OSOBINE ZEMLJITA

Zemljite kao prirodno tijelo karakterie se nizom morfolokih, fizikih, hemijskih i biolokih
osobina. Ona su rezultat procesa geneze i evolucije zemljita, po kojima se bitni razlikuju od matine
stijene (litosfere) na kojoj i iz koje je nastalo. Osim toga, po ovim osobinama, meusobno se razlikuju
i pojedini tipovi zemljita, koji su nastali u promjenljivim uslovima pedogeneze.
U poglavljima Opteg dijela se razmatraju osnovna morfoloka, fizika, hemijska i bioloka
svojstva. Ova svojstva ne treba posmatrati izolovano, ve u meuzavisnosti, jer se samo tako mogu
sagledati njihove prave funkcije u zemljitu kao dinaminom, trofaznom, disperznom i poroznom
sistemu. Stoga i nema otrih granica izmeu poglavlja u kojima se oni razmatraju.
I.

MORFOLOKE OSOBINE ZEMLJITA

Morfologiju kao metod u prouavanju zemljita prvi je primjetio francuski naunik

Ruprechat, kako navodi Zaharov. To je pristup koji zahtijeva mo zapaanja i sposobnost za
deskripciju opisivanje. Rije je o osobinama zemljita, koja se ocjenjuju okom i opipom meu
prstima. Morfoloki metod ini sastavni dio terenskih istraivanja zemljita.
Istraivanje svakog zemljita otpoinje na terenu sa morfologijom njegovog profila.
Tipovi zemljita se kao i druge prirodne tvorevine karakteriu morfolokim svojstvima po
kojima se meusobno razlikuju. Naime, svaki tip zemljita ima svoju morfologiju, koja je odraz
njegove geneze i evolucije.
Morfologija zemljita se sastoji iz opisa pedolokog profila i njegove neposredne okoline.
Stoga je od podjednakog interesa opis unutranje morfolokih i spoljnje morfolokih osobina.
A. SPOLJNA MORFOLOGIJA
Ona obuhvata opis spoljnih (ektomorfolokih) obiljeja terena u neposrednom okruenju
profila, kao to su: reljef, ivi ili mrtvi biljni pokriva, prisustvo skeleta odlomaka stijena, pojava
erozije ili vodolei i dr.
Stanje povrine zemljita (golo ili obraslo rastinjem i kulturama) posredno ukazuje na
ekoloke osobine zemljita i uzajamnu vezu vegetacije i zemljita kao njenog stanita. I pored ove
uske zavisnosti, na osnovu uvida spoljno morfolokih obiljeja, ne moe se objektivno cjeniti o
unutranjoj morfologiji vertikalnog presjeka zemljita.
B. UNUTRANJA MORFOLOGIJA
Ona se odnosi na opis unutranjih (endomorfolokih) svojstava pedolokog profila.
Pedoloki profil ili vertikalni presjek od povrine do matine stijene (ukljuujui i njen gornji
fiziki i hemijski izmjenjen sloj tzv. regolit) slui za svestrano prouavanje unutranje morfologije i
za uzimanje uzoraka za laboratorijske analize fizikih i hemijskih karakteristika. Glavni profil se
otvara na reprezentativnom mjestu za odreenu sistematsku jedinicu (tip, podtip, varijetet, forma), na
taj nain to se kopa jedna jama dubine 1,5 2,0 m, duine do oko 2,0 m i irine od 0,6 0,8 m.
Ukoliko su zemljita razvijenija, starija utoliko su njihova unutranja morfoloka svojstva
izraenija. Njihova zapaanja i opisivanja odvijaju se ovim redoslijedom: 1) sklop profila, 2) boja, 3)
mehaniki sastav (tekstura), 4) struktura, 5) poroznost, 6) konzistencija, 7) prisustvo krea reakcija
sredine, 8) specifine pedoloke tvorevine (tzv. novoobrazovanja hemijskog i biolokog porijekla).
slika 3 Pedoloki profil
1. Sklop profila
Na vertikalnom presijeku (na eonoj strani) zapaaju se razliiti slojevi, koji su nazvani
genetskim horizontima, jer su rezultat geneze i horizontalnog pravca pruanja. Svaki tip zemljita

karakterie se odreenim brojem i redoslijedom horizonata kao i njihovim uzajamnim odnosom, tj.
prelazom iz jednog u drugi. Genetski dio profila do iznad matinog supstrata naziva se "solum".
Granice horizonata se povlae pedolokim noem, a njihova debljina se mjeri metarskom
pantljikom. Prelaz izmeu dva susjedna horizonta na osnovu njihove razlike moe biti: jako otar
(ispod 2 cm), otar (2-5 cm), postepen (5-10 cm) i neizraen (iznad 10 cm).
2. Obiljeavanje horizonata
Jo nije definitivno usvojen jedinstven sistem oznaavanja horizonata.
U nas su u primjeni oznake za 12 glavnih horizonata. To su velika slova latinice, koja definiu
genetsko obiljeje svakog horizonta posebno kao i meuzavisnost niza horizonata, te pruaju njihov
zakonomjerni redoslijed u sklopu jednog profila. U upotrebi su podoznake (malimi slovima latinice)
koje blie definiu obiljeja pojedinih horizonata.
O organski povrinski horizont, koji je nastao u aerobnim uslovima, pa se u zavisnosti od
stepena razloenosti razlikuju tri podhorizonta: Ol (litter=listanac) nerazloene organske materije, Of
(fermentacija) polurazloene organske materije i Oh (humus) humuficirani organski podhorizont.
(A) akumulativni horizont u poetnoj fazi nakupljanja humusa i bioloke aktivnosti (stoga u
zagradi).
A tipini humusno-akumulativni horizont, u kojem je humus izmijean s mineralnim
dijelom zemljita. Prema karakteru humusa razlikuju se sledei oblici ovog horizonta: Amo (mollis =
mek, rastresit) molini humusni horizont, relativno dubok i izraene strukture; Aum (umbra = senka)
umbrini humusni horizont (osjenene) tamne nijanse, relativno dubok i izraene strukture; Aoh
(ochros = blijed) ohrini humusni horizont (izblijedele) svijetle nijanse uslijed manjeg sadraja
humusa i nepovoljne strukture; Aa oznaava oblik A horizonta, koji je tamnosive boje i nastaje u
hidromorfnim uslovima.
P (plow = plug) oznaava horizont, koji najee obuhvata gornje slojeve znatno
izmijenjene pod uticajem ovjeka (obradom, unoenjem organske materije i drugih hemijskih
popravnih sredstava).
T (torf = treset) oznaava tresetni horizont u kojem se slabo razloena, bioloki neaktivna
organska materija nakuplja u anaerobnim uslovima na mineralnoj podlozi.
E (od eluo = ispirati, eluvijacija = ispiranje) oznaava eluvijalni (isprani) horizont, koji
uslijed premijetanja sadri manje gline, humusa ili seskvioksida (Al2O3+Fe2O3). Svjetlije je boje,
naroito u sluaju podzola, tipa zemljita, u kojem se ispiraju seskvioksidi a zaostaje SiO2 pepeljaste
boje, po emu su ovaj tip zemljita i njegov karakteristian horizont dobili ime (podzol na ruskom
slian pepelu ili spodosol na lat. spodos = pepeo), a s tim i spodini horizont.
B iluvijalni horizont (od in = u i luo = prati) koji lei ispod E horizonta i u odnosu na njega
sadri vie gline, humusa ili seskvioksida, pa se u zavisnosti od toga razlikuju tri sledea oblika
iluvijalnog horizonta: Bt glinom obogaen horizont (t od ton = glina); Bh humusom obogaen
horizont i Bfe obogaen sa gvoem (fe od ferrum = gvoe).
(B) kambini horizont (od cambio = mijenjati), koji se obrazuje metamorfozom,
oglinjavanjem sintezom gline in situ (na licu mjesta), a ne ispiranjem glinenih estica iz gornjeg
sloja. Boje variraju od uto-smee (rude) do crvenkaste. Po nainu postanka javljaju se dva oblika:
(B)v (v od Verwiterung = raspadanje) kambini horizont nastao u rezultatu pojaanog raspadanja
primarnih i sintezom sekundarnih minerala gline, koji je od oksida gvoa poprimio crvenkastu
(rudu) boju; (B)rz kambini horizont sa akumulacijom tzv. rezidiuma nerastvornog ostatka iz
krenjaka, dolomita i laporca (kao to je npr. sluaj u crvenicama).
C rastesiti matini supstrat ili usitnjeni dio vrste stijene tzv. regolit iz kojeg se zemljite
formira.
R - vrsta matina stijena (rock) iz koje nastaje zemljite.
G glejni horizont koji se javlja pod uticajem prevlaivanja preteno podzemnom vodom.
Razlikuju se dva podhorizonta: Gr podhorizont u kojem voda permanentno stagnira, te uslijed
redukovanih jedinjenja (gvoa i fofora-vivijanita) poprima sivoplaviastu ili zelenkastu boju i Gso
sekundarno oksidisani podhorizont u kojem zbog oscilacije podzemne vode, preovlauju procesi
oksidacije nad redukcijom.

g pseudoglejni horizont, koji se obrazuje pod uticajem stagnirajue povrinske vode i

smjenjivanjem mokre i suve faze u njemu, a to se i morfoloki manifestuje rasto-utim mazotinama
po sivo-plaviastoj osnovnoj boji.
slika 4 Presjek zemljita i podloge
Pored navedenih oznaka i podoznaka za horizonte i njihove podhorizonte, pridodaju se
najee sledei simboli:
ca akumulacija kalcijum karbonata,
cs akumulacija gipsa,
sa akumulacija vodorastvornih soli,
na akumulacija adsorbovanog natrijuma,
cn akumulacija konkrecija seskvioksida i mangana itd.
I najzad u sklopu pedolokog profila mogu se izdvojiti i tzv. prelazni horizonti, koji imaju
svojstva dva susjedna horizonta. Stoga oni dobijaju oznaku oba horizonta, s tim to na prvo mjesto
dolazi simbol onog horizonta ije obiljeje dominira, npr. AC ili CA prelazni horizonti u ernozema
na lesu.
Slojevi u uslojenim pretaloenim zemljitima (aluvijalnog ili koluvijalnog porijekla)
oznaavaju se rimskim brojevima.
3. Dubina zemljita
Dubina zemljita (soluma) do neizmijenjene matine stijene varira. Ona se lake utvruje na
vrstim a tee na rastresitim supstratima. Dubina zemljita zavisi od brojnih faktora, a prije svega od
bioklimatskih uslova: najdublja su zemljita tropa i subtropa, jer je intenzitet raspadanja (mineralne i
organske komponente) najvei, srednje duboka u umjerenom klimatskom podruju i plitka u
sjevernim oblastima.
Meutim, u istim klimatskim uslovima, dublja su zemljita na rastresitim, od zemljita na
vrstim stijenama, zatim zemljita u depresijama su dublja od onih na erodibilnim nagibima i najzad
starija razvijena zemljita su po pravilu dublja od mladih. Dubina zemljita ima veliki ekoloki
znaaj, jer su dublja zemljita plodnija od pliih, s obzirom da vegetacija nalazi povoljnije uslove u
veem zemljinom prostoru. Pri ovome treba posebno istai fizioloku dubinu zemljita, koja moe
biti ograniena poloajem nekog nepovoljnog (npr. zbijenog) sloja u presjeku to se neposredno
odraava na razvoj korijenovog sistema. Razvoj korijenovog sistema je najbolji indikator pojave
tetnih i limitirajuih uslova u zemljitu. S tim u vezi, deava se da se korijeni (naroito kod voaka)
na izvjesnoj dubini ravaju esto pod uglom od 90 u vodoravnom pravcu zbog pojave tetnih soli,
krenog ili neprobojnog glinovitog glejnog horizonta. Prema dubini soluma, zemljita se dijele na:
vrlo plitka (do 10 cm), plitka (10-30 cm), srednje duboka (30-60 cm), duboka (60-120) i vrlo duboka
(vie od 120 cm).
4. Boja zemljita
Boja je istovremeno morfoloko i fiziko obiljeje zemljita. Svaki horizont i podhorizont se
karakterie odreenom bojom.
Boja zemljita je jedna od najoiglednih njegovih karakteristika, koja se lako uoava, ali se
dosta teko tano utvruje. Ona je indikator mnogih hemijskih i ekolokih osobina zemljita. Mnoga
zemljita su nazvana prema svojoj osnovnoj boji, kao npr. stepska crnica, smonica, smee umsko
zemljite, crvenica, pepeljua itd.
Boja mlaih, nerazvijenih zemljita je obino naslijeena od matine stijene, dok je ona u
starijih, razvijenijih zemljita, rezultat pedogenetskih procesa.
Na osnovnu boju zemljita utie vie faktora:
- koliina i kvalitet humusa, uslovljava sivu, smeu ili ak crnu boju;
- jedinjenja gvoa utiu na ppojavu crvene, smee i ute boje;
- silicijum dioksid daje sivu nijansu;

- kre, gips i vodorastvorne soli odravaju bjeliastu ili ukasto-bijelu nijansu.

U pedosferi se rijetko javljaju jasne i iste boje, jer su podlone nijansiranju uslijed
premijetanja i taloenja raznih hemijskih sastojaka. Na boju zemljita u znatnoj mjeri utie stepen
njegove vlanosti. Zato se boja odreuje u suvom i vlanom stanju zemljita. Odreivanje boje
zemljita je veoma podlono subjektivnom uticaju. Da bi se otklonila ova eventualnost, te blie
definisala boja, uveden je u upotrebu katalog boja, prema kojem se uporeuju prirodne boje i nijanse
zemljita. Ovaj prirunik za opis boje sadri dva sistema: deskriptivni naziv boje i kvantitativna
oznaka boje.
Sumarna kvantitativna oznaka sastoji se iz tri posebna elementa koji se pri odreivanju
kombinuju:
- vrsta boje (hue) dominantna spektralna boja (odreene talasne duine svjetlosti) iji
simboli mogu biti R = crvena, YR = narandasta i Y = uta. Prelaz ovih boja su stupnjevi
od 0 10, npr. srednja vrijednost narandaste boje je 5 YR;
- jaina boje (value) odnosi se na relativnu svijetlost nijansu, koja se kree u rasponu od
0 (potpuno tamna) do 10 (potpuno bijela, svijetla), npr. 5/ oznaava srednju vrijednost;
- izraenost boje (chroma) odnosi se na relativnu istou ili jainu jedne od spektralnih
boja, npr. /6.
Dakle, sumarna, kvantitativna oznaka na osnovu tri elementa, ije su vrijednosti uzete za ovaj
primjer, iznosila bi: 5YR vrsta boje, 5/ - jaina boje i 6 izraenost boje, tj. u konanom obliku:
5YR 5/6 = ukasto crvena.
Na kraju se napominje: da je vjerovatnoa perfektnog poklapanja prirodne boje sa onom u
katalogu dosta rijetka, to znai da je ova kolekcija od 1200 boja i nijansi samo jedan mali dio arenila
boja zemljita u prirodi.
Meutim upotreba kataloga boja je naroito korisna za meunarodnu korelaciju, jer nisu
potrebni prevodi na strane jezike naziva boja, esto bizarnih kao to su npr. "rasto-smea",
"okoladno smea", "miije-siva" itd.
A. FIZIKA SVOJSTVA VRSTE FAZE
Od fizikih svojstava vrste faze zemljita zavisi njihov vodni, vazduni i toplotni reim, a s
tim i ekoloko-proizvodna vrijednost.
Niz fizikih svojstava su istovremeno i morfoloka obiljeja, koja su u veoj ili manjoj mjeri
bila ve predmet razmatranjau poglavlju Morfologija zemljita.
1. Zemljite kao disperzni sistem
U zemljitu se sreu estice, koje se veoma razlikuju ne samo po veliini, ve i po obliku,
mineralokom i hemijskom sastavu, kao i po njihovoj ulozi u njemu.
vrsta faza zemljita sastoji se dakle iz estica razliitog stepena disperznosti (izdjeljenosti),
koji se kree u rasponu od najnie granice koloidnog stanja do najgrubljih estica pijeska i ljunka.
Ove estice se mogu nalaziti u stanju skoro potpune disperzije ili pak u uslovima skoro savrene
granulacije strukturnih agregata. S tim u vezi, treba razlikovati: primarnu esticu (mehaniki
element) koji se blagim silama ne moe dijeliti i sekundarnu esticu (strukturni elememt agregat)
koji se moe zdrobiti meu prstima. Pri tanoj procjeni svojstava vrste faze zemljita treba uzeti u
obzir oba tipa estica.
a) Odnos veliine i povrine
Znaaj koncepcije disperznosti proizilazi iz odnosa povrine i veliine estice. Naime,
ogromna ukupna povrina po jedinici mase ili zapremine je karakteristino svojstvo svih disperznih
sistema. Obim povrine disperznog sistema pod nazivom specifina povrina, izraava se u cm2 po 1
g ili u m2 po 1 cm3 disperzne faze.

Poveanje specifine povrine u zavisnosti od veliine estica, najubjedljivije pokazuje

pretpostavljena dioba jedne kocke na manje kockice, iji se efekti prikazuju u tabeli 3.
Tabela 3 Odnos veliine estica i njihove specifine povrine
Stranice kocke
Broj kocaka
Specifina povrina u cm2
1 cm
1
6
0,1 cm=1mm
1.000
60
0,001mm
1012
60.000
0,0001mm
1015
600.000

Tekstura
ljunak
sitni ljunak
fina glina
koloidno stanje

Na taj nain proizilazi da je specifina povrina sitnjenjem hipotetine kocke zapremine od 1

cm3 porasla od 6 cm2 (ljunak) do 600 000 cm2 (koloidno stanje). Nesumnjivo je, da se ovakvo
drobljenje deava i u prirodi, iako su idealni oblici odlomaka stijena i minerala rijetka pojava.
b) Odnos oblika estice i povrine
Veliina specifine povrine po jedinici mase ili zapremine, varira i sa oblikom estice. ta
vie, koliina dodira po jedinici povrine se takoe mijenja sa oblikom estica. S tim u vezi, poznato
je da sferini oblici imaju najmanju specifinu povrinu po jedinici zapremine. Naime, ako se sferini
oblik deformie u diskosni ploasti oblik, povrina e porasti, poto ova geometrijska tijela
ispoljavaju najveu povrinu.
Osim porasta specifine povrine po jedinici zapremine, oigledno je da se diskosne
ploaste estice mogu postaviti u intimniji poredak od sferinih estica i na taj nain ostvariti vee
kontakte, kako to prikazuje sl. 6.
slika 6 odnos oblika estice i specifine dodirne povrine
etiri sferine estice ostvaruju 6 dodirnih taaka u njihovom bliskom poretku.
etiri diskosne ploaste estice ostvaruju dodirne povrine u intimnom poretku.
Poto su glinene estice preteno ploastog oblika, njihova specifina povrina je znatno vea
u poreenju sa esticama pijeska i praha koji su drukijih oblika.
Ove karakteristike estica razliite disperznosti veliine i forme predodreuju cjelokupnu
interakciju vrste, tene i gasovite faze zemljita.
2. Mehaniki sastav (Tekstura zemljita)
Pod teksturom se podrazumijeva vrsta zemljita prema mehanikom sastavu, koja se na terenu
opipom prstiju (u suvom i vlanom stanju) a nekad i pomou lupe, moe samo priblino utvrditi.
Tekstura zemljita varira ne samo od tipa do tipa zemljita, ve i unutar profila datog tipa
zemljita. Za tanu procjenu teksture zemljita primjenjuju se standardne metode mehanike analize u
laboratoriji.
Prema teksturi zemljita se dijele na skeletna i skeletoidna u brdsko-planinskim i neskeletna
preteno u ravniarskim podrujima. Neskeletna zemljita se sastoje iskljuivo iz sitnog zemljita,
koja se razvrstava u pjeskovita, ilovasta i glinovita.
Iz prethodnog razmatranja proizilazi da je vrsta faza zemljita po svojoj prirodi disperzni ta
vie poludisperzni sistem, jer se sastoji od estica najrazliitijih dimenzija od koloida (<0,002 mm),
do ljunka (20-2 mm), odnosno kamena (>20 mm). Budui da su ove primarne estice nazvane
mehanikim elementima, to e njihov udio u datom zemljitu pretstavljati mehaniki
(granulometrijski) sastav ili testuru.
Stoga se pod mehanikim sastavom zemljita podrazumijeva kvantitativno uee estica
razliitih veliina, koje se grupiu u tzv. mehanike frakcije sa graninim vrijednostima njihovih
dimenzija.

Naime, odreivanje mehanikog sastava mehanika analiza nema za cilj da izdvaja svaku
primarnu esticu posebno niti je to potrebno niti mogue, ve nastoji da ih razvrsta u mehanike
frakcije, kako slijedi u tabeli.
Tabela 4 Meunarodna klasifikacija mehanikih frakcija po Atterbrrg u

Frakcija
Skelet

Sitna zemlja

Veliina estice u mm
Kamen
ljunak
Krupni pijesak
Sitni pijesak
Prah
Glina

preko 20
20 2,0
2,0 0,2
0,2 0,02
0,02 0,002
ispod 0,002

Skelet (kamen i ljunak) je predmet fizikog raspadanja i sastoji se od fragmenata stijena i

minerala (nezaobljenih i zaobljenih oblika). Najvie je zastupljen u brdsko-planinskim (umskim)
zemljitima. Pijesak (krupni i sitni) se takoe javlja u rezultatu fizikog raspadanja, prisutan je u svim
zemljitima u promjenjivim koliinama. Po mineralokom sastavu moe biti: kvarcni, silikatni,
karbonatni ili mjeoviti.
Glina se obrazuje preteno sintezom iz produkata hemijskog raspadanja primarnih
alumosilikata, a moe biti i naslijeena od matinog supstrata.
Slika 7 Opti odnos izmeu veliine estica i vrsta minerala u zemljitu
a) Osnovne karakteristike mehanikih frakcija
Iz dosadanjeg razmatranja proizilazi da u prirodi ne postoje homogeni disperzni sistemi
zemljita, to znai da oni sadre nekoliko grupa ili podgrupa estica. Meutim, odnosi meu njima
mogu biti promjenljivi, a neka od mehanikih frakcija moe biti u prevazi.
Svakoj mehanikoj frakciji pripada odgovarajua uloga i funkcija u zemljitu. Sutina razlike
u fizikom ponaanju pojedinih mehanikih frakcija lei upravo u promjenljivosti specifine aktivne
povrine estica, koja (kao to je ve objanjeno) zavisi od njihove veliine i oblika
Slika 8 Zavisnost ukupne specifine povrine od veliine i oblika estica
Atterberg je pokuao da definie osnovne karakteristike a s tim i funkcije pojedinih
mehanikih frakcija:
- Grupa estica skeleta od 20 2,0 mm (ljunak) gradi meuprostor pora u kojima se voda
uopte ili vrlo slabo zadrava. To su estice skeleta.
- Grupa estica skeleta od 2 0,2 mm (krupan pijesak) se karakterie time, to estice pri
njenoj donjoj granici obezbjeuju zadravanje vode u porama kapilarnim silama.
- Grupa estica od 0,2 0,02 mm (sitan pijesak), pri njenoj donjoj granici ima teorijski
znaaj, tj. da se estice manje od 0,02 mm ne mogu vidjeti golim okom i da gube
uobiajena svojstva pijeska, a poprimaju neka karakteristina za prah glinolika svojstva.
- Grupa estica od 0,02 0,002 mm (prah vidljiv samo pod mikroskopom) ija je donja
granica zasnovana na injenici da estice ispod nje (manje od 0,002 mm) tj. glina
ispoljava Brown-ovo kretanje u vodenim suspenzijama, kapilarno kretanje vode je
usporeno a vodopropustljivost znatno smanjena. Ukratko, frakcija praha zauzima (zbog
svog povrinskog ponaanja) graninu poziciju izmeu estica pijeska i gline.

Grupa estica manjih od 0,002 mm (glina) je samo pod elektronskim mikroskopom

vidljiva, i u stvari predstavlja disperzni sistem, u kojem pored sitnijih koloida (0,0002
mm), sekundarne mineralne estice (manje od 0,002 mm) dominiraju.
Oigledno je dakle, da estice gline zbog svoje veliine i oblika raspolau ogromnom
specifinom povrinom pa ispoljavaju vrlo izraene pojave povrinskog ponaanja: adsorpcija
molekula vode i jona, bubrenje, plastinost i druga fizika svojstva u odnosu na pijesak. Vidi
sl. 9.
-

b) Osnovni princip mehanike analize

Mehaniki sastav (tekstura) zemljita je kljuni parametar u pouavanju njihove geneze i
evolucije. Osim teorijske strane, od velikog je uticaja mehaniki sastav na druga fizika, vodnofizika, mehanika, hemijska, bioloka i ekoloki-proizvodna svojstva. Sve su to razlozi da je
prethodno poznavanje mehanikog sastava, nezaobilazno. stoga se daje kratak osvrt na sutinu i
teorijsku osnovu mehanike analize. Kvantitativna mehanika analiza ima dvije faze:
prva, potpuna disperzija uzorka zemljita izdvajanje pojedinanih primarnih estica od
vezivnog sredstva primjenom niza fizikih i hemijskih postupaka (npr. rehidratacija suvog zemljita,
odnosno peptizacija koloidnih estica), i
druga, frakcionisanje separacija mehanikih frakcija deava se ovim redoslijedom:
- krupni pijesak se putem mokrog prosijavanja zadrava na situ iji su otvori 0,2 mm;
- prah i glina se izdvajaju na osnovu brzine njihovog taloenja (sedimentacije) u suspenziji
sa destilisanom vodom, prema obrascu Stokes-a:

V r2

2 d1 d 2
g
9
m

gdje je: V brzina u cm/s,

r radijus (poluprenik) u cm,
g gravitaciona konstanta (981 cm/s),
d1- specifina masa zemljita (disperzne faze) iznosi 2,65 g/cm3
d2- specifina masa vode (disperzne sredine) iznosi 1 g/cm3
m unutranje trenje disperzne sredine na 20C iznosi 0,01006
Kada se uvrste ove vrijednosti, obrazac dobija konani izraz:

2
2,65 1 2
981
r
9
0,01006

V
34.720

U stvari, ovaj obrazac ukazuje na odnos izmeu radijusa (veliine) estica i brzine njihove
sedimentacije. Prema tome, estice manje od 0,02 mm (prah i glina) taloe se za 4 minuta i 48
sekundi, a estice manje od 0,002 mm (glina) taloe se u stubu suspenzije od 10 cm visine za 48
asova. Ove frakcije se izvlae pomou pipete. Preostaje samo frakcija sitnog pijeska koja proizlazi
raunski iz razlike od 100% tj. sume svih frakcija sitne zemlje.
Kada su kvantitativno odreene sve estice mehanike frakcije sitne zemlje pristupa se
razvrstavanju datog zemljita u odgovarajue teksturne klase. Za tu svrhu postoje brojne klasifikacije.
Navodi se podjela koja se zasniva na meunarodno usvojenim graninim vrijednostima mehanikih
frakcija.

Tabela 5 Klasifikacija zemljita po mehanikom sastavu (Tommerup, 1934.)

Glina
Pijesak
Sitni
Krupni
Glina
Prah
i prah
ukupno
pijesak
pijesak
Teksturna
< 2
2-20
< 20
20-2000
20-200
200-2000
oznaka
%-tni sadraj pojedinih kategorija estica
1. Ilovasti krupni pijesak
< 15
> 45
2. Ilovasti sitni pijesak
< 15
> 40
3. Krupno pjeskov. ilovaa
15 35
> 45
4. Sitno pjeskovita ilovaa
< 15
15 35
> 40
5. Ilovaa
< 45
> 35
6. Prakasta ilovaa
> 45
7. Pjeskovito glin. ilovaa
< 20
< 45
8. Glinovita ilovaa
15 - 25
< 45
> 35
9. Prakasto glin. ilovaa
> 45
> 60
10. Pjeskovita glina
< 20
< 45
11. Ilovasta glina
25 - 45
< 45
> 45
12. Prakasata glina
> 45
> 70
13. Teka glina
> 45
U prirodi ne postoji ni jedno zemljite, koje bi se sastojalo samo od jedne grupe frakcije
estica, to znai da nema razvijenog zemljita iskljuivo od iste frakcije pijeska odnosno gline.
Najpovoljnija je okolnost, ako neko zemljite sadri oko 50% ukupnog pijeska (sa prevagom
sitnog pijeska) i 50% ukupne gline (praha, gline sa koloidima). To su uglavnom ilovae, koje
zauzimaju sredinji poloaj izmeu ekstremno pjeskovitih odnosno glinovitih zemljita.
Pjeskovita zemljita se karakteriu: izraenom aeracijom, te aerobnim procesima intenzivnog
razlaganja organske materije, manjom vododrnom sposobnosti i veom vodoprovodljivosti a s tim i
ispiranjem sastojaka kroz pijesak.
Glinovita zemljita su za razliku od prethodnih slabo aerisana, stoga je u njima razlaganje
organske materije usporeno, podlona su zabarivanju, zaslanjivanju i pojavi vodolea uslijed slabe
vodopropustljivosti. Mehanika obrada glinovitih zemljita je znatno sloenija, posebno u suvom ili
mokrom stanju to ima za posljedicu poveanje vunog otpora i loe efekte. To su bili razlozi da su
glinovita zemljita nazvali "tekim" a pjeskovita "lakim" zemljitima.
Mehaniki sastav zemljita ima praktinog znaenja i za druge namjene, npr, u zemljanim
radovima pri izgradnji kanala, nasipa, brana, ribnjaka i drugih graevinskih objekata.