Professional Documents
Culture Documents
dossier: a consulta
A consulta em 7 passos
Execuo e anlise crtica de consultas
em medicina geral e familiar
Vtor Ramos*
RESUMO
Este artigo resume um modelo de anlise crtica de consultas de medicina geral e familiar (MGF). uma proposta de trabalho
adaptvel a cada situao concreta. Comeou por ser, em 2005, um pequeno exerccio de apoio formao de internos da
especialidade, no Centro de Sade de Cascais. Evoluiu nos anos seguintes at forma de livro, o qual foi editado em Setembro
de 2008 integrando numerosos contributos de orientadores e de internos de MGF.
Neste modelo, cada episdio de consulta decomposto em trs fases e sete passos:
Uma fase inicial preparao e primeiros minutos, na qual se individualizam dois passos:
1. Preparao onde se rev a situao do mdico, do consultrio e do prximo paciente, antes de este ser chamado para a
consulta;
2. Os primeiros minutos onde se procede chamada, ao encontro, ao cumprimento e ao acolhimento da pessoa, bem com
deteco de indcios fsicos e emocionais, de motivos de consulta e ao acerto de agendas entre o mdico e o paciente.
Segue-se uma fase intermdia com trs passos: explorao, avaliao e plano (EAP), durante a qual se procede recolha
sistematizada de dados e de informao, subjectivos e objectivos, e se processam intelectualmente os dados e a informao
recolhidos para chegar, sempre com a participao e o envolvimento do paciente, a uma avaliao e a um plano de aco.
Consideram-se os passos:
3. Explorao onde se recolhem, analisam e contextualizam dados e informao (subjectivos, objectivos e contextuais);
4.Avaliao onde se fazem a interpretao, os diagnsticos, as explicaes, as previses (prognsticos) e se avaliam os impactos
na qualidade de vida;
5. Plano onde se prepara o plano de cuidados (propostas, negociao, acordos e compromissos de aco, incluindo preveno).
Na fase final procede-se ao encerramento da consulta e a uma reflexo:
6. Encerramento onde se verifica se subsistem dvidas, se rev o plano acordado e se procede ao cumprimento de despedida;
7. Reflexo e notas finais onde se faz um breve reflexo crtica sobre o que se passou.
A organizao em trs fases e sete passos pode parecer fragmentria. Porm, tem objectivos de treino e de aprendizagem e
tem sido aplicada de mltiplos modos para formar e aperfeioar atitudes e comportamentos clnicos na consulta.
Palavras-chave: Consulta; Medicina Geral e Familiar; Anlise Crtica de Consultas; Formao.
dossier: a consulta
Determinantes e
antecedentes
(Antes)
Consulta
propriamente dita
(Durante)
CONTEXTO
Consequncias
(Depois)
Prximas consultas
Estrutura
Processo
Resultados
(Elementos fsicos
organizacionais
e tecnolgicos)
(Comunicao
relao
mdico-paciente,
mtodos de
consulta, etc.)
(Critrios e
indicadores
de sucesso
de uma consulta)
quncias podem ser imediatas, a mdio prazo e a longo prazo, e podem passar a constituir antecedentes e
determinantes de prximas consultas (Figura 1).1, 2
A consulta pode, tambm, ser considerada como um
sistema complexo aberto, com entradas, interaces,
transformaes internas, sadas e efeitos ou impactos. Sob esta perspectiva sistmica podem considerar-se aspectos e indicadores de contexto, de estrutura, de
processo e de resultados (Figura 2).
Estamos, assim, perante um encontro de sistemas:
o sistema mdico e o sistema utente, ambos includos
num sistema contextual, recebendo e emitindo influncias entre si.
Em relao aos aspectos e aos indicadores de estrutura, estes dizem respeito, por exemplo, a elementos arquitectnicos e de mobilirio, disposio de cadeiras e
de mesas, interposio de computador, modo de chamar os pacientes, tempos previstos, regras de marcao
de consultas, etc. Incluem-se tambm nos aspectos de
estrutura os suportes fsicos dos registos clnicos (dossier clnico A4 de papel, processo clnico electrnico,
etc.), bem como os mltiplos impressos e formulrios
em uso.
Os aspectos e indicadores de processo incidem sobre
a comunicao e a relao mdico-paciente, modos de
conduo da consulta (estruturada, por passos versus
desorganizada; linear e no-linear; graus de directividade, etc.), mtodos de raciocnio clnico, processos de
envolvimento e participao do paciente, modos de
anotar nos registos clnicos, etc.
Os indicadores de resultados podem associar-se ao
conceito de critrios de sucesso da consulta, sob duas
perspectivas: os objectivos do mdico e os objectivos do
paciente. E, todos eles, podem ser vistos a curto prazo
(imediatos), a mdio prazo (ou intermdios) e a longo
prazo. Porm, numa consulta, apenas podemos ter con-
209
210
dossier: a consulta
Fase Final
Fase Inicial
7 Reflexo
6 Encerramento
1 Preparao
2 Primeiros minutos
Fase Intermdia
3 Explorao
5 Plano
4 Avaliao
2. Primeiros minutos
3. Explorao, anlise
e contextualizao
4. Avaliao
5. Plano
6. Encerramento
7. Reflexo final
Objectivos
a) Breve auto-avaliao do mdico foras e fraquezas para a consulta que se segue; alguma
necessidade fisiolgica a satisfazer? Existem emoes que possam ser transportadas para a prxima
consulta e a vo contaminar?
b) Rever quem o prximo utente consulta breve do processo: resumo, lista de problemas,
teraputica habitual, registo SOAP da ltima consulta, registos das ltimas consultas e outra
informao pertinente
c) Avaliar sumariamente as condies do ambiente do gabinete: arejamento, limpeza, arrumao, etc.
Acolhimento, primeiro contacto, cumprimento.
Observao e escuta atentas do paciente e das suas motivaes (aqui e agora)
Nota: a qualidade da abertura da consulta vital para o seu sucesso. As primeiras impresses so
muito importantes. nesta fase que comea a preparao do clima teraputico.
Anamnese, exame objectivo e contextualizao dos problemas abordados.
Nota: importante procurar apreender, sem modificar, o objecto (a histria do doente).
O exame fsico e, em especial, a anamnese, podem ter efeitos teraputicos (alm da sua natural
finalidade diagnstica).
Inter-relacionar e interpretar os dados e a informao recolhidos e integr-los num quadro explicativo
coerente e com significado para ambos (mdico e paciente).
Nota: inclui a definio de problemas, a formulao de diagnsticos, aspectos de previso
(prognstico) e avaliao de impactos na funcionalidade e na qualidade de vida.
Propor, negociar e procurar chegar a acordo sobre aces e objectivos, incluindo preveno
(oportunista ou no)
Confirmar a inexistncia de dvidas, a satisfao das expectativas do paciente, acolher eventuais
apreciaes do utente e encerrar formalmente a consulta (cumprimento de despedida).
Fase dedicada auto-reflexo pessoal sobre a consulta e, tambm, para fazer a limpeza mental,
cognitiva e uma eventual descontaminao emocional, para passar prxima consulta.
Esta fase pode ser til para completar ou corrigir os registos clnicos referentes a essa consulta
e a essa pessoa.
Ter presente que sempre possvel melhorar!
dossier: a consulta
EXERCCIO PRTICO
O exerccio proposto disseca os principais processos
mentais, relacionais, comunicacionais e clnicos que
acontecem nas vrias fases e passos de cada consulta,
em especial nas consultas de complexidade mdia e
elevada, as quais podem representar mais de metade
das consultas de MGF. O exerccio pode ser aplicado de
vrias formas:
a) pelo prprio mdico, como exerccio de reflexo e de
auto-avaliao, escolhendo uma consulta que preveja mais complexa, podendo abranger a totalidade
dos passos, ou apenas um ou mais passos que queira analisar melhor (recomenda-se a aplicao no final da consulta, com reserva de algum tempo para
esse efeito);
b) por um observador externo, abrangendo apenas um
ou mais passos de uma consulta ou de um nmero
escolhido de consultas;
c) para preparao e anlise de uma consulta video-gravada autoscopia;
d) para avaliao abreviada de uma consulta na sua totalidade (ver grelha de avaliao qualitativa sumria
Anexo I);
e) para treino e reflexo dos internos de MGF durante
a execuo das suas consultas, aplicando-o de modo
flexvel, consoante as necessidades da sua formao;
f) de todas as formas imaginativas que se quiser
211
212
dossier: a consulta
Aspectos a ter
em conta
Comear bem uma consulta significa prepar-la cuidadosamente. A preparao da consulta visa relembrar e
responder a um conjunto de perguntas, em especial, no
que respeita ao doente, caso seja j uma consulta seguinte para ele. Esta preparao de cada consulta incide em trs plos (Quadro II):
mdico e o seu estado fsico e emocional,
o paciente,
o contexto e o ambiente do gabinete, entre outros aspectos.
dossier: a consulta
Aspectos a ter
em conta
Observar atentamente, explorar e analisar criticamente os aspectos e factos associados fase inicial
da consulta e os motivos de consulta.
Chamada, cumprimento, acolhimento
Comunicao inicial:
contacto visual
sinais corporais, gestuais e faciais
comunicao verbal, no-verbal e para-verbal
contacto fsico (aperto de mo, toque afectivo, por exemplo)
Indcios particulares detectados sugerindo, por exemplo:
sofrimento
apreenso
agitao/ansiedade
preocupao
medo
mudanas repentinas do estado de humor (disforia)
perturbaes da linguagem, etc.
Perguntas abertas sobre:
motivo(s) expresso(s) espontaneamente
motivo(s) adicionais expressos aps solicitao no directiva da(o) mdica(o) (exemplo: existe mais
alguma razo para ter vindo consulta?; ou h mais alguma coisa que o preocupe? ou precisa de
mais alguma coisa?
Explorar ideias e expectativas em relao consulta.
Pergunta(s) directivas do mdico sobre algum problema ou aspecto importante detectado no Passo 1
(Preparao) e no referido pelo paciente.
Explorar eventual motivao latente que possa existir motivo escondido.
Resumir e clarificar.
Nota: Por vezes alguns motivos s emergem noutras fases ou at no final da consulta. Neste caso til
reflectir sobre este facto no Passo 7, designadamente se teria sido possvel apurar este motivo logo no
Passo 2.
Passo 3 Explorao
Neste passo procede-se recolha, anlise e contextualizao de dados e de informao subjectiva e objectiva quer biomdica quer psicossocio-cultural, atravs da
conduo criteriosa da anamnese e da realizao do
exame objectivo (selectivo ou geral). A informao subjectiva e objectiva assim recolhida deve ser sempre contextualizada (Quadro IV).
Os principais objectivos deste passo so:
a) obter uma anamnese adequada tendo em conta os
motivos, as expectativas e a agenda acordada para
esta consulta;
b) realizar o exame objectivo adequado caracterizao dos problemas em estudo;
c) testar hipteses;
d) complementar e contextualizar a informao recolhida, tendo em conta as dimenses biomdica e psicossocio-cultural do paciente e dos problemas abordados;
e) integrar e resumir os dados e a informao recolhidos.
Passo 4 Avaliao
Este passo dedicado interpretao dos dados e da
informao recolhidos, formulao de diagnsticos,
elaborao de explicao ou explicaes que faam
sentido para o paciente, bem como abordagem de aspectos de previso ou prognstico e avaliao dos impactos na qualidade de vida (Quadro V). altura de inter-relacionar os dados e a informao recolhidos e de
Rev Port Clin Geral 2009;25:208-20
213
214
dossier: a consulta
Aspectos a ter
em conta
Conduo criteriosa da anamnese e realizao do exame objectivo (selectivo ou geral) para recolha,
anlise e contextualizao de dados e de informao biomdica e psicosocio-cultural em relao aos
problemas abordados.
Explorar sintomas (dimenso biomdica e eventual modulao psicosociocultural):
identificar sintomas/sinais/outra informao, em especial os que tm alto valor preditivo de
gravidade de uma situao, ou quanto ao grau de certeza do diagnstico
atender a significados, a interpretaes, a explicaes, s crenas e s representaes
das queixas e sintomas, para o paciente
avaliar os sentimentos e as emoes do paciente relativamente ao(s) seu(s) problema(s) e situao
de sade
avaliar o impacto que a situao de sade tem na vida pessoal, familiar e scio-ocupacional do
paciente (qualidade de vida)
Exame objectivo (selectivo ou geral)
Identificar factores de risco para a sade
Testar hipteses e contextualizar os dados e a informao recolhidos
Integrao, sntese e resumo da informao recolhida
Aspectos a ter
em conta
dossier: a consulta
n
n
Aspectos a ter
em conta
os integrar num quadro interpretativo e preditivo coerente que concilie duas dimenses:
a) a racionalidade tcnico-cientfica da abordagem mdica;
b) a produo de explicao ou explicaes que faam
sentido para o paciente e tenham em conta a sua
cultura (ideias, crenas, etc.), as suas preocupaes,
o seu modo de ver e de viver a sua situao.
Para alm das listas, dos diagramas, dos mapas de
problemas, das avaliaes fisiopatolgicas e das explicaes dos diferentes problemas e da situao clnica
de cada pessoa, de especial relevncia avaliar as respectivas repercusses ou impactos na funcionalidade
e na qualidade de vida de cada pessoa. H vrias escalas de avaliao de estados funcionais e de qualidade
de vida relacionada com a sade que podem, eventualmente, ser teis e usadas com este propsito.34-37
215
216
dossier: a consulta
Aspectos a ter
em conta
Serve este passo para verificar se tudo correu como desejado e se oportuno encerrar a consulta, se est tudo
O.K., tanto para o mdico como para o paciente (Quadro VII). Neste passo podem considerar-se como objectivos:
a) Confirmar que o plano acordado ficou claro e compreendido;
b) Identificar e resolver alguma dvida que subsista;
c) Verificar que a agenda do paciente foi adequadamente esgotada;
d) Verificar se foram satisfeitas as principais expectativas;
e) Encerrar formalmente a consulta.
dossier: a consulta
CONCLUSO
O exerccio proposto neste artigo emergiu de uma necessidade sentida para estruturar e apoiar o treino e a
avaliao de desempenho de internos, na execuo de
consultas de MGF. Tem sido testado e aperfeioado na
prtica, desde 2005, e pode ser utilizado como instrumento de apoio ao aperfeioamento contnuo de capacidades e de competncias para a realizao de consultas por parte de estudantes de medicina, de internos e
de mdicos de famlia ou de outras especialidades.
Espera-se, tambm, que inspire a investigao e a
realizao de estudos na rea da consulta em MGF.
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
1. Pendleton D, Schofield T, Tate P, Havelock P. The consultation: an approach to learning and teaching. Oxford: Oxford University Press; 1984.
2. Pendleton D, Schofield T, Tate P, Havelock P. The new consultation: developing doctor-patient communication. Oxford: Oxford University
Press; 2003.
3. Winefield HR, Murrell TG, Clifford J. Process and outcomes in general
practice consultations: problems in defining high quality care. Soc Sci
Med 1995 Oct; 41 (7): 969-75.
4. Balint M. O mdico o seu doente e a doena. Lisboa: Climepsi Editores,
1998. (traduo portuguesa do original: Balint M. The doctor, the patient and the illness. London: Tavistock Publications; 1957, revised
1964).
5. Salinski J. Mdicos com emoes: identificar e evitar comportamentos
defensivos na consulta. Amadora: Fundao Grnenthal; 2004.
6. Brando J. Relao mdico-doente: sua complexidade e papel dos grupos Balint. Rev Port Clin Geral 2007 Nov-Dez; 23 (6): 733-44.
7. Balint E, Norell JS. Seis minutos para o paciente: estudos sobre as interaces na consulta de clnica geral. Lisboa: Climepsi Editores; 1995.
8. Livesey PG. Partners in care: the consultation in general practice. London: William Heinemann Medical Books; 1986.
9. Borrell i Carri F. Entrevista clnica. Manual de estratgias prticas.
Barcelona: SemFyc; 2004.
10. Marvel MK, Doherty WJ, Weiner E. Medical interviewing by exemplary
family physicians. J Fam Pract 1998 Nov; 47 (5): 343-8.
11. Elwyn G. Arriving at the postmodern medical consultation. Eur J Gen
Pract 2004; 10 (3): 93-7.
12. Matalon A, Rabin S. Behind the consultation: reflective stories from clinical practice. Abingdon, Oxon: Radcliffe Publishing; 2007.
13. Leal I. A entrevista psicolgica: tcnica, teoria e clnica. Lisboa: Fim de
Sculo Edies; 2008.
14. Neighbour R. The inner consultation: how to develop an effective and
intuitive consultation style. Newbury: Petroc Press; 1999.
15. Tavares JF. A consulta consultada. Lisboa: Editora Temtica; 1999.
16. Usherwood T. Understanding the consultation: evidence, theory and
practice. Buckingham: Open University Press; 1999.
17. Nunes JM. Comunicao em contexto clnico. Lisboa: Bayer Health
Care; 2007.
18. Byrne P, Long B. Doctors talking to patients: a study of the verbal be-
217
218
dossier: a consulta
AGRADECIMENTOS
So devidos agradecimentos a todos os que, por diversas formas, e ao longo dos ltimos quatro anos, tm contribudo para o desenvolvimento deste
projecto.
ABSTRACT
This article presents a model to practice and to critical analysis of consultations in general practice/family medicine. It is a proposal to be adapted to each particular clinical situation. It begun to be developed in 2005 as a small exercise to support training in consultation skills for the family medicine vocational trainees / residents in the Cascais Health Centre, in Portugal. This
exercise was further developed and became a working book, edited in Lisbon in September 2008. The model proposes a consultation structure with three phases and seven steps.
The starting phase includes two steps: preparation and the first minutes:
1 Preparation with a self-evaluation on how the doctor feels for the next consultation; who is the next patient? with a brief
review of the clinical records; and a brief appraisal of the physical environment of the consultation office (comfort, cleanness,
good order, etc.).
2 The first minutes this phase is dedicated to the initial listening and attentive observation to the called patient. It is when
doctor and patient meet each other and get the first signs and impressions and when a caring and therapeutic climate begins
to be prepared. In this phase doctor pays a special attention to patients expectations and motivations (here and now).
An intermediate phase follows, with three steps: exploration; assessment; and plan (EAP) always actively involving the patient
in the decision making process:
3 Exploration and contextualization a step for the anamnesis, physical examination and contextualization of the approached
health problems, understanding the patient, his illness, their worries and their problems, without forcing or deforming the patient narrative.
4 Assessment (interpretation; diagnosis; prognosis) the step when data and information are collected, interpreted, inter-related and integrated in a coherent explanatory framework, which make sense both for the doctor and for the patient, including
quality of life impact assessment.
5 Plan for action/care to propose, negotiate and agree on actions and aims, including, if appropriate, preventive activities.
A final phase to close the consultation and to reflect on it:
6 Closing the consultation with the confirmation that there are no remaining doubts and that the main expectations were
met. It is also the time to accept feed-back from the patient about the consultation, namely his/her immediate satisfaction before closing the consultation warmly and formally.
7 Final reflection a reflexive moment on what happened during the consultation. It is also a step for house keeping on
cognitive and emotional aspects before passing to the next patient. This phase may be useful to complete or to reformulate
clinical records of the patient.
Keywords: Consultation; Family Medicine; General Medicine; Critical Appraisal of Clinical Consultation; Vocational Training.
dossier: a consulta
ANEXO I
GRELHA DE OBSERVAO QUALITATIVA SUMRIA
Passo 1 Preparao Itens
1. Ateno situao do mdico e do gabinete
2. Aspectos de personalizao prximo utente
3. Contexto familiar
4. Contexto scio-ocupacional
5. Ver resumo e lista de problemas
6. Ver medicamentos que toma habitualmente
7. Ver contedo da ltima consulta
8. Rever outras consultas e contactos
9. Identificao de omisses, aspectos a clarificar,
a explorar, anotar, lembretes, etc.
NA
Observaes
NA
Observaes
NA
Observaes
NA
Observaes
219
220
dossier: a consulta
NA
Observaes
NA
Observaes
NA
Observaes
0 = no executado
1 = executado
NA = no aplicvel