You are on page 1of 7

Sistemadecalibraodevlvulasindustriais

AtitudeEditorial
Edio41,Junhode2009
PorAlineMarquesLopeseTelmaCrtesQuadrosdeAndrade
Conjuntodeequipamentosinterligadoseestruturadosgaranteconfiabilidadeemsistemasdecalibraodevlvulasde
controledeprocesso
Muitosprocessosrequeremequipamentosdecampoecontroladoresdedicadosparagerenciarprocessos.Umequipamentode
campopartedeumcontrolerealimentadoesualocalizaopermitemediretransmitirvariveisdeprocesso.

Umdoselementosfinaisdecontrolemaisutilizadoavlvuladecontrole,quecapazdevariararestrioaoescoamentode
umfluidoemrespostaaumcomandorecebidonaformadeumsinalpadro.Apsumdeterminadotempodeoperao,as
vlvulasapresentamnvelcrescentedevazamentodecorrentedodesgastenaturaldaspartesinternas,necessitandomanuteno
paraasubstituiodoselementosvedantesparamanteraconfiabilidadedeseufuncionamento.

Aoperaodamaioriadosprocessosindustriais,especialmentenasindstriasqumicasepetroqumicas,envolveumgrande
riscodevazamentosdefludosqumicos,incndioseatexploses.Ossistemasdeinstrumentaodesegurana(SIS)foram
especificamentedesenvolvidosparaaproteodopessoaldeoperao,doequipamentoedomeioambientepormeioda
reduodaprobabilidadeoudaseveridadedessesacidentes.
EmmuitospasesexistemnormasrelacionadasaosSISquetemefeitodelei,compenalidadesprevistasquandohoseu
descumprimento,podendoresultaremaocivilecriminaltantocontraempresascomocontraindivduosenvolvidos.No
BrasiljsoutilizadososSISemvriasaplicaese,pensandonaseguranadepessoas,equipamentoseprocessos,propese
nestetrabalhoautilizaodeumsistemadecalibraodevlvulaseletropneumticasdecontroledeprocessoindustrial,
denominadoWorks,queumconjuntodeequipamentosinterligadoseestruturadosdeformaarealizaracalibraode
vlvulasdecontroledeprocessodemaneiraseguraeconfivel.
Apartirdautilizaodeinstrumentosadequadosinterligadosaumcomputador,podeseeliminaroerrodeparalaxeeobtera
realposiodavlvulacalibrada.Oresultadoumaoperaomaisconfivel,commenortempoembancadaeregistrodos
dados,emaiorprecisonocontroledeposiodeaberturacomconsequentemelhoranodesempenhodasmalhasdecontrolee
deotimizao.
TECNOLOGIASDEINTERCONEXOETRATAMENTODESINAIS
Logoapsofinaldadcadade1960,surgiramoscontroladoresprogramveis,revolucionandoocontroledemanufaturaseo
controlediscreto.Umcontrolador(computadordedicado)poderodarumcontrolelgicoparaacionarvlvulasdeposio,
motores,etc.,quesoelementosfinaisemumcontrolerealimentado.
Nametadedadcadade1970,comaevoluodoscomponenteseletrnicos,surgiuoprimeiroSistemadeControleDigital
Distribudo(SDCD),masmesmosendoumatentativapelaeficinciaepelaperformance,mostrousedeficientecomo
surgimentodosequipamentosmicroprocessados,poisestavampreparadosparaprocessarsomenteinformaesdecontrole.
Noinciodosanos1980,comocrescimentodatecnologiabaseadaemmicroprocessadores,podeseverolanamentode
sistemasdecontroledistribudocomalgumasparticularidades,taiscomo:sinaisde4~20mA,comdoisouquatrofios,
mediesanalgicaseoperaesdigitais.FoientoqueapareceuatecnologiaFieldbus,quetornouseumprotocolode
comunicaoaberto,emquesepodeobservarsinaisdigitaisexplcitos,conexesdedoisouquatrofios,taxadetransmissode
31,25kbits/sparaequipamentosdecampo,etc.
ExistemnormasqueexigemqueaindstriadetermineumNveldeIntegridadeDesejado(SIL)paratodasasaplicaesde
SistemasInstrumentadosdeSegurana.PodesetraduzirSILcomosendoonvelderobusteznecessrioaserimplantado,de
formaaminimizarosriscosdoprocessoanveisaceitveis.OSISumsistemaquegaranteaseguranadeinstalaes
industriaispelaautomao,garantindoocontroledasvariveisdoprocessoesuapermanncianosvaloresespecificados.

AsnormasatuaissobreSistemasInstrumentadosdeSeguranatmcomodenominadorcomumnoseremnormasprescritivas,
massimorientadasparaexigirqueseatinjaumnveldeperformancedesejadopelosistema.Asvlvulasparacontrolede
processoso,namaioriadasvezes,ofatormaisdeterminantequandosetratadecalcularoSIL.Devidoenormevariedadede
condiesdeaplicaonaindstriadeprocesso,existecarnciadedadosadequados,assimcomodedispositivosaprovados.
Mediantepesquisademercado,observousequeosmtodosutilizadosparacalibraodevlvulasdecontrolepodemser
susceptveisafalhaspor,emgeral,nopossuremumdiagnsticoconfiveldasleiturasobservadas.Istoocorrepelofatodese
realizaroprocedimentosemutilizarumtransmissordeposio,quefornecearealposiodavlvula,implicandoerrosde
paralaxe,isto,adiferenaentreoqueobservadovisualmentepelooperadoreoqueuminstrumentomedecompreciso.
ConformeKarte,osprocedimentosdetestedotipotestedecursopodemfornecerumacoberturadediagnsticomais
abrangente,auxiliandonaobtenodedadosmaisconfiveisparaamalhacomoumtodo.Entretanto,otestedecurso
realizadosemaempregabilidadedeinstrumentosdeverificaoecontrolefazeleperderaconfiabilidade.
Ossoftwaresqueacompanhamsistemasdecontrolesjgerenciamofuncionamentodealgunsequipamentos.Paraa
implantaodesoluesdestetipo,quepodemseradquiridasindependentementedosistemadecontroleutilizado,
necessrioqueestessistemasutilizeminstrumentosdecampointeligentes,quepossuamacapacidadedese
autodiagnosticarem.
TECNOLOGIASESUBSDIOS
Aopopelaimplementaodesistemasdecontrolebaseadosemredesrequerumestudoparadeterminarqualtipoderede
possuiasmaioresvantagensdeinstalaoaousuriofinal,quedevebuscarumaplataformadeaplicaocompatvelcomo
maiornmerodeequipamentospossveis.
Surgedaaopopelautilizaodearquiteturasdesistemasabertosque,aocontrriodasarquiteturasproprietrias,emque
apenasumfabricantelanaprodutoscompatveiscomasuaprpriaarquiteturaderede,ousuriopodeencontraremmaisde
umfabricanteasoluoparaosseusproblemas.
AredeFieldbusinterligaosequipamentosdeI/Omaisinteligentesepodecobrirdistnciasmaiores.Osequipamentos
acopladosredepossuemintelignciaparadesempenharfunesespecficasdecontrole,taiscomoloopsPID,controlede
fluxodeinformaeseprocessos.OsprotocolosdecomunicaoimplementadosnomduloDFI302utilizadosooEthernet
TCP/IPeFiedbus,osmaispopularesprotocolosindustriaisdaatualidadeequeserocomentadosaseguir.
OLEServerAplicativoservidorOPC/OLE
DeacordocomadefiniodaOPCFoundation,OLEforProcessControl(OPC)ummecanismoqueprovmeiosde
padronizaracomunicaoentreinmerasfontesdedados,sejamelesequipamentosdechodefbrica,oubancosdedados
numasaladecontrole.
AOPCFoundation,umaorganizaocomfinsnolucrativos,estabeleceuumsetdeinterfacespadronizadasObjectLinking
andEmbedding/ComponentObjectModel(OLE/COM),afimdegarantirumagrandeinteroperabilidadeentreaplicaesde
automaoecontrole,equipamentosdecampo,eaplicaescomerciaisnocontroledeprocessodeumaindstria.Estesetde
interfaces,baseadosnatecnologiaOLE/COMdaMicrosoft,definemobjetospadronizados,mtodosepropriedadespara
servidoresdeinformaoemtemporeal,comosistemadeprocessodistribudo,PLC,equipamentosinteligentesafimde
comunicarainformaoqueestesservidorespossuemcomaplicaesquetambmentendamopadroOLE/COM.
Aarquiteturacliente/servidorviaOLEumaarquiteturadeprocessamentodistribudoqueforneceumanicavisualizaodo
sistemaaosusurioseaplicaesepossibilitaautilizaodeserviosemumambientederede,independentedalocalizao,
daarquiteturademquinaoudoambientedeimplantao.
UmavezqueoservidortenhaumainterfaceOPC,qualquerclientepodeacessardispositivosdecampodeformapadro.O
OLE/COMuneosfornecedoresdehardwarecomosdesenvolvedoresdesoftware.OOLEServerparaWindowsaporo
servidordosoftwarequerealizaaconexoentreoladoclientedosoftwareeaDFI302.OacessoaoOLEServerpodeserfeito
localmente(conexolocalServerinstaladonamesmaestaodoclienteOLE)ouporumarede(conexoremotaserver
instaladoemoutraestao).
Resumidamente,asaplicaesOPCclientes,comoumsoftwaresupervisrio,utilizaseudriverOPCclientparacomunicarse
deumamaneirapadronizadacomsoftwaresquesoservidoresdeinformao,comooOLEServer.

ElipseSCADASistemaSupervisrio
SistemasSupervisriossosoftwaresquepermitemquesejammonitoradaserastreadasinformaesdoprocesso.As
informaespoderoservisualizadasporintermdiodequadrossinticosanimadoscomindicaesinstantneas.Osistemaa
serdesenvolvidoutilizarosupervisrioElipseSCADA.OsnsdoSistemadeSupervisoeAquisiodeDados(SCADA)so
responsveispelaaquisioeenviodedadosaoprocesso,constituindoumapontedeinformaoentreosupervisrioeo
instrumentodigitalsupervisionado.
OElipseSCADAumaferramentaparaodesenvolvimentodesistemasdesupervisoecontroledeprocessosquepermitea
monitoraodevariveisemtemporeal,viagrficoseobjetosqueestorelacionadoscomasvariveisfsicasdecampo.
Tambmpossvelfazeracionamentoseenviaroureceberinformaesparaequipamentosdeaquisiodedados.
OobjetoOPCServerumclienteOPCquepossibilitaacomunicaocomumdeterminadoequipamentooudispositivo,
utilizandooprotocoloOPC.OOPCServerarepresentaodeumservidorOPCDAdentrodoElipseSCADA,oquepermite
oenvioerecebimentodedadosemtemporeal.
SensorHALL
OssensoresdeEfeitoHallconstituemumadasmelhoresopesparasensoriamentodecamposmagnticos,principalmente
quandoseexigevelocidadeepreciso.OprincpiodefuncionamentodoefeitoHallamudanadacondutividadedeum
elementoempresenadecamposmagnticos.Eleforneceumatensodesadaqueproporcionalaocampomagntico
aplicado.Estesensormagnticoidealparausoemsistemadesensordeposiolinearourotativo,almdeserimunes
trepidaesmecnicas.
Oprodutoexternoindicaqueaforatemumadireomutuamenteperpendicularaofluxodecorrenteeaocampomagntico.
Quandosetemumfluxodecorrenteemummaterialsujeitoaumcampomagnticoperpendicular,ongulopormeiodoqualo
fluxodecorrentemudadopelocampomagnticoconhecidocomonguloHalleumparmetrodependentedomaterial.
Aslinhasequipotenciaisaolongodocomprimentodomaterialsoinclinadas,eissonoslevaatensodeHallmedidaaolongo
domaterial.Ouseja,temseumatensoproporcionalaocampomagnticoaplicado.
DEFINIODOSEQUIPAMENTOS
Osequipamentosinteligentesutilizadosencontramsedetalhadosaseguir,conformedefiniodofabricanteSMAR
EquipamentosIndustriais.
DFI302FieldbusUniversalBridge
ODFI302umelementochavenaarquiteturadistribudadosSistemasdeControledeCampo.Esteprovserviosde
comunicaoparacontrole,supervisousandoOPC,configuraoemanutenousandoOLE.
FontedealimentaoparaoBackplane
umafontedetensoACdeentradauniversalesadas5Vdc(alimentaoparaobackplane)e24Vdc(usoexterno).
DF52FontedeAlimentaoparaFieldbus
OmdulodefonteutilizadocompostodeumafonteuniversaldeentradaAC(90a264Vac,47a63Hzouumequivalente
DC),eumasada24Vdcisolada,proteocontracurtocircuitoesobrecorrente,pico(ripple)eindicaodefalha,apropriada
paraalimentaodeelementosFieldbus.
DF51Mduloprocessador
OmduloprocessadorDF51ummduloquemanipulaacomunicaoeastarefasdecontrole.
PSI302PImpednciaparafontedealimentaoFieldbus
Afunodaimpednciaparafontedealimentaoimplementarumcircuitocomimpednciadesadaque,emparalelocom
osdoisterminadoresdelinhade100?2%cada,resultariaemumaimpednciadelinhadaordemde50W.Estaimpedncia
implementadaporumcircuitodecontroledeimpedncia.OPSI302Pumdispositivodecontroledeimpednciaativa,no
isolado,indispensvelparaaimplementaodeumaredeFieldbus,deacordocomrequisitosdenormasvigentes.Este
dispositivoapresentaumaimpednciadesadaque,emparalelocomosdoisterminadoresdelinhaFieldbus(resistorde100W
emsriecomcapacitorde1mFexigidospelanormaIEC115582),resultaemimpednciadelinhapuramenteresistivapara
umalargafaixadefrequncia.Eleevitaadesagradveloscilaoedistorodesinal,decorrentedavariaodosinalde
comunicao.
BT302TerminadorFieldbus
EmFieldbus,oframedetransmissofeitopelamodulaodacorrenteeoframederecepofeitopelatensopercebida.A

principalfunodeumterminadorevitarreflexodosinaldetransmisso.Emumalinhainfinitadetransmissodesinalcom
impednciacaractersticaZ0,ossinaisdecomunicaofluemdeformaunidirecional.Casoalinhaapresenteumajuno,
existirumdescasamentodeimpedncia(impednciadeentradadajunodiferentedaimpednciacaractersticadalinha).
Sendoassim,osinalencontraumabarreira,oqueacarretaumareflexodosinalcomumaamplitudeproporcionalaeste
descasamento.Estareflexo,desentidoopostoaosinaltransmitido,irsesobreporaestesinal,ocasionandosriasdistores
nosinaloriginal.Seemtodasasextremidadesdalinhaenasjunesasimpednciasestiveremcasadas,oefeitodereflexoser
eliminado,comosealinhafosseinfinita.
Pornorma,umalinhaFieldbusdeveapresentarumaimpednciacaractersticaZ0de100?20%@31,25kHzeosterminadores
devemapresentarumaimpednciade100?2%,considerandoafaixadefrequnciade7,8kHza39kHz(0,25x31,25kHza
1,25x31,25kHz).
OdispositivoBT302umTerminadorFieldbusdesenvolvidodeacordocomosrequisitosdanormaISAS50.021992(IEC
11582).Possuiconceposimples,consistindoemumaredeRCcomresistorde100?emsriecomumcapacitorde1F.
UmaredeFieldbusprecisadedoisterminadores,umemcadafinaldotroncoprincipal.ComoaPSI302utilizadajpossuium
terminador,somenteumBT302requerido.
FI302ConversordeFieldbusparacorrente
OFI302umconversordestinadoainterfacearSistemasFieldbuscomvlvulasdecontroleeatuadores.Eleproduzumasada
de4mAa20mA,proporcionalentradarecebidapelaredeFieldbus.
IF302ConversordecorrenteparaFieldbus
OIF302umconversordestinadoainterfaceartransmissoresanalgicoscomumaredeFieldbus.Elerecebesinaisdecorrente
tipicamentede4mAa20mAou0a20mAetornaosdisponveisparaumsistemaFieldbus.
TP301Transmissordeposio
OTP301umtransmissorinteligenteparamedidasdeposio,comelepodesemedirdeslocamentooumovimentotipolinear
ourotativo.Podeserusadoparacontrolarposiodahastedequalquertipodevlvulaououtraaplicaoquenecessitemedira
posio.Seuprincpiodefuncionamentobaseadonosensordeposioporefeitohall.
FY301Posicionadorinteligentedevlvulas
OFY301umposicionadorinteligenteparavlvulasdecontrolelinear,aosimplesouaodupla.OFY301baseadono
bicopalheta,consagradopelousonocampoenosensordeposioporefeitoHall,mencionadoanteriormente.
BLOCOSFUNCIONAIS
AFigura1arepresentaogenricadeumblocofuncionalquepossuisuasentradas,sadaseparmetrosdecontrole.
Figura1Diagramageraldeumblocodefuno
Oprotocolodecomunicaotratadointernamentepelosprpriosblocosfuncionaisquesoresponsveistantopelas
comunicaescclicas(publicaesdeparmetrosparasupervisoelinks)quantopelascomunicaesacclicas(notificaes
dealarmes/eventos,informaesdediagnsticoededisplay,etc.).
CONSTRUODOSISTEMADECALIBRAODEVLVULAS
Paraconstruodosistemadecalibraodevlvulas,foiconfeccionadaumabancadaemaocarbonoparaapoiodasvlvulas,
ferramentaseequipamentos,comdispositivosadequadosparatesteemvlvuladediversosdimetros(a14).VejaFigura2.
Figura2FotodosistemadecalibraodevlvulasWorks
Olayoutdefixaodasvlvulasdedimetrosmaioresfoidefinidoconsiderandoseucentrodegravidade,tornandosua
construomaisleve,almdeatenderaosrequisitosdeseguranadoprocesso.Osistemadeleituradaposiorealdavlvula
utilizaatecnologiadesistemadeefeitoHall.Considerandoqueessesistemaatendertambmavlvulascomentradadesinal
4~20mA,utilizaseumconversorFIparafazerocancelamentodossinais.
AdefiniodoprojetoempregaumconversorIFparacaptaodosinaldeposio,considerandoquenomercadoexistem
posicionadoresquejdisponibilizamosinaldeposiodavlvulaem4~20mA,tornandodispensvelautilizaodoTP.O
TPtemoobjetivodetransmitiraosistemaaposiorealdavlvula,fazendoaleituradeposiopelaleituramagnticadoim
instaladonahastedavlvula.

OmdulodecomunicaoFieldbuscomunicacomosoftwaredesupervisoviaEthernete,pormeiodosoftwarede
superviso,podesemonitorartodooprocessoegerarosrelatriosdeperformancedostestes,quepodemserimpressos.
Diagramadefuncionamento
Pormeiododiagramadefuncionamento(Figura3),podeseobservarmelhorcomotrabalhaosistemaWorks.Nodiagrama,o
FIrecebeosinalFieldbus(sinaldigital)econvertepara4~20mA(sinalanalgico),enviandooparaoposicionador.No
posicionadorosinalanalgicoconvertidoempneumtico,3~15psi.Avlvularecebeosinalpneumticoeoconverteem
0~100%,posiodesuaaberturaoufechamento.
OTPrecebeosinaldeposioeoconverte,novamenteem4~20mA,
enviandooparaoIF,querecebeestesinaleoconverteparaFieldbus.Estesinalpassapelomdulo(DFI),segueviaEthernet
paraocomputadoreutilizadopelosoftwarequesupervisionatodooprocesso.
OsdadosobtidossolanadosnaplanilhaeletrnicaquepossuioCritriodeAceitao(CA)referenteaoclienteem
especficoequeresultaemumcertificadodecalibrao.
Figura3DiagramafuncionaldosistemaWorks
PormeiodoSYSCON,oprojetodivididoemduasetapas:configuraolgica(arranjolgicodoprocessodivididoem
clulasdeprocessoemdulosdecontrole)edistribuiofsicadarededeinstrumentos(distribuiofsicadosinstrumentos
nasinterfaces).
Aconfiguraodosinstrumentosconsiste,basicamente,nointerligamentolgicodosdiversosblocosfuncionais
implementadosemcadadevicedaredepormeiodoSYSCONeadefiniodosparmetrosdecontroledecadabloco.
PeloOPCServer,inclusonoElipseSCADA,eutilizandosuaferramentaOrganizereoOLEServerdaSMARfoirealizadaa
comunicaoentreosinstrumentosFieldbuseosistemasupervisrio.Algumastelasquegerenciamoprocessodecalibrao
podemservistasnasFiguras4,5e6.
Figura4Telainicialdoprocesso
Figura5Teladeacompanhamentogeraldosistema
Figura6Teladevisualizaoeimpressodehistrico
CERTIFICADODECALIBRAO(CA)
Parafacilitaravisualizaoeregistrarasoperaesdesenvolvidaspelosistema,tmse,tambm,umaplanilhaeletrnicade
anlisedosresultados,comaqualfoipossveldiagnosticarataxadeerronavlvulacalibrada,conformeCAdocliente.Os
valorescolhidosresultaramemumcertificadodecalibraoquefornecidoaocliente,comgrficoseparecerdosresultados.
RESULTADOSEDISCUSSO
Oobjetivoprincipaldotrabalhofoidesenvolverumsistemadecalibraodevlvulaseletropneumticasdecontrolede
processoindustrial,implantandotecnologiasdecomunicaodedadosanalgicosedigitaisparaacionamentodevlvulase
monitoraodesuaposioduranteostestes.
Pormeiodeumabancadaobservandoseucentrodegravidade,ganhousemaisleveza,melhorfacilidadedelocomoo,alm
depoderatenderaoclienteinloco,observandoparmetrosdeseguranaemseutransporte.Aadoodeleiturautilizando
tecnologiadeefeitoHallumdiferencialimportante,poisnohcontatomecnicodenenhumadaspartes,implicandouma
leiturasegura,seminflunciasesemdesgastedepeas.
AutilizaodeconversoresFieldbus/correnteecorrente/Fieldbus,bemcomodoposicionadorcomentradadesinalde4~20
mA,fazosistemaseruniversal,atendendoatodosostiposdevlvulas.Istoquerdizerqueasvlvulasquetmentradadesinal
de4~20mAutilizamoconversorFIparacancelarosinal.OIFutilizadoparacaptaodosinaldeposionaquelasquej
disponibilizamparaosistemaosinaldeposioanalgicojaquelasquenodisponibilizamestesinal,fazemusodo
transmissordeposio.

AutilizaodeinstrumentosFieldbuspermiteoacompanhamentoetodaamonitoraodosistemaviasupervisrio,
possibilitandotambmoregistro,histricoeaelaboraodecertificadodecalibrao,comprovandoocomportamentoda
vlvulacalibrada.
CONCLUSO
Odesenvolvimentodeumsistemauniversaldecalibraodevlvulaseletropneumticasdecontroledeprocessoindustrialfoi
plenamentealcanado.Comtodaasistemticaempregada,alcanouseumsistematotalmenteautomatizado,confivelecom
registrodosdadosparaimpressoderesultadosegeraoderelatrios.AindatemcomodiferencialumaIHMagradvelede
fcilmanuseioecontrole,almdamonitoraoeohistricodetodasasvlvulascalibradas.
REFERNCIAS
1CASSIOLATO,CsarANDRADE,DanielTeixeiradeAndrade.EmuladordeequipamentosdecampoH1.Controle&
Instrumentao.SoPaulo,ano10,n.105,p.4849,jun.2005.
2PONTIFCIAUNIVERSIDADECATLICAPUC.DepartamentodeQumica.Teoriadecontroledomniotemporal.Rio
deJaneiro,2006.Disponvelem:http://wwwusers.rdc.pucrio.br/werneckr/cp_cap0400.htm.Acessoem:17maio2006.
3SOLEKI,EricROCHA,Darci.Posicionadoresinteligentesemsistemasdedesligamentodeemergncia(Emergency
Shutdown).Controle&Instrumentao.SoPaulo,ano9,n.95,p.6365,ago.2004.
4ESTEVES,MarcelloRODRIGUEZ,JooAurlioV.MACIEL,Marcos.Sistemadeintertravamentodesegurana.Resende,
2003.Disponvelem:http://www.professores.aedb.br/arlei/AEDB/Pj2003/Monografia5.doc.Acessoem:22abr.2006.
5PETROBRAS,CatlogodeNormasTcnicasPetrobrsN2273:verificao,calibraoetestedevlvuladecontrole
(procedimento).RioeJaneiro,jan.1990.1CDROM.
6PACHECO,LucianaPEREIRA,FelipeCARDOSO,DeniseLopesCardoso.Como(eporque)determinaroSILdeum
SistemaInstrumentadodeSegurana?Controle&Instrumentao.SoPaulo,ano9,n.95,p.5461,ago.2004.
7KARTE,ThomasVARGAS,Roberto.Confiabilidademaisamplaparaoselementosfinaisdecontrole.Controle&
Instrumentao.SoPaulo,ano10,n.104,p.2729,maio2005.
8TEMPOparadodinheirojogadofora.PetroeQumica.SoPaulo,n.275,ago.2005.Disponvelem:
http://www.petroequimica.com.br/edicoes/ed_275/275.html.Acessoem:12jan.2006.
9SMAREquipamentosIndustriais.ComoimplementarprojetoscomFoundationFieldbus.Cap.1.2006.SoPaulo,1CD
ROM.
10SENAIServioNacionaldeAprendizagemIndustrial.EscolaSENAIProf.Dr.EuryclidesdeJesusZerbini.
InstrumentaoDigital.SoPaulo,2006.1CDROM.
11SMAREquipamentosIndustriais.ApostiladeConceitosdeComunicaoFieldbusFoundation.SoPaulo,2002,1CD
ROM.
12SMAREquipamentosIndustriais.Fieldbus:manualdeinstruesdosblocosfuncionais.SoPaulo,mar.2006,1CDROM.
13SMAREquipamentosIndustriais.SYSCON:SystemConfigurator.EUAn.6.095.6745.841.654.Set.2004,1CDROM.
14ATOSAUTOMAOINDUSTRIALLTDA.OPCserver/Manual.SoPaulo,nov.2002.
15SMAREquipamentosIndustriais.SMAROLEServer:ConfigurandoosOLEServers.SoPaulo,2006,1CDROM.
16ARAJO,JairJonko.Interfacedecomunicaoentreambientedemodelagemesistemasupervisrio.Pelotas,RSp.14,
2000.Disponvelem:http://www.ufpel.tche.br/prg/sisbi/bibct/acervo/info/2000/MonoJonko.pdf.Acessoem:6abr.2006.
17ElipseSCADA:HMI/SCADASOFTWARE.RioGrandedoSul,2005.v2.8,1CDROM.
18BRAGA,Newton.ComofuncionamossensoresHalleamaneiradeescolhlos.Sabereletrnica.SoPaulo,n.392,nov.
2005.Disponvelem:http://www.sabereletronica.com.br/edicoes/edicoes.asp?comando=392.Acessoem:11abr.2006.
19CASSIOLATO,Csar.SensorHall:Atecnologiadosposicionadoresinteligentesdeltimagerao.Controle&
Instrumentao.SoPaulo,ano10,n.106,p.3740,jul.2005.
20SMAREquipamentosIndustriais,ArquiteturaFoundationFieldbus.SoPaulo,maio2006.Disponvelem:
http://www.smar.com/brasil/Fieldbus.asp.Acessoem:27maio2006.
21SMAREquipamentosIndustriais.ComoimplementarprojetoscomFoundationFieldbus.Cap.3.2006.SoPaulo,1CD
ROM.

ALINEMARQUESLOPESengenheiramecatrnica.
TELMACRTESQUADROSDEANDRADEfsica,mestreedoutoraemGeofsica,especialistaemtermodinmicae
DiretoradeFortalecimentoTecnolgicoEmpresarialdaSecretariadeCincia,TecnologiaeInovaodoEstadodaBahia.

EstetrabalhofoipremiadopeloProgramadeBolsasdeApoioaoDesenvolvimentodeIniciaoTecnolgica(BITEC),
InstitutoEuvaldoLodi(IEL),SebraeeCNPq.
Vejatambm:
Itensrelacionados:
22/09/201400:00Cabosparaaplicaonageraodeenergiaelica
22/09/201400:00DesafiosparaimplantaodaLT500kVTucuru/Manaus.
18/08/201400:00Plantasdecogeraoemcentroscomerciais
23/07/201400:00Telecomandoemsubestaesassistidas.
23/07/201400:00Barramentosblindados:assimaeletricidadeviajaporumaautoestradaParteIV
Itensmaisatuais:
11/06/201011:13MMEdiscutecriaodeumprogramabrasileirodesmartgrid
24/05/201011:40Especificaodesistemasdemonitoraoonlineparatransformadoresdepotnciabaseados
emumaarquiteturadescentralizada
24/05/201010:57InstalaodecanaletasdePVC
24/05/201010:46OportunidadesparaexpansodageraodistribudaecogeraonoBrasil
24/05/201008:48INCIDNCIADERAIOSEMPRDIOSParteII
Itensmaisantigos:
23/05/201021:01Barramentosblindados
23/05/201019:07Contedodoprograma
23/05/201018:59ITCNetelegeasmaioresdaconstruo
23/05/201018:53Oespectrodasfontesdeluzeosnveisbaixosdeiluminao:obsico
23/05/201018:48Smartgridofuturocertodadistribuiodeenergiaeltrica?
<<Pginaanterior

Prximapgina>>

You might also like