati dagokio:
Hiri bateko 150 familia.
Ikasgela bateko 36 ikasleak.
Eskualde bateko 600 000 langile.
50
14
12
40
10
30
20
10
0 1 2 3 4 5 6 7 8
148,5 153,5 158,5 163,5 168,5 173,5 178,5

ZERBITZU
ZERBITZUAK
NEKAZARITZA
NEKAZARITZ
ARITZA
INDUSTRIA
Ikerketa estatistiko batek aztertzen duen multzoari populazio esaten zaio.

Batzuetan, aztertu nahi den multzoa handiegia da, ugariegia, elementu guztiak
ikertzeko; horrelakoetan, lagin bat hartzen da. Adibidez, aztertu diren 150 familia horiek populazio handiago batetik ateratako lagina izan daitezke: hiri bateko
familia guztietako batzuk.
Populazioa gure ikerketaren helburu diren elementu guztien multzoa da.

Lagina azpimultzo bat da, populaziotik ateratzen dena, eta horren azterketatik ondoriotzat populazio guztiari buruzko ezaugarriak ateratzen dira.
Indibiduoa populazioa edota lagina osatzen duten elementuetako bakoitza da.
Adibidez: gasolindegi batean bezeroei buruzko ikerketa egin nahi dute. Horretarako, erregaia hartzeko geratu diren ibilgailuetako batzuk zorian aukeratu,
aztertu eta euren ezaugarriak idatzi dira.
Populazioa gasolindegi horretako bezero diren ibilgailu guztiek osatzen dute.
Aztertzeko, zorian aukeratu diren ibilgailuek lagina osatzen dute. Eta ibilgailuetako bakoitza indibiduo bat da.
Ariketak
1 Torlojugile batek produkzioaren kalitate-kontrola
egin nahi du. Horretarako, egindako 100 torlojutik
1 hartu eta aztertu egiten du.
120
a) Zein da populazioa?
b) Zein da lagina?
c) Zein dira indibiduoak?
Horren arabera, multzo bat osotasuntzat har dezakegu, eta, orduan, multzo hori
populazioa izango da, edo multzo handiago bati buruzko informazioa lortzeko
erabil dezakegu; azken kasu horretan, multzo hori lagina izango da.
12
Aldagai estatistikoak
5
seme-alaba kopurua
1,83
1,58
1,65
altuera
ind
nektazzaa- ustria
ri
zerbitzuak
produkzio sektorea
Seme-alaba kopurua, altuera, eta produkzio sektorea aurreko banaketetan aztertu

ditugun aldagaiak dira.
Lehenengo bi aldagaiak kuantitatiboak dira, euren balioak zenbakien bidez
(kantitateak) adierazten dira eta.
Hirugarren aldagaia kualitatiboa da, langileak zer produkzio sektoretakoak
diren ezin delako zenbaki baten bidez adierazi, ezaugarri baten bidez baizik.
Aldagai kuantitatiboa diskretua da balio isolatuak baino ez dituenean hartzen
(seme-alaba kopurua 2 edo 3 izan daiteke, baina ez tarteko kantitate bat).
Aldagai kuantitatiboa jarraitua da bi balioren artean tarteko balio guztiak ere
gertatu daitezkeenean (pertsona batek 172,4 cm izan ditzake, nahiz eta orokorrean emaitza biribildu eta zentimetroak zenbaki osoarekin adierazten diren).
Aldagai estatistikoen motak

Kuantitatiboa: Zenbakizkoa.
Diskretua: balio isolatuak bakarrik har ditzake.
Jarraitua: tarte bateko balio guztiak har ditzake.
Kualitatiboa: ez da zenbakizkoa.
Aurreko orrialdeko adibidean, pentsa ezazu ibilgailuetako bakoitzean zenbat
pertsona doazen, zer erregai hartu duen eta zenbat ordaindu duen aztertu ditugula.
Hiru aldagai horiek honelakoak dira:
Zenbat pertsona doazen (1, 2, 3, ): kuantitatibo diskretua.
Zer erregai hartu duen (gasolioa, superra, ): kualitatiboa.
Zenbat ordaindu duen (37,42 ): kuantitatibo jarraitua.
Ariketak
1 Aurreko orrialdean agertu den torlojugileak torlojuetako bakoitza aztertu du: ondo dagoen ala akastuna den, torlojuen luzera eta hari-neurrien kopurua. Esan zer motatakoa den aldagai bakoitza.
121
Maiztasun-taula bat egin

Datuak bildu eta gero, taula eran jarri behar ditugu; hau da, taula bat egin behar
dugu, datuok antolatzeko. Hori maiztasun-taula bat eginez lortuko dugu.
datuak nahasita
datuak antolatuta
dituen taula
Datu isolatuen taula egin
Zenbaketa
Zenbaketa egiteko, notak bananbanan irakurri eta marka jarri behar
da dagokion lekuan.
Markak bosteko taldetan jarrita,
hobeto zenbatzen dira. (Bosgarrena
marra horizontala da, eta multzoa
ixteko balio du).
Idazkera
Maiztasun-tauletan honela izendatzen dira:
xi 8 aldagaiaren balioak
fi 8 balio bakoitzaren maiztasuna
Aldagaiak balio kopuru txikia hartzen badu, hurrengo adibide honetan bezala
jokatuko dugu. Bertan, xi aldagaiak 1, 2, 3, , 10 balioak hartzen ditu.
MAIZTASUN TAULA
IKASLE TALDE BATEK

ATERATAKO NOTAK
ZENBAKETA
10
10
10
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
xi
fi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
2
4
3
4
7
6
3
5
2
4
Tartetan bidutako datuen taula egin

Aldagaiak balio asko hartzen baditu, tartetan biltzea komeni da.
IKASGELA BATEKO
IKASLEEN ALTUERAK
ZENBAKETA TARTETAN
TARTEA
BALIO
BAKOITZAREN
MAIZTASUNA
168 160 168 175 168
148,5 eta 153,5
148,5 eta 153,5
168 158 149 160 178
153,5 eta 158,5
153,5 eta 158,5
158 163 171 162 163
158,5 eta 163,5
158,5 eta 163,5
156 154 160 165 165
163,5 eta 168,5
163,5 eta 168,5
10
161 162 166 163 170
168,5 eta 173,5
168,5 eta 173,5
164 165 173 172 168
173,5 eta 178,5
173,5 eta 178,5
Ariketak
1 Bi dado bota, puntuak batu eta emaitzak idatzi ditugu.
Esperimentua 30 aldiz egin dugu:
11, 8, 9, 9, 3
4, 11, 7, 7, 8
7, 5, 6, 4, 4
7, 10, 2, 6, 10
7, 7, 6, 2, 8
7, 5, 8, 6, 9
Egin maiztasun-taula bat.
122
2 Aurreko adibideko datuekin (30 ikasleren altuerak),

egin maiztasun-taula bat, datuak honako tarte hauetan bilduta:
147,5 - 151,5 - 155,5 - 159,5 - 163,5 167,5 - 171,5 - 175,5 - 179,5
MAIZTASUN TAULA
12
Informazio motari egokitutako grafikoa

Grafiko estatistikoak egitea benetako artelana da. Komunikabideetan adierazpen
bikainak aurki ditzakegu, ikusiaz batera zertaz ari diren jakiteko eta emandako
informazio barneratzeko modua ematen digute eta.
Guk ez dugu hemen bikaintasun-maila horretara heltzeko helbururik, baina
gehien erabiltzen diren grafiko motak ondo erabiltzeko jarraibide batzuk landuko ditugu.
Barra-diagramak
Barra-diagramak aldagai kuantitatibo diskretuei dagozkien maiztasun-taulak
adierazteko erabiltzen dira. Hori dela eta, barrak estuak dira, eta aldagaiaren
balio puntualen gainean egiten dira.
Aldagai kualitatiboen banaketak adierazteko ere erabiltzen dira.
BIGARREN HEZKUNTZ
HEZKUNTZAK
AKO
AK
O ZENTR
ZENTRO
O
BATEK
BATEK
TEKO
O IKASLEEK EGINGO OMEN
DITUZTEN KARRERAK
200 GIDARIK 5 UR
URTEAN
IZANDAKO
IZANDAK
ANDAKO
ISTRIPUEN KOP.
ZIENTZIAK
PSIKOLOGIA
SOZIOLOGIA
LETRAK
ZUZENBIDEA
TEKNIKA
EK
EKONOMIA
ENPRESA
Maiztasunen histograma
Histograma aldagai jarraituko banaketetan erabiltzen da. Beraz, tarteak bezain
zabalak diren laukizuzenak erabiltzen dira.
40 MUTILEN PISUAK
ISU
ISUAK
Etimologia
Histograma: grekoko histos hitzetik
dator, barra esan nahi du, edota
ontziaren masa.
50
55
60
65
70
HAURTZ
HAUR
URTZ
TZAINDEGI
AINDEGI BA
BATEK
TEKO
TEK
O UMEEN UR
URTEA
TEAK
75
80
Datuak tarteen bidez adierazita egon ez arren (haurtzaindegiko umeen adinaren

kasuan, adibidez), aldagai jarraitua denean (urte bat badu, oraindik 2 egin ez
dituela esan nahi du), zentzuzkoagoa da histograma erabiltzea, eta ez barradiagrama.
123
Maiztasun-poligonoa
Maiztasun-poligonoa histograma
erabiltzen den kasuetan erabiltzen
da. Poligonoa egiteko, laukizuzenetako goiko aldeetako erdiguneak
lerro batekin lotu behar dira, eta
lerro hori ardatzeraino luzatu behar
da, bai hasieran eta bai amaieran.
Histograman agertzen diren mailak
leuntzeko erabiltzen da.
40 MUTILEN
PISUA
ISU
ISUA
50
55
60
65
70
75
80
Sektore-diagrama
Sektore-diagrama batean, sektore bakoitzaren angelua dagokion maiztasunarekiko proportzionala da.
Aldagai mota guztiekin erabil daiteke, baina ugarien aldagai kualitatiboekin erabiltzen da.
Diagrama mota hau bereziki egokia da antzeko hainbat egoera adierazteko eta
euren artean konparazioak egiteko. Esate baterako, autonomia erkidego batean
1990, 2000 eta 2010 urteetan egon den langile populazioaren banaketa konpara
genezake, lan motaren arabera: eta ikusten dugun moduan, nekazaritzan lan egiten dutenak gero eta gutxiago dira; eta zerbitzuen arloan lan egiten dutenak,
berriz, gero eta gehiago.
NEK.
NEK.
ZERB.
ZERB.
Industria eta eraikuntza
IND.
IND.
NEK.
ZERB.
Zerbitzuak
(irakaskuntza, medikuntza,
administrazioa, segurtasuna)
Nekazaritza
2000
1990
2010
Ariketak
1 Adierazi, grafiko egokia erabiliz, honako taula estatistiko hauek:
a) Ikasturte bateko ikasleek etxetik ikastetxeraino
joateko behar duten denbora.
124
DENBORA (MIN)
IKASLE KOP.
05
5 10
11
10 15
13
15 20
20 25
25 30
b) Autonomia-erkidego batean 2009/10 ikasturtean

egon ziren ikasleen kopurua, ikasketa-etapa kontuan hartuta banatuta.
HAUR HEZKUNTZA
55 000
LEHEN HEZKUNTZA
125 000
DERRIGORREZKO BIGARREN
HEZKUNTZA
100 000
BATXILERGOA
ETA LANBIDE HEZIKETA
60 000
UNIBERSITATEA
80 000
GUZTIRA
420 000
IND.
12
Parametro estatistikoak
Parametro estatistikoek taula batek edo grafiko batek ematen duen informazioa
laburtzeko balio dute. Bi motatakoak daude: zentralizazio- eta barreiatze-parametroak.
Batez bestekoa ez da nahikoa

Eskuineko grafikoak bi ikasgelako
notenak dira. Bietan, gutxi gorabehera, 6 da batez besteko nota. Batez
bestekoa balioak zer zentroren inguruan banatzen diren adierazten digun
parametroa da. Baina, ikusten duzunez, batez besteko bera izanda ere,
banaketa horiek oso desberdinak
dira. Desberdintasun horiek adieraziko dituzten beste parametro batzuk
behar ditugu.
Zentralizazio-parametroek datuak zer balioren (zentroa) inguruan banatzen

diren adierazten digute.
Barreiatze-parametroek banaketako balioak zentrotik zenbat urruntzen diren
adierazten digute.
3. A
3. B
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Zentralizazio-neurriak
Batez bestekoa
Banaketa estatistiko batek hartzen dituen balioei x1, x2, , xn esaten badiegu,
x batez bestekoa honela adierazten da, eta honela kalkulatzen da:
x =
Idazkera
zeinua hainbat batugaiko baturak adierazteko erabiltzen da.
xxi honela irakurtzen
da:
xi-en batura
x1 + x2 + + xn
n
Laburtuz, x =
xi
n
Mediana
Datuak txikienetik handienera ordenatzen baditugu, Me mediana erdian
dagoen balioa da; hau da, behetik zein goitik indibiduo kopuru bera duen balioa.
Datuen kopurua bikoitia bada, medianari erdiko bi gaien tarteko balioa
emango diegu.
Moda
Mo moda maiztasunik handiena duen balioa da.
Batez bestekoa, mediana eta moda parametroei zentralizazio-neurriak esaten
zaie, banaketaren balioak euren inguruan banatzen direlako.
Ariketak
1 Honako nota hauen banaketa eman digute:
2, 4, 4, 4, 5, 7, 9, 9, 10
a) Egiaztatu, kalkuluak eginez, batez bestekoa
x= 6 dela.
b) Egiaztatu mediana Me = 5 dela.

c) Zenbat da mediana, 10a kentzen badugu?
d) Zenbat da moda?
125
Barreiatze-neurriak
Orain, datuak zein barreiatuta dauden neurtzeko balio diguten parametroak landuko ditugu. Parametro horietan guztietan, datuetatik batez bestekora dagoen
tartea neurtzea da ideia nagusia.
Ibilbidea edo heina
IBILBIDEA
BALIO
TXIKIENA
BALIO
HANDIENA
Datu handienaren eta txikienaren arteko aldea da. Hau da, datuak biltzen
dituen tartearen luzera da.
Batez besteko desbideratzea
xxi x
xi
Datuetatik batez bestekora dauden distantzien batez bestekoa da:
xxj x
xj
BBD =
x1 x + x2 x + + xn x xi x
=
n
n
Bariantza
Datuetatik batez bestekora dauden distantzien karratuen batez bestekoa da:
Bariantza =
Formula hau eta beste hau baliokideak dira:

Bariantza =
x12 + x22 + + xn2 2 xi2 2

x =
x
n
n
Desbideratze tipikoa, q
Bariantzaren erro karratua da: q = bariantza
Oraindik aurrera, parametro horien guztien artean, batez bestekoari ( x ) eta
desbideratze tipikoari (q) jarriko diegu arreta berezia. Batek ematen duen
informazioak bestearena osatzen du.
Ariketa ebatzia
Adierazi zer barreiatze-neurri
dituen honako nota-banaketa
honek:
2, 4, 4, 4, 5, 7, 9, 9, 10
ibilbidea: 10 2 = 8
batez bestekoa: x = 6
batez besteko
2 6 + 4 6 + 4 6 + 22
: BBD =
=
= 2,44
desbideratzea
9
9
2
2
2
bariantza:
Bar = (2 6) + (4 6) + (4 6) + = 64 = 7,11
9
9
2
2
2
2
2
edo bestela:
Bar = 2 + 4 + 4 + 4 + 5 + 62 = 388 36 = 7,11
9
9
desbideratze tipikoa: q = bariantza = 7,11 = 2,67
Ariketak
2 Esan zer barreiatze-neurri dituen pisu-banaketa
honek:
83, 65, 75, 72, 70, 80, 75, 90, 68, 72
126
3 Esan zer bariantza duen banaketa honek:

8, 7, 11, 15, 9, 7, 13, 15
Kalkulatu, bariantzaren bi formulak erabiliz. Egiaztatu bigarrena askoz erosoagoa dela.
Zergatik desbideratze tipikoa?

Bariantzak traba handi bat du. Pentsa
ezazu cm-tan emanda dauden altuerak lantzen ari garela. Batez bestekoa
cm-tan emango dugu, baina bariantza,
cm2-tan (hau da, azalera luzeraren
ordez). Beraz, erro karratua atera eta
desbideratze tipikoa lortzen dugu,
horretara gure adibidean cm-tan
emandako luzera izan dadin.
(x1 x )2 + (xx2 x )2 + + (xn x )2 (xxi x )2

=
n
n
12
x eta q kalkulagailuarekin lortu

xi
fi
151
156
161
166
10
171
176
Adibide batekin (aztertu ezkerreko taula) ikusiko dugu zer urrats eman behar
diren datuak kalkulagailuan ondo sartzeko eta nahi ditugun emaitzak lortzeko.
eman beharreko pausoak
adibidea
1
Prestaketa. Jarri tramankulua kalkulu estatistikoak egiteko eran:
M * 8 {}
* SD MODUA. Aztertu nola jartzen den

kalkulagailuan modu hori.
Kalkulagailua
Ia kalkulagailu zientifiko guztiak
daude x eta q parametroak kalkulatzeko prestatuta.
Hemen emandako jarraibideak orokorrak dira, kalkulagailu modelo bakoitzak nomenklatura eta prozedura propioak ditu eta. Beraz, aztertu zeure
kalkulagailua, eta irakurri erabilerari
buruzko liburuxka.
Ezabatu aurreko lanen batean pilatu diren

datuak. (Kalkulagailu batzuetan, itzali
arren, datu horiek ez dira ezabatzen).
Sartu datuak.
IA
Datuetako bakoitza sartzeko, pantailan idatzi eta D tekla sakatu behar da.
Zuzendu. Ezabatzeko aukera.
151 * 1
156 * 4
161 * 9
166 * 10
171 * 4
176 * 2
Daturen bat txarto sartu baduzu, ezabatu

egin dezakegu, pantailan idatzi eta I D
sakatuz.
Okerreko datua: 181 * 6 D

Ezabatu: 181 * 6 I D
Datua n aldiz badago, n aldiz sakatuko dugu

D tekla, edo, bestela, hau egingo dugu:
Datua * n D
Jarraitu, datu guztiak sartu arte.
Laguntza
Zure kalkulagailuko teklen artean ez
badira emaitzen honako tekla hauek
ageri,
n, x eta x 2
Emaitzak. Sakatu tekla hauek:
n 8 indibiduo kopurua 8 n = fi
8 balio guztien arteko batura 8
8 x = fi xi
n 8 {}
8 {}
8 x 2 = fi xi2
8 {|}
8 balioen karratuen arteko batura
bilatu honako segida hauen bidez:
X 8 batez bestekoa
g 8 desbideratze tipikoa
r3, r2, r1
D 8 {}
D 8 {\}
D 8 {\}
D 8 {\\}
D 8 {|}
D 8 {|\}
X 8 {\}
g 8 {\}
Kontsulta hau prozesuaren edozein unetan egin dezakezu. Gero, nahi izanez
gero, jarraitu datuak sartzen.
Ariketak
1 Aurreko prozesuari jarraituta, kalkulatu x eta q, honako banaketa hauetako bakoitzean:
a) notak (244. orrialdeko 3. B-ren grafikoari dagokio):
b) altuerak (cm-tan):
xi
10
xi 151 156 161 166 171 176
fi
fi
11
14
127
Aldakuntza-koefizientea
Ganadutegi batek aurten dituen zezenen pisuaren banaketak x = 500 kg-ko
batez bestekoa du, eta q = 40 kg-ko desbideratze tipikoa.
Txakur-erakusketa bateko txakurren pisuak x = 20 kg-ko batez bestekoa du, eta
q = 10 kg-ko desbideratze tipikoa.
Zezenen taldeko pisuen desbideratze tipikoa (40 kg) txakurrena (10 kg) baino
handiagoa da. Hala ere, 40 kg oso gutxi da zezenek izaten duten pisu ikaragarriaren aldean (hau da, talde horretako zezenek oso antzeko pisuak dituzte). 10 kg,
berriz, asko da txakur batek izaten duen pisurako. Horrelako kasuetan, desbideratze tipikoa ez da neurri egokia banaketak konparatzeko. Horregatik, beste parametro estatistiko bat definituko dugu.
x
ZEZENAK
500
40
TXAKURRAK
20
10
500etik 40 askoz kopuru txikiagoa da,

20tik 10 baino.
Bi populazio heterogeneoren banaketa konparatzeko, aldakuntza-koefizientea erabiltzen dugu:

AK = q
x
q zati x egitean, banaketa erlatibizatu egiten dugu.
Zezenen eta txakurren adibidean, hau lortu dugu:

x
AK
ZEZENAK
500
40
%8
TXAKURRAK
20
10
% 50
Zezenen kasuan:
AK = 40 = 0,08
500
Hau da, % 8.
AK = 10 = 0,50
Hau da, % 50.
20
Horretara, ederki ikusten da txakurren pisuaren aldakuntza (% 50) zezenen
pisuarena (% 8) baino askoz handiagoa dela.
Txakurren kasuan:
Ariketak
1 Musika-instrumentuen denda batzuetara joan gara, eta instrumentu batzuen modeloen prezioak
eskatu ditugu: pianoena, zeharkako flautena eta aho-soinuena. Lortutako emaitzek honako batez
besteko eta desbideratze tipiko hauek dituzte:
PIANOAK
FLAUTAK
AHO SOINUAK
BATEZ BESTEKOA
943
132
37
DESB. TIPIKOA
148
22
12
128
Konparatu hiru produktu hauen

prezioen sakabanatze erlatiboa.
Emaitza, batzuetan, ehunekotan ematen da.
12

Praktikatu
Taulak eta grafikoak egin
Populazioa eta lagina. Aldagaiak

1
tzean:
Adierazi, behean proposaturiko kasu bakoi-
Populazioa zein den.

Aldagaia zein den.
Aldagai mota: kualitatiboa, kuantitatibo diskretua edo kuantitatibo jarraitua.
a) Iaz Araban jaio ziren haurren pisua.
b) Ikastetxe bateko ikasleek izan nahi dituzten
lanbideak.
e) Euskal Herriko DBHko ikasleek irakurtzen erabiltzen duten denbora.

f ) Lehen mailako futbol partidetan aurreko denboraldian erakutsi zituzten txartel horien kopurua.
ERANTZUNA
egunero
astean behin
hilean behin
urtean baten
inoiz ez
erantzunik ez
37,2
29,2
10,4
11,2
0,4
a) Osatu taula, inoiz ez erantzun dutenen ehunekoa kalkulatuz.

b) Inoiz ez erantzuna 145 pertsonak eman badute,
zenbati egin zaie galdeketa?
c) Esan zenbat pertsonak eman zuen erantzunetako
bakoitza.
d) Galdetegia egin zaien pertsonak populazioa ala
lagina dira?
2 1 3 1 1
5 1 2 4 3
1 0 2 4 1
0 2 1 2 1
3 2 2 1 2
3 1 2 0 2
b) Egin datu horiei dagokien barra-diagrama.
d) Herritarrek hurrengo hauteskunde orokorretan

zer alderdiri eman ahal izango dioten botoa.
Hiri batean egunkaria zenbateko maiztasunez

irakurtzen den jakiteko galdeketa bat egin dute.
Erantzunak hauek izan dira:
DBHko hirugarren mailako ikasleei azkeneko hilabetean zenbat liburu irakurri dituzten galdetu diegu, eta beheko datu hauek lortu ditugu:
a) Egin maiztasun absolutuen taula bat.
c) Euskal Herriko etxeetan jendeak izaten dituen

animaliak.
Ikasle multzo bati astean ikasten zenbat ordu

erabiltzen duten galdetuta, erantzun hauek eman
dizkigute:
14 9 9 20 18 12
14 6 14 8
1510 18 20 2 7
18 8 12 10
2016 18 15 24 10
12 25 24 17
10 4 8 20 10 12
16 5 4 13
a) Banatu datu horiek beheko mutur hauek izango
dituzten tarteetan:
0 - 4,5 - 9 - 13,5 - 18 - 22,5 - 27
b) Egin datu horiei dagokien maiztasun-taula eta histograma.
Interpretazio grafikoa
5
Eskualde batean, ikerketa bat egin dute

lanean gertatzen diren istripu hilgarriei buruz, sektorearen arabera. Hona hemen emaitzak:
21%
Nekazaritza
9%
24%
Industria
Eraikuntza
Zerbitzuak
a) Zenbatekoa da eraikuntzan gertatzen diren

istripu hilgarrien ehunekoa?
b) Nekazaritzan 135 istripu hilgarri egon badira,
zenbat istripu hilgarri egon dira guztira eskualde
horretan?
c) Zenbat istripu hilgarri egon dira sektoreetako
bakoitzean?
129
Parametro estatistikoak. Kalkulua

6
Errepidean, abiadura-kontrol batean, honako

datu hauek lortu dira:
Kalkulatu beheko banaketa horietako bakoitzaren batez bestekoa, mediana, moda, ibilbidea,
batez besteko desbideratzea, bariantza eta desbideratze tipikoa:
ABIADURA
(km/h)
AUTO
KOP.
b) 3, 3, 4, 5, 5, 5, 6, 8, 10, 10, 11, 14

c) 183, 172, 168, 190, 175, 180, 170, 172, 175, 165
Liburu jakin batean orrialde bakoitzeko
zenbat akats dauden zenbatu, eta Davidek honako
datu hauek lortu ditu:
AKATS KOP.
(xi)
ORRIALDE KOP.
15
27
38
23
17
a) Egin klase-markak eta maiztasun agertuko dituen

taula bat.
b) Kalkulatu batez bestekoa eta desbideratze tipikoa.
c) Zenbatekoa da 90 km/h-ra baino gehiagora doazenen ehunekoa?
a) 3, 5, 5, 5, 6, 8, 10, 10, 11
60-70 70-80 80-90 90-100 100-110 110-120
Garazik eta Eunatek honako puntu hauek lortu

dituzte saskibaloian jokatzen, astebeteko entrenamenduetan:
GARAZI
50
40
16
16
25
20
24
22
29
18
EUNATE
23
24
22
25
21
20
19
a) Kalkulatu batez bestekoa eta desbideratze tipikoa.

b) Zein da moda?
a) Kalkulatu bakoitzaren batez bestekoa.

b) Kalkulatu desbideratze tipikoa eta aldakuntzakoefizientea. Bietako zein da erregularrena?
1 Esan, honako kasu hauetako bakoitzean, zein diren indibiduoak, populazioa, aldagaia, eta zer motatakoa den:
Ekoizpen bateko txokolate tauletako bakoitzean
dagoen almendra kopurua.
Gaixo bakoitzak osasun zentro bateko kontsultara
sartzeko itxaron behar duen denbora.
Osasun zentro bateko gaixoak zer espezialistarengana joaten diren.
2 Ekoizpen jakin bateko txokolate tauletetako bakoitzean zenbat almendra dauden jakiteko, egun jakin
batean ekoizten diren 200 tauletatik bat aztertzen da.
Azterturiko tauletak, populazioa ala lagina dira?
3 Gaixoen mediku baten itxarongelan egin duten denbora egun batean, minututan:
28 4 12 35 2
27 16 18 32 8
28 37 7 39 15
130
26 45 22 6 23
47 8 12 34 15
25 18 17 27 15
Egizu taula bat, datuak 0 - 10 - 20 - 30 - 40 - 50

muturreko tarteetan bananduz
Adierazi emaitzak grafiko egokia erabiliz (barradiagrama bat edo histograma bat).
4 Ikasturte bateko ikasleak ikastetxeko liburutegira
urtean zenbat egunetan joan diren:
3 1 2 4 0
2 1 3 1 0
2 0 3 5 2
0 2 4 1 2
1 2 0 5 3
3 1 2 1 0
Egin maiztasun-taula bat eta adierazi emaitzak grafiko
egokia erabiliz (barra-diagrama bat edo histograma bat).
5 Kalkulatu batez bestekoa, mediana, batez besteko
desbideratzea, desbideratze tipikoa eta aldakuntzakoefizientea, honako banaketa honetan:
6 9 1 4 8 2 3 4 4 9
6 Kalkulatu x, q eta A.K.
a) 4. ariketako banaketetan.
b) 3. ariketako banaketetan.
Autoebaluazioa
13
13
Zoria eta
probabilitatea
Hasieran, probabilitatearen teoria jokoekin eta apustuekin oso lotuta egon zen.
Zoriaren jokoari buruzko lehenengo ikerketa matematikoak xvi. mendeko aljebrari italiar batzuek egin
zituzten. Horietako batek, Cardanok (1501-1576),
gai horri buruzko lehenengo tratatu antolatua idatzi
zuen: Zorizko jokoen liburua.
1654an, Blaise Pascal (1623-1662) matematikari
frantziarrak bidaia bat egin zuen jokalaria zen bere
lagun batekin, Mer-ko zaldunarekin. Lagun honek
jokoan egindako urteetan aurkitu zituen problema
batzuk proposatu zizkion, eta matematikariari izugarri
interesatu zitzaizkion. Handik egun batzuetara, Pascalek beste matematikari bati, Pierre Fermat (16011665) lagunari erakutsi zizkion. Bai batak eta bai besteak ebatzi egin zituzten problemok, baina bide
desberdinak erabilita. Eta gutunen bidez bata bestearekin trukatu zituzten ideia, metodo, ebazpen eta problema berriek probabilitatearen teoria ekarri zuten.
Ordutik aurrera, beste matematikari batzuek esparru
berri hori landu eta sakondu zuten. Aipagarrienak
hauek izan ziren: Bernouilli suitzarra (Ars Conjectandi, 1713) eta Laplace frantziarra (Probabilitateen
teoria analitikoa, 1812).
Noiz den gertaera bat zoriaren araberakoa.
Zer den gertaera baten maiztasun erlatiboa.
131
Ausazko gertaerak
Etimologia
Ausazko: zoriari dagokiona, ausaz,
beharbada, gerta daitekeena.
Zori: gertakari onen eta txarren iturburutzat hartzen den kausa zehaztugabea.
Guk egunero bizi ditugun egoeretan gertatzen zaizkigun gauzetako asko ezin ditugu, inola ere, geratuko diren ala ez aurresan. Zoriaren araberakoak dira. Beraz,
ausazko gertaerak esaten diegu. Adibidez:
ZORIAREN ARABERAKOAK
EZ DIRA ZORIAREN ARABERAKOAK
Bihar elurra egingo du.
Bihar egunak argituko du.
Saskibaloiko nire taldeak irabaziko du.
Saskibaloiko nire taldeak jokatuko du.
Dado bat bota eta bost aterako da.
Dadoa askatu eta jausi egingo da.
Kinielan 11 baino gehiago igarriko ditut. Kinieletan jokatuko dut.
Ausazko saiakuntzak
Zoria eta zoriaren propietateak lantzeko, ausazko saiakuntzak (ausazko esperimentuak) egin ditzakegu; hau da, emaitzak zoriaren araberakoak dituzten saioak.
Adibidez, dado bat bota eta zer irteten den ausazko saiakuntza egingo dugu.
Kasua. Ausazko esperimentu bat egitean lor dezakegun emaitzetako bakoitzari
kasu esaten diogu.
Dado bat botatzean lor genitzakeen kasuak hauek dira:
,
Lagin-espazioa. Kasu posible guztien multzoari lagin-espazio esaten diogu,

eta izendatzeko E erabiliko dugu.
Dadoan, lagin-espazioa hau da: E =
Gertaerak. Lagin-espazioko azpimultzoei gertaera esaten diegu. Dado bat

bota saiakuntzaren gertaera batzuk hauek dira (askoz gehiago daude):
},{
},{ },{
Ariketak
1 Kutxa batean lau koloreko 10 bola daude.
Bola bat atera eta zer koloretakoa den idatziko dugu.
3 Kutxa batean zenbakiak idatzi dituzten 10 bola daude.

Bola bat atera eta zer zenbaki duen idatziko dugu.
a) Ausazko gertaera da?

b) Idatzi lagin-espazioa eta
bost gertaera.
2 Txintxeta bat botako dugu, eta puntaz gora geratzen
den ala ez ikusiko dugu.
b) Idatzi lagin-espazioa.
132
10
8
1
9
7
6
3
5
4
b) Idatzi lagin-espazioa eta

sei gertaera.
4 Poltsa batean 10 bola daude, denak gorriak.

Bola bat atera eta kolorea idatziko dugu.
Ausazko gertaera da?
Zergatik?
Dado bat botatzea eta zer emaitza ateratzen den begiratzea ausazko saiakuntza
da, emaitza zoriaren araberakoa da eta.
13
Gertaera baten probabilitatea

Gertaera baten probabilitateak benetan ere gertatuko den jakiteko konfiantzamaila adierazten digu. 0 eta 1 artean dagoen zenbaki batekin adierazten da.
S gertaera baten probabilitatea izendatzeko, P[S]
SS] idazten dugu.
Adibidez, P [S ] = 1 adierazpenak esan nahi du, saiakuntza egiten den bost aldi5
tik behin gertatzen dela gertaera.
P [S ] zerotik hurbil dagoen zenbakia bada, gertaerak probabilitate gutxi du
gertatzeko.
P [S ] batetik hurbil dagoen zenbakia bada, gertaerak gertatzeko probabilitate
handia du.
Zoriaren oinarrizko legea

Gogoratu
f (maiztasuna) gertaera bat zenbat
bider gertatzen den da.
N ausazko gertaera bat askotan errepikatuz gero, S gertaera bakoitzaren

maiztasun erlatiboak bere probabilitatearen oso balio antzekoak hartzen ditu:
fr (maiztasun erlatiboa) gertaera bat

gertatzen den aldien proportzioa da.
Eta zenbat eta handiagoa izan N, orduan eta berdintsuagoak dira fr (S) eta P [S ].
fr (S) P [S ]
Propietate horri zenbaki handien lege esaten zaio.
Nola neurtzen den gertaera baten probabilitatea
Gertaera saiakuntza erregular bati badagokio, aurreko orrialdean ikusi dugun

txanponaren kasuari, esaterako, probabilitatea saiorik egin gabe ebalua dezakegu. Kasu guztiei probabilitate bera ezarriz egingo dugu hori.
Adibidez, ondo eginda dagoen dado baten aurpegietako bakoitzari probabilitateak ezartzeko, 6 kasu direla hartuko dugu kontuan, eta denek probabilitate
bera dutela. Beraz, aurpegi bakoitzaren probabilitatea 1/6 da.
(1) a priori: hasi baino lehen.
Saiakuntza irregularra bada, a priori(1) ez dakigu zer probabilitate duen kasu

bakoitzak. Probabilitate horiei buruzko informazioa lortzeko modu bakarra
saioak egitea da.
Adibidez, saskibaloi-jokalari batek 187 jaurtiketa libre sartu, eta 85 huts egin
baditu (187 + 85 = 272 bider saiatu da), honela arrazoituko dugu:
fr [sartu] = 187/272 = 0,6875. Beraz, P [sartu] 0,6875.
fr [huts egin] = 85/272 = 0,3125. Beraz, P [huts egin] 0,3125.
Ariketak
1 Poltsa batean 90 bola berdin ditugu, eta 1etik
90erako zenbakiak dituzte. Zer probabilitate dago 58
zenbakidun bola ateratzeko? Zer probabilitate dago
bola bakoitza ateratzeko?
2 Beste poltsa batean, bi tamainatako bolak daude. Bat

atera eta, handia, H
H, ala txikia, TX
TX, den ikusi eta
berriro ere poltsan sartuko dugu. Horrela, 84 bola H
eta 36 bola TX lortu ditugu. Zer balio emango
zenieke P[H]
H] eta P[TX]
H
TX] probabilitateei?
TX
133
Laplaceren legea saiakuntza erregularretarako

Dado baten aurpegiak honako kolore hauekin margotu ditugu:
Kontuan hartu
P
[ ] = 36 = 12
berdez. Berdea 6 alditatik 2tan aterako da: P [
] = 26 = 13
horiz. Horia 6 alditatik behin aterako da: P [
] = 16
]=
= P[ ] + P[ ] + P[ ] =
,
gorriz. Gorria 6 alditatik 3tan aterako da: P
=1+1+1=3
6 6 6 6
Emaitza horiek orokortu egin daitezke, ausazko tresna erregular batekin lotuta
dagoen edozein gertaeraren probabilitatea ebaluatzeko.
E (n elementu)
S (kk elementu)
Tresna erregular batekin ausazko saiakuntza bat egingo dugu.

Lagin-espazioak n elementu (kasu) ditu, eta, beraz, kasu bakoitzaren probabilitatea 1/n da.
S izango da k elementu dituen gertaera bat.
Orduan, SS-ren probabilitatea hau da: P [S ] = k
n
Hori honela adierazten da:
-ren aldeko kasuen kopurua
laplaceren legea
P [S ] = SS-ren
kasu posibleen kopurua
GORRIAK
BERDEAK
URDINAK
BELTZAK
40
25
15
10
1. Poltsa batean koloretako 90 bola ditugu, denak tamaina berekoak, eta

alboko taulak adierazten duen moduan banatuta. Zorian bola bat ateratzen badugu, kalkulatu kolore batekoa edo bestekoa izateko zenbateko probabilitate dagoen.
bola gorrien kop.
P[ ] =
= 40 = 4
bolen kop. guztira 90 9
P [ ] = 25 = 5
P [ ] = 15 = 1
P [ ] = 10 = 1
90 18
90 6
90 9
2. 40 kartako multzo batean, kalkulatu zenbateko probabilitatea dagoen
ERREGEA ateratzeko.
errege kopurua
P [erregea] =
= 4 = 1 = 0,1
karta kopurua guztira 40 10
3. 3 586 iltze dituen kaxa batean, 311 akastunak dira. Kalkulatu zorian
iltze bat atera eta akastuna izateko zenbateko probabilitate dagoen.
iltze akastunen kopurua
P [akastuna] =
= 311 = 0,0867
iltzeen kopurua guztira
3 586
Ariketak
1 Gaztetxoen kanpamendu batean Europako 32 gazte,
Ameriketako 13, Afrikako 15 eta Asiako 23 daude.
Denen ordezkaria zorian aukeratu dugu. Europakoa
izateko zenbateko probabilitatea dago?
134
2 Orratza biraka jarriz gero, zenbateko

probabilitatea dago kolore gorrian,
berdean eta urdinean gelditzeko?
Problema ebatziak
13

Praktikatu
Probabilitate errazak
6
Lagin-espazioak. Gertaerak
Dodekaedro itxura duen eta aurpegietan
1etik 12rainoko zenbakiak idatzita
6
dituen dado bat bota, eta lortzen
9
dugun zenbakia idatziko dugu.
12
a) Zein da lagin-espazioa?
A = 5 baino handiagoa B = 4 baino txikiagoa

C = Zenbaki bakoitia D = 3ren multiploa ez
Loteriako sari nagusiaren azkeneko zifrari
begiratzen diogu.
b)
c)
(1etik 6rainoko
zenbakidun
kuboa)
(1etik 8rainoko
zenbakidun
oktaedroa)
Poltsa batean 6 bola gorri, 4 urdin, 7 berde, 2

hori eta bola beltz bat daude.
Zorian bat atera dugu. Kalkulatu zer probabilitate
dagoen bola bat atera eta izateko:
a) Urdina.
b) Beltza ez.
c) Gorria edo berdea. d) Ez horia eta ez beltza.
Arrazoitu beheko hiru poltsa horietako zeinetan dagoen bola gorri bat ateratzeko probabilitate
handiena:
b) Deskribatu gertaera hauek: A = 4 baino txikiagoa

B = Zenbaki bakoitia C = 5 baino handiagoa
jolas hitzaren letretako bakoitza paper batean
idatzi dugu, eta gero, poltsa batean sartu ditugu
papertxo guztiak. Zorian letra bat atera dugu.
(1etik 4rako
zenbakidun
tetraedroa)
a) Zein da lagin-espazioa.
a)
b) Deskribatu honako gertaera hauek:
Kalkulatu zenbateko probabilitatea egongo

den ondo egindako dado bat bota eta 2 bat ateratzeko, eta zenbateko probabilitatea 5 bat ateratzeko, honako kasu hauetako bakoitzean:
a) Deskribatu ausazko saiakuntza honen oinarrizko

gertaerak.
II
III
b) Deskribatu kontsonantea lortu gertaera.

c) Idatzi dugun hitza probabilitate izango balitz,
nola erantzungo genieke a) eta b) atalei?
4
Txanpon bat birritan bota dugu eta lortu

ditugun emaitzak ordenan idatzi ditugu.
Ondo egindako dado bat bota dugu. Kalkulatu zenbateko probabilitatea dagoen emaitza hau
izateko:
a) 3ren multiploa.
b) 2ren multiploa.
c) 1 baino handiagoa. d) 5 baino txikiagoa.
e) 1 baino txikiagoa.
f ) Berrekizuna 2 duen berreketa bat.
10
40 kartako multzo batetik karta bat atera

dugu. Kalkulatu zenbateko probabilitatea dagoen:
a) Karta hori bastoia izateko.
b) Karta hori ez dadin ez batekoa eta ez irudia izan.
c) Karta hori 6 baino zenbaki txikiagoa izateko.
d) Karta hori urrea edo irudia izateko.
a) Osatu lagin-espazioa: E = {AA, A+, }

b) Deskribatu gertaera hauek:
A = Lehenengoa, aurpegia
5
B = Aurpegirik ez
Txanpon bat hiru bider bota dugu eta emaitzak irten diren ordenan idatzi ditugu.
a) Deskribatu lagin-espazioa (8 kasu daude).
b) Deskribatu gertaera hauek:
A = Aurpegia birritan atera
B = Gurutzea birritan atera
C = Gurutzerik ez atera
135
11
120 orrialdeko liburu batean, orrialde bakoitzean zenbat akats egon diren zenbatu dugu.
Emaitzak taula honetan ageri dira bilduta:
AKATS KOP.
ORRIALDEAK
58
42
16
40 kartako multzo batetik, bat atera dugu

zorian. Kalkulatu zenbateko probabilitatea dagoen:
a) bots bat izateko.
b) zaldia ez izateko.
c) urrea edo kopa izateko.
d) ezpata ez izateko
14
Zorian orrialde bat aukeratuta:

a) Zenbateko probabilitatea egongo da akatsik
gabekoa izateko?
b) Zenbateko probabilitatea egongo da bi akats
bakarrik edukitzeko?
c) Eta akats bakarra edukitzeko? Eta hiru akats
baino gehiago edukitzeko?
12
13
7 bola gorri, 5 berde, 3 hori, 11 beltz eta 3 urdin dituen poltsa batetik, bola bat atera dugu zorian.
Zenbateko probabilitatea egongo da bola hori
a) gorria izateko?
b) beltza ez izateko?
Beheko kutxa honetatik bola bat atera, eta zer

kolore eta zenbaki dituen
hartuko dugu aintzat.
2
1
8
4
3
10
7
9
11
11
Kalkulatu beheko gertaera horien probabilitateak:

a) Zenbaki bikoitiko bola berde bat atera.
b) Zenbaki bikoitiko bola gorri bat atera.
c) Bola hori bat edo gorri bat atera.
d) 7 baino zenbaki handiagoko bola bat atera.
1 Deskribatu domino bat
ikurrekin.
Fitxak honelakoak izango lirateke:
Irudikatu denak.
10 fitxa egon behar dira.

Fitxak poltsa batean sartu eta bat atera dugu.
a) Ausazko saiakuntza da?
b) Zenbat elementu ditu lagin-espazioak?
c) Deskribatu atera dugun fitxak
ikurra du gertaera.
2 1 000 txintxeta erortzen utzi ditugu. 649 honetara
geratu dira:
; eta gainerakoak, honetara:
.
Kalkulatu
eta
gertaeren maiztasun absolutu
eta erlatiboak. Estimatu bi kasuen probabilitateak.
136
3 Igeriketa talde batean Amerikako 3 neskato, Europako 5, Asiako 2 eta Afrikako 2 daude.
Zorian neskato horietako bat aukeratzen badugu,
Asiakoa izateko zenbateko probabilitatea egongo da?
Eta Europakoa ez izateko?
4 Anek dado bat bota du, eta gero, Eider ahizpak bota du.
Eiderrek Anek baino puntu gehiago ateratzeko
zenbateko probabilitatea dago?
5 Honako poltsa hauetako bakoitzetik bola bat aterako
dugu. Zenbatekoa da hiru zifren arteko batura 5 izateko probabilitatea?
Autoebaluazioa

Mates 3eso Adapt

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mates 3eso Adapt

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3

2. Eragiketak zatikiekin .................................... 10

Ariketak eta problemak ........... 16

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

4. Zenbaki hamartarrak ................................... 12

Berreketak eta erroak. 1. Berreketak.................................................... 20

3. Hurbilketak eta erroreak .............................. 23

Progresio aritmetikoak ................................. 32

Ariketak eta problemak ........... 27

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

Ariketak eta problemak ............ 35

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

1. Adierazpen aljebraikoak ............................... 38

Ariketak eta problemak ........... 44

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

1. Ekuazioak. Ekuazio baten soluzioak ............. 48

Ariketak eta problemak ............ 55

2. Lehen mailako ekuazioak ............................. 49

3. Bigarren mailako ekuazioak ......................... 51

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

4. Ekuazio eta guztiko problemak ebatzi .......... 54

1. Bi ezezaguneko ekuazioak. Soluzioak ........... 58

3. Sistema lineal baten

soluzio kopurua ........................................... 60

Ariketak eta problemak ........... 63

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

4. Sistemak ebatzi ............................................ 61

1. Funtzioak eta grafikoak ................................ 66

Ariketak eta problemak ........... 73

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

Ariketak eta problemak ........... 84

3. Puntu bat eta malda

ezagun dituen zuzena ................................... 79

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

4. Bi puntutik igarotzen den

zuzenaren ekuazioa ...................................... 80

5. Zuzen baten ekuazioaren forma orokorra ..... 81

1. Pitagorasen teorema. Erabilerak .................. 88

Ariketak eta problemak ........... 95

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

4. Poligonoen azalerak ..................................... 93

1. Poliedro erregularrak (Platonen solidoak) .... 98

bolumena neurtu ......................................... 105

5. Koordenatu geografikoak ............................. 107

Ariketak eta problemak ........... 109

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

1. Mugimenduak planoan ................................ 112

Ariketak eta problemak ........... 118

2. Translazioak aztertu ..................................... 113

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

4. Ardatz-simetriak .......................................... 116

1. Populazioa eta lagina.................................... 120

3. Maiztasun-taula bat egin .............................. 122

Ariketak eta problemak ........... 129

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

4. Informazio motari egokitutako grafikoa ....... 123

6. x eta q kalkulagailuarekin lortu ................ 127

1. Ausazko gertaerak ........................................ 132

erregularretarako .......................................... 134

Ariketak eta problemak ........... 135

Finkatu ikasitakoa, zeure gaitasunak erabiliz.

ANAYA HARITZA, S.A., DBHko 3. mailako Matematika. Baimendutako material fotokopiagarria.

1 zutenak. Adibidez, 3 adierazteko, 1 + 1 + 1 idazten

3 Sinplifikatu zatiki hauek, zatiki laburtezina lortzen