o pensamento

de Castelao

xoN CARLOS GARRIDO COUCEIRO

INI I SI

10l SI

IG IA I L IE IG IO I S I

DIRECTOR EDITORIAL:
CESREO SNCHEZ IGLESIAS
COORDENACIN

X.

ENRIQUE ACUA

PRIMEIRA EDICIN:
DECEMBRO 2000

XOAN CARLOS GARRIDO COUCEIRO

PROMOCINS CULTURAlS GALEGAS S. A.
APAR TADO 1371
36200 VIGO
DESEo GRFICO BASE:
XOSELO

T ABOADA

I.S.B.N.
84-95350-68-8
DEPSITO LEGAL:
VG-1078-2000
IMPRENTA:
COMERCIAL GRFICA NS S. A.
PRNCIPE 22, 36202 VIGO .

CASTELAO

Triovos a mensaxe do tempo home

que o fixo noso.
E para que escoite o pregn) preciso
xuntar o corpo terra e susurrarlle con
fame doutros das ) cbuspindo polas pupilas o que ven as manso
E si) anda todo verde como a nosa
entrada no mundo.
E as mulleres seguimos a carrexar os segredos que nos fan meigas .para selo libres.
\
E anda con' esa lingua que dura na
boca por ter que mantela do aire que nos
entra de lonxe.
E anda poemos lmites rego, para
que os nosos fillos saiban da uva coma
quen mama e de bornes defendan a la
que enraza nos carballos polo agosto .
E si) anda todo verde como a nosa
entrada no mundo mais anda estamos a
xuntar a auga do diluvio que ti pregoaches no ternpo que haba ser noso.

Rosa Bugallo, 24 xullo 2000

Arenga da Mocidade
Compostela

Limiar
o pensamento nacionalista que agromou con Braas
e Murgua , chegou altura de 1930 con Vilar Ponte,
Porteiro, Viqueira e Losada a facerlle fronte racionalizacin dunha realidade extraordinariamente complexa, e alcanzou con Vicente Risco e a sa obra El
problema poltico de Galicia os mis altos cumes de
comprensin dun panorama especialmente confuso.
Mais ser tamn Risco quen encabece a parlise
dese pensamento e o seu retroceso diante das dificuldades, convertendo a sa teora nun trebello obsoleto e por principio insuperbel, e a incapacidade
dos seus conceptos para captar a realidade conflitiva do mundo como un "coecemento superior" baixo a forma de f, intuicin ou vitalismo.
Ser nestas circuntanscias, no marco da seleccin
negativa que SllpUXO o golpe franquista , cando Castelao se sente na obriga de recoller a posta e darlle
un ltimo impulso ao pensamento nacionalista, para
superar os graves atrancos nos que se atopaba nese
momento. Optamos aqu por expor ese pensamento , xurdido no proceso de resolucin dos problemas
tericos e prcticos cos que tropezou , no canto de
facer unha clasificacin de ideas ordenadas de xeito
temtico ou cronolxico, porque son ditos problemas os que o empuxaron a desenvolver unha determinada rplica conceptual, mis que a afeccin ao
que el denominaba "solitarios filosficos ".
- "7-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI A IRI RI II D IOI

Non quere dicir isto que se sostea, que non

exista unha evolucin, unhas circunstancias biogrficas, un contexto histrico no que haxa que inserir a
sa obra. Outros autores teen abordados estes aspectos e aqu atoparanse continuos reflexos das
sas exposicins, dun xeito inmanente ou de forma
explcita.
Esta maneira intemporal de presentar o pensamento de Castelao ten a intencin de colocar algunhas das sas inquietudes sobre a slida base de
asuntos fundamentais tratados por creadores de ma cro-sistemas filosficos. Isto non responde a ningn
complexo de inferioridade que nos leve a buscar o
amparo na autoridade de pensadores estranxeiros
para acreditar a solvencia das teses do noso paisano , senn, pola contra, faise coa intencin de esclarecer ditas teses atendendo ao maior abondamento
que outros autores teen feito sobre delas,
dicir,
quen sustentaba que chegaba con ser galego para
ser universal, non precisaba andar a buscar no panorama internacional un padrio que o introducise
na congregacin da sabedora mundial, pero a ns
pode resultarnos moi clarificador este xeito de ampliar e encadrar as ideas de Castelao nun plano
mis xeral.
En definitiva, irnos colocar as sas respostas en
dilogo coas doutros investigadores co fin de situalo
no marco do pensamento universal, con independencia de que chegase s mesmas conclusins
como froito de lecturas e de influencias nominalmente identificbeis ou como produto dunha reflexin xenuna.
Naturalmente, sern escolas contemporneas sas
as que aportarn maior nmero de concomitancias;
o caso do existencialismo ou do pensamento crtico
de Frankfurt, con quen compartiu, mis que unhas

8-

101

IPI EI NI SI AIMIEI NI TI OI

IDI EI

ICI AI SI TI EI LI AIOI

fontes escritas comns, unha mesma sociedade e

unha mesma poca sobre as cales pensar.
Pretndense suxerir, pois, lias de reflexin que
abran novas perspectivas de cara a fixar, con mis precisin, o ideario de algun tan excesivamente citado
como ignorado, cando non intencionadamente invertido e volto contra si mesmo, isto , buscamos concretar
con maior exacttude unha definicin e -por que non
dicHo- unha correcta etiquetaxe que evite o fraude na
difusin da sa personalidade.
Un fraude que non debe sorprendernos, ou
que houbo algn caso na historia do pensamento
en que o poder respectase o legado e a memoria de
quen o combatera toda a sa vida? De seguido irnos
ver as concordancias que o creador do lbum Ns
tia co autor do Contrato Social, pero quedan fra
moitas outras, sobre todo as da sa vida de exiliado,
e mesmo as da sa morte e utilizacin do translado
dos seus restos. Neste punto cabe destacar o paralelismo existente entre a sa historia e a de jean-jacques Rousseau, o primeiro nacionalista, defensor da
liberdade de Crcega e de Polonia e enxalzador do
pobo que se reuna baixo a arbore de Guernica a
determinar o seu futuro , o cal , despois de estar en
vida proscrito por Francia (pas que nunca considerou seu e do que mesmo aborreca a sa capital)
unha vez morto, o seu cadaleito transladado a Pars con toda a honra e solemnidade dun heroe nacional, para ser soterrado nun luxaso mausoleo no
Xardn das Tulleras, ao lado de Voltaire Si, o mesmo Voltaire que celebrara cunha carta pblica o rumor da sa morte, que lle chamaba desgraciado sifiltico que arrastra tras de si polos pobos a unha
rameira, cal lle matou a nai e que o mis ambel
que deixou dito sobre el foi: "Na esterqueira onde
est Rousseau rosmando contra a humanidade, p-

-9-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI S I

IG IAI R IRI I IDIOI

deselle botar un anaco de pan se o necesita, pero

preciso avisar aos que 110 boten de que pode comerlle as mans". Mortos os dous, Rousseau e Voltaire, como an oporse a compartir un mesmo teito?
Morto tamn Castelao, como lle podemos pedir a el
que evite que o seu nome sexa malversado, acuando medallas que se autocolocan anualmente moitos
dos que renegan das sas ideas?
Pese a todo, anda queda moito que dicir sobre
el. Un "home con anteollos", tal como o cualificara
a vaca que o fitaba desde o seu relato de Un olla de
vidro, xuzo que el asuma con angustia: " mellor
eu non son mis que o que coidou a vaca. Vela a
ledicia de pensar que cando a mia calivera estea
descuberto xa non poder xuzgarme ningunha vaca"
ao podermos, certamente, aforrar a lectura deste libro anticipando o desenlace: a vaca tia razn. Non
hai nada mis, por eonseguinte, que un home con
anteollos aterrado polo xuzo que fagan del. Mais,
de onde provn ese terror de algun que se ri da
morte?, "a morte non me arrepia e o mal que desexo
meu nemigo que viva at sobrevivirse", de algun que se enfronta valentemente verdade, "eu
son dos que estruchan a cara pra apalpa-la propia
calivera e non fuxo dos cimeterios endexamais".
Xa se advirte que, coa resposta, adintase a conclusin e desfaise o suspense... e quizais estragase o final;
pero despois de todo, dita resposta anunciouna Rousseau hai douscentos anos: o poder xa non se pode
fundar no dereito divino, senn que debe xustificarse
na historia dos seres humanos. Hai algo mis terrbel
que asumir isto? Ficar sen o consolo dunha lexitimidade sagrada que explica a nosa relacin de superioridade ou inferioridade, que xustifica o poder que ns
exercemos ou o que exercen sobre de ns. A realidade
que quedamos espidos diante do xuzo dos outros.
-

10 -

101 IPI E INI SI AIMIEINITIOI ID IE I ICIAI SI TI E ILIAIO:

E Castelao foi quen de amosarse sen careta nun-

ha sociedade no que todos ocultan o sell verdadeiro

rostro coma na sa farsa teatral, por ese feito quizais
merecese estar soterrado xunto co pensador xinebrino, quen, sa vez, tamn descansara mais cmodo na sa compa a que coa do prototipo de socio
do "Casin o Republicano " da Corua con que o
arrombaron. A apropiacin ilcita feita cos seus restos mortais unha metfora da levada a cabo coas
sas ideas. Porque, efectivamente, Voltaire a Rousseau o que Casares Quiroga a Castelao, por mis
que tampouco poidamos resolver a ecuacin co
acougo que proporcionara ter un antecedente tan
prestixioso para rehabilitar o patriota galego como
sera consideralo descendente intelectual do filsofo
suzo. Nin Castelao plaxia a Rousseau (nin a ningun) , nin cremos que a liaxe ideolxica outorgue
ttulo de "p ensador".
Aqu inclinmonos pois por unha concepcin do
pensamento como proceso de resolucin de problemas e non como descubrimento ou revelacin, e resolver problemas consiste , fundamentalmente, en
superar contradicins. Cando non hai antagonismos
tampouco se require esforzo intelectual para solucionalos, isto , non preciso o pensamento. Irnos
pois tratar a epistemoloxa, a tica, a esttica, a antropoloxa, a metafsica , a poltica, a socioloxa,
etc... en Castelao, mais non se vai facer unha presentacin tan escolstica das sas ideas porque se
desvirtuara o carcter fundamental das conviccins
dun autor que non tia como preocupacin fundar
unha escola de meditacin transcendental, enxalzar
a experiencia contemplativa ou patentar un pensamento do que vivir de rditos , senn, simplemente,
pensar, pensar en sentido estricto.
-11-

Teora ou praxe
Pintor, poltico, dramaturgo, literato, ... como definir
a esta figura fundamental da historia de Galiza? Todas as sas facetas se teen abordado amplamente
e en cada unha delas se rastrexou unha determinada posicin ou unha ideoloxa na que encadralo;
pero, sen embargo, atopar estudios sobre o seu
pensar como substrato das diversas aplicacins da
sa reflexin non habitual, xa que o propio obxecto de estudio amosa resistencia a separar dita reflexin das sas diversas aplicacins, isto , Castelao militaba nunha concepcin que considera que
todo pensar pensar en algo, non admitindo a existencia dunha actividade mental sen obxecto do que
ocuparse e, en segundo lugar e conseguintemente,
o soporte comn sobre o que descansan as mltiples expresins da sa actuacin non un pensamento en si mesmo, senn, en todo caso, un mtodo. Un proceder que, por outra banda, tamn
responde e xorde dos propios atrancos que a realidade sobre a que debe pensar lle presenta.
Debemos, pois, considerar Castelao como un
pensador? Resulta atrevido, e mesmo pretencioso,
illar este aspecto que aqu se trata, pois hoxe asistimos ao triunfo do que Marcuse chamaba o "home
unidimensional", sendo habitual descualificar unha
-13-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI S I

IGI A IR IR II IDIO I

faceta dun personaxe determinado por el mesmo ter

destacado en calquera outra, xa que se entende que
un bo profesional ten dedicacin exclusiva e , neste
caso, un bo profesional do pensamento non casa
cun bo artista ou cun bo activista poltico, de a que
moitos fuxan de complicrense noutras tarefas que
poidan pr en dbida a sa definicin como excelente especialista naquela na que pretenden triunfar.
a que ocorre que a unidimensionalidade non
se He pode aplicar a quen a combateu toda a sa
vida, a quen a consideraba unha sofisticada forma
de corrupcin moral mediante a cal un se desentenda do que ocorra ao seu redor, mentres o Poder
celebraba que cada individuo andase ao seu para
que ningun reparase en mudar o comn, a orde
social establecida. Por exemplo, un verdugo cre pr
a salvo a sa moralidade gracias unidimensionalidade: el cumpre co seu deber, ten a conciencia tranquila porque non asunto seu se o reo culpbel
ou inocente, pose tamn unha tica profesional e,
mesmo, unha deontoloxa e s se debe preocupar
que a cabeza caia dun rolo no cesto ao golpe dun
s machadazo, mais Castelao, que considera que as
non se libera da condena moral, pon debaixo da
ilustracin deste funcionario do crime: "E dispois
que merecera o verdugo?" (Causas da Vida, en
diante CV).
Non se pode descortizar a Castelao, presentalo
como se a sa man esquerda non soubese o que faca a sa man dereita. No lbum Ns amsanos un
leador reflexionando coa cabeza pousada sobre o
mango da sa machada e no p escribe: "E que o
seu brazo smentes sirva para guindar arbres!". a
mesmo se preguntara el se o pretendsemos enfilar
por un nico aspecto da sa vida, mis, detrs da
sa obra literaria e artstica, debaixo da sa militan-

14 -

101 IPI EI NI SI AIMIEI NITIOI IDI EI ICIAI SI TI EI LIAIOi

cia poltica, animando as sas investigacins culturais , hai unha conciencia comn que integra de xeito coherente as diversas ramas da sa actividade,
unha conciencia que nel se esforza por rachar cos
compartimentos estancos da sa mente e por embocar nunha mesma direccin o conxunto dos seus
quefaceres vitais , unha conciencia dinmica que trabaIla por dotar dun sentido congruente a sa existencia. En definitiva , un pensamento.
Agora ben, o primeiro problema con que nos
atopamos hora de analizar este pensamento a
falta dun consenso sobre a sa cualificacin como
tal. Isto as, sobre todo, no chamado mbito acadmico, onde o termo "pensamento" est asociado
a un campo semntico restrinxido en canto doutrina
sistemtica de tipo filosfico ou cientfico cunha dimensin universal e eterna. A sa categorizacin
como "home de accin" dificulta este acordo inicial
xa que, precisamente, a teora soe definirse por contraposicin prctica e , se sometemos o seu ideario
a unhas determinadas "circunstancias continxentes"
da sa vida , debemos entender que as sas teses
perden vixencia ao mudar ditas circunstancias.
Xusto G. Beramendi, un dos investigadores que
mis impulso deu ao estudio do seu pensamento,
tamn, paradoxicamente, dos que mis ponen en
dbida a sa condicin de terico: "Castelao xamais
foi un autntico idelogo, mlia escreber un libro
tan influinte como Sempre en Caliza. Nel , a praxis
prevaleceu sempre teora , fose unha praxis artstica , fo se unha praxis poltica. Esta subordinacin
non quer dicer, ausencia de ideoloxa, mais si flexibilidade e sincretismo ideolxicos ao servcio da
consecucin de resultados polticos concretos que
sua vez, estaban supeditados, por unha banda a uns
princpios ticos de actuacin bastante inmutables e ,
-15-

IX IO I IN I

IC IAI R IL IOI S I

IG IA IR IR II ID IO I

por outra, a dous grandes obxectivos estratxicos: a

liberacin nacional de Galiza e a emancipacin socio-econmica do povo galego, e moi especialmente dos seus labregos e marieiros'". Nesta exposicin apntanse as dificultades que comporta
analizar o seu pensamento e queda xa convenientemente esquematizado o repertorio de obstculos
que se deben superar para desentraar a sa teora.
Comezaremos por enfrontrmonos problemtica de tipificar como teora a producin intelectual
elaborada ao servicio dunha determinada intervencin social. Este problema non se nos presentara se
non perdsemos a perspectiva da funcin prctica
da teora que -segundo Vico- caracterizaba a
concepcin dos estudios antigos fronte aos modernos, os cales, para adquirir o carcter estricto de tal
teora, teen que pagar o prezo de perder o acceso
praxe. Non en tanto, cada da resulta mis difcil
defender que a subordinacin de que nos fala Beramendi implica unha desclasificacin da creacin terica. Desde Freud e Marx non moi sostbel a
existencia dunha teora allea a unha motivacin extra-cientfica, e resulta un abuso cualificar soamente
de teora os modelos ideais non contaminados por
intereses sociais.
As insistentes acometidas de Castelao contra a teora desconectada da prctica axudan a reforzar a
sa imaxe contraposta dun autntico idelogo, sobre todo nos termos de producin doutrinal para
consumo de profesionais da especulacin intelectual.
As, vemos como lamenta a postura do organista
da Catedral de Badaxoz (que se nega a tocar o instrumento) e ve nel o exemplo de actitude do que se
entrega teora e se nega a pr en prctica os seus
coecementos:
-

16 -

101 IP IEI NISIAIMIEIN ITIOI ID IE I ICIAI S IT IEI LIAIOI

"No censo de intelectuaes que moran na nasa

Terra hai unha chea d-eles que se asemellan ao orgasta de Badaxoz.
Disque algns pasan a vida ensumidos nas Bibliotecas, para meteren no almacn da memoria
todo canto se leva escrito, e que se un incendio
queimase os seus libros seran capaces de reproducilos. Disque viven fora do naso mundo e que cando marran debemos choralos, porque son sabios"
(1977a, 20).
El insiste na inutilidade dun saber que non se
pon en prctica e defende a prctica como fonte de
saber. Trtase dunha teora que se aprende e verifica na prctica, "eu procurei deprender mis na vida
que nos libros, mis da psicoloxa dos homes e
moitedumes que na hestoria poltica dos pavos"
(Castelao, 1993, 104), unha teora que se volve cara
accin da que procede, pero que non por iso deixa de ser teora.
A teora poltica resulta un lastre para aqueles
poderosos que queren liberarse do mis mnimo
compromiso ou subxeccin no uso discrecional do
poder ca fin de provocar a incerteza entre os oprimidos, que, deste modo, s atoparn acougo baixo
a esperanzadora f na vontade e na intelixencia dun
lder. Neste sentido, Jean Touchard afirma que "O
fascismo non unha doutrina; e o nacionalsocialismo menos anda" ,nel "a accin prima sobre a palabra"> Os fenmenos que vimos de nomear son,
pois, un cheque en branco a nome dun determinado fbrer avalado pala exaltacin de certos sentimentas e aposta a unha exposicin razoada e sistemtica dunhas ideas ca fin de sometelas ao debate
pblico. Cmpre lembrar que Franco, na circular do
14 de decembro de 1937, prohibe todo escrito que
pretenda interpretar a ideoloxa falanxista. Desde
-17-

IXI O II NI

ICI A IRI LI O ! SI

IGI AI RI R III DIO I

entn, soamente o Caudillo est habilitado para dar

sobre ela unha interpretacin autntica, dito doutro
modo, queda abolida toda teora poltica que non
sexa o seu capricho persoal.
Castelao non encaixa entre estes defensores do
que Weber chamaba "ditaduras baseadas na utilizacin da emotividade das masas">, pois non hai ambigidade calculada na elaboracin e difusin da
sa teora poltica, senn que atopamos un esforzo
por discutir publicamente as sas propostas e hai
unha queixa constante pola actitude contraria:
"Os partidos non se preocupan mis que de ser,
cada un, o mis forte e o mis numeroso. As doutrinas na aicin cotidin pasan a segundo plano. Soio
a titica o que conta. Cantos eleitores coecen os
principios pol-os que eles se pronuncian? Moitos
votan, simplementes, por seren 'os mis avanzados'
ou por medo aos 'mis avanzados'. Todos estn dominados, ou pol-o grande medo, ou pol-as grandes
espranzas. E por este medo ou por estas espranzas
todos tratan de reclutar o meirande nmero de eleitores ou partidarios. (Como cando a tcnica suplanta ciencia)" (1993, 76).
O noso autor consciente da utilidade da teora
como elemento emancipador, xa que racionalizar
iguala e iso beneficia sempre os dominados; por
este motivo asume o traballo terico como parte da
sa accin poltica, teimando por escribir unha obra
como o Sempre en Caliza.
Sobre este asunto, Foucault chegou mesmo a
afirmar que toda teora poltica est, por natureza,
contra o poder. Considera este filsofo francs que
"a teora non expresar, non traducir, non aplicar
unha prctica, unha prctica. Pero local e rexional,
non totalizadora. Loita contra o poder, loita para facelo desaparecer e ferilo al onde mis invisbel e
-18-

101 IP IEINI SI A IMIEINIT IOI IDI E I ICIAI SI TI EI LIAIOI

mais insidioso, ou loita por unha toma de conciencia... Unha teora un sistema rexional desta Ioita '",
Podemos compartir con Foucault parte da sa
crtica s teoras "totalitarias", "globais" ou "imperiais" e recoecer en Castelao un autor pertencente
a un saber "sometido" ou "menor", fronte aos "grandes relatos" que, con pretensins "colonizadoras",
xerarquizan e privilexian aqueles aspectos que consideran relevantes e condenan escuridade ou
sombra os saberes dos dominados. Cremos, en consecuencia, que tamn se poden facer entrar no xogo
aqueles "saberes locais, discontinuos, descalificados,
non lexitimados, contra a instancia terica unitaria
que pretendera filtralos, xerarquizalos, ordenalos en
nome dun coecemento verdadeiro e dos dereitos
dunha ciencia que sera posuda por algun">,
, precisamente, o feito de valorar e integrar ese
saberes "locais, discontinuos ..." o que caracteriza e
singulariza Castelao ante os ollos de moitos dos
seus contemporneos, como
o caso de CarIes Pi
Sunyer, Deputado de Esquerra Repubicana e Alcalde
de Barcelona, o cal, no seu libro de memorias, fainos a seguinte semblanza de Castelao:
"En tre os nacionalistas galegos sobranceaba a
personalidade de Castelao. Eu non o coeca; e cando se ergueu para falar na deboura da Constitucin,
endexamais falara con el; mais decontado a mina
atencin e a mia simpata ficaron apreixadas polas
sas verbas. Aquilo era algo novo, outra linguaxe,
Castelao non matinaba arbitrariamente sobre conceitos tericos, dicia simplesmente cousas sinxelas, reais e fondas. Falaba da xente de Galiza, dos pastores, dos labregos, dos pescadores, dos emigrantes,
contando os seus traballos e sufrimentos e a loita de
cada da na sa pobreza'":
Castelao aposta conscientemente por ese saber

19 -

IX IO I INI

IC IA IRI L IO I S I

IG IAI R IR III D IOI

sometido: "Verbas que o pobo non pronuncia somentes conducen a ensarillar as ideas e pol-o tanto
producen males terribles" (1993, 122) e tamn porque debe facerlles fronte aos pseudo intelectuaisou
"monos sabios" da periferia que son educados con
planos armados a imaxe e semellanza do "centro",
seguidores de programas e bibliografas pechadas,
con categoras que lles impiden pensar unha realidade tan peculiar.
Mais esa aposta non o fai caer no autismo irracional de renunciar ao dilogo coas grandes correntes ideolxicas mundiais. De feito, hai unha posta
en comn con todos eses sistemas doutrinais de
orientacin emancipadora (socialismo, comunismo,
anarquismo, republicanismo)". Era consciente de
que un relativismo absoluto en canto afirmacin
dunha racionalizacin exclusiva da realidade galega
e que negase a comunicacin universal non era
conveniente para os intereses galegos.
evidente, por outro lado, que o logos, entendido como razn, pero tamn como lei e como palabra srvelle de cobertura ao Imperio, en base s
sas pretensins universalizadoras. Alexandre Magno aprendeu ben a leccin do seu mestre Aristteles
hora de eliminar os lmites polticos que o filsofo
tia derrubado no plano metafsico, do mesmo xeito
que Hegel va en Napolen a encarnacin ecuestre
do esprito absoluto que estaba a realizar no mundo
un labor de racionalizacin universal, e non cabe
dbida de que Franco era o Napolen de Ortega".
Quizais non sexa unha casualidade que un macedonio levase a cabo o proxecto imperial grego, do
mesmo xeito que un corso desenvolveu o francs e
un galego o espaol; e, sen entrar en consideracins sociolxicas sobre o asunto", parece que superior a capacidade de abstraccin que se He exixe

-20-

101

IPI EI NI SI AIMIEI NI TI OI

IDI EI

ICI AI SI TI EI LI AIOI

a un perifrico hora de desenvolver unha determinada identidade xeneralizadora, e, en calquera caso,

como veremos agora , o proceso de asolagar a diversidade non se pode soster que sexa racional, isto ,
consenso e acordo sobre o comn, a non ser desde
dunha racionalidade instrumental (en termos de
Max Horkheimer), ou sexa, racional para uns determinados intereses particulares.
A racionalidade ten que ver coa utilizacin e creacin de aparellos para intervir na realidade, para
relacionarnos ca medio, para investigar o contorno
e alcanzar os nasos obxectivos; en definitiva, falamas de racionalidade cando hai unha adecuacin
dos medios aos fins. O concepto de racionalidade
ou lagos xorde en Grecia, no sculo VI a. C., fronte
s narracins mitolxicas que daban canta da realidade das causas , da causa , da razn de ser dun
mundo que s tia sentido para o pobo que xeraba
e transmita de xeracin en xeracin ditos mitos,
pero que era un obstculo para entendrense as diversas culturas que entraban en contacto a travs do
florecente comercio mediterrneo. Viuse, entn, a
necesidade de elaborar un discurso explicativo que
superase a interpretacin mtica privativa de cada
grupo, substitundoa por unha cosmovisin racional
que posibilitase o acordo entre eles. Nace pois o lagos, ou palabra que xorde da razn, que se impn
por si mesma, pala sa lxica, e non pala referencia
a instancias divinas e extra-humanas. O lagos argumento, fronte ao mito que narracin.
Mais non hai que caer na tentacin de negarlle a
racionalidade ao mito, pois anda que el se funde
en atributos alleos ao humano , o ser humano
quen o crea para atender os seus intereses, as sas
razns. Debemos, pois, falar dunha racionalidade
particular do pensamento mtico, fronte racionali-21-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IG IAI R IR III DIOI

dade universal do logos. primeira chamarmosHe

"racionalidade mtica". ltima denominarmola
"racionalidade cientfica".
Con todo, racionalidade mtica e cientfica non se
corresponden mecanicamente con etapas da evolucin, nin con reas xeogrficas concretas. Na Grecia
clsica e moito despois, ata os nosos das, seguen
convivindo simultaneamente ambos os dous xeitos
de pensar o mundo. O que ocorreu que o razoar
cientfico, nado en occidente, mis que un criterio
de actuacin foi asumido por Europa como sinal de
identidade, como tradicin, como apelacin autoridade, rematando por converterse nun instrumento
ao servicio duns fins que atendan s aos intereses
occidentais de expansin e colonizacin. A racionalidade cientfica, neste senso, queda reducida racionalidade instrumental, ao non establecer fins universais comns s racionalidades particulares en
contacto, ao non comprender os fins e obxectivos
dos outros. Digamos que certa racionalidade cientfica non s se converteu en instrumental, senn que
tamn en mtica ou, mellor dito, en mstica, para enmascarar os fins particulares dos dominantes baixo
a sacralizacin (non discusin cos dominados) e espiritualizacin (desprezo polo corpo e pola vida dos
oprimidos).
Sen embargo, unha vez que se establece a relacin, o repregue relativista sobre unha racionalidade
propia fronte racionalidade dos dominantes s beneficia estes ltimos. Como di Eder Sader "pensar
que hai que He deixar ao indio a sa propia lxica
oculta unha visin da superioridade europea. Detrs
do enunciado igualitario e respectuoso - ns ternos
a nosa lxica, eles teen a sa- hai unha realidade:
o noso exterminio dos indios". Desde o punto de
vista dos indios do exemplo, o razoamento de Sader

22 -

101

IPI EI NI SI AI MI EI NI TI OI

IDI EI

ICI AI SI TI EI LI AI OI

lvanos conclusin de que

preciso rachar coa
percepcin que se ten dos indxenas como inasimilbeis e lanzarse a establecer as bases dunha racionalidade que integre os intereses e os fins de ambos
os dous desde unha perspectiva cientfica 10.
O pensamento intuitivo popular
exaltado en
Castelao como afirmacin do propio e do vital fronte a unhas abstraccins filosficas esclerotizadas que
alcanzan a sa xeneralidade a medida que se elevan
do chan "n-un mundo de mentiras e artificios, fra
das realidades ntimas, como araas pantasmaes que
tecen o esquecimento da sa propria eisistencia"
(Castelao, 1977a, 19), ou doutrinas xurdicas que "fixeron do Dereito unha reducin da vida a frmulas
metafsicas, para afogaren a liberdade e a vitalidade
dos grupos naturaes" (Castelao, 1977a, 290). E Castelao sabe que a imaxe de irracionalidade dos galegas serve para xustificar a consideracin de que
non poidan valerse por si mesmas e precisen ser tutelados. A irracionalidade lexitima o goberno dos
mis fortes e d cobertura aos que se negan a comprender a diversidade sobre a etnocntrica mirada
de quen considera os demais como incapaces de
comunicrense con eles, de chegar a acordos de interese mutuo, a alianzas sen subordinacins. Unha
racionalidade galega un punto de partida por canto irracional desde o punto de vista alleo, pero resulta racional para os propios intereses, e, para integrar esta racionalidade particular nun marco
universal, Castelao segue ao p da letra o programa
de racionalidade cientfica europea que naceu en
Grecia coas cinco caractersticas que lle son propias:
1.- Actitude crtica: Veremos como o pensamento
de Castelao non
dogmtico e est construdo
como negacin superadora do establecido, como resolucin das contradicins.

-23-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI AI RI RI I ID IOI

2.- Busca da verdade: A verdade beneficia sempre os oprimidos, por isto se acocha , faise invisbel,
e por isto preciso facela aboiar superficie.
3.- Carcter universal: A imposicin da uniformidade a cargo dun particular non como se alcanza
o universal, a universalidade conqustase, para Castelao, polo acordo entre a pluralidade.
4.- Intersubxectividade: Os outros son suxeitos
que nos miran e nos xulgan e non posbel soster a
obxectividade sen o concurso doutros suxeitos.
5.- Autoconciencia da limitacin: A finitude non
totalidade incompleta, o que a fai completa a sa
toma de conciencia. Resulta absurdo aspirar a conquistar a totalidade completa polo feito de adoptar
outra finitude que, por ser triunfante nun momento
e nun espacio determinado, dse por eterna e universal.
Estas son as bases sobre as que constre a ponte
entre o seu pensamento e o pensamento universal,
ou, mellor dito, entre unha racionalidade instrumental ao servicio dos intereses dunha determinada co munidade, nos termos de Beramendi, e a racionalidade cientfica ao servicio dos intereses da
humanidade no seu conxunto. Unha racionalidade
galega que
preciso conciliar coa racionalidade
universal e por iso insiste en que pr o acento na
funcionalidade da propia cultura non impide a comunicacin coas alleas:
"Non posible negar a diferenciacin psicolxica
de Galiza. Abondara, para demostralo , con citar os
aldraxes que os clsicos castelns nos dirixiron, en
verso e prosa, por considerarnos diferentes e non
asimilables; como bastara lembrar ese afn, inconscentemente separador, dos que nos chaman 'gallegos!' -con sorna-, por creren que sendo diferentes somos contrarios a eles. Eses aldraxes teen

24 -

101 IPI E IN ISIA IMIE IN IT IO I IDI E I ICIAISI TI EI LIAIOI

unha explicacin: Os imperialistas, cando topan coa

resistencia espiritual d-un povo sometido, confunden a dureza para deixarse asimilar coa dureza
para asimilar ," (Castelao, 1977a, 50).
Castelao desenvolve o seu pensamento desde
unha perspectiva local ou rexional -se utilizamos
os termos de Foucault-, mais ngase a reducilo a
un pensamento illado; el aposta polo dilogo universal e lnzase ao encontro de teoras globais, se
ben non se insire en ningn sistema filosfico totalizador existente porque tampouco se insire nel a realidade que quere teorizar, ou , mellor dito, nin sequera esa realidade real para ditos sistemas.
No momento histrico no que Castelao se lanza
a pensar a propia sociedade, as correntes ideolxicas globais estaban a ser instrumentalizadas para xerar unha falsa conciencia na que era habitual a renuncia a ter os ps sobre a terra en aras de acadar a
universalidade dunha determinada tese.
E, dentro deses grandes relatos , o marxismo co
que Castelao ter que debater mis en profundidade
sobre o modelo de emancipacin. Un marxismo
convertido, altura dos anos 20 e 30, nunha ideoloxa alienante baixo a cal era habitual un desarraigamento das condicins reais propias de cada sociedade , tal como nos conta ]oseph Gabel a respecto do
caso italiano:
"A fascinacin exercida pola Revolucin de Outubro sobre os socialistas italianos, a falsa identificacion de das situacins histricas inconmensurbeis, impediron a elaboracin de calquera tctica
defensiva coherente, e fixeron posbel o triunfo de
Mussolini"!'.
"Paralelame nte o mesianismo socialista -al111entado do exemplo, moi prximo no tempo, da Revolucin de Outubro- contina causando estragos,
-25-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI O I SI

IGI AI R IR III DIO I

obstaculizando a elaboracin de calquera tctica

adaptada s exixencias do momento... Rusia non
Italia. Lenine pon en garda: Xamais pretendemos
que Serrati copiara en Italia a revolucin rusa. Sera
absurdo pretendelo. Somos o bastante intelixentes e o
bastante flexbeis como para evitar unha tontera semellante... Se Rusia se converte para Serrati en mo delo da revolucin a realizar, non unicamente
porque a revolucin tivo lugar en Rusia, senn esencialmente porque, de golpe, Serrati e os maximalistas
se instalaronfra da realida de"12.
En termos semellantes se refire Castelao actuacin dos socialistas espaois: "Nas Cortes Constituintes do 1931 non abondaba ser republicn; era
preciso ser socialista ou amigo dos socialistas. Dispois vimos que os socialistas non acataban o trunfo
democrtico das 'dereitas' e que poan a Repblica
no desparadeiro da revolucin. Mas tarde trouxeron
a Repblica ao desterro e provocaron a divisin do
republicanismo...." (1993, 90). O marxismo aportou
aos polticos espaois un repertorio de conceptos
baleiros que lles impedan ver o que realmente estaba a ocorrer: "A cegueira dos hespaoes mal que
non ten cura, porque cegueira voluntaria. Cerran
os ollos para non veren... Empanse en vivir de t picos luxados pol-o uso i en desprezar a verdade. E
a sa teima preferida consiste en chamrense progresistas i en alcuaren de retrgadas aos que non
soportan a sa lei. Combatan aos vascos por reaicionarios; aos galegos por reaicionarios; aos catalns
por reaicionarios".. . "Non se dara nada mis risible
se non eixistira un Exrcito Regular e a Garda civil
para defenderen esta hipocresia, esta ficcin, esta
falsedade; pero xa non risible senn indiante, a
posicin suicida das 'esquerdas' e do mesmo proletariado" (Castelao, 1977a, 190-191).

- 26-

101 IPI EI N ISI AIMIEI N ITIOI IDIE I ICIAI SI TI EI LIAIOI

Fronte aos que "sio afincan as sas arelas en

abstraicins poltico-filosficas ou en sistemas revolucionarios implantados a distancia" (Castelao,
1977a, 219), o seu obxectivo a conquista dun pensamento autntico. Sen embargo, ser o feito de
non ter exercido o plaxio ou a adhesin a unha
doutrina existente en voga no momento unha das
razns polas que se He retira a categora de pensador ou idelogo, noutras palabras, pola sa falta de
homologacin. Agora ben, o que Beramendi chama
"sincretismo ideolxico ao servicio da consecucin
duns resultados polticos concretos" pode interpretarse ben como recipiente pasivo no que se verten
diversas ideas, ou ben como esforzo en desenvolver
unha teora autnoma pero non illada':', unha teora
propia que abre os brazos a todas as doutrinas coas
que comparte teses en comn.
Se nos achegarnos ao seu pensamento, facendo
un exercicio de reconstrucin do seu ideario como
consecuencia dunha determinada estratexia de
emancipacin social, a partir dun contexto espacial
e temporal moi concreto, tamn atopamos elementos estruturais que perduran mis al dunhas propostas conxunturais e accesorias, que teen a sa
importancia e operatividade, pero que son mis o
produto que a causa, mis o accidente que a substancia da sa teora.
Eses elementos estruturais te en que ver ca obxectivo , antes indicado, da emancipacin, pero
importante insistir na metodoloxa utilizada por Castelao para pensar dita emancipacin e que coincide
co que, en terminoloxa de Erich Fromm, sera un
"pensamento autntico".
Un "p en sam e n to autntico" todo o contrario
dun "calco", dunha "copia", sendo, por tanto, difcil
comprendelo partindo doutros idearios e buscando
-27 -

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI AI RI RI II DIOI

os seus posbeis impactos nun Castelao contemplativo e consumista. Nese caso o produto final sera,
efectivamente, unha mestura de ideoloxas contraditorias, un revolto de Stalin con Renan, de Risco cos
irmns Vilar Ponte.
El recolle elementos de diversas correntes existentes, pero non o recolle todo, senn s aquilo
que He til, isto , desde unha posicin propia
chega mesma conclusin que outros pensadores
nacionais e universais. Son coincidencias conscientes ou inconscientes e que podemos ir detectando
na sa obra, sen que ningun tire conclusins anticipadas sobre unha determinada adscricin a un ou
outro ideario no seu conxunto; por exemplo, dinos:
"Cmpre dicir que apelo a Stalin, non por sentirme inclinado a orgaizacin internacional que l dirixe (eu vivo en latitudes moi distantes do comunismo), senn porque no problema das nacionalidades
abraza, con decisin, o ideal patritico da liberdade ... A teora de Stalin encol do problema nacional
concorda, en absoluto, cos sentimentos permanentes de Galiza, traducidos en verbas que o povo galego soupo pronunciar por boca dos galeguistas. Velah unha concordancia que eu reputo venturosa ..."
(Castelao, 1977a 39-40).
imposbel encaixar Castelao mecanicamente en
ningn lugar comn, sobre todo atendendo ao etiquetado vixente: tan absurdo resulta cualificalo de
conservador na sa etapa de Rianxo, pola sa militancia no maurismo, como negar que compartise teses comns co marxismo ao non ser militante do
PCE ou PSOE, do mesmo modo que a ningun se
He ocorre cualificar a Lousada Diguez de liberal
por intervir na poltica local estradense a travs do
Partido Liberal durante o mesmo perodo que Castelao en Rianxo o faca no Partido Conservador.

28 -

101

IPI E INI SI A IMIEI N ITI OI ID IE I ICI AI SI TI EI LI AIOI

unha metodoloxa nominalista de identificacin ideolxica, tan cmoda como inexacta, e , neste sentido, o propio Castelao deunos leccins de anlises
da dinmica poltica en termos mis funcionalistas e
mstranos como -por exemplo- o "Casino Republicano" da Corua era unha peza "do xogo monrquico" (1977a, 172) , corno un catlico vasco resultaba mis progresista que un laborista ingls (1977a ,
155), como os "federaes" non eran mis que "farsantes " centralistas (1977a, 176), como a guerrilla comunista favoreca a Franco ou como os Socialistas
eran tteres dos britnicos (1990 , 36-55).
Encontramos nel unha teora social que se constre para resolver dialecticamente as contradicins
que se atopan na realidade, nunha realidade que
non
universal senn particular, unha realidade
que non homoxnea senn heteroxnea, unha realidade que non ideal senn emprica. Por isto, o
pensamento de Castelao hai que comprendelo
como conciliacin dinmica de elementos antagnicos e non podemos atrapalo nun frasco e porlle
unha etiqueta como aos abortos de dona Micaela,
quen trataba aos fetos mortos como se fosen uns fillos tan cheos de vida que mesmo lles festexaba o
aniversario.
Beramendi flanos de que a teora est subordinada a uns resultados prcticos, pois ben, preferbel prestarlle atencin ao uso para logo adxectivala,
para comprendela no seu contexto. O filsofo francs Deleuze defende a tese de que unha teora
como unha caixa de ferramentas onde cada quen
vai buscar o que precisa e o importante
servirse
dela, ou sexa, unha teora non ten nada que ver co
seu significante; en cambio neste traballo estase
mis perto de Habermas cando afirma que: "podemos distinguir as teoras polo feito de se, segundo a

-29-

IXI OI IN I

IC IA IR ILI O I SI

IGI AI R IR III DIOI

sa estructura, estn referidas ou non a unha posible emancipacin">'. Deste xeito, o marxismo deixa
de ser tal cando se converte en mistificador, xa que
non s cambia o uso , senn que a propia teora
debe ser manipulada para adaptala ao novo lISO. No
caso de Castelao, non aceptbel un uso diferente
do que el He deu ao seu pensamento e , se imprescindbel prlle nome, ternos que partir da inequvoca identificacin deste autor como terico do nacionalismo, o cal o nico rtulo que lexitimamente
pode soportar,
mis, para negarllo habera que
distorsionar ata extremos irrecoecbeis os seus textos ou a sa biografa.
Agora ben, o propio asunto que pretende teorizar, o nacionalismo, ten unhas caractersticas peculiares -o seu famoso carcter proteico- que lle
impiden deixarse someter doadamente a xuzos fciles e globais. Isto foi o que levou maior parte dos
sistemas filosficos e polticos a evitar elaborar unha
doutrina xeral sobre o tema, anda que moitos deles
teen contribudo teora nacionalista desde diferentes perspectivas e todos teen ditaminado a sa
maldicin ou beizn sobre o asunto. De a que Castelao non tivese oportunidade de topar refuxio no
marco de ningn deses grandes edificios tericos.
En ningn? .. en ningn a excepto do propio nacionalismo, se se acepta, claro est, a posibilidade de
que exista unha teora universal sobre un fenmeno
que se basea, precisamente, na afirmacin da particularidade. Unha teora xeral sobre unha ideoloxa
feita a medida para dar resposta a un contexto concre to.
A solucin dada por Anthony D. Smith permtenos fixar unha teora universal do nacionalismo a
travs da distincin entre o que el denomina doutrina central e as derivacins que dela se fan atenden

30 -

101 IPI EI NI SI AIMIEINITIOI IDI EI ICIAI SI TI EI LIAIO:

do a que cada nacionalismo, polo seu carcter histrico e pala sa adecuacin a un espacio determinado, exixe un tratamento especfico a maiores. Veremos como Castelao subscribe todas as teses que
este autor cita da doutrina central ou orixinal do nacionalismo:
- A humanidade atpase naturalmente dividida
en nacins.
- Cada nacin ten o seu carcter peculiar.
- A orixe de todo poder poltico a nacin, a
colectividade total.
- Para a sa liberdade e autorrealizacin, os homes deben identificarse cunha nacin.
- As nacins s poden realizarse nos seus propios Estados.
- A lealdade ao Estado-Nacin anterior s demais lealdades.
- A condicin primaria da liberdade e harmona
global o fortalecemento do Estado-nacin'>.
Pero ser nacionalista nunca se considerou categora conceptual suficiente e sempre se buscou pr
un apelido que permitise aclarar un termo que tivo
os mis diversos usos. Sen embargo, esa aclaracin
s posbel a travs de analizar ditos lISOS e non se
resolve ca engadido de novas adxectivos.
As pois, volvendo sobre a afirmacin de Beramendi ande a teora en Castelao est supeditada a
unha estratexia de emancipacin, queremos dicir
que neses termos en que debemos recompor o
seu pensamento e reconstrur a sa estrutura, deducindo a estratexia ou a funcionalidade que reflicten.
Temas que recoecer que esta tarefa presenta
certos inconvenientes , pois os mltiples destinatarios aos que se dirixe (o pobo, os intelectuais, os
propios militantes nacionalistas, os doutros partidos
aliados , etc ...) , a funcionalidade didctica, o empre-31-

IXI OI INI

le IAI R IL 101 S I

IG IA IR IR 11 IDIO I

go de diferentes linguaxes de expresin e a sa intencionalidade manifesta fan que a obra terica de

Castelao tea unhas caractersticas especiais, como
xa ten apuntado Rei Romeu referndose ao Sempre
en Caliza: "Non en balde bulen no interior dos seus
captulos formas e subxneros do discurso ensastico de grande competencia e modernidade: o discurso, o artigo, a crtica, o informe, o tratado, o manifesto, o panfleto, o folleto, a caricatura simblica, o
texto emblemtico..., todas elas modalidades ensasticas definidas pola finalidade pragmtico-ideolxicas?". Estas caractersticas especiais son derivadas
da dificultade de salvar a contradicin entre teora e
praxe. Unha contradicin que se nos presenta tanto
na dimensin espacial como temporal, ben bloqueando a accin, ben impedindo a nosa reflexin.
Na dimensin espacial a antinomia sitase entre
unha teora que alcanzar o saber universal a medida que se esvae o sentido da accin (o home nunca
pode actuar sobre a totalidade), ou unha praxe fragmentada, absurda, illada e sen racionalidade. Neste
sentido moi til o concepto sartriano de "totalidades destotalizadas", o cal permite comprender que a
separacin non excle a relacin e axdanos a escapar de sta falsa dicotoma de escoller entre o ab surdo continxente do discontinuo e a necesidade racionalista do continuo.
Na arte -como nos fai ver Simone de Beauvoironde mis claramente se aprecia o que ela denomina "asumir a finitude " sen que iso impida a sa presentacin como absoluta: "Un cadro no cal estivesen
todos os problemas pictricos sera inconcebbel. .. O
escultor que esculpiu as Coreas de Atenas pensaba
con razn que faca unha obra terminada."!'.
Castelao bota man de Risco para definir Galiza
como unha "totalidade destotalizada", un espacio

-32-

10 1 IPI EI NI SI A IMIEI N ITI OI ID IEI

ICI AI SI TI E ILI AIOI

completo e absoluto, un mundo (Castelao, 1977a,

93). Con esta idea conctase a asuncin da finitude
coa aspiracin universalidade.
En canto aos problemas qlle presenta conciliar
teora e praxe na dimensin temporal, os existencialistas tamn chamaron a atencin sobre o feito de
que "o home de accin non esperar nunca, para
decidir, que un coecemento perfecto He probe a
necesidade dunha eleccin deterrnnada "!". Neste
senso Castelao apunta esta idea para a sa campaa
de propagandista durante a guerra: "No vale razonar
porque en Espaa la Lgica es el sector ms absurdo de la Filosofa y si nos hubiramos detenido a
razonar ya seran dueos de Espaa los facciosos "
(2000, 807), nesta lia gusta de pr exemplos da actividade artstica para reforzar esa tese de que a teora , en canto busca da verdade, e a accin, en canto
realizacin do ben, non poden presentarse illadas e
separadas no espacio, pero tampouco no tempo:
"Nista eisposicin deprendn que se debe coecer o mtier para pintar. Que iste mtier cousa dificultosa de adequerir e que denantes de coecelo
tdolos pasos que se dean han sere pra mellorar
tinica. Agora ben; cando se coece o mtier dbese pintar con facilidade, sen estudiar o modelo coa
mesma lentitude con que se deprendeu o mtier.
Un pintor debe pintar coa mesma inconsciencia con
que un violinista toca no violn as obras que coece; pero se o violinista non vai razonando cada movimento dos dedos enriba das cordas ten sempre
conciencia do que eispresan os sonidos que xurden
do instrumento, e as un pintor qlle queira sere artista ha tere inconsciencia do mtier (por sabelo de
memoria) e consciencia do que eispresa en cada
pincelada." (1977b, 142).
O concepto francs de mtier ou oficio unha
-33-

IX IOi I N I

IC IA IR IL IO I S I

IG IAI R IRI I ID IOI

teora que se interioriza na consciencia, de xeito

que exercemos as accins conforme a dito mtier,
sen necesidade de razoar cada unha das nosas actuacins. O exemplo do msico -organista de Badaxoz ou violinista- permtelle a Castelao recrear a
imaxe do home de accin con formacin terica.
Como din os existencialistas: desde que introducimos no mundo a presencia do individuo finito
-presencia sen a cal non hai mundo- recrtanse
as formas finitas a travs do espacio e do tempo.
A autoconciencia da limitacin, de que falamos
enriba como unha das caractersticas da racionalidade cientfica, non incompatbel co feito de que, en
ningunha poca, a ciencia se considerase parcial,
con lagoas. Sen crerse definitiva, quxose sempre,
sen embargo, expresin total do mundo".
O mtier un concepto extrado da actividade
artstica para aclarar o recorte temporal. O recorte
espacial tamn queda na arte asumido no plano da
relacin entre a teora e a praxe. Refermonos sa
tese -e tamn de Risco- segundo a cal a universalidade non se consegue por negacin do particular
en beneficio do Absoluto (Hegel), senn que sobre
o fondo nico do mundo destacan unha pluralidade
de conxuntos coherentes dos que preciso partir na
perspectiva de achar a unidade. A propsito disto,
dinos Risco: "Crear valores universais non
asimilarse os valores xa creados por outros pobos, com'o
que se viste n 'un bazar de roupas fe itas , senon
contrario, impoer no mundo os nosos valores. Non
aspirar a cosmopolitar Galicia, senn a galeguizl-o
mundo'?", Castelao retomar as mesmas ideas cando
escribe:
"O s artistas espaoles cando veen a Pars non
traen a sua habitual maneira senn que a modifican
pra semellar con iso mis parisinos; velah unha

- 34 -

101

IPI EI NI SI AIMIEI NIT 0 1 IDI EI ICIAI SI TI EI LIAIOI

mostra da mentalidade espaola; velah unha mostra do concepto que ten Espaa da universalidade.
Querendo faguerse universaes fnse cosmopolitas ,
que ven a ser o contrario. Canto mis diferentes
mis eisistentes e vindo a Pars compre traer valores arrincados da terra de un e logo elaboralos de
xeito persoal. u que hai minas nas cidades? ..
se todos nos faguemos cosmopolitas, decir parisinos , o cosmopolitismo, decir Pars, xa non eisistira , porque o cosmopolitismo a mesturanza , a
convivencia de xentes de pobos diferentes... O arte
non ten fronteiras; velah unha frase que non queren entender as bestas. arte non ten fronteiras
porque unha obra de arte
sempre unha obra de
arte en calquera pobo; pero iso quer decir que o
nacionalismo no arte non contrario universalismo" (1977b, 118-119).
En definitiva , se ben Beramendi nos di: "Nel a
praxis prevaleceu sempre teora, fose unha praxis
artstica, fose unha praxis poltica", aqu profundouse nesta relacin de xeito que a praxe artstica e poltica non teen un desenvolvemento anterior teora , nin a teora un desenvolvemento anterior
praxe, senn que a conciliacin entre ambos o resultado da expresin dunha determinada concepcin militante da ciencia. Isto , Castelao non mente
a sabendas ou defende unha determinada tese en
funcin dos seus intereses prcticos, o que hai un
compromiso co mundo que o empurra cara unha
busca permanente da verdade. Mais a verdade non
se atopa nun lugar fra do su xeito nin tampouco
nun recanto da sa interioridade. A verdade das
cousas e das persoas non est nelas mesmas, o seu
lugar atpase na relacin que se ten con elas e no
que elas fan. A verdade do rgano da Catedral de
Badaxoz, a priori, non ser un instrumento musical

-35-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI S I

IG IAI RI RI I IDIOI

ou un valioso obxecto ornamental; a verdade non

est no rgano, xa que depende da acttude prctica
do organista que este sexa unha causa ou outra,
dicir, depende de se o organista exerce de organista,
feto que non s amasar a verdade do rgano, senn a sa propia verdade en canto organista... ou
violinista; este ltimo caso pnnolo como exemplo
para amasar que, anda carecendo de instrumento,
pode definirse como tal se a sa praxe concorda
coa definicin: "Cando un violinista non ten violn
ponlle unha corda a cana dunha basoira e pode interpretar fermosas melodas; pero cando se lle d un
violn, anda que sexa un estradivarius, a un incapaz, o violn ficar mudo" (1993, 48). O violinista,
anda sen medios, serao na medida en que exerza
como tal, sen embargo, "o incapaz", anda que posa a teora, se non a pon en prctica, e se chama
violinista ou organista, a sa verdade unha mentira por motos tratados que lera sobre violn.
E non se pode dicir que as continuas arremetidas
de Castelao contra os revolucionarios de libro sexan
un atentado contra a Teora. "-Eu estudio pra vos
redimir. - E 'o que escribeu os libros tamn estudiou nos libros?" (CV), esta pregunta que se fai o labrego do deseo de Castelao e que reflicte o seu
desprezo polos "que todo lo aprenden en los libros,
porque son tiles en ciertas disciplinas intelectuales"
(Castelao, 1977a, 420) non
nada comparada coa
confesin de Rousseau a un amigo: "odio os libros,
s te ensinan a falar do que non sabes" e a ningun
se He acorre dicir que Rousseau est en contra da
teora. Todo o mundo interpreta correctamente o
suzo porque non hai prexuzos, pero, no galego, a
sa concepcin de que a verdade anda non est escrita entndese como unha mostra de debilidade intelectual.

-36-

10 1 IP IE IN SI A IMIE IN ITI OI OI EI

IC IA IS ITI E IL IAIO!

Esa simbiose entre teora e praxe que predica

descansa a coto sobre o exemplo da arte. A teora
COIllO mtier apiase na sa exernplificacin da m sica, en canto arte no tempo, e, polo que respecta
teora fundada na conciencia da finitude, axdase
da pintura nacional, en canto arte no espacio. Non
debe sorprendernos esta retroalimentacin que se
produce nel entre arte e razn, por canto a sa conciliacin desemboca no ncleo mesmo do seu pensamento: a teora sentida. Conquista a superacin da
contradiccin entre teora e praxe na interiorizacin
da teora, na concertacin entre beleza e verdade,
entre razn e sentimento, pois: "non se debe aspirar
ao Poder cando non se conta con ideias previsoras,
enraizadas en sentimentos lcitos, dicir, con ideaes" (1977a, 371).

37 -

Sentimento

GU

razn

Do mesmo xeito que se nega que Castelao fose un

"te rico'? ' , acsaselle tamn de impoltico, reservndolle exclusivamente o papel de "xenial artista ", anda que, iso si, cun compromiso tico irrenuncibel.
Fronte a isto tense reaccionado desvalorizando a
sa arte por entender que estaba a eclipsar ou solapar outras dimensins que se pretenda resaltar.
Mais, en Castelao, Verdade Ca teora), Beleza Ca
arte), e Ben Ca moral) non son aspectos que se esculcan remexendo en diversos compartimentos estancos, senn que se explican uns desde outros,
dentro dun contexto comn que o seu compromiso consciente co mundo Ca poltica). Un mundo do
que s podemos fuxir morrendo e a conciencia da
morte -tan presente na obra de Castelao- non
senn a lembranza de que esa morte non se produciu anda, unha afirmacin da vida, unha vida, a
nosa existencia, que vai unida existencia dese
mundo, isto , un mundo que existe coa nosa colaboracin, tanto activa como pasiva, xa que todo o
que fagamos ou deixemos de facer -no terreo terico, artstico ou tico- ter repercusins nel.
Esta interrelacin manifstase tanto nos produtos finais das diferentes reas de actividade como
no propio mtodo de producin. As, unha das
constantes que detectamos no seu pensamento, ou,
mellor dito, no seu pensar, a creatividade e orixi-39-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IGI A IR IR II IDIO I

nalidade coa que se enfronta aos problemas. Actitude creativa que ten moito que ver coa sa vocacin artstica.
Debemos concebir creatividade como oposicin
ao mimetismo, como apertura de camios senlleiros.
Desde os ensaios sobre esttica do primeiro cuarto
de sculo, tanto sobre a literatura como sobre a caricatura, manifesta a necesidade de apostar por
unha arte que, senda moi galega, sexa, por tanto,
universal e cal lle ser leal ata a sa derradeira
obra literaria, Os vellos non deben de namorarse, na
que manifesta o mesmo ao facer a sa presentacin
no Uruguai: "no hay obra de arte capaz de resistir el
juicio del tiempo que no lleve el cuo de una nacionalidad" (Castelao, 1999, 572); lealdade pala cal
chegar a refugar a posibilidade de subirse ao carro
de ningunha corrente artstica internacional para
porse de moda a costa de deixar de ser singular:
"Serei futurista, cubista, espresionista, orfista? Non;
serei outra causa que anda non sei o que ser"
(1977b).
Esta singularidade proporcinalla o propio entorno especfico da sa peripecia vital. As, Castelao
sentenciaba "en galego hai moito que faguer e pouco que roubar">, sendo moi duro na sa condena
dos que el chamaba "literatos ricos e vanidosos"
que escriban en casteln para triunfar na Corte, tendo en canta tamn que mis cmodo manexarse
nunha literatura xa consolidada que ter que "sacala
do seu miolo".
De todos xeitos, ser orixinal non quere dicir estar
illado e renunciar ao dilogo cos demais. Ser autntico non rifa con importarmos aquilo que nos pode
ser de utilidade, "verdadeiramente non sei como os
artistas ilustradores de eiqu de Paris non fan cousas
mellares tendo ande ... roubar cousas tan boas (rou-40-

101 IPI E INI SIAIMIEI NITIOI IDI EI ICIAI S ITI EI LIAIOI

bar en anaqumos cuase non roubar)" (1977b,

145). De feito, o Diario 1921 d testemuo dunha
grande absorcin de ideas que logo Castelao plasmar na sa obra: "o esquelete da rnia arte gaou
moito" (1977b, 166). Este acopio de datos abarcar
tanto ideas como vivencias, e dar lugar tamn a
unha simbiose entre "vida " e "obra" que ser unha
caracterstica fundamental da sa producin artstica
na que el expresamente quere estar presente: como
autor retratado nos seus deseos, como narrador
autobiogrfico nos seus relatos, e, mesmo, como
presentador na representacin da sa obra teatral.
Da experiencia desta viaxe pola Europa dos anos
20 atoparemos secuelas ao longo da sa obra. Por
exemplo, feitos biogrficos, como a sa visita ao osteologist de Paris na que He ensinou "pelexas de
cristiano tatuadas" (1977b, 84), inspiraron unha das
Cousas na que narra a historia de Ramn CarbaHo ,
se ben He d unha aplicacin propia: a deshumanizacin da emigracin.
Noutro lugar escribe: "Hoxe contoume un francs
o disgusto dunha seorona fidalga de Pars por morrrselle ... un canci o. O francs refireume o sentimento da seora con verdadeira emocin pra demostrarme o b curazn da seora. Eu lembreime
de camino dos contos que se contan do galego a
qun se He marre unha vaca e decateime do lonxe
que est un sentimento do outro e a diferencia que
hai entre un cancio mal criado e unha vaca que d
pra vivir. As xentes da vila estn podres e queren
sempre moquearse dos probes paisanos: tan humns e tan conformes s leis de Deus. Amostrar istes dous sentimentos d motivo pra un conto "
(1977b, 149).
E, efectivamente, este feito reproduciuno en deseos de Cousas da vida, tia en mentes colocalo
-41-

IXI OI INI

ICI AI RI L IOI S I

IGI AI RI R III DIOI

nunha das sas proxectadas obras de teatro e aparece en Cousas> no seu relato "Si eu fose autor", na
que en dous lances trata, por separado, a mortc do
can nun escenario burgus e a morte da vaca nun
escenario labrego, feitos que provocan sentimentos
encontrados segundo o pblico sexa dun ou doutro
grupo social ("patio de butacas" ou "galieiro''); o
cal induce o lector, en palabras de Rei Romeu, "reflexin sobre o feito teatral, sobre o autor, actor e
sociedade">', pois, se a arte pretende suscitar ernocins, nunha sociedade dividida en clases sociais o
mesmo asunto produce reaccins diferentes segundo sexa o espectador: "as seoritas que choran pola morte d-un can ridculo non comprenden a door
d-unha familia labrega cando se He morre unha
vaca" (Castelao, 1977a, 136); por este motivo, a propia eleccin do tema xa leva a tomar partido o autor e, de feito, por moita obxectividade con que
presente -tal como fai Castelao no seu relato-
imposbel xa a inocencia do creador, en palabras de
Simone de Beuvoir: "Para que o artista tea un
mundo que expresar, necesario antes que estea situado nese mundo, oprimido ou opresor, resignado
ou rebelde, home entre os hornes">.
Cando asiste ao Teatro da Arte e, mis concretamente, ao Teatro do Morcego ruso afirma: "Iste teatro o que ocupa todolos meus pensamentos, tanto
que penso faguer algo disto na primeira ocasin al
na nosa Terra" (1977b, 106). E, se ben tardar 20
anos en ver realizados os seus proxectos, xa toma
nota dalgunhas ideas que logo veremos reflectidas
en Os vellos non deben de namorarse.
A estada de Raolas en Pars, narrada na sa
novela Os dous de sempre, produto tamn das irnpresins obtidas na sa viaxe do ano 1921, ao igual
que a experiencia de Pedrio na emigracin arxen-

42 -

10 1 IPI EI NI SI A IMIE INI T IOI

IDI E I ICI AI SI TI EI LI AIOI

tina lembra a sa propia infancia neste pas sudamericano.

O debuxante e estudioso da sa caricatura Siro
refrese s influencias na sa arte do seguinte xeito:
"Castelao formouse artisticamente como se formaron
sempre os grandes creadores: estudiando a todos
cantos tivesen algo qlle He ensinar. Debeu, pois,
aprender dos primitivos flamengos, dos gravadores
xaponeses, de Gaya, de Gulbransson, de Forain e
quizais de moitos mis; pero sobre todo, aprendeu
do pobo galego; da arte popular feita pedra polos
mestres canteiros e do humorismo annimo que
chega a ns en forma de cantigas e refrns">,
Para Castelao, ser orixinal asumir os trazos colectivos especficos da sociedade na que existimos
para desenvolver a creacin a travs da identificacin coa propia comunidade na que a tradicin (popular), mis que a historia (escrita polos vencedores), foi sedimentando toda unha serie de recursos
-como o caso do idioma- adecuados e apegados a unha realidade concreta que estamos na abriga de usar se non queremos caer na ficcin de pensrmonos universais por negrmonos a recrear o
propio, e construr a nasa creacin artstica ou ideolxica con materiais de prestado. Se non se quere
caer na ilusin de afirmar a individualidade fuxindo
e deostando a propia colectividade para porse ao
servicio dunha outra colectividade allea ande a individualidade queda mis desfigurada anda, se o que
se pretende aportar algo propio, ofrcesel1e ao alcance de cada quen a posibilidade de facelo: "Temas un paisaxe naso? Pois lago podemos ter persoalidade. O naso paisaxe orixinal? Pois lago ns
podemos ser orixinales" (Castelao, 1975, 20).
As pois, Castelao considera que "todo Arte ten a
sa patria , todo Arte froito de algunha terra "
-43-

IXI OI INI

ICI A IRI L IOI SI

IG IA IR IR III DIO I

(1975, 22) ou, como di Arnold Hauser, "toda forma

de expresin artstica incle caractersticas nacionais. Ningunha utiliza un idioma universal nacionalmente indiferente, pero ningunha est suxeita desde un principio aos lmites dunha nacin. Toda
arte, e non s a literatura se expresa nun idioma
nacional'?", o gosto de Castelao pola arte oriental
ten que ver co xeito orixinal e autntico de expresar o esprito popular polas razns que o mesmo
Hauser nos indica: "A evolucin occidental, a diferencia da oriental mostra unha tendencia xeral, independente tanto das condicins naturais como do
carcter particular das culturas rexionais, debilitacin das tradicins culturais e ao aumento da actividade cultural centralizada e estandarizada. O rpido
desenvolvemento da tcnica e a aceleracin do trfico, a crecente mobilidade dos homes, a sa frecuente separacin do lugar de nacemento e residencia, ao seu distanciamento da comarca natal e
do entorno familiar reducen a significacin das
condicins xeogrficas da existencia e transforman
os coeficientes espaciais do progreso cultural e
temporal">,
Para Castelao, a arte tamn ten que ser filla do
seu tempo. Non se pode ser un creador reproducindo o pasado, do mesmo xeito que non se pode inventar nada novo ignorndoo: "Sempre foi pra min
unha verdade indiscutbel que pra pegar un brinco
moito mellor dar un paso atrs; mais agora atpome cuns artistas que pechan os ollos tradicin pra
pensar que as chegarn primeiro a un fermoso futuro" (1977b, 65). Noutro lugar afirma: "Eu quero
ser un home da mia terra e do meu tempo e polo
mesmo intrsanme todalas causas novas pra saber
coma o Arte distes tempos; pero por desgracia o
Arte novo rifa de tal xeito coa tradicin -soio por
- 44 -

101 IPI EI NI SI AIMIEI NITIOI IDI EI ICIAISI TI EI LIAIO:

rifar- que prefiro ficar veira da maioria conservadora , anque ben sabe Deus que o meu esprito est
ben aberto a todalas revolucins " (1977b, 70-71).
Mais estas ideas non significan que este autor sexa
un "reaccionario ", como se ten dito -fundamentalmente pala sa actitude contra o cubismo, futurismo , etc ...- senn que , sen romper a conexin ca
destinatario da sa arte , o pobo galego , ten unha
actitude renovadora , tanto na pintura -abrndolle o
paso xeracin seguinte, que ser a que levar a
cabo este labor (Xeneracin dos 30)29- como no
terreo literario, ande atopamos un vangardista como
Roberto Blanco Torres celebrando a aparicin da
sa novela cun artigo no que deixa dito: "Con este
libro se acenta la entrada de las letras vernculas,
ya independizadas de la ancdota lugarea y el estrecho costumbrismo finisecular, en la pleamar de
los temas universales">'.
A modernidade da sa obra estriba tanto nos
asuntos tratados , como nos medios utilizados , nos
sentimentos perseguidos, na intencionalidade moral,
na implicacin do espectador/lector, etc ...
O humorismo, que caracteriza o conxunto da sa
produci n, -como afirma Ramn Pieiro- consubstancial coa conciencia moderna. Celestino Fernndez de la Vega, na sa obra O segredo do humor,
amasa esta irmandade entre comedia e traxedia , entre risa e charo, entre suxeito e obxecto, entre creador e espectador, como propia da modernidade.
Esta fusin de elementos antagnicos, esta ambigidade, asumida polo propio autor en termos existencialistas , sen refuxio posbel no riso evasivo nin
nas bgoas victimistas e desmobilizadoras: "Eu ben
quixera que o meu ente rise con isa risa dos menios , dos bs, dos sans e dos felices; mis coma humorista galego, fondamente e sinceramente galego,

-45-

IX IO II N I

IC IAI RI L IO IS I

IGI AI R IR III DIO I

teo que afogar as mias risas diante dunha verda-

de que chora" (Castelao, 1975, 29).

A caricatura -que prescinde de todo o accesorio
para centrarse exclusivamente naquilo que pretende
expresar- para Castelao unha das artes mis novas que existen ("un Arte que nascu en Munich a
medeados do sculo derradeiro"). Modificando o esquema de Apollinaire, no que se identificaba a pintura tradicional coa literatura e a pintura pura coa
msica, Castelao propn substitur a pintura tradicional pola caricatura: "A pintura tradicional xa chochea, pero deixa descendencia en dous artes: a pintura pura e a caricatura" (Castelao, 1975, 36). Esta
sntese expresiva, tan acorde coa arte contempornea, resulta til para a sa intencin de destacar
aqueles elementos mis significativos e definidores
dunha realidade complexa e catica como o mundo
actual, no que resultan difusos ou confusos aqueles
aspectos clave, afogados nun ocano de estmulos
onde se disolven, impedndonos aprecialos. A caricatura revrase contra a sobre-informacin, contra o
rudo que distorsiona a comunicacin "o arte novo
non mis que a evolucin natural do xnero moderno de caricatura que comenzu en Munich na
revista Simplicissimus, nascida do estudio do arte
xapons que logo pareceu complicado e cheguse
na simplificacin arte exipcio no que chegamos a
encontrarnos todolos que camiamos cara a perfeucin guiados polo esprito da sntesis" (Castelao,
1977b, 299). evidente que, en Castelao, a arte non
ten unha funcin ornamental, nin como autor se
sente afectado polo "horror ao baleiro" que anima
outros a encher de adornos floridos uns espacios
que na caricatura se amosan en branco. O baleiro
dlle participacin ao espectador, deixa lugar ao
movemento e mostra claramente a escisin que se

- 46-

101

IPI EI NI SI AIMIEI NI TI OI IDI E I ICI AI SI T IEI LI AIOI

d no mundo; o baleiro
revolucionario porque
todo cambio exixe partir de presupolo, de soportalo, de ocupalo. Quizais por isto queimaron Giordano Bruno coa lingua entalada, por defender a existencia do baleiro.
Este mesmo esprito reflctese tamn na literatura,
acentuada por unha concepcin esttica que podamos denominar, remedando Schumacher, "o pequeno fermoso ". Carvalho Calero afirma "Castelao
um miniaturista. Abandonou a pintura ao fresco ,
que pede un estilo de execucom mais livre e impresionista que ligado ao pormenor acabado e perfilado que tanto admirava nas estampas japonesas. Literariamente foge tamn das formas genricas amplas,
e quando escreve um romance, resolve-o em aventuras, isto , numha sucessom emarcada de relatos
breves ... De forma que a cousa at certo ponto a
clula de toda a sua literatura. Os ps dos seus desenhos som cousas condensadas, e os seus relatos
literrios, cousas desenvolvidas ou articulacoms de

cousas>.
En definitiva, para Castelao sobra todo o que non
aporta nada idea que se pretende comunicar, ao
sentimento que se quere xerar, ao comportamento
moral e poltico que se busca inducir; sobra todo
menos dita idea e sentimento que non son irrelevantes nin caprichosos, senn que son coherentes
co pensamento global que ten o autor; un pensamento que , por outra banda, non s se explica desde unhas determinadas conviccins estticas como
as que vimos de expor, xa que responden a un punto de vista emitido desde un lugar no mundo condicionado polo rol de artista nunha sociedade concreta. Isto , non se debe contemplar, pois, a sa obra
como unha consecuencia unvoca dunha determinada conciencia poltica, senn que se debe percorrer
-

47-

IX IOI I N I

ICI AI R IL IO I SI

IG IAI R IR III DIO I

tamn o camino en sentido inverso para comprender a sa visin poltica baixo o influxo da sa praxe e teora artsticas, e, en ltimo lugar, pola sa posicin social na sa condicin de artista.
]. H. Kautsky explica o nacemento do nacionalismo pola aparicin dos intelectuais, ou, mis exactamente, da intelligentsia (pois os intelectuais existiron sempre) en vez de centrarse no xurdimento de
determinadas clases sociais, ou grupos de interese.
Pois, anda que os intereses econmicos son obviamente o motor da accin social, eses intereses, para
mobilizrense, existiron moito antes da aparicin da
expresin poltica deles a travs do nacionalismo.
Anthony D. Smith dlle crdito a esta tese porque a sa nfase no desprazamento da intelligentsia
"non se trata dunha cuestin de prdida econmica;
trtase tanto dunha prdida de status como dun
problema de alienacin cultural na sa patria>,
Desde logo que non toda a intelligentsia nacionalista, mais os profesionais liberais, mestres e titulados acadmicos atpanse mellor situados que outros colectivos para fundar un movemento destas
caractersticas, ao non estaren claramente inseridos
nunha clase determinada inmersa nunha loita universal que dificultara a perspectiva interclasista
dunha defensa dun proxecto nacional. Ao estaren
fra de xogo contaban coa posibilidade de contribur arbitraxe e regulamentacin dos asuntos da
colectividade e moito mis se un se dedica producin cultural, onde, necesariamente, ten que tomar
postura entre a cultura da propia comunidade ou a
imposta desde o exterior. posbel que, se Castelao
seguise a sa carreira de mdico, non se vise na tesitura de ter que escoller, pero abandonou a medicina,
dedicouse creacin artstica e dentro dela optou
claramente. "As xentes de Espaa -di Castelao

-48-

101 IP IEINI SI A IMIE IN IT IOI ID IE I ICIAISI TI EI LIAIOI

pensan que pra seren universaes teen que deixar

de seren espaoles de esprito e s que faguemos
arte nacional (eu son nacionalista galego) pdennos
que maternos o esprito rexional e que sexamos espaoles; e agora pregunto eu: se coidades que iso
de que o arte non ten fronteiras quer decir que
compre ser cosmopolitas porqu non pedides que
matemos o esprito espaol? Pois se o arte espaol
pode sair de Espaa tamn pode sair o galego, o
vasco, o cataln... Cando se sinten espaolistas son
estpidos e cando se sinten universalistas tarnn"
(1977b, 119).
A Castelao, artista na Galiza, exxesel1e que deixe
de ser galego para triunfar como artista nun contexto onde a cultura hexemnica outra, por outra
banda, quen se di ser "o mis galego de todolos galegos" (1977b , 149) sntese rexeitado pola cultura
dominante e, no canto de renunciar que l1e propia, reafirma a sa arte como valor absoluto e universal non s no campo esttico, senn con lxicas
conclusins na sa conciencia poltica.
un erro, pois, pr o acento no Castelao poltico
confrontado fronte ao Castelao artista, como foi un
erro antepor o Castelao artista fronte ao Castelao
poltico. Se cada deseo de Castelao un mitin,
como dica Blanco Amor, tamn o seu pensamento
poltico se explica desde a sa vocacin artstica,
tanto pola sa creatividade como pola sa posicin
social. Posicin social que oportunidade e non
causa mecnica.
Agora cabera preguntarse: cal pois a situacin da intelligentsia nun pas corno Galiza que fai
que promovan un movernento nacionalista? Ou,
mis exactamente, que opcins ten ese grupo social e cales desas opcins deveen nun movemento nacionalista?, porque, evidentemente, non todos
-49-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI S I

IG IAI R IR III DIO I

os membros deste colectivo desembocan en dito

movemento.
Desde o punto de vista cognitivo, os integrantes
do nomeado grupo teen contacto cun contorno
subdesenvolvido e teen coecemento da industrializacin do centro. Fronte a isto danse tres res postas:
A primeira, a empatizante, que seguindo a Smith
"asimilacion ista, o inmigrante mental e s veces
fsico que desexa desembarazarse de todas as sas
excrecencias particularistas, para entrar, por dicilo
as, nunha humanidade comn">'; o que Gellner
chama tendencia occidentalizadora que, co seu cosmopolitismo global, nega a importancia das divi sins e identidades nacionais.
A segunda
unha especie de retiro e rexeitamento da modernizacin, un repregue sobre a tradicin.
Por ltimo est o grupo dos que defenden unha
sntese superior, mais esta harmonizacin dos elementos vlidos da tradicin con aqueles aspectos
beneficiosos da modernidade, que parece unha taa aposta mis complexa e
refa ideal, na prctica
difcil e implica alianzas con cada un dos outros
grupos para levalas a cabo.
Esta , precisamente, a aspiracin de Castelao.
Considera que non se pode aceptar un nico modelo de modernizacin. Cada nacin debe partir da
sa situacin particular para avanzar e a modernizacin un proceso permanente de mellora do que
hai , e non o achegamento a ningn arquetipo existente, que sera unha especie de remate ou conclusin de dito proceso. Pero esta opinin, que ten as
sas consecuencias no tipo de industrializacin que
defende para o pas, supn tamn unha fundamentacin das bases estticas da sa obra.

-50 -

101 IPI E INIS IAIMIEI NITIOI IDI EI ICIAI SI TI EI LIAIO

Topmonos con Castelao na encrucillada onde se

bifurca por unha banda a modernidade ilustrada e
racionalista e pola outra a tradicin romntica e sentimental, en conclusin, razn ou sentimento.
Esta ser unha das grandes antinomias que ter
que superar Castelao: o sentimento, materia da sa
actividade artstica , e a razn, como instrumento da
sa teora. Nese sentido podemos dicir que as sas
palabras acerca da conexin entre o lbum Ns e o
Sempre en Caliza son o suficientemente clarificadoras no que respecta a esta relacin:
"E despois de trinta anos , trinta anos de meditacin e de experiencia, atrevinme a publicar un libro
no que trato de elevar a categora de idea o qlle no
lbum Ns era puro sentimento, e veren que as
minas razns avalan a conciencia galega, daquela
exltase a rnia personalidade artstica, esaxerndoa,
co piadoso fin de desvalorizar a mia ideoloxa poltica. Claro est que eu nunca fun un poltico profesional. A poltica non foi nunca a rnia profesin;
pero si a rni a vocacin de toda a mia vida. Comparade o sentimento galego dos meus primeiros debuxos coa idea galeguista do meu recente libro e
veredes que son unha mesma cousa, e veredes que
eu souben conservarme idntico a min mesmo e
que a mina vida moral e poltica unha lia recta
coma a franxa azul da nosa bandeira">',
Castelao insiste nesa conexin entre arte e poltica,
se ben non debemos aceptar alegremente a descalificacin da sa obra como "literatura de combate, limitada neste caso pola sa circunstancialidade, escasa perdurabilidade , escasa ponderacin, escasa
consistencia, excesiva crispacin.... "3 5, pois as sas
especiais caractersticas, explicbeis pola funcin
emancipadora de que nos fala Beramendi, dbense
difcil harmonizacin que se d entre anlises

-51-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI S!

IG IA IR IR II ID IO I

cientficas con imaxes que pretenden un impacto

emocional co fin de desenvolver un corpo ideolxico catalizador dunha determinada accin poltica.
Isto pode resultar a primeira vista inconsistente,
contraditorio e incompleto, sen embargo, se efectivamente existen argumentacins de conveniencia
restrinxidas a unha determinada actuacin nun momento histrico concreto, tamn se detecta unha estrutura terica con afn de perdurabilidade evidente. Isto as non s no pensamento, senn tamn
na arte, "a rnia aspiracin faguer cousas qlle queden. O desexo de inmortalidade a vanidade que
se He debe permitir s artistas e tamn un pouquio
de goce na sa vida" (1977b, 153).
Carvalho Calero insiste en que "ainda que, ao
igual que na sua obra como debuxante ou pintor,
seja em conjunto e radicalmente umha visom da Galiza, non umha literatura beligerante, umha literatura de luita, a maneira da literatura social dos anos
sessenta. umha obra sumamente cuidada do ponto de vista tcnico, e pode interessar a qualquer leitor com sensibilidade humana e com gosto artstico,
ainda que este leitor seja indiferente a problemtica
galega que subjaz aos textos, como en qualquer
obra realista, mas que parece s ocasiom, e nom
motivo, da sua confeccom, inspirada fundamentalmente, na sua estrutura artstica, por um propsito
esttico nom subordinado a um imediato plano de
propaganda ideolgica">.
Existe unha autonoma da actividade artstica a
respecto da poltica, pero non pode interpretarse
como oposicin, anda que si existen evidentes problemas de interaccin. A praxe artstica, e mesmo a
sa utilizacin de imaxes e metforas, presentan o
inconveniente de eclipsar o discurso terico de Castelao ao ir dirixidas a fomentar unha determinada
-

52 -

10 1 IPI EINI SIAIMIEINITIO I ID IE I IC IA ISI T IEI LIAIOI

reaccin emocional, contraposta ao que se entende

por unha exposicin sistemtica dunha doutrina.
Bertrand de Jouvenel distingue no discurso unha
primeira fase emocional e unha segunda racional,
primeira chmalle fase moral e dinos que amis
importante ao dirixirse aos sentimentos, mis eficaz
e menos susceptbel de refutacin, e o fundamental
a predisposicin realizacin dun acto. Se o orador se mostra incapaz de espertar a condena moral
do estado de cousas non conseguir abrir a porta
para o desenvolvemento da segunda fase , a pragmtica e racional". Castelao tamn lle d unha explicacin cronolxica adecuacin de sentimento e
idea, por canto a razn, ou o convencemento a travs de argumentos,
mis lenta que a intuicin a
travs das sensacins: "toda idea orixen de feto histrico foi denantes sentimento inexplicbel, pero
non ineispresbel pra o arte, pdese decir que cicis o movimento artstico de hoxe non sexa mis
que a eispresin dun novo sentimento que chegar
a ser idea e logo feto histrico" (Castelao, 1977b,
265). Isto dbese a que as palabras teen dono e a
formalizacin do mundo triunfante, a definicin oficial da realidade, a imposta polo poder. A estratexia fronte a isto facerse forte no mundo informal
respectando e apoindose nas formas existentes
("poder relacional") para lago proceder ao asalto ao
poder formal cando a vitoria sexa vibel,
dicir,
lanzarse conquista das palabras ("metapoder").
Resulta imposbel exercer unha determinada intervencin social eficaz na que o discurso racional
non vaia acompaado dunha carga emocional. O
mesmo Weber recoece que "A poltica faise coa cabeza e non con outras partes do corpo ou da alma.
E, sen embargo, a entrega a unha causa s pode nacer e alimentarse de paixn, se ha ser unha actitude

-53-

IXI OI I N I

ICI AI RI LI O I SI

IGI AI RI RI II DIOI

autenticamente humana e non un frvolo xogo inteIectual">', Porque as relacins de poder, ao ser de

tipo psicolxico mis que mecnicas, obrigan a que,

para contrarrestalas, sexa preciso xerar sentimentos
alternativos, contra-sentimentos, ou, como dica Castelao: "sentimentalismo novo".
Castelao refrese doenza do "lonxe da Terra"
que para algns unha querencia que os fai retornar "coa mesma ledicia que sinten os cabalos cando
retornan a corte", pero que se decepcionan ao non
atoparen a foto fixa do seu mundo nativo senn
"casas novas , luz elitrica exente ben vestida" e
"Quixeran que os adiantos do seu povo natal se He
debesen a sa filantropa" (Castelao, 1977a,13),
como a un "amor egosta e limitado - cseque animal, de tan natural- anda est moi lonxe de ser
confundido co sentimento patritico dos galeguistas " (Castelao, 1977a,13).
Estes sentimentos que hai que substitur son produto dunha determinada actuacin sobre os galegos
que debe ser invertida para provocar unha nova reaccin emocional. Comprenderemos, pois, que non
hai contradicin entre a sa aposta pola racionalidade como medio de comunicacin universal, equilibradora das relacins humanas, e o seu "sentimentalismo novo" como auto-afirmacin dos oprimidos
para afortlarense ata nivelrense cos opresores. En
ningn caso supoen unha defensa da irracionalidade e da ausencia de argumentacin terica. Por que
os sentimentos sempre se teen que considerar contrarios razn? Podemos dicir que o discurso emocional reflectido na sa arte coincide coa estratexia
que ten deseada a nivel terico. Non hai un Castelao artista contraposto cun Castelao terico-poltico.
Lembremos o exemplo do mineiro anarquista de
West Virginia nun mitin do ano 39, no que este se
- 54 -

101 IPI EINI SIAIMIEINITIOI ID IEI ICIAI SI TI EI LIAIO:

negaba a que He falaran de Galiza, Espaa , etc...

porque a sa nica patria era o mundo. Castelao
escribe no seu diario: "din a consia de tocarlles no
corazn a todos aqueles desterrados, falando mis
aos seus sentimentos que sa intelixencia. O
anarquista chorou ..." (1993 , 110). Cando no Sempre
en Caliza relata esta escena, fai unha relacin dos
argumentos utilizados: "fermosura das nasas paisaxes , a beleza dos nasos moimentos, a ledicia das
nasas festas , a dozura das nasas cantigas , a sabidura dos nasos refrns , a quentura dos nasos fogares,
a bondade das nasas rnulleres, a xusticia das nasas
reivindicacins, a humanidade do naso esprito... "
(1977a , 435).
Se o analista toma en serio a retrica florida e sedutora e repara en avaliar se realmente as mulleres
galegas son mis bondadosas que as doutros lares,
ou compara as nasas festas coas doutras nacins,
quizais concla que, desde unha perspectiva cientfica , Castelao est a pecar de etnocentrismo; mais
resulta que non est falando desde esa perspectiva,
non se dirixe a un cientfico, dirxese a un mineiro
excludo dun determinado saber que lle vedado e ,
por riba , alienado palas consignas anarquistas que o
dominan nos termos mistificadores de que falamos
anteriormente. Nesas circunstancias, Castelao utiliza
a carga emocional para romper estas barreiras, pero
cun obxectivo concordante coa sa teora poltica
en termos racionais e cientficos: fomentar a autoestima dos dominados , desalienar, eliminar a falsa
consciencia e facer visbel o propio, o "na so", que
est acachado baixo unha virtual universalidade representada polo alleo.
Aos oprimidos non se lles deixa falar e teen vedados certos temas. Os oprimidos mvense no terreo da afectividade ao que os ten reducido o po-55-

IXI OI I NI

le IAI RI L 101 S I

IG IA IRI R 11 IDIO I

der. No caso das relacins de xnero queda patente

esta reclusin das mulleres no mbito emocional e a
sa exclusin de determinadas conversacins; pero
este feito non privativo deste tipo de opresin.
Por outra banda, as regras de xogo da lxica non
axudan cando veen impostas as premisas previas
nas que est formalizada a realidade, de tal xeito
que non lle permite aos oprimidos expresar racionalmente o que senten. Castelao pon o exemplo do
tamborileiro de Cerponzns que , cando levaba
quince das en Madrid despois de non ter sado
nunca na sa vida de Galiza, exclamou: "Eu quera
irme a Hespaa! " (Castelao, 1977a, 238)39.
Castelao non alinebel nas fileiras do racionalismo ilustrado que nega os sentimentos; pero tampouco cabe gardalo no caixn do romantismo no
que se arromba habitualmente todo o nacionalismo
pola exaltacin emocional e a sa negacin dunha
razn global. Ernest Gellner explica esta ltima ads- cricin por canto "mentres a razn universal naquilo que prescribe (o que d por vlido o para todos ) en todo momento e en todos os lugares) , as
emocins, en cambio, estn vencelladas a comunidades especficas, as culturas que son precisamente
asociacins que xeraron e sosteen un sentimento
compartido por quen pertence a elas e non polos
estranxeiros, polos non-membros. Os sentimentos
carecen de razn, xa que se a tivesen sera convincente para todos fosen membros ou non":".
O certo que o culto razn (a "Deusa Razn"
de Robespierre) ou a exaltacin dos sentimentos
corno criterio de verdade (vxase a crtica de Lukcs en O asalto razn) tiveron as mesmas consecuencias destrutivas por negrense a procurar a
conciliacin de ambas dimensins, inseparbeis da
personalidade humana. Non se pode anular nin-

-56-

101 IPI EINISIAIMIEINITIOI IOIEI ICIAISI TI EI LIAIO:

gunha delas e, ao mesmo tempo, resultan imposbeis de harmonizar.

Castelao, que trata de facer esta sntese, pode ser
acusado de fracasar pero non de amputar algunha
das das dimensins. A sa obra, tan chea de tenrura, non apta para os que "non saben emocionarse"
ten sa vez unha clara intencionalidade que el
mesmo recoece cando se autodenomina "artista civil que sempre puxo o seu arte ao servizo das causas populares", intencionalidade que deixaron patente moitos dos seus estudiosos.
M. Rei Romeu refirese a Un olla de uidro como
alegora aleccionadora, descompn cada unha das
sas esceas desde a perspectiva da denuncia das inxustizas sociais e non como un "divertimento, esperpentismo humorstico ou fantasa macabra":". A
respecto de Cousas dinos Pilar Garca Negro que
poucos libros como este "nos darn unha idea mis
completa da nosa psicoloxa colectiva, da moral popular galega (cfr. "A vella non para de gabar a sa
felicidade ...") e tarnn de moi importantes secuncias da nosa economa e mesmo da nosa historia '<.
Siro refrese sa obra grfica afirmando que "usa o
lpiz como un arma na loita, e o humorismo coma
un revulsivo para despertar concincias":".
evidente que Castelao non s retrata realidade , senn que intervn nela. O seu non , por tanto, un discurso post-festurn, senn unha ciencia e
unha arte militantes, un coecemento ao servicio
dun determinado interese. Quere dicir isto que Castelao mente? Non, como veremos, el non se aparta
do obxectivo da verdade no plano da teora e busca
o mesmo na arte.
A teora axuda a construr a realidade e, para
que isto suceda, debe servir para conclur definicins compartidas desa realidade, debe ser til para
-57-

IX IO I IN I

IC IAIR IL IO IS I

IGI AI R IR II IDIO I

a relacin intersubxectiva dos interlocutores e, evidentemente, estamos diante dunha teora na medida en que a sa validez refrendada polo peso das
sas argumentacins. No caso de Castelao, que pretende convencer tanto os iniciados como o conxunto do pobo, a arte apoia a teora nuns momentos
onde non
posbel agardar un desenvolvemento
intelectual de determinadas teses tericas na poboacin para facer lograr a emancipacin, senn que
ser o proceso de emancipacin o que vai facilitar
dito desenvolvemento terico. Castelao, por exemplo, cando defende a sa concepcin de que Galiza
unha nacin, non s describe un feito, senn que
est a conseguir que ese feito sexa real, que Galiza
sexa unha nacin, e isto alcnzao na medida en
que obxectiva esa concepcin a travs do convencemento dun grupo cada vez mis amplo. Pero,
para defender isto, dificilmente poder convencer
ningun se non conta con elementos desa realidade
compartida que He permitan construr a sa teora,
isto , non se pode inventar a partir da nada a nacin como realidade obxectiva e, para entenderse a
travs dunha "realidade compartida", non pode adherirse cegamente a ningn dos "ismos" de moda
no centro europeo, sen correr o risco de romper a
comunicacin cun pobo que leva o seu propio ritmo de modernizacin.
Habermas afirma que "as manifestacins susceptbeis de verdade refrense a unha realidade que obxectivada como realidade en dous contextos diferentes de accin-experiencia, isto , deixada ao
descuberto e constituda ao mesmo tempo; o interese
que est na raz establece a unidade entre este contexto de constitucin ao que o coecemento est ligado retroactivamente, e a estrutura das posbeis utilizacins que se poden atopar os coecementos"!'.

-58-

101 IP IE INI SI AIMIE IN IT IOI ID IE I IC IAI SI T IEI LIAIO

Deixemos de lado o "interese" que est na raz

da sa teora poltica e da praxe artstica tal como
sostn Beramendi, xa que este ser lago abordado
desde o punto de vista moral. Fixmonos agora no
proceso de deixar a descuberto e de constitur ao
mesmo ternpo unha determinada realidade a travs
da arte. Cando no Diario 1921 se refire representacin da Verdade exclama: "Ben est! Xa sabemos
que a Verdade en Francia unha muller bonita, coa
cintura deformada polo cors, amostrando un espe110... que ande se mira ela mesma pra pintar os
seus beizos. Eu non teo ise conceuto da Verdade;
eu representara a Verdade como un esquelete ou
un mostro nun espello, pra que todolos que se mirasen nil ollasen o que son" (1977b, 51). A verdade
mis radical e ao mesmo tempo mis insoportbel e
por tanto ocultada, a verdade mis certa, que todos irnos perecer, que a nada est aos ps do naso
ser, que a caveira que hoxe tapamos ca pelello o
mis eterno e duradeiro que posumos. O desagradbel ngase , acchase, mergllase, pero, na medida en que existe, non s verdade,
a verdade
fundamental.
Cando no debuxo 45 do lbum Ns aparecen os
esmoleiros porta da igrexa, Castelao pon ao seu
p: "A verdade". Os excludos , o ocultado, son a
verdade porque pon de manifesto aquilo que se
agacha porque luxara a falsa imaxe dunha realidade ideal que se pretende soster. A verdade non est
lonxe da nasa percepcin, senn que anda que a
ternos diante dos ollas non somos quen de contemplala e , mesmo se a contemplamos, buscamos categoras nas que salvar a nasa normalidade integrando o discrepante como reforzo da nasa concepcin
da realidade (o enfeitizado ou a tola do monte do
lbum Nos). Mais a verdade existe, e, como di Aris

-59-

IXI OI IN I

IC IA IR IL IO I S I

IGI AI R IR III O IO I

tteles, mentres as mentiras son mltiples, esta

nica e tanto se chega a ela a travs do sentimento
como da razn, pois a verdade a mesma. Sostia
Toms de Aquino que non habera nada mis antidemocrtico que a existencia dunha verdade diferente para os telogos que a verdade do pobo crente, por isto Castelao adopta o principio escolstico
que une sentimento e razn a travs dunha mesma
verdade e non considera necesario unha linguaxe
esotrica para achegarse a unha verdade que o
pobo non alcanzara a comprender: "Eu non estu
moi conforme con iso que din algns novas de que
o arte novo sexa somente pra unha minora; que
sexa impopular como son as cencias. Eu coido que
o Arte debe sere do pobo e para o pobo" (1977b,
308). Isto non quere die ir someterse sen mis s
preferencias dun pobo que xa est infludo pola colonizacin e despreza o propio: "cmpre que o arte
sexa popular, qurese decir conforme gasto do
pobo e non parecer do pobo (o parecer que teen hoxe). O que se precisa cambear o gasto da
xente de buen gusto pra que o pobo troque o seu
parecer i entn o arte novo ser popular, quero decir o arte de man" (1977b, 308).
En calquera caso, o acceso verdade, polo camio da actividade artstica ou intelectual, non require
un saber acadmico para podela alcanzar e, s veces, a "ignorancia popular" acerta antes que os "estudiados" a contactar con ela: "decdelle a unha aldeana que vos diga como unha seorita e axia
vos facer unha mafica caricatura da seorita: ise
ridculo das modas que acaban de pasar que os cultos comprenden tan tarde, a mina aldeana comprendero primeiro" (1977b, 310).
O fundamental
a unidade entre sentimento e
razn a travs da mesma verdade: "Eu, que xa fai

- 60-

10 1 IPI EINI SI AIMIEINITIOI IDIEI ICIAISI TI EI LIAIO

moito tempo biqui pra sempre a Venus de Milo ,

non ando detrs da Beleza, e no dibuxo, como na
idea, somente busco a Verdade, convencido, como
estou , do acerto daquil vello principio escolstico:
oerdade, ben e beleza, son convertibles" (Castelao,
1975, 30). A beleza non criterio de verdade , senn, ao contrario, a verdade criterio de beleza no
marco dunha accin moral.
Conta o seu vello amigo e compaeiro do exilio,
Nez Ba , que unha vez lle preguntaron a Castelao: "Por qu , en vez de presentar lo malo, lo pobre, lo mis rrimo de Galicia, no hace usted dibujos
de lo bonito, de lo rico , de lo placentero? -Pois
porque non te o vocacin de estupefaciente -contestou o artista":".
No Diario 1921 lembra o rnesmo reproche que
lle facan a Velzquez por pintar xente run fisicamente e afirma: "trabucan o asunto co obxecto... "
criticando aos que cren que a beleza xorde do obxecto escollido para pintar: "isto de que o cumio da
Beleza sea unha muller encoira, iso de que somente
a fermosura dunha muller ou dun traxe de muller
poida sere obxeto dino de pintarse, non pode ademitirse ... Da fermosura da muller podo decir o que
dixo dunha fermosa o pintor Emilio Sala (q.e.p.d.):
,Xa se poer fea! A fealdade mis eterna e a vellez sempre vai a mis e nunca ven a menos. A fealdade ser fea como a vellez est perto da morte;
pero fan despertar en ns sentitnentos graves e fondos, sentimentos de cristianos. A fermosura desperta
instintos de besta. Por iso nun medio pervertido a
fermosura Beleza" (1977b,161).
No relato "Sabela" dos seus Retrincos, Castelao
narra unha historia, supostamente autobiogrfica, da
sa relacin cunha moza de Rianxo: "Era a rapaza
mis fermosa da vila , e dbase conta do seu pode- 61 -

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IG IA IRI RI I ID IOI

ro", ela, que non estaba disposta a deixarse dominar por ningn home, "Era dona de si", castigaba
coa sa burla os aspirantes, de xeito que persuadiu
o propio autor a contemplala baixo esa perspectiva,
"Se chegara a poner ollas na sa fermosura, bulrarase de min coma dos demais", e fixo que se fundase
a sa relacin en base a unha afeccin comn: o
baile, "A rapaza e mais eu estbamos unidos polo
baile". Pasou atempa, Castelao volveu anos despois
por Rianxo, con motivo dunha homenaxe que lle
tributaba a sa vila natal ao sar elixido deputado. A
moza xa perdera a sa fermosura, mais nela permaneca a lembranza daquilo que os unira xa para
sempre referndose a Castelao como "Meu bailador!".
O valor esttico deste canto verase desvalorizado se entendemos que o canon de beleza que usamos como vara de medir unha obra literaria sera a
beleza do obxecto que describe, posta que remata
referndose moza como "gorda de ventre, de pernas e brazos; a cara inflada e vermella; a boca sen
dentes; a postura de regateira". A beleza deste relato
nada ten que ver coa beleza murcha ca tempo, senn coa eternidade da verdade. Refermonos dignidade de quen se dirixe ao triunfador que regresa
entre o pobo cun cualificativo que o resita no seu
lugar, baixndoo do cumio no que estaba elevado
para colocalo nun plano de igualdade, lembrndolle
quen realmente: un fillo do pobo.
V xanse as notas que tia para un libro de Causas "demasiado realista" entre as que atopamos un
relato semellante sobre "novas ricos" que queren esquecer o seu pasado popular:
"Unha muller de Santiago alcumada 'A Cordaneira' veu a Bos Aires e chegou a millonaria, creo que
por casamento. Un da varou ca seu auto na ra Co

- 62-

10 1 IP IE IN IS IAIMIE INI T IO I ID IE I IC IAI S IT IE IL IAIOI

rrientes. O seu chfer, uniformado, baixouse para

abrirlle a porta, sacouse a gorra, e baixou a ricachona, chea de caros adovos.
A todo esto unha muller, acabada de chegar de
Santiago, ve a Cordaneira tan chea de riqueza (
unha probsima muller) e como foran amigas na
mocedade, vaise a ela e dille:
-Ai, Dios mio, ti non es a Cordoneira?
-Eu son merda! -diHe a Cordoneira.
/ (E non era outra cousa)/" (Castelao, 2000, 862).
A Cordoneira non soporta que He recorden quen
, foxe da verdade, e Castelao remata o relato co
seu xuzo. Evidentemente, esta opcin esttica ten
que ver coa satisfaccin dunha determinada conciencia moral polas emocins que esperta este relato e que fai que se convirta nunha obra de arte. Por
este motivo Castelao mantn o Ben xunto coa Beleza e a Verdade da trade escolstica, anda que,
como se ve, non ten a mesma intencionalidade que
esta filosofa medieval. Para os tomistas, Verdade,
Ben e Beleza identifcanse no obxecto, pero, como
vimos anteriormente, para Castelao a Verdade non
est no obxecto, pois coincide con Sartre en que
"toda verdade e toda accin implica un medio e
unha subxectividade humana", a igual que a Beleza, atpanse situados na dialctica entre suxeito e
obxecto, no asunto. O mesmo ocorrer co Ben, que
aparece as intimamente relacionado coa Beleza e
coa Verdade, "o debuxo humorstico debe sere
outo e pra iso ha de furar os nosos sentidos e metndose no mundo interior domear os nosos sentimentos axeitndoos Ben; desa maneira ser util"
(Castelao, 1975, 28). A moral ser, pois, a consecuencia da conciliacin entre razn e sentimento,
no marco da superacin das contradicins da accin humana.
-63-

IX IO I IN I

IC IA IR IL IO IS I

IG IAI R IR II ID IO I

Unha superacin que se enfronta en Castelao

desde a mesma perspectiva con que abordaba teora. Isto , a dun artista. A eleccin moral comparbel -nel, como nos existencialistas- construcin dunha obra de arte, pola ausencia de valores
estticos a priori e porque estamos "diante da mesma situacin creadora":".
A sa condicin de artista non s non o descualifica para teora ou para moral, senn que, pola
contra, resltalle de grande axuda para desenvolverse nesas outras dimensins.

-64-

Dignidade ou felicidade
Tense feito rnencion a que a teora poltica queda
supeditada a uns "p rin cip io s ticos de actuacin
bastante inmutbeis", pero esta afirmacin, que d
conta da relacin evidente entre poltica e moral en
Castelao , pode ser mal interpretada e entendida
como unha subordinacin da prctica artstica ou
poltica a unhas normas de actuacin, a un cdigo
de virtude que fixa de antemn a postura que se
debe adoptar diante das diferentes situacins que se
presenten.
As, unha das estratexias seguidas para desactivar a teora poltica de Castelao foi facer fincap en
que non era un poltico, senn que actuase en poltica por compromiso tico. Nesta lia destacaron
Ramn Pi eiro e o chamado pi eirismo , que sostian que Castelao caeu na poltica por "p atriotismo
mstico".
O obxectivo do pieirismo era amosar o carcter
accidental e circunstancial da sa presencia na poltica , xa que como dixo D. Garca Sabell referndose
s raiceiras da sa arte: "o esencial invaribel. O
accidental configrase de acordo coas esixencias da
realidade circunstancial"?". Tratbase pois dunha
cuestin tica (filantro p a, caridade ...) , unha intervencin ocasional nunha situacin de especial necesidade que, unha vez rematada, deu cabo tamn
obriga da poltica: "Un acto de sacrificio que o artis

-65-

IX IO I INI

ICI AI R ILI OI SI

IGI AI RI R III D IOI

ta ofrece patriota que leva dentro (refermonos,

naturalmente, accin poltica de tipo concreto e
prctico, non defensa dun ideal puro, pois esta
frecuente nos grandes artistas)'?". O ideal puro pieirista supn unha moral eterna e universal.
Tamn desde outros enfoques se descualificou o
seu ideario poltico, as, tense defendido unha accin moral tan intimamente apegada a unhas "circunstancias continxentes" da sa vida, que debemos
entender que as sas teses caducan ao morrer o au tor. Mesmo a sa obra foi constrinxida nunhas de terminadas coordenadas espacio-temporais baixo o
dominio do imperio tico de tal xeito que autores
como Rodrguez Fer teen posto o acento en que:
"A literatura de combate de Castelao estivo, pois, en
funcin da situacin poltica do momento, porque
non foi mais que un instrumento de loita adaptable
s necesidades tcticas da estratexia galcguista"?''.
Como en todo escritor, atopamos textos cinguidos a un momento moi definido, pero tamn eixos
estratxicos que responden a unha cosmovisin
mis perdurbel que pousa as sas raiceiras nas
conviccins polticas e descansa sobre un permanente compromiso co mundo>'. Isto , todo o contrario do que sostn Garca Sabell cando di que "A
adicacin de Castelao a Galicia un valor tico que
se realiza a traveso da arte. Por ser un valor tico
est mais al dos avatares biogrficos do ser persoal
que foi Alfonso Daniel R. Castelao. Por eso as solucins polticas que Castelao seala para o futuro de
Galicia van evolucionando longo da sa eisistenca ">'. Esta interpretacin flexbel sobre a participacin en poltica serviu historicamente para lexitimar
o oportunismo, isto as desde Sneca, que respondeu pregunta de se o sabio debe ocuparse da poltica con das obras, De otio, na que defenda a

- 66-

10 1 IP IEI NI SI AIMIEI N ITI O I ID IE I ICI AI SI TI EI LI AIO

abstencin, e De tranquilitate animi na que predicaba a accin, deste modo, cada quen escolla o
que He convia en cada momento. De todos xeitos,
non parece que se poida imputar unha acttude
oportunista como explicacin da accin poltica de
Castelao. Nel as relacins entre tica e poltica deben contemplarse desde unha perspectiva mis estructural que conxuntural.
Hoxe non se pode soster o ideal aristotlico dunha tica ao servicio da poltica. Desde Maquiavelo
quedou desenmascarada a tica e xa sabemos que
un instrumento poltico para dotarse de forza moral
para dominar. Os cruzados e os conquistadores
sempre se servan de ideais ticos de evanxelizacin
para dar cobertura sa pillaxe, o seu lema podera
ser: salvemos as sas almas e cobremos co seu corpo e as sas riquezas os servicios que Hes prestamos. Nos ternpos de Castelao, Franco responda aos
ataques da opinin democrtica contra o seu rxime
argumentando que a democracia mis elevada resida en practicar as ensinanzas dos Evanxelios. As
que os falanxistas se van a si mesmos como "mitad
monjes , mitad soldados", Hoxe , os bombardeos da
OTAN son presentados como "misin s humanitarias ", e , para o consumo de masas, segue a resultar
eficaz este uso pero nas ciencias sociais isto xa
mis difcil de soster.
A superioridade tica d poder, tranquiliza a conciencia e resulta til tela ao servicio da poltica, pero
non se pode subordinar a poltica tica porque ,
como di Weber, ningunha tica "pode eludir o feito
de que para conseguir fins bos hai que contar en
moitos casos con medios moralmente dubidosos, ou
ao menos perigosos, e coa posibilidade e incluso a
probabilidade de consecuencias laterais moralmente
malas>". Castelao insiste nos mitins e na sa obra es-

-67-

IXI OI I N I

ICI A IR ILI O I SI

IG IAI R IR II ID IO I

crita que "un home de verdadeira f nos ideaes que

predica, e con coraxe para remediar as desventuras
do povo, vai cara o trunfo cando se poida e como se
poda>" (Castelao, 1977a, 10). E remata preguntando: "Convenlle a Galicia a sa autonoma? .. Convenlle Repblica a autonoma de Galicia?". Castelao introduce o proscrito precepto tico do interese
como norma de conduta, tendo en conta que unha
actuacin en funcin da conveniencia dos dominados sempre acaba beneficiando a consecucin dunha xustiza universal: Interesa Galiza, logo, interesa
repblica, democracia, liberdade, etc ... O interese negado por todas as doutrinas ticas de fundamento cristin, chegando ao seu mximo extremo
en Kant, quen consideraba todo comportamento en
funcin dos beneficios propios como reprobbel
desde o punto de vista tico. Nese sentido Castelao
non guiado por principios ticos inmutbeis e non
ten reparos en escribir: "O home que anda en Poltica e tea escrpulos en meter as mans na merda,
non un poltico. O que non debe nunca meterse
na merda a conciencia. Ocurre que os polticos
coidan mis as mans que a conciencia" (1993, 124),
ou noutro lugar dinos "... ben se podera tomar
como ofensa, se a moral funcionase no campo da
poltica" (1992, 619). Castelao, como fixera Marx, admite a necesidade de empregar medios inmorais na
loita contra os explotadores que ostentan o poder.
E isto non o fara quen supedita os resultados da
poltica a unhas receitas ticas. S quen quere enganar ao pobo -como dica Gramsci- quen de
ocultarlle como funciona o xogo da poltica, facendo crer que os seus actores se moven por "compromisos ticos" e non por intereses.
O papel da tica como instrumento de lexitimacin queda ben reflectido no traballo de lean Tou

-68-

10 1 PI EI NI SI AIMIEI NITIOI ID IEI ICIAISI TI EI LIAIOI

chard sobre o estoicismo corno ideoloxa imperial:

"O sabio libre en calquera situacin -escravo ou
vencido-, xa que a sa liberdade interior, ou sexa
o seu dominio sobre si mesmo, queda a salvo. Esta
potenciacin da liberdade interior conducira a unha
indiferencia respecto s liberdades sociais e polticas '">. Cando lemas isto non podemos evitar que
nos ve an mente os textos de Pieiro -defensor
da tese do Castelao tico- nos que defende que a
"intimidade do ser do hame a liberdade": "o punto de maior plenitude da liberdade ser mesmamente a intimidade radical do ser do home, mentres que
o seu punto de menor intensidade ser o da transcendencia obxectiva, en que o ser do home se atopa limitado, envolto por unha resistencia opaca, por
unha realidade sen intimidade , sen liberdade, e,
polo menos , negada 'co mp enetraci n' e mais
'comunicacin' , as das categoras trascendentes da
liberdade"..., "...a liberdade percibmola polo sentimento da saudade":" Esta concepcin da liberdade
resulta, a ollos de Castelao, outra cortina de fume
mis para ocultar os intereses inconfesbeis que se
elude pr sobre a mesa.
En poltica non rexe unha arde normativa inmutbel, senn que as accins estn presididas polo
interese e s cando eses intereses son diferentes dos
do conxunto , ou cando menos dos intereses dos
oprimidos, cando se acachan baixo o manto da
tica, as , como dica Toms Moro , cbrense os intereses dos ricos en nome da xeneralidade, isto quere
dicir tamn en nome dos pobres, adquirindo deste
xeito "forza legal".
Castelao toma partido polo interese do pobo galego, e non pala "xeneralidade", anda que recoece
que pode ser atacado por isto, sobre todo baixo a
recorrente acusacin de "separatista", por canto par-69-

IXI OI I N I

IC IAI RI LI O ISI

IG IAI R IR III DIO I

te dunha posicin comprometida cuns intereses particulares e non coa universalidade, como acorre cos
grandes ideais ticos, mais lembra que "o separatismo pode ser unha idea ilextima denantes de trunfar
pero sempre resultou respetada dispois do trunfo, e
unha idea respetable. O que non
pol-o tanto,
respetable a idea imperialista, que sempre se oculta, denantes e dispois do trunfo" (1993, 136). E
como se oculta a idea imperialista? Baixo a defensa
do home en xeral, do home abstracto. Pero ahorne
xeral non existe, tal como critica o existencialismo a
Hegel: "a particularidade non aparece nel mis que
como un momento da totalidade por medio da cal
debe superarse. En tanto que para o existencialismo
a fonte dos valores non ahorne impersoal, universal, senn a pluralidade dos homes concretos, singulares, proxectndose cara os seus propios fins a
partir de situacins cunha particularidade tan radical, tan irreductibel como a mesma subxectividade.
Separados orixinalmente, como poderan os homes
volver a reunirse?">", Esta a pregunta que tamn se
fai Castelao. Simone de Beauvoir, neste asunto, tamn nos axuda a comprender a posicin do autor
galego, cando nos di "as morais que aportaron solucins sen ter en consideracin o feito da separacin
dos homes, non son valedoiras, posta que sen dbida a separacin ten lugar"?'.
Para Castelao, esa tica dos "doutrinarios" ("metafsicas razoables" en terminoloxa existencialista)
unha tctica de evasin para eximrense da responsabilidade de actuar, ou, sobre todo, das consecuencias da sa actuacin. E, por outra banda, a tica
persoal ao servicio da poltica non oculta mis que
unha poltica ao servicio dos intereses persoais. A
crtica moral a Casares Quiroga por non aproveitar o
seu posta no goberno republicano en beneficio de

-70-

101 PI EI N SIAIMIE INITOI IDIEI ICIAI SI TI EI LIAIOI

Galiza precisamente unha crtica sa "honestidade tica", o que a primeira vista pode resultar paradxico: "Eu creo que nos perxudicou o ter a Casares no Goberno; pero non porque l quixera
perxudicarnos adrede, senn porque poa por riba
do intrs de Galiza o seu prestixio de gobernante,
ou, se queredes, a sa honradez persoal, basada no
ben parecer ante os seus compaeiros " (1977a ,
172). Casares saba que o comportamento tico lle
a a servir de respaldo para conquistar e manterse
no poder, unha tica que lle garanta aos outros que
non a actuar en funcin dos intereses da comunidade que el representaba e, por tanto, que He resultaba funcional aos que an defender os intereses a outras comunidades.
Pero a maior degradacin moral para Castelao
o "cosmop olitismo" dos que levan a patria na sola
dos zapatos. "O home formal -di Simone de Beauvoir- desembarzase da sa liberdade pretendendo
subordinala a valores que seran incondicionados".
Antes pamos o exemplo dos estoicos a quen tamn se ten referido a escritora francesa como mostra dos que "recusaban os lazos de familia , de amizade , de nacionalidade, para non recoecer mis
que a figura universal do homes. Pero o home
home a travs de situacins das que a singularidade
un feito universal ">".
Gellner d conta dos reproches do nacionalismo
contra do cosmopolitismo nestes termos: "Se as races fixeran que un fora o que era e llo dotaran de
vigor e de autenticidade, disto segue que, o desarraigo sera o maior de todos os pecados, e que termos como desarraigado e cosmopolita expresan o
maior oprobio posible. Os superficiais sabichns
cunha breve intelixencia urbana, que podan adoptar calquera acento e non sentirse comprometidos
-71-

IXI OI INI

IC IAI R ILI OI SI

IGI AI R IR III DIOI

con ningn, eran o modelo mesmo dunha patoloxa

moral'v". Parece que Gellner coecera os textos de
Castelao nos cales refire sa conversacin con "estes persoaxes parvos" (Castelao, 1977a, 22) e amosa
o seu desprezo cara eles: "veo de ter unha leria
c-un grave cosmopolita, incapaz de comprender a
variedade humn anque l perteece a un pequeno
grupo de imbciles que hai en rodal-as bandas do
mundo" (Castelao, 1977a, 243).
Mais o que
evidente
que en Castelao hai
unha aposta pola construcin dun suxeito moral
que asuma a sa responsabilidade e a consecuencia
dos seus actos e, en consecuencia, considera as ideoloxas ticas produto de concepcins ideais globais
como un xeito de esquivar o compromiso coa reali dade concreta. Neste sentido van as acusacins aos
galeguistas de dereitas no ano 1935 que, alegando
sentirse feridos nos seus sentimentos relixiosos, causaban baixa nas filas do PG: "Q u ixera demostrar
como a fuxida d-algns galeguistas obedece, mis
que a diferencias polticas, a comodidades persoaes.
Quixera demostrar que a teima secesionista foi provocada pol-a fervenza reaicionaria que baixou da
meseta casteln. Quixera demostrar que os galeguistas que se arredan de ns, coa intencin de amingoaren a nosa forza, ponen a Galiza por debaixo d-outros intereses, que nin tansiquera son esprituaes"
(Castelao, 1977a, 25-26).
O suxeito que soporta unha conciencia moral ser
o punto de chegada, e non o de partida, da actuacin poltica, porque, como di Erich Fromm, a conciencia poltica do ser humano normalmente falsa,
a cuestin reside en como realizar a conquista dunha
conciencia mis autntica. Un suxeito capaz de escoller, entre as opcins que se lle presentan, en funcin de superar un conflito de intereses en beneficio

72 -

10 1 IPI EINIS IAIMIEINIT IOI IDIEI IC IA ISI TI EI LIAIO:

dunha mellora da situacin real en termos de xustiza

universal, mais precisa unha estrutura da identidade
persoal que o coloque diante de si mesmo como autor do seu propio comportamento. A disolucin do
suxeito cancela a moralidade, non deixando a ningun para render contas. Pero a afirmacin do suxeito implica a asuncin dos seus desexos e intereses
subxectivos, en definitiva, da sa busca da felicidade.
Para alcanzar a felicidade o suxeito ten que enfrontarse a continuas situacins onde se coloca en conflito cos intereses e desexos doutros suxeitos. Negalos
sera retirarlle a sa condicin de tales suxeitos, isto
, sera negar a sa dignidade, e isto tera unha segunda consecuencia: se ns decidimos por eles, ns
cargamos con todo o peso da culpa dos seus actos,
peso que, por outro lado, non soportamos e que descargamos nunha subxectividade imaxinaria da cal ns
non somos mis que o seu instrumento, co cal acabamos negando tamn a nos a propia subxectividade,
dicir, a nosa dignidade.
En definitiva -e en termos de Habermas-, para
realizar un suxeito moral no mundo real, na sociedade concreta,
preciso conciliar a dignidade e a
felicidade-' a travs dunha correcta conxuncin poltica e moral. Escribe Castelao: "Se o moralista e o
lexislador se puxeran d-acordo para que o home
deixara de ser escravo do home , xusto ser que
unha nova moral poltica evite a escravitude entre
povos" (1993 , 125). O suxeito moral est por realizar e ser o obxectivo da orde poltica e non ao revs , preciso unha poltica capaz de "erguerse sobor
das rivalidades dos homes e dos povos, deixndose
gobernar por unha idea moral , relixiosa ou non"
(1993, 137).
Por isto os ataques aos diferentes proxectos polticos van cargados de consideracins de tipo moral,

73 -

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IG IAI R IR II ID IO I

por canto este considera que moitos discursos

emancipadores non son mis que xeitos de escorrer
o vulto, ou coartada de intereses persoais. Este o
caso do socialismo do PSOE de Indalecio Prieto,
diana de moitas das sas acusacins ao detectar
conveniencias particulares acochadas baixo a sa
fraseoloxa mistificadora.
As imputacins de corrupcin cara os socialistas
partan da crtica do uso alienante desta ideoloxa
nos termos expostos por Gabel, a travs do cal , Ionxe de permitir a toma de conciencia sobre a propia
realidade, serva, pola contra, para des-situarse e de sentendrense do contorno:
"Galiza un pobo proletario. Os proletarios que
componen o pobo de Galiza non sinten as reivindicacins nacionaes.
O nico que Hespaa concede gratuitamente aos
galegos
o dereito a iorar quen son. O Estado
concede a Galiza gratuitamente o dereito a iorarse"
(1993 , 109).
A eles se dirixe Castelao brandindo a crtica moral por non asumir as sas responsabilidades , por
provocar a guerra para perdela e despois perder tamn a paz coa sa accin de dinamitar as institucins republicanas no exilios", e todo isto baixo a
escusa das mis nobres intencins ticas.
Mais para eliminar a falsa conciencia non basta
con desmontar as bases da fuxida espacial da que
vimos de falar. Tamn en Castelao hai unha crtica
da fuxida no tempo.
Desde logo, Castelao coincidira coa idea da teora do fin da utopa sostida desde Mannheim a Marcuse, segundo o cal nin o progreso tcnico nin o
progreso social eliminaron a falsa conciencia. Como
nos di Gabel, "A Alemana de Hitler proba, en efecto , que unha das mis avanzadas tecnoloxas pode

74 -

10 1 IPI EI NIS IAIMIEI NITIO I DI EI ICIAI SI TI EI LIAIOI

coexistir cunha profunda regresin da conciencia. O

progreso tcnico non podera, pois, ser considerado
ipso Jacto como un factor de desalienacin '<'.
constante a sa crtica a un fetichismo do progreso
sostido fundamentalmente por rnoitos socialistas segundo o cal a industrializacin por si soa a propiciar a liberacin do ser humano, o pano de fondo
de relatos de Cousas como "O rifante" ou os "doce
apstolos" no que afirma: "O progreso trouxo riquezas e trouxo fames. Os apstolos foron morrendo e
os vellos de hoxe en da andan a pedir palas portas
dos ricos que te en barcos e non van
mar". Na
sa viaxe pala Europa do 1921 est presente continuamente a seu rexeitamento "deificacin do progreso" (1977b, 188) e a sa nostalxia polos tempos
idos "can d o o traballo estaba cheo de dinidade "
(1977b, 174).
A primeira vista pode darnos a sensacin de estarmos diante dun autor conservador nostlxico do
pasado, mais , a pouco que profundemos, apreciamos tarn n ataques furibundos contra o tradicionalismo "que se afinca nos tpicos da Hestoria e que
pretende resucitar tempos abolidos" (1976, 34). Tanto critica a fuxida cara a diante como cara a atrs. A
sa obra defende o afianzamento sobre unha determinada finitude espacial e temporal. As se define:
"Declaro que sio esculcbamos o pasado poltico
da nasa terra para renegar dl , pois xa non se podan rectificar os tremendos erras que cometeran os
nasos abs ; pero estudbamos con agarimo os anceios vivos do naso pobo e os problemas peculiares
da sa economa para buscarlle solucin xusta dentro das normas progresivas do naso tempo. Eramos
homes de realidades e por eso sabamos que non se
esvaera o pesadelo da miseria moral e material en
que se via debatendo Galicia dende o sculo :xv

75 -

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI AI RI RI II DIOI

se non sabiamos engadir vella tradicin traicionada pala Hestoria unha tradicin imborrable e invencible". (1976, 34-35).
Pero qu quere dicir "homes de realidades". Pois
que o "home novo" que postulaba Castelao nada
ten que ver ca defendido polos socialistas utpicos,
nin polo chamada "marxismo vulgar" en termos de
Lewontinv' porque, anda que se parte dunha conxuncin moral e poltica, o certo que dita conxuncin non obedece implantacin dun determinado
ideal tico, ao xeito xacobino de impar a virtude
polo terror, esmagando os intereses egostas de cada
quen pala forza. "Os que adouran a figura de Isabel
1 de Castela teran dereito -se os deixaran- a impornos o catolicismo como base da felicidade hu mn e como fin do Estado, tal como na URSS se impn o socialismo; pero dispis de restauraren a
Santa Inquisicin" (1977a, 312). O borne novo de
Castelao parte, en cambio, da toma de conciencia
do bome real. Seran "homes modernos, feitos - eso
s- con zume de terra e celme da tradicin; homes
que souperan interpretar os anceios vitaes do pavo
e que non necesitaran deprender en libros estranxeiros a cencia de gobernar" (1977a, 232). Zume de
terra e celme de tradicin, quere dicir asentado sobre unha base material e coa enerxa espiritual dunha cultura axeitada s sas necesidades.
O borne novo implica conciencia dos seus propios intereses, da diversidade; un ser humano
que, partindo da sa peculiaridade, pode abrirse aos
outros seres humanos con intereses diferentes dos
seus, en funcin de chegar a un pacto, no sentido
rousseauniano, en base descuberta dun interese
comn. "Non se trata de adoptar unha postura poltica basada no egoismo picaresco, ainda que a poltica siga senda un xogo de envite, porque quere- 76 -

101 IPI EINISI AIMIEINITIOI IDI E I ICIAI SI TI EI LIAIO:

mas salvar os intereses de Galiza, sen desentendernos do inters de Hespaa e do mundo; pero tampouco aceptariamos unha revolucin que negase a
diidade do noso povo" (Castelao, 1977a, 92).
Esta defensa dos propios intereses, sen renunciar dignidade, entendida como un proceso de
maduracin na identificacin de intereses comns
a travs de diversas etapas , ata chegar ao universal.
Castelao, como Hegel , non ve posbel un salto no
baleiro entre o individuo e a humanidade ao xeito
kantiano , mais distnciase de Hegel no modelo
darwinista que condena desaparicin aos colectivos menos aptos, para imporse os fortes como lexisladores universais. Considera como absolutas
pluralidade de racionalidades particulares que regulan os diversos grupos nacionais. Neste sentido,
a identidade colectiva "natural" cumpre para el a
funci n auto-limitante do "su p e r ego " freudiano ,
regulando os impulsos particulares en beneficio
dunha convivencia en sociedade e, ao mesmo tempo, de convivencia fraternal entre as diferentes sociedades. Di Norman O. Brown que a organizacin
fraternal no corpo poltico corresponde organizacin anmica no corpo fsico. As como a organizacin fraternal supn subrepticiamente un pai, a organizacin anmica supn subrepticiamente un
super ego"65. Este paso do "eu" ao "n s" explica o
desenvolvemento dunha determinada conciencia
moral que en Castelao est presente como oficio
mis que como catecismo.
A participacin en poltica non responde, pois, a
ningn compromiso tico xa que Castelao non acta ao dictado dunhas determinadas tboas da lei,
non obedece a un declogo de mandamentos que a
xeito de libro de instrucins o guiase en cada paso
que vai dando. precisamente ao revs, gracias

-77-

IX IO I IN I

ICI A IRI LI OI SI

IGI AI RI R II IDIO I

participacin en poltica Castelao ten a oportunidade de construr a sa moralidade.

O desamparo no que se atopa ao tomar conciencia de que o poder, calquera tipo de poder, xa non
poder lexitimarse adxudicndolle sa orixe a
causas divinas, obrgao a ter que xustificar a sa
existencia nun mundo inxusto do nico xeito que
pode facelo, isto , a travs de intervir nel. A poltica permtelle lexitimar a sa existencia.
As, o Sempre en Caliza est escrito para xustificar a sa vida; el mesmo non o oculta: "semella
todo l unha confesin mis que un guieiro poltico " (Castelao, 1977a, 247). Pero que a teora senn a xustificacin da praxe? Unha auto-comprensin da accin que non descalifica o seu status
cientfico, o grave a ocultacin de sta intencionalidade e, mis anda, a defensa dunha praxe sen xustificacin posbel, a idea de que non preciso explicar o propio comportamento poltico sociedade;
o que levara a soster que cada quen pode actuar
segundo o seu capricho e interese persoal sen ter
que buscar pretexto ningn.
A falta dese cdigo tico previo, da habitual declaracin de intencins que se bota por diante como
manobra de distraccin para facer todo o contrario,
o que permite a algns topar nel elementos racistas, machistas Oll clasistas, esculcando nos seus textos algn residuo destas actitudes co fin de pendurarIle un letreiro. Erich Fromm di que o punto de
partida de calquera conciencia
unha conciencia
reaccionaria e totalitaria, e calquera que pretenda
superar esa situacin non s ten que esforzarse en
conquistar unha conciencia dialctica, senn que todos os das debe realizar o mesmo traballo por
mantela. Non est Castelao libre da contaminacin
ideolxica do seu tempo, da sa condicin masculi

78 -

10 1 IP IE IN IS IAIMIEINIT IO I ID IEI ICIA ISI T IE ILIAIOI

na, da sa posicin social, etc... Pero a diferencia

estriba en que en Castelao non se d por sentado
ningn principio indiscutbel sobre o que fundar o
seu pensamento, senn que na argumentacin da
propia existencia na que van xurdindo as sas conviccins. Hai unha autorreflexin sobre os propios
prexuzos: "Vou a un pas e vexo que unha muller
sacude un colchn c-unha escopeta. Non podo pensar, por eso, que as mulleres d-ese pas sacuden os
colchns con escopetas" (1993, 48), un doloroso recoecemento deles: "A impresin que nos causa o
peido srvenos para medir a distancia que nos separa dos nosos semellantes. O peido d-un amigo fainos rir, o d-un descoecido molstanos, o d-un
home de raza diferente danos noxo. O d-unha lTIUller amada cusanos desilusin. O outro da onlle
un peido a un xudeu e doume tal noxo que tiven
ganas de insultalo" (1993, 47), e logo, ao fin, un esforzo de superacin tomando conciencia das inxustizas e actuando para corrixilas. Nese sentido moi
clarificador un texto dos seus cadernos persoais no
que, partindo de presupostos reaccionarios e claramente racistas cara os negros, tropeza de speto
coa constatacin da discriminacin. Os seus prexucios esvense diante da evidencia da dominacin.
Os preconceitos chocan coa realidade e desfanse
contra as penas testudas da mirada dos oprimidos,
face a cal non se sostn o argumento da xerarqua
racial, empuxndoo finalmente a adoptar unha postura oposta presentada nun principio, dinos:
"Todo esto pensaba eu e non nego que a separacin de razas coincida cos meus instintos de pureza
e perfeccin. Pero nos Estados Unidos sentn primeiro unha enorme compasin poI-os negros e
mais tarde un desexo de matar a mia repuancia
por eles. Agora avancei mis e sera capaz de trocar

-79-

IXI O I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IGI AI R IR III D IO I

me en lider das reivindicacins negras i en defensor

d-esa raza. da que despertei a este sentimento foi
o 1 de setembro do 1938. Percorriamos o estado de
West Virginia (nde os negros ainda non son perseguidos coma no Sul) e na porta d-un Bar alden,
onde coman e beban uns cantos brbaros brancos,
alvisquei este letreiro na porta: NTICE. Whites only.
Agora sntome irmn dos negros" (1993, 15).
Castelao a penas manexa solucins de antemn
diante de situacins hipotticas, senn que vai progresivamente tomando postura como resposta s situacins reais que se He presentan. Non carrexa
unha tboa de valores coa que contrastar cada paso
que se d, "ticas consoladoras" en termos de Simone de Beauvoir, senn que, seguindo esta mesma
autora, acumula a bagaxe dunha "experiencia vivida" que fai del o que . Non se nace suxeito moral,
chegase a selo.
Pero non tendo uns principios que o guen, e en
Castelao non os atopamos, entre tanta incerteza
que nos indica que
o correcto? u que vale
todo? En definitiva, Por que non adoptar o principio de Dostoievski, segundo o cal, se Deus non
existe, todo est permitido? Pois, porque a ausencia
de Deus, lonxe de desautorizar toda licencia,
o
que d responsabilidade ao home sobre os seus actos, que son compromisos definitivos e absolutos.
As sas accins xa non dependen dun poder estrao, senn del mesmo e mesmo a existencia dese
Deus non lexitimara usar o seu nome para actuar.
Como di Sartre: "anda que Deus existise, isto non
cambiara".
Castelao lembra o consello do crego Solla que lle
espetou ao comezo da sa actividade poltica: "Ti
pon moito coidado en que ningun queira facer
xustiza contra ti en nome de Deus", e insistalle a

-80-

10 1 IP IE INI S IAIMIE INITIO I IDI EI ICIAISI TI EILIAIOI

coto: "Non hai home mis run que aquel que pretende facer xusticia en nome de Deus" (1993, 51).
Este ser un dos motivos principais dos seus deseos de guerra ("Todo pol-a Patria, a relixin e a familia", "Este o Deus dos feixistas", "Queiman, rouban e asesinan no teu nome!" ...), pero xa estaba
presente de xeito invertido en Ns: "-Un padrenuestrio para que Deus nos liberte da xustiza!",
"Non me fan xusticia, Seor!". Por unha banda aplase a unha xustiza ideal como coartada da inxustiza
que se comete e, pola outra, aplase a dita xustiza
como sublimacin da impotencia pola inxustiza que
se sofre.
Falando do catolicismo de Castela comenta: "Un
casteln
qun de zorregarlle unha labazada ao
Sumo Pontfice, invocando o nome de Deus" (Castelao, 1977a, 193). Noutro lugar dinos: "Se todol-os
galegos cresemos en Deus podamos encomendarHe a l o castigo dos crimes cometidos en Galiza;
pero que os sentimentos cristins estn moi debilitados en toda Hespaa dendes que al se invocou o
nome de Deus para matar..." (Castelao, 1977a, 253).
A utilizacin de Deus para xustificar os crimes dixao inhabilitado para perdoar.
Sobre isto, e como contrapunto ao "Benditos
sean los caones, si en las brechas que ellos abren
florece el Evangelio" do bispo de Cartaxena, xusto
comentar a reaccin dos intelectuais catlicos, conscientes das consecuencias que comentaba Castelao.
En Francia, Georges Bernanos, Jacques Maritain,
Louis Martin-Chauffier, Francois Mauriac, Emmanuel
Mounier, Marc Sangnier, reaccionaron en contra
desa "cruzada", pero non cabe dbida de que a escusa de Deus resultou fundamental na ideoloxa es paolista, e, cando eran fusilados arreo cregos vascos por Mola, ata Franco tivo que apercibilo pola

-81-

IXI OI IN I

ICI A IRI LI OI SI

IGI AI RI RI II DIOI

mala imaxe que lle daba teora da "cruzada".

Logo, el mesmo tera fusilado ao cardenal arcebispo
Segura en 1940 cando se enteirou que dixera na homila que "Caudillo" era sinnimo, na literatura clsica, de xefe de "banda de forajidos", se non fose
porque seu cuado, Serrano Ser, tivo que convencelo do erro tctico dun conflito co Vaticano por
canto debilitara esa idea de que "Deus" estaba do
seu bando, o cal indica que a utilizacin de Deus
era politicamente consciente e calculada.
A verdade radical que somos culpbeis das nosas accins. Esta verdade rexorde por moito que
nos obstinemos en reconfortarnos baixo o ditado
doutro ser, sexa Deus ou cacique, a quen lle atribumos as nosas angustiosas decisins. s veces amparmonos no noso precario poder para aliviar a carga
da culpa, sabemos que canto maior poder se desenvolve maior ser o prezo que ternos que pagar por
conquistar a moralidade. Calquera posicin de poder, como lle ocorra a Castelao a medida que vai
obtendo mis xito como artista, exixe maior responsabilidade sobre os que non teen poder. "Si me
encontro en situacin de exercer violencia sobre un
neno, un dbil mental, un enfermo ou un demente,
porque, dunha ou doutra maneira, estou tamn
encargado da sa educacin, da sa felicidade, da
sa curacin: parente ou profesor, enfermeiro, mdico, amigo ... ". Simone de Beauvoir quen nos
fala, lembrndonos o dilema moral de persoas que
se atopaban na mesma tesitura que o Castelao mdico, xa renegado da medicina, cando se va na
obriga de volver a practicala, traballando no seu
Rianxo natal para combater a epidemia de gripe de
1918. Diante da dor e sufrimento do seu pobo
Como xustificara a sa actividade, e, sobre todo, a
sa inactividade?

82 -

10 1 IP IEI NI S IAI MI EI NI T IOI

IDI E I

ICI AI SI TI EI LI AI O

Desde logo que tia poder, como outros mdicos, boticarios e avogados das sas caricaturas, para
practicar a violencia sobre os dbiles, o caciquismo.
Para isto, a xustificacin que se soe topar do dominio sobre outros
a superioridade intelectual que
explica que decidamos por outros para evitar que se
equivoquen na sa ignorancia xa que non saberan
elixir por si mesmos o que Hes convn. As e todo,
sempre se corre o risco de ser desenmascarados
cada vez que eles manifesten desexos e intereses diferentes. Como xustificarnos entn diante deles?
Pois simplemente retirndoHes a condicin de suxeitos, tratalos como se foran obxectos sen capacidade de xulgar.
Mais isto non doado. Ternos de ns a idea de
que non somos obxectos -non somos pedras nin
mesas- senn suxeitos, e niso reside a nosa dignidade fronte s cousas'v, pero que nos di que os 011tros non son cousas? A sa mirada. Ela dnos testemua de que as nosas eleccins estn a ser
xulgadas, que non son gratutas. Castelao, o artista,
sabe que non s a sa obra, senn el mesmo, est a
ser mirado, sente a mirada do pobo enriba do seu
ombreiro cando est a facer arte. Sabe que os outros s son "cousas" en canto obxecto da nosa mirada, como protagonistas dos seus relatos curtos, pero
non o son en canto espectadores. Non podendo dispor deles nosa vontade, e recoecndoos como
suxeitos de vontade propia, a poltica faise inevitbe!.
Este problema das relacins humanas, transladado ao campo da teora nacionalista, abordado por
Anthony D. Smith a travs da distincin entre dous
tipos de respostas ideolxicas as relacins entre pobos. Estas son as que el denomina etnocntrica e a
policntrica:

-83-

IXI O I IN I

ICI A IRI LI O I S I

IGI A IRI R III DIO I

"Para un nacionalista etnocntrico tanto o poder

como o valor son inherentes ao seu grupo cultural... Sexa cal sexa a distribucin factual do poder
nun momento determinado, a forza real, ao ser
conferida por Deus, non recae sobre os poderosos
da terra, senn sobre aqueles que manteen unha
relacin especial coa divindade'v'. Isto , para un
"nacionalista etnocntrico" os outros non son suxeitos, pero negando a subxectividade dos demais tamn se recusa a propia ao converterse en "instrumento" dun destino ou vontade superior a el
mesmo, que
o que He outorga superioridade a
costa de fundar a sa moralidade, non no xuzo
dos outros, senn na divindade inventada para o
caso. En cambio, o nacionalismo policntrico "intenta sumarse familia de nacins, ao drama internacional da igualdade de status) para atopar a sa
identidade e papel apropiados. Os nacionalistas policntricos son a mido autocrticos e eclcticos; incluso poden caer nunha especie de posicin derivativa e autoriegadora"?'. Polo lugar central da
dignidade no pensamento de Castelao veremos
como encaixa perfectamente nesta ltima categora,
se ben a mido prescindiremos do redundante epteto por canto o nacionalismo ou policntrico ou
non nacionalismo senn todo o contrario, isto ,
imperialismo. Castelao di "hai nacionalismos lextimos e ilextimos, segn se afinquen n-un anceio de
liberdade ou se movan por afns absorbentes"
(1977a, 447). Por lextimo ou ilextimo refrese a autntico ou falso. Nas ciencias sociais, nas que se require unha certa precisin no uso da terminoloxa,
non pode empregarse o mesmo termo para das
realidades contrapostas anda que se He engada un
matiz ao remate, tal como fai Smith, porque resulta
gratuitamente confuso.

-84-

10 1 IP IEI NI SI AIMIE INIT IOI ID IEI ICIAISI TI E ILIAIO:

A autonoma para auto-lexislar sobre as propias

accins que se He recoece a todo o mundo remtenos ao concepto kantiano de dignidade, suxeito entre suxeitos. Concepto fundamental de todo o pensamento nacionalista autntico tal como nos lembra
Anthony D. Smith: "O recoecemento mundial da
dignidade implica a idea dunha orde internacional
de iguais en status) a familia das nacions'w.
A dignidade , pois, o concepto nuclear do pensamento moral de Castelao. Unha vez que un se
atopa de fronte consigo mesmo , como autor dos
propios actos e non como instrumento doutra vontade, cando nace a conciencia moral. A moral o
triunfo da liberdade sobre a facticidade. A dignidade, ou, o que o mesmo, quererse libre, exixe efectuar o paso da natureza moralidade, fundando
unha liberdade autntica sobre o xermolo orixinal
da propia existencia. A dignidade , en canto vida autntica , supn como primeira condicin a aceptacin da verdade. E a primeira verdade no medio de
cantas incertezas que todo movemento un deslizamento cara morte. A conciencia de que a nada
nos segue como se fose a nosa sombra o que nos
distingue como especie e negalo sera a primeira
mentira sobre a que se edificara unha vida falsa:
"Por ter mis semellanza c'un porco nin tan siquera
sabe que ha de morrer" (CV).
A dignidade parte, polo tanto, da verdade por
moi dolorosa que sexa, pero non o obxectivo da
accin moral recrearse na angustia da condicin humana , pois a lxica aspiracin do ser humano
a
felicidade; como dica Kierkegaard, o que diferencia
do fariseo ao home moral autntico que o primeiro considera a angustia como prenda certa de virtude. o que Castelao chama "vanidade do sofrimento" (1993 , 80) denunciando que non hai atallos para

-85-

IX IO I IN I

ICI A IRI LI OI SI

IG IA IRI RI II DIOI

conquistar a moralidade e a entrega ao sufrimento,

calculado como estrataxema para non ter que demostrar a nosa actuacin correcta noutros eidos,
unha trampa que debe ser desvelada , "o desatino
meirande o de pedir o poder por razn do que se
leva sofrido inxustamente. Hai quen aspira a ser Ministro por haber estado n-un campo de concentracin" (1993, 105). Hai entn que asumir a natural
aspiracin felicidade, mais a felicidade que se alcanza a travs da falsidade, da renuncia dignidade, converte a nosa vida nun fraude. Como conquistar a felicidade e conservar a autenticidade?
No lbum Ns Castelao amosa a sa obra como
tensin entre ambos os dous polos representados polos debuxos inicial e final que simbolizan os dous extremos da accin moral: a dignidade e a felicidade.
A dignidade representada por Castelao a travs
dun esqueleto que, no prlogo, sostn nos brazos
un neno que ergue ata unha estrela de liberacin,
mentres no seu ventre queda un feto morto ou, mellor dito, asasinado, smbolo das derrotas que sufriu
o pas na sa historia.
En canto significacin do esqueleto o propio
Castelao escribiu:
"O esquelete o que garda a carne. O esquelete
a vontade. A carne baixa para convertirse en terra.
O esquelete loita coa terra e non se deixa comer
sen defenderse. A carne quer desaparecer e o esquelete quer perdurar. O que mantn a un home de
p cando vai ser fusilado
o esquelete. Cando un
home esmorece porque a sa carne vence ao esquelete. O esquelete a Morte; decir, o que non
morreo Pero a carne pesa moito. Por eso os vellos
andan engoumados, atraguidos pol-a terra. O esquelete caseque a inmortalidade. A loita da carne co
esquelete a traxedia do mundo"?".

-86-

101

IPI E INI SI AtMt EI NI T IOI IDI EI ICI AI SI TI Et LI AIOI

o esqueleto un dos smbolos centrais da obra

de Castelao e posiblemente fora suxerido poIa sa
formacin en medicina, xa que lxico que extraese material del a para ilustrar as sas ideas; as, no
seu diario de 1921 escrebe: "Poerei un exemplo: o
corpo humn ten a sua forma e a sua forza gracias
esquelete, sen isas palancas, sen isa armazn, nin
eisistira a forma nin tampouco a forza; sera noxento ollar un corpo humn sen esquelete, cambeando
de forma , formando unha morea de carne pola contraucin dos msculos"?':
No comezo da sa carreira literaria est o esqueleto (Un olla de vidro) pero no remate tamn (eplogo de Os vellos non deben de namorarse) e a conexin entre estas das obras resulta, igualmente,
evidente, mesmo recreando elementos comns,
como o caso dos recentemente falecidos que serven
de transicin co mundo dos vivos pero aos que comeza xa a podrecer a lingua, sntoma de progreso
cara o idioma universal, e o tipo de igualdade que
Castelao considera propia dos defuntos.
O esqueleto, isto , a dignidade na, dinos que o
so
onde reside a personalidade, o que tira de
ns fronte a tentacin inclinarnos diante dos vencedores para salvar o pelello, pero tamn o que turra de
ns diante do desexo de prse por riba dos demais:
"Os homes que non teen espinazo no esprito o mesmo se doblan para diante en sinal de vasalaxe qlle se
botan para atrs en ridcula soberba" (1993, 48).
A dignidade aparece como idea central noutros
lugares da sa obra ensastica ("O galeguismo no
arte ") pero tamn no seu discurso en Cortes como
deputado no 1933 no que Henrique Monteagudo
destaca que -o longo do discurso de Castelao hai
nada menos que seis referencias dignidade e
dignificacion' t'.

87 -

IX IO I IN I

IC IAI RI LI O ISI

IG IA IR IR III D IO I

Pero a dignidade por si soa leva ao illamento e ao

suicidio. A dignidade a verdade e a verdade mis
certa
a da morte, a dignidade a independencia
pero tamn a soidade. Fronte a ela est a felicidade,
que non o mesmo que benestar, e que ten que ver,
non s coa satisfaccin econmica, senn coa psicolxica de sentirse eterno e seguro coa cobertura que
nos ofrece un Deus ou un cacique que nos ampara e
nos protexe e, sobre todo, que decide por ns. A felicidade, a carne que loita co SO, pracer e vida sedentaria (no lbum Ns a felicidade est representada
por un crego durmindo asesta). Mais a felicidade sen
dignidade a mentira, unha vida falsa.
A presencia do neno nos brazos do esqueleto do
prlogo fundamental, non s neste dese o, senn
salpicado ao longo de todos os debuxos do lbum.
E para comprender a sa funcionalidade imos recorrer novamente a Simone de Beauvoir, quen lembraba como moitos colonos en Alxer tranquilizaban a
sa conciencia mediante o desprezo que sentan polos rabes fundidos na miseria, ela mesma recoeca
que "Desexbaselle mis ben a morte deses malpocados, reducidos a unha animalidade tan elemental
que incluso o instinto maternal estaba neles abolido.
Sen embargo, no seo desta srdida resignacin haba nenos que xogaban e que sorran e o seu sorriso denunciaba a hipocrisa dos opresores: era un
chamado e unha promesa. Proxectaba diante do
neno un porvir; un porvir de home. Se en todos os
pases oprimidos un rostro de neno tan emocionante, non porque o neno sexa mis emocionante, porque tea mis dereito felicidade que os outros: porque constite a afirmacin viva da
transcendencia humana, unha mirada ao axexo,
unha man vida que se lle tende cara o mundo,
esperanza, proxecto'?>.

88 -

101 IPI EI NI SI A IMIEI NITIOI IDI EI ICIAIS ITI EI LIAIO

Os seus nenos, con esa moralidade por construr ("-Pois se papai vivise non lle gustara que
mamai casase con outro", Ns) , con ese mundo por
xustificar ("-O escolante dxonos que o mundo
redondo. Ti crelo?", Ns) , interrgannos coa sa
mirada en busca dunha resposta que non podemos
esquivar.
O maior impedimento que ternos ao tentar conciliar a dignidade e a felicidade a existencia dos demais, que non son obxectos dos que poidamos dispor en funcin de satisfacer os nosos desexos , pola
contra, eles son suxeitos libres que teen os seus
propios proxectos. A est o drama que reflicte Un
olla de vidro:
"Certo da fitoume unha vaca. Que coidar de
min?, pensei eu; e naquel intre a vaca baixou a testa
e sigueu comendo na herba. Agora xa sei que a
vaca somentes dixo:
-Bo, total un home con anteollos.
E
mellor eu non son mis que o que coidou a
vaca. Vela a ledicia de pensar que cando a rni a calivera estea descuberto xa non poder xuzgarme
ningunha vaca"
A mirada o que humaniza os demais como suxeitos. A mirada fai que mesmo as vacas nos resulten probabelmente humanas (Canetti: "Se ollamos
atentamente un animal, ternos a sensacin de que
dentro hai un home escondido e que se ri de ns").
No Zaratustra , Nietzsche narra a traxedia do
mendigo voluntario que deixou as sas riquezas e
fuxiu cara onda os pobres: "Pero eles non me aceptaron, dixo o mendigo voluntario, sbelo ben. Por
iso acabei marchndome aos animais e a estas vacas'?". A identidade non depende s de ns, ternos
que ser recoecidos polos demais. Non podemos
ser o que queremos independentemente do que

-89-

IXI OI IN I

ICI AI R ILI OI SI

IGI AI RI RI II DIOI

pensen os outros. Non estamos a salvo da sa mirada anda que non tean ollos, como os cegos que
desea Castelao, mais, para salvar a nosa "obxectividade" fronte nada, dependemos da subxectividade dos demais.
Dinos Sartre: "o outro , por principio, aquel que
me mira, debemos poder explicitar o sentido da mirada allea", e ao sermos xulgados, "en canto que
son obxecto de valoracin, que veen a cualificarme sen eu poder actuar sobre esa cualificacin, nin
sequera coecela, estou na escravitude". "Pola mira da allea, vvome como fixado no medio do mundo,
como en perigo, como irremedibel. Pero non sei
nin quen son, nin cal o meu sitio no mundo, nin
qu face volve cara o outro este mundo no que eu
son". "No fenmeno da ollada, o outro , por principio, o que non pode ser obxecto". "Pola mirada
experimento o outro concretamente como suxeito
libre e consciente que fai que haxa un mundo ao
temporalizarse cara as sas propias posibilidades...
O outro ese eu mesmo do que nada me separa,
nada absolutamente excepto a sa pura e total liberdade, dicir, esa indeterminacin de si mesmo que
s el ha de ser por e para si... se me olla teo conciencia de ser obxecto", pero o "outro, por outra
parte, non me constite como obxecto para min, senn para el">.
O protagonista deste relato ollado, pero tamn
mira a travs dese "0110 de vidro que de nada me
servira na vida" permitndolle ao esqueleto facer un
retrato da sociedade galega do seu tempo. Unha sociedade que non se ve reflectida nin recoecida
pola definicin oficial que se fai dela a travs dos
grandes relatos ao uso que amosa a industria cultural dominante. Pero hai unha parte desa sociedade
que ve o que os outros anda non ven: a intelligent-

90 -

10 1 IP IE IN ISI AIMIE IN ITI O I ID IEI ICIAI S ITI E ILI AIO:

sia. Rei Romeu dinos: "hai que ver o

de vidro
como o 0110 intelectual, o artilxio que permite ver,
interpretar e diagnosticar o noso mundo desde unha
ptica de vangarda. A transmisin do 0110 de vidro
como unha invitacin accin: enxergar o mundo
xenuinamente galego, radiografiar e iluminar a nosa
realidade, funcin que corresponde a unha intelligentsia democr tica organizada?".
En calquera caso, ao arnosar a sociedade espida, sen carne , quedan luz as contradiccins e
perden o seu senso moitas concesins en "d ignidade " a cambio de satisfacer unha carne que xa non
posen.
Ao preguntarlle a un esqueleto de muller se fora
unha das que mataron en Oseira, Nebra ou Sofn, o
protagonista sntese decepcionado ao or que morrera de tristura polo amor dun sarxento: "Non quixen saber mis e funme deitar". Castelao contrapn
a honrosa morte daqueles que o fan loitando por se
liberar, fronte daqueles que esmorecen porque lles
falta o amo ao que estn sometidos e se senten desamparados, sen forza para soportar a sa liberdade. Mais esa actitude non s propia dunha conciencia tradicional ou reaccionaria representada pola
muller namorada, quen educada para que a sa
vida s tea senso en funcin do seu home, tamn
no cemiterio civil atopa, no bando revolucionario e
progresista, a mesma renuncia nos suicidas romnticos que, desde unha postura idealista a respecto do
mundo , non estn dispostos a facer ningunha concesin e para conservar intacta a sa "d ign idade"
deciden quitarse a vida , pois os seus idcais s poden ser realizaclos nun mundo tamn ideal e non no
real. De feito , o mundo real insoportbel porque
est a pr en cuestin as sas ilusins dun mundo
uniforme , unilinge e homoxneo. Fronte a eles
-91-

0110

IX IOI INI

ICI AI RI LI OI SI

IGI A IRI RI I IDIOI

Castelao antepn outro concepto de dignidade entendida como aceptacin do mundo, valoracin do
propio, asuncin do autntico: "os galegos - di o
esquelete- por un desexo de perfeccin e por
unha dinidade que vai sendo dinidade persoal, non
debamos consentir que na fala dos nosos avs se
eispresase somentes a incultura que lle debemos
centralismo" (1999, 46).
Idea de dignidade que se confronta coa mensaxe
de que o dominante o mellor, de que o alleo superior e de que o progreso consiste en renunciar
diversidade sacrificando o que cada quen ten de seu
en funcin dunha unidade que se acada por asimilacin da identidade proxectada polo poder.
A travs da seguinte personaxe, o ingls, desenvolve mis esta idea, agora desde outra perspectiva,
a perda da dignidade do que asoballa aproveitando
unha posicin de privilexio. O descubrimento de
que "unha ialma tan ergueita e tan intelixente tea
un humor tan pouco noble", por canto se diverta
abusando do esqueleto dun neno, tirndolle a caveira. Non s censura a falla de nobreza, de aproveitar unha desigualdade, senn tamn, unido a este
feito , a descualificacin do seu humor. Este un hu mor que nada ten que ver ca de Castelao: rirse dos
de abaixo, dos dbiles.
Mais, aqu, as desigualdades que haba en vida
- non senda a do tamao do esqueleto- quedan
diludas, xa non teen senso ao non conservar ningun posesins que os coloquen nunha posicin de
vantaxe a respecto dos demais, e cada quen vlese
polo que e non polo que ten. Mesmo aqueles que
tian tanto que eran quen de mercaren a sa propia
moralidade, desviando unha pequena parte dos excedentes xerados pala explotacin doutros, para
tranquilizaren a sa conciencia facendo obras de ca

- 92 -

101

IPI EI NI SI AIMIEI NI TI OI IDI EI

ICI AI SI TI EI LI AIOI

ridade ("O filntropo non fai nin di nada que mereza contarse. Sin dieira ten martas tdalas sas autividades"). "O hame rico en pesetas que regala cntimos pra ir Ceo" dos seus 50 homes por 10 res,
non consciente de que a moralidade non lineal
para todos; de ser as, os pobres nunca seran morais porque non poden dar esmola, ao menos tanta
esmola COlll0 os ricos. Unha norma moral como,
por exemplo, "non roubar", non ten o mesmo valor
se infrinxida por un famento que por un saciado,
por isto non vale unha moral universal a priori.
Os martas xa non teen o problema da accin
moral e se seguen a renunciar sa dignidade -que
o nico que Hes queda- pala inercia de non
saberse martas, ao igual que os vivos, que ignoran
que van morrer. Sen embargo, tamn hai martas
que estn vivos, de "carne e so", martas que matan: os vampiros que chuchan o sangue dos nenas
matando o futuro. Saen periodicamente dos seus cadaleitos e , na escuridade da noite , cando ningun
os ve , cometen os seus crimes. No relato o vampiro
fora antes cacique. Segue ca mesmo oficio e mantn
o seu carpo da drenaxe dos demais. O poderoso
que alimenta o seu poder a canta de espremer os
dbiles (chucha o sangue da nena) fronte aos que
nada teen, e que mesmo chegan a dar o seu sangue polos que menos te en anda (o deseo do lbum Ns ande di que o nena non mama leite senn
sangue). As os caciques conseguiron a vida eterna
a canta dos demais e por isto non marren por si
mesmos, hainos que matar, "Os caciques son capaces de facrense os martas pra seguir vivindo a
canta dos malpocados".
O ncleo de calquera peripecia vital ser ese intento de conciliar dignidade e felicidade. Na sa novela Os dous de sempre aparece encarnado este con

-93-

IX IO I IN I

ICI AI RI L IO ISI

IGI AI R IR II ID IO I

flito nas personaxes de Pedrio e Raolas. Se o primeiro se atopa asociado coa gula, sedentarismo, folganza, incapacidade, submisin e encadeamento a
un existencia anodina ("El era manso, alabeeiro;
pero tamn lacazn, pousafoles e mis que nada comelln e lambeteiro"); o segundo, Raolas, procura
a conquista da dignidade ("en canto chegue a home
xa non serei mendicante"), representa a transhumancia, asimilacin de experiencias, capacidade
para o traballo, independencia persoal, e finalmente
a sa autoeliminacin seguindo a mesma sorte dos
oitocentistas suicidas do Olla de vidro que antes comentamos".
Durante a novela ambos teen momentos nos
que adoptan actitudes opostas s que estruturalmente quedaron fixadas, senn non seran seres libres,
seran uns modelos tan arquetpicos como irreais.
Pero, anda que isto o que nos agradara a todos,
para deixar arrombado a cada quen na sa cuadrcula, aforrndonos a incerteza de enfrontarnos ao
imprevisto da liberdade dos outros, o certo que,
tal como reflicten as novelas modernas, as cousas
non son as. Como di Sartre: "no fondo isto o que
a xente quere pensar: se se nace covarde estase perfectamente tranquilo, non hai nada que facer, serase
covarde toda a vida, fgase o que se faga; se se
nace heroe, tamn se est perfectamente tranquilo,
serase heroe toda a vida, beberase como heroe, comerase como heroe. O que di o existencialista
que o covarde faise covarde, o heroe faise heroe;
hai sempre para o covarde unha posibilidade de
non ser mis covarde e para o heroe a de deixar de
ser heroe" 8.
As pois, o fundamental da novela
a tensin
dialctica entre os dous devanditos polos. Non hai
maniquesmo, nin aposta por un ou outro dos dous

-94-

10 1 IPI EI NISI AIMIEI NITIOI IDIEI ICIAI SI TI E ILIAIO:

extremos. Pedrio , "cobizando a vida dos vermes,

dos vermes felices que moran nos xamns" non est
disposto a arriscar nada; Raolas , " lln home arriscado, dino de ter movimento nas pernas", mesmo
chega a cortar as sas propias e poner unhas zancas
postizas para "conquerir aparencias de home ". Mais
Pedro convrtese nun heroe e apuala sa sogra e
Raolas , que alcanza ao fin a felicidade , non pode
esquecer o seu pasado "indigno" e suicdase nun
acto de covarda que quere darlle un sentido de rebelda e mesmo de valenta coa inscricin que deixou na parede: "Protesto!" .
O "doado remate" de ambos os dous protagonistas, incapaces de conciliar estes dous aspectos, e,
sobre todo, incapaces de soportar o fracaso nesa
conciliacin (non hai vida moral sen fracaso) lvanos a reconsiderar o interrogante moral que nos
propn Castelao. Non chega con preguntarse cmo
alcanzar a felicidade sen perder a dignidade sen
mis , pois, se esta conciliacin se debe levar a cabo
no mundo e non no baleiro, xa non se trata dunha
incgnita a resolver marxe da nasa relacin con
dito mundo. Pedrio e Raolas manteen a sa
existencia fra da accin poltica, se ben Pedrio
busca no favor do cacique a sa intermediacin ca
mundo, e Raolas, "o anarquista que fixo cachizas o
mundo", realmente s fixo estoupar a sa cabeza.
Isto , ambos os dous estn no mundo anda que se
rieguen a transformalo de xeito activo e consciente,
son, por tanto, incapaces de rexer o seu fracaso por
non alcanzar a comprender que a solucin ao dilema debe proxectarse ao terreo poltico. En termos
hegelianos , a tica realzase a travs do Estado. As
pois, no plano poltico no que desemboca a loita
pala solucin das antinomias morais. Lembremos
este texto do Sempre en Caliza:
-95-

IXI OI I NI

"Gracias

ICI AI RI LI OI SI

a liberdade

IGI AI R IRI II DIO I

de pensar non ficaremos re-

siados antramentras non cheguemos a sermos deu-

ses.
A orgaizacin das abellas e das formigas ser
perfeita para certos homes que non teen esprito e
que gostan baixar pol-a escada zoolxica en vez de
rubiren ao ceo, con aparellos ou coa simple maxi nacin. Queren ser felices e d-eiqu provn o seu
anceio de retornaren a vida das formigas e das abellas ... As relixins -que veen de Ourente- pretenden un imposible: que retornemos ao Paradiso,
porque sio al se atopa a felicidade. Mis para un
oucidental esta felicidade unha renunciacin ao
que o home ten de divino. Aqueles que baixan pola escada animal a ademiran a orgaizacin social das
formigas renuncian a grandeza humn basada na
nosa superior intelixencia. Xa fomos formigas e lens; pero xa somos homes, e compre que aceptemos todal-as desventuras, coa seguridade de acabar
con elas. Algn dia chegar en que este 'val de b goas' se torne, pol-a nosa sabidura, en cibdade de
paz" (Castelao, 1977a. 243-246).
O ser humano, condenado a ser libre en termos
sartrianos, non pode enganarse a si mesmo, pretendendo volver a un estadio natural que non lle corresponde, para fuxir da angustia da liberdade por
carecer dunha natureza universal que o dote, a priori, dun repertorio de decisins que lle veen dadas.
Dinos Castelao: " que as desventuras do home proveen da sa intelixencia e da sa liberdade? Non
sei se abolindo os anceios de superacin animal chegaramos a ser mis felices; pero nunca mis dios
da divinidade" (Castelao, 1977a , 244). Esa dignidade
que teen os seres humanos e que non teen as pedras ou as mesas o que nos distingue en canto tales, anda que non rexamos unha carga tan pesada.

- 96-

101 IPI EINI SIAIMIEINITIOI IDI EI ICIAI SI TI EI LIAIO:

Castelao reinterpreta O mito do Paraso do que os

homes foron expulsas "por non querer ser animais"
as como o mito de Babel para indicar que a variedade de "naturezas humanas", produto da creatividade da especie, non unha maldicin por moi trxico que resulte este "desam p aro", e, en calquera
caso, converterse noutra especie non est na nosa
man, xa que a diversidade caracterstica da nosa
condicin: "As pois, ns seguiremos alonxndonos
do Paradiso, tal e como est marcado no noso destio, falando lnguas diferentes, creando culturas diferenciadas e civilizacins cada vez mellares. Ai, cando xurdir unha relixin que nos dea azos para
ascendermos a chegarmos a Deu s! " (Castelao ,
1977a, 244).
Castelao parte, pois, da verdade radical dun ser
humano creador fronte a concepcin dun ser simplemente creado, produtor e non s produto. Mais
como creador est limitado, non Deus, anda que
aspirar a selo o nico que d sentido sa vida,
tal como tamn afirma o existencialismo: "na sa
vana tentativa por ser Deus, o home faise existir
como home, e satisfaise con esta existencia, coincide
exactamente con ela. Non He est permitido existir
sen tender cara a ese ser que nunca ser '?". Enesa
tendencia creativa e transformadora radica a posibilidade de reconstrur o Paraso e conseguir a comprensin entre os seres humanos. A transformacin
da Terra nun Paraso que permita alcanzar a felicidade sen perder a dignidade non se lograr co retroceso evolutivo a un estadio onde o caudal xentico
nos aforra ter que tomar decisins, pois veen programadas previamente, s a travs da poltica podemos converter o planeta nunha "cibdade de paz".
En conclusin, a inexistencia dunha idea a priori
na que xustificar o mundo, leva a que Castelao non
-97-

IX IO I IN I

ICI AI R ILI OI SI

IG IAI RI R II ID IOI

poida actuar como eses que "sobre o ben e o mal

consultan simplementes o cdigo penal'?", como di
en Un olla de vidro. Na medida en que a eleccin
non estea realizada de antemn, pode constiturse
como eleccin moral", pero sen unha norma previa, dictada por un "Deus" ou pala "Natureza",
polo que se ten que explicar cada acto, que nunca
ser un acto no baleiro e que sempre comprometer
a humanidade enteira, e por tanto s pode conservar a sa moralidade no marco dunha determinada
estratexia poltica lextima en pral da construcin da
xustiza na Terra. Non acta en poltica por imperativo tico, pero a poltica a ocasin nica que se He
ofrece para construr a sa moralidade.

-98-

Xustiza ou liberdade
posbel a moral porque existe a liberdade. Somos
quen de levar a cabo unha vida moral porque non
estamos obrigados a facelo. Mais esa vida moral non
se realiza no baleiro, realzase nun mundo onde
triunfa a inxustiza ("Y-este o mundo que fixo
Deus? " pregntase o Demo do lbum Ns parafraseando o Deus de Curros) e cada acto que fagamos ,
ou deixemos de facer, deberemos xustificalo nese
mundo inxusto. Simplemente con abrir a boca para
falar , o feito de utilizar un idioma ou outro xa compromete a nosa moralidade ao avalar unha determinada dominacin cultural e o conseguinte abuso sobre os que sofren a discriminacin e marxinacin da
sa lingua ou, pola contra, combater a inxustiza e o
sometemento empregando a lingua oprimida. Se
previamente temos unha idea de xustiza universal
na que o ideal un idioma comn para todos, quizais non sintamos cuestionada a nosa moralidade
pola nosa prctica lingstica , senn que simplemente nos veremos a ns mesmos como ferramentas desa concepcin ideal que posibelmente nunca
te a lugar, pero que nos exime da culpabilidade das
consecuencias reais que estn a producir os nasos
actos. A este respecto, Rei Romeu lembra que "as
correntes lingsticas que se acreditaban como marxistas a comezos de sculo, tian unha fe case cega
no ideal de uniformizacin lingstica mundial, que

-99-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IGI A IR IR III D IOI

se producira automaticamente pola mundializacin

do socialismo'w.
Este un xeito de participar en poltica da man
dun elevado ideal tico. Sen embargo, fronte a estes, como queda dito, Castelao, que carece dese
tipo de principios, desemboca na poltica non s
porque a conciliacin da dignidade e a felicidade
buscada s posbel a travs dun mundo xusto, senn porque considera que non existe ningunha xustificacin previa do mundo e porque ao ser humano a quen He corresponde xustificar o mundo e
facerse existir nel de forma valiosa.
Pero, ademais dos que se camuflan baixo o manto da tica a sa intervencin poltica ao servicio do
poder, estn os que renegan da poltica. Castelao
implacbel con aqueles que refugan da poltica
emancipadora para avalar de xeito activo ou pasivo
a poltica dos opresores: "coas sas sentencias egostas acabarase o mundo" (1977a 11) e a eles Hes
responde e a cada un dos argumentos que adoitan
empregar para tentar salvagardar a sa moralidade:
- A poltica unha porcallada. Pretender unha
superioridade tica baseada no feito de que a actuacin poltica non se rexe por normas ticas, non
deixa de ser un subterfuxio para evitar comprometerse nunha poltica que se pode cualificar como
honesta ou non en funcin dos seus resultados, isto
, se consegue ou non o desenvolvemento da nosa
economa e a garanta da nosa vida cultural, anda
que para isto nos vexamos obrigados a luxar as
manso
- A lingua como cuestin poltica: Falar galego
non unha necesidade que se sinta no bandullo.
dicir, non beneficia os intereses particulares de cada
quen, senn os do conxunto dunha sociedade determinada. Aos individuos, como tales, o que Hes
-

100 -

10 1 IPI EINI SIA IMIEI NITI OI IDI EI IC IAI S ITI EI LIAIO

pode interesar falar a lingua dominante, pero esa

actitude supn unha negacin de si mesmos , sen
acabar nunca de ser aceptados plenamente no club
dominante; en cambio, colectivamente si poden
conquistar un recoecemento en p de igualdade
da sa lingua e , con isto , rematar coa dominacin
que os perxudica como individuos.
- A poltica e o cosmopolitismo: Os que "levan a
patria na sola dos zapatos" utilizan o compromiso
universal como escusa para evitar comprometerse
con ningn pas en concreto. Pero acaban traballando para o que mis lle convn en cada momento,
que ser sempre o poderoso.
- Nihilismo e poltica: Os que non cren en ningun nganse a si mesmos refutando as sas propias teses. Anda que non crean na existencia tampouco logran abolila , a vida existe. Non esperan
xustificar a sa existencia e con isto conseguirn un
desapego que os leve a ter unha actividade da que
non tern que dar canta. a mesma actitude dos
conquistadores que din servir a Deus, a Roma , ao
Emperador ou a Raa, cando realmente serven ao
seu propio pracer. outro pretexto para enganarse
a si mesmos.
- Renegar da poltica porque esta d desgustos:
A procura da felicidade , lextima aspiracin do ser
humano , non debe construrse sobre o desarraigo
da realidade. Narcotizarse para ser felices , esquecendo o sufrimento que a un lle rodea, non permitr realizar unha vida autenticamente moral, porque
sempre xurdir diante dos nasos ollas a inxustiza
que existe ca naso consentimento. certo que, ao
tentar corrixir a inxustiza, estamos pondo en risco a
nasa felicidade, pero este un risco que se debe
correr para lograr esa vida moral que se pretende
construr.
-101-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IGI AI RI RI II D IOI

- Burlarse da poltica: Dica Simone de Beuvoir

que " verdade que se burlan dos intereses franceses, dos do proletariado, pero estn adheridos a sa
carreira, ao seu xito'<. Aos que a pensadora francesa lles chama "arribistas sen escrpulos", Castelao
dilles que se rin dos polticos porque non tiveron
ocasin de lamberlle os ps a ningn. Ao rirse de
todos por igual, mete no mesmo saco os honestos e
os corruptos, co fin de prse ao servicio dos corruptos nunha fase posterior. Despois de todo, para eles,
todos son iguais. O oportunismo exixe menosprezar
toda poltica ata que non aparece a oportunidade de
aproveitarse dalgunha.
Os partidos polticos: Afiliarse provocar que
deixemos de ser xulgados polos nasos actos individuais e pasemos a selo pala pertenza a unha determinada organizacin, e, por tanto, polos actos desa
organizacin no seu conxunto, feito que nos far
sufrir o castigo das demais organizacins s que non
pertencemos, mentres que, se actuamos independentemente, sempre podemos levarnos ben con todos e beneficirmonos das relacins con todos os
bandos. Mais por si s un individuo non capaz de
intervir socialmente e todo o que fagamos vaille ser
sempre funcional a algn partido ou organizacin
social: participar ou non nunha folga, votar ou abstense, comprar un xornal ou outro, ir a un mitin ou
non, etc..., polo tanto, sempre estaremos tomando
partido; o que pretende o oportunista pronunciarse s cando He convn, en cambio, ao estar identificado cun partido, un atpase comprometido de xeito permanente.
Castelao advirte do fracaso moral fra da poltica:
"Calquera da un d-estes galegos, que non quer meterse en poltica, pasa, de speto, a ser direitivo dunha entidade que defende intereses e vdelo senta-

102 -

101 IPI EI NI SI AIMIEINITIOI IDI EI ICIAISI TI EI LIAIOI

do n-un banquete, a carn de calquera poltico inmundo" (Castelao, 1977a,12). Os que foxen da poltica ao final participan nela do xeito mis inmoral:
enganndose a si mesmos.
Unha vez que, como queda dito, o ser humano
non pode regresar a estar rexido pala lei da natureza COIllO acorre noutras especies, nin tampouco
pala lei de Deus como se cra antes, no mbito
das convencins sociais no que preciso lexislar.
E o proxecto dunha vida moral ter que levarse a
cabo necesariamente a travs da participacin
nese labor.
Pero, que a lei senn represin? Que a liberdade senn que cada quen poida facer o que
queira?, lago, a liberdade sera a ausencia de leis?
Non, pois existira unha lei moito mis represiva e
brutal, a lei do mis forte, ca cal a liberdade tampouco se podera exercer. As pois, preciso conciliar a xustiza e a liberdade. O Estado, en termos hegelianos, o instrumento a travs do que se realiza
a xustiza no mundo (concertando o universal ca
particular) e sa vez "a esfera da liberdade concreta". Mais, como xa dixemos, a xustiza implica represin, dinos Weber: "Estado aquela comunidade
humana que , dentro dun determinado territorio (o
territorio elemento distintivo) , reclama (con xito)
para si o monopolio da violencia fsica lextima".
Lago, se para exercer a liberdade concreta se exixe a existencia dun Estado que a condicin de posibilidade para o desenvolvemento desta que acorre cando os intereses dos grupos que forman o
Estado son antagnicos?, a coaccin estar ao servicio da realizacin desa liberdade concreta?
Hegel resolver o dilema nestes termos: "o Estado a realidade (Wirklichkeit) "84, ou, o que o
mesmo, os pobos que non teen Estado (os pobos
-

103 -

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IG IA IRI RI II D IOI

sen historia) non son reais (son invisbeis), ou estn

condenados a desaparecer, de xeito que o Estado se
identifica ca pobo a costa de idealizar o pobo, de
exclur do concepto de pobo os perdedores na carreira por facerse Estado. Mais os pobos estn representados nos Estados, non en virtude da representacin dos individuos, senn en virtude da
representacin dos seus intereses, intereses xerais
dunha colectividade que s
posbel defender a
costa de superar os intereses particulares de cada
quen. Que acorre entn cando o "interese xeral"
non reflicte os intereses dunha determinada colectividade que o integra? Marx referase, na sa crtica
ao Estado Hegeliano, s clases sociais, Castelao s
comunidades nacionais. Marx, por exemplo, nos
seus artigos do Rheinische Zeitung denunciaba a
Dieta renana, dominada polos grandes propietarios
agrarios; no caso concreto dunha lei votada pala
Dieta que agravaba a represin contra os ladrns de
lea, compraba que a lei non era a expresin do interese xeral, senn a dos intereses particulares que
dominaban a Dieta. Castelao afirma: "Pe ro como
Galiza non unha estepa e os seus problemas son
minoritarios, quedar sempre exluido do intrs nacional en canto a Lei sexa nica" (1977a, 14).
Tanto Marx como Castelao critican o concepto de
"pobo" hegeliano, ese populus que supera a sa
condicin de vulgus a costa de converterse en esprito do pobo, en Volk. Ambos parten do pobo real,
de carne e so, como material ca que construr o
Estado de tal xeito que a soberana, en canto esencia do Estado, debe residir nese pobo. A tradicin
hegeliana sostn a existencia dun pobo ideal, constitudo a travs da abstraccin daqueles elementos
superiores que a historia fixo cristalizar no grupo
dominante e que se eleva sobre a pluralidade para

104 -

101

IPI EI NI SI AIMIEI NI TI OI

IDI EI

ICI AI SI TI EI LI AIOI

construr unha identidade unificada que se encarna

nun "grande home" ou nun "heroe" para imporlle
ao pobo a sa vontade. Se ternos en conta que o
Esprito acta no mundo con violencia e non de
maneira idealista nin moral , un modelo caudillista
como o que aqu se propn non debe estraarnos
que fose aproveitado como xustificacin do nazismo e do fascismo , tal como expn Touchard, e do
franquismo , como engadira Castelao , "p ara rexir
unha Hespaa nica resulta mis lxico establecer
unha dictadura persoal que unha democracia parlamentaria" (1977a, p. 159) , e neste mesmo senso a a denuncia ao centralismo que moitos anti-franquistas
compartan, esta tese que fixo posbel reforzar o
consenso sobre a idea da necesidade dun "cirujano
de hierro ": "Hai moitos antifeixistas feixistas. Eles
non o saben. Son coma eses homes a qun lle cheira o alento e ningun se atreve a decirllo. As un antifeixista dixo: O problema cataln vai resoluelo
Franco. E outro dixo: Estou vendo que Franco toma
Gibraltar. No fondo mis da mitade dos republicns
son tan totalitaristas como Franco e moitsimo mis
que Gil Robles:">.
Xacobe Bastida analiza a teora exposta por H~
gel na sa obra A constitucin de Alemania, segundo a cal , a superacin do individualismo presntase
en das posbeis direccins (Castelao tamn nos fala
da teora francesa e da alemana , 1977a, 442-445):
por unha banda, o modelo de Rousseau , que Hegel
interpreta como construcin da vontade xeral a travs da consciencia individual do interese comn,
parcelle invibel porque exixira a existencia dunha vontade no conxunto da poboacin que non se
daba no seu momento na Alemaa. Fronte a esta
va, Hegel sostn outra alternativa: "a de impo er a
unidade desde arriba mediante a actuacin carism-105-

IX IOI INI

ICI AI RI L IOI SI

IGI A IRI R III DIO I

tica dun Rei ou Prncipe que encarne o esprito nacional alemn e llo impoa ao pobo. De a que a
organizacin poltica de Hegel culmina co monarca,
o individuo que ten sentido en canto d expresin
ao principio mis esencial do Estado moderno: a
conciliacin da universalidade do pblico coa subxectividade do privado'?": Xacobe Bastida mstranos cmo os intelectuais espaois importan esa idea
- para xustificar o caso espaol, as Ortega escrebe:
"Espaa es una cosa hecha por Castilla y, hay razones para ir pensando que, en general, slo cabezas
castellanas tienen rganos adecuados para percibir
el gran problema de Espaa integral" e Joaqun Costa fala de que "Hay que rehacer al espaol; acaso
dijramos mejor hacerlo" .
Castelao ve as este proceso de construcin do
Estado: "O corrente que nos Estados de base heteroxnea se adopten os elementos nacionaes d-unha
parte para impoelos s demais, de modo que a so berana estatal non resulte patrimonio de todos senn do ncleo privilexiado e opresor. As a nica
nacin visible a que o Estado toma como modelo
para realizar a uniformidade do conxunto, e as outras fican engruadas na sa natureza espritual. A
nacin que se ten por fundadora do Estado impn a
sa alma a todal-as demais e considera mostruoso
que se discuta a sa patria potestade" (1977a, 459).
Dito proceso, caracterstico do Estado Moderno,
ten un punto de inflexin na Revolucin francesa
coa disolucin da diversidade cultural esmagada
polo triunfo do concepto de "cidadn" igual e homoxneo no conxunto do Estado:
"Denantes da Revolucin francesa, ningn Estado
civilizado considerou en perigo a sa eisistencia e
unidade poi-o feito de que no seu territorio se falasen varias lingoas e viviran varias costumes xurdi

106 -

101

IP IEI NI SI AIMIE IN IT IOI ID IE I ICI AI SI T IE ILI AIOI

cas de tipo privado. O asimilismo xurdico e lingostico comprase de modo natural, pol-o prestixio dunha cultura sobor das demis ou por influxo da rexin en que se asentaba o poder do Estado. O
proceso asimilista era evolutivo e raramente se apelaba violencia. Foi a Revolucin francesa qun
cortou aquel trnsito pacfico, poendo a natureza e
as sas obras por debaixo dos sistemas pantasiosos
do home. Perante o poder do Estado non eisisteu,
dende entn, mis que o individo abstraito, decir,
o cibdadn" (Castelao, 1977a, 441-442) .
Vxase a sa coincidencia coa anlise de Pierre
Clastres refrendando as teses defendidas no Sempre
en Caliza: "A Revolucin de 1789, ao permitir o
triunfo do esprito centralista dos Xacobinos sobre
as tendencias federalistas dos Xirondinos, culmina a
empresa poltica da administracin parisiense. As
provincias, como unidades territoriais, apoibanse
cada unha sobre unha vella realidade, homoxnea
desde o punto de vista cultural: lingua , tradicins
polticas , etc. Substitese estas pola distribucin abstracta en departamentos, apta para quebrar toda referencia a particularismos locais e polo tanto para
facilitar por onde queira a penetracin da autoridade do Estado. ltima etapa dese movemento polo
cal as diferencias se evaporan unha tras outra fronte
ao podero do Estado: a Terceira Repblica transforma definitivamente aos habitantes do hexgono en
cidadns gracias institucin da es cola laica, gratuta e obrigatoria, e mis tarde do servicio militar obrigatorio. A existencia autnoma que subsista no
mundo provincial e rural sucumbiu. Tivera lugar o
afrancesamento, o etnocidio consumado: linguas
tradicionais acosadas como dialectos de atrasados,
vida alden rebaixada ao espectculo folclrico destinado ao consumo turistico'?".

107 -

IXI OI I NI

le IAI RI L 101 S I

IGI A IRI R 11 IDIOI

Ternos que volver sobre a idea de que o Estado

non representa o pobo, senn o interese xeral do
pobo para comprender que o etnocidio, na construcin de dito Estado, non inocente, pois forma parte da maquinaria de ocultamento de intereses contrapostos dentro do pobo, e, mis concretamente,
entre diversos pobos. Vxase se non o estudio de
Steven L. Kaplan'" sobre o conflito de intereses entre Pars e as provincias produtoras a respecto da
provisin de alimentos. Os da cidade queran alimentos baratos e de boa calidade e os de "provincias" queran prezos xustos polos seus produtos.
Isto ao que Castelao se refire tan graficamente xa
en Un olla de vidro nos seguintes termos: "Os obreiros no mundo queren as patacas baratas, os labregos queren a suba das patacas e hai homes que non
viven das patacas" ou no lbum Ns cando mostra
dous labregos conversando: "- Os seoritos non
Hes gusta a choiva ... - Pero gstanlle as patacas".
Os seres humanos atpanse, segundo os textos
mencionados, divididos pola sa distinta relacin
coas patacas que os fai ver o mundo de distinto xeito (gustar da choiva ou non). Divisins de clase, divisin rural/urbano, divisins en nacins. "Os obreiros, como natural, pedan patacas baratas, carne
barata, peixe barato, sen ofreceren compensacin
algunha aos labregos e marieiros, e as os autnticos traballadores de Galiza - labregos e marieiros- quedaban ao marxe das reivindicacins proletarias ou incorporados a loita de erases por un
absurdo mimetismo, antramentras que os problemas
creados pol-a peculiar morfoloxa econmica de Galiza xacan sen solucin posible dentro das normas
legaes ou revolucionarias" (Castelao, 1977a, 38).
A cuestin que se nos presenta agora, con tantas
divisins que separan o pobo, sera: como xerar,
-

108 -

101 IPI E IN IS IAIMIEI NIT IOI ID IE I ICIAIS IT IEI LIAIOI

pois , un movemento popular de accin colectiva

para conquistar a xustiza sen esmagar a liberdade?

109 -

Clase ou nacin
A poltica, como nos di Tocqueville, debe resolver a

cuestin de como conciliar a liberdade coa nivelacin

igualitaria. A solucin clsica que se deu a esta contradicin tmola en Platn, quen construu un mundo
ideal onde estaba a salvo a idea de xustiza (que xa
non entra en conflito coa actuacin libre, xa que a liberdade non sera mis que a realizacin de dita idea
previa de xustiza). Todo o seu sistema filosfico
construdo, pois, para salvar a idea dunha xustiza a
priori. O cristianismo tomara boa nota del , ao colocar fra da realidade a idea de xustiza, un acta no
mundo en funcin dese ideal, sen ter en conta as
consecuencias que dita actuacin est a provocar realmente, isto , un exmese de toda responsabilidade
sobre os seus actos e a reparacin das actuacins inxustas non se levarn a cabo tampouco neste mundo,
senn no outro mundo. Dito doutro modo, nun escenario ritual e ideal no que tranquilizamos a conciencia e que nos dispensa de ter que argumentar a defensa das nasas accins diante dos demais.
De a vn este pr a Deus no frontispicio da porta e vivir dentro dela "en contubernio con todol-os
pecados do sculo", ao que Castelao se refire ao criticar dereita. "Lembrade as eleicins do ano 1933,
gaadas pol-as dereitas hespaolas con este lema
blasfemo: Nosotros representamos a Dios y a Esparia " (Castelao, 1977a, 193).

-111-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI S I

IGI A IR IR II IDIO I

Pero o problema non a idea de Deus, que non

ten culpa en si polo uso que fan dela. Para Castelao
a clave est na idealizacin platnica que, hora da
verdade, ten as mesmas consecuencias nos ateos:
"Os socialistas invocan ao Povo como Franco invoca
a Deus" (1993, 87). Concorda con Marx na aposta
pola realidade fronte idea nos termos da Tese 11
sobre Feuerbach cando di que os filsofos non quixeron mis que interpretar de diversos modos o
mundo, pero que do que se trata de transformalo;
ou sexa, realidade non un a priori senn que se
constre na accin humana, lembremos a lmina do
lbum Ns na que escrebe: "Non lle poades chatas
a obra namentras non se remata. O que pense que
vai mal que traballe n'ela; hay sitio para todos".
O certo que esta coincidencia con Marx non se
pode estender aos marxistas coetneos de Castelao.
O marxismo, altura dos anos 20, podemos dicir
que cae maioritariamente en concepcins semellantes s que aqu denominamos como "platnica" e
que antes describimos, en termos de Gabel, como
unha ideoloxa alienante . As, anda formalmente
tendo o mesmo obxectivo, a xustiza social, as dife rencias entre Castelao e os socialistas e comunistas
do seu tempo son palpbeis. Irnos dar conta dalgunhas das mis relevantes.

o divino proletariado
O marxismo vulgar impedalles a moitos percibir
nada mis que os intereses hipostasiados dun proletariado e dunha burguesa universais, mesmo al
onde estas clases sociais tian un peso menor:
"san do mitin a cabilar na desventura dos labregos de Galiza, que non son obreiros nin patrns,
que non poden avencellar os seus problemas vitaes
a preocupacin dos grandes partidos de erase, e
-

112 -

101

IPI EI NI SI A IMIEI NI TI OI IDI EI

IC IA IS ITI E IL IAI OI

que, pol-o tanto, vern as sas reivindicacins ao

marxe do balbordo revolucionario que inza esta
Hespaa ancrnica" (Castelao, 1977a, 14).
Isto non quere dicir que Castelao tia esencializados os labregos e os marieiros coa exclusiva
do protagonismo universal e eterno da emancipacin. Simplemente, estes eran unha grande maiora da poboacin e o seu modelo de producin estaba baseado nunha xestin sostbel do medio, o
que supn, como se ver , unha base slida para
construr un mundo igualitario sen asoballar a terceiros.
Castelao dlle mis protagonismo ao movemento
obreiro na Galiza a medida que na realidade histrica este vai adquirindo un maior protagonismo obxectivo como motor do cambio social. altura do
ano 46, no que se producen os conflitos de Bazn e
lvarez en Ferrol e Vigo , Castelao toma boa nota do
que ocorre en Euskadi nesas mesmas datas. A folga
xeral do Pas Basco estivo organizada polas centrais
sindicais UGT, CNT e STV baixo a supervisin do
Goberno vasco. O seu xito xerou un movemento
de solidariedade internacional de todo o movemento obreiro. Recollronse fondos e , cando lles preguntaron s centrais convocantes a onde os remitan, estas responderon: ao Goberno vasco, "misime
tratndose d-un paro de indole poltica, feito ao berro de Gora Euzkadi e Viva a Repblica" (1993, 8889). Mais a direccin espaola de UGT interviu para
tentar quedarse cos cartos, o cal provocou un conflito na Federacin Sindical Mundial que non soubo
a quen entregar os fondos.
Este feito, xunto coas folgas galegas, fai que Castelao He dea cada vez mis peso loita obreira
como desafo ditadura, se ben, naturalmente, tendo en conta o precedente de Euskadi da presencia
-113-

IXI Oi INI

ICI A IRI LI O I SI

IGI A IRI R II ID IOI

dun sindicato nacionalista, STV, para que non acorra o mesmo que coa UGT.
O 6 de outubro de 1947 escrbelle a Irujo dando
canta de que He chegan noticias de Galiza sobre un
certo desenvolvemento industrial que sada nos seguintes termos: "la riqueza que all se desarrolla actualmente servir para vivificar la poltica galleguista
al producirse la pugna de los intereses regionales,
del mismo modo que la pobreza de antes slo serva para deprimir las ansias de nuestra poltica privativa". Diante deste maior desenvolvemento das
forzas produtivas, e con isto do proletariado, manifesta a sa preocupacin porque: "En los montes
gallegos andan muchos lobos organizados en manadas, y las gentes del llano los temen y suelen identificarlos con los polticos desterrados, incluso con los
que siempre dimos pruebas de sensatez. Yo pienso
en esas manadas de lobos -no pensara en las organizaciones capaces de producir una huelga de
obreros y otro alarde de resistencia digna de respeto- pues si Franco no los extermina de raz, ser
porque le conviene dejar latente esa muestra de peligro oriental" (1990, 44).
Castelao sntese socialista e identifcase ca proletariado en Estremadura (1977a, 15), e ten unha valoracin positiva do papel que este pode desempear
no naso pas, o que lamenta
o seu escaso peso
social: "A realidade actual que -aparte as masas
obreiras orgaizadas, que son minora no pavo traballador galego- os demis grupos sociaes do pais
son un amoado ca que os caciques fan filloas no
tempo das eleicins" (1977a, 182).

A supersticin do progreso
O marxismo vulgar participaba da idea de que o

desenvolvemento tecnolxico e industrial a promo-114-

101 IPI EINI SIAIMIEINITIOI DI EI ICIAI SI TI EI LIAIOI

ver por si s a liberacin do ser humano, isto ,

participaba do grupo que Castelao chamaba "supersticiosos do progreso": "Adourab an o misteiro da
eleitricidade no miragre do arco voltaico, crean que
a cultura via pol-os aramios, ollaban nas mquinas
a salvacin do mundo, e para eles a letra de molde
non poda mentir. Andan vestidos a moda que acaba de pasar, fuxen da raxeira do sol, tapndose con
sombrillas) falan casteln por se oritismo, desprezan
a cencia dos labregos e marieiros, pintan de aluminio os balcns da sa casa e sntense moi orgulosos
de que nas alamedas da sa cibdade medren as palmeiras de Africa" (1977a, 19).
Castelao rexeita a mistificacin do progreso pero
non est en contra del e mesmo distingue entre
unha xestin capitalista e unha socialista do mesmo,
posicionndose claramente coa segunda opcin tal
como queda reflectido non seus diarios:
"El capitalismo ha terminado su magnfico ciclo y
despus de haber impulsado el progreso hasta la altura en que hoy est se ha convertido en su mayor
enemigo, utilizando las mquinas -qlle fueron inventadas para alivio del hombre- en enemigas del
hombre. El marxismo, en esta parte, previ claramente la catstrofe, que poda evitarse cambiando, por
acuerdo pacfico, la posesin del capital"(1993, 68).
O progreso ten que estar ao servicio dos seres
humanos, e non os seres humanos ao servicio do
progreso: "Non se comprende a URSS sen o precedente norteamericn; pero hai unha diferencia: o capital e o seu dono. O esceso de industrialismo eiqu
(EEUU) conducir a miseria e al pode conducir a
felicidade.
Eiqu somentes se poder vivir o da que se limite o progreso. Al o progreso pode servir para redimir aos homes.
-115-

IXI OI I NI

IC IAI RI L IO I S I

IGI AI R IR III DIO I

o obreiro non ten liberdade para piquetear a un

patrono; pero o patrono ten liberdade para despedilo do traballo e para palpar11e os biceps antes de
ademitilo" (Castelao, 1993, 16).
O progreso pode ser depredador e provocar infelicidade, como reflicte nos relatos de Causas. En Retrincas dinos "Fuxiron os anos e fuxiron as sardinas
para os xeiteiros" . En "Peito de Lobo", facendo referencia introducin dunha explotacin mis agresiva dos recursos que tamn deixar retratada no lbum Ns coa sentencia do vello marieiro: "As
sardinas volveran se os gobernos quixesen".
O progreso tamn pode incrementar as desigualdades. Os "patrns" dos sistemas de pesca tradicional que saen ao mar cos "compaeiros" reparten as
ganancias en "quins", e o patrn leva mis parte,
porque ten a obriga de reparar o barco e os apare110s (1977a., 49). Os "p atrns" ou os "xefes", mis
que manter unha relacin de dominio sobre o gru po, senten unha responsabilidade que Hes fai exercer a sa direccin ao servicio do conxunto. Isto o
que bota de menos Castelao no mundo industrializado e coincide con Rousseau, polas mesmas razns, na defensa dun modelo econmico no que
non haxa dominacin, degradacin duns seres humanos ata converterse en ferramentas doutros. Na
explotacin capitalista, cando se funde o barco o
patrn nunca se topa nel senn que agarda ao enxoito a que lle ingresen os seus beneficios (1977a,
136) e, se estes beneficios baixan pola destrucin
dos recursos, tan s lle preocupar investir noutro
destino, mesmo noutro pas, para manter o mesmo
nivel de ingresos, porque o capital non ten patria. O
capitalismo est de paso, mentres, para Castelao, o
nacionalismo est apegado a un determinado terreo
e a conciencia de que o desenvolvemento das for

-116 -

101 IPI E IN ISIAIMIEINITIOI ID IE I ICIAI S ITI EI LIAIOI

zas produtivas teen un lmite: os recursos naturais

son finitos.
Mais o seu posicionamento de defensa das artes
tradicionais non unha posicin contraria modernizacin, pola contra, Castelao demanda "conquerir
grandes portos pesqueiros semellantes aos doutras
nacins atlnticas , ca seu complemento de transportes baratos e rpidos, para repartir peixe fresco nas
rexins do interior, onde somentes coecen o peixe
en conserva" (1977a, 49-50), dicir, o seu non un
modelo de autoconsumo baseado no rexeitamento
innovacin tecnolxica, senn que defende un desenvolvemento sostbel cun control democrtico sobre a economa.
Non acredita Castelao no concepto etnocntrico
de economa de subsistencia que responde -como
nos di Pierre Clastres- a unha concepcin ideolxica segundo a cal os que non producen excedentes
" porque son incapaces, por estaren ocupados en
producir o mnimo necesario para a supervivencia, a
subsistencia. Antigua imaxe, sempre eficaz, da miseria dos salvaxes. E co fin de explicar esta incapacidade das sociedades primitivas de evadirse da inercia coti, desta alienacin permanente da busca do
alimento, invcase o subequipamento tcnico, a inferioridade tccnolxica'f". Esta visin, da que pecan
moitos marxistas do seu tempo, est errada porque
non posbel, hora de analizar o progreso, comparar sociedades diferentes de xeito directo (opor o
fusil ao arco) e s posbel analizar a rendibilidade
e a eficacia dunha tecnoloxa en funcin da satisfaccin das necesidades que pose dita sociedade en
particular. Pola contra, unha vez que se establece
unha relacin entre diferentes sociedades, Castelao
oponse ao relativismo, segundo o cal cada quen
debe seguir os seus propios mtodos respectndose

-117-

IX IO I INI

ICI A IR IL IO I S I

IG IA IR IRI I ID IO I

mutuamente as das racionalidades en contacto,

porque a racionalidade local manter o mesmo sistema econmico tradicional e a racionalidade allea
varrer a sociedade tradicional; isto faino reaccionar
enerxicamente contra os propagadores da "lenda da
nosa pobreza" (Castelao, 1977a 30) e, concretamente, contra a utilizacin que os marxistas espaois fixeron dela: "Don Indalecio Prieto paraliz las obras,
ya bastante avanzadas en algunos trozos, y tuvo a
bien acordar que no era necesario este ferrocarril
porque Galicia era muy pobre para semejante lujo"
(Castelao, 1976, p. 157).
Como Castelao acertou a adiviar, detrs desta
concepcin acchase unha intencionalidade poltica: unha sociedade atrasada non pode gobernarse a
si mesma, menor de idade, precisa madurar e,
mentres, debe ser tutelada: "Os republicns estimaban o progreso industrial como a mellor manifestacin de capacidade, inclusive poltica, e sendo Galiza un pas sen chemineias endexamis podera
vencer a proba do plebiscito [autonoma]" (Castelao, 1977a, 155).
Trtase, pois, de establecer as bases da modernizacin partindo da situacin real da economa para
procurar solucins propias en funcin de evitar ser
esmagados na relacin cos outros e, ao mesmo tempo, exercer un dominio sobre uns recursos que son
limitados de xeito que non se mate a galia dos
ovos de ouro. Por outra banda, amaarse coa xes tin dos recursos propios unha boa vacina para
non caer nun imperialismo que cobiza os recursos
alleos. O marxismo tardara anda anos en facerse
ecoloxista, sen embargo, a Castelao xa o acusaban
nos anos 20 de estar contra o progreso por oporse
plantacin masiva de eucaliptos.
-118-

101 IPI EINI SI AIMIEI NITIOI IDIEI ICIAI SI TI EI LIAIOI

A divisin do pobo

Desde o nacionalismo
habitual a acusaci n
contra o marxismo polo que supn de divisin popular; do mesmo xeito, o marxismo acusa o nacionalismo por provocar a ruptura da solidariedade da
clase obreira a nivel internacional e polo apagamento do conflito de clases a nivel nacional. Castelao
considera, pola contra, esa discusin absurda se se
sita sobre o terreo real e en base a dar res posta
aos problemas da xente no camino de resolver as
desigualdades. Isto , como nacionalista, Castelao
comparte a tese de que a nacin non debe ser fracturada porque entn teriamos que falar - como el
di- da nacin dos de arriba e da nacin dos de
abaixo; agora ben, a solucin, sobre o terreo, nunca
ocultar as desigualdades predicando a delirante
fusin de clases ao estilo joseantoniano, senn asumindo os termos concretos nos que a divisin de
clase se d no noso pas: "Claro est que os galegos
podemos dividirnos en canto a maneira e xeito de
resolver os problemas que a morfoloxa social i econmica de Galiza ten planteados" (Castelao, 1977a,
40) . Mais, para corrixir esa fenda , reagrupando os
dbiles para facelos fortes , dbese partir dun marco
nacional cun Estado propio, axeitado aos diversos
problemas aos que preciso facer fronte. O Estado
quen de reducir as diferencias a nivel interno a
travs do ensino pblico, a sanidade, banca, fiscalidade , etc. Pero, se o Estado
unitario sobre unha
realidade plurinacional, a maneira en que se dividirn as organizacins polticas non ser a solucin a
un determinado problema da realidade , senn dunha abstraccin dos diversos , e mesmo contrapostos,
problemas; unha idealizacin dos problemas que levar a unha loita por ocupar un Estado que, lonxe
de estar arraigado na realidade , faino en base a

-119-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI AI RI RI I ID IOI

unha idealizacin, tamn, das solucins: "Flase do

problema hespaol; pero non hai un problema hes paol, senn moitos, moitsimos. Uns deben supridecir, non ser tomados en consideracin;
mirse,
outros deben resolverse. Ocurre que os problemas
ficticios son os que producen as tempestades, en
tanto que os problemas reales non se consideran"
(Castelao, 2000, 862)
Entn, o mximo inimigo son as organizacins
de esquerda que compiten polo mesmo espacio poltico e bscanse etiquetas artificiais para distinguirse, o problema presntase como irresolbel porque
o que se van contrapar son ideais abstractos e non
hai que dar conta de resultados concretos, senn s
dos intereses orgnicos en funcin dos que se acta
(o partido pasa a ser un fin e non un medio), di
Castelao:
"Con tal de manter o P.S. e a sindical, chegaran a
entenderse con Franco, abrazndose a l sobor do
milln de mortos da guerra civil.
Todo mentira n-eles [o PSOE]. O seu odio aos
comunistas debido a que stes medran a conta deles, secndolle a savia que os mantn. Odio de comerciantes vecinos" (1993, 91).
"Agora xa non loitan cos radicales e xilroblistas,
senn contra os comunistas, Agora queren unirse
aos antigos nemigos, para combatir o comunismo.
Man... contra qun combatirn? Estes socialistas
son nicos no mundo" (1993, 101).
Para Castelao a unidade
posbel e pon como
exemplo a campaa do Estatuto: "Na propaganda
conxunta cada un falou co seu proprio acento e todos concordbamos nunha arela comn de reivindicacins para o pobo traballador de Galiza. Os galeguistas, os republicns, os socialistas, os anarquistas,
os comunistas, os agrarios, todos sabamos ocupar

120 -

101 IPI EINI SIAIMIEI NITIOI IDI EI ICIAI SI TI EI LIAIO'

con dinidade as nosas posicins e non se rexistrou

a mis lene discordia. A concordia nasca, seguramente por que actuabamos en presenza das realidades galegas, en carne viva, diante dos nosos ollos, e
esquecamos diferenzas ideolxicas para xuntar-nos
nun anceio idntico de liberacin e melloramento
da vida galcga "?", en definitiva, "Q ue nos xunte o
amor Terra e que non-os arreden as doctrinas importadas" (1977a , 92).

Nacionalismo ou internacionalismo
O "internacionalismo" - segundo Castelao- tense usado para encubrir os intereses dos dominantes
en exercer a sa tutela , ou , no caso dos dominados
a nivel individual, sase para xustificar o abandono
da defensa dos intereses colectivos dunha determinada patria sometida para prse ao servicio remunerado doutra nacin poderosa. Cese na corrupcin
moral e na falsa conciencia xerada pala desconexin dunha realidade concreta, facilitndolle acomodacins persoais , traizoando o propio pobo baixo
esta coartada. Do primeira caso toparnos xa referencias no seu Diario 1921, no que comenta un acto
internacional da Xuventude Catlica no que "todos
tian que presentar a sa folla de servicios prestados a Francia durante a guerra pra seren ademitidos
no seu da xuventude catlica, e dispis no discurso
do presidente falouse da internacional catlica. Si,
si, unha internacional o que lle cmpre a Francia,
unha internacional coa capital en Pars, ou sexa un
imperialismo francs ... o que entenden por internacional tanto os de izquerda como os da dreita. E
logo unha internacional. .. dos pases aliados somente " (1977b, 75). Noutro lugar dinos: "O socialismo
ingls as: dispis de apoderrense iles do mellor
o resto repartido coa mais reuta de todalas xusti-121 -

IX IO I IN I

ICI A IRI L IOI SI

IGI AI RI RI II DI O I

cias . E moito coidadio! porque... ingleses aparte os

demis todos somos igoales" (1977b, 242). A mala
opinin que tia dos partidos socialistas europeos
que estaban a co-xestionar grandes imperios coloniais a empeorar co seu comportamento a respecto
da guerra no Estado Espaol: "Pilatos d-esta vez foi
Inglaterra e a plebe de xudeus foi a Segunda Internacional. O caso que Hespaa foi sacrificada"
(1993, 10).
As crticas aos socialistas espaois sern mis
agresivas a raz do seu comportamento na post-guerra, cando se subordinaron aos intereses das potencias capitalistas e, en concreto, a Gran Bretaa, procedendo a eliminar as institucins republicanas no
exilio e favorecendo o acomodo do rxime franquista no marco do bloque occidental: "Compre decir que Giral atopouse en Nova York cos dous bandos socialistas hespaoes coincidindo no boicot ao
Goberno da Repblica, por non decir a Repblica, e
servindo descaradamente a poltica de Londres e
Washington. Prieto por un estremo e Negrin pol-o
outro, non fixeron outra cousa que anularnos algns votos, aconsellando que o veredito contra
Franco non pasase d-unha condenacin moral, pois
o tronce das relacins diplomticas i econmicas
que Giral porpoa non era comenente" (1992, 613).
A revolucin importada

Os marxistas espaois actan por mmese de accins triunfantes noutras latitudes, como o caso da
Revolucin rusa, sen ter en conta as condicins propias de cada lugar. Mesmo o propio nacemento desas forzas resulta, s veces , un reflexo de acontecementos remotos. A escisin do PSOE, que d orixe
ao PCE no ano 1921, ten que ver coa negativa dos
socialistas a asinar a sa submisin URSS, pois
-122 -

10 1 IPI E IN ISI AIMIEI NI TI OI

ID IE I ICI AI SI TI EI LIAIOI

non haba realmente grandes diferencias en poltica

interna; logo, Nin e Maurn, fundan o POUM, comunista tarn n, pero anti-estalinista.
Ao referrmonos conexin entre teora e prctica, comentamos este aspecto en sintona coa crtica
de Gabel e faciamos referencia a que, en Castelao, a
superacin da falsa identificacin lvase a cabo a
travs da conquista dun "pensamento autntico" -en
termos de E. Fromm- unha teora propia e orixinal
que, como dixemos , ten moito que ver coa sa vocacin de creador, de artista. Se lemos os seus ensaios estticos de 1916 a 1921 91 atoparnos tamn as
claves da sa actitude fronte teora poltica e
concienciacin ideolxica: "Comp re o sistema pedagxico que consista en faguer homes activos e non
homes-recipientes" (1977b, 253).
Do mesmo xeito que considera que "toda arte
ten unha patria", tamn pensa que toda teora poltica ten unha patria; ve un erro en adherirse a unha
teora que por ser importada se considera universal
e nos aforra pensar a propia realidade: "Creemos
que cada povo diferente ten o seu ideal revolucionario, e que , pol-o tanto, necesita facer a sa revolucin. Un marxista estremeo -poo por casonon idntico a un marxista galego. O estremeo
tratara de reintegrar a colectividade as terras de
pertenencia privada, para esplotalas segn o sistema
socialista. Un galego tratara de amparar a propiedade privada dos nosos labregos, para orgaizar a economa rural segn o sistema cooperativista" (Castelao , 1977a, 88). A este respecto escribe Francisco
Rodrguez: "Castelao aSU111e conscientemente a neces ida de de plantexar unha lia estratxica revolucionria para Galicia. Segundo o seu pensamento, a
non asuncin do marxismo non era a renncia a
unha teora materialista de loita de clases, senn a
-123-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IGI A IR IR II IDIO I

necesidade de afondar e servir ao coecimento especfico da realidade nacional galega, na que a

maiora dos explotados resultan ser, curiosa e contraditoriamente, propietrios. A 'teorizacin marxista
abstracta e libresca parecia, pois, non ser de doada
aplicacin a Galicia e, cando se faca, resultaba
abertamente contrria e dispreciativa coa meirande
parte do pOVO"92.
Non renuncia, pois, universalidade, nin tampouco apoia o illamento particularista do mesmo
xeito que defende unha "Arte que sendo moi galega
sera tamn moi universal", tamn sostn que universalidade hai que chegar pola pluralidade e non
pola uniformidade. Desde unha intencionalidade
emancipadora cre necesario ser orixinal e creativo
na teora poltica, e cre igualmente que isto non ten
por que ser un obstculo para o entendemento planetario se este se basea na lxica das argumentacins e non se parte duns principios xerais e abstractos que logo se imponen sen explicacin e se
utilizan como coartada para soster a inocencia sobre
as sas consecuencias.
Weber xa chamaba a atencin sobre a alienacin dun pensamento poltico que parte dunhas
conviccins universais sen ter en conta as circunstancias especficas: "Vostedes poden explicar elocuentemente a un sindicalista que as consecuencias das sas accins sern as de aumentar as
posibilidades da reaccin, incrementar a opresin
da sa clase e dificultar o seu ascenso; se ese sindicalista est firme na sa tica da conviccin, vostedes non lograrn afectarlle. Cando as consecuencias dunha accin realizada conforme a unha tica
da conviccin son malas , quen a executa non se
sente responsbel delas, senn que responsabiliza
ao mundo, estupidez dos homes ou vontade de
-

124 -

101 IPI E INIS IAIMIEIN IT IO I ID IE I ICIAISI T IEI LIAIO:

Deus que os fixo as"?'. En definitiva, para Castelao

a teora poltica debe desenmascarar os intereses
dos diferentes actores que entran en xogo nun determinado escenario social , establecer os termos de
desigualdade en que se dan as relacins e o tipo
de relacins de dominacin que xera , e , por ltimo, propor estratexias de emancipacin desas relacins de dominaci n detectadas partindo dos recursos reais que existen ao alcance dos diversos
actores en posicin de desvantaxe. Nisto, xustamente , discrepaba co marxismo vulgar, anda que
si coincida con Marx , quen sostia: "Para ns , o
comunismo non un estado que debe implantarse,
un ideal ao que debe suxeitarse a realidade. Ns
chamarnos comunismo ao movimento real que
anula e supera o estado de cousas actual. As condicins deste movemento desprndense da premisa actualmente existente"?'.

A vontade de emanciparse. Obxectiuismo na cuestin

de clase) subxectivismo na cuestin nacional
Os socialistas , no seu congreso estatal de 1918 ,
aprobaban a modificacin do seu programa engadindo o seguinte punto: "Confederacin republicana
das nacionalidades ibricas, recoecidas a medida
que demostraron indubidablemente un desenvolvemento suficiente e sempre sobre a base de que a
sa liberdade non supo a mingua dos seus dereitos
individuais ... "9 5. Esta ser a filosofa oficial do marxismo espaol e, se ben non se deben esquecer
honrosas excepcins particulares como o caso de
Xaime Quintanilla, abarca esencialmente os dous aspectos que se citan constantemente polo PSOE contra dos dereitos de Galiza: demostrar a vontade de
ser autnomos e respecto, por riba de todo, aos dereitos individuais dos non galegos.
-125-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI AI RI RI II DIOI

En canto ao voluntarismo, de lembrar que o

congreso celebrado pola federacin de colectividades socialistas de Galicia (Monforte, 17-10-1931) se
manifestou contra un proxecto de Estatuto para Galiza en base ausencia dun sentimento autonomista
na sociedade galega; eles condenaban explicitamente calquera nacionalismo idiomtico e poltico, afirmando a inexistencia de Galiza como comunidade
diferenciada.
Fronte a isto, Castelao amsase entusiasta defensor das concepcins stalinistas sobre a nacin que
acreditan na existencia obxectiva dunha personalidade diferenciada como fundamento do dereito
autodeterminacin (1977a, 39), anda que sempre se
amosou partidario de xerar a vontade colectiva de
autogoberno, por canto non abondaba ser obxectivamente unha nacin se subxectivamente non se
asuma: "Eu, pol-o tanto, confo na soberana natural
de Galiza, que soio agarda por unha rexa vontade
colectiva para facerse respetar" (Castelao, 1977a,
35). A realidade diferenciada existe obxectivamente,
pero a vontade hai que creala. Os galeguistas retrucaban aos marxistas que Galiza tampouco tia vontade colectiva de ser socialista, por isto non persuada aos do PSOE de suscitar esa vontade porque
consideraban que, obxectivamente, exista unha clase social que estaba oprimida.
Castelao escribe nos seus diarios a seguinte impresin dos norteamericanos: "Nos EE-UU todos ascerto que os traballadopiran a millonarios. Non
res loiten poi-as sas reivindicacins de crase. Eiqu
ningun renega das probabilidades que ten para
chegar a millonario" (1993 , 23). Brevemente certifica
a disolucin da conciencia de clase neste pas, substituda por unha mentalidade consumista e individualista. Os obreiros xa non queren o socialismo,

126 -

101 IP IEINISI AIMIE INIT IOI IDIEI ICIAISI TI E ILIAIO:

queren ser millonarios, isto quer dicir que, obxectivamente, deixaron de ser obreiros e xa son millonarios? Evidentemente, a vontade non un trazo que
se use para definir a sa condicin social, simplemente serve como referente para dar conta da disolucin das espectativas de accin colectiva diante da
cal cada quen busca solucins individuais. En definitiva, un por un, os obreiros queren ser millonarios , pero est claro que non teen a vontade de
que todos os obreiros cheguen a millonarios , a sa
vontade colectiva para loitar por uns intereses comns anda est por construr.

-127-

Individuo ou sociedade
o segundo argumento dos socialistas contra os dereitos colectivos de Galiza era que deban subordinarse aos dereitos individuais. Pero, de que individuos? Cando os individuos estn divididos en
grupos sociais ou nacionais, como preservar os dereitos individuais duns sen esmagar os dos outros?,
ou que todos os individuos son iguais? "Se todos
somos igoales, por qu facedes eleicins? Facede
sorteos e xa est ..." (1976 , 54) responde Castelao. Se
admitimos que somos distintos, os dereitos (Iingsticos e culturais, os econmicos e polticos) duns
son a opresin e exterminio dos dos outros. O texto
da constitucin republicana referida aos dereitos lingsticos que di: "a nadie se le podr exigir el conocimiento ni el uso de ninguna lengua regional ",
usado como exemplo por Castelao para mostrar
como se poden defender os dereitos duns individuos contra os doutros.
no plano da realidade concreta no que se debe
dar resposta contradicin entre dereitos individuais e colectivos. No terreo formal non se aprecia
este problema. O chamada "Estado de Dereito" establece unha determinada xeneralizacin a priori que
soluciona sobre o papel a contradicin: todos os cidadns son iguais diante da lei. Esta tautoloxa non
permita comprender por que en determinadas pocas os pobres, as mulleres, os habitantes das colo

-129-

IX IO II N I

ICI A IR ILI O I S I

IG IAI R IR II ID IO I

nias, etc ... non podan votar se todos os eran iguais.

Isto era simplemente porque non encaixaban na de finicin de cidadns.
Castelao xoga co lema da revolucin francesa
para amosar esta falacia sobre a que descansa o Estado moderno: "A uniformidade que degoiran algns, sio se logra coa morte; e non hai dvida de
que os termos do lema Libert) Fraternit, Egalit
son antitticos, pois antramentras haxa liberdade eixistirn loitas que impiden a /igoaldade; pero que
aseguran o ascenso cara a perfeicin, na que ser
posible a fraternidade" (Castelao, 1977a 245). S
posbel, pois, chegar a harmonizar liberdade e xustiza na fraternidade universaL.. ou na supresin das
diferencias, na represin da creatividade, en definitiva, na morte.
A morte iguala e, nese sentido, Castelao considera que este lema revolucionario sera un bo texto
para figurar no frontispicio dun cerniterio'", al xa se
pode establecer unha lei nica que respecta os dereitos individuais de todos, failles, por iso, dicir, no
eplogo da sa obra teatral, aos esqueletos dos vellos desenganados: "Agora todos somos uns. (Con
retranca) .Libert. Fraternit, Egalit... l' (1999, 550).
A vida liberdade, e a liberdade fainos distintos, sepranos os uns dos outros.
Por isto, a liberdade conquistada a travs da
igualacin formal, da lei nica, da abstraccin da
diversidade, en definitiva, a liberdade dos cemiterios, non funciona no mundo real, no mundo dos
vivos, da xente de carne e so. Estariamos fronte
libert que tanto lle desagrada e que se espiritualiza
para separarse das posibilidades reais do seu exercicio. Esa que levaba o exrcito de Napolen na
punta das sas baionetas, tronzando as fronteiras
de Europa, fusilando os individuos das outras na-130 -

101 IPI EINI SIAIMIEI NIT 0 1 ID IEI ICIA ISI TI EI LIAIOI

cins que se apuan sa "sagrada liberdade individual".

Hai un texto destes diarios que recolle un discurso pronunciado en favor da Repblica en Latinoamrica nos que desenvolve a sa crtica liberdade
formal e denuncia os perigos da sa utilizacin
como fetiche:
"Desp us de atravesar Francia, que nosotros considerbamos como smbolo del Derecho y Campen
de la Libertad. Despus de atravesar Londres, que
nosotros considerbamos como rbitro de las relacines internacionales, cuando no emblema de la
Justicia o del altruismo... llegamos a la URSS para
convencernos de que all y slo all se respeta la
personalidad de los pueblos diferenciados y se garantiza la paz interior por medio de una democracia
efectiva. Ya va siendo hora de cambiar la definicin
de algunas palabras sonoras que slo han servido
para mixtificar el sentido que les dio origen. As la
famosa Democracia se convierte en tapadera del
viejo absolutismo cuando el pueblo slo es soberano en el da de las elecciones y se limita su accin
al campo de la poltica , excluyndolo del poder
econmico. Tambin es preciso revisar la palabra Liberalismo, que nada tiene que ver con la Libertad.
El liberalismo poltico es una engaifa y slo sirve
para entorpecer el desarrollo de las grandes concepciones , como el liberalismo econmico slo sirve
para entorpecer las inciativas generosas. " (1993 , 62).
A crtica de Castelao ten das frontes. En prirneiro lugar coincide co marxismo en canto a desenmascarar a liberdade poltica e a democracia
qlle deixa fra da participacin popular ao poder
econmico: "n on-os doera que a democracia deixase de ser unha tapadeira de vellos absolutismos
cando o povo somentes sobern o da das elei-131-

IX IOI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI AI R IR II IDIO I

cins, limitndose a sa soberana ao terreo da poltica e ficando escludo do poder econmico"

(1977b, 222).
A liberdade falsa cando existe unha desigualdade social e econmica que permite aos poderosos
adquirir a vontade individual dos oprimidos; isto
ao que se refera Rousseau no Contrato Social ao
afirmar que a liberdade civil s pode subsistir cando
"n in g n cidadn sexa suficientemente opulento
como para comprar a outro, nin ningn tan pobre
como para ser abrigado a venderse "?'. Estamos
diante do que Descartes xa anticipaba cando adverta que a liberdade do esprito infinita pero o poder do carpo limitado.
Pero, ademais deste aspecto, o poder, tal como
trataremos mis adiante, est intimamente relacionado coa vontade. En Castelao topamos outra fronte
na crtica da libert que afecta contradicin entre
individuo e sociedade. dicir, cando non se recoecen os dereitos colectivos, non se "respeta la personalidad de los pueblos diferenciados" mentres se
enxalzan e sacralizan os dereitos individuais. Escribe
no seu diario: "A esttua da Liberdade que Franza
regalou a EE-UU tan absurda como a da Verdade
que tan de cote se ve en Pars. Unha liberdade con
picos na cabeza (cornos imperialistas). Unha liberdade preada que non acaba de parir a liberdade
(somentes saen do seu ventre algns turistas que
gastan de viaxar por tripas de ferro). E lago, para
rematar, ergue na man dereita un ice cream (para
enfriar o mundo).
Non intento enxuizar a liberdade que disfroitan
os cibdadns de Yankilandia .(capaces de negaren
cibdadana aos indios, primitivos donas de este
pas). Somentes trato de criticar os simbolismos fabricados en Paris" (1993, 20).
-

132 -

10 1 IPI EI NI SI A IMIE INITIO I IDIE I IC IAIS ITI E ILIAIOI

Estamos diante dun simbolismo que supn unha

idealizacin da liberdade individual e mistificadora
da realidade, mellar dito , substitutiva da mesma (a
infinita liberdade do esprito contra a limitada liberdade do carpo). O individuo non deixa ver os pobos, como a rbore non deixa ver o bosque. Baixo
a bandeira da sa liberdade extermnanse pobos enteiros (os indios neste caso) porque simplemente se
lles retira o recoecemento aos seus membros de
individuos, de cidadns, mesmo de seres humanos,
sen que isto supo a ningunha contradicin para a
conciencia do liberal que redacta unha constitucin
fundada nos sagrados dereitos humanos.
Mais este proceso de mistificacin do individuo
ten das caras: Por unha banda flase do individuo
universal e abstracto, desconectado de calquera sociedade concreta, e, por outra, flase de sociedades
que carecen de individuos, de persoas, de suxeitos
de carne e so, presentndose as , de xeito escindido, o individuo e a sociedade.
Fronte a isto Castelao sostn que non hai individuos sen sociedade nin sociedade sen individuos.
Se lle retiramos a un individuo o que ten de social
-lingua, cultura, actividade econmica, etc ...- s
queda un carpo que nin fala, nin acta, nin se relaciona, isto , un marta. A liberdade dun individuo
as a que el chama a "liberdade dos cemiterios". O
ser humano non sera vibel sen sociedade, mesmo
os mitos que relatan historias de nenas desaparecidos na selva sempre condicionan a sa existencia
integracin nunha sociedade antropomrfica de animais (monos, lobos...). A sociedade non s necesaria para a supervivencia biolxica,
o marco no
que se constre a nasa humanidade. Un individuo
incapaz de crear un idioma por si s, mesmo de ter
unha concepcin obxectiva da realidade, pois, se

-133-

IX IO I IN I

ICI A IRI LI OI S I

IGI AI R IRI II D IO I

esta non
compartida por algun, as sas impresins quedan disoltas na inseguridade e na incerteza. Sera inhumano separar o individuo da sociedade, por isto di:
"Nuestro movimiento se basa fundamentalmente
en una aspiracin de libertad; pero la libertad que
se le reconoce al hombre en general, al hombre
abstracto, no satisface nuestras aspiraciones, porque
nosotros no somos seres abstractos: somos hombres
concretos, enraizados en una realidad nacional. Por
eso queremos la libertad, no solamente como seres
humanos, sino como hombres gallegos, porque no
seramos hombres sin ser gallegos, como los vascos
no seran hombres sin ser vascos y como los catalanes no seran hombres sin ser catalanes, ya que na die puede ser hombre sin ser lo que realmente es"?".
Esta reflexin que Castelao reproduce en diversas conferencias do exilio, e que recolle dun galeguista do interior, ten moito que ver coa crtica de
Marx idea dun home xenrico dado de antern n,
fronte ao que o terico alemn sostn unha idea
dun ser que se constre colectivamente a si mesmo
no marco dunha sociedade concreta:
"A concepcin feuerbachiana do mundo sensorial
limtase, dunha parte, sa mera contemplacin e,
doutra parte, mera sensacin: Di o home en vez
dos homes histricos reais. O home como tal , en
realidade, o alemn... Non ve que o mundo sensorio que o rodea non algo directamente dado desde toda unha eternidade e constantemente igual a si
mesmo, senn o produto histrico, o resultado da
actividade de toda unha serie de xeracins, cada
unha das cales est empoleirada sobre os ombreiros
da anterior, que seguen desenvolvendo a sa industria e o seu intercambio e modifican a sa organizacin social conforme s novas necesidades"?'.

-134-

10 1 IP IEI NISI AIMIE IN IT IOI IDI EI IC IA IS IT IEI LIAIOi

As pois, como din os existencialistas, "O home

u n ive rsa l , absoluto, non existe en ningunha
parte:" ?". A inexistencia dun heme xeral non implica
que este sexa substitudo pola existencia de infinitos
seres humanos individuais sen nada en comn entre
si (mnadas de Leibniz), senn que debe contemplarse a diversidade humana como o produto dun
labor conxunto, ou, como din Berger e Luckmann,
como unha construcin social que se leva a cabo en
grupo para ampliar o exercicio da liberdade individual sobre a base dun maior poder desenvolto a travs da accin colectiva.
Como produto da liberdade e creatividade dos
seres humanos existen as diferentes sociedades que,
ao longo da historia, se formalizaron en entidades
de diverso tipo e que hoxe reciben o recoecemento de "nacins" cando se queren fixar os termos da
relacin, en canto suxeito colectivo de dereito, en
plano de igualdade con outras colectividades. Un
recoecemento que os nacionalistas consideran preciso universalizar, independentemente de se se plasmaron nun Estado ou non, para non correr o risco
de establecer sociedades inferiores ou superiores
nos termos hegelianos que Castelao rexeitaba. Anda que o concepto de nacin sexa eurocntrico,
necesario xeneralizalo globalmente para non quedaren realidades informais sen o recoecemento internacional da sa existencia e dos seus dereitos colectivos a expensas de que poidan ser arrasados os
seus membros. A solucin que el d a esta xeneralizacin sobre realidades tan diversas a flexibilidade
na enumeracin das caractersticas constitutivas da
personalidade nacional. Mesmo dentro do Estado
espaol recoece que Catalua e Euskadi te en trazos conformadores da sa identidade nacional de
diferente categora que os aplicbeis a Galiza: "O
-135-

IXI OI IN I

ICI AI R ILi OI SI

IG IA IRI RI II DIOI

Pas Vasco era un feito diferencial impulsado pola

memoria; Catalua era un feito basado na vontade;
Galiza era un feito creado pol-a intelixencia e impulsado pol-a imaxinacin" (Castelao, 1977a, 202).
Castelao chmalle "nacins naturais" s diversas
comunidades ling-sticas e cultur is existentes. En
primeiro lugar porque responden fatalidade biolxica que impide a existencia dunha nacin comn e
planetaria, que sera contraria natureza humana e,
por tanto, as nacins naturais afunden a sa raz na
propia constitucin xentica do ser humano que, no
proceso evolutivo, foi desprendndose da sa dependencia dun aparato instintivo universal para atoparse impelido a construr socialmente diversos
mundos nos que habitar.
Esta tese expresada por Castelao cunha imaxe
que a el lle parece moi clarificadora: "...eu dgolles
que a variedade de idiomas, co-a variedade de culturas, o sio distintivo da nosa espcie, o que nos
fai superiores aos animais. Velah vai a demostracin: Un can de Turqua oubea igoal que un can de
Dinamarca; un cabalo das Pampas arxentinas rincha
igoal qlle un cabalo de Bretaa. E sabedes por qu?
Porque os probes animais ainda estn no idioma
universal" (Castelao, 1977a. p. 43).
Esta mesma imaxe, e mesmo coincidindo no
exemplo, utilizada pola socioloxa do coecemento para facer fincap na especificidade humana: "Os
animais non humanos chegan ao mundo con impulsos moi especializados e firmemente delimitados. En
consecuencia vivirn sempre nun mundo case totalmente determinado pola sa estrutura instintiva. Un
mundo pechado en canto a novas posibilidades,
programado, poderiamos dicir, pola propia constitucin do animal. por isto que cada animal vive nun
medio ambiente especfico da sa raza ou especie.
-136-

101

IPI EI NI SI AIMIEI NI TI OI IDI EI

ICI AI SI TI EI LI AIOI

Existe un mundo das ratas, un mundo dos cans, un

mundo dos cabalas, etc. Pola contra, a estrutura instintiva do home cando nace, non s est subespecializada, senn que ademais non se atopa dirixida
cara ningn ambiente particular propio da sa especie. Non existe ningn mundo dos homes, no senso
en que antes utilizabamos esta expresin. O mundo
do home est imperfectamente programado debido
sa propia constitucin:"?'.
Por isto non hai, pois, nada mis inhumano que
tentar suprimir a diversidade e uniformar o xnero
humano de xeito violento. A igualdade non se logra
por decreto, "A teima universalista ou a degradada
imbecilidade dos cosmopolitas, tan absurda como
desexar que desaparezan os negros. Podan decir
rodal-as constitucins polticas do mundo: Prohbese
a eisistencia dos negros, e podan matarse a todol-os
seres d-esta raza pero xurdiran outra vez no crisol
dos trpicos ... aceptemos pois, as realidades que
ns non podemos abolir e respetemos as que, podendo ser abolidas, foron creadas pol-a nasa natural
condicin de homes. E o mis respetable a variedade porque n-ela reside o acervo comn, como na
loita reside a orixe da ascensin humn cara Deus"
(Castelao, 1977a, 245). A variedade non un capricho, xa que responde diversidade de necesidades
e intereses que teen as diferentes comunidades.
Cando se fala, en termos altrustas, de progresar
cara unha equiparacin global da especie humana,
o que se oculta simplemente a subrnisin ou eliminacin dunha identidade propia e a adopcin
doutra dominante baixo a mscara dunha identidade comn. Isto , flase de "universalidade" cando
se pretende impor a propia particularidade.
En segundo lugar, o concepto de "nacin natural" de Castelao remtenos ao estadio de natureza de
-137-

IXI OI I NI

ICI A IRI LI OI S I

IGI AI R IRI II DIOI

Rousseau, unha hiptese ideal en canto non existe

plenamente; pero non se trata dunha utopa imaxinaria, senn que si pode existir e, de feito, nalgn
momento histrico e nalgunhas sociedades danse
algunhas das caractersticas de igualdade e pacto en
beneficio mutuo que rexen na "nacin natural", por
isto habera que falar, en termos de Jean Fabre, de
"utopa realista". A "nacin natural", mis que un arquetipo puro, un referente en funcin do cal se
calcula o maior ou menor grao de naturalidade que
manifesta unha sociedade nacional.
Nunha situacin de relativa igualdade social
como a que presenta a "nacin natural" non se producen as obxectivacins sociais por imposicin
- non hai forza para facelo-, senn que van cristalizando polo acordo e comn interese dos membros
desa comunidade. Este o caso do idioma, que,
pola necesidade de comunicarse entre si e de expresar unha determinada realidade, se vai construndo entre os seus usuarios de xeito pacfico para
unha sociedade especfica, cohesionada e diferenciada doutras realidades sociais. Non imposicin
dunha sociedade a outra, mais non deixa de ser imposicin da propia sociedade ao individuo - este
non pode por si s inventar un idioma- son os individuos na accin colectiva, coa sa practica social,
os que desenvolven unha determinada maneira de
fixar realidade. Pero na medida en que sociedade
e individuo non son realidades independentes ou
contrapostas, dita imposicin non supn un exercicio de dominacin, supn s un imperativo derivado como contrapartida do beneficio que He causa
ao individuo a sa propia existencia en sociedade.
Para Castelao o natural i . "p o p u lar, o creado
polo xenio da xente para resolver os seus problemas de relacin co medio e coas outras persoas e as
-

138 -

10 1 IP IEI N ISI AIMIEINITIOI ID IEI ICIAI SI TI EI LIAIOI

institucins deben construrse imaxe e semellanza

desa realidade social. Neste sentido fala da natureza,
non como esencia -xa vimos que o nico que nos
impn a natureza ser libres-, senn como contraposicin ao artificial. Lernbrcmos o que di das parroquias: "Chmase 'parroquia' ou 'feligresa' porque
a Eirexa procurou asentarse en realidades terreas e
o Estado anda pol-o ceo das abstraicins" (Castelao,
1977a,118). Por isto sostn unha estrutura do Estado
que recolla no posbel a pluralidade existente na sociedade e, como primeiro argumento para soster a
Repblica federal, dinos: "A organizacin do Estado
afincarase en realidades vivas e permanentes e non
sobor de abstraicins momificadas" (Castelao,
1977a, 204). Fronte a isto o artificial son as institucins importadas mimeticamente e que non responden necesidade da sociedade na que se asentan:
"as catro Diputacins, que pensamos suprimir por
inteis" (Castelao, 1977a, 94).
O espaolismo, pola contra, parte da consideracin de que o Estado e a sa estrutura son o "natural". Franco, cando se propn lexitimar o seu modelo poltico, a Democracia Orgnica, parte do que el
chama "organismos naturales" entre os que cita os
concellos e as deputacins provinciais, as universidades, etc ... aos que lles outorga representacin nas
Cortes por canto se corresponden a "una viviente
realidad'"?". Prtese da institucin e impnselle a realidade social, mis, considrase que a nica realidade a institucin.
As nacins que Castelao chama "artificiais" ou
"ficcins" representan a imposicin duns trazos obxectivados socialmente por unha comunidade a outras comunidades, facendo abstraccin da diversidade cultural e socio-econmica (Castelao, 1977a , 63).
Desde esta posicin non se percibe a pluralidade
-139-

IX IO I IN I ICI A IRI LI OI SI

IG IAI RI RI I ID IOI

nacional, considranse os pobos diferentes como

degradacin ou deformacin do modelo ideal. No
caso espaol, os galegos son presentados como espaois desfigurados pala distancia do centro e nunca se considerarn ao mesmo nivel que a identidade, a cultura e o idioma espaol, chegando a ser
algo subordinado, inferior e, mesmo, molesto. En
definitiva, non se recoecen os diversos pobos que
componen o Estado. Isto non s se predica dos fascistas, senn que mesmo chega a afectar aos federais qlle "aceptan a divisin da soberana do Estado:
pero ags dos dereitos do home - ben cantados e
ben declamados, pero ben mal servidos- non entendan que tamn hai pavos con dereito a vivir, e
que nos pavos soxuzgados a liberdade individual
un mito. Nin tansiquera se decataban de que non
pode haber homes libres en pavos diferenciados e
sometidos a Cdigos alleos" (Castelao, 1977a, 170).
E, como dixemos, a outra cara da moeda de non
recoecer os dereitos colectivos dos pobos
non
recoecer os dereitos individuais dos membros que
componen ditos pobos, isto , os chamados dereitos
humanos, en principio universais, quedan en sus penso para os compoentes das comunidades s
que se lles negan os dereitos colectivos. As sociedades, que como Durkheim afirmou, son algo mis
que a suma de individuos, en calquera caso nunca
son menos que iso. Castelao - que tivo que sar dos
cascallos dunha casa destruda- reflexionaba sobre
os bombardeos masivos que naquel entn empezaban a prse de moda, e que xa deran comezo no
conflito chino-xapons, e fixaron en Gernika o seu
modelo e experiencia piloto que chegara sa m xima perfeccin en Hirosima. El chegou a asociar
esta prctica de guerra cunha consecuencia da sacralizacin do individualismo universal e abstracto

140 -

101 IPI EI NI SIA IMIEI NITI OI DI EI ICIAI SI TI EI LIAIOI

que impeda percibir que os crimes de masas consistan no asasinato masivo de individuos concretos,
al quedaban abolidas todo tipo de convencins sobre dereitos de civs, de prisioneiros, infancia, etc ...
"Kalinin estranbase de que a 'conciencia universal ' se alarmase pol-as execucins que eles realizaban, para aseguraren o Estado , nas persoas que
compartiran con eles os riscos dos primeiros tempos. E deca: Ns apuntmoslle a uns bornes que sabemos qun son; pero eu pregunto: Cmo que a
conciencia universal non se alarme ante eses crimes
dos bombardeos na Hespaa e na China, pois neses pases nin tansiquera se sabe a qun se vai matar? Como que a conciencia universal non protesta de semellantes asesiatos que non persiguen
mis obxetivo que o de mataren por mataren?" (Castelao, 1993, 6).
Enxalzbase a persoa con nome e apelidos
como forma de culto ao individuo fronte colectividade na que se disolve no anonimato aos seus
membros , mais a colectividade est conformada por
milleiros de homes e mulleres con nome a apelidos , sen embargo, ao distancirense deles a travs
da abstraccin idealizada , Castelao considera que
se est a facer o mesmo proceso de deshumanizacin que nunha ascensin en avin para arrasar
unha vila: "Ver a terra como no mapa e trocar as realidades en abstraccins e os homes en elementos
despreciables
unha invitacin que sempre nos
fixo o demo ... por algo os avins son principalmente mquinas de guerra, instrumentos de morte i esterminio" (2000, 824)1 03.
A afirmacin de certas ideas, como a de "Deus",
ou a de "Nacin", por riba da existencia de individuos reais, xente concreta, ten como consecuencia
o desprezo da vida, como reflicte no deseo de Ga

-141-

IX IOI IN I

ICI A IRI LI O I S I

IGI A IR IR III DIOI

liza Mrtir no que aparece o "Deus dos feixistas"

con moreas de mortos no seu estmago. Esta actitude que denuncia correspndese fielmente coa que
encarnaba Franco, quen non tia remorsos en mandar fusilar un mozo durante a guerra de Marrocos
por se negar a comer o rancho, pois non He gustaban as lentellas; para el, o sacrificio dese individuo
-como o de miles deles a mans do inimigo- tia
sentido dentro dunha determinada estratexia de servicio Nacin (por exemplo, nese caso, o fomento
da disciplina), agora ben, quizais habera que cuestionarse o papel privilexiado de Franco para saber o
que He convia nacin e quizais tamn se lle debera preguntar a opinin ao fusilado, igual Franco
confunda a "nacin" coa sa carreira militar e os ascensos metericos producidos gracias guerra de
frica. Mais a nacin fascista non descansaba na
opinin da xente, ao estar de tal xeito sacralizada,
que aqueles que se dican ser instrumentos da sa
vontade non tian que dar conta a ningun. Pu an
os Estatutos da Falange no seu captulo XII "... el jefe
ejerce en su entera plenitud la autoridad ms absoluta . Es responsable ante Dios y ante la Historia".
A nacin en Castelao descansa sobre a vontade
dos seus membros expresada a travs da sa coti
existencia nacional facendo as unha lectura singular
de Renn: "A existencia dunha nacin un plebiscito de todos os das, como a esistencia do individuo
unha afirmacin perenne da vida. Esto resulta menos metafsico que o dereito divino e menos brutal
que o dereito hestrico" (Castelao, 1977a, 440). Ser
responsbel ante Deus xa sabemos o que : non ter
que dar conta a ningun, pero, e ante a historia?
Ser responsbel diante da Historia quere dicir que a
eleccin que fai o xefe sempre a correcta, porque
historicamente a nica que existiu. Nunca sabere

142 -

101 IP IEI NI S IA IMIE INITIOI IDI EI IC IA IS IT IEI LIAIOI

mos como sera a outra eleccin, e, por tanto, sernpre se pode inventar que puido ser peor e ningun
ten base real para dicir o contrario. Dican que gracias a Franco a Espaa non acabou de colonia de
Moscova, pero quen pode corroborar como sera
Espaa sen a guerra civil?, o nico que demostrou a
historia foi a tese falanxista de que a Espaa non a
invadiu a URSS.
Ademais esta tese dota de racionalidade s vitorias: os perdedores non s estn vencidos, senn
que ademais a historia demostra que estaban equivocados. A defensa da idea dunha "Nacin Espaola" lexitimada pola historia quere dicir que a imposicin pola forza dunha determinada unidade,
lexitima esa unidade, porque historicamente se demostrou que foi a triunfante, e, por tanto, a violencia crea dereito. Por isto Castelao renegaba da Historia (dos vencedores) e defenda a idea da
tradicin (dos vencidos) pois tamn nisto concordaba con Rousseau en contra da opinin de Hegel, ao
negar que a conquista lexitimase o Estado. Se ben
tamn topamos en Locke un antecedente acorde co
posicionamento de Castelao neste asunto: "a conquista dista tanto da institucin dun goberno, como
o derribar unha casa dista de construr outra nova
no mesmo sitio. certo que con frecuencia a conquista deixa libre paso para o establecemento dunha nova comunidade poltica polo feito de aniquilar
a que exista; pero non
posbel estruturar unha
nova sen a aprobacin do pobo.
Quen non admite que os ladrns e os piratas posan poder lcito sobre aqueles a quen conseguiron
dominar pola forza, e tampouco admiten que os individuos estean venceHados polas promesas que
unha violencia ilcita He lurpiou, establecern sen
dificultade que o agresor que se sita a si mesmo en

143 -

IXI OI IN I

IC IA IR IL IO I S I

IGI AI R IR III D IO I

estado de guerra con outro, e que achanza inxustamente o dereito doutro, non posuir nunca dereitos
sobre os vencidos nunha guerra inxusta dese
tpo'"?'.
Neste tema, a doutrina imperante na posguerra
mundial polas democracias triunfantes (Gran Bretaa, EEUU e Francia) como xustificacin para non
intervir no Estado espaol lmbranos mis a Hobbes, quen no seu Leviathan mantia que as promesas conseguidas polo medo son vlidas. Isto , es tas potencias mundiais, e mesmo parte da
oposicin ao franquismo, consideraban que haba
que respectar o resultado da guerra civil, anda
que, loxicamente, se recorrera a Locke, e ao "goberno baseado no consentimento popular", nas
sas declaracins de intencins, pero cunha intencionalidade clara de desentenderse do "problema
espaol" tal como xa quedaba posto de manifesto
na declaracin tripartita de marzo de 1946 na que
se indicaba que "non figura nas intencins dos tres
gobernos intervir nos asuntos interiores de Espaa.
O pobo espaol debe, en definitiva, forxar el mesmo o seu propio destino".
"A guerra non
mis que un plebiscito armado"
afirmaba a Carta Colectiva do episcopado espaol o
1 de xullo de 1937 en apoio de Franco. Mais esta
"lexitimidade das baionetas", en termos de Manuel
Fraga, na que se baseaba a xustificacin do rxime,
contraponse ao "plebiscito dos mrtires e dos hrois" (Castelao, 1977a , 85) do que nos fala Castelao,
para quen o feito de asasinar mis non s non d
lexitimidade, senn que, pola contra, amosa a necesidade de recorrer violencia pola incapacidade de
xustificar por si mesmas as institucins que se crean
contra a vontade popular. Para Castelao, no "plebiscito trxico dos mrtires" o que se expresa a von

144 -

101 IPI EI NISI A IMIEI NITIOI IDI EI ICIAISI T IEI LIAIOI

tade dun pobo masacrado e deslexitima o Estado

fundado sobre ese exterminio.
Se a nica lexitimidade que ten o Estado a vontade dos seus membros , dos individuos que o constiten, co asasinato, encadeamento e exilio dos que
opinan diferente , o Estado mostra a sa falta de lexitimidade e , o recurso vontade divina e ao "Caudillo por la gracia de Dios " que figuraba nas lTIOedas , non mais que un vello truco que xa tia
denunciado Rousseau: "Todo home pode gravar tboas de pedra , ou comprar un orculo, ou finxir
unha relacin secreta con algunha divindade , ou
amestrar un paxaro para falarlle ao ouvido, ou encontrar outros medios burdos para imponerse diante
o pobo'"?'.
Castelao presntanos a "Nacin Espaola" como
unha coartada que acocha os intereses dunha parte
que se pretenden impor aos demais baixo a escusa
dunha universalidade construda nun proceso de
abstraccin que selecciona s uns determinados aspectos -que non precisamente os comns- e vaise elevando sobre os intereses e opinins particulares e concretos para convertcrse nun obxecto
independente e desconectado da vontade dos individuos que o componen. Cumpre a mesma funcin
o "Deus das dereitas" de que antes falamos , un ser
superior ao que s un individuo especialmente dotado quen de interpretar correctamente , de tal
xeito que remata por confundirse a sa vontade
coa vontade desa "nacin ideal". A nacin encarnada polo "home providencial", como o Napolen
no que Hegel va a imaxe ecuestre do esprito absoluto, o mesmo que levou a tericos como Marcotte a afirmar no seu da: "El Estado espaol de
hoyes el Caudillo". Castelao describe as o que el
chama o "milagre da levitacin": "A uniformidade
-145-

IXI O II NI

IC IA !R IL IOI SI

IGI AI R IRI II DIOI

centralista mantense de abstraicins e tende a concentrar os mandos do Estado n-un punto cada vez
mis reducido, deica convertirse no centro ideal dun cero enorme. Primeiro unha rexin dominante, dispis unha cidade burocrtica, mis tarde un
ministerio poltico e derradeiramente pode ser un
home que empece a berrar: Arriba Espaa/'CCastelao, 1977a p.72).
En definitiva, os individuos concretos son sacrificados no altar da unidade e da salvacin nacional.
Castelao, a este respecto, subscribira o que afirma
Simone de Beauvoir: "Se unha nacin non pode
afirmarse orgullosamente sen detrimento dos seus
membros, se unha nacin non pode crearse sen detrimento daqueles que pretende unir, a nacin, a
unin, deben ser rexeitadas; Repudiemos todos os
idealismos que prefiren unha Forma ao home mes

mo"106.

O "home mesmo", un ser humano que se constre socialmente a si mesmo, de xeito diverso ao
longo do planeta, precisa atopar recoecida a sa
identidade colectiva adecuada sa realidade social
para evitar ser asimilado a outra allea en calidade de
degradacin ou corrupcin dese modelo ideal que o
atrapa para subordinalo ou exterminalo. A "forma",
isto , a Nacin, debe respectar o mis posbel esa
diversidade, dicir, o Estado debe adecuarse ao ser
humano e non o ser humano ao Estado. Unha realidade sen formalizar non recoecida, faise invisbel
e pode ser borrada sen que sexa necesaria xustificacin: os ianquis eliminan os indios coa conciencia
ben tranquila de ser o pobo da democracia e os dereitos humanos porque, formalmente , os indios non
son unha nacin; os franceses torturaban e asasinaban independentistas alxerinos por defenderen a
absurda idea de que Alxer era unha "nacin"; Pierre

146 -

101 IPI EINI SI AIMIEI NITIOI IDI EI ICIAISI TI EI LIAIOI

Vilar lembra como na "academia" francesa seguan a

darlle voltas ao concepto filosfico de nacin no
que non atopaban encaixe para ese pobo norteafricano mentres no campo de batalla se estaba a librar
unha guerra de liberacin que non se alcanzaba a
comprender. A realidade non caba no modelo de
Estado, pero a academia afirmaba "peor para a realidade".
No lbum Ns Castelao pua en boca dun neno
a seguinte pregunta: "- E os da banda d 'al son
rnis estranxeiros que os de Madr?" [referndose aos
portugueses], nunca saberemos qu contestou o vello porque para o vello, a "nacin" as formalizada
a espaola, a "nacin galega" via de ser inventada
polos nacionalistas; pero a realidade que o pobo
chega de xeito intuitivo a de que a sociedade galega moi diferente da madrilea, anda que a lxica oficial -a definicin da realidade triunfanteestableza que a "nacin" a mesma. A isto se refire
Castelao cando fala de que os "repblicos" razoaban
e non intuan tal como si o faca o pobo; o fracaso
en 1931 da creacin dunha repblica federal significou que a "intuicin foi vencida pol-a lxica" (Castelao , 1977a, 77) e esta derrota facilitou -ao seu
xuzo- a que se produciu no 36. "Peor para a realidade" dir tamn Azaa -como despois veremos
na anlise que fai Castelao da sa obra La velada de
Benicarl-- botando a culpa do fracaso da repblica a que a realidade espaola non era quen de soportar un estado democrtico.
Castelao sostn 18 razns polas que a Repblica
estruturada dun xeito federal fara invibel o triunfo
de Franco e do fascismo (Castelao , 1977a, 206).
Fundamentalmente considera que a guerra civil estaba servida desde o momento en que se establece
a discrecionalidade na estrutura do estado (repbli

-147-

IX IO II N I

ICI AI RI LI O I S I

IG IA IR IR III DIO I

ca federbel, estatuto por decreto para Catalua

discriminando as outras nacins, decreto de bilingsmo s para Catalua, etc ...) alimentando o resentimento nun marco ande os dereitos se conquistan pala forza e non quedan fixados pala equidade
dunhas regras de xogo iguais s catro realidades
nacionais.
Por outra banda, Castelao realiza unha serie de
reflexins sociolxicas sobre estas sociedades nas
que se xestaron uns valores de conquista e supremaca (espaolismo casteln) e a sa reaccin antimilitarista e pacifista (Catalua, Euskadi e Galiza)
que explican o comportamento destes pobos diante
do levantamento militar (Castelao, 1977a, 189-208).
Se ben o caso mis trxico o de Galiza, xa que o
pobo non contou cunha administracin autnoma
que vertebrase a sa resposta, como si ocorreu en
Catalua e Euskadi, e mesmo en Madrid (Castelao,
1977a p. 187).
Estes valores sociais diferentes xa os deixa patentes no lbum Ns no seu deseo nmero 3 co p:
"Que lstema de bois!" e que nos lembra no Sempre
en Caliza: "E a nosa anttese encol da tauromaquia
denota que o noso cariter nico dentro de Hespaa" (Castelao, 1977a, 201), e, se ben hai individuos que se impermeabilizan deses valores, anda
nacidos no seo dunha determinada comunidade, e
son quen de xerar ou adoptar outro tipo de valores,
o certo que si se pode falar de que os sentimentos
(neste exemplo a "lstema") se constren socialmente, e tamn socialmente como se reconstren.
Hai unha percepcin social fundada de que cada
comunidade desenvolve unha idiosincrasia que He
comn. As, individuos como Franco, que tentaba
borrar calquera trazo particular que o separase do
ideal espaol no que pretenda ingresar, sempre
-

148 -

10 1 IPI EI NISIA IMIE IN IT IO I IDI E I ICIAISI T IE ILIAIOI

eran xulgados en funcin dunhas caractersticas que

o remitan sa orixe galega. Paul Preston dinos
"Fran co foi moi reservado. Estaba moi imbudo do
pragmatismo insondbel ou retranca do labrego galego. imposbel dicir se se debeu s sas orixes
galegas ou foi froito das sas experiencias en MarroCOS "l 7, Georgel fai comentarios do tipo "Fran co
que, corno bo galego, permaneca de xeo'"?". Camb escrebe no seu diario que Franco tia "el instinto
de la poltica menuda en la que siempre destacaron
los gallegos". Pemn afirma que "Franco est conduciendo el auto de Espaa, a pesar de toda la velocidad histrica que necesita este momento del
mundo, con carn de camin, es dicir, con malicia
gallega y elementalidad de general de infantera" e
noutros lugares escribe mis detalladamente sobre
ese "carcter regional" caracterizado polo horror al
absoluto do galego , "siemp re distante del s como
del no " e mis afincado no "quin sabe, o puede
ser, o ya veremos " e sobre todo sobre o famoso
"usted cree?., ". Desde a esquerda dereita parece
que existe unha coincidencia en afirmar a existencia
deses valores colectivos, anda que neste caso se
usen para atacar os galegos e se atopen encarnados
por algun que destacou, precisamente, en negar a
sa galeguidade. O propio Castelao recolleu algunha desas apreciacins en boca do embaixador ingls
Sammuel Hoare e acabou conclundo: "Po r que
para Hoare Franco sempre galego e Gondomar - o
grande galego- hespaol?" (2000, 870).
Os prexuzos s veces non estn fundamentados
en bases reais , pero o seu funcionamento pode chegar a provocar realidades acordes con eses prexuzos como profecas auto-cumpridas. No caso dos
sentimentos colectivos onde mellor se aprecia esta
conformacin social dunha determinada "mentalida

-149-

IXI OI I N I

IC IA IRI L IO I S I

IGI AI RI R III DIOI

de" comn. Non ferir determinados sentimentos populares, e fomentar certos valores de empowerment
do pobo, condicin necesaria para xerar a accin
colectiva. O pobo que non ten auto-estima, que non
confa nas propias forzas, que non se sente forte,
queda paralizado, mentres que aquel que desenvolve o seu orgullo e fe nas propias posibilidades
quen de mobilizarse en prol de arriscadas empresas
conxuntas.
Neste sentido, Castelao daba conta da lenda
dos "mariscos" estendida polos propagandistas do
exrcito republicano para inxuriar os galegos que
quedaron baixo os fascistas e eran mobilizados
fronte. Mentres os republicanos os insultaban, no
outro bando explotaban o orgullo galego, mesmo
co uso da nasa lingua, msica popular ou tradicins co obxectivo eficaz de manipular un sent mento de fachenda que explicara que "Os rapaces
galegos esqueceron os motivos da guerra e sio
pensaron en vengarse dos aldraxes i en facer respetar a sa diidade de homes e de galegos" (Castelao, 1977a, 188)109.
En definitiva, Castelao estanos a falar dunha serie
de cuestins que van mis al do puramente ideolxico para afondar nun conflito como o que tivo lugar no 1936. En certo modo anticpase tese de
Linz, proveniente de Geiger, para falarnos das bases
sociolxicas do franquismo en termos de "mentalidade" mis que de ideoloxa, o que se correspondera a un conxunto mis emocional que racional,
mis difuso que preciso e mis volto ao pasado que
xerador do futuro. Unha "mentalidade" ou "estado
de opinin", en termos de Castelao, que o espaolismo de diferentes ideoloxas contribuu a conformar, pois, "hai moitos antifeixistas feixistas", e que
nos remite ao marco de consenso de Gramsci.
-150 -

101 ' PI EI NI SI AIMIEINIT 0 1 IDIEI ICIAI SI TI EI LIAIOI

No caso do franquismo que el combate -franquismo presente nas propias filas republicanasesta "me ntalidade" caracterzase pola escisin entre
o individuo real e concreto e a sociedade, isto , un
individuo conectado ou inmerso nunha determinada
realidade social plural que sacrificado no altar do
concepto de sociedade idealizada nos termos en
que Marx criticaba a concepcin hegeliana de pobo
e que se confunde co Estado. A escisin entre individuo e sociedade ten as consecuencias morais que
xa anticipara Spinoza a respecto da desconexin entre o home e Deus. Un empeza por distanciarse da
propia creacin para acabar responsabilizando a
dita creacin dos seus actos , cae na fatalidade de
contemplar o Inundo corno algo estrao e imposbel
de transformar porque toda transformacin requirira unha accin colectiva que se concibe como imposbel tanto se os individuos se atopan absolutamente separados entre si , como se desaparecen
totalmente no seo dunha colectividade que absorbe
por completo a direccin dos seus actos .
Esta fractura leva a conclur respostas anarquizantes nas que o individuo un ser illado que non
ten identidade colectiva, ou , pola contra, a resposta
contraria coa que Georgel retrata o rxime franquista: "O individuo est esmagado polo Estado:"!".

-151-

Vontade ou poder
A nica lexitimidade que pode soster o Estado Mo-

derno fndase na vontade dos individuos que o

conforman. Queda superado , pois , o recurso
"vontade divina" ou "gracia de Deus" do antigo rxime , e nin tan sequera o franquismo , que usaba
desa retrica , puido evitar ter que recorrer a "referendos" e a manifestacins multitudinarias na praza
de Oriente para amosar o "consentime nto popular"
no que se baseaba. Pero, como medir a vontade
dunha determinada colectividade senn a travs da
suma das vontades individuais? O problema cando
as vontades particulares buscan o mellor para cada
quen e non son referentes para comprobar o que
queren para a sociedade no seu conxunto. Isto , se
o goberno de todos asenta a sa lexitimidade na
vontade particular dos individuos, debe terse en
conta que a vontade particular responde ao benefi..
cio particular, pero non ao beneficio de todos.
Rousseau resolve o problema recorrendo "vontade
xeral", que unha especie de vontade colectiva que
recolle o interese comn do conxunto de individuos
que a componen. A vontade individual ou particular
pode responder a uns intereses contrarios aos do
conxunto no que se asenta e ese grupo , constitudo
previamente en virtude da existencia dunha comunidade de intereses, pode atoparse disolto pola actuacin fragmentada dos seus membros, de tal xeito
-153-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IG IAI R IR III DIO I

que a dominacin dun por un resulta ben doada, tal

como nos expn o autor do Discurso sobre a orixe
da desigualdade entre os bornes.
A sociedade non produto dunha vontade individual; por exemplo, un individuo non pode inventar un idioma, nin sequera un conxunto de individuos poden prse de acordo para tal fin: "Un
idioma non nasce pol-a vontade xenial d-un grupo
de homes" (Castelao, 1977a, 48). Agora ben, os individuos poden elixir a sociedade que queren pertencer. Se admitimos a concepcin mis reducida e
limitada da democracia: a democracia por consenso
de Locke, a presencia dun home nun determinado
Estado, implica un acordo tcito en relacin ao seu
sistema poltico, entn a emigracin masiva est a
cuestionar unha situacin contra a cal non valen exhibicins de adhesin que lexitime ese Estado. Castelao responde diante da situacin poltica que se
lle presenta: "si, si, pero a xente vaise! " (CV). A emigracin responde eleccin dunha solucin individual diante da falta de espectativas nunha solucin
colectiva. Pero a solucin individual tampouco est
asegurada e, nos seus lbumes, aparece reflectido
"o fracaso da emigracin" .
Pero Castelao fala tamn doutro tipo de emigracin dentro do propio pas. A fuxida da defensa da
identidade colectiva galega para adherirse espaola imperante, construda con trazos collidos doutra
sociedade. Dixemos antes que un individuo non poda crear un idioma, pero si escoller o idioma que
falar; deste xeito, os individuos dos grupos dominado-s soen identificarse coa identidade dominante
como resposta individual aos seus intereses particu_l ares: por que falar un idioma discriminado podendo escoller o idioma dominante? Isto prexudica, no
seu conxunto, todos os individuos do grupo domi

154 -

101 IPI EINISIAIMIEINITIOI IDIE I ICIA IS ITI EI LIAI O:

nado e perpeta a dominacin. Por outra parte,

tampouco individualmente se consegue o ingreso
pleno no seo do grupo dominante, cando menos
como socio en p de igualdade: un non pode deixar pendurado entrada o que ten de pertenza
outra colectividade como se se tratase do seu chapeu; iso xa non depende da sa vontade individual.
Castelao fai a seguinte reflexin: "ainda que individualmente os galegos tean azos para redimrense
da miseria , pol-a intelixencia, a perseverancia e o
traballo , tamn certo que o noso pavo carece de
siso colectivo para exercitar os seus dereitos, presentndose decote como unha grea vencida e resiada diante do Poder. Esto verdade; qu pasou
para qu en Galiza as calidades individuaes non
concorden coas calidades colectivas?" (Castelao ,
1977a, 31) . No lbum Ns esta idea queda reflectida
no dese o n 32 ca seguinte texto: "En Galiza non
se pide nada. Emgrase", no cal vemos unha multitude que est de costas ao espectador, ca saco ao
lomba, despedndose , na procura dunha solucin
individual lonxe da Terra.
Castelao fai referencia a unha determinada actitude diante do poder (p resentndose como unha grea
vencida e resignada), porque a est a clave do
comportamento particular de cada quen, das eleccins que se fan , e , en conclusin, da vontade que
se desenvolve. A emigracin indica que os galegos
non aturan a sa situacin e son quen de buscar a
emancipacin pala sa canta, mais en grupo non
existe unha accin colectiva en defensa duns intereses comns da intensidade doutros pases, como o
caso de Catalua e Euskadi (Castelao, 1977a , 201).
Castelao pregntase "Qu pasou para que os galegos emigren caladiamente en vez de protestaren?"
(Castelao, 1977a , 64). A resposta non vn dada en
-155-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI AI RI RI I IDIOI

termos filosficos de alienacin anda que o resultado sera o mesmo, porque na accin social falar de
alienacin non engade nada (simplemente pode ser
usado a modo de insulto); o que explica a formacindun determinado "estado de opinin" son as
relacins de poder, e, por iso, Castelao pon o acento en como foi "asoballada" cada unha de stas comunidades e cal foi a historia dos seus movementos de
emancipacin. En definitiva, a reflexin de Castelao
acbanos conducindo inevitabelmente ao "paradoxo
do poder" que chamara a atencin de Kant na sa
obra Metafsica dos costumes e que atravesa o pensamento poltico moderno: debendo considerarse a
instauracin dun Estado como resultado dun pacto,
o poder ten que ser pensado como podendo impor
o pacto ou lei fundamental, e, polo tanto, ten que
ser pensado como algo loxicamente anterior ao pacto, do que sen embargo (para ser considerado lextimo) habera de ser o resultado.
Vexamos os termos en que tenta superar Castelao
dito paradoxo: "O concepto de lei ten dous polos
opostos. Un dinos: a lei, para selo de verdade, necesita que o que a promulgue tea forza d-abondo
para impoela. O outro dinos que a verdadeira lei
aquela que o POyO acata, respeta e practica como
boa. No primeiro caso ponse a autoridade detrs da
lei; no segundo ponse a xusticia diante da lei. A min
parceme que a lei empurrada pol-a autoridade soio
pode ir cara a xusticia, e que a lei que busca a xusticia necesita o motor da autoridade para impoela
aos que non queiran acatala. xusta unha lei soio
porque existe unha forza para impoela? Caeramos
no caso das ditaduras. Pero pode impoerse unha
lei xusta cando non se ten forza para impoela? Caeramos na confianza que inspira a moral, hoxe decadente. A mellor lei a recopilada, decir, aquela
- 156 -

10 1 IP IE IN IS IAIMIEIN IT IO I IDIE I ICIAI S ITI E ILIAIOI

que se practicou como boa antes de ser escrita ...

pero esta sera a lei civil" (2000, 889). O Estado sera
a plasmacin por escrito desa lei "recompilada", o
recoecemento da praxe popular. Unha lei que,
nunha situacin de relativa igualdade, se vai facendo comn ten a garanta para dotar de lexitimidade
unha actuacin coercitiva contra daqueles que nun
determinado momento se apartan do interese comn obedecendo a certos impulsos particulares
contrarios ao ben do conxunto.
O concepto de nacin que el manexa recolle
parte do que el chama a teora alemana (Fitche, Hegel, ...), e parte do que el chama a teora francesa
(Rousseau, Renan). A teora alemana, a que tamn
denomina erudita, caracterzase por destacar a existencia obxectiva da nacin e desprezar a vontade
dos seus membros, ou sexa, primeiro existe o poder
e despois a vontade; para Castelao esta concepcin
adoece dun dficit democrtico evidente, pero, a
quen preguntar se queren ser unha nacin, se non
ternos establecido previamente un criterio de requisitos obxectivos que nos permita establecer o universo humano elixido?
A teora francesa, ou tamn chamada electiva, supn, a ollos de Castelao, a primaca da vontade fronte
obxectividade da nacin. Neste enfoque, detecta
certa escisin entre individuo e sociedade que el imputa a Rousseau e coa que non est de acordo. O individuo delega na sociedade como se for algo diferente e mesmo oposto a el. Pero, se o determinante
da lexitimidade do Estado a "vontade xeral" e non a
particular, primeiro preciso acordar quen o suxeito
colectivo desa vontade, isto , a nacin obxectiva. E,
como acordar isto sen contar coa sa opinin?
En definitiva, para este autor non pode haber
vontade sen suxeito nin suxeito sen vontade, "Non
-157-

IX IO I IN I IC IA IR IL IO I S I

IGI A IR IRI II D IO I

hai dvida que a teora erudita sirve aos desinios da

autoridade, en tanto que a teora eleitiva sirve de
feito e de dereito, aos desinios da democracia"
(1977a, 444). preciso, pois, conxugar autoridade e
democracia, poder e vontade sobre a base da praxe
social dos seres humanos, dicir, sobre aquilo que
fan, que o que mellor define o que son, sen dei xar de atender a aquelo que queren ser.
Que forma de Estado se corresponde vontade
dos galegos? Claro que os galegos son libres de optar en cada momento en ser fieis ao grupo co que
comparten caractersticas obxectivas en comn e sufrir as consecuencias represivas de identificrense
cun pobo derrotado, ou, pola contra, subirse ao carro dos vencedores renunciando ao que te en deles
mesmos, "fuxir de si mesmos". Pero, desde o mo mento en que as condicins en que se produce esa
eleccin estn a ser infludas pola violencia e a desigualdade, a sa lexitimidade cuestionbel.
Hegel di que os pobos que teen medo morte
e que prefiren interesarse polo seu "ser-a" convrtense en escravos e perden a sa independencia,
isto , "cada pobo ten o que se merece" . Isto explicara por que uns pobos dominan e convrtense en
Estado e outros quedan polo camio. Pero resulta
que os vencedores normalmente obteen a vitoria
porque teen mis poder e non porque tean menos medo morte, pois son os que teen menos
motivos para ter ese medo, e, por outra parte, nos
pobos vencidos tampouco ten sentido a opcin do
suicidio colectivo como forma de mostrar a sa vontade; o sacrificio gratuto do pobo non ten obxecto
na perspectiva de Castelao de valorar cada vida en
si mesma, de tal xeito que a sa perda debe xustificarse polo beneficio concreto que poida causar e
non en base consideracin totalitaria de que a

158 -

101 IPI E INISIAIMIEINITIOI IDIE I ICIAISI TI EI LIAIO:

vida individual non vale nada. Anota en relacin a

isto , no seu diario, a seguinte ancdota da represin
que circulaba como exemplo de conduta cnica imposta por unhas circunstancias violentas, nas que o
apoio formal ao rxime non tera sentido interpretalo como adhesin voluntaria, do mesmo xeito que
manifestar ostensbelmente o rexeitamento sera un
sacrificio intil:
"Un descreido foi a misa e topouse e-un creme.
-Seique ves a salval-a i-alma?
-Non, home , non; veo salval-o corpo. "111
Claro que Castelao considera necesario estar en
disposicin de morrer pala patria e en moitos outras lugares proclama o seu "Denantes martas que
escravos" e d canta de que "os galegos souperon
morrer sereamente, seguros de vencer, con toda didade, ca puo ergueito, cuspndolle na cara aos
asesinos" (Castelao, 1977a, 86). Est, ademais , convencido de que esas martes non foron en balde e
que amasan unha determinada "vontade dos mrtires " que avala o dereito dos galegos a seren libres , a
isto se refire ca "p lebiscito de sangue". Esta era a
responsabilidade que asumiron aqueles que estaban
en situacin de que a sa morte tivese un significado e contribuse a suscitar a vontade de liberacin
do pobo, como exemplo paradigmtico toma o de
Alexandre Bveda. A "morte pala patria" considerada na medida en que a patria deixa de ser un ideal abstracto, senn que o grupo social de persoas
concretas que colabora na viabilidade da nasa propia existencia no mesmo sentido en que nos fala
Rousseau cando di: "Q u e n quer conservar a sa
vida a expensas dos demais debe entregala tamn
por eles cando necesario!' ?", pois a vida non s
un don da natureza, tamn un don condicional da
sociedade. "O Estado pode esixirnos a vida e a fa-159-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI A IR IR III DIO I

cenda, cando ese Estado nos protexe e sabe curar

do noso porvir, porque as vidas e facendas indivi duaes debe sacrificarse ante o ben das nacins"
(Castelao, 1977, 366).
Non se pode defender unha concepcin da nacin metafsica independentemente das persoas fsicas que o conforman, e, mesmo, pedir o sacrificio
desas persoas en aras desa entelequia -porque a
nacin en Castelao est ao servicio do interese comn do grupo de persoas con nomes e apelidos, do
pobo concreto-o diante do ben colectivo da xente real cando atopa sentido a inmolacin individual.
No lbum Ns, o pobo, est representado en debuxos como "O probe Xan "; Xon o nome habitual que empregaba o romantismo europeo -nos
seus diversos idiomas- para personificar o pobo
real de carne e so . O pobo
exposto diante da
"intelligentsia" do pas ao que el pertenca (o destinatario expreso dos debuxos de Ns a quen se pretenda desacougar non eran os labregos senn "todol-os licenciados da U niversidade... a todol-os
homes que vivan do favor oficial" , etc.'!'). O obxectivo son aqueles que teen mellor posicin
(mis poder), que teen, ao mesmo tempo, maior
responsabilidade e que por tanto teen un deber
moral cos menos poderosos. "Se a escravitude da
lngoa produce o encollimento do noso nimo
xusto que os galegos superiores falen i escriban na
lngoa do povo" (Castelao, 1977a, 285). As elites
que estn en posicin de exercer o abuso sobre os
dbiles (o caciquismo) teen tamn a posibilidade
moral de sacrificarse por eles, non tanto de actuar
de xeito paternalista, crendo facer algo pola humanidade ao prohibrenlles a posibilidade de errar, senn suscitndolles o desexo de salvarse por si mesmos, de asumir o protagonismo da sa historia, en

-160 -

101

IPI EI NI S IA IM IE IN I TI OI

IDI EI

ICI AI SI T I EI LI A I O

definitiva, de darlles "poder" para fomentar a sa

"vontade", e non tranquilizar a conciencia pensando
que teen o que queren. Hai outra versin de "O
probe Xan" na que Castelao lle fai dicir: "-Non son
por querer sere... junha esmola!" (CV).
Darlle poder ao pobo consiste en construr unha
accin colectiva na que as elites teen sobre os seus
ombreiros a obriga de dar o primeiro paso en levantarse da prostracin na que se atopa o pas. En vez
de lanzar proclamas ao pobo moribundo, como no
debuxo de Ns: "rguete, pelegrn que o paxaro da
morte est enriba de ti. Como en Irlanda, rguete e
anda", parafraseando a Alfredo Braas; deben predicar co propio exemplo, non co de Irlanda. Deben
erguerse eles primeiro arrastrando tras de si a enerxa colectiva necesaria para aglutinar unha determinada conciencia comn catalizadora dun poder propio capaz de impoer o recoecemento dos demais
cos que se pretende entaboar relacins.
Castelao escribe: "Dijo un pensador de la antigedad que un nio puede arrancarle un pelo del
rabo de un caballo pero que no hay hombre en el
mundo -por fuerte que sea- capaz de arrancarle
el rabo a un caballo. Dicen que la unin hace la
fuerza y no 11e encontrado mejor comparacin para
demostrarlo. Pero una colectividad humana no es el
rabo de un caballo ni puede organizarse con la disciplina a que est sometida la colmena o el hormiguero. La unin de los hombres debe estar condicionada por un pacto tcito nacido del respeto a los
ideales ajenos o del pacto federal, porque la uniformidad no se aviene a nuestra naturaleza.
Una sociedad humana que aspire a la superacin y tenga la perfeccin como hito final de sus
esfuerzos no puede renunciar a la libertad del espritu, porque la libertad es la reserva de energas con
-161-

IXI OI I NI

ICI A IRI LI OI SI

IG IAI RI R III DIOI

que cuenta la sociedad para todos sus avances "

(2000, 816).
A existencia dos grupos sociais ten que ver coa
multiplicacin do poder do individuo, quen, fra
destes, non ten posibilidades de emanciparse . O individuo que illado e desconectado pasa a ser asobaIlado e eliminado, como acorre ca pelo do cabalo da sa metfora. Dislvense as conciencias
colectivas para fragmentar aqueles que comparten
un mesmo interese, ca fin de favorecer os intereses
alleos.
De novo debemos volver sobre Rousseau para
rastrexar a estirpe das ideas que usa Castelao, e
lembrar as clusulas do contrato, segundo as cales,
a sociedade que se estableza de xeito lextimo para
salvagardar os intereses dos individuos debe basearse nuns vnculos forxados polo interese comn entre iguais. As condicins nas que se establece dito
pacto a liberdade de accin dos pactantes que ten
das dimensins indisolbeis: a vontade e o poder.
Para Rousseau a vontade
de tipo moral e poder
de carcter fsico. Castelao coincide en grande parte
con isto.
A vontade, en Castelao,
tamn moral porque
supn o desenvolvemento da propia dignidade
como suxeito que auto-lexisla sen tutelas nin subordinacins . A vontade tamn se funde na metfora
do esqueleto presente na sa obra ("o esquelete a
vontade"), pero o so sen a carne a morte , a morte hegeliana do que marre antes que ser escravo,
pero tamn a inmortalidade, amarte o que non
marre, por canto o so na sa simboloxa amis
eterno que ternos no carpo e en certo modo est ,
conectado coa moralidade kantiana, que precisa da
eternidade para ver realizado o ben. Un ben que en
Castelao se conquista na finitude dunha existencia

-162 -

10 1 IP IE IN IS IA IMIE INIT IO I IDI EI ICIAISI TI EILIAIOI

limitada pero plena, non dependente nin incompleta , senn como valor absoluto.
Os cruceiros que estudia nas obras que dedica a
Bretaa e Galiza, creados "p olo xenio popular" e
que son "ideas do povo en pedra, pensamentos saturados de emocin coleitiva ", son proxeccin da
moralidade da xente. Onde houbo unha grande culpa, un pecado, hai hoxe un cruceiro e amsanos
unha "cruz que abre os seus brazos aos catro ventos
para abranguer a door do mundo" (Castelao, 1977a ,
253). Pero non abonda unha soa figura que aspira a
alcanzar todo o planeta, todo o universo, atopamos
milleiros delas , imaxe e semellanza dos seus creadores, que abrazan s a dor que lles prxima, na
encrucillada da sa existencia, porque xa se sabe
que quen moito abarca pouco aperta (abrazar unha
dor remota , lonxe da nosa rea de accin, lbranos
de intervir). Todos te en que asumir a sa responsabilidade, cada quen no seu, e quen aceptou soportar o sufrimento dos galegos reblase contra os
que lle chaman insolidario: "ningun pode esixirme
que cangue con doores alleas" (1977a. 141), sobre
todo cando as dores alleas se utilizaban como escusa para aliviar as propias.
Castelao tiraba cara da "intelligentsia" o seu lbum Ns. Nel atopamos un deseo dun cruceiro escoitando as queixas dun paisano: "Non me fan xusticia, Seor! ". Quizais o espectador se estrae de
que se pida xustiza a unha figura de pedra, pero
acaso o espectador non amose tamn ser de pedra.
A intelcctualidade dun pas que , nunha situacin de
forza , non atende a dor do seu pobo que debe humillarse para sobrevivir. "Hai que pedir aos santos o
que non dan os homes" (CV). Mentres, aqueles galegos que adquiren certa forza sana para asoballar
aos seus convecinos dbiles "- Qu e San Roquio
-163-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IG IAI R IR II IDIO I

nos liberte de mdicos, abogados e boticarios!"

(Ns) , desvalorizando unha existencia que, sen dig-

nidade, resulta tan barata como a dos seus "50 homes por 10 res". Falamos da dignidade perdida do
que domina ("O home que traballa de mdico e
sabe moito de abogado") e do dominado ("O home
que engorda moito e gana pouco"). Sen dignidade a
vida non vale nada, por 10 reais cmprase medio
cento de vidas de saldo.
A democracia, na que o Estado e o goberno estn baseados na vontade popular, debe principiar
pola conquista e recoecemento da dignidade do
pobo. Isto , se a vontade un proceso subxectivo,
esta s lextima se se recoece aos suxeitos como
tales suxeitos e non se se obxectivizan e cousifican.
Para Castelao resulta o colmo da democracia preguntarlles aos suxeitos se queren ser suxeitos ou
non, isto , se queren ser libres ou non, porque
unha resposta negativa non reflicte a sa vontade, a
que eles mesmos negaran ter, senn que se converte en produto obxectivado dunha vontade allea a
eles e s serve de certificado do nivel de dominacin que sofreno Neste sentido, resultoulle insultante
o proceso de referendo do Estatuto, "A condicin
de que o Estatuto autonmico tea de ser aceptado
pol-as das terceiras partes do corpo eleitoral da rexin, d-unha inxusticia e desigoaldade manifestas"
(Castelao, 1977a, 79), e tamn se senta ferido polas
iniciativas dos exiliados en defensa dun plebiscito
para que o pobo do Estado Espaol decidise o futuro rxime.
Contstalle a Dolores Ibarruri que esta consulta
popular -que demandan os EEUU, Gran Bretaa e
Francia- non tera o mesmo sentido que no 1931
ao optar entre Monarqua ou Repblica, senn que
a esa altura (1946) o que se tera que determinar

-164-

101 IPI EINISIAIMIEINITIOI IDIEI ICIAISI TI EI LIAIO:

se o pobo quere seguir no franquismo ou vivir en

democracia: "En este caso el plebiscito entraara
una ofensa para los arquitectos de la paz futura, si
es que buscamos su autorizacin y su apoyo, o re velara una indignidad por nuestra parte, si slo pretendemos coincidir con los supuestos deseos de
cualquier gran potencia, pues, en buena ley, no se
trata de averiguar si Espaa quiere o no quiere vivir
en la esclavitud, para complacerla en su gusto. Se
trata de salvarla de la esclavitud, quiralo ella o no
lo quiera , pues otra cosa equivaldra a una estafa
autorizada por los propios estafados, o un ardid
claudicante e indecoroso, que no nos llevara ms
que al descrdito definitivo. A quin vamos a engaar que no pueda engaarnos? Aceptaramos nosotros la perpetuacin de una tirana en Espaa, aunque as lo decidiera el pueblo espaol , libre y
democrticamente?" (1976, 131).
Non se trata, pois, de que tean menos poder ou
sexan mis dbiles os que teen menos vontade, senn, ao revs , non te en vontade porque carecen de
poder e esa carencia de poder o que os persuade
de exercer de suxeitos e dixanse dominar para conservar a sa existencia. Castelao non condena a claudicacin diante dunha desigualdade brutal de forzas:
"Os xuncos son fleisibles e dblanse para que
non-os leve a corrente ... As enxurradas poden arrincar albres e casas e todo canto queira manterse rxido. Un ro arrasta pontes e homes. Pero non os
xuncos que se doblan. Os xuncos, por seren fleisibles, mantense no seu sitio e gardan a terra ande
afincan as raices. Os ros escorregan pel-as xunqueiras. Pois ben; hai intres en que os homes deben imitar aos xuncos se non queren ser levados pol-a corrente e queren conservarse apegados ao seu e
conservar o seu."114

165 -

IXI O II NI

lel A R IL IO IS I

IGI A IRI RI I ID IOI

Logo a cuestin conseguir minguar a desigualdade de forzas para lograr o recoecemento da dignidade individual e colectiva daqueles que , desde
unha asuncin da sa subxectividade, manifesten libremente os seus intereses e desexos e negocien
un acordo cos demais, desde o recoecemento dos
outros como suxeitos con intereses e desexos que
lles son propios, ata alcanzar o obxectivo dun mundo baseado na alianza e non na dominacin. En
definitiva, na fraternidade dos seres humanos e dos
pobos.
Porque, para Castelao, se non se lle pon remedio , a relacin entre desiguais leva mecanicamente
dominacin. Calquera que posa unha vantaxe
comparativa a respecto doutro co que se relaciona
acaba usando esa vantaxe para favorecer o seu dominio. As dille ao esqueleto do seu amigo morto
cando o agasalla co 0110 de vidro: "Sers o rei niste
cimeterio; mais eu prgoche que non te fagas cacique"; mesmo despois de morto, onde por fin se alcanza a ansiada igualdade cos esqueletos despoxados de calquera capacidade que os fixera superiores
aos demais, no caso de atopar un elemento que coloque a algun nunha posicin de superioridade,
tenderan a beneficiarse desa situacin en funcin
dos seus intereses particulares, e, con isto, comprometer o exercicio da liberdade e a sa moralidade.
Lembremos o ingls de Un olla de vidro.
Por outra parte, veremos como Castelao se distancia da afirmacin de Rousseau de que o poder
fsico; anda que podemos dicir que unha das fontes
dese poder, a capacidade, si o . A capacidade son
os recursos qlle cada quen ten para realizar a sa
vontade, ou, mellor dito, para xerar unha vontade.
condicin previa para ser libre asumir e aceptar ditos recursos. Se un ten que usar recursos alleos e

- 166-

10 1 IPI EIN IS IA IMIEI N IT IO I IDI EI ICIAISI T IEILIAIO

depender doutros ten hipotecada xa a sa liberdade. preciso harmonizar, pois, liberdade e poder
sobre a base real dos propios recursos, partindo da
situacin concreta de cada realidade social na que
se insiren as persoas concretas de carne e so.
Como exemplo podemos tomar o seu propio
caso que queda moi ben reflectido na carta ao Presidente do Centro Galego, quen He suxerira a posibilidade de axudar a mellorar a sa situacin econmica no ano 1929:
"Soy absolutamente pobre de bienes (mi hijo est
enterrado en el panten de un amigo), pero ha sido
norma de toda mi vida el ganar siempre mi pan, por
cuya razn y temiendo quedarme intil algn da
para el trabajo, ingres por oposicin en el Cuerpo
Facultativo de Estadstica con objeto de asegurar mi
jubilacin que me pusiera a cubierto de la miseria y
de la filantropa. As, yo me veo forzado a vivir con
gran modestia, pero me permito el lujo de vivir independientemente , haciendo compatible la humildad con la dignidad!' >"
En definitiva, para Castelao soberano quen
pode e non quen quere. dicir, a soberana depende das relacins do poder mis que da vontade ,
mis, a vontade produto desas relacins de poder,
polo que hai que ter en conta a existencia de diversos individuos que se agrupan en funcin de intereses comns fronte aos que teen intereses diferentes e mesmo antagnicos para favorecer que as
decisins do conxunto basculen no seu favor.
As relacins que se establecen entre os diferentes
grupos nas que se sita o grao de soberana que
cada quen pose e , na medida en que esa relacin
de submisin, a marxe de soberana ser menor.
Sendo o grupo hexemnico o que detn o poder,
anda que os demais membros dos outros grllpos
-167-

IX IOI INI

ICI AI RI LI OI SI

IG IAI R IR II IDIO I

pasen a formar parte da estrutura global, porque

sempre o faran a ttulo individual, acatando os tra zos culturais e o marco lexislativo xerado polo grupo hexemnico.
Castelao confa en que as relacins entre os diferentes grupos ou nacins non teen necesariamente
que ser de dominacin, xa que ao actor hexemnico non He convn, a longo prazo, depender do sometemento doutros para sobrevivir, "Todol-os povos
que se sairon dos seus marcos nacionaes, por afns
imperialistas ou civilizadores, pagaron a sa ambicin coa propria eixistcncia" (1993,127). As relacins poden e deben ser de alianza ou de federacin, partindo da soberana de cada quen sobre o
que He propio e negociando un acordo sobre o
que comn a todos. De todos os xeitos isto non
sera mis que unha declaracin de intencins se
non houbese ademais unha preocupacin por intervir sobre esas relacins de poder para que desapareza o desequilibrio que favorece a hexemona duns
sobre outros.
As pois, a liberdade faise compatbel coa xustiza
a travs dunha distribucin igualitaria do poder a
travs dunha estratexia que faga aos dbiles mis
fortes, o cal posbel porque non necesariamente o
poder coincide coa capacidade. En canto estratexia a seguir, til a distincin entre o que Clastres
chama "poder coercitivo" e "poder non coercitivo"
ou que se pode denominar "poder sobre" (poder
dun actor sobre outro) ou "poder de" (capacidade
para establecer metas propias e para tratar de alcanzalas) en termos de Dallanegra Pedraza.
Castelao opta claramente polo incremento do
"poder sobre si .mesmo " na perspectiva da propia
autonoma a travs de maximizar o poder negociardor a fin de "equilibrar" capacidades respecto dos
-168 -

10 1 IPI EI NI SI AIMIEI NI TI O I ID /E l ICI AI S ITI EI LIAIOI

actores maiores partindo da toma de conciencia da

situaci n de dependencia. Unha estratexia deste

tipo busca frmulas de resistencia a deixarse inf1ur,

a ser receptores de poder.
Para conseguir a situacin de igualdade que facilite a alianza ou fraternidade que Castelao persegue,
considera que necesario ter unha conciencia real
sobre os termos da opresin. Constata a existencia
de tres canles nas que preciso neutralizar a dominacin e que , de forma xenrica, se corresponden
coas tres causas de disensin que xa tia sinalado
Hobbes no seu Leuiatrw en termos de "ganan cia",
"seguridade" e "reputacin" e que podemos traducir
como: un factor econmico, outro militar ou poltico, e outro ideolxico. O factor poltico habitualmente asimilbel ao militar (Clausewitz: A poltica
~I guerra por outros medios) , mais referirmonos a
el na sa dimensin organizativa ou institucional,
pois os factores econmico e ideolxico tamn son
polticos. De feito podemos dicir que a poltica a
coordinacin do poder ideolxico (as ideas ou cultura) , do poder remunerativo (o que ofrece bens) e
o poder punitivo (o poder que ofrece males ou castigos a travs da forza militar ou a sancin coercitiva). En torno a eses tres factores xiran as principais
relacins entre os grupos sociais dando conta dos
tres respectivos canais de influencia a travs dos
que se exerce ese poder.
De xeito panfletario, pero non por iso menos clarificador, Castelao sinala no seu texto "Os tres causantes da guerra "117 un poder punitivo (militarismo),
un ideolxico (clericalismo) e un econmico (capitalismo). Independentemente do contido conxuntural que He d neste caso s tres canles sobre as que
circula a dominacin, quedan claramente fixados os
tres eixos sobre os que pretende actuar para frear a
-169-

IXI OI I NI

ICI A IRI LI OI SI

IGI AI RI R III DIOI

influencia dominante que mingua o poder sobre si

do pobo, impedndolle un desenvolvemento normal
da sa vontade e que pasamos a expor dun xeito
mis detallado.
OPRESIN ECONMICA: O resultado da opresin
econmica a dependencia, e, como todo tipo de
opresin, manifstase en tres aspectos: explotacin,
penetracin e fragmentacin.
Explotacin: A explotacin, entendida como intercambio desigual, supn, no plano econmico,
unha extraccin de recursos humanos e materiais
sen unha compensacin xusta; a denuncia desta desigualdade est presente en toda a sa obra terica
e artstica representada pola coecida frase: "Estamos fartos de ser unha colonia" (Castelao, 1977a,
92), Un feito que ten importancia especial en Castelao desenmascarar o encubrimento das decisins
do Estado, e a lexislacin que favorece certos intereses particulares dunhas zonas ou duns grupos en
contra de Galiza, baixo o manto dun mstico interese xeral, pois: "Hesp aa un pas multiforme que
non pode rexirse e-un criterio uniformista, porque
na loita de intreses locaes a Lei nica siifica un privilexo para os mis fortes ou os mis astutos , e, polo tanto, produz a ruina das rexins pequenas ou
mal apadriadas" (Castelao, 1977a , 62, pero tamn
en 14, 47 e 64).
O Estado espaol para Galiza , en palabras de
Castelao, un "organismo supletorio" que "nin era capaz de asimilarnos, nin tia capacidade para rexirnos , nin representaba un ideal colectivo" e neste
sentido "abusou de ns a monarqua e tamn abusou a Repblica" (Castelao, 1977a, 97). Como exernplo do perodo republicano cita os orzamentos millonarios que Galiza contribua a pagar para unha
Lei Agraria que era intil para ela , igual que intiles
-170-

101

IP IEI N IS IA IMIEI N IT IO I ID IE I ICI A ISI T IE ILIAIOi

eran as obras hidrulicas en Levante, Andaluca, Estremadura e Castela, das que Galiza volva quedar
fra. Galiza contribua ao financiamento do paro
forzoso doutras rexins, mentres resolva o seu propio paro cunha emigracin da cal logo non recolla
os froitos porque o rego de d eiro que enviaban de
Amrica era "conxelado" por un Estado que os usaba para contribur construcin dos subterrneos
de enlace de Madrid, mentres se pospuan os camio s de ferro galegos; un Estado que lles negaba a
exencin tributaria e a inembargabilidade dos patrimonios familiares, tal como fixaba o artigo 47 de
Constituci n e que, no seu lugar, suba un 10 % as
contribucins dos labregos galegos "...n-aquel intre
coidbamos que xa non quedaba nada mis que facer en contra de Galiza; pero a imaxinacin dos estadistas inventou o Tratado comercial do Uruguay",
A valoracin que fai Castelao deste proxecto,
contrario aos intereses da gandera galega, contundente: "o Tratado comercial co Uruguay sacrificaba o intrs de dous millns de traballadores campesinos ao intrs d-un fato de esportadores de aceite".
Penetracion. Neste caso citado, Castelao aceptara que outras rexins espaolas aparecesen como
competidoras provocando un impacto inicialmente
negativo, pero a permitir, non entanto, unha re -es truturacin do modo de producin que a medio
prazo provocase un re-equilibrio, e, en calquera
caso , compensbase pola relacin global que se
tia coas outras rexins e que facilitaba adquirir beneficios noutros segmentos. Sen embargo, neste
caso o que ocorra era que se Hes abran as portas a
unhas multinacionais que, simplemente, an fundir
a competencia galega pola introducin de produtos
xerados en condicins imposbeis de reproducir na
nosa Terra e que, unha vez arruinaran os competi-

171 -

IXI O II NI

!C IAI R IL IO I S I

IG IA IR IRI II DIOI

dores, non teran condicionantes que Hes impedisen fixar os prezos que desexaran: "o grupo Swift,
Arrnour-Morris e a Vestey que e-un capital de setenta millns de dlars, intentaban acaparar o mercado
mundial de carnes conxeladas, carnes que comezaran senda baratas e remataran senda caras" (Castelao, 1977a, 99).
A penetracin
unha das facianas da dominacin que mis difcil de detectar porque o dominante consegue meterse baixo a pel do dominado;
ao integrar individuos do colectivo dominado nas
expectativas de beneficio do grupo dominante, consegue gaar aliados internos entre os sometidos, de
xeito que fai mis difcil visualizar a dominacin e
favorece a divisin e fragmentacin interna dos
oprimidos. dicir, para entendrmonos, existe penetracin cando o contacto implica directamente
todo o colectivo dominante cun s fragmento ou individuo do colectivo dominado, anda que, de feita ,
acorra ao revs; se ben o significado do impacto,
mesmo no plano simblico, proxecta unha conciencia de parcialidade no conxunto dos dominados ,
fronte representatividade universal ou a totalidade
con que se amasa ao dominante.
Como exemplo, vexamos a postura de Castelao
fronte chegada dos catalns ao mundo pesqueiro
galego, introducindo un modelo produtivista agresivo cos recursos, pero que mudaba as relacins de
producin, xeraba unha nova clase social (o proletariado) e propiciaba unha maior acumulacin de
capital; os catalns penetraban en Galiza , pero Galiza
non se integraba globalmente nese modo de producin, e, se ben o modelo cataln era representativo
dos novas tempos (hoxe chamaramoslle da mundializaci n), Galiza, no seu conxunto, continuaba a
ser pre-capitalista: o impacto que est a provocar

172 -

101 IPI E INI SI AIMIEINITIOI IDIEI ICIAI SI TI E ILIAIO:

unha relacin cun s elemento illado do pas ser

disfuncional para unha perspectiva de desenvolvemento sostbel do conxunto, arruinando unhas comunidades marieiras , cos seus modos de vida e
de organizacin social, e empuxando emigracin
os perdedores desta carreira desigual pola supervivencia.
Agora ben, as industrias pesqueiras e derivadas
implantadas no pas xeran emprego e riqueza , de tal
xeito que , hora de neutralizar as relacins de dominaci n, preciso ter en conta que , se se quere
cortar este fo que mantn a dependencia , dito fo
tamn unha especie de cordn umbilical que est a
manter con vida certas partes vitais da economa, co
cal se complica o tratamento da penetracin.
Fragmentacin: A economa tradicional soe basearse nunha grande interrelacin entre as pequenas unidades de producin. Neste estado de cousas , a penetracin dun elemento estrao , que
establece a sa relacin cun fragmento da sociedade sendo impermebel ao contacto co resto , fai que
ese fragmento prescinda da sa relacin cos dos
seu entorno , illndose e dependendo exclusivamente da sa relacin co citado elemento exterior.
Este factor exxeno pode ser produtivo ou doutro
tipo, como o caso das Escolas de Agricultura que
denuncia Castelao.
Sintetizando as propostas da Xeracin Ns, Seminario de Estudos Galegos, Partido Galeguista e , singularmente , figuras como Pea Novo , Gallstegui,
Rof Codina e especialmente Alexandre Bveda -tal
como apunta X. M. Beiras 118- Castelao expn un
pensamento econmico que, no caso do sector agrogandeiro, integra medidas de diverso tipo, que Roca
Cendn-' ? resume en seis puntos bsicos: investigacin e experimentacin, divulgacin e ensino, coo-173-

IX IO I INI

ICI AI R IL IO I S I

IG IA IRI RI I IDIOI

peracin, crdito agrcola, poltica econmica e lexislacin. Fronte a isto, a propaganda poltica de entn
prometa fundamentalmente Escolas de Agricultura e
Castelao preguntbase como unha medida illada e
desconectada das demais cumpra un papel mistificador e resultaba totalmente intil, cando non mesmo
contraproducente: "Qu poderan ensear hoxe
esas Escolas aos nosos labregos? Qu poderan divulgar i ensear, como non fosen os principios fundamentaes da cencia agronmica? Non; o que necesitamos primeiramente son Centros tinicos de
investigacin i esperimentacin agrcola, forestal e
pecuaria... Se os coecimentos agro-pecuarios fosen
universaes un profesor feito en Madrid podera ensear e demostrar en Galiza os sistemas que deben seguir os nosos labregos; pero, tal vez desgraciadamente, non se pode divulgar o que non se sabe,
pois somentes dispis de varios anos de ensaio i esperimentacins poder saberse o que a Galiza He
convn a este respeito" (Castelao, 1977a, 130).
OPRESIN CULTURAL: Este tipo de opresin ten
como obxectivo a submisin diante de quen esgrime o poder por medio da desnacionalizacin cultural. A travs da opresin cultural bscase destrur os
costumes, as normas sociais, as pautas de comportamento, as institucins propias, a tcnica, a lingua,
etc ... para deixar a sociedade mis na e vulnerbel.
En palabras de Francisco Rodrguez e Ramn L. Suevos: " un proceso de imitacin dende unha postura
de forza que consiste en asimilar o vencido e dominado ao vencedor e dominador, utilizando a destruccin da sa cultura para que fique desposudo
dun elemento fundamental que He d coherencia
social e que representa un smbolo da sa personalidade colectiva 120". A dominacin que circula por
esta canle de tipo super-estrutural d cobertura
-

174 -

101

IPI EI NI SI A IMIEI NI TI O I IDI EI

ICI AI SI TI EI L IAIOI

econmica, anteriormente comentada, e, ao igual

que esta, verificase nas tres caras da hexemonizacin que vimos de enumerar:
Explotacin: A desigualdade de oportunidades
con que competiron as das culturas en conflito
para Castelao o que explica a derrota de Galiza nos
mbitos de poder, mentres anda resiste nas clases
populares. Por exemplo, o idioma galego non morreu de morte natural na escola, na igrexa, na administracin, etc ... como dan a entender os intelectuais
espaois que el combate, pois, anda que non estivera expresamente proscrito o uso desta lingua, si
estaba prescrito o emprego do idioma oficial (Castelao, 1977a, 241).
O idioma un dos aspectos mis combatidos
polo Estado, pois "ben saben os centralistas que a
dominacin de Galiza endexamis ser efeitiva antramentras fale un idioma diferente do casteln"
(Castelao, 1977a, 287). O etnocidio -en termos de
Clastres- queda retratado por Castelao nun coecido texto que irnos reproducir totalmente pola claridade con que expresa esa intervencin asimilista:
"Prohibchedes o galego nas escolas para producir
no esprito dos nosos rapaces un complexo de inferioridade, facndolle creer que falar galego era falar
mal e que falar casteln era falar ben. Espulschedes
o galego das eirexas, facendo que os representantes
de Cristo esplicaran o Evanxeo no idioma oficial
que o povo non falaba nin comprenda ben. Refugchedes o galego ante os Tribunaes de xusticia e
chegchedes a castelanizar brbaramente as toponimias galegas. E de qu vos valeu? Porque dispis
de mis de catro sculos de poltica asimilista, exercida con toda riqueza de astucias e violencias, o
noso idioma est vivo. Sodes, pois, uns imperialistas
fracasados " (Castelao, 1977a , 42).
-175-

IXI OI IN I

ICI AI RI L IOI S I

IGI A IRI RI I IDIO I

Penetracin: Sen conseguir unha completa desaparicin da cultura galega, a introducin da espaola a travs de diversos axentes desnacionalizadores
consegue tomar corpo en moitos intelectuais da
nosa Terra, que pasan a facela sa e mesmo a contribur ao prestixio e poder desta, "alrmanos que
homes de tan clara intelixencia como Garca Mart
endexamis escrebiran na fala do seu pas e preferiran vivir xunguidos a Castela por vencellos de vasallaxe" (Castelao, 1977a, 285).
De novo, a cultura dominante a encargada de
expresar a universalidade, o absoluto, mentres que a
dominada fica asociada ao parcial e incompleto, en
definitiva, ao subalterno. Polo tanto, a chegada dun
individuo exxeno, socializado na cultura do centro
dominante, exixe que todos se dirixan a el na sa
lingua, algo que sera inconcebbel no caso contrario: a chegada dun galego a Madrid ou Valladolid.
Cando se produce o debate con Unamuno nas
Cortes Constituntes do 31, Castelao dectase da estratexia dos intelectuais espaois cando se enchen
de forza a nivel tico (xa comentamos antes a utilidade da tica ao servicio da poltica) con declaracins rimbombantes contra a prohibicin do Galego: "Toda persecucin a una lengua es un acto
impo e impatriota" , para logo establecer unha xe rarqua normativa que favoreza na prctica a sa extincin, recalcando que a ningun se lle pode requirir en ningunha parte do Estado que use unha
lingua "rexional", exixndolles, pola contra, aos das
diferentes "rexins" utilizar o casteln na sa relacin cos alleos, e, conseguintemente, establece
unha posicin de superioridade na relacin que
propn aos individuos a libre eleccin entre unha
lingua que nin
necesaria nin suficiente fronte a
outra que necesaria e suficiente, "non impo e

-176 -

10 1 IPI E INI SI A IMIEI N IT IOI IDI E I IC IAI SI T IE I LI AIOI

impatriota O consentir que os mestres en Galiza falen unha lngoa diferente a dos seus alumnos , ou
que un testigo tena que modelar o seu pensamento
en casteln para facerse entender por un xuez forasteiro " (Castelao, 1977a, 293); e, por se se puidera
percibir o trato discriminatorio, exhbense declaracins de intencins proteccionistas cara os dbiles:
"Era preciso que as lngoas e culturas rexionaes (somentes
nacional a lngoa de Castela) viviran en
campos de concentracin ou sometidas ao xeneroso
trato que a poltica liberal de Norte-Amrica concede aos seus indios ..." (Castelao, 1977a, 293).
Como se ve, a penetracin non concibida
como unha relacin en p de igualdade entre dous
colectivos ao mesmo nivel, senn que nesta visin
subxace a idea da supremaca dunha etnia, raza,
idioma ou cultura; supn que o primeiro contacto
con calquera fragmento ou individuo do territorio
sometido significa unha inmediata toma de posesin
do seu conxunto. As se representaba a conquista
de Amrica, e Castelao considera que esa mentalidade , que se forxou en Castela, dificulta o respecto
pluralidade en termos de igualdade: "Si; a vontade
soxuzgadora de Castela fixose alma do Estado "
(Castelao, 1977a, 281).
Fragmentacin: O caso que os galegos deixan
de ver amparados os seus dereitos colectivos porque non son considerados unha colectividade, senn individuos da colectividade espaola cunhas
caractersticas especiais de degradacin do prototipo
ideal. A cultura galega, en canto dialectal ou desfiguracin da espaola , non vai ser expresamente
perseguida porque isto supora en primeiro lugar
unha formalizacin e un recoecemento oficial da
sa existencia peculiar e, en segundo lugar, debilitara o poder tico de quen fai isto e causara a reac

-177-

IX IO II N I ICI AI RI LI OI SI

IGIA IR IR II ID IO I

cin daqueles que pasan a percibir a inxustiza que

ata agora se ocultaba.
A estratexia a seguir polo Estado para reducir o
poder ser, en primeiro lugar, retirarlle ao idioma
propio a sa razn de ser, isto , resolver os problemas derivados das relacins dos seres humanos entre si e destes co seu medio; para isto prescribirase
o emprego da cultura espaola, quedando a cultura
galega como un engadido ocioso, ritual e folclrico.
En segundo lugar, o mbito no que se sita a cultura galega sempre ser en funcin da cultura espaola: a lingua non estar relacionada co latn, senn
que ser unha degradacin do espaol; as relacins
coas culturas coas que comparte trazos comns faranse a travs do centro e nunca directamente (rea
atlntica, Portugal e pases de fala portuguesa,
etc ...). En definitiva, trtase de equiparar Galiza situacin doutras comarcas ou rexins nas que se
produce unha situacin efectiva de dialectalizacin
sen comparanza coas caractersticas do caso galego,
vasco ou cataln; isto , o caf para todos, que, en
termos de Castelao, permite a Castela enfrontarse a
estas tres comunidades coa forza que lle d multiplicarse por 14.
A fragmentacin, en certo modo,
tamn consecuencia da penetracin (colocar nunha realidade social un produto cultural xerado como resposta a outra
sociedade) e consttase na impermeabilidade dos
axentes colonizadores que se asentan no pas, sen
ningunha relacin co entorno, coas sas necesidades
e coa sa realidade. Castelao cita os casos da Igrexa, a
Xustiza, a Administracin, o Exrcito, etc ... institucins
que practican igualmente a milagre da levitacin.
OPRESIN POLTICO-ORGANIZATIVA E MILITAR: A falla de
institucins propias que organicen unha realidade
diferenciada pero disolta pola intervencin allea no

178 -

101

IPI EI NI SI AIMIEI NI TI OI iDI EI

ICI AI SI TI EI LIAIO

marco doutras institucins forneas suponen o desarme definitivo do pobo galego e unhas das fontes
decisivas da s a debilidade. Castelao remonta esta
decapitacin da comunidade galega aos tempos dos
Reis Catlicos (Castelao, 1977a, 224), o que explicara tamn a existencia dunha menor vontade a respecto dos vascos e catalns; posto que Galiza foi
asoballada antes.
O Estado, como monopolio da violencia, debe
entenderse en sentido amplo. Os sindicatos, os medios de comunicacin, os partidos polticos ou outras estruturas organizadas no plano estatal participan en certa medida dese uso ampliado do
concepto de Estado que ten unha actuacin punitiva
a travs da sancin dos comportamentos disfuncionais ou contrarios aos intereses do centro, xerando
un temor disuasorio dunha actuacin autnoma. Temor a perder o que se ten e incluso o que se .
Explotacin: O intercambio desigual no terreo organizativo
evidente pola aportacin de recursos
humanos e materiais s empresas expansivas do
Centro e dos que Galiza non foi beneficiada: "eu
non me sinto tan orguloso como Murguia das fazaas dos nosos varns, que se marchaban a loitar
por Castela, pol-o parvo degoiro de mostrarse fazaosos a veira dos castelns. Eses varns fixeron de
Galiza o afluente mis caudaloso de Castela , sen
proveito nen honra para o seu pas " (Castelao ,
1977a, 277).
Penetracin: As forzas polticas, sindicais, relixiosas e, por suposto, militares e policiais, para Castelao 'funcionan no noso pas como forzas de ocupacin, co centro de mando en Madrid e incapaces de
dar resposta aos problemas reais da sociedade galega e, mesmo en momentos trxicos -como o 18 de
xullo-, ficando coas mans atadas para abortar unha

-179-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IGI AI R IR III OI O I

accin facciosa como a que tivo lugar no 36: "Estara Galiza sometida ao xugo feixista se dispuxramos d-un Goberno proprio? Eu creo que non" (Castelao, 1977a, 81 pero tamn p. 149 e 187).
Mesmo o caciquismo explcase pola penetracin
do Estado nunha realidade onde a discrecionalidade, que permite o "desbaraxuste" entre a realidade e
a lexislacin, d poder a aqueles que teen acceso
toma de decisins das administracins e posibilita
o dominio persoal destes "representantes do Estado", como graficamente deixou descrito: "este caciquismo invertido, que ten as raices enriba e as ponlas embaixo, o puntal mis forte do sistema
unitario, do que a sa vez, parsito corruptor"
(Castelao, 1977a, 114).
Fragmentacin: Cando se produce a escisin da
dereita galeguista en 1935, Castelao revrase contra o
que considera unha prematura divisin que non se
explica polas diferencias polticas, nun momento no
que o pas anda non ten o Estatuto e cando resulta
evidente que, tacticamente, s a alianza coa esquerda
estatal fara vibel a consecucin deste. A divisin
xustifcase en base a cuestins doutrinais e, como ternos visto, Castelao considera esas "ideas importadas"
como coartadas que ocultan os intereses individuais
de quen sacrifica as os intereses da sa Terra aos beneficios individuais de abrazar ditas doutrinas.
A divisin dos oprimidos beneficia dominacin,
de modo que, antes de que un pobo dominado se
poida sumar a un conflito universal e abstracto, debe,
necesariamente, desenvolver a capacidade de poder
enfrontarse e resolver as contradicins internas que
puidesen reproducirse no seu seo de xeito que non
favoreza o incremento do seu sometemento global.
En definitiva, a influencia que se exerce, fundamentalmente a travs das tres canles anteriormente
-180 -

101 IPI EINI SI AIMIEI N ITIOI IDI EI ICIAI SI T IEI LIAIO:

expostas, explica para Castelao a debilidade do pobo

galego que, a sa vez , repercute na falla dunha vontade fortc !". Conseguintemente, o nacionalismo debe
actuar sobre estas tres canles, galvanizando o pobo
galego contra esa dominacin, pois o obxectivo non
tanto inverter a hexemona, dominar os dominantes , canto rematar coa dominacin; por tanto, o tipo
de poder que se pretende desenvolver o que antes
denominamos como "poder sobre si" que, para Castelao, concrtase no terreo econmico, no desenvolvemento auto-centrado e sostbel dos propios sectores produtivos, tentando neutralizar a dependencia
do exterior e procurando unha maior integracin de
todos os ciclos no seo da comunidade. No campo
cultural, Castelao pretende modernizar a creacin
propia e estender a todos os mbitos a cultura e o
idioma galego para colocalo ao mesmo nivel que os
demais idiomas e culturas do mundo. Por ltimo, no
plano punitivo, partindo da premisa da auto-organizacin, frentista e considera necesario establecer as
alianzas necesarias que permitan dotarse de forza suficiente para ir superando o desequilibrio de poder
que se d na sociedade e que permitir, finalmente ,
conquistar a fraternidade universal sobre a base da
igualdade e o recoecemento mutuo.
Foucault entende o poder como algo que circula
entre a xente e non como algo que estea localizado
ou que sexa propiedade de algun. Mais, se se disipa o suxeito poltico, quen vai transformar a sociedade no camino da fraternidade? Castelao considera
necesaria a construcin de suxeitos colectivos que
se tornen en axentes de igualacin pola cornu n
de individuos que comparten intereses comns
fronte sa doada opresin individualizada. Conquistar o recoecemento deses suxeitos ser o que
permitir poder alcanzar o acordo cos demais. Non
-181-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IG IA IRI RI I ID IOI

pode haber pacto onde non hai suxeitos pactantes,

"non hai democracia completa onde os povos non
sexan tan suxeitos de dereito como os homes"
(1977a, 459).
Ten razn Foucault en afirmar que o poder non
xorde automaticamente da relacin entre desiguais,
senn que precisa dunha estratexia por canto os
que teen menos capacidade poden chegar a desenvolver mis poder, por exemplo, en toda relacin entre desiguais hai unha determinada seleccin
de temas sobre os que hai unha vantaxe comparativa a respecto do outro e, anda que este nos supere
nos temas que estn postos sobre a mesa, a clave
estar en buscar o xeito de controlar a axenda. Tamn posbel un sistema de alianzas que permita
acumular mis forzas que o oponente: os dbiles
superan en nmero os fortes. En calquera caso, na
medida en que as relacins de poder non son fsicas
senn psquicas, o fundamental para os opresores
ser xerar os sentimentos que favorezan a dominacin, pois esta sostense a travs dunha influencia
fundamentalmente afectiva e non racional. Non se
trata de convencer os dominados do boa que a
dominacin, algo racionalmente imposbel, trtase
de que a sintan como boa, ou, cando menos , como
mellor que os custos dun proceso de emancipacin.
Castelao, cando se marca o reto de combater a dominacin, tratar de desenvolver contra-sentimentos,
isto , facer que se substita o sentimento de dependencia polo de autosuficiencia, o de submisin
e auto-odio pola auto-estima e o de temor polo de
ousada, afouteza e atrevemento.

182 -

Xnero ou nacin
o primeiro que se precisa para ser fortes sentirse
fortes. O poder promove sentimentos enfraquecedores: o amor fascinante e submiso (canle ideolxica), a dependencia (canle econmica) e medo (canle punitiva). Para loitar contra o poder non abonda
actuar no terreo racional, os suxeitos deben ser
compensados tamn no seu mbito emocional a
travs do cal fomenten o aprecio polo propio (canle ideol xica), deben sentirse capaces de amaarse
cos propios recursos (canle econmica) e ver reforzada a sa valenta ou intrepidez (canle punitiva).
Pero os sentimentos, anda que xerados socialmente, son experimentados na subxectividade e forxados na febra ntima da biografa de cada individuo.
A orde afectiva que se desenvolve no interior de
cada quen tecida cos fas dos propios contactos
persoais, a orbe particular de cada quen. E nese
entorno, teoricamente privado, no que o poder vai
buscar os materiais con que construr a sa lexitimidade emocional.
O poder retroalimntase das relacins persoais
para construr os sentimentos de subordinacin. O
poder mtese no leito -como dira ]osep-Vicent
Marqus-, instlase nas relacins afectivas e, desde
a, proxctase s demais relacins. A familia, como
institucin social que ten o seu fundamento e xustificacin en darlle asento formal a un sentimento, o
-183-

IX IOI I NI

ICI AI RI LI O IS I

IGI AI RI RI II DIOI

amor, a estrutura socio-afectiva que servir como

soporte emocional vida en comunidade, como di
Castelao, o primeiro grupo social que se crea polo
pacto entre das persoas a familia, e o xeito en
que se establece e se asume ese pacto o fermento
anmico sobre se o que se cocinar a cosmovisin
das diferentes ligazns sociais do individuo, as, "A
Patria confa o goberno afeitivo a familia, verdadeiro
fundamento da sociedade" (2000, 866). Polo tanto, o
mbito privilexiado no que se cimenta a construcin
social dos nosos sentimentos son as relacins de xnero de tal xeito, por exemplo, que as relacins de
conquista e submisin que se interiorizan neste terreo son o alicerce deste tipo de relacins noutros
mbitos. En definitiva, unha determinada socializacin na naturalidade que ten a opresin das mulleres facilitar ao poder lograr o consenso sobre a
propia existencia da opresin en xeral, di Norman
O. Brown que "a familia patriarcal proporciona o
modelo prstino do goberno poltico: a primeira forma de goberno a monarqua porque as familias
estn rexidas monarquicamente (Aristteles); a
esencia do goberno a dominacin, o mando: na
familia, a dominacin da femia polo macho, do fillo
polo pai, do escravo polo arno'"": Os que combaten calquera tipo de opresin acaban tropezando
inevitabelmente coa opresin das mulleres, pois
dela se extrae a maior parte dos materiais con que
se constre a lexitimidade de toda dominacin.
Castelao, na sa loita pola fraternidade fronte ao
patriarcado poltico dunha xerarqua de pobos e de
clases cruzouse no seu camino co asoballamento
das mulleres cando a sa preocupacin e interese
an noutra direccin. De feito, en principio, podemos dicir que a opresin das mulleres un tema
abordado s de xeito indirecto, xa que, efectiva-

184 -

101

IP IEI NI SI AIMIEI NI T IO I IDI E I ICI AI SI TI EI LI AIOi

mente, constata este abuso, que no lbum Ns queda retratado en deseos como "- O que sinto eu
que algn que maltratou a mia nai morra denantes
de que eu chegue a home" ou "- A ta filla xa ser
unha moza , eh?"; neles a explotacin da muller referida en relacin cun 110me; non a opresin da
muller, senn da muller de algun, a nai ou a filla
que non se poden protexer. Corno quedou dito ,
este lbum vai dirixido s elites intelectuais que son
case totalmente masculinas e nestes deseos aplase
claramente aos seus sentimentos "virs." Cando se
lles pon diante o deseo "Non leite o que ama o
rapaz; sangue", nun contexto no que o home ten
definida a sa condicin pola sa defensa e tutela
das mulleres , necesariamente ten que sentirse ferido
na sa "virilidade" por esta mostra de situacins nas
que a muller est desamparada.
Ese uso das mulleres p ara espertar sentimentos
masculinos tamn lle serviu para tomar contacto co
funcionamento dunhas relacins de poder que subordinan un colectivo a outro , no marco dunha
complexa urdime afectiva. O poder, ese invisbel fo
que traspasa os corpos introducndose no mis intimo do propio ser, para desde alf guiar os comportamentos individuais e sociais, ocltase no mundo informal das emocins, un mundo do cal as relacins
de xnero son a metfora mis significativa , e
nese mundo informe onde vai Castelao buscar a dominacin para desenmascarala, para amosar a travs
da sa obra o seu verdadeiro rostro.
O teatro, como nos di Georges Balandier, unha
desas artes privilexiadas para librar a loita polo control do poder porque "un poder establecido unicamente a partir da forza , ou sobre a violencia non
domesticada, padecera unha existencia constantemente ameazada ; sa vez, un poder exposto
-185-

IX IOI I NI

ICI AI R ILI O I SI

IGI AI R IRI II D IO I

nica luz da razn non merecera demasiada credibilidade. O obxectivo de todo poder de non manterse nin gracias dominacin brutal nin basendose na sola xustificacin racional. Para isto, non
existe nin se conserva senn pola transposicin,
pola produccin de imaxes, pola manipulacin de
smbolos e o seu ordenamento nun cadro cerimonial"123.
En Os vellos non deben de namorarse amsanos
un escenario social no que cada quen quere facer
valer os seus intereses, ocultos baixo as diferentes
mscaras coas que se presentan no marco dunha situacin estratificada, onde a alianza entre desiguais
imposbel e a relacin entre os membros de diferente clase leva ao fracaso da alianza. Todo o contrario do teatro nazi que dica Jean Duvignaud, que
substitua a "sociedade civil" pola "fusin delirante",
un teatro mistificador no cal Balandier enumera
unha serie de elementos do imaxinario "oficial" que
enmascara a realidade metamorfosendoa: anulaba
as divisins sociais, abola todo discurso en favor
do puro encantamento, vencellaba case a maneira
dunha comunin, conduca desposesin dun
mesmo .
O teatro militante de Castelao, co que combate a
zarzuela e a copla nunha especie de prolongacin
cultural da guerra civil que se librou en territorio sudamericano durante os anos 40, o contrapunto
subversivo das representacins do poder para someter, e a sa capacidade ofensiva manifstase nas tres
modalidades que cita Balandier: a irona, que desvaloriza o poder e as sas xerarquas; a rebelin, que
pon de manifesto que o poder non intanxbel, e o
movemento, que introduce a alteracin do cambio
no seo da orde. En definitiva, Castelao consegue,
como dixo Victor Hugo, burlarse "do temor singular
-186-

101 IPI EI NI SI AIMIEINIT IOI IDI EI IC IAISI TI EILIAIOI

a todo o que avanza, a todo o que se move, a todo

aquel que fala, a todo aquel que pensa".
O asunto que trata na sa peza teatral non , evidentemente, a diferencia de idade - p ese ao ttulo e
declaracin inicial- , senn a diferencia de status.
Por razns obvias, Castelao tivo que introducir a diferencia de idade para que quedase en evidencia o
xogo de intereses derivados da posicin social porque, se os poderosos son mozos e fermosos, igual
non precisaban ser poderosos para conquistar as
mozas amadas, Pero, sobre todo, a idade utilzase
coa intencionalidade de presentar a senectude asociada ao poder, para combater a mitificacin fundamental na que se sostn, en palabras de Balandier,
"e ntre as ilusins que o poder produce atpase, no
centro mesmo, a que goza da capacidade de resistir
os asaltos do tempo. Porque alberga a pretensin de
ser considerado tan inevitbel como os imperativos
naturais e como factor de continuidade, evidencia
do paso das xeracins e da morte dos homes - os
seus sbditos- opn as probas da sa perduracin'">'.
Ternos, pois, a tres "Vellos" que teen determinadas capacidades que lles dan poder nas tres respectivas canles de dominacin: Saturio, o boticario, ten
o "Saber" (canle ideolxica), Don Ramn, o fidalgo,
herdou a sa fidalgua conquistada pala sa familia
con todo o que isto reporta (canle organizativa/punitiva); e , por ltimo, o seor Fuco, posuidor dunha certa fortuna (canle econmica). Fronte a eles as
mozas s se te en a si mesmas, ao seu carpo, o cal
quere ser conquistado polos vellos.
Os vellos non son arquetipos puros dunha soa
capacidade, porque a posicin dominante nunha
canle sese transmitir s demais como se fosen vasos comunicantes, por exemplo, o fidalgo, por lei,
-

187 -

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI AI RI RI II D IOI

ten dereito a cobrar uns foros, isto dlle poder econmico e permtelle acceder a bens culturais e, sobre todo, a un prestixio social inherente ao seu seoro. Mais os vellos queren algo que non teen: o
amor das mozas, e, indirectamente, queren evitar a
morte, negar o paso do tempo; como di Carvalho
Calero: "A moza a vida, e ten un irresistvel engado para o que se sente morrer. A moza o calor vital , do que o vello est necesitado ... A moza a
fonte da mocidade que o vello procura... A moza
o cravo ardendo ao que o vello se aferra para resistir a sa vellice, para conjurar a morte'">. A sexualidade o desexo de carne, e a carne a exaltacin
da vida, unha vida que se extingue, que se queda
nos sos.
Esta idea est permanentemente na obra de Castelao, mais, o que lamenta non
que se fuxa da
morte , senn que se fuxa da verdade que simboliza
a morte: "Don Froitoso non vai polos caminos que
levan verdade, porque sospeita que a verdade ten
semellanzas coa morte" (1999, 126).
A falsa conciencia que combate Castelao est baseada na mentira. Pero mentirlle aos outros, ou, mellor dito, ocultar parte da verdade, ser reservado,
amasar o que interesa, forma parte do xogo das re lacins sociais. As mozas -neste sentido- "mntenlles" aos vellos para conseguir as sas propias
metas, mais Castelao no que fai fincap en que os
vellos desta obra mntense a si mesmos.
As mozas (Lela , Micaela e Pimpinela) , partindo
dunha situacin de inferioridade absoluta, xestionan
os seus escasos recursos e establecen alianzas con
iguais (o carabineiro, o portugus, ou o mozo labrego) para romper o illamento social e superar, na relacin de forzas, aos seus conquistadores, resultando finalmente vencedoras gracias a actuar con

188 -

101 IPI E INISI AIMIE IN ITIO I IDI E I ICIAI SI TI EILIAIO:

pragmatismo ou realismo, fronte fascinacin que

cegaba os vellos.
As mozas realmente dan conta dun espacio baleiro que non necesariamente ten que ver co sexo biolxico , senn co xnero en canto construcin social.
En Cousas atopamos unha referencia a un drama semellante ao de Pimpinela cun home como protagonista:
"O fillo de Rosendo xungueuse a unha muller,
vella , gorda e rica , porque diante de si non aviscaba
ms que o pan da esclavitude. Gran desgracia! Porque hai algo peor que traballar para non morrer de
fame i
casarse para poder comer todolos das "
(Castelao, 1999 , 164).
Os tres vellos teen o tempo en contra , pero
para as mozas , como para todos os oprimidos, o
tempo xoga a favor. cuestin de tempo cumprir
os seus obxectivos, mais entrementres deben acudir
ao mercado da dignidade: Lela explota a sa relacin co Boticario para venderse mis cara ao carabineiro, para erguer a sa cotizacin; Micaela d os
seus bicos a cambio de leiras e Pimpinela accede a
casar para fuxir da miseria. Trtase , pois , dunha
transaccin comercial na que os que non teen
nada vndense a si mesmos e, fronte a isto, rguese
a censura popular, da que d conta tamn en Os
dous de sempre. "Casronse hoxe e ve en fuxindo
da cencerrada porque ela unha vella " (1999, 371).
O pobo castiga coa sa burla aos que se apartan
del , a quen non soporta a carga de ser el mesmo, di
Balandier: "o escarnio asegura, mis que calquera
outra forma de represin a observancia das tradicins'" >, Pode que o pobo padeza das eivas que sinala Carme Blanco, en canto ao que aprecia ela
nesta obra de "sexismo , a misoxinia, o espiritualismo anticarnal e en fin o idealismo antivitalista nega

-189-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI A IRI RI II D IOI

dor da realidade diversa do corpo e do sexo"!",

pero nesta farsa non hai heroes nin mrtires, senn
s pobo.
Hai que admitir que Castelao peca dunha percepcin masculina do mundo e non repara na
opresin da muller se non s, como no seu da lle
ocorreu cos xornaleiros de Estremadura ou cos negros en Norteamrica, pola sa necesidade de responder diante de calquera inxustiza que se lle presenta e que suscita a sa condena moral; inxustiza
que el considera preciso superar partindo da situacin real e dos recursos existentes e non como
aplicacin dun modelo ideal de liberacin que
pode chegar a provocar unha regresin e un trauma difcil de recuperar.
a dilema de Pimpinela en termos ideais e abstractos falso: non se trata de escoller entre felicidade ou dignidade en estado puro. A felicidade que
lle proporciona casar co rico simplemente "b enestar", en termos de Castelao, e a dignidade que lle
dara casar co mozo pobre seguramente lle exixira
realizar ulteriores obras indignas para conseguir sobrevivir nunha situacin de precariedade absoluta.
a fundamental como nesa tensin moral entre os
dous polos se vai modelando a vontade de Pimpinela a medida que a sa familia vai minando o seu
poder. A sa nai, e despois o seu pai, ven nese casamento a solucin dos seus problemas econmicos
e, aliados co pretendente, empuxan Pimpinela ata o
altar. A vontade vai mudando con cada arremetida
da familia ata que se dobrega e, finalmente , a moza
accede ao casamento. A familia era, no momento e
no contexto en que viviu Castelao, un soporte fundamental sobre o que construr a emancipacin. Se
falla a familia, a precariedade na que se queda pode
facer invibel calquera proxecto liberador. Se se im-190 -

101 IPI EINI SI AIMIE IN ITIO I ID IE I ICIA ISI TI E ILIAIO'

ponen OS intereses dos fortes no mbito domstico,

sobre os desexos dos dbiles, a familia convrtese
nun crcere. Os fillos -neste caso as fillas- son
moedas de cambio, ferramentas ao servicio dos intereses dos pas; mais as mulleres, que como xnero
non son as que dominan nese mbito, son realmente as que , a xuzo de Castelao, teen a visin da familia mis concorde coa alianza de todos en funcin duns obxectivos comns de conquista do
benestar material e a dignidade.
Lembremos o caso que cita no seu Diario 1921
dunha conferencia en Pars sobre a propiedade no
que "u nh a seora quixo faguer unha obxecin
conferenciante sobre dos dereitos que ten pra sere
igual home, pois que se o 110me conquireu a propiedade a muller fixo a familia , etc. Pois ben; a seora mereca sere unha muller galega e aquiles rapaces e aquiles horncs (al se atopaba un dos
mellores economistas de Francia) rronse a cachn
da seora... Porque non a comprendan. Anda sendo realistas e polo mesmo conservadores , anda
sendo cristianos e polo mesmo defensores da familia non saben considerar muller mais que coma un
obxeto de pracer" (1977b , 70).
O fundamental para Castelao non a superacin
do matrimonio como cadea represiva "en si", senn
a defensa do que Carme Blanco chama "casam ento
entre iguais", isto , a lealdade mutua para cooperar
nun proxecto comn que na sociedade tradicional
labrega e marieira el denomina "co m p a a familiar " e que sera invibel baseado na actuacin individual. O feito de que o mundo rural non sexa un
falansterio de amor libre ter que analizarse desde
unha perspectiva mis ampla que o presentismo. A
familia , ou o matrimonio , na Galiza labrega pode
lerse como unha institucin retrgrada ou como un

-191-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IG IA IR IR I I ID IO I

medio de incrementar as precarias posibilidades de

desenvolver a base material para soster un determinado grupo domstico con escasos recursos e cuantiosas cargas. A liberacin da muller hai que inserila
nese marco e resulta beneficiosa, para os presupostos de Castelao, por canto permitira pr sobre a
mesa os temas que a elas lles ocupan e que coinciden coas preocupacins progresistas (educacin, sanidade, desenvolvemento sostbel, biodiversidade,
cultura popular, etc ...). Pero a liberacin da muller
non pasa para Castelao por facerse home, isto ,
por reproducir as caractersticas dos homes: "A muller que quixera ser home para poder xurar" (CV),
senn por conseguir unha igualdade de poder que
permita introducir na axenda poltica os temas que
a elas lles ten asignado a sociedade, en moitos casos en exclusiva.
Considera que nas mulleres se d o desenvolvemento dun saber tradicional sobre os "pequenos temas" nos que o elemento dominante da parella non
repara, pero que son fundamentais para lograr a autonoma do grupo domstico. Lembremos a este respecto a entrevista con Bagara:
"-Por qu la mujer en Galicia tiene una preponderancia sobre el hombre?
-Eso es muy largo de decir; pero yo te aseguro
que no existe tal preponderancia. Si la mujer gallega
trabaja la tierra (con minscula) es porque el hombre gallego trabaja la Tierra (con mayscula). Si la
mujer tiene que decirle al mdico en dnde le duele
al marido es porque el hombre no se preocupa de
tales minucias. Si el gallego necesita de los consejos
de su esposa es porque la mujer sigue influda por
la serpiente... " 128 .
Por outra banda, Castelao atopa que a exclusin
da muller da alfabetizacin -e por tanto tamn da
-

192 -

10 1 IP IEINI S IA IMIE INITIOI IDI EI

I CI AI SI TI EI LI A I O~

colonizacin- pode ser tamn unha oportunidade

para rescatar unha mentalidade que elas conservan,
alleas aos "Grand es Ideais" que xustifican a morte
dos seus fillos , motivo presente en toda a sa obra
grfica, desde o seu: "Dou seu fillo para Cuba e o
seu neto para Melilla ; mais agora non ten cartas
para pagal-os trabucos. Quedar sen chouza", do lbum Ns. Non se debe interpretar a sa valoracin
dos analfabetos corno mis cultos que os ilustrados
como unha defensa do analfabetismo , senn como
unha crtica "ilu straci n" que se estaba a dar:
"Sabe mis un analfabeto da nosa Terra que un letrado da nasa coleitividade. Soio se salvan os galeguistas" (Castelao, 1993, 41) .
jod L. Jacobson dinos: "En xeral, nas economas
de subsistencia o home ten menos responsabilidades que a muller hora de producir alimentos e outro tipo de produtos dirixidos unicamente ao consumo domstico. Mentres que a muller traballa ca fin
de alimentar a sa familia , o home centra os seus
esforzos en sacar adiante un negocio ou perseguindo intereses que non inclen a sa muller e os seus
fillos ... a muller usa a terra para cultivar fundamentalmente produtos bsicos , pois sobre ela recae a
responsabilidade de alimentar a familia. Tamn se
espera del a que proporcione teito, roupa , educacin
e coidados mdicos para ela mesma e os seus
fillos '">. Deixando parte o concepto de "su b sistencia " que antes criticamos -pois consideramos
que a "su bsistencia" sera, en todo caso, produto do
choque dun modelo produtivista coa economa tradicional e non inherente economa tradicional-, a
situacin de "divisin sexual do traballo" ten unha
primeira consecuencia que
o desenvolvemento
dun "saber menor" nas mulleres, que non son alfabetizadas e que son discriminadas no acceso edu

-193-

IXI OI I N I

IC IA IR ILI O I S I

IGI AI RI RI II D IOI

cacin oficial (e dominante), pero un "saber me nor" que sera sumamente til para o desenvolvemento de estratexias de desenvolvemento sostbel
se non existise unha discriminacin de xnero que
apartara as mulleres da propiedade da terra e dos
dereitos civs: "a muller - d i Jacobson- rara vez
toma parte no proceso de desear ou levar a cabo
programas de desenvolvernento. Consecuentemente,
estes non se dirixen a satisfacer as verdadeiras necesidades ou non fan uso do grande caudal de coecemento prctico que as mulleres poden ofrecer".
Isto fai que os nacionalistas estean interesados
obxectivamente en que as mulleres adquiran maior
poder, porque funcional para a sa estratexia por
canto son transmisoras da cultura popular (educacin propia fronte ao ensino colonizador) e mesmo
teen unha preocupacin por aspectos sociais e
econmicos que estn na lia do programa poltico
nacionalista (agricultura e gandera sostbel, diversificacin de producins, auto-suficiencia, etc ...).
Non de estraar que os nacionalistas desde a 1
Asemblea de Lugo - que asistiu Castelao- se
propuxesen a "igualdade de direitos pr-a muller" no
punto 1 do captulo 111 sobre os "Problemas polticos" e xa a Asemblea de Santiago presta unha especial atencin a este tema, aparecendo no seu manfesto a peticin da "igu aldade absoluta poltica, e
civil da muller co home". XavierMontero referase a
esta Asemblea nun artigo de A Nasa Terra dicindo
que al se conclura que "Galicia a rexn feminista
por escelencia"130 e Castelao non estaba alleo a estas
inquedanzas tal corno queda de manifesto nos seus
deseos daquel entn ande trata a situacin destas ,
e do que ben pode servir de exemplo a vieta aparecida en A Nasa Terra, na que, baixo o ttulo "As
mulleres", Castelao debuxa a das labregas falando

-194-

101

IPI EI NI SI AIMIEI NITI O IDI EI ICI AI SI TI EI LIAIO'

nos seguintes termos: "- Se o dereito a votar costu

sangue, ben-o ternos ganado ns en Osera, no Son ".
Hai que ter en conta que a esta altura as mulleres
non tian dereito ao voto en case ningn lugar do
mundo e tardara ata despois da 11 Guerra Mundial
en consolidarse ese dereito na Europa .
Outro deseo amosa unha muller queixndose:
"- Anque o meu home vai fora non terei voto , pero
seguirei pagando todol-os trabucos". Este argumento
esgrimido continuamente polos nacionalistas para
reivindicar os dereitos da muller nun pas que, por
outra parte , en termos de Rosala , queda sen homes' >'.
En segundo lugar, na resposta a Bagara vimos
que Castelao non acredita no mito do matriarcado
galego, rexeita a feminizacin do pobo galego porque serve para proxectar, sobre a relacin entre nacins, as relacins de subordinacin que existen entre os x ncros' >. Esa tese , tan habitual entre os
intelectuais espaois, de considerar a Galiza coma
unha muller e Castela como masculina para xustificar o dominio e tutela desta ltima , atopa cunha
resposta sa que pon o acento na virilidade do
pobo galego para contrarrestar esa estratexia de
xustificacin:
"Xusto que lle chamemos Nai a nosa Terra (todal-as Terras son Nais); e ademitiramos que Castela
fose "macho" -tal arelan os castelns- se non estivramos vendo a sa extraordinaria fecundidade;
pero non creemos que un povo sexa mis macho
que outro pol-o feito de volve r d-unha guerra e
amostrar o seu coiro cheo de cicatrices" (Castelao,
1977a, 275).
Non s os intelectuais espa ois , senn tamn algns dos galegos (Novoa Santos, Rof Carballo e o
pieirismo en xeral) utilizan esta metfora da femi

- 195 -

IXI OI I N I

IC IAI RI LI O I S I

IGI AI RI RI II DIO I

nizacin de Galiza para demandar o amparo de Espaa; no caso de Castelao emprgase s en relacin
ao desposorio con Portugal fronte a Espana-", pero,
en calquera caso, considera esta rotura matrimonial
como un motivo de debilitamento lusitano mis que
de orfandade galega. Por curarse en sade, neste
xogo de afectos, Castelao quere demostrar a "virilidade" galega e preguntase "Hai no Centro e Sul da
Pennsua algn povo mis macho que o noso?"
(Castelao, 1977a, 278). O inmediatismo leva a afirmacins deste tipo, coa intencionalidade de escorrentar os sentimentos de submisin no terreo nacional ou de clase, anda a risco de postergar a
emancipacin de xnero.
Begoa Aretxaga 134 ten analizado a importancia
da categora de xnero na construcin e lexitimacin de diferentes discursos colonialistas e nacionalistas dando conta dos traballos de Ashis Nandi no
que amosou como o proxecto de colonizacin britnica da India foi representado como un plano de
penetracin masculina no que a razn deba gobernar sobre a poboacin india afeminada, emocional
e inestable. O mesmo comprobou john Comoroff ao
analizar a retrica de xnero que acompaaba a
conquista de frica, continente comparado cun corpo feminino no que os seus misterios agardan pasivos a seren descubertos e penetrados. En definitiva,
e en termos de Benedict Anderson, as nacins precisan ser imaxinadas para poder existir, por isto
importante a estrutura da metfora que representa a
nacin, e, como di Begoa Aretxaga "a persistencia
de metforas de xnero na construcin da nacin
como realidade ontolxica aparece mis problemtica do que podera imaxinarse. Por unha banda, o
xnero unha desas construcins culturis concibida como parmetro do natural e inamovbel e, polo
- 196-

101 IP IE INIS IAIMIE IN ITIOI IDI EI ICIAI SI T IEI LIAIO'

tanto, metfora ideal para naturalizar e lexitimar

mltiples relacins polticas. Por outra banda, o xnero, como a nacin, unha categora fundamentalmente contraditoria , con significados mltiples e
mesmo opostos, sometidos non s variacin cultural senn tamn ao cambio histrico".
Destacamos antes tres sentimentos de subordinacin suscitados socialmente como catalizadores da
dominaci n: o sentimento de subrnisi n ou de amor
fascinante, o sentimento de temor e o sentimento de
dependencia e tamn asociamos cada un deles cunha canle de influencia a travs da que seran provocados, pero a realidade moito menos esquemtica
e as palabras, s veces, non recollen as cousas, sobre todo , no terreo das afliccins.
En canto "mensaxe primeira a favor do rnatrirnonio por amor" que nos di Carme Blanco, preciso reincidir sobre a inherente conexin entre as relacins de poder e os sentimentos. O concepto de
amor de Castelao complexo porque pode resultar
paradoxal a racionalizacin de algo que soe asociarse coa irracionalidade: como prescribir a quen desexar ou amar? Cando condena a atraccin submisa e
irreflexiva e aposta por unha concepcin que fixa o
gusto na dignidade do outro, mis que na sa aparencia, non est a impar o que hai qlle amar, porque
cada quen ama o que ama ; un pode reprimir ou sublimar os seus desexos e sentimentos, pero non sentir outra cousa. Agora ben , eses sentimentos son
construdos socialmente e preciso intervir sobre as
causas sociais que os orientan, as que fan "cambear
o gosto da xente". Porque quizais eses sentimentos
responden a resortes de poder que inflen na sa
xestacin, que non son espontneos nin autnticos.
A fascinacin no amor semllalle a Castelao unha
especie de submisin ao agradable paraso da bele-197-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI SI

IGI A IRI RI I IDIOI

za pasaxeira que se quere hipostasiar como negacin do paso do tempo; dixemos que Castelao prefera a verdade representada 'p or unha caveira e non
por unha fermosa muller na, tal como se adoita a
utilizar de smbolo. A muller que deixa un home sabio por casar cun tenente a figura arquetpica do
"amor fascinado" que critica na sa obra. Fronte a
isto rguense relatos como "Dous vellos que tamn
tiveron mocedade" de Causas. O amor autntico o
carente de dominacin, no que non hai xa escravitude porque non hai medo morte , ou, cando menos, ao paso do tempo porque non est baseado
nun momento fixo da xuventude no que a fermosura chega ao seu cumio: "Todos, todos se riron e ningun se decata con que delor a vella namorada chamara pala morte nesta noite de inverno". Unha dar,
neste relato, que nada ten que ver coa da suicida de
Un olla de vidro que perdeu o seu sarxento ["mozo",
na versin de ANT] e que se amasa nun retrato con
"marco de varilla dourada" . Vemos pois a suicida,
que se matou por medo morte , fronte vella que
recibe a morte coa dignidade de quen acepta a verdade, a nica verdade indubidbel na que viviu
toda a sa vida.
Pero, como queda dito, na realidade non se ato pan separados os sentimentos de amor fascinado,
dependencia e medo, nin tan sequera son exclusivos de cada unha das devanditas canles. O militarismo para Castelao -como xa reflicte no seu Diario
1921- non s persegue provocar medo, senn que
busca tamn a fascinacin dos sometidos. Compara
o militarismo coa seducin feminina: "Se a unha
muller pomola con bs adornos (plumas no sombreiro, brillantes nas orellas) ista muller adequire un
valor persoal que non tera vestida con sinxeleza:
o caso do uniforme. O militar entndese moi ben

198 -

10 1 IP IEI NI SI A IMIEI N IT IOI ID IE I IC IAI SI TI EI LIAIOI

coa muller por teren os dous o mesmo esprito;

unha muller poeralle os cornos a un sabio se no
seu camino atopa cun teniente" (1977b, 264). Evidentemente, Castelao con estas apreciacins non se
refire muller loitadora de Oseira e Son que buscaba en U11 olla de vidro, senn muller, superficial e
conquistadora, que busca unha sada individual para
solucionar a sa situacin particular facendo uso da
mistificacin, na vez de ser solidaria coa sorte do
seu xnero ou do seu pobo. A muller para Castelao
non existe, senn que existen as mulleres concretas
atravesadas por mltiples identidades como son as
de clase ou nacional.
Castelao, como o seu protagonista das "memorias
dun esquelete", introduce a separacin de clase na
sa visin do xnero feminino. Ataca as "seoritas"
("~jPobria! Morrul1e un cancio que lle chamaban Fifi ..." CV), valora a muller traballadora e popular; mais non s por unha cuestin de clase, senn
tamn por unha divisin nacional por canto as "seoritas" reproducen a cultura espaola para poderen triunfar e renegan daquilo que afea a sa identificacin cos modelos dominantes: "-Ese muchacho
dicen que sabe muchsimo. -Si; pero tiene un
acento tan gallego" (CV).
Mais, fronte ao Castelao misxino debuxado por
autoras como Carme Panero">, non irnos inventar
un Castelao feminista, presentando unha lectura
forzada dunha persoa que, en certo modo, era produto do seu tempo. Simplemente insistimos na contextualizacin das afirmacins que se fan, e, en calquera caso, cremos que Castelao subscribira a tese
de Marx segundo a cal: "a liberacin real non posbel se non no mundo real e con medios reais,
que non se pode abolir a escravitude sen a mquina de vapor e amule jenny, que non se pode abo-

199 -

IX IO II NI

IC IA IRI L IO I S I

IGI AI R IRI II DIO I

lir o rxime de servidume sen unha agricultura mellorada, que en xeral, non se pode liberar os homes
mentres non estean en condicins de asegurarse
plenamente comida, bebida, vivenda e roupa de
adecuada calidade e en suficiente cantidade'">. A
liberacin real da muller, en Castelao, favorece a liberacin real da humanidade na medida en que
polas sas inquietudes e prioridades coloque como
obxectivos fundamentais do cambio social as principais preocupacins nas que foron educadas, isto
, "comida, bebida, vivenda e roupa de adecuada
calidade e en suficiente cantidade", fronte aos delirios de grandeza nos que foron socializados os homes en canto aventureiros e conquistadores. En de finitiva, a liberacin real da humanidade non vai
ser posbel mentres os que deciden non teen que
cargar coas consecuencias dos seus actos e aos que
cargan con esas consecuencias non se Hes deixe
decidir, como figura no p dunha das sas caricaturas: "-Os homes son os que fan as cousas e as
mulleres pagmolas" . (CV).
A identidade de xnero, ao igual que pasaba antes coa de clase, s representa unha contradicin
irreconcilibel no plano das esencias puras, pero
- co m o nos di Begoa Aretxaga- "a identidade
non unha esencia senn un proceso equvoco,
contraditorio, constantemente desprazado e sempre
ancorado en relacins de poder. Apoltica da identidade nacional como a poltica de xnero unha poltica de posicins nun sistema cultural'" >'. Agora
ben, que sexan construcins sociais non quere dicir
que sexan castelos no ar, simples rtulos baleiros.
Se non existe unha base material e emprica sobre a
que asentar esas construcins sociais, o seu mantemento resulta extraordinariamente inestbel e cheo
de conflitividade soterrada. A superacin do esen-

200 -

101 IP IEI N IS IAIMIE IN IT IO I DI E I ICIAI SI TI EI LIAIOI

cialismo, non s no plano de xnero, senn no nacional, non pasa por entregarse a un delirio nominalista sostido pola infinita plasticidade do ser humano. "Dgase, pois, o que se diga, Galiza, nin
floxa nin voluble, porque soupo manter en vilo os
elementos primitivos da sa nacionalidade, e poI-o
tanto, ten dereito a desenrolar libremente a sa cultura; pero sobor de Galiza rguese a entelequia dun Estado hespaol, herdeiro do fatalismo musulmn, que se empea en amostramos o cadavre
insepulto de Castela como nico exemplo de
vicia...", (Castelao, 1977a, 452). Entre o golpe de ar
dun son sen correspondencia na realidade (nominalismo) e a fixacin dunha identidade substantiva
que se nos presenta como inmutbel (esencialismo),
Castelao ter que axustar unha solucin que transcenda este calello sen sada.

-201-

Materia ou forma
o poder hexemnico pretende, pois, provocar certos
sentimentos que sometan a vontade dos subordinados e , para isto , como vimos de ver, o recurso fundamental que empregar non palabra senn a imaxe,
a visualizacin do que o poder He interesa que se
vexa e a invisibilidade do que o poder quere ocultar.
De a que Castelao se enfronte ao poder no seu terreo, al onde se atopa este , onde se sente mis cmodo entobado e do cal sae para argumentar e revistir de lexitimidade racional a dominacin a travs
dun monlogo ao cal non He est permitido responder. Aos dominados non se Hes permite falar en serio , porse altura dos amos. "O xogo da verdade di Balandier- o mis perigoso; se o bufn ten
licencia para dicila baixo a forma de broma, que a
fai menos ofensiva". Na conversa entre Don Ramn,
o fidalgo , e a xente do pobo disfrazada aprovitase a
cobertura que He d a ambivalencia do entroido e
serve para comprender as dobres lecturas do humor,
que He permite ao poderoso sentirse reforzado (o
mundo ao revs do entroido avala o mundo ao dereito do resto do ano) e permite aos oprimidos expresrense, de tal xeito que se evitan as represalias,
sentindo unha liberdade que non teen, liberando
unha enerxa reprimida que afoga o seu nimo.
O bufn era o nico que poda dicir as verdades
ao poder coa condicin de que exaxerase as sas
-203-

IX IO I IN I

IC IAI RI L IO I SI

IGI A IR IR III DIOI

malformacins para que amosasen unha situacin

persoal tan miserbel que non precisase dun incremento a maiores con ningn castigo supletorio: xa
bastante desgracia ten. Mais as correlacins de forzas foron mudando e o bufn popular foi adquirindo maior prestixio e dignidade a medida que se a
sentindo con poder para retar os dominantes sen
necesidade de escudarse na exhibicin da propia inmundicia.
Para Balandier o caricaturista o herdeiro do desaparecido bufn: "Nas sociedades qlle tiveron acceso modernidade ou naquelas outras nas que se
advirte os seus progresos, o lugar do bufn pode
semellarnos vacante; o ltimo refuxio toparao nos
conservatorios das culturas populares. Debe facerse
notar, neste sentido, que os medios de expresin,
ao difundirse e multiplicarse, abriron espacios ao
xogo desa liberdade que acaba coa orde e o conformismo. Empezando pola imaxe satrica, a caricatura,
que xurdiu a finais do pasado sculo como resultado da aparicin da grande prensa e do recoecemento da liberdade de opinin, a pesar das desventuras de que foron vtimas os satiristas polticos,
desde Daumier a Grandville"!". A travs da caricatura Castelao pidose permitir a licencia de dicir as
verdades que os dominados non podan expresar,
pois, como lle faca sentenciar a unha das sas personaxes: "Mexan por ns e ternos que decir que
chove" (CV).
As zonas de relacin sen regulamentar son o espacio privilexiado para a circulacin do poder, mais
os de abaixo, para conseguiren facer valer os seus
intereses e satisfacer os seus desexos no marco dunhas regras de xogo explcitas que non os amparan
da discrecionalidade, teen que facerse fortes neste
mundo informal, teen que expresarse nunha lin-204-

101

IPI EI NI SI AI MI EI NI TI OI

D IE I

ICI AI SI TI EI LI AI O

guaxe emocional que substita a racional: "Xa que

non se pode falar, tocaremos" (CV) . Castelao lembraba o "b ien io negro" nestes termos : "Os primeiros
intres foron tan duros que a verba 'Estatu to' siificaba o desterro para qun a pronunciase no noso
pas" (1977a, 474) .
A dominacin nunca se verbaliza porque o poder
non precisa d ebater co s dbiles a sa posicin de
dominio e tampouco re sistira a sa racionalizacin
xa que a racionalidade , non o esquezamos, iguala.
A dominaci n sostense polo exilio ao pas da irracionalidade dos sentimentos autnticos xerados pola
experiencia vivida dos oprimidos. Uns sentimentos
que se prohiben expresar, e que , na sa inconsciencia e desorde , serven ademais para acreditar na incapacidade dos oprimidos para valerse por si mesmos e xustifican a tutela dos dominantes,
En Cousas am san o s un exemp lo dese mundo
reprimido no relato, no que dous marieiros "n u n
porto lonxano do norte" (1999, 197) , falando un ingl s e outro francs , rematan nunha taberna a beber
e a cantar, "Q ue n sabe se despois de ben borrachos
podern entenderse! " e , como nos di Pilar Garca
Negro , "d e sco b re n, unha vez que o vi o abre as
portas da sa verdadeira identidade e se poen a
cantar en galego, que son compatriotas'< ", Por suposto, "Tamn o taberneiro era galego".
A psicanlise basase en sacar luz as causas
irracionais que estn a condicionar comportamentos
p atolxicos , favorecendo a sa cura a medida que
van facendo conscientes e manipulbeis eses sentimentos que os dominan,
Dentro do pozo emocional no que se mergulla o
pobo galego , existe un sentimento que chama especialmente a atencin do pensamento galego e que
tamn ocupou ao autor do Sempre en Caliza, refer-

205 -

IXI OI I NI

ICI A IR ILI O I SI

IGI AI R IR II IDIO I

monos saudade. O concepto de Castelao recolle

de Nvoa Santos o que ten de fusin coa paisaxe,
de "bafo da terra galega transmutado en carne i en
esprito" (Castelao, 1977a, 353) e de Plcido R. Castro o que supn de "sentimento instintivo da colectividade". Esta "sede insaciable de algo que, as veces,
non se sabe o que ", Castelao distngueo da morria, que a devocin por algo que si se sabe o que
, e que se perdcu. Compara a saudade coas Doinas da alma romanesa para conectala coa morria,
en canto que a saudade a morria de algo que se
perdeu, pero que xa esquecemos o que era. Neste
sentido as Doinas poden ser "o cuo imborrable do
noso esprito" deixado por aqueles galegos desprazados polo emperador romano Trajano aos Balcns
e que anda teen morria da sa Terra, anda qlle
xa non son conscientes disto.
A saudade, para Ramn Pieiro, unha caracterstica definitoria do ser galego, e nela fixa o feito
diferencial do pas, mais neste pensador ten unhas
consecuencias estticas e desmobilizadoras, mesmo
disolventes da conciencia colectiva en canto afirmacin da individualidade mis absoluta.
Para Castelao, pola contra, a saudade non independente da conxuntura poltico-institucional xa
qlle en certo modo a ausencia, ou perda, de institucins adecuadas para acougar os propios sentmentos e, en calquera caso,
un sentimento que
debe ser superado, "Mataremos, se preciso, a Saudade; porque a Saudade cicis sexa unha espranza
entristecida, ladroeira de aicins .... " (Castelao,
1977a, 34), "transfigurando novamente a Saudade en
Aicin. Sio as ouviremos bater as azas da Victoria
sobor das nosas Terras" (Castelao, 1977a, 357),
Mais a superacin da saudade na accin non se
pode reducir a pr nome a unha realidade anmica

206 -

101 IP IE INIS IAIMIEINITIO I IDIEI ICIAISI TI EI LIAIO:

e amorfa. Os oprimidos non van facer saltar os mecanismos da dominacin co simple argumentar publico da sa situacin. En primeiro lugar porque a
sa condicin de oprimidos implica que non poden
argumentar anda que queiran, o que leva mesmo a
deixar de querer facer o que non poden facer. En
segundo lugar, as palabras ou imaxes novas que se
cren deben ter en conta o feito de que, se son sostidas por unha soa persoa, so~ cualificadas como loucura, se son empuadas por uns poucos, son consideradas como subversivas; e, s cando son
expresadas por moitos, alcanzan o recoecemento
de racionais.
Estamos logo diante da realidade como proceso
e non como esencia. Desde esta perspectiva debemos distinguir con Castelao dous tipos de poder,
que chamaremos -seguindo a terminoloxa de
Stephen Krasner- "p oder relacional", capacidade
de cambiar os resultados ou de afectar a conduta
doutro dentro dun rxime determinado, e "rnetapoder", ou capacidade de cambiar as regras de xogo,
ou sexa, modificar o rxime vixente.
Mediante o desenvolvemento de poder relacional un xoga dentro dunhas determinadas normas
impostas, e que exixen a aceptacin das metas e as
estruturas institucionais existentes (por exemplo a
consecucin do Estatuto de Autonoma no marco
constitucional da Repblica), para acumular capacidade co fin de proceder, nunha segunda fase, a
mudar as regras de xogo (acadar o Estado plurinacional).
O obxectivo do incremento de poder dos dominados ten como obxectivo formalizar unha realidade social negada e facer consciente a relacin en
termos de igualdade. Dise que o "dereito" a forma
de coartar o poder. Non obstante, require de poder
-207-

IXi O I IN I

IC IA IRI L IOI SI

IG IAI RI R III DIOI

para cumprir coa sa finalidade; sexa esta a celebracin dun acordo, a exixencia do seu cumprimento,
ou a aplicacin de sancins polo incumprimento.
Realmente o "dereito" o que fai non tanto coartar
o poder como institucionalizalo, isto , enmarcalo a
travs de regulamentacins. E o xeito de establecer
a formalidade institucional e alcanzar o recoecemento dun determinado grupo social subordinado
, no caso da opresin nacional, a consecucin dun
Estado propio.
En principio o Estado non s iguala formalmente
a respecto dos outros Estados, pasando as a integrar a sa irrnandade planetaria, o Estado tamn
iguala a nivel interno, a travs do ensino, a sanidade, as obras pblicas, os servicios pblicos, etc ...
permitindo unha maior nivelacin das diferencias
sociais, pero, hora da verdade, o Estado, a nivel
exterior, ser respectado polos outros Estados segundo a forza que tea, e, a nivel interno, se est
en mans dunha parte da sociedade, usarase para
manter os privilexios dese grupo e conseguir o so metemento ou subordinacin dos outros. Coa existencia do Estado non se remata a historia, senn
que esa situacin ser tan inestbel canto mis realidade quede fra da formalizacin do propio Estado.
O conflito cultural e econmico entre o centro e
a periferia ter unha dimensin poltica que empuxa
as comunidades subordinadas a querer elevarse ao
mesmo nivel e solicitar para si os dereitos concretos
que pomposamente se afirman en abstracto como
bases do Estado moderno. Os do "extrarradio" non
estn dispostos a ser tratados como infra -cidadns
descoloridos e deformados a respecto do modelo
triunfante de cidadn, e queren ser plenamente
identificados dentro dun marco estatal que Hes sexa
prximo. Habermas explica as este fenmeno pol-

208 -

10 1 IPI EI NI SI AI MI EI N ITI OI

ID i EI

ICI A I S ITI E I L I A I O

tico: "A forma de identidade que representa a identidade nacional fai necesario que cada nacin se organice nun Estado para ser independente. Pero, na
realidade histrica, o Estado cunha poboacin nacional hornoxnea foi sempre unha ficcin. O Estado nacional rnesmo quen xera eses movementos
autonomistas nos que as minoras nacionais oprimidas loitan polos seus dereitos. E ao someter s minoras a sa administraci n central, o Estado nacional ponse a si mesmo en contradiccin coas
premisas de autodeterminacin s que el mesmo
apela"!".
Por outra banda, o problema dos gobernos remotos non
simplemente que respondan a intereses alleos, , mis ben, que degradan aos seus administrados como incapaces para auto-gobernarse.
Desembocamos novamente nunha idea de dignidade que posta en cuestin por unha xerarqua exterior que decide sobre o que lle propio comunidade, deste xeito, s elites locais s Hes quedan
das opcins: ser fiel sa propia comunidade, desafiando o poder alleo, ou, prse ao servicio de dito
poder, chegando rnesmo sa cima, a cambio de
traizoar os intereses colectivos do seu pobo.
Esta ltima opcin, que el identifica co caciquismo, ser o inimigo a bater desde a etapa pre-nacionalista en El Barbero Municipal de Rianxo, configurando o seu anti-caciquismo, o cerne mesmo da sa
personalidade: "Que vai a ser de min sen caciques"
(CV). Para Castelao, o poder dos caciques reside no
dominio da marxe de incerteza que queda entre a
realidade e a lei , o que el chama o "desbaraxuste" e
que proporciona grande discrecionalidade actuacin do cacique (Castelao, 1977a, 157).
Xa nas Irmandades da Fala, cos seus deseos e
con artigos como "Aucin direita" en A Nasa Terra

-209-

IXI OI I NI

ICI AI RI LI OI S I

IGI AI R IR III DIOI

apunta que a fonte de poder do cacique reside en

"disponer da forza que donan os xefes da Corte"!".
O cacique ser un ser inmoral produto dun determinado sistema que premia aqueles que malversan os
intereses populares. A posesin dunha franqua
dese poder central permte11e colocarse nunha situacin de superioridade a respecto dos seus vecinos e
usa dese privilexio para exercer o seu dominio dentro da sa rea de influencia. O nacionalismo, ao
cortar ese soporte do poder caciquil, para Castelao quen pode asegurar un comportamento das elites locais en sintona ca pobo.
Castelao non se opn a certa "divisin do traba110" ou a algn tipo de orde xerrquica que faga
operativa a organizacin da sociedade a travs da
centralizacin da toma de decisins para que catalicen unha actuacin conxunta. Pero os "xefes" en
Castelao estn ao servicio do pobo e non ao revs.
Os "xefes" deben ser un produto popular sen interferencias estranxeiras que distorsionen a posicin
de cada quen segundo as sas capacidades: "Un
pobo que non crea lites (aristocracia non vitalicia
nin hereditaria) merece ser unha colonia. E todo
esto
democracia verdadeira, autntica" (Castelao,
1993, 123). Para este autor, a democracia non se
opn articulacin piramidal do poder, por canto
unha estrutura dese tipo o que posibilita a unificacin da accin colectiva en funcin das metas que
responden aos intereses comns dunha comunidade , mentres a fragmentacin e atomizacin disolve
dito poder. Pero as elites dbense comunidade sobre a que se asenta esa pirmide, son responsbeis
diante da sa base, e , desde logo, non deben ostentar intereses diferentes dos do conxunto.
En conclusin, a forma de goberno e a estrutura
do Estado ten que desearse ao servicio dunha es

210 -

101 IPI EI NISI AIMIE IN IT IOI ID IEI ICIAI SI T IEI LIAIO:

tratexia de distribucin igualitaria do poder para

que cumpra o seu obxectivo de exercer, a nivel externo, a relacin cos demais Estados en p de igualdade e para lograr, a nivel interno, unha nivelacin
efectiva das oportunidades dos cidadns. Para isto
non se pode partir dun modelo idealista e sacralizado, dunha "entelequia", que polo seu propio carcter ideal non precisa xustificarse por parte daqueles
que te en o poder. Pola contra, preciso dar conta
da utilidade concreta que lles vai proporcionar aos
membros dese Estado, non s en termos de benestar, senn de dignidade en termos de soberana real,
isto , de soberana popular. Castelao ten C01110 aspiracin a democracia directa , pero est disposto a
aceptar a democracia representativa -representativa dos diferentes intereses- mentres non se quede
en simple representacin da democracia ou en cortina de fume que acoche os intereses diferentes ,
dicir, nunha pura democracia formal sen base real:
"Frente a un republicanista que invoca a intanxible soberana do Estado para seguir aferrollando a
libertade poltica, administrativa y espiritual dos pobos, sinte n revivir a idea de que o Estado un organisrno supletorio chamado a desaparecer... Porque, de certo, a soberana desque veu a Republica,
est valdeira de siificacin real, pero anda fede a
monarqua e a imperialismo. , coma si dixsemos ,
un ttulo nobiliario abolido, unha verba de luxo escesivamente cara para unha Repblica de traballadores. A soberana para un republicano, debe residir
nos pobos , para que o Estado sexa forte e poida
subsistir, para que todos poidamos sentirnos con ledicia dentro d 'il. Para Pi y Margall a soberana popular est por riba da soberana nacional, pois o federalismo xustamente o sistema que basa na divisin
de soberana"!".

-211-

IX IO II N I

ICI AI RI LI OI SI

IG IAI R IR III DIO I

Se o Estado, en Weber, se define polo monopolio

lextimo da violencia que para si reclama con xito,
para Castelao o exercicio desa violencia ser maior
a medida que a sa lexitimidade entra en crise pola
toma de conciencia dos seus membros dos diferentes intereses que sosteen, e sobre todo polo non
recoecemento destes intereses contrapostos.
Non todos os Estados son iguais. En principio,
pdese dicir que o seu carcter coercitivo directamente proporcional pluralidade de intereses que
non recoece e inversamente proporcional ao recoecemento formal deses intereses. Como di Dahrendorf: "toda sociedade san autoconsciente e dinmica coece e recoece conflitos na sa estrutura,
pois a sa denegacin ten consecuencias tan graves
para a sociedade como o acantoamento de conflitos
anmicos para os individuos. Non quen fala do conflito , senn quen trata de disimulalo est en perigo
de perder por el toda seguridade". No caso espaol,
no que Castelao afirma: "todos estn cegos porque
non queren aceptar a variedade de Hespaa"(2000,
837) , as consecuencias son que, canto mis se resiste a recoecer a pluralidade, maior grao de coaccin se ter que empregar, ata chegar ao seu tope
co franquismo: "Hoxe o centralismo est en crisis e
para subsistir slo conta cos procedimentos coaitivos do Estado-poder" (Castelao, 1977a, 280).
Por outra banda, o xito da asimilacin cultural
ou super-estrutural, que evitara ter que usar a vio lencia para someter os que se resisten a subordinarse e identificarse cun poder alleo, ten un inconveniente: choca de cheo co testudo feito de que a
super-estrutura autctona non caprichosa nin infinitamente malebel, xa que responde s necesidades dos seus usuarios. Trtase dunha cultura desenvolta en harmona con determinados recursos

212 -

10 1 IPI E IN ISI A IMIEI N IT IOI IDI EI

IC IA ISI T IE ILIAIOI

naturais e non pode, sen mis, ser substituida por

outra xerada nun espacio diferente sen que isto tea
unha desastrosas consecuencias no benestar e viabilidade desa sociedade.
Este desaxuste entre "materia" e "forma" non
imputbel actuacin endxena dunha determinada
comunidade e, desde logo, non indispensbel que
sexa as, do mesmo xeito que os sentimentos non
necesariamente han ser irracionais e non imprescindbel que a nacin non se corresponda co Estado. Esta situacin dbese fundamentalmente interferencia das relacins de dominio en beneficio de
intereses alleos e obedece a que a perda de influencia nalgunha das tres canles de poder exixe unha
actuacin compensatoria nos outros para manter a
dominacin estrutural. Isto , se se perde poder na
canle ideolxica ou na econmica, entn debe
acentuarse a canle punitiva para recuperar terreo.
Pero, incidir nunha soa canle, neste caso a travs da
violencia, descoidando as demais, levara a medio
prazo ao desgaste do actor hexemnico. Lembremos
a teora dos vasos comunicantes. preciso transvasar poder conquistado nunha determinada canle s
demais para estabilizar a relacin de dominio.
As pois, o uso da violencia , para Castelao,
consubstancial a un modelo de Estado unitario sobre unha realidade social plural. Se non se conseguen, finalmente, a asimilacin e o sometemento da
diversidade, ao poder qudanlle das alternativas,
ou ben incrementar a represin, ou ben recoecer
esa pluralidade e integrala na estrutura do Estado.
Esta ltima opcin sera o xeito de regular as relacins entre os que teen intereses antagnicos, de
maneira que se faga posbel o dilogo pacfico en
virtude de chegar a acordos en funcin de intereses
comns: "os grandes Estados, orixinados pol-a coai-213-

IXI OI I NI

ICI A IRI LI O I SI

IG IA IR IR II IDIO I

cion e a violencia, non por eso carecen de tduos

para seren rgaos proveitosos d-unha nova humanidade; pero con tal de que non opriman as nacins
ou minoras nacionaes que manteen incorporadas
dentro de s, porque mal pode cooperar lealmente a
unha armona esterior qun non arela armonizar
primeiro as diferencias do seu interior. Un pas de
contrastes violentos, orgaizado en Estado unitario,
non ten dereito a figurar no concerto das Democracias' porque non seguro que o seu Goberno refle xe a vontade dos seus diversos povos, que son as
fontes do deber colectivo, as garantas da responsabilidade estatal" (Castelao, 1977a, 436).
En canto ao modelo de organizacin do Estado
espaol, considera que o sistema autonmico ngase a recoecer a pluralidade obxectiva e, desde un
punto de vista xurdico, as entidades que se recoecen son os municipios e as provincias; as Comunidades Autnomas dependern da vontade subxectiva dos habitantes das provincias para
constiturse en tales autonomas, deixando a estrutura do Estado sempre aberta e en conflito permanente, precarizando as a soberana nunha provisoriedade e nun grao que depender do poder que
en cada momento desenvolva unha determinada
comunidade. Con este sistema o Estado consegue
desviar o enfrontamento e, ao establecer multitude
de autonomas, cada conquista dunha das tres nacionalidades subordinadas vai ser interpretada
como un agravio comparativo para as demais comunidades que, por norma, teen o mesmo rango,
isto o que Xacobe Bastida chama "principio de
xeneralizacin ou enxeera do caos"!":
Neste campo de batalla, no contexto da constitucin de 1931 , Castelao mrcase como obxectivo
arrincar para Galiza as mximas cotas de poder rela

214 -

101 IP IEI N IS IAIMIE IN IT IO I IDI EI ICIAI SI TI EI LIAIOI

cional, co fin de equipararse a Euskadi e Catalua e,

deste xeito, ser quen de proceder conxuntamente
conquista do metapoder que se concretara nun 1110 delo de estado plurinacional. Ao haber s tres estatutos de autonoma xa quedaba, na prctica, asentada a idea da existencia de catro realidades nacionais
diferentes s que haba que dar asento xurdico de finitivo , "a concesin das tres autonomas rexionaes
siificaba o asentamento definitivo da Repblica en
Hespaa e a consolidacin do seus avances sociaes"
(1977a , 90). No caso galego, "o recoecimento do
feito galego daranos azos para entablar dispois outras demandas. As foi que no tempo da Repblica
fomos capaces de loitar poI-o Estatuto coa mesma
enerxa con que os nosos abs loitaron poI-o rescate do voto en Cortes. Non que o Estatuto enchese
os nosos anceios; pero, como fillos de Galiza e
membros da familia hespa ola, confibamos nnha
transformacin posterior do Estado, en sentido federalista" (Castelao, 1977a, 404).
Pero a autonoma non o seu modelo e considera que a democracia nunca estar asentada dun
xeito definitivo sobre un paradigma que non tea
claramente rexistradas no seu armazn as distintas
realidades nacionais en p de igualdade, "unha loita xorda , de imprevisibles resultados, era, pois, o
que ns previamos no rxime de Estatutos , e d-ah
qlle, pensando en Galiza i en Hespaa, soio aceptemos con verdadeira ledicia o rxime federal "
(Castelao, 1977a, 405) ; por isto sostn a coordinacin das forzas nacionalistas de Euskadi, Galiza e
Catalua co fin de conquistar o recoecemento do
carcter plurinacional do Estado, isto Galeuzca,
da cal el ser o mis leal e firme defensor. Insiste
unha e outra vez no erro dos vascos, que presentan
o seu caso como un fenmeno local, sen homolo-215-

IX IO II N I

IC IA IR IL iO I S I

IGI AI R IR II ID IO I

gar na pennsula, ou no erro de Catalua ao decidir

camiar en solitario, sen conseguir a independencia
(preocupada unicamente en conquistar poder relacional sen lograr rnetapoder), "os catalns tian daquela unha gran influencia; pero estaban satisfeitos co seu Estatuto, seguros de que unha Repblica
federal non aumentara o nmero de atribucins
nin o grao de liberdade, que o Goberno e as Cortes
se disponan a concederlle. O que lle importaba
aos catalns era o ovo e non o foro" (Castelao,
1977a, 316) e, por tanto, quedando dentro do Estado cun estatuto privilexiado (Castelao, 1977a, 207 e
212). Os nacionalistas galegos non compartan esta
estratexia para Galiza: "ben sabamos ns - di refe rndose ao Estatuto Galego- que toda mercede ou
favor baixado de Madrid a Galiza, cousa precaria,
insuficiente, confiscable. E as un galeguista conscente, libre de apremios polticos, sio con carcter
transitorio pode aceptar unha autonoma con hipoteca, pois calquera institucin galega que non xurda da propria soberana, implicar subordinacin,
dependencia i escravitude" (Castelao, 1977a, 403404). Na sa viaxe a Barcelona escrbelle a Bveda
pndoo ao corrente de que os catalns, Camb e
Maci, comezaban a darse conta do erro de se agarrar ao seu Estatuto sen preocuparse de entrar a debater o resto da estrutura do resto do Estado e deste modo, aferrados a certas vantaxes comparativas a
cambio de non facer forza co resto de posicins federalistas, quedaron a expensas da gracia do centro, aforcados pola frmula de financiamento econmico e merc do goberno que toque. Era
premonitorio do que ocorrera no bienio negro coa
suspensin do Estatuto' :".
Castelao non era independentista, porque consideraba que o recoecemento formal da indepen-216 -

PENSAMENTO

DE

CASTELAO

dencia non implicaba que esta se exercese, pois o

exercicio da independencia tia que ver co poder
que se xere, e a forma do Estado debe estar en funcin de dar maior poder para que se permita o
exercicio real e efectivo da mxima soberana posbel, Neste sentido escribe a Aguirre: "a mi juicio las
pequeas nacionalidades no escaparn de este dilema: o vivir sujetas a una gran potencia, con decorado externo de soberania, pero sin opcin para regir
su propio ser econmico, social y poltico, en interna esclavitud; o integrando una estructura poltica
con verdadera voz en lo internacional, en la que la
pequea nacin pueda hacer valer su voluntad y
contribuir a formar la del conjunto"!".
Na anlise do caso portugus, fai fincap no debilitamento sufrido na sa viabilidade nacional ao
esgazar Galiza e rematar satelizada pola Grande
Bretaa para fuxir dun perigo "espaol" que non
existira coa unidade galego-portuguesa. Mesmo
considera que Portugal sera mis soberano dentro
do Estado espaol e iso facilitara o equilibrio interno entre as diferentes nacionalidades, dndolle un
peso poltico pennsula que garantira fuxir do sometemento a ningunha forza estraa.
O problema da "viabilidade nacional" via preocupando esquerda desde que autores como Bernhard Becker, xa no 1860, se cuestionase o destino
dalgns dos Estados derivados do principio de nacionalidade, cunha economa e uns gobernos tan
insignificantes que, ao seu xuzo, a penas duraran
a menos que se apoiasen nalgunha especie de tratado desigual cunha potencia maior. De a que este
autor propuxese nas sas obras unha Europa con
dous Estados, ou ao sumo tres. O problema -para
Castelao- non est na viabilidade nacional en si,
pola magnitude ou recursos que se posen, senn
-217 -

XON

CARLOS

GARRIDO

na viabilidade no marco dunha determinada encrucilIadas de relacins. Isto , non un problema de

tamao nos termos en que a socialdemocracia interpretaba os consellos de Marx e Engels, a favor
de unidades amplas e economicamente vibeis.
Non un problema de capacidade, un problema
de poder.
Fronte "emancipacin no papel", Castelao sostn a idea do Estado plurinacional e, se ben non
descarta circunstancialmente o autonomismo ou
mesmo o separatismo por imposicin das circunstancias, cre que o sistema mis adecuado para conquistar unha democracia real no Estado espaol sera o recoecemento das catro nacins qu e o
componen, que estaran unidas en p de igualdade
e desde a soberana de cada unha delas, tendo en
conta que, fra de Euskadi, Catalua e Galiza, o resto, que tampouco homoxneo nin uniforme, e ao
que el chama "Castela", debe .outorgar autonomas
rexionais de xeito automtico s diferentes rexins
diferenciadas que pose.
"Galeuzca hoxe a mellor representacin d-unha
Hespaa futura. Algun pode argir que non conta
coa vontade dos castelns e as sas rexins satlites. N-efeito; somentes lle falla a Galeuzca unha slaba mis para que poidramos asumir a voz total de
Hespaa; pero que Castela Castela e non Hespaa e ternos que conquistala para formarmos a coordinacin superior que arelamos como denantes ela
nos conquistou a ns para formar o seu imperio. Se
Castela tivera que reivindicar o seu feito diferencial,
os galegos estaramos tan xunguidos .aos castelns
como estamos aos vascos e catalns, pois a liberdade das nacionalidades o nico que arelamos para
construrmos un Estado plurinacional; mis o caso
que Castela goza de absoluta seguridade e ten os
-218 -

PENSAMENTO

DE

CASTELAO

seus atributos nacionaes -lngoa, cultura, dereitonon somentes garantizados senn convertidos en
atributos do Estado que ela creou para soxuzgar aos
demais. E non un feito diferencial o que He preocupa senn o feito hexernnico, que desexa conservar a toela costa, mismo a costa do propio Estado. E
ns non defenderamos ningunha hexemona, nin
tansiquera a hexemona de Galiza, porque somos
antiimperialistas'', (Castelao, 2000, 850).
A travs desta estratexia, o Estado deixara de
"seguir voando pol-o ceo das abstracins, sen pousarse na terra" e quedara afincado "en principios
verdadeiramente democrticos" (Castelao, 1977a,
63), con isto -afirma Castelao- terase evitado o
trunfo franquista e, de feito, constata como a autonoma para Euskadi permitiu que este pas se "republicanizase" e a Catalua converteuna desde o
principio nun dos maiores bastins dun rxime que
a unido sa liberdade, pois mesmo "os capitalistas catalns teran pleito cos esquerdistas da Xeneralidade; pero endexamis renegaran do Estatuto
autonmico',' (Castelao, 1977a, 198). En definitiva,
"as tres nacionalidades asobaHadas eran os baluartes da Repblica, os soportes da verdadeira liberdade, e ri-elas descansara, segura e firme, se os republicns non foran cegos e... centralistas" (Castelao,
1977a, 199).
Neste sentido oponse s interpretacins marxistas
que arrancan de Rosa Luxemburgo sobre o prexudicial da autodeterminacin de pequenos pases para
o conxunto da revolucin social. Rosa Luxemburgo
consideraba en 1890 que Polonia, se lograba a indepenelencia, sera dominada pola burguesa e polos
terratenentes reaccionarios. Por outra banda, faraseHe crer ao propio proletariado que a sa explotacin era o resultado da nacionalidade dos seus
-219-

xo AN

A R

r. o

G A R R D

opresores, mis que do sistema capitalista, e dividranse as forzas do proletariado.

Esta posicin non pode tornarse corno propiamente marxista, lernbremos o que escriba Engels
no 1892: "Os obreiros do resto do mundo necesitan
a independencia de Polonia, o meSlTIO que os obreiros polacos". Mais, dalgn xeito, era a filosofa oficial do socialismo espaol, o cal tema que a soberana de Galiza a causar o seu abandono ao
dominio dos caciques locais. Mais, para Castelao,
que dernostrou o papel progresista do nacionalismo
en Euskadi e Catalua, exprsase con mis contundencia no caso galego e, como queda dito, considera que os caciques locais sustentan o seu poder na
patente que He ofrece o goberno central. Unha vez
retirado este soporte do Estado unitario, quedan a .
expensas da correlacin de forzas na propia comunidade que se inclinara en beneficio dos dbiles na
medida en que son maioritarios e deixen de temer a
interferencia exterior.
Nas notas que Castelao fai lectura de La velada
de Benicarl de Azaa -onde o ex presidente escribe: "La Repblica, dando bandazos, ha venido a
estrellarse en los abruptos contrastes del pas"mostra a sa indignacin porque os republicanos
espaois consideren que o Estado xurdido no 14 de
abril e plasmado na Constitucin do 9 de decembro
.era o modelo correcto e o que estaba equivocada
era a realidade; unha realidade que concibida
como pouco apta para a democracia ("Por lo visto
nuestro clima no es favorable a la sabidura poltica"); unha realidade que desprezada co calificativo "desbaraxuste", fronte ao que Castelao responde:
"O Sr. Azaa non sabe que o desbaraxuste foi o que
He salvou a vida pois pel-as previsins do Goberno
a sublevacin militar trunfara o 111eS1110 da en que
-

220 -

>.

<.>

PENSAMENTO

DE

CAS T ELAO

estalou. Non sabe qlIe ese mesmo desbaraxuste n1a-.

nifestouse na guerra da independencia. Non quer
decatarse de que no desbaraxuste ande se manifesta o verdadeiro ser de Hespaa. E como encauzar ese desbaraxuste e trocalo en sntese vital? Prirrie ir a rn c n te estructurando o Estado en Io r m a
federativa con garantas de liberdade e de equidade
para os diferentes pobos, que eles chaman kabilas"
(Castelao, 2000, 838).
En conclusin, a posicin de Castelao inclnase a
favor dun materialismo cultural, que parte da anlise
dos recursos naturais e dos limites ecolxicos sobre
os que se asenta unha comunidade, como a base
sobre a que se desenvolve unha determinada producin cultural adecuada a este medio, as como un
determinado mundo emocional suscitado por esta
interaccin ca entorno!". A cultura e os sentimentos
poden ser esmagados e substitudos por outros importados que desconecten os cidadns da xestin
sostbel e racional dos seus recursos e que os despracen fra do seu control, pero, na ausencia doutra
base material, entrementres non varen as condicins econmicas de vida, a estrutura formal que se
lle impn a esa realidade vai atoparse cunha resistencia silenciosa e invisbel que loitar continuamente por facerse consciente e expresa, "por moito
poder que o Estado centralista tivese, sempre resultara impotente para convertir o naso territorio en
planura casteln" (Castelao, 1977a, 46).
As pois, a Patria apiase sobre un elemento material que a Terra, "A patria a Terra. A Terra que
nos dou o ser e que nos recoller na morte como
semente de novas criaturas. A Terra, que cra frotes '
nos campos para regala dos ollas e albres para que
canten os paxaros; ande atopamos sombra fresca no
vrn e quentura garimosa no inverno; onde sofri-

221 -

X ON

CAR LOS

GARR I D O

mas a inquedanza (las sernenteiras e gozamos a ledicia das colleitas, ande o vendaval bra nas ponlas
dos carbaUos e funga nas cordas dos barcos; ande
canta o vento nos pieiraes; ande esboufan as ondas do mar nos cns da ribeira e ruxen nos areaes;
ande por primeira vezollamos a choiva, a brtema,
o sol, o luar, o arco da vella e a noite estrelecida"
(Castelao, 1977a, 46). Materia que se condensa nun
esprito que agarda ter acougo nun recoecemento
xurdico adecuado, "unha Constitucin non debe ser
unha creacin senn unha consagracin "(2000,
860). Para Castelao, na nacin reconclianse , pois, a
materia e a forma , rchase ca dualismo que despreza a realidade no altar da idea e fndese dialecticamente o fsico ca espiritual: "unha nacin non somentes unha alma; si,unha alma, pero encarnada
n-un carpo. Ten, pol-o tanto , carpo e alma. o carpo
a terra en que se asenta o pavo, e alma a vontade, a intelixencia e a memoria do pavo " (1977a ,
444-445).

222 -

o patriotismo: a sntese
Cando Castelao quixo resumir o seu pensamento. e
definirse a si mesmo cunha soa palabra atopou que
aquela que mis se lle axeitaba era a de "p atrio ta" ;
e , certamente, o patriotismo supn a superacin das
contradicins fundamentais coas que se tivo que enfrontar. O patriotismo, como interiorizacin da nacin legada pola tradicin popular e asentada sobre
unha paisaxe que lle propia, o espacio e o tempo no que a conciliacin entre a teora e a prctica
deixan de ser para Castelao invibeis, rompendo
coas cordas que ataban as sas mans nunha universalidade infinita e inabarcbel para convertrense
nun momento absoluto dun universo absolutamente
relativo , nunha totalidade destotalizada, nunha eterna conciencia da limitada finitude vital. O patriotismo un sentimento de autoestima, de valoracin
do propio, base sobre a que se pode ser creativo e
orixinal, fuxindo do mimetismo e a pasmonera
polo alleo. un sentimento que non se sostn contra da razn , senn, pola contra , un estado afectivo que quere repousar en idea , a emocin da patria
que quere ser Estado. O patriotismo a condicin
de posibilidade da realizacin moral a travs da
conciliacin entre dignidade e felicidade, a dignidade de asumir a propia identidade e a felicidade de
disfrutar do mundo prximo ao que contribe a mellorar, o patriota conxuga a defensa da dignidade da
-223-

XON

CARLOS

GARRIDO

sa Terra e o dereito a gobernarse por si mesmos

coa construcin da "patria feliz". A xustiza universal
pon os ps na Terra co patriotismo, e a liberdade
deixa de ser unha liberdade abstracta do home xeral
para substanciarse 'no cidadn concreto e o individuo deixa de presentarse nun antago nism o dramtico coa sociedade, ao integrarse nunha patria que el
serve na medida en que He serve a el. O p atriotismo
d confianza nas propias forzas e desenvolve a vontade de sermos soberanos e libres para decidir por
si mesmos. O patriotismo, na medida en que non
un ideal abstracto alleo, e mesmo contrario, ao
pobo emprico constitudo por persoas de carne e
so, o garante da democracia .
Francisco Rodrguez engade o termo "esclarecido" p~ra cualificar a Castelao nos termos en que o
marxismo ten identificado o patriotismo que recoece a relacin de progreso internacional con benestar
nacional e s avesas' :".
Esta matizacin necesar-ia, tendo en conta a uti lizacin que se ten feito do patriotismo, e que o
mesmo Castelao denuncia para distinguir o autntico do falso e, para precisalo mis anda, toma boa
'nota do que di Eca de Queiroz quen "n-unha carta
sa, distingue das castes de patriotas. Para uns a
Patria soio era grande, e abondbaHes, porque tivera Afonso Hc nriqucs , Nuno . l v ar e z , Vasco da ,
Gama, D. joo V e outros bultos da Hestoria. Estes
eran os patriotas oficiaes, os patriotarrecos, os patriotinheiros, os patriotacas. O verdadeiro patriota;
deca Eca de Queiroz, non era ese. Era aquel que '
saba decir a sa patria que era grande porque dera
a Hestoria un Afonso Henriques, mas era pequena
porque non tia escolas. Fora sabia no Renascimento, mas era hoxe inculta e ocamente ftil. Xerara
Luizde Camoes e Vasco da Gama, mas era mesqui-

224 -

101 IP IE IN IS IA IMIE INIT IOI IDI EI ICIAISI TI EILIAIO:

a pol-a miseria e a falla de hixiene en que vive o

pobo" (2000 , 868).

Castelao chega conclusin de que no Estado
Espaol "desvencellndose das realidades vivas do
pas, chegou a enxendrar unha mstica patrioteira en
perpetuo miragre de levitacin" (Castelao, 1977a,
72) polo cal s poden ser patriotas autnticos os galegos , vascos e catalns (Castelao, 1977a, 288) , xa
que o resto ten unha concepcin imperial da patria,
baseada na opresin do alleo e non na defensa do
propio. Como conciliar teora e praxe nunha concepcin espaolista dunha patria que aspira a que
non se poa o sol nos seus dominios? Unha patria
que se interioriza de tal xeito que as emocins que
esperta s te en como referente o espacio local no
que viven e que non coincide coa racionalizacin
que se fai del, producndose un salto no baleiro que
provoca unha continua escisin entre individuo e
sociedade; unha "p atria espaola" construda sobre
a idea de supremaca, que nega a dignidade dos sometidos e , por tanto, disolve a propia dignidade e
confunde a felicidade particular coa dunha patria
abstracta e allea , da que non hai que dar canta, sobre todo , aos que non coincidan coa idealizacin,
aos que se fai desaparecer baixo a cortina de fume
desa nacin ficticia e deixan de ser visbeis. En definitiva, unha patria que non a sntese, o comn de
todas as patrias que compoen o Estado, senn
unha abstraccin arbitraria levada a cabo interesadamente a partir dun elemento dominante por unha
banda e a subordinacin e negacin dos elementos
dominados pola outra. Nesta situacin, un espaol
non pode ser patriota sen ser autoritario e anti-demcrata: "O absolutismo violou as tradicins democrticas de Hespaa para que todol-os asuntos foran
dar ao despacho do monarca, como nica autorida-225-

IX IO I IN I

ICI AI R ILI O I SI

IGI AI R IRI II DIO I

de, e non hai dvida de que o proceso absolutista

o mesmo do centralismo" (Castelao, 1977a, 258).
O patriotismo, desde Rousseau, o fundamento
de calquera forma democrtica de goberno. Se a democracia est baseada na vontade popular, cmo
senn poden os gobernantes, ou mesmo os gobernados , actuar en funcin da "vontade xeral" e non
da sa propia vontade particular.
Por outra banda, sen patriotismo o autogoberno
invibel: no xogo de relacins entre nacins, a re nuncia ao patriotismo supn a entrega da soberana
a calquera potencia allea. Un traidor que facilita a
invasin do seu pas e colabora coa sa ocupacin
est, efectivamente, actuando en funcin do seu interese individual e posibelmente resultar moi beneficiado polos invasores, mentres lles sexa til, pero,
se todos fan o mesmo -e el deixa de ser imprescindbel- ao final os seus beneficios sern menores
que se se poen colectivamente a traballar para reducir o sometemento. Co patriotismo, os intereses
individuais estn vencellados aos do colectivo ao
que un pertence. Por isto Rousseau lles di aos polacos: "Ao abrir os ollos, un neno debe ver a patria, e
ata a morte non debe ver outra cousa"!"; pois, diante da desigualdade de forzas, o patriotismo o nico que permitir blindar as conciencias do pobo
para ao fin conquistar a liberdade: "introducir de tal
modo a repblica no corazn dos polacos que subsista para sempre, anda contra os esforzos dos seus
opresores. ese , segundo creo , o nico refuxio
onde a forza non poder nin alcanzala nin destrula"... "Xa que non poderades impedir que vos engulisen facede alomenos que non poidan dixerirvos "... "Se obrades de tal modo que nunca un
polaco poida converterse nun ruso, asegrovos que
Rusia xamais soxuzgar Polonia">".
-226-

10 1 IPI EI NI S IAIMIEI NIT IOI IDIEI IC IAI S IT IE ILIAIO:

o paradoxo no que se atopaba a sociedade da 11

Repblica era, a xuzo de Castelao, que os "p atriotas " (quede claro, entre aspas) non eran republicanos, e os republicanos, ags os vascos, galegos e catalns , non eran patriotas para non seren
confundidos cos "p atriotas" ; ca cal a democracia
quedaba sen fundamento. Canta como exemplo un
incidente ocorrido na celebracin do 25 de xullo do
ano 1935 no que os galeguistas mallaron a un individuo que veu rebentar o acto ao berro de "Viva
Espaa!! ", el, que dera por ben empregado dito castigo dos patriotas galegos a este "patriota", atopouse
coa reaccin agresiva da prensa espaola; mais non
tardara en ver como en Madrid uns esquerdistas
agredan a outro "p atriota" por berrar "Viva Espaa!", o que Castelao tamn lle parece ben porque
naquel momento "'Viva Espaa! ' quera dicir 'Morra
a Repblica! " (Castelao, 1977a , 154). Pero o caso
que nos republicanos e nos anti-republicanos se d
unha disfuncional integracin entre razn e sentimento que s poda levar s consecuencias que
lago houbo que sufrir.
Concretamente, os republicanos e socialistas,
mesmo comunistas e a CNT, por definicin e sobre
o papel son federalistas, pero na prctica promoveron unha estrutura do poder imperialista que lles resultou extraordinariamente til aos facciosos , que si
defendan ese modelo de Estado, non por razns retricas -nin doutro tipo- senn por visceralidade
emocional que ocultaba razns particulares inconfesbeis. Na prctica republicanos e fascistas sentan o
mesmo , se ben os republicanos tian escindida a
sa personalidade: coa cabeza predicaban o federalismo e co corazn actuaban a favor do centralismo.
Todos estes federais "porque si" - en palabras de
Xacobe Bastida- eran ocas baleiros nos que a rea-227-

IX IOI IN I

IC IA IRI L IOI S I

IG IAI R IR III D IO I

lidade introduca acontecementos que non entendan. Castelao pon en cursiva os patriotas fascistas
porque para el "os elementos de dereita sio conciben unha patria artificial, posta ao servicio dos seus
intereses". unha tapadeira, que neste caso consciente, fronte aos espaolistas de esquerda que actan a cegas -como Azaa, que "non v mis realidade que as seis letras da yerba Espaa"- e
dixanse sorprender polos sediciosos.
O patriotismo dereitista que retrata en Atila en
Caliza no deseo que reflicte a barbarie baixo o
lema "Todo pol-a Patria, a relixin e a familia"
unha coartada idealizada para non ter que dar conta
a ningun dos propios actos; para os nacionalistas,
en cambio, a patria algo autntico, "Para ns a patria non esa ideia abstracta que defenden os imperialistas. Para ns a patria un sentimento natural,
inspirado en realidades sensibles aos cinco sentidos"
(Castelao, 1977a, 46).
Para os fascistas a patria un sentimento sen obxecto, para Castelao o patriotismo a nacin sentida: "A nacin o obxecto amado; a patria o amor
que a nacin nos infunde. De tal modo, que sin a
concencia nacional non se comprende o sentimento
patritico" (1977a, 439).
Para Castelao o nacionalismo un federalismo
sentido, un federalismo autntico. Os federais non
nacionalistas botan por diante a defensa abstracta
das autonomas para tranquilizar a conciencia mentres afogan a pluralidade nacional dentro do Estado,
"Quen andivo pol-as tripas da segunda Repblica e
sabe como pensan os que a rexan, ten de relembrar aquelas yerbas de Pi y Margall: Todol-os republicanos din que aceptan (refirese a autonoma das
rexins); pero dino ... e non-o sinten. Decote os que
mis perto parecen estar de ns, limtana de tal ma-228-

101 IP IE IN IS IA IMIE IN IT IO I IDIEI ICIAI SI T IE i LIAIOI

neira que
o mesmo que si a negaran" (Castelao,
1977a, 158).
A cuestin que, para Castelao, o federalismo
non
un a priori, senn que responde a necesidades vitais da sociedade s cales
preciso dar
resposta; mentres os outros son federalistas por
homologacin ideolxica con correntes europeas
en voga. O federalismo sntese e existe na Galiza
previamente aos mesmos federalistas, como expresin natural da busca de solucins aos problemas especficos. Lembrando o movemento popular de insurreccin contra Napolen no que desde
A Corua se lanzou un tratado de Federacin, dinos Castelao, "Galiza , pois , concebeu e tia a
meio realizar a Federacin dos povos peninsulares, moito antes de que en Hespaa apareceran
os tericos do federalismo , influidos por Proudhon" (1977a, 464).
O patriotismo, en canto federalismo sentido, ten
unha dimensin fundamentalmente moral que bebe
das fontes afectivas da vida familiar. A moralidade
que fai posbel a viabilidade dunha familia fundada
polo primeiro pacto existente, isto , citando a Cicern, "o matrimonio", baseado no compromiso por
sacar adiante un proxecto de vida en comn, responsabilizndose os que teen mis forza de tirar
dos que teen menos, como do coidado de vellos
e nenos: "O sentimento de familia est ligado ao pasado. O amor conxugal anuncia o porvir. O sentimento de familia un factor do patriotismo; pero o
amor a Patria implica un deber: o de cooperacin
social nas familias que integran o povo de un. Nin
se pode desprezar a vida afectiva nin considerar somentes a vida pritica econmica. Pol-o tanto, o
verdadeiro problema poltico do intre actual est en
subordinar a poltica nacional e internacional a

-229-

IXI Oi I NI

ICI AI RI LI OI SI

IG IAI R IR III DIO I

unha moral social, basada en principios altruistas"

(Castelao, 2000, 865).
A patria non se sostn no ar, ten que descansar
sobre unha slida base material coa que se funde,
"a familia o elemento social da Patria, como a terra o elemento material" (Castelao, 2000, 866). En
definitiva, o patriotismo d sentido autntico e va lioso absurda existencia que Castelao lanzado
no seo dunha das moitas patrias con que a liberdade humana inzou o planeta, unha patria sa medida, unha patria que, en definitiva, el contribuu a
construr coa sa praxe vez que ela modelaba o
seu ser.
Castelao saba que a ter que render contas pola
sa vida. Unha existencia no medio de tanta dor
non resulta fcil de escusar, sobre todo cando non
se atopa ningn elemento instrumental do que botar
man ,hora de transferir a carga da propia culpabilidade . Neste traballo expuxemos as razns que alega
Castelao na defensa da sa conduta. Agardamos,
con isto, contribur a que o seu pobo He faga un
xuzo xusto - a~ este nacionalista e a que, en todo
caso, se tean en conta as circunstancias atenuantes
dos duros tempos que sufriu e tamn, como el mesmo nos deixou testemuado no seu favor, o feito de
que "calquera pode morrer pol-a patria, pero non
tan doado vivir por ela e morrer despois de servila"
(2000, 1005).

-230 -

Notas

1. VVAA "Castelao, as cartas de Amrica". (A Nosa Cultura 12). Ed.

Promocins Culturais Galegas S.A . Vigo. Na edicin crtica do
Sempre en Galiza levada a cabo polo Parlamento de Galicia, na
sa pxina 70 atopamos unha redaccin semellante a cargo de
X. G. Beramendi.
2. Touchard , J . Historia de las ideas polticas 11, Editorial Tecnos SAo
Barcelona , 1990 , p. 497.
3. Weber , Max , El poltico y el cient fico. Ed. Altaya , Barcelona, 1998 ,
p.137 .
4. Foucault, Michel , Un dilogo sobre el poder. Alianza Editorial , Madrid , 1995. p. 9-10.
5. Foucault , Michel , Genealoga del racismo. Ed. Edymion. Madrid .
1992. p . 22-23.
6. O libro de memorias de Pi Sunyer est publicado na editorial Oasis
de Mxico , e o texto que se reproduce est na sa pxina 68 , tal
como refire Xos Estvez no nmero 296 de A Nosa Terra .
7. Antolox a de Alberto Mguez, El pensamiento poltico de Castelao,
p . 48-60 . Ed. Nova Galicia. 1975.
8. Vxase Elorza , A. La razn y la sombra. Una lectura poltica de Ortega y Gasset. Ed. Anagrama . 1984. Barcelona
9. Isaiah Berlin flanos de estraamento , ou Fanon da necesidade
dos colonizados de demostrar a identidade da metrpole para o
cal realiza un sobre-esforzo.
10. Gondar, Marcial e San Martn Sola, Javier. "Rac ionalidad Campesina y Relativismo Cultural ", in Antropologa y Racionalidad, Ed.
Slvora. Santiago de Compostela, 1980.
11. Gabel , Joseph , Sociologa de la alienacin, p 32 . Amorrortu editores. 1970 . Buenos Aires .
12. Ibidem . p. 96-97 .
13. Vxase o apartado "A construccin dun movemento autnomo "
do libro O exilio de Castelao de Bieito Alonso , onde se plasma ,

-231-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI S I

IG IAI RI RI I IDIOI

na accin organizativa e poltica, o que aqu se defende no plano

terico.
14. Habermas, J., Teora y praxis. p. 41. Ed . Altaya S. A. 1999.
15. Smith, Anthony D. Las teoras del nacionalismo. Ed. Pennsula.
1976. Barcelona. p. 49.
16. Rei Romeu , M. Castelao e Sempre en Galiza. Ed. Laiovento. Santiago de Compostela, 1996, p. 42.
17. Beauvoir, Simone de , Para una moral de la ambigedad. Ed. Plyade. Buenos Aires. p. 129.
18. Ibidem. p. 129
19. Beuvoir, Simone de, op. cit. p. 137
20. Risco , V. "Cosmopolitismo e universalismo". A Nosa Terra. n 98 .
25-8-1919. A Corua.
21. Xusto Gonzlez Beramendi e Ramn Maz (Castelao, 2000, 70):
"...malia a sa autora da obra central do galeguismo contemporneo , non ter sido Castelao , non xa un terico do nacionalismo,
tampouco un idelogo stricto sensu"
22. Castelao. A Nosa Terra. 5-X-1920.
23 . Nas notas da ed icin crtica das obras (1999, 122) dse conta do
. impacto que este suceso tivo nas intencins artsticas de Castelao.
24. Rei Romeu. M. Arte e Verdade. P. 62-64.
25. Simone de Beauvoir. op. cit. p. 83.
26. Siro. "O humor liberador". La Voz de Galicia. 9-1-2000.
27 . Hauser, Arnold , Sociologa del arte, Tomo 2, Ed. Guadarrama,
Madrid , 1977, p. 221.
28. Hauser, Arnold. op. cit. p. 211.
29. "Chrnase Xeracin dos anos 30 a varios artistas galegos que na
dcada anterior recolleron as premisas estticas de Castelao levndoas s eidos artsticos mis importantes , sumndose as
Movemento Renovador ... As figuras mis relevantes no campo
pictrico 'foron Carlos Maside, Arturo Souto e Manuel Colmeiro ,
por mis que o grupo pdese ampliar con Manuel Torres, Laxeiro, Luis Seoane, Fernndez Mazas, o escultor Eiroa...". Porta, Pablo, 1937, Castelao e Souto en Valencia. Ed. do Castro. 1985.
Sada. p. 16.
30. Blanco Torres , Roberto, "Novela de Castelao ". El liberal. 5-121934
31. Carvalho Calero, Ricardo. Escritos sobre Castelao. Ed. Sotelo
Blanco. 1989. Santiago de Compostela. p. 152
32 . Op. cit. p. 131.
33. Smith . op. cit. p. 196
34. Castelao, A Nosa Terra , n 429. Buenos Aires, 25 de xullo de
1944 . Traducido ao galego , a negria mia.

232-

101

IPI EI NI SI AIMIEI NI TI OI IDI EI

ICI AI SI TI EI LI AIOI

35. Rei Romeu, M. op. cit.

36. Carvalho Calero, R. op. cit. p. 150
37 . Jouvenel , Bertrand de Los orgenes del estado moderno. Ed. Aldaba. 1977. Toledo. p. 51-53
38. Weber. M. op. cit. p. 154.
39 . Esta ancdota aparece anotada tamn nos seus Cadernos (2000 ,
832).
40 . Gellner, Ernest , Nacionalismo. Ed . Destino . Barcelona. 1998, p .
123-124.
41. Rei Romeu , Manuel, Arte e verdade. Ed . Cumio . 1991 . Vilaboa. p.
51.
42. Garca Negro. Pilar, Castelao contra a manipulacin. Ed. Xistral.
1984. Santiago. p. 74.
43. Siro. "Castelao contra a manipulacin ". p . 150 Castelao e Bveda
Irmns , ANT. Extra 5-6, p . 22
44. Habermas . Teora e praxe. P. 20 .
45. Castelao. Prosas recuperadas. l. Ed. Celta. 1974. Lugo. p. 86.
Neste sentido tamn dica Sartre a respecto do existencialismo:
"Rep roc h usenos que sublisemos a ignominia humana, que
mostramos en todas as causas o srdido, o turbio, o viscoso, e
que desatendemos certo nmero de belezas riseiras , o lado luminoso da natureza humana... asimlase fealdade a existencialismo;
por iso declrase que somos naturistas ". Sartre . El existencialismo es un humanismo. p. 55
46. "O que hai de comn entre o arte a a moral que, nos dous casos , temas creacin e invencin. Non podemos dicir a priori o
que hai que facer". Sartre . El existencialismo es un humanismo.
p.90 .
47. Garca-Sabell , D., "As raiceiras da arte de Castelao" , La Voz de .
Galicia , 28 -6 -1984. A Corua
48. Grial, n 111 , p.370. Ed. Galaxia. Vigo. 1991.
49. Rodrguez Fer, Claudia, "Esto vai mal ". La Voz de Galicia . 9-12000 . A Corua. Suplemento Especial, p . 12. Tamn Rei Romeu
disinte en Castelao e Sempre en Galicia p. 42, con esta insistencia de Rodrguez Fer de destacar en Castelao unha "literatura de
combate , limitada neste caso pala sa ciscunstancialidade , escasa perdurabilidade , escasa ponderacin, escasa consistencia,
excesiva crispacin .... ".
50 . Losada Castro, Basilio , "Narrador para dignificar a lingua", La Voz
de Galicia. p. 16. Suplemento. 9-1-2000 . A Corua: tal como afirma Basilio Losada: "A obra de Castelao presenta un ha unidade
indisociable, e esta unidade resulta mis evidente cando un se
achega a ela fragmentadamente , desde unha visin illada do seu
labor como artista plstico, como narrador, como ensasta. Cal-

-233-

IX IO II N I

IC AI RI L 10 1S I

IGI A IR IR I 1 ID 10 1

quera perspectiva fragmentada, que non tivese en conta os aspectos complementares, ofrecera unha visin errnea polo feito
mesmo de ser unha visin parcial. Por riba deses aspectos aparentemente diversos en que se manifestou a capacidade creativa
de Castelao est a sa vocacin poltica, e esta vocacin a clave de todo o seu labor por diversificado que pareza"
51. Garca Sabell, D., op. cit.
52. Weber, M., op. cit. p. 165
53. A Nosa Terra faise eco dunha intervencin de Castelao nun mitin
na Corua no ano 36 reproducindo Segundo Domnguez Calvo
as sas palabras: "Porque un home, cando sabe que unhas ideas poden facer ou producir a felicidade dos seu pobo e a salvacin da sa Patria, non pode abdicar endexamas das posibilidades do trunfo, inda que a violencia sangrante da Patria, Ile
produza dor i-enoxo. Porque o home que ten f nas ideas que
predica, non pode abandonar o seu posto de honor de perigo
cando chega o momento de loitar. moi cmodo, amigos e irmns, facer o que fan algns galegos. Perteecen ao estilo de
doctrinarios que agardan triunfar dimpois da morte, que agardan
a que a posteridade os eleve, e que agardan acaso convertirse
en esttuas de bronce para ocupar o centro d-un xardn pbrico".
54. Gramsci, A. La poltica y el Estado moderno. Ed. Planeta. Barcelona. 1985 p. 72.
55. Touchard, J., op. cit. Tomo 1. p. 87
56. Pieiro, Ramn, Filosofa da saudade. Ed. Galaxia, Vigo, 1984, p.
79.
57. Simone de Beauvoir, op. cit. p. 20.
58. Ibdem, p. 20.
59. Ibidem, p. 152.
60. Gellner, op. cit. p. 133.
61. "O meu punto de partida que coa locucin 'conciencia moral'
aludimos capacidade de servirse da competencia interactiva
para unha elaboracin consciente de conflitos de accin relevantes en perspectiva moral. Para a solucin consensual dun conflito
de accin requrese obviamente, como vostedes recordan, un
punto de vista capaz de xerar consenso, coa axuda do cal sexa
posbel dar unha ordenacin transitiva aos intereses en lide". Habermas, J., La reconstruccin del materialismo histrico. Ed. Taurus. Madrid, 1981. P. 77
62. "Os que queren acabar coas institucins republicns no eixilio ,
alegando a sa inutilidade ou a sa torpeza, manteen no eixilio
os seus partidos e at sindicatos ... Son os que falan en nome dos
seus ineixistentes partidos e por acordos tomados en congresos
de Toulouse ...

-234-

10 1 IP IE INIS IAIMIE INIT IOI IDI EI IC IA IS ITI EI LIAIO:

Si Prieto e os seus socialistas non recibiron ningunha promesa

firme dos Gobernos ingls e norteamericn antes de lanzarse a
desfeita das institucins da Repblica , deben ser acusados de
traicin " (Castelao ,1993 , 94)
63. Gabel , J. Op. Cit. P. 21
64. Lewontin , R.C., Rose, Steven e Kamin, Leon J., No est en los genes , Ed. Grijalbo, Barcelona, 1987, p. 97.
65 . Brown , Norman O., El cuerpo del amor, Ed. Planeta-Agostini, Barcelona , 1986, p . 14.
66 . Sartre. , El existencia/ismo es un humanismo. p. 60: "Pero que
queremos dicir con isto senn que o home ten unha dignidade
maior que a pedra ou a mesa? Porque queremos dicir que o home
empeza por existir, dicir , que empeza por ser algo que se lanza
cara un porvir , e que consciente de proxectarse cara o porvir. O
home ante todo un proxecto que se vive subxectivamente , en lugar de ser un musgo , unha podremia ou unha coliflor".
67 . Smith , Anthony D., op. cit. p . 224.
68. Ibidem. , p. 225.
69. Ibidem ., p. 240.
70. Cadernos, p. 122.
71. Castelao. Diario 1921, p. 300 .
72 . Monteagudo , Henrique: Alfonso R. Castelao, Xunta de Galicia,
Santiago de Compostela, 2000 , p. 122.
73. Simone de Beauvoir, op. cit. p. 109.
74. Nietzsche, F. Asi habl Zaratustra. Alianza Editorial. Madrid. 1981.
p.361 .
75. Sartre , J. P. El ser y la nada. Alianza Universidad/Losada .
1984.Madrid. p. 281
76. Rei Romeu, M., Arte e Verdade. p. 51
77 . Varela Jcome , B., Estructuras de la narrativa de Castelao, Librigal. A Corua. 1973. p. 54-55. Homenaxe a Castelao. Universidade de Santiago. Compostela. 1976. p. 116-125.
78. Sartre , J. P., El existencialismo es un humanismo, Ed. Orbis, Barcelona. 1985. p. 82
79. Beauvoir, S., op . cit. p. 15.
80 . "Os adeministradores que iban quedando cos bens dos seores;
os negociantes que sobor do ben e do mal consultan simplementes o cdigo penal; os seoritos lacazns que andan a cata de
dotes , etc , etc . Velah os dereitistas ". (Castelao , 2000 ,814)
81 .lbidem .
82 . Rei Romeu , Manuel , Castelao e Sempre en Galiza, p . 88.
83. Simone de Beauvoir, op. cit. p. 64
84. Seguimos a obra de Touchard aqu citada na anlise da teora do
Estado de Hegel.

-235 -

IX IOI I NI

IC IAI R IL IO I S I

IGI AI R IR II IDIOI

85. Castelao , Cadernos p. 10

86. Bastida Freixedo , X. Miseria de la autonoma. Ed . Universidad de
Ov iedo. 1999 . Oviedo. p. 80
87. Clastres, Pierre , Investigaciones en antropologa poltica. Ed. Gedisa. Mxico . 1987. p. 61 .
,88 . Mais, como di Sidney Tarrow, "non se trataba dun simple conflito
entre o Estado en expansin e unha sociedade subordinada. Anda que se falaba alegremente das virtudes da liberdade de comercio , a polica parisina interpretaba esta doutrina como o imperativo de alimentar a cidade , mentres que os funcionarios locais
que clamaban contra a presin de Pars podan estar defendendo
os consumidores, os muieiros-comerciantes ou incluso os propios investimentos no mercado do grao". Tarrow, S., El poder en
movimiento. Alianza Universidad. Madrid . 1997.
89. Clastres , P., La sociedad contra el Estado . Monte vila Editores.
1978. Barcelona, p. 166
90. Castelao. "A f no Man ", Galicia. 18-7-1937 . Buenos Aires. E tamn en Verbas de Chumbo. Ed. Sotelo Blanco. 1992. Santiago de
Compostela. p. 185
91. Castelao. Algo acerca de la caricatura , Humorismo, dibuxo humorstico , Caricatura, Arte e galeguismo, e Diario 1921.
92. Rodrguez , F. "Castelao : smbolo e gu ieiro do nacionalismo", en
Castelao contra a manipulacin. p. 126-127.
93. Weber , M., op. cit., p. 164
94. Marx, C. e Engels , F., La ideologa alemana. Obras Escogidas l.
Ed. Progreso . Moscova , 1981 , p. 35
95 . Recollemos a cita as como algunhas das reflex ins que aqu se
suxiren do artigo "O socialismo e a cuestin nacional galega", de
Bieito Alonso en Terra e Tempo. Setembro de 1998. N 9-10. Santiago de Compostela. p. 12 e seguintes.
96. "La pugna noble y leal de las ideas es lo que asegura el progreso
del hombre hasta alcanzar la categora de dios. La uniformidad e
igualdad que apetecen algunos slo se logra con la muerte. Slo
en los cemente rios ha llaremos la paz completa:/Libert , Fraternit , Egalit/." na Edic in crtica do Sempre en Galiza. p. 816.
97. Rousseau , J.J. El contrato social. Ed. Altaya . Barcelona. 1993 . p .
51
98. Ricardo Palms. Castelao : Prosa do exilio. Ed. Patronato da Cultura Galega. Montevideo. 1976. p . 113
99. Marx , C. e Engels , F., La ideologa alemana. Obras Escogidas l.
Ed. Progreso. Moscova, 1981 . p . 24
100. Beauvoir , S., op. cit. p. 119
101. Berger, Peter L. Para una Teora Sociolgica de la Religin. Ed.
Kairs. Barcelona 1981. p . 17. Tamn en Berger, P. e Luckmann , T.

236 -

10 1 IPI EI N I S IAI M IEI N IT IOI

IDI EI

ICI AI SI T I E I L I AI O

La construccin social de la realidad. Amorroutu editores. 1984.

Buenos Aires p. 66: "A diferencia dos demais mamferos superiores
non pose ambiente especfico da sa especie firmemente estruturado pola organizacin dos seus propios instintos. Non existe un
mundo do home no mesmo sentido no que posbel falar dun mundo dos cans ou dos cabalos ".
102. Declaracins de Franco a United States News and World Report ,
n 20 do 20-5-1955
103 . Na pxina 811 tamn atopamos outra reflexin sa sobre os
bombardeos.
104. Locke , John. Ensayo sobre el Gobierno Civil , Ed. Alba , Madrid ,
1997 , p. 188
105. Rousseau. El Contrato Social. p. 43 .
106. Simone de Beauvoir. op . cit . p. 153
107. Preston , Paul , Franco , caudillo de Espaa. Ed. Gr ijalbo. 1998.
Barcelona. p . 16
108. Georgel , Jacques El franquismo, Historia y balance 1939-1969.
Ruedo Ibrico. 1971. Paris. p. 73.
109. Vxase sobre este asunto que denuncia Castelao o artigo "Memoria grfica do Cuerpo de Ejrcito de Galicia na Guerra Civil Espaola". de Xon Andrs Fernndez. No n 2, da publicacin A
Estrada do Museo do Pobo Estradense. 1999 . A Estrada.
110. Georgel , J. op. cit. p. 151.
111. Castelao. "Cadernos ". p. 7. Esta mesma ancdota figura nas
memorias do guerrilleiro Mar io de Langullo: "Eu nunca andei nesas cousas , pero daquela case todo o mundo a a igrexa , anda
que mis dun comentaba:
- Uns van rezar , van salvar a alma. Eu vou salvar o corpo.
Si, non haba hostias. Eran eles os que mandaban e a xente a
igrexa". Tllez, Antonio, A guerrilla antifranquista de Mario LanQuilo O Pinche, Ed. A Nosa Terra , Vigo, 2000. p . 34.
112. Rousseau , Contrato Social, p. 34
113. "Pero de verdade estes cad ros foron presenciados polo campesinado? Os destinatarios reales -non fai falla ser especialista
en socioloxa da pintura no ano 19- foron os Licenciados e pouco mis . Pra este destinatario Castelao a "inteligenzia" que encontra a Razn nas razns , mudas ou non , do pobo ". Alonso
Montero, Xess , Ns. Ed. Jcar . Madrid . 1974. p. 75.
114. Castelao. "Cac emos". p.122 . NoSG p. 141 dinos : "Permitdeme
decir que teo mis confianza nos hespaoes vencidos que nos
desterrados. Teo mis f nos xuncos -doblados pol-a enxurrada , pero firmes, coas raices na terra- que os albres que arrastrou a corrente, porque cando as augas volvan ao seu canle natural, o xuncal revivir, pndose en p ".

-237-

IX IO I IN I ICI AI RI LI OI SI

IG IA IRI RI II D IO I

115. Monteagudo, H., Alfonso R. Castelao, Xunta de Galicia, Santiago

de Compostela, 2000. p. 90-91.
116. Hobbes, Thomas. Leviatn l. Ed. Altaya. Barcelona. 1997. p. 107
"De modo que , na natureza do home, atopamos tres causas principais de disensin. A primeira a competencia; en segundo lugar, a desconfianza; e en terceiro lugar, a gloria.
A primeira fai que os homes invadan o terreo de outros para
adquirir ganancia; a segunda, para lograr seguridade; e a terceira, para adquirir reputacin. "
117. Cadernos, p. 55; Tamn aparece este texto baixo o ttulo "As
tres plagas" en publicacins durante a guerra e finalmente recollido no Sempre en Galiza no cap. XIII, do libro 11 . Se ben con modificacins como a substitucin do subttulo "Capitalismo" polo de
"Semifeudalismo" .
118. Beiras Torrado, X. M. "A economa galega na obra de Castelao ".
Por unha Galiza liberada. Ed. Xerais. 1984. Santiago. p. 205
119. Roca Cendn , Manuel "O pensamento econmico de Castelao".
Actas do Congreso Castelao l. Ed. Universidade de Santiago de
Compostela. 1989. Santiago de Compostela. p. 395 .
120. Rodrguez , F. e Lpez Suevos, R., op. ct p. 45.
121. Esta anlise non exclusiva de Castelao senn que en moitos
casos obra colectiva do nacionalismo do seu momento, mesmo
no post-franquismo, atopamos ideas compartidas coas aqu expresadas, vexase anlise terica en obras como Problemtica
nacional e colonialismo: O caso galego. de Francisco Rodrguez
e Ramn L. Suevos. Ed. Xistral. Santiago. 1978, no que se fala de
tres tipos de opresin (poltica, cultural e econmica) e no que
atopamos argumentos semellantes aos expostos polo nacionalismo galego de pre-guerra.
122. Op. cit . p. 16.
123. Balandier, Georges, El poder en escenas, Ed. Paids, Barcelona, 1994. p. 18.
124. Op . cil. p. 24.
125. Carvalho Calero, R., "Castelao contra a manipulacin ". p. 40-41
126. Balandier, G. op. cit . p.46
127. Blanco, Carme, "Pimpinela, o amor e o poder". Suplemento La
Voz de Galicia. 9-1-2000. p. 24
128. Bagara, "Una conversacin con el gran caricaturista gallego
Castelao". El Sol, 19-6-1936. Madrid. Reproducido no. N 7, Galicia Emigrante Buenos Aires. p. 28. e citado na px. 368 de Cestelao na luz e na sombra. De Valentn Paz Andrade. Ed. do Castro . A Corua. 1982.
129. Jacobson, Jodi L., "Discriminacin de Xnero. Un obstculo
para un desenvolvemento sostvel" . Ed. Secretara da Muller da

-238-

101

IPI E INI SI AIMIEI NI TI OI ID IE I ICI AI SI TI EI LIAIOI

CIG. Reproducido en Terra e Tempo , n 6/7, 1997. Santiago de

Compostela. p.61
130. Montero , Xavier. "O feminismo ", A Nosa Terra. N 120 , 25-51920. A Corua.
131. Xavier Castro lmbranos tamn ao respecto do programa do
PG: "no Ttulo 1I recoecase a igualdade de dereitos civs para a
muller; pero s para a muller casada no caso de emigracin do
marido! ". O galeguismo na encruci//ada republicana. Vol l. Ed.
Deputacin de Ourense . Ourense. 1985 . p. 478.
132. Snchez Muoz , Sonia e Garrido Couceiro , Xon Carlos. "A nacin imaxinada", en Terra e Tempo. N 6/7. Ed. Terra e Tempo .
1997. Santiago de Compostela.
133. Castelao e Surez Picallo , "Carta a Oliveira Salazar , Dictador de
Portugal ", in Verbas de Chumbo, p. 210. "a Galiza foi a moza que
ficou a tecer saudades. Galiza dralle a Portugal , en prenda de
amor , a fala e a arte ; Portugal doulle moitas veces a Galiza o
acorrro do seu brazo forte ".
134. Aretxaga , Begoa, "Xnero e o nacionalismo: a inherente inestabilidade de dous conceptos ". in Filosofa e xnero, Ed. Xerais ,
Vigo , 1996.
135. Panero Menor , M Carme "O tratamento da muller na narrativa
de Caste/ao . Un motivo de desmitificacin ". Andaina, n 12, xuIlo/xuo 1987. p. 9
136. Marx , C. e Engels , F., op. cit.
137. Aretxaga , Begoa, op. cit. , p. 104
138. Balandier , G. op. cit. p. 68.
139. Garca Negro , Pilar, "A narrativa de Castelao ", in Castelao contra
a manipulacin, p. 73.
140. Habermas. J ., Identidades nacionales y postnacionales. Ed.
Tecnos. Madrid. 1994. p . 91
141. Castelao , A. "Carta aberta de Castelao ", A Nosa Terra. n 98. 258-19. p. 4
142. Castelao , "Opinins", in El Pas, Pontevedra , 23-2-1933 . O texto
correspndese cun discurso pronunciado en Euskadi.
143. Bastida Freixedo , X. Miseria de la autonoma. p. 28.
144. Castelao. Castelao e Bveda , Irmns. A Nosa Terra. Extra 5-6. p. 79.
145. Castelao , As cartas de Amrica. "A Jos Antonio Aguirre, 12-61944" p. 28. Tamn escribe nos seus cadernos referndose a Porto Rico: "Dado que un Estado pequeno , practicamente incapaz
de soster a sa independencia". (2000 ,842) , e no Sempre en Galiza nas pxinas 214 , 295 , 459 e 480.
146. Sobre o materialismo cultural pdese consultar as obras de Marvin Harris entre as que destacamos Introduccin a la antropologa
general, Ed. Alianza, Madrid , 1983.

-239-

IX IO I IN I

IC IAI RI LI OI SI

IG IA IR IR III D IOI

147. Rodrguez Snchez , Francisco. Castelao e Bveda , Irmns. p.

45
148. Rousseau , J .-J., Consideraciones sobre el Gobierno de Polonia y
su proyecto de reforma. Ed. Tecnos . Madrid. 1988. p . 68 .
149. Ibidem. p. 6 1.

240 -

Bibliografa
Alonso Fernndez, B.: O exilio de Castelao, Ed. A Nosa Terra,
Vigo , 2000.
Alonso Montero , X., Ramos de Castro, Epifanio e Palms Casal ,
Ricardo: Aportacins pra unha bibliografa de Castelao, Ed .
do Castro , A Corua, 1970.
Alonso Montero , X.: Castelao, prosas recuperadas, Ed. Celta ,
Lugo , 1974.
Alonso Montero, X.: Ns. Ed . Jucar. Madrid. 1974.
Alonso Fernndez, B.: Antn Alonso Ros, Crnica dunhafidelida de, Ed. Laiovento, Santiago de Compostela, 1994.
Aretxaga, Begoa: Xnero e nacionalismo: a inherente inestabilidade de dous conceptos, in Filosofa e Xnero, Ed. Xerais ,
Vigo ,1996.
Balandier, Georges: El poder en escenas, Ed . Paidos, Barcelona,
1994.
Bastida Freixedo, Xacobe : La nacin espaola y el nacionalismo
constitucional, Ed. Ariel, Barcelona , 1998.
Bastida Freixedo, Xacobe: Miseria de la autonomia, una filosofia
del Estado autonmico, Universidad de Oviedo, Oviedo, 1999.
Beauvoir, Simone de: Para una moral de la ambig edad, Ed.
Plyade . Buenos Aires.
Beiras Torrado, X. M.: A economa galega na obra de Castelao,
in Por unha Calicia Liberada, Ed . Xerais, Vigo , 1984.
Beramendi, J. G. e N ez Seixas , X. M.: O nacionalismo galego.
Ed . A Nosa Terra, Vigo , 1995.
Beramendi , ]. G . e Villares Paz , R.: Actas Congreso Castelao ,
USC/ Xunta de Galic ia/Fundacin Castelao, Santiago de Compostela, 1989, 2 vols .
Berger, Peter L.: Para una Teora Sociolgica de la Religin, Ed.
Kairs. Barcelona 1981.
Berger, Peter e Luckmann, Thomas: La construccin social de la
realidad, Ed . Amorrortu , Buenos Aires , 1984.

241 -

IX IO I INI

ICI AI R IL IO IS I

IG IAI R IR III DIO I

Borras, Jos: Polticas de los exiliados espaoles 1944-1950, Ed.

Ruedo Ibrico, Francia, 1976
Brown, Norman O .: El cuerpo del amor, Ed. Planeta-Agostini,
Barcelona, 1986
Carvalho Calero , Ricardo: Escritos sobre Castelao , Ed. Sotelo
Blanco, Santiago de Compostela, 1989.
Castro, Xavier: O galeguismo na encrucillada republicana. Vol 1
e Il. Ed. Deputacin de Ourense. Ourense. 1985.
Clastres, Pierre: La sociedad contra el Estado, ed. Monte vila,
Caracas, 1978.
Clastres, Pierre: Investigaciones en antropologa poltica. Ed. Gedisa. Mxico. 1987 .
Davis, Horace B.: Nacionalismo y socialismo, Ed. Pennsula ,
Barcelona, 1975 .
Durn, ].A. : Castelao en EL SOL, Ed. Akal, Madrid, 1976.
Elorza, A.: La razn y la sombra. Una lectura poltica de Ortega
y Gasset. Ed. Anagrama. 1984. Barcelona.
Fernndez de la Vega, Celestino: O segredo do humor, ed. Galaxia, Vigo, 1983.
Foucault, Michel: Un dilogo sobre el poder. Alianza Editorial,
Madrid, 1995 .
Foucault, Michel: Genealoga del racismo, Ed. La Piqueta, Madrid, 1992 .
Gabel, Joseph: Sociologa de la alienacin, Ed . Amorrortu , Buenos Aires, 1970.
Garca, Xos Lois: Castelao i Catalunya, Ed. Alvarellos, Lugo,
1979.
Garca , Xos Lois: Discursos Parlamentarios (1931-1933), Ed .
do Castro, A Corua, 1978.
Gellner, Ernest: Naciones y nacionalismo, Alianza Editorial, Madrid, 1988.
Gellner, Ernest: Nacionalismo. Ed. Destino. Barcelona. 1998.
Georgel, Jacques: El franqu ismo, Historia y balance 1939-1969,
Ed. Ruedo Ibrico, Pars, 1971 .
Gondar, Marcial e San Martn Sola, Javier: Racionalidad Campesina y Relativismo Cultural, in Antropologa y Racionalidad,
Ed. Salvora. Santiago de Compostela, 1980.
Gutirrez, Eduardo: Introduccin ao Sempre en Galiza, Ed. do
Castro, Sada, 1986.
Habermas , Jrgen: Identidades nacionales y postnacionales, Ed .
Tecnos, Madrid, 1994.
Habermas, Jrgen: Teora y praxis, Ed. Altaya, Madrid, 1999.
Hauser, Arnold: Sociologa del arte, 2. arte y clases sociales, Ed.
Guadarrama, Barcelona, 1977.

242 -

101 IP IEINI S IAIMIEI N IT IOI IDIE I ICIAI S ITI EI LIAIO'

Hobbes , Thomas: Leviatn. Ed. Altaya. Barcelona. 1997.

Jouvenel , Bertrand de: Los origenes del estado moderno, Ed. Aldaba , Madrid, 1977.
Lewontin, R.C., Rose , Steven e Kamin, Leon j.: No est en los genes, Ed. Grijalbo, Barcelona, 1987
Locke , john: Ensayo sobre el Gobierno Civil, Ed. Alba , Madrid,
1997.
Marx, C e Engels, F.: La ideologa alemana, in Obras Escogidas
1 Ed. Progreso. Moscova ,1981.
Mguez, Alberto: El pensamiento poltico de Castelao, Ed. ova
Galiza , 1975.
Monteagudo, Henrique: Alfonso R. Castelao, Xunta de Galicia,
Santiago de Compostela , 2000.
Nietzsche , F., Asi habl Zaratustra. Alianza Editorial. Madrid.
1981.
oia Campos, Camino: Documento de Castelaosobre a cada do gobe1710 Giral, in A trabe de ouro, n 12, Ed. Sotelo Blanco, S. de
Compostela, 1992.
Otero, David: Castelao corenta anos despois (1950-1990), Ed.
do Castro , Sada , 1991.
Paz Andrade , V.: Castelao na luz e na sombra, Ed.' do Castro,
Sada-A Corua, 1982.
Pi Y Margall , Francisco: Las Nacionalidades, Ed. Alba , Madrid,
1996.
Pi eiro, R.: Da miria acordanza, in Grial, n 111, Galaxia, Vigo ,
1991.
Porta Martnez, Pablo: 193 7, Castelao e Souto en Valencia, Ed.
do Castro , Sada, 1985.
Preston, Paul: Franco) caudillo de Espaa, Ed. Grijalbo Mondadori, Barcelona, 1998.
Rei Romeu, Manuel: Arte e verdade, Ed. do cumio, Vilaboa ,
1991.
Rei Romeu , Manuel: Castelao e Sempre en Galiza, Ed. Laiovento , 1996.
Rodrguez Castelao, Alfonso Daniel: (1977a) Sempre en Galiza,
Akal Editor, Madrid.
- (1975) Escolma Posible, Ed. Galaxia, Vigo.
- (1976) Castelao: prosa do exilio, Ed. do Patronato da Cultura
Galega , Montevideo.
- (1977b) Diario 1921. Ed. Galaxia. Vigo.
- (1990) As cartas de Amrica, Ed. A osa Terra , Coleccin A
osa Cultura, n 12, Vigo.
- (1992) A crisis do goberno Gira 1, in A Trabe de Ouro, n 12,
Tomo IV, Santiago de Compostela

-243-

IX IO I IN I

ICI AI RI LI OI SI

IGI A IRI RI II D IO I

(1993) Cadernos, Ed.Galaxia, Vigo

(1999) Obras 1, Ed . Galaxia, Vigo
(2000) Sempre en Galiza, Edicin crtica, Parlamento de Gali cia/USC , Santiago de Compostela
Rodrguez Fer, Claudio: Castelao, Verbas de chumbo, Ed. Sotelo
Blanco, Santiago de Compostela, 1992.
Rodrguez, Francisco e L. Suevos, Ramn: Problemtica nacional e colonialismo: O caso galego Ed. Xistral. Santiago. 1978.
Rosales, Manuel: A narrativa de Castelao, Ed. Sotelo Blanco,
Santiago de Compostela, 1997.
Rousseau, jean-Iacques: Proyecto de Constitucin para Corcega,

Consideraciones sobre el Gobierno de Polonia y su proyecto de

reforma , Ed. Tecnos, Madrid, 1988 .
Rousseau, jean-Iacques: El contrato social, Ed. Altaya, Barcelona, 1993.
Rousseau, jean-Iacques: Discurso sobre las ciencias y las artes,
Ed. Alba , Madrid, 1999 .
Rubio, Fanny: Castelao en tres tiempos, in Historia 16, n 119,
Ed. Informacin y revistas S.A. Madrid, 1986.
Sartre, J. P. El existencialismo es un humanismo, Ed. Orbis, Barcelona. 1985.
Sartre , J. P . El ser y la nada, Alianza Universidad/Losada.
1984.Madrid.
Smith, Anthony D. : Las teoras del nacionalismo, Ed. Pennsula,
Barcelona, 1976 .
Smith , Anthony D.: La identidad nacional, Ed. Trama Editorial
S.L., Madrid, 1997.
Soto Fernndez, L.: Castelao, a UPG e outras memorias, Ed. Xerais, Vigo, 1983 .
Tarrow, S. El poder en movimiento. Alianza Universidad. Madrid. 1997.
Tllez, Antonio: A guerrilla antifranquista de Mario Langullo O
Pinche, Ed . A Nosa Terra, Vigo, 2000.
Touchard, Jean, Historia de las ideas polticas, 2 vol., Ed. Crculo de Lectores, S.A., Barcelona, 1990.
Tusel1, Javier: La dictadura de Franco, Ed. Altaya, Barcelona, 1996.
Varela Jcome , Benito: Estructuras de la narrativa de Castelao,
Librigal, A Corua, 1973.
W AA: Homenaxe a Castelao, Universidade de Santiago, Vigo , 1976.
WAA, Castelao e Bveda) Irmns, Ed. A Nosa Terra, Vigo , 1986.
VVAA: Castelao contra a manipulacin, Ed. Xistral, Santiago de
Compostela, 1984.
Weber, Max: El poltico y el cientfico. Ed. Altaya, Barcelona,
1997.

- 244-

ndice

Limiar ..
Teora ou praxe .
Sentimento ou razn .
Dignidade ou felicidade ..
Xustiza ou liberdade ..
Clase ou nacin .
Individuo ou sociedade .
Vontade ou poder ..
Xnero ou nacin.
Materia ou forma .
O patriotismo: a sntese .
Notas ..
Bibliografa...

13
39

65
99
111

129

153
183
203
223
231
241

Este libro,
O pensamento de Castelao,

de Xon Carlos Garrido Couceiro,

rernatouse de imprentar no
obradoiro da Comercial Grfica Ns, S. A.
o 30 de Xaneiro do ano 2001

Un libro que ofrece lias de

reflexin que abren novas
perspectivas de cara a fxar, con mis
precisin, o ideario de algun, como
Castelao, tan excesivamente citado
como ignorado. Cando non
intencionadamente invertido e volto
contra si mesmo. Con O pensam nto
de Castelao bscase concretar con
maior exactitude unha deftacn e
-por que non dicllo-- unha
correcta etiquetaxe que evite o
fraude na difusin da personalidade
de Castelao.
Un fraude que non debe
sorprendernos, ou que houbo
algn caso na historia do
pensamento en que o poder
respectase a memoria de quen o
combatera toda a sa vida?

ISBN 84-95350-68 -8

9 788495 350688