Professional Documents
Culture Documents
DR WITOLD SYLWANOWICZ,
PROF. DR HAB. MED. ALEKSANDER MICHAJLIK
I DOC. DR HAB. MED. WITOLD RAMOTOWSKI
ANATOMIA I FIZJOLOGIA
CZOWIEKA
PODRCZNIK DLA REDNICH SZK MEDYCZNYCH
W A R S Z A W A 1980
Nowacki
ISBN 83-200-0168-4
SPIS TRECI
WSTP
WIADOMOCI OGLNE
1
5
Podzia komrki
Rozmnaanie
10
Organogeneza . . .Tkanki
13
. .
13
Tkanka nabonkowa
14
Tkanka czna
. .
16
Tkanka miniowa
19
Tkanka nerwowa
21
23
Okolice ciaa
24
27
Zmianyzachodzceworganizmiewciguycia
29
Symetria i asymetria
31
Metameria
32
33
34
35
35
Minie
38
Ukad trawienny
43
4
Ukad oddechowy
Ukad krenia
45
4
Serce
Ukad moczowo-pciowy
49
Ukad moczowy
49
Ukad pciowy
49
Ukad nerwowy
50
51
53
Ukad kostny-osteologia
53
Dane oglne
53
O kostna
55
Czynno koci
56
57
Osteologia szczegowa
59
Krgosup
Szkielet klatki piersiowej
59
>
64
65
66
67
.,.../f
72
73
75
Koci gowy
Dane oglne
D czaszkowy przedni
D czaszkowy rodkowy
D czaszkowy tylny
Czaszka trzewna
80
80
83
84
84
84
Czaszka noworodka
Ukad wizadowy-syndesrnologia
Poczenia krgw . .,
Czynno krgosupa
Poczenia eber.
87
87
87
89
90
90
91
Staw barkowo-obojczykowy
91
Staw ramienny
92
Staw okciowy
94
Stawpromieniowo-nadgarstkowy
96
Stawy rki
96
97
98
98
98
Spojenie onowe
98
99
99
Staw biodrowy
99
101
103
Stawskokowo-goleniowy
Stawy stopy
105
107
Stawskroniowo-uchwowy
Ukad m i n i o w y - m i o l o g i a
107
107
7
Wstp
Budowa mini
108
Podstawy miomechaniki
109
Miologia szczegowa
110
Minietuowia
110
110
112
114
114
Wizado pachwinowe
115
115
Minie grzbietu
115
Powi piersiowo-ldwiowa
119
119
91
Staw mostkowo-obojczykowy
Minie gowy
Minie waczowe
120
122
122
122
Minie mimiczne
123
. .
124
124
124
D pachowy
124
125
Miniekoczynygrnejwolnej
126
Minie ramienia
126
Minie przedramienia
128
Minie rki.
131
134
Czynnominikoczynygrnejwolnej
Minie koczyny dolnej
Minie obrczy koczyny dolnej
134
135
135
135
135
136
137
137
Minie uda
137
137
138
139
Powiezie uda
140
141
Minie goleni
141
141
142
144
Powiezie goleni
144
Minie stopy
145
147
161
Dane oglne
Przemiana materii i energii w miniach
181
162
Skurcz minia
Pobudzenie minia
163
164
Zmczenie
166
167
UKAD TRAWIENNY
168
170
Jama ustna
170
Podniebienie
171
Zby
176
Minie jzyka
Gruczoy linowe.
172
1 7
Jzyk
177
'
178
linianka przyuszna
178
linianka poduchwowa
178
linianka podjzykowa
178
Gardo . . .
179
Cz nosowa ga rda
Cz ustna ga rda
Cz krtaniowa garda
Budowa ciany garda
Trawienie pokarru w j a m i e ustnej
80
180
180
181
Poykanie
182
Przeyk
183
odek.
183
185
186
Sok odkowy
187
187
187
188
Wymioty
189
Jelito
189
Jelito cienkie
189
189
191
Dwunastnica
191
192
193
194
Okrnica
195
Odbytnica
196
196
Wtroba
196
Budowa wtroby
197
199
200
Czynnoci wtroby
202
Trzustka
203
203
Czynnoci trzustki
204
Otrzewna
204
205
205
Trawieniechemicznewjeliciecienkim
207
Wchanianie
210
212
212
Ka
213
Defekacja
213
214
Przemiana biaka
215
Przemiana wglowodanw
218
222
Przemiana tuszczw
222
225
Solewapnia
226
Solefosforu
227
227
Innesole
227
Witaminy
227
Przemiana energii
Metody pomiaru wydatkowania energii
230
Wspczynnik oddechowy
231
232
232
233
234
ywienie
234
Zapotrzebowanie kaloryczne
234
Regulacja temperatury
238
238
Produkcja ciepa
239
Straty ciepa
239
240
UKAD ODDECHOWY
242
Drogi oddechowe
243
243
Krta
245
Chrzstki krtani
246
Wizada krtani
247
Minie krtani
Jama krtani
248
,
249
Tchawica
251
Oskrzela
252
Puca
252
Topografia puc
255
256
257
Opucna
258
rdpiersie
259
259
Oddychanie pucne
260
Mechanika oddychania
260
261
Pojemno puc
262
Krenie pucne
263
Wymiana gazw
264
266
Oddychanie tkankowe
267
268
Regulacja oddychania
UKAD MOCZOWY
Budowa nerki
Czynno nerek
269
271
272
273
274
Przesczanie kbkowe
275
275
277
Regulacja reabsorpcji
278
Wydzielanie
279
279
281
Mocz .
282
Moczowd
Pcherz moczowy
Oddawanie moczu
Cewka moczowa
2 8 7
UKAD PCIOWY
Narzdy pciowe mskie
Narzdy pciowe mskie wewntrzne
Jdro
Tkanka rdmiszowa i wydzielanie wewntrzne jdra
Najdrze
Nasieniowd
Gruczo krokowy
Gruczoy opuszkowo-cewkowe .
Powrzek nasienny
Przewody wytryskowe
Narzdy pciowe mskie zewntrzne
290
c-,
294
2
2 9
Prcie. .
'
W z w d prcia
Moszna
^
9
297
2
Jajnik
Jajowd
Macica
Pochwa
Wzgrek onowy
Przedsionek pochwy .
Bona dziewicza
echtaczka
Opuszki przedsionka .
Gruczoy przedsionkowe wiksze
Sutek
Akt pciowy, spkowanie
Zapodnienie. Cia. Pord
O-IO
Implantacja
Cia
Pord
320
Mechanizm porodowy. .
321
Termin porodu
323
3 2 4
UKAD KRENIA
Serce
'.
Ksztat serca
325
Przedsionek prawy
327
Komora prawa
327
Przedsionek lewy
328
Komora lewa
328
Budowa serca
328
Worek osierdziowy
33U
Pooenie serca
330
331
Naczynia krwionone
332
Ttnice
332
yy
332
Naczynia wosowate
333
333
333
335
335
336
336
337
Ttnica podobojczykowa
338
Ttnica pachowa
339
Ttnica ramienna
340
342
342
343
343
343
345
345
345
346
Ttnica udowa
347
Ttnica podkolanowa
Ttnice goleni i stopy
Naczynia ylne krenia wielkiego
.ya gwna grna
348
: . . .
348
350
350
ya nieparzysta krtka
350
ya ramienno-gowowa
350
yy gowy i szyi
351
yy koczyny grnej
352
352
352
ya gwna dolna
354
354
355
yy biodrowe wsplne
355
yy koczyny dolnej
356
Ukad yy wrotnej
357
358
358
Krenie podowe
359
Ukad chonny
Naczynia i wzy chonne koczyny dolnej
359
361
362
363
364
364
ledziona
364
Budowa ledziony
365
Czynno ledziony
366
366
Wiadomoci oglne
366
Czynno serca
367
368
Praca serca
Objto minutowa
Objto minutowa a opr o b w o d o w y
Objto minutowa a powrtylny
Objto minutowa a czsto skurczw
Objto minutowa a objto wyrzutowa (rzut serca)
369
372
372
372
374
375
375
Automatyzm serca
377
378
378
Cinienie krwi
378
381
'
382
382
383
383
Baroreceptory
Stenie C 0
Stenie 0
383
384
385
Nerwy czuciowe
385
385
385
386
387
387
Obrzk
388
Krenie pucne
KREW
389
391
Osocze krwi
392
Odczyn krwi
395
Krzepnicie krwi
395
Substancje przeciwkrzepliwe
396
Limfa
397
397
397
399
400
400
Limfocyty
401
Monocyty
401
Ukad siateczkowo-rdbonkowy
401
401
(,.
Antygeny
Przeciwciaa
Mechanizm powstawania przeciwcia
402
402
402
Grasica
403
Reakcja antygen-przeciwciao
403
404
4 0 7
UKAD NERWOWY
Neuron
Rdze krgowy
Orod ki rdze ia krgowego
Odruch
Opony rdzenia krgowego
Opony mzgowia
Opona twarda mzgowia
/
Pajczynwkamzgowia ... . .
... ... Opona mikka mzgowia
Pyn mzgowo-rdzeniowy
Mzgowie
Rdze przeduony
Tyomzgowie wtrne
rdmzgowie
Midzymzgowie i jdra podkorowe kresomzgowia
Kresomzgowie
Pkule mzgowe
Kora
Komory boczne pkul mzgowych
Wchomzgowie
Orodki korowe
Orodki mowy
Elektroencefalografia
Odruchywarunkowe
Sen . .
Twr siatkowaty
Nerwy czaszkowe
Nerwy wchowe (I)
Nerw wzrokowy (II)
Nerw okoruchowy (III)
Nerw bloczkowy (IV)
Nerwtrjdzielny(V)
Nerw odwodzcy (VI)
Nerw twarzowy (VII)
Nerw przedsionkowo-limakowy (VIII)
Nerwjzykowo-gardowy(IX)
Nerw bdny (X)
Nerw dodatkowy (XI)
Nerw podjzykowy (XII)
Nerwy rdzeniowe
Gazie grzbietowe nerww rdzeniowych
Gazie brzuszne nerww rdzeniowych
Splot szyjny
Splot ramienny
Nerwy midzyebrowe
Splot ldwiowy .
Splot krzyowy
Splot sromowy
Splot guziczny :
Ukad nerwowy autonomiczny
Zwoje autonomiczne
Cz wspczulna ukadu autonomicznego
4 0 7
......
41
415
415
417
418
418
419
419
420
420
424
425
427
427
430
430
430
432
433
433
435
435
436
437
438
439
439
441
442
443
443
444
444
445
446
446
447
448
449
450
450
451
451
455
455
456
458
458
458
461
462
463
464
466
467
4
Narzd smaku
4
Narzd powonienia
*>9
4 7
Narzd przedsionkowo-limakowy
Narzd limakowy
471
Ucho zewntrzne
471
Bona bbenkowa
472
Ucho rodkowe
473
Jama bbenkowa
473
Kosteczki suchowe
473
Trbka suchowa
474
Ucho wewntrzne
limak
475
,
475
Kanay pkoliste
477
agiewka i woreczek
Narzd wzroku
478
479
Budowa oglna
479
Gaka oczna
481
481
Twardwka
481
Rogwka
482
483
483
483
Tczwka
484
484
Nerwwzrokowy
486
486
487
488
Soczewka
488
Ciao szkliste
489
489
Akomodacja
491
Adaptacja
492
492
493
493
494
Spojwka. .
495
Narzd zowy
495
Gruczo zowy
495
Drogi z o w e . .
496
POWOKA WSPLNA
497
497
499
501
'
Gruczoy skry
Gruczoy potowe .
501
501
Gruczoy ojowe
502
Gruczoy sutkowe
503
Wosy
503
Paznokcie
GRUCZOY DOKREWNE
504
506
Przysadka
507
Gruczotarczowy
512
Gruczoy przytarczyczne
514
Grasica
Gruczoynadnerczowe
515
.
516
519
523
Jajnik
Jdro
Hormony lokalne
523
'.
525
525
WSTP
WIADOMOCI OGLNE
Rybosomy
'Wlitochondria
Ryc. 2. Schemat k o m r k i widzianej w m i k r o s k o p i e elektronowym.
Podzia komrki
Na skutek przebiegajcych w komrce skomplikowanych procesw meta
bolicznych ciao jej powiksza si - komrka wzrasta. Proces ten nie moe by
nieograniczony i kiedy masa komrki wystarcza na wytworzenie komrki
potomnej, nastpuje podzia jej na dwie czci.
Istniej dwa rodzaje podziau komrki - bezporedni, amitotyczny, i pored
ni, mitotyczny, czyli mitoza. U organizmw wyszych, zarwno rolinnych, jak
i zwierzcych, wystpuje zwykle podzia poredni.
Mitoza polega na rwnomiernym podziale materii, przenoszcym cechy
dziedziczne na dwie komrki potomne.
Czsteczki materii, przenoszce cechy dziedziczne, jak np. ksztat nosa czy
maowiny usznej, barwa oczu, wosw, skry itp., ktre mieszcz si w jdrze
komrkowym, nosz nazw genw. S one zbudowane z czsteczek kwasu
dezoksyrybonukleinowego, oznaczanego skrtem DNA, ktre maj zdolno
samopomnaania si i powikszania w ten sposb iloci materii, przenoszcej
cechy dziedziczne.
Podzia komrki odbywa si w jdrze i cytoplazmie. W jdrze nastpuje
rozlunienie zbitego kbka chromatyny, w cytoplazmie tworzy si tzw. aparat
podziaowy. Skada si on z dwch centriol, pochodzcych z centrosomu,
ktre rozchodz si do przeciwlegych biegunw komrki, i wrzeciona utwo
rzonego z przebiegajcych midzy nimi promieniowa biegunowych. W tym
czasie bona jdrowa ulega rozpuszczeniu i zawarta w jdrze chromatyna
ukada si w poszczeglne ptle, zwane chromosomami. Liczba ich u rozmai
tych gatunkw jest rna, u czowieka wynosi ona 46. Tworz one 23 pary
dobranych do siebie pod wzgldem wielkoci i ksztatu tworw, zwanych
autosomami, i dwa rne chromosomy pciowe. Trzeba zaznaczy, e w gar
niturze chromosomw" wystpuj formy rnego ksztatu, ale zawsze tworz
ce ten sam zesp (ryc. 4).
W trakcie podziau komrki wszystkie chromosomy ulegaj rozszczepieniu
podunemu. Kada z powek chromosomw wdruje do przeciwlegego
bieguna i w ten sposb kada komrka, powstaa z podziau, zachowuje
pierwotn liczb chromosomw.
10
11
12
,-
13:3
14
15
SB
16
1/
18
19
20
21
22
Rozmnaanie
Podalimy wyej zasady podziau rnych komrek organizmu. Wystpuje
jednak w nim rwnie cakiem odmienny, bardzo zoony podzia, spotykany
w komrkach pciowych, ktry opiszemy jedynie oglnie.
Wiemy, e w organizmach jednego gatunku znajduje si staa liczba chro
mosomw. Wiemy te, e organizmy potomne rozwijaj si z dwch czcych
si komrek pciowych. Ot gdyby po zapodnieniu komrki jajowej przez
wniknicie do niej plemnika nastpi zwyky podzia mitotyczny tej podwjnej
komrki, to w jej ciele znalazaby si podwjna liczba chromosomw, prowa
dzca do powstania komrek potomnych o podwjnym garniturze chromoso
mw. Byyby to komrki niezdolne do ycia.
Dopki morula nie jest zbyt dua, komrki jej mog czerpa poywienie
z otaczajcego j pynu. Jednak przy powikszaniu si ich liczby musz si one
ukada na powierzchni rosncego tworu, eby mc czerpa poywienie
z otoczenia. W zwizku z tym wewntrz moruli tworzy si jama wypeniona
pynem, a cay zarodek przedstawia jak gdyby kul podobn do piki. Ta forma
nosi nazw blastuli (ryc. 6). Dzielce si komrki na jednym z biegunw s
wysze, na drugim nisze.
W dalszym cigu u zarodka lancetnika nastpuje stadium gastrulacji.
Biegun blastuli z wyszymi komrkami ronie wolniej, natomiast przeciwle
gy, szybszy w rozwoju, zaczyna obrasta cay rozwijajcy si twr. W wyniku
tego nastpuje wpuklenie si bieguna z wyszymi komrkami do przeciwlegej
ciany blastuli, utworzonej z niszych komrek, na podobiestwo ucinitej
pici piki. W ten sposb powstaje twr, zwany gastrul, ktry mona
porwna do worka o podwjnych cianach, z nieco zwonym wejciem.
Midzy warstwami tego worka wytwarza s nieco tkanki. Warstwy komrek
nosz nazw listkw zarodkowych. Warstwa zewntrzna, z ktrej powstaje
Blastula
Gastrula
powoka zewntrzna i ukad nerwowy, nosi nazw ektodermy (derma, grec. skra). Wewntrzna - entoderma, tworzy cew jelitow. Wreszcie z listka
zarodkowego rodkowego - mezodermy, powstaj koci, minie i niektre
inne narzdy.
Jak wspomniano, niektre organizmy zatrzymuj si w swym rozwoju na
stadium gastruli. W podobny sposb jest zbudowane ciao mieszkajcej
w naszych wodach stubi. Z caych kolonii podobnych tworw s utworzone
gbki i inne formy, zwane jamochonami. U tych zwierzt pokarm jest
pobierany przez otwr gbowy do wntrza jamy ciaa, gdzie ulega on trawie
niu. Produkty trawienia s wchaniane przez warstw entodermaln, a nie
strawione resztki s wyrzucane przez ten sam otwr na zewntrz.
U zarodka ludzkiego proces gastrulacji przebiega w sposb nieco odmien
ny, lecz w zasadzie podobny. W dalszym rozwoju zarodka nastpuje jego
wyduenie si przez tworzenie si wzdu osi ciaa segmentw, czyli podob
nych do siebie odcinkw, zwanych te metamerami. lady tego podziau
pozostaj w organizmie rozwinitym, np.w postaci krgw, eber, mini,
naczy i nerww midzyebrowych oraz w budowie niektrych innych narz
dw. Natomiast niektre czci ciaa cakowicie zatraciy budow metameryczn, jak np. gowa czy koczyny.
Jak wspomniano wyej, komrka jajowa czowieka zawiera bardzo ma
ilo materii, z ktrej moe powsta jedynie zarodek we wczesnych stadiach
rozwojowych. Std te wszystkie potrzebne dla jego rozwoju materiay zaro
dek, rozwijajcy si w macicy, czerpie z organizmu matki drog krwi, docho
dzcej do narzdu, zwanego oyskiem, ktre rozwija si w jamie macicy
ciarnej i zostaje wydalone po porodzie. Naczynia krwionone matki nie cz
si z naczyniami podu, ktry ma wasne krenie krwi, odbywajce si midzy
podem i oyskiem. Wymiana cia potrzebnych do ycia i rozwoju podu oraz
wydalanie produktw przemiany materii podu odbywa si w oysku drog
przenikania (osmozy). Puca podu s nieczynne, a krew jego natlenia si
rwnie w oysku.
Organogeneza
Jak wspomniano, w stadium gastruli zarodek skada si z trzech listkw
zarodkowych - ektodermy, mezodermy i entodermy. W dalszym rozwoju
z wymienionych listkw ksztatuj si narzdy ciaa. Najczciej jednak po
wstaj one nie z jednego listka zarodkowego, lecz z ich kombinacji.
Mwilimy, e z ektodermy powstaje powoka wsplna ciaa (integumentum commune) i ukad nerwowy. Ot jedynie bardzo powierzchowna jej
warstewka, zwana naskrkiem, oraz paznokcie, wosy i gruczoy skry powsta
j z ektodermy. Warstwa gbsza - skra waciwa - powstaje z mezodermy,
jak rwnie lece jeszcze gbiej minie szkieletowe i koci. Z tego te listka
powstaj naczynia krwionone i krew. Przewd pokarmowy powstaje z ento
dermy, tak jak i puca oraz wszystkie gruczoy przewodu pokarmowego gruczoy jelitowe, wtroba i trzustka. Jednak znaczna cz cian przewodu
pokarmowego powstaje z mezodermy.
Pomimo zespalania si i mieszania tkanek w rozwoju zarodka wsplne
pochodzenie z jednego listka zarodkowego odgrywa niekiedy rol w patologii.
Dla przykadu zaznaczymy, e miejsca bolesnych wypryskw na skrze,
wystpujcych przy ppacu (herpes zoster), odpowiadaj na og przebie
gowi nerww rdzeniowych lub te niektrych czaszkowych pochodzcych
z ektodermy, podobnie jak nabonek skry.
Rozwj zarodka odbywa si szybko. Ju w drugim miesicu ycia podowe
go formuj si oglnie ksztaty gowy i twarzy, zawizuje si stosunkowo
bardzo due serce, pojawiaj si zawizki koczyn w postaci parzystych
guzkw, z ktrych grne ukadaj si bliej gowy, dolne za bliej zawizka
ogonowej czci krgosupa. W tym czasie zarodek ma dugo ok. 12 mm.
Zarodek dwumiesiczny ma ju ksztaty ludzkie, jednak o cakiem zmienio
nych proporcjach. Wybitnie dua jest gowa i bardzo mae koczyny. W tym
okresie mwimy ju o podzie (fefus), ktry w cigu dziesiciu miesicy
ksiycowych od chwili zapodnienia dojrzewa i jest przygotowany do ycia
poza organizmem matczynym. W t y m czasie wyksztacaj si narzdy wewn
trzne, zmieniaj si proporcje, ktre jednak przy kocu ciy jeszcze bardzo
rni si od proporcji dziecka, a jeszcze bardziej czowieka dorosego.
Po dojrzeniu podu nastpuje pord (partus). Noworodek zaczyna oddycha
i krenie krwi midzy podem i oyskiem drog naczy ppkowych zostaje
przerwane. Noworodek sam wic zdobywa tlen, a poywienie czerpie z mleka
matki, ktre trawi za pomoc wasnego przewodu pokarmowego, a nie
strawione resztki poywienia wydala na zewntrz.
TKANKI
Wystpujce w organizmie ludzkim narzdy maj rne, nieraz bardzo
skomplikowane zadania, wymagajce udziau licznych komrek o podobnej
budowie. Takie skupienia komrek o podobnej budowie i czynnociach nosz
nazw tkanek. Rozrniamy cztery podstawowe rodzaje tkanek. S to:
1) tkanka
2) tkanka
3) tkanka
4) tkanka
nabonkowa,
czna,
miniowa,
nerwowa.
Kada z nich ma inn budow i zadania, jednak adna nie moe samodziel
nie peni okrelonej czynnoci, co mona stwierdzi w sztucznej hodowli
tkanek. Dopiero rne tkanki, poczone w okrelony sposb mog tworzy
narzdy, czyli czci organizmu, przeznaczone do wykonywania okrelonych
czynnoci. Tak wic narzdem nazwiemy serce, zbudowane gwnie z tkanki
miniowej; odek, zbudowany z tkanki nabonkowej i miniowej; oko,
zbudowane ze wszystkich rodzajw tkanek itp.
Kady narzd jest zaopatrzony w odywiajce go naczynie krwionone oraz
nerwy, kierujce jego prac.
Jednak do wykonywania zoonych czynnoci yciowych, jak np. odywia
nie, nie wystarczy jeden narzd. Potrzeba tu narzdw przyjmujcych i roz
drabniajcych poywienie, jak zby i jzyk; trawicych je, jak odek i jelita, za
pomoc sokw trawiennych wytwarzanych przez gruczoy trawienne. Dla
przykadu wymienimy lin, sok odkowy, sok jelitowy, sok trzustkowy,
i in.
Szereg narzdw, wykonujcyh zoon czynno organizmu, nazywamy
ukadem (systema, apparatus). Mamy wic ukad narzdw ruchu (systema
organorum motus), ukad oddechowy (apparatus respiratorius s. systema
respiratorium) itd.
Podzia tkanek przeprowadzamy na podstawie ich budowy i czynnoci.
Tkanka nabonkowa
Tkanka nabonkowa skada si z komrek cile do siebie przylegajcych
i nie wytwarzajcych istoty midzykomrkowej. Tworzy ona warstwy, pokry
wajce powierzchnie skry, narzdw wewntrznych lub wycieajce ciany
jam ciaa. Komrki nabonka maj due, pcherzykowate jdra, niezbyt silnie
si barwice. Zalenie od ksztatw komrek odrniamy nabonek paski,
szecienny (kostkowy) i waeczkowaty (cylindryczny) (ryc. 7). Ksztaty nabon
ka okrelamy wedug ksztatw komrek warstwy powierzchniowej, nato.miast warstwa podstawowa skada si zawsze z komrek waeczkowatych,
ktre rozmnaajc si powoduj przechodzenie komrek do warstw powierz
chownych, std starzejce si komrki ulegaj zuszczeniu.
Nabonek paski skada si z komrek, w ktrych jeden wymiar (grubo)
jest znacznie mniejszy od dwch pozostaych, cile przylegajcych do siebie.
Nabonek paski wielowarstwowy pokrywa skr i najbardziej powierzchowne
jego warstwy ulegaj zrogowaceniu. Dziki temu skra ochrania gbsze
warstwy ciaa przed wysychaniem, promieniowaniem pozafiokowym oraz
przenikaniem do organizmu trucizn i bakterii.
Gruczo cewkowy
prosty
Gruczo
pcherzykowy
prosty
Gruczo
pcherzykowy
gronkowy
Gruczo pcherzykowy
rozgaziony
Gruczo cewkowy
rozgaziony
Gruczo pcherzykowy
zoony
Tkanka tczna
W przeciwiestwie do tkanki nabonkowej tkanka czna charakteryzuje si
wytwarzaniem istoty midzykomrkowej, w ktrej przebiegaj liczne wkna.
Ksztat komrek bywa bardzo rny i jest powizany z istot midzykomr
kow.
Tkanka czna wystpuje w kilku postaciach, a mianowicie:
Tkanka miniowa
Zasadnicz waciwoci tkanki miniowej jest kurczliwo. Tkanka mi
niowa wystpuje w dwch postaciach. Bardziej pierwotna i prostsza w budo
wie tkanka miniowa gadka skada si z wrzecionowatych komrek dugoci
kilkunastu do paruset mikrometrw i wystpuje w postaci bon w cianach
przewodu pokarmowego, w drobnych rozgazieniach oskrzeli, w przewodach
gruczow, w cianach naczy, w skrze i szeregu narzdw wewntrznych.
Komrki maj w zgrubiaej czci rodkowej paeczkowate jdro i zaostrzaj
si ku kocom. Ukadaj si one obok siebie w bony, przebiegajce zwykle
w jednym kierunku.
W protoplazmie komrek miniowych, zwanej sarkoplazm, znajduj si
wkienka kurczliwe, ktre na obwodzie komrki tworz wizki zwane miofibrylami. Pod wpywem rozmaitych bodcw wkienka si kurcz, powodujc
zmian ksztatw komrki - skraca si ona i grubieje. W ten sposb bony
miniowe zaoone w cianach przewodw, naczy krwiononych lub narz
dw mog podnosi cinienie w ich wntrzu i powodowa przemieszczanie
si ich treci, np. przechodzenie treci odka i jelit przez cay przewd
pokarmowy.
Do bodcw, powodujcych skurcze miniwki gadkiej nale przede
wszystkim bodce nerwowe, niezalene od naszej woli. Bodce te wychodz
z orodka ukadu nerwowego na drodze odruchw, wywoanych rwnie
stanami psychicznymi. Na przykad pod wpywem strachu kurcz si drobne
minie owosionej czci gowy, powodujc podnoszenie si wosw mwimy, e wosy si je". Chd moe wywoa gsi skrk", ktra
rwnie powstaje przy skurczu mini przywosowych, o czym bdzie jeszcze
mowa w rozdziale o skrze.
Tkanka miniowa poprzecznie prkowana ma budow znacznie bardziej
ISllil
i
'
HillHiiPr
Ryc. 10. Rodzaje tkanki miniowej: A - misie gadki, S - misie poprzecznie prkowany, C misie sercowy.
Tkanka nerwowa
Tkanka nerwowa jest najwyej zorganizowan tkank czowieka. Jest ona
szczeglnie wraliwa na brak tlenu, ktrego zuywa wicej od innych tkanek
i bez ktrego szybko ginie.
Komrki nerwowe nie rozmnaaj si po urodzeniu i czowiek przynosi na
wiat stay komplet tych komrek, ktrych liczba wynosi ok. 30 miliardw.
Komrki nerwowe maj zdolno wytwarzania stanw pobudzenia, ktre
mog by wysyane do innych komrek. Stany te s przewodzone drog
wytworzonej przez komrk wypustki, zwanej wypustk osiow, aksonem lub
neurytm. IMeuryt odchodzi od komrki ksztatu gruszkowatego w jej zwo
nym kocu, zwanym biegunem. Nie oddaje on wikszych odgazie i dopiero
w kocu rozpada si na cienkie gazki.
Paszczyzna
pozioma
Okolice ciaa
Aby umoliwi okrelenie miejsca na powierzchni ciaa, korzystamy
z umownych linii pionowych oraz poziomych. Z linii pionowych poznalimy:
1. Lini porodkowa przedni i 2 - tyln. Przebiegaj one w paszczynie
samej nazwy (r. femoris anterior et posterior). Okolice przednia i tylna kolana
(r. genus anterior et posterior) otaczaj staw kolanowy. Midzy stawem
kolanowym i stop le okolice przednia i tylna goleni (r. cruris anterior et
posterior). Na stopie ley okolica pitowa (r. calcaneu), wreszcie odrniamy
na niej grzbiet stopy (dorsum pedis) i podeszw (planta pedis).
B *>mr
D - 7 t y g . , - 8 tyg.
10
.
Pd 2 mies.
Pd 4 mies.
Noworodek
2 rok ycia
6 lat
12 lat
25 lat
dziecka. W tym okresie dziecko rozpoczyna chodzi (koniec pierwszego pocztek drugiego roku ycia), co prowadzi do wytworzenia si krzywizny
ldwiowej krgosupa. W tym te okresie 6-12-krotnie powiksza si wi
kszo narzdw szyi, klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy, za jeszcze
silniej wzrastaj przewd pokarmowy, kociec i miniwka. Trzewia szyi
i serce s ustawione wysoko. Rwnie wysoko ustawiona jest stosunkowo
dua (zwaszcza we wczeniejszych okresach) wtroba. Klatka piersiowa jest
krtka i zaokrglona, podcika tuszczowa obfita.
Wiek pnego dziecistwa trwa od pocztku wyrzynania si zbw staych
do pojawienia si 28 zbw (brak jeszcze zbw mdroci), co zbiega si
z pocztkiem pokwitania (12-14 lat).
Wiek modzieczy (iuvenilitas) trwa od czasu wyrnicia si 28 zbw
(14-16 lat) do ukoczenia wzrostu wysokoci (20-25 lat).
Wiek dorosy (virilitas) i wiek dojrzay (maturita) - to lata najwikszej
wydolnoci i przydatnoci do pracy. Przypada on na lata 25-55 u mczyzn
i 20-50 u kobiet. Granica midzy tymi okresami nie jest wyrana i u rnych
osobnikw wystpuje w rnych latach. Przypada ona na pierwsze sabe
objawy starzenia si, jak pocztek kostnienia szww czaszki. Wiek dojrzay
trwa do czasu przekwitania (climacterium) u kobiet i do wystpowania zmian
starczych u obu pci, jak wypadanie wosw, silne zuycie zbw, kostnienie
szww czaski, starczowzroczno, przyrost ciaru ciaa zwaszcza u pyknikw. Grna granica wieku dojrzaego jest obecnie zmienna osobniczo i moe
si przesuwa w granicach 10 lat. W tym okresie w organizmie daj si
zauway zmiany wsteczne, ktre stopniowo wzmagaj si w nastpnym
okresie.
7 lat
12 lat
15 lat
Osobnik
dorosy
Wiek staroci (senium) trwa od 55-60 lat do koca ycia. Niektrzy rozr
niaj trzy stopnie staroci: pierwszy - to lata 60-70, drugi - waciwa starodo 80 lat i trzeci - po latach 80. Po 60 latach wosy siwiej, wystpuj
zmarszczki z powodu zaniku tkanki tuszczowej i zmian skry, ktra traci
napicie. Narzdy wewntrzne starzej si i s mniej sprawne, wzrost nieco
obnia si, chocia postawa ciaa moe jeszcze pozosta sprysta i prosta.
Okoo 70 lat wosy bielej, staj si rzadsze, ysina si powiksza, zazwyczaj
wystpuje wyrane pochylenie tuowia lub nawet starcze wygicie krgosupa
piersiowego. Napicie mini zmniejsza si, wystpuje zwiotczenie wizade.
W ostatnim okresie wystpuj wyrane objawy zanikowe, chocia czsto
sprawno umysowa bywa zachowana.
Symetria i asymetria
Ju wyej wspomniano o tym, e ciao ludzkie wykazuje budow dwustron
nie symetryczn, to znaczy, e poowy przedzielone paszczyzn porodkowa
maj si do siebie, jak odbicia w lustrze. Std te czowiek ma szereg narzdw
parzystych, jak oczy, uszy, koczyny i inne. Jednak ta symetria nie jest idealna.
Metameria
We wczesnych okresach rozwoju zarodka dostrzegamy wystpowanie
u niego w czci tylnej okolicy gowowej ksztatowanie si odcinkw o podob
nej budowie, formujcych si w miar rozwoju zarodka w kierunku od
zawizka gowy do koca tuowia. Te odcinki nosz nazw praczonw alto
somitw. Powstaj one ze rodkowego listka zarodkowego, ktry daje zawi
zek koca, mini i skry, powstajcych z poszczeglnych somitw.
Budowa organizmu z somitw w dalszym cigu si zaciera, jednak niektre
jej szczegy pozostaj w organizmie ludzkim na stae. Widzimy wic, e
krgosup skada si z podobnych w zasadzie do siebie krgw, midzy
ktrymi przebiegaj podobne wizada. Z krgami s powizane ebra kostne,
ktre s w peni rozwinite w czci piersiowej krgosupa, natomiast w in
nych jego czciach wystpuj w postaci szcztkowej. W obrbie klatki
piersiowej ebra s poczone ze sob pasmami miniowymi, tworzcymi
minie midzyebrowe zewntrzne i wewntrzne. Rwnie w midzyebrzach przebiegaj naczynia krwionone i nerwy midzyebrowe, zaopatrujce
minie i pokrywajce je pasma skj"y. Twory te, stanowice podobne do
siebie czci ciany klatki piersiowej, nazywamy metamerami (greckie: metapo, meros - cz, a wic kolejne czci); mwimy wic, e klatka piersiowa
ma budow metameryczn. lady tej budowy znajdziemy i w innych czciach
ciaa, natomiast nie widzimy ich w budowie koczyn.
Ryc. 18. Krzy w. Andrzeja - kanon rzymskiego architekta Witruwiusza uzupeniony przez
Leonarda da Vinci, ktry dorysowa posta w rozkroku z uniesionymi nieco ramionami. Wok tej
figury nakreli koo, ktrego rodek znajduje si w ppku. Wysoko gowy w g tego kanonu jest
maa C/s wysokoci ciaa).
33
Minie
Jak widzimy, same koci i stawy nie mog wykonywa ruchu. Ruch moe si
odbywa pod wpywem okrelonych si, np. siy cikoci. Jeeli uniesiemy
koczyn grn do poziomu, a potem zwolnimy minie, to koczyna opad
nie. Podobnie opada gowa na piersi siedzcego w pocigu i zasypiajcego
pasaera. S to ruchy bierne, zachodzce bez udziau mini, ktre stanowi
f-
Ryc. 20. Rodzaje mini. Ukad wkien miniowych. A - m . wrzecionowaty, 6 - m. dwubrzucowy, C- m. ppierzasty, D-m.
pierzasty, E-m.
dwugowy, H- m . okrny.
G-m.
dwignia
(.,
m
C
Ryc. 24. S c h e m a t dziaania m . r a m i e n n o - p r o m i e n j o w e g o (dwignia j e d n o r a m i e n n a siowa).
Ukad trawienny
Do podtrzymania wszystkich procesw yciowych, jak wiadomo, niezbdny
jest dopyw pokarmw, wody i tlenu. Woda i pokarmy s przyjmowane przez
ukad trawienny, do przyswajania tlenu suy ukad oddechowy.
Woda jest wchaniana bezporednio przez narzdy trawienia, w stanie nie
Ukad oddechowy
Do przemian fizykochemicznych, zachodzcych w organizmie, jest niezbd
ny tlen, ktrego gwnym rdem jest powietrze atmosferyczne, pobierane
przez ukad oddechowy. Powietrze wchodzi przez nozdrza przednie do jamy
nosowej (cavum nasi), podzielonej przegrod nosa (septum nasi) i przepywa
przez szereg.przestrzeni, ograniczonych maowinami nosowymi (conchae
nasales). Maowiny s pokryte bogato unaczynion bon luzow. Przepy
wajce powietrze zostaje ogrzane i nasycone par wodn, powstajc z wy
dzieliny bony luzowej. Na wilgotnej bonie luzowej osiadaj te czsteczki
kurzu.
Jam nosow otaczaj przestrzenie dodatkowe, zwane zatokami przynosowymi (sinus paranasale), otrzymujce nazwy od koci, w ktrych si znajdu-
j. S to zatoki parzyste: czoowa, klinowa, sitowa i najwiksza z nich szczkowa. Zatoki te s wypenione powietrzem, dziki czemu chroni wntrze
czaszki przed ozibieniem powietrzem przepywajcym przez jam nosow.
Graj one rwnie rol rezonatorw, nadajcych odmienn barw gosu
kademu osobnikowi.
Z jamy nosowej klimatyzowane w opisany sposb powietrze przechodzi
przez nozdrza tylne [choanae) do jamy garda, gdzie krzyuje si z drog
pokarmow.
Dalej powietrze wchodzi do krtani (larynx), ktra jest narzdem gosu, bdc
jednoczenie odcinkiem granicznym grnych drg oddechowych. Nastpny
mi narzdami ukadu s dolne drogi oddechowe, do ktrych naley tchawica
(trachea), dzielca si na dwa oskrzela gwne {bronchiprincipales), wchodz
ce do wnk puc, rozgaziajce si na drobniejsze oskrzela.
Waciwymi narzdami oddechowymi s puca {pulmones). Le one w ja
mie klatki piersiowej, w ktrej znajduje si rwnie serce. Kady z tych trzech
narzdw ley w oddzielnej jamie surowiczej. Serce zajmuje jam osierdzia,
o czym bdzie mowa dalej. Kade puco ley w zamknitej przestrzeni,
wysane} bon surowicz, zwan opucn, ktra jako opucna cienna (pleura
parietalis) wyciea ciany jamy opucnej (cavum pleurae) i przechodzi na
puca jako opucna pucna (pleura visceralis). Puco szczelnie wypenia jam
opucnej, ktra staje si jedynie szczelin wosowat, lec midzy wymie
nionymi blaszkami opucnej. W jamach opucnej znajduje si troch pynu
surowiczego, uatwiajcego ruchy puca, zachodzce wewntrz klatki piersio
wej podczas oddychania.
Puco prawe jest nieco wiksze od lewego, gdy cz jego miejsca zajmuje
serce, lece po stronie lewej klatki piersiowej. Wewntrz puca, jak wspom
niano, oskrzela dziel si na drobniejsze gazki, ktrym towarzysz naczynia
krwionone. Dochodz one razem z oskrzelikami do pcherzykw pucnych,
w ktrych zachodzi wymiana gazw midzy krwi i powietrzem, wypeniaj
cym pcherzyki. Krew przepywajca przez naczynia wosowate, oplatajce
pcherzyki pucne, oddaje do pcherzykw dwutlenek wgla, a zabiera z nich
tlen i odpywa do y pucnych, a nastpnie do serca, jako krew natleniona.
Przestrze leca midzy praw i lew jam opucnej nosi nazw rdpiersia
(mediastinum). Ley w nim serce, grasica, przeyk, due naczynia i nerwy.
Ukad krenia
Wszystkie komrki organizmu ludzkiego potrzebuj niezbdnych do ycia
materiaw, jak tlen, woda, zwizki organiczne i zwizki nieorganiczne. Jedno
czenie musz one wydala produkty przemiany materii, zbdne lub nawet
szkodliwe dla organizmu. Do zapewnienia tych warunkw suy ukad kre
nia. Nale do niego naczynia krwionone, w ktrych kry krew, wprowadza
na w ruch przez silny narzd miniowy - serce, oraz naczynia chonne,
odprowadzajce pyny tkankowe drog chonki (limfy) do krwi. Krew dostar-
Serce
Serce (cor) jest narzdziem miniowym, wtaczajcym krew do ukadu
ttniczego. Chocia jest ono zbudowane ztkanki miniowej poprzecznie pr
kowanej (nieco rnicej si od mini szkieletowych), to jednak skurcze jego
nie s zalene od woli.
Serce ma ksztat stoka, w ktrym rozrniamy podstaw serca i jego
koniuszek. Podstawa jest zwrcona ku grze, tyowi i stronie prawej, koniuszek
- ku doowi, przodowi i stronie lewej.
Jak wspomniano wyej (p. Ukad oddechowy), serce ley w rdpiersiu
Ukad moczowo-pciowy
Ukad moczowo-pciowy (systema urogenitale) skada si z dwch czci:
ukadu wydalniczego (moczowego) i ukadu rozrodczego (pciowego).
Ukad moczowy
Jak ju wiemy z poprzedniego rozdziau, produkty przemiany materii trafiaj
do krwi. Zadaniem ukadu moczowego jest oddzielenie ich od krwi i wydalenie
z organizmu.
Pierwsz rol speniaj nerki (renes). Le one" na tylnej cianie jamy
brzusznej w przestrzeni zaotrzewnowej, po obu stronach krgosupa. S to
due narzdy o ksztacie zblionym do ziaren fasoli.
Brzeg przyrodkowy nerki jest wcity i tworzy jej wnk, do ktrej wchodzi
dua ttnica nerkowa (arteria renalis), a wychodzi ya nerkowa (vena renalis)
i moczowd (ureter), odchodzcy od miedniczki nerkowej (pelvis renalis),
ktra ley w gbi nerki. Ttnica nerkowa oddaje szereg gazi, ktre dziel si
na drobniejsze ttniczki, tworzce tzw. kbuszki nerkowe (glomerulirenales).
S to kbki naczy wosowatych, prowadzcych krew ttnicz, otoczone
torebkami nerkowymi, do ktrych zostaje odsczany silnie rozcieczony mocz
pierwotny (urina). Mocz ten przechodzi przez skomplikowany ukad kanalikw
nerkowych, w ktrych woda zostaje wchonita z powrotem do krwi, przez co
nastpuje jego zagszczenie.
Zagszczony mocz ostateczny zbiera si w miedniczce nerkowej, z ktrej
moczowd prowadzi go do zbiornika - pcherza moczowego (vesica urinaria).
Po zebraniu si w nim pewnej iloci moczu (250-500 cm ) jest on wydalany
przez cewk moczow (urethra).
Pcherz moczowy ley w miednicy mniejszej, do tyu od spojenia onowego.
Jest on zbudowany z silnej, kurczliwej bony miniowej, wewntrz-wy sany
bon luzow, odporn na dziaanie moczu.
Cewka moczowa eska jest krtkim (3-5 cm) przewodem, o rednicy okoo
7 mm, otwierajcym si w zatoce moczowo-pciowej, natomiast mska jest
znacznie dusza i wsza.
3
Ukad pciowy
Narzdy pciowe mskie. Su one do wytwarzania plemnikw i wprowa
dzenia ich do narzdw eskich. Plemniki s wytwarzane w jdrach (testes)
i po procesie dojrzewania wyprowadzane do zbiornikw, zwanych najdrza
mi. Z kadego najdrza (epididymis) prowadzi dugi przewd, zwany nasieniowodem (ductus deferens), ktry wchodzi do jamy otrzewnej przez kana
pachwinowy i kieruje si w okolic dna pcherza moczowego. W tej okolicy
le te dwa pcherzyki nasienne (vesiculae seminales), ktre produkuj ciecz.
Ukad nerwowy
Wszystkie czynnoci organizmu musz by powizane ze sob i uoone we
wsplnym planie. Funkcje te spenia ukad nerwowy (systema nervosum),
ktry rwnie peni czynnoci psychiczne i jest siedliskiem wiadomoci.
Czynnoci podstawow ukadu nerwowego jest odruch, czyli proces
odbywajcy si bez udziau wiadomoci, polegajcy na odebraniu podniety
ze wiata zewntrznego i natychmiastowej reakcji, jak np. cofnicie rki przy
dotkniciu gorcego przedmiotu, czy zamknicie powiek przy zagroeniu oka.
Odruchy uwiadamiamy sobie dopiero po ich zakoczeniu, ale wikszo
w ogle nie jest notowana w naszej wiadomoci, jak np. oddychanie, praca
narzdw wewntrznych itp. Pewne podobiestwo odruchw maj praksje,
a wic czynnoci wyuczone, zautomatyzowane, zachodzce rwnie bez
udziau wiadomoci, jak np. jazda na rowerze.
Ukad nerwowy dzielimy na orodkowy, czyli centralny, i obwodowy. Do
orodkowego naley mzgowie (encephalon) i rdze krgowy (medulla
spina lis). Mzgowie skada si z pnia mzgu (truncus cerbri), mdku
(cerebellum) i kory mzgowej (cortex cerebri). Rdze zawiaduje odruchami
prostymi, pie mzgu wraz z mdkiem zawiaduje odruchami zoonymi,
wreszcie kora jest narzdem wyszych czynnoci nerwowych i siedliskiem
wiadomoci.
cznikami midzy orodkowym ukadem nerwowym i narzdami s ner
wy, utworzone z pczkw wypustek komrek nerwowych, ktre przewodz
podniety. Jedne z nich prowadz podniety uwiadamiane i nie uwiadamiane
z obwodu, a wic z narzdw, do ukadu nerwowego orodkowego. S to
nerwy czuciowe. Inne prowadz podniety w odwrotnym kierunku: z mzgo
wia i rdzenia krgowego do mini - s to nerwy ruchowe. Jeszcze inne,
przenoszce z ukadu orodkowego podniety przez nas nie uwiadamiane do
narzdw wewntrznych, nale do ukadu nerwowego autonomicznego
(systema nervosum autonomicum). Nazw t obejmujemy integraln cz
ukadu nerwowego, zawiadujc czynnociami narzdw wewntrznych, do
ktrych nale misie sercowy, miniwka gadka, wchodzca w skad
naczy i innych narzdw, oraz gruczoy.
W skad nerww wchodz najczciej jednoczenie wkna czuciowe, ru
chowe i autonomiczne. Takie nerwy nazywamy mieszanymi.
Wiemy ju, e ukad nerwowy obwodowy tworz nerwy, ktre odchodz od
mzgowia i rdzenia krgowego. Mamy 12 par nerww czaszkowych i 31 par
rdzeniowych, tworzcych liczne rozgazienia, sploty i zespolenia, ktre bd
omwione w anatomii szczegowej.
Dane oglne
W skad szkieletu czowieka dorosego wchodzi 206 oddzielnych koci.
Liczba ta jednak jest zmienna: u dziecka 15-letniego jest wiksza (356),
u starcw mniejsza. Rnica wynika ze zrastania si poszczeglnych czci
koci u ludzi modych i ze zrastania si niektrych koci u osb w wieku
podeszym.
Ko zbudowana jest z dwch podstawowych skadnikw: organicznego,
tzw. oseiny, nadajcej koci elastyczno^ i mineralnego, gwnie soli kwasu
fosforowego i wglowego (p. Tkanka kostrta). Fosforan wapnia i magnezu oraz
wglan wapnia nadaj koci odpowiedni twardo.
Osein Tnona wydzieli poddajc ko dziaaniu silnych kwasw, ktre
usuwaj z niej sole mineralne. Odwapniona ko zachowuje ksztat, jest
bardzo sprysta i atwo odksztacalna. Poddanie koci dziaaniu wysokiej
temperatury usuwa z niej elementy organiczne (osein). Taka ko jest
bardzo krucha i rozsypuje si nawet przy stosunkowo sabym uderzeniu.
Wzajemny stosunek ilociowy i jakociowy oseiny i skadnika mineralnego
warunkuje waciwoci mechaniczne koci. Koci u dzieci, bogate w skadniki
organiczne, s elastyczne i odporne nazamania. Koci ludzi w wieku starszym
s mao elastyczne i kruche ze wzgldu na przewag w nich skadnikw
mineralnych.
Pod wzgldem budowy wyrnia si istot kostn.zbit (substantia compacta) i istot gbczast {substantia spongiosa).
C l T . i l ,lkct Mi] . l . l u W c l
Pr/yrws ni i
/,'ni iid i
ChrAi->tkrt nds.idn/vi
Nasada dalsza
Clii M M K d M i I W d A i
niach wystpuj dodatkowe guzki, bruzdy i wyrostki. Koci krtkie i rnoksztatne w swojej masie zbudowane s z tkanki gbczastej, ktr pokrywa cienka
warstwa istoty kostnej zbitej.
Ksztat koci jest uwarunkowany czynnoci, ktr one speniaj. Budowa
koci, czyli jej architektonika, opiera si na zasadzie najwikszej wytrzymaoci
przy najmniejszej iloci budulca. Std te trzony koci dugich maj ksztat rur
wytrzymaych na obcienie osiowe i zginanie. Nasady koci dugich, koci
rnoksztatne i rdkocie koci gbczastej zbudowane s z tkanki gbczastej,
ktrej ukad beleczek pozwala na przenoszenie odpowiednich dla danej koci
si ciskajcych i rozcigajcych (ryc. 25). Nawet ju po uksztatowaniu si
koca zmiana warunkw mechanicznych (np. po zamaniu) powoduje zmian
architektoniki koci w kierunku dostosowania do nowych warunkw.
Ukad beleczek kostnych zgodny jest zatem z przebiegiem linii si tworzc
tzw. trajektorie. W miejscach obcie beieczki wystpuj obficiej i s grub
sze. W polach mechanicznie martwych jest ich mniej i s ciesze.
Okostna
Powierzchni koci pokrywa bona zwana okostn (penosreum). Zbudowa
na jest ona z dwch warstw. Zewntrzna, bogato unaczyniona, warstwa
utworzona jest z tkanki cznej. Wewntrzna, przylegajca bezporednio do
koci, warstwa okostnej zawiera liczne elementy komrkowe, z ktrych
komrki kociotwrcze (osteoblasty) bior udzia w budowie i odtwarzaniu
koci. Przechodzce z okostnej do powierzchownych warstw koci wkna
klejodajne przytwierdzaj okostn (wkna Sharpeya). Wraz z nimi wnikaj do
koci drobne naczynia krwionone unaczyniajce powierzchown jej
warstw.
Czci chrzestne szkieletu pokrywa bona, zwana ochrzstn (perichondrium). Zbudowana jest ona podobnie do okostnej. Od strony jamy szpikowej
ko pokrywa bona rdkostna (endosteum). Oddziela ona ko od szpiku
kostnego.
Szpik kostny (medulla ossium), wypeniajcy jamy szpikowe koci dugich,
ma u osb dorosych zabarwienie tawe, std jego nazwa - szpik ty. Bar
wa szpiku zaley od duej iloci tkanki tuszczowej, z ktrej przede wszystkim
jest zbudowany. Szpik kostny wypenia rwnie przestrzenie midzybeleczkowe tkanki kostnej gbczastej. U noworodkw wystpuje wycznie szpik czer
wony, w ktrym wytwarzane s krwinki czerwone. W miar wzrostu organiz
mu szpik czerwony przemienia si w szpik ty. Szpik czerwony pozostaje
jedynie w niektrych kociach (krgi, mostek, ebra i opatka).
Czynno koci
Ko jest yw tkank biorc udzia w przemianie materii. Jest ona ponadto
najwikszym zbiornikiem soli mineralnych, przede wszystkim soli wapnia.
Wap pobierany jest z przewodu pokarmowego i wydalany w wikszoci przez
Ca
Szkielet 1000 g
Tkanki 1 g
400 mg
400 mg
200 mg
Ko
Chrzstka
nasadowa
Jdro
kostnienia
Trzon
Ryc. 27. Schemat rozwoju koci dugich. Kolorem tym oznaczono ko, kolorem niebieskim chrzstk. .
rozwj
1 \
k
Ryc. 29. M o d e l o w a n i e ksztatu koci p o zroniciu si o d a m w w n i e p r a w i d o w y m u s t a w i e n i u .
Osteologia szczegowa
W rozdziale omwimy kolejno: 1) koci krgosupa i klatki piersiowej, 2)
koci koczyny grnej, 3) koci koczyny dolnej oraz 4) koci czaszki.
Krgosup
Krgosup (columna vertebralis) skada si z koci, zwanych krgami
(verfebrae). Krgi czc si ze sob tworz elastyczny sup bdcy osi
tuowia. Grny koniec krgosupa podpiera czaszk, dolny czy si z komi
miednicy. Wewntrz krgosupa ley rdze krgowy.
Krgosup skada si z 33-34 krgw i dzieli si na pi odcinkw (tab. 1).
Typowy krg skada si z trzonu, uku oraz siedmiu wyrostkw. Masywnie
zbudowany trzon krgu zwrcony jest ku przodowi. Do jego tylnej powierzch
ni przylega uk, ktry zamyka od tyu otwr krgowy, bdcy odcinkiem kanau
krgowego. Z ukiem cz si dwie pary wyrostkw stawowych sucych do
poczenia z ssiednimi krgami i std znajduj si na nich powierzchnie
stawowe. Symetrycznie pooone wyrostki poprzeczne su midzy innymi
jako miejsce przyczepu mini. Wyrostek kolczysty przymocowuje si na
tylnej czci uku i tworzy mocne dwigni dla mini. Ksztat krgw zmienia
si w zalenoci od odcinka krgosupa, z ktrego pochodz.
Krgi szyjne maj may i spaszczony w kierunku strzakowym trzon.
Wyrostki stawowe s niskie, ich powierzchnie stawowe ustawione skonie
w stosunku do paszczyzny poziomej. Wyrostki poprzeczne, rozdwojone na
Odcinki krgosupa
Odcinek
Liczba krgw
Szyjny
Piersiowy
12
Ldwiowy
Krzyowy
Guziczny
4-5
Trzon
Otwr
wyrostka
poprzecznego
Wyrostki
stawowe
grne
. i
Wyrostek
stawowy
dolny
Wyrostek
poprzeczny
Ryc. 32. Krg piersiowy widziany od gry (A) i od strony prawej (6).
Wyrostek
kruczy
Brzeg
grny
Wcicie
opatki
Powierzchnia
^stawowa
' obojczyka
Wyrostek
barkowy
Wydrenie
stawowe
D nadgrzebieniowy
Grzebie
opatki
D
podgrzebieniowy
Brzeg krgosupowy-
Brzeg
pachowy
opatka (scapula) naley do koci paskich. Ma ona ksztat trjkta. Dwa jego
dusze boki tworz zaokrglony brzeg boczny i ostry brzeg przyrodkowy. Na
krtszym brzegu grnym znajduje si wcicie opatki. Bocznie od niego ley
skierowany ku przodowi wyrostek kruczy.
Brzegi opatki, czc si ze sob, tworz kty: dolny, grny i boczny. Kt
boczny jest zgrubiay. Na nim znajduje si nieco wklsa powierzchnia dla
stawu ramiennego, zwana wydreniem stawowym. opatka ma dwie powie
rzchnie: przednia powierzchnia ebrowa, wklsa, zwrcona jest ku ebrom,
powierzchni grzbietow opatki przedziela wystajcy grzebie opatki. Po
nad nim ley d nadgrzebieniowy, poniej d podgrzebieniowy. W przedu
eniu grzebienia opatki znajduje si silnie rozwinity wyrostek barkowy. Na
wyrostku tym ley powierzchnia stawowa dla poczenia z barkowym kocem
obojczyka.
Koci koczyny grnej wolnej
Ko ramienna (humerus) naley do koci dugich. Wyrnia si w niej
koniec grny, trzon i koniec dolny. Na kocu grnym znajduje si gowa koci
ramiennej. Gow ogranicza szyjka anatomiczna koci ramiennej. Bocznie od
szyjki le dwa guzki oddzielone od siebie bruzd midzyguzkow. Ku tyowi
od niej ley guzek wikszy, ku przodowi - guzek mniejszy. Od guzkw
w kierunku trzonu cign si grzebienie guzkw wikszego i mniejszego.
Nieco poniej guzkw znajduje si tzw. szyjka chirurgiczna koci ramiennej,
nazwana tak, poniewa jest to miejsce czstych zama.
Trzon koci ramiennej, o przekroju zblionym do kolistego, na tylnej;
powierzchni ma skonie przebiegajc pytk bruzd nerwu promieniowego.
Szyjka
r * Guzek
Trzon
k. ramiennej
k. ramiennej
Ryc. 38. Ko r a m i e n n a widziana od przodu.
Gowa.
koci
ramiennej
Szyjka
anatomiczna
Guzek
mniejszy
"Szyjka
chirurgiczna
k. ramiennej
Trzon|k. ramiennej I
-Guzowato
naramienna
- Bruzda
n. promieniowego
D wyrostka
okciowego
Nadkykie-sprzyrodkowy \
'*iHK j
Bruzda
n. okciowego
J 3Nadkykie
b
^
c & ?
Bloczek
Ryc. 39. Ko r a m i e n n a w i d z i a n a o d t y u .
K. promieniowa
K. okciowa
f - K . okciowa
K. promieniowa--
K. gwkowata
mniejsza
Tabela 2
Strona promieniowa
Strona okciowa
Szereg bliszy
k. deczkowata, k. ksiycowata
k. trjgraniasta, k. grochowata
Szereg dalszy
k. czworoboczna, wiksza
k. gwkowata, k. haczykowata
k. czworoboczna, mniejsza
K. biodrowa
Kolec biodrowy
przedni grny
Kolec biodrowy
przedni dolny
Otwrzasoniony
Panewka
stawu
biodrowego
K. onowa
K. kulszowa
Spojenie
onowe
Ryc. 43. Miednica.
k. udowej
Szyjka
k. udowej
Kresa
midzykrtarzowa
Krtarz
mniejszy
1
| Trzon
1m
HJfci
Nadkykie b o c z n y _
Kykie boczny
Nadkykie
przyrodkowy
Kykie
przyrodkowy
Powierzchnia
rzepkowa
Ryc, 46. Prawa ko u d o w a od p r z o d u .
Grzebie
midzykrtarzowy
Kresa
chropawa
im
i n
V
Ryc. 47. Prawa ko udowa od tyu.
Rurowaty trzon koci udowej jest nieco wygity ku przodowi. Na jego tylnej
powierzchni znajduje si kresa chropawa, bdca miejscem przyczepu
mini.
Koniec dalszy koci udowej ma dwa kykcie suce do poczenia z koci
piszczelow. Kykie przyrodkowy jest wikszy. Kykcie oddziela gboki d
midzykykciowy. Powierzchnie stawowe pokrywajce kykcie cz si ze
sob od przodu tworzc powierzchni rzepkow. Na powierzchni zewntrznej
kadego kykcia znajduj si wyniosoci, zwane odpowiednio nadkykciami
przyrodkowym i bocznym.
Ksztat koci udowej zmienia si wraz ze wzrostem dziecka. Podstawowym
zmianom ulegaj kt szyjkowo-trzonowy i kt przodoskrcenia szyjki. Kt
szyjkowo-trzonowy zawarty jest pomidzy osi szyjki koci udowej a osi
trzonu. U niemowlcia przekracza on zwykle 135, u osobnika dorosego
wynosi 115-120. Kt przodoskrcenia szyjki powstaje w wyniku skrzyowania
si naoonych na siebie osi szyjki koci udowej i osi poprzecznej ciaa lecej
w paszczynie kykci. Kt przodoskrcenia szyjki u niemowlt przekracza
zwykle 30, u osb dorosych wynosi ok. 12. Prawidowe wartoci ktw maj
bardzo wane znaczenie w budowie i czynnoci stawu biodrowego.
Ko piszczelowa (f/b/a) jest podstawow non" koci goleni i ley po jej
stronie przyrodkowej. Koniec bliszy koci piszczelowej (gowa koci piszcze-
Wynioso
rdstopia
V
rdstopia
IV
rdstopia
III i ||
rdstopia
|
Paliczek
podstawowy
K. rdstopia
K. klinowata
przyrodkow
K. dkowat
K. pitowa
K. dkowat
K. pitowa
Ryc. 5 1 . Koci stopy od s t r o n y bocznej.
Koci gowy
Dane oglne
Kociec gowy nosi nazw czaszki (cranium). Cz grn i tyln czaszki
nazywa si czaszk mzgow (mzgoczaszk), cz przednio-doln -czasz
k trzewn (trzewioczaszk).
Mzgoczaszk jest mocn puszk kostn osaniajc mzgowie.
Czaszka trzewna skada si z szeregu koci o bardzo zoonej budowie.
Mieszcz si w niej narzdy zmysw oraz narzd ucia, sucy do rozdrabnia
nia pokarmw.
Czaszka skada si z koci poczonych szwami, jedynie uchwa czy si
z pozosta czci czaszki za pomoc staww uchwowych. Ko gnykowa
nie ma pocze z czaszk. W budowie czaszki udzia bior nastpujce koci
(p. tab. 3).
Tabela3
Czaszka mzgowa
Czaszka trzewna
K. potyliczna
kk. szczkowe
K. czoowa
kk. jarzmowe
K. klinowa
kk. podniebienne
K. sitowa
kk. nosowe
Kk. ciemieniowe
Kk. skroniowe
kk. zowe
uchwa
lemiesz
k. gnykowa
Szew wiecowy
Wyrostek
zbodoowy
podniebienna
Podniebienie twarde
Nozdrza
tylne
Lemiesz
D
skrzydowy
Otwr owalny
D uchwowy
Otwr
kolcowy
Wyrostek rylcowaty
Otwr szyjny
Podstawa
k. potylicznej
zewntrzny
Otwr
Cz
skalista
k. skroniowej
ry Icowo - sutkowy
Wyrostek
sutkowaty
Wyrostek
kykciowy
Otwr
potyliczny wielki
Dolna ciana mzgoczaszki nosi nazw podstawy czaszki. Jej' budowa jest
bardzo zoona. Ogldajc czaszk od dou, spostrzega si przede wszystkim
otwr potyliczny wielki. Przez otwr ten rdze krgowy czy si z mzgo
wiem. Po obu stronach otworu le kykcie koci potylicznej, suce do
poczenia z dokami stawowymi grnymi krgu szczytowego. Ku przodowi
od otworu potylicznego wielkiego ley podstawa koci potylicznej. Bocznie od
podstawy po obu jej stronach znajduj si czci skaliste koci skroniowych,
zwane rwnie piramidami. W bocznej czci piramidy, w ssiedztwie znane
go ju nam wyrostka sutkowatego koci skroniowej, ley dugi" i cienki
wyrostek rylcowaty, a obok niego znajduje si otwr rylcowo-sutkowy dla
nerwu twarzowego. W poowie dugoci czci skalistej ley duy otwr
szyjny zewntrzny prowadzcy do kanau ttnicy szyjnej. Cz skalist koci
skroniowej od ssiednich koci potylicznej i klinowej oddzielaj wskie szczeli
ny. Na bocznej czci koci skalistej, tu ku przodowi od otworu suchowego
zewntrznego, znajduje si d uchwowy - miejsce stawowego poczenia
z wyrostkiem kykciowym uchwy.
Ku przodowi od czci skalistej koci skroniowej ley ko klinowa. W jej
tylnej czci znajduje si otwr owalny, przez ktry opuszcza czaszk nerw
uchwowy" - III ga^nerwu trjdzielnego. Nieco ku tyowi i bocznie ley
niewielki otwr kolcowy. Cz koci klinowej ssiadujca z nozdrzami
Cz oczodoowa k. czoowej
Grzebie koguci
Blaszka sitowa
Skrzydo mniejsze
k. klinowej
Skrzydo
mniejsze
k. klinowej
Siodo
tureckie
Kana wzrokowy
Otwr okrgy
Otwr owalny
- r - Skrzydo
| | wiksze
J*l k. klinowej
I1
Stok
Otwr kolcowy
f
Kana
kykciowy
Cz. skalista
k. klinowej
Grzebie
potyliczny
wewntrzny
Ryc. 54. Wntrze podstawy czaszki. Kolorami oznaczono podzia na d czaszkowy przedni,
rodkowy i tylny.
przednimi. U ich podstawy iey kana wzrokowy, przez ktry przechodzi nerw
wzrokowy. Pod skrzydem mniejszym znajduje si szczelina oczodoowa
grna, ktra oddziela je od skrzyda wikszego koci klinowej, wchodzcego
w skad dou czaszkowego rodkowego.
C\
D czaszkowy rodkowy
D czaszkowy rodkowy ma ksztat podobny do motyla. Cz rodkow
dou zajmuje trzon koci klinowej. Jest on wewntrz pusty i ma poczenie
z jam nosow. Grna powierzchnia przypomina ksztatem siodo, std nazwa
siodo tureckie. Zagbienie na grnej powierzchni trzonu nosi nazw dou
przysadki. Tyln granic dou tworzy grzbiet sioda. Po obu stronach sioda
le pytkie rynienkowate zagbienia, zwane bruzdami ttnicy szyjnej.
W skad kadej czci bocznej dou czaszkowego rodkowego wchodz:
skrzydo wiksze koci klinowej i cz piramidy koci skroniowej. W skrzydle
wikszym koci klinowej widniej trzy otwory. Najbliej szczeliny oczodoowej
grnej ley otwr okrgy. Ku tyowi i bokowi od niego znajduj si znane ju
nam otwory: owalny i kolcowy. Granic dou czaszkowego przedniego
i tylnego stanowi grne brzegi czci skalistej koci skroniowej oraz grzbiet
sioda.
D czaszkowy tylny
D czaszkowy tylny ma posta gbokiej jamy. W czci centralnej dou
widnieje otwr potyliczny wielki, obok ktrego maj ujcia kanay nerwu
podjzykowego. Bocznie od nich le kanay kykciowe, przez ktre przecho
dz yy. Ku przodowi od otworu potylicznego wielkiego ley cz podstawna
koci potylicznej. Jej pochylenie w kierunku otworu potylicznego wielkiego
nosi nazw stoku. Po przeciwlegej stronie otworu widnieje grzebie potylicz
ny wewntrzny ktry wraz z przebiegajc poprzecznie bruzd zatoki poprze
cznej tworzy wynioso krzyowat. W dole czaszkowym tylnym ley
mdek.
Wewntrzna powierzchnia sklepienia czaszki jest stosunkowo gadka. Nie
wielkie zagbienia, odpowiadajce zakrtom mzgu, nazywaj si wyciskami
palczastymi. Poza nimi wystpuj pytkie rozgazione bruzdy ttnicze i ylne.
W ssiedztwie szwu strzakowego znajduj si liczne okrge zagbienia,
zwane doeczkami ziarenkowymi.
Czaszka trzewna
Czaszka trzewna jest utworzona przez koci przedniej czci czaszki. Cz
ciowo bya ju o nich mowa przy opisywaniu przedniego dou czaszkowego.
Obecnie zajmiemy si przedni cian czaszki, czyli tzw. twarz kostn.
Poniej znanych nam ju ukw brwiowych koci czoowej znajduj si
oczodoy. Oczod (orbita) ma ksztat czworociennego ostrosupa. W jego
wierzchoku znajduje si kana wzrokowy, przez ktry przechodz nerw wzro
kowy i ttnica oczna. Podstaw wymienionego ostrosupa stanowi wejcie do
Czaszka noworodka
Koci sklepienia czaszki rozwijaj sizcznotkankowej pokrywy otaczajcej
mzgowie. Mae punkty kostnienia zapocztkowuj rozwj koci sklepienia,
powikszaj si one i stopniowo zbliaj do siebie. Na granicach ich zetknicia
do dugo utrzymuje si tkanka czna. Boniaste miejsca poczenia trzech
lub czterech koci nosz nazw ciemiczek (fonticuli). Ciemiczko przednie
(czoowe) ma ksztat czworoboku. Znajduje si w miejscu poczenia parzys
tych u noworodka koci czoowych z komi ciemieniowymi. Ciemiczko tylne
(potyliczne) ma ksztat trjktny i ley w miejscu zetknicia si koci potylicznej
z komi ciemieniowymi. Z pozostaych dwch ciemiczko klinowe ley
midzy komi czoow, ciemieniow, skrzydem wikszym koci klinowej
i usk koci skroniowej. Ciemiczko sutkowate znajduje si midzy komi
ciemieniow, skroniow i usk koci potylicznej.
Obecno ciemiczek i nie skostniaych pocze midzy komi sklepienia
czaszki umoliwia dostosowywanie si ksztatu czaszki do kanau miednicy
maej podczas porodu. Ciemiczka zarastaj wkrtce po urodzeniu, tylko
ciemiczko czoowe zamyka si w drugim roku ycia.
UKAD WIZADOWY - SYNDESMOLOGIA
Poczenia krgw
W krgosupie wystpuj rnego rodzaju poczenia krgw. Midzy
trzonami krgowymi le krki midzykrgowe (discivertebrales), zbudowa
ne z chrzstki. Obwodowa cz krka zawiera liczne wkna spryste
i nazywa si piercieniem wknistym. Cz centralna, ppynna, bogata
w wod, nosi nazw jdra miadystego. Jdro miadyste amortyzuje
wstrzsy i pozwala na ruchy midzy krgami. Krki midzykrgowe dostoso
wuj swj ksztat do ksztatu trzonw. S one stosunkowo niskie w odcinku
szyjnym i wysokie w czci ldwiowej krgosupa. Nie ma krka midzykrgowego midzy krgiem szczytowym a obrotowym. Ostatni krek midzykrgowy ley pomidzy trzonem V krgu ldwiowego a koci krzyow.
Poczenia trzonw krgw wzmacniaj wizada. Wizado podune przed
nie wie ze sob przednie powierzchnie trzonw i krkw midzykrgowych. Wizado podune tylne wzmacnia tyln cz pocze trzonw od
strony kanau krgowego. Wizado to rozpoczyna si przy otworze potylicz
nym wielkim czaszki i biegnie do koci krzyowej.
uki krgowe ssiednich krgw czy tzw. wizado te. Wypenia ono
wolne przestrzenie midzy ukami. Zawierajc du ilo wkien sprystych,
wizado te jest bardzo elastyczne. Napina si ono podczas zginania
krgosupa i pomaga w jego prostowaniu.
Wyrostki poprzeczne krgw cz wizada midzypoprzeczne, a wyrostki
kolczyste - wizada midzykolczyste. Z ostatnimi wspdziaa wizado
nadkolcowe, przebiegajce midzy szczytami wyrostkw kolczystych piersio
wego i ldwiowego odcinka krgosupa. W odcinku szyjnym wizado nad-
Czynno krgosupa
Krgosup jako cao spenia trzy podstawowe funkcje:
1) jest osi ciaa i jego gwn podpor,
2) jest narzdem ruchu,
3) osania rdze krgowy.
1. W paszczynie czoowej krgosup jest prosty. Pojawienie si wyranego
bocznego wygicia krgosupa moe wiadczy o chorobie zwanej skolioz.
W paszczynie strzakowej krgosup jest wygity w ksztacie podwjnej
litery S. Cz szyjna krgosupa zwrcona jest wypukoci ku przodowi.
Krzywizna piersiowa skierowana jest wypukoci do tyu. Odcinek ldwiowy
krgosupa wygity jest ku przodowi, a odcinek krzyowy ku tyowi. Wygicie
do przodu nazywa si lordoz {lordosis), a do tyu - kifoz (kyphosis).
U noworodkw cay krgosup wygity jest do tyu. Pierwsza ksztatuje si
lordoza szyjna. Ma to miejsce w czasie unoszenia gowy przez dziecko lece
na brzuchu. Lordoza ldwiowa powstaje w wyniku przybierania przez dziecko
postawy stojcej. Charakterystyczne wygicia krgosupa czowieka umoli
wiaj prawidowe przenoszenie obcienia mas ciaa oraz amortyzuj
wstrzsy.
2. Budowa krgosupa zezwala na ruchy gowy, szyi i tuowia. Ruchy
midzy poszczeglnymi krgami maj niewielki zakres, jednak sumujc si
umoliwiaj du swobod zmiany pooenia poszczeglnych jego odcinkw.
Wyrniamy ruchy w trzech podstawowych paszczyznach: zginanie i prosto
wanie w paszczynie strzakowej, pochylanie boczne w paszczynie czoowej
i obracanie w paszczynie poprzecznej. Poczenie opisanych ruchw daje
ruch zwany obwodzeniem krgosupa. Rnice w budowie krgw powoduj,
e pochylenie boczne jest wiksze w odcinku szyjnym i piersiowym, a zginanie
i prostowanie w odcinku szyjnym i ldwiowym. ebra utrudniaj ruchy
odcinka piersiowego. Charakterystyczna budowa wyrostkw stawowych od
cinka ldwiowego uniemoliwia jego ruchy obrotowe.
3. Otwory krgowe poszczeglnych krgw tworz cznie kana krgowy
(canalis vertebrali), w ktrym mieci si rdze krgowy. Po obu stronach
krgosupa widniej otwory midzykrgowe, przez ktre przechodz nerwy
rdzeniowe. Rdze krgowy lecy w kanale krgowym ochraniaj od przodu
trzony krgowe i krniki midzykrgowe, od boku i tyu rol t speniaj uki
krgowe wraz z przyczepiajcymi si do nich wizadami.
Sprysto krgosupa, uwarunkowana jego rozczonowaniem na elemen
ty kostne i chrzestne, przyczynia si rwnie do ochrony rdzenia krgowego
przed wstrzsami.
W miar starzenia si organizmu zmienia si rwnie krgosup. Wskutek
utraty pynu przez jdro miadyste krki midzykrgowe staj si nisze.
Tuw skraca si, nasila si kifoza piersiowa, zmniejsza lordoza szyjna i ld
wiowa. Postawa staje si nieprawidowa, tuw pochyla si ku przodowi,
wystpuje tzw. garb starczy.
Zmiany zwizane ze starzeniem maj charakter nieodwracalny, ale i wcigu
Poczenia eber
Ko ebrowa czy si z krgosupem w dwch punktach. Gowa ebra
tworzy staw gowy ebra z dokiem ebrowym lecym na krawdziach
ssiednich trzonw, za guzek ebra obraca si na powierzchni doka ebrowe
go" wyrostka poprzecznego (staw ebrowo-poprzeczny). Stawy ebrowo-krgowe wzmacniaj wizada promieniste gowy lece od przodu. Wizada
rdstawowe gowy dziel staw na dwie poowy - grn i doln. ebra I, XI
i XII nie maj tego wizada, poniewa kade z nich styka si tylko z jednym
krgiem. Stawy ebrowo-poprzeczne wzmacniaj wizada o tej samej nazwie.
Oba stawy mechanicznie stanowi jedn cao. Jest to staw jednoosiowy,
w ktrym ma miejsce obracanie si ebra wok osi czcej doek ebrowy
trzonw krgowych z dokiem ebrowym wyrostka poprzecznego. Skony
przebieg osi od gry i przodu ku doowi i tyowi powoduje, i unoszenie eber
czy si z ich odchylaniem ku bokowi. Ma to wane znaczenie w mechanice
oddychania.
Przednie koce eber cz si z mostkiem za porednictwem chrzstek
ebrowych. Chrzstki ebra VIII, IX i X cz si ze sob tworzc uk ebrowy.
Elastyczne i spryste chrzstki ebrowe odksztacaj si podczas unoszenia
eber, a oddaj energi opuszczajc ebra. Twardnienie i kostnienie chrzstek
ebrowych wystpuje w starszym wieku i zmniejszajc elastyczno klatki
piersiowej utrudnia oddychanie.
Klatka piersiowa jako cao
Klatka piersiowa czowieka jest spaszczona w kierunku przednio-tylnym
i poszerzona w wymiarze poprzecznym. Od przodu klatk piersiow ogranicza
mostek, z boku ebra, od tyu cz piersiowa krgosupa. Otwr grny klatki
piersiowej ogranicza I ebro i grny brzeg rkojeci mostka. Otwr dolny klatki
piersiowej ma ksztat nieregularny i jest ograniczony XII krgiem piersiowym,
XII ebrem, kocem XI ebra, ukami ebrowymi i wyrostkiem mieczykowatym
mostka.
Klatka piersiowa kobiet jest szersza w czci dolnej w stosunku do grnej.
U mczyzn otwr dolny klatki piersiowej jest stosunkowo mniejszy, a grna
cz klatki piersiowej szersza. Ksztat klatki piersiowej jest rwnie zmienny
osobniczo. Podstawowe znaczenie ma tu wielko kta podmostkowego
lecego pomidzy ukami ebrowymi obu stron. U osobnikw astenicznyh
jego warto zbliona jest do 60, podczas gdy u osobnikw pyknicznych
przekracza 90.
Klatka piersiowa bierze udzia w oddychaniu. Na ruchy oddechowe klatki
Staw ramienny
Staw ramienny (articulatio humeri) czy koczyn grn woln z jej
obrcz. Powierzchnie stawowe tworz gowa koci ramiennej i wydrenie
stawowe opatki. Pytkie wydrenie uzupenia i pogbia chrzestny obrbek
R y c . 57.
P r z e k r j przez s t a w r a m i e n n y .
I
0
Ryc. 60. Ruchy obrotowe w stawie ramiennym: A- pooenie porednie, B- obracanie na
zewntrz, C - obracanie do wewntrz, D - najwikszy zakres obracania ramienia do wewntrz.
Staw okciowy
Staw okciowy (articulatio cubiti) skada siztrzech staww: ramienno-okciowego, ramienno-promieniowego i promieniowo-okciowego bliszego.
W skad stawu ramienno-okciowego wchodzi wcicie bloczkowe koci
okciowej i bloczek koci ramiennej. Staw ramienno-promieniowy czy gw
k koci ramiennej z dokiem gowy koci promieniowej. Staw promieniowo-okciowy bliszy powstaje z poczenia wcicia promieniowego koci okcio
wej z obwodem stawowym gowy koci promieniowej. Obie koci przytrzymu
je wizado piercieniowate przyczepiajce si do krawdzi wcicia promie
niowego koci okciowej i obejmujce gow koci promieniowej. Wszystkie
trzy stawy obejmuje wsplna torebka stawowa. Stabilno stawu w paszczy
nie czoowej zapewniaj wizada poboczne. Wizado poboczne okciowe
czy nadkykie przyrodkowy koci ramiennej z koci okciow. Wizado
poboczne promieniowe wzmacnia torebk stawow od strony bocznej.
Ruchy w stawie okciowym skadaj si z ruchw w poszczeglnych sta
wach skadowych. Staw ramienno-okciowy i ramienno-promieniowy cznie
Staw promieniowo-nadgarstkowy
Ko promieniowa jest nieco dusza od okciowej. W przedueniu koci
okciowej ley krek stawowy rozcigajc si od przyrodkowej krawdzi
dalszej nasady koci promieniowej do wyrostka rylcowatego koci okciowej.
Dolna powierzchnia krka wraz z powierzchni stawow dalszej nasady koci
promieniowej tworz cznie wkls powierzchni stawow stawu promieniowo-nadgarstkowego. W skad eliptycznej, wypukej powierzchni tego sta
wu wchodz powierzchnie stawowe bliszego szeregu koci nadgarstka
z wyjtkiem koci grochowatej. Torebka stawowa stawu promieniowo-nadgarstkowego wzmocniona jest szeregiem krtkich wizade.
Staw promieniowo-nadgarstkowy (articulatio radiocarpea) jest eliptycz
nym stawem dwuosiowym. O duga tego stawu ustawiona jest w paszczy
nie rki. Wok niej zachodz ruchy zginania i prostowania. Odwodzenie (w
stron promieniow) i przywodzenie odbywa si dookoa osi prostopadej do
paszczyzny rki (ryc. 62).
Stawy rki
Stawy midzynadgarstkowe (articulationes intercarpeae) le midzy bli
szym i dalszym szeregiem koci nadgarstka, jak rwnie midzy poszczeglny
mi komi nadgarstka. Przebieg powierzchni stawowych jest do zoony.
Wszystkie te stawy maj wspln torebk stawow wzmocnion krtkimi
wizadami.
W stawach midzynadgarstkowych maj miejsce drobne przesunicia
wzajemne koci. Najobszerniejszy jest ruch zginania rki. Zesztywnienie
staww midzynadgarstkowych znacznie ogranicza ruchomo rki.
Staw krzyowo-biodrowy
Staw krzyowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) tworz stykajce si po
wierzchnie uchowate koci krzyowej i biodrowej. Powierzchnie te s nierw
ne '( poczone rdstawowo wizadami midzykostnymi. Staw wzmacniaj
od przodu wizada krzyowo-biodrowe brzuszne, a od tyu - wizada
krzyowo-biodrowe grzbietowe. Od gry wzmacnia staw wizado biodrowo-ldwiowe. czy ono wyrostek poprzeczny V krgu ldwiowego z tyln
czci grzebienia koci biodrowej. Niezalenie od wymienionych wizade
ko krzyow i biodrow cz przebiegajce w duej odlegoci od stawu
bardzo mocne wizada krzyowo-guzowe i krzyowo-kolcowe.
Wizado krzyowo-guzowe (lig. sacrotuberale) biegnie od bocznego brze
gu koci krzyowej i guzicznej do guza kulszowego. Wizado krzyowo-kolco
we (lig. sacrospinale) czy boczny brzeg koci krzyowej i guzicznej z kolcem
kulszowym. Oba wizada zamykaj miednic od boku i tyu i przeksztacaj
wcicia kulszowe w otwory kulszowe. Otwr kulszowy wikszy ley powyej
wizada krzyowo-kolcowego, otwr kulszowy mniejszy ley poniej tego
wizada. Dolne ograniczenie otworu kulszowego mniejszego stanowi wiza
do krzyowo-guzowe.
Otwr zasoniony koci miednicznej zamyka bona zasonowa, majca
w grnej czci otwr, przez ktry przechodz naczynia i nerw zasonowy.
Spojenie onowe
Obie koci miedniczne cz si ze sob spojeniem onowym (symphysis
pubica). Spojenie zbudowane jest z grubej warstwy chrzstki wknistej.
Poczenia wzmacniaj wizada przebiegajce powyej i poniej spojenia.
Niekiedy w spojeniu wystpuje jama spojenia - szczelinowata przestrze
ustawiona strzakowo.
Stawy miednicy nale do pocze cisych i ruchy w nich zachodzce maj
charakter niewielkich przesuni.
Chrzstka
stawowa
Wizado
gowy
k. udowej
Staw kolanowy
Staw kolanowy (articulatio genus) ma zoon budow. W jego skad
wchodz powierzchnie stawowe trzech koci: udowej, piszczelowej i rzepki.
Pask stawow powierzchni piszczeli uzupeniaj dwie pksiycowe chrz
stki wkniste, zwane kotkami stawowymi (menisci articulares). kotka
przyrodkow przyczepia si rogiem przednim ku przodowi od wyniosoci
koci piszczelowej, rogiem tylnym poza t wyniosoci. Na obwodzie kotka
zrasta si z torebk stawow i wizadem pobocznym przyrodkowym. kot
ka boczna jest szersza od przyrodkowej, zbliona ksztatem do nie zamknite
go koa. kotka przymocowuje si przed i poza wyniosoci koci piszczelo
wej i zrasta si z torebk stawow. Nie czy si ona z wizadem pobocznym
strzakowym.
Ko udow i piszczelow cz mocne wizada poboczne i wizada
krzyowe. Wizado poboczne piszczelowe biegnie od nadkykcia przyrodko
wego koci udowej do koci piszczelowej. Zrasta si ono z torebk stawow
i kotka przyrodkow. Wizado poboczne strzakowe ma posta powrzka
i czy nadkykie boczny z gow strzaki. Wizado nie zrasta si z torebk
stawow. Wizada poboczne s napite przy wyprostowanym kolanie i w t y m
pooeniu uniemoliwiaj ruchy boczne goleni.
Wizada krzyowe le rdstawowo. Wizado krzyowe przednie biegnie
od przyrodkowej powierzchni kykcia bocznego koci udowej do pola midzykykciowego przedniego. Wizado krzyowe tylne czy powierzchni
boczn kykcia przyrodkowego koci udowej z polem midzykykciowym
tylnym piszczeli. Krzyujc si ze sob, wizada zapobiegaj wysuwaniu si
koci piszczelowej ze stawu kolanowego do przodu (wizado krzyowe
przednie) lub do tyu (wizado krzyowe tylne). Wizada te, owijajc si
dookoa siebie, hamuj ruch obracania goleni do wewntrz.
Z powierzchni rzepkow koci udowej styka si rzepka. Do rzepki przymo
cowuje si cigno minia czworogowego uda. cigno to zrasta si
z przedni powierzchni rzepki i przechodzi bezporednio w wizado rzepki,
koczce si na guzowatoci piszczeli. Torebka stawowa przymocowuje si na
krawdziach kykci piszczeli, bocznych brzegach rzepki i krawdziach kykci
koci udowej. Torebka ma szereg uchykw, z ktrych najwikszy, zwany
kaletk nadrzepkow, ma posta odwrconej do gry kieszonki, lecej
midzy tyln powierzchni minia czworogowego a przedni powierzchni
koci udowej.
Staw kolanowyjest najbardziej zwarty w pozycji wyprostowania. Stabilno
t zapewniaj napite wizada poboczne i tylna cz torebki stawowej.
Wan rol w stabilizacji kolana odgrywa rwnie prawidowa czynno
mini, a szczeglnie minia czworogowego uda. Zgicie kolana zlunia
napite wizada i w tej pozycji moliwe s niewielkie ruchy boczne i obrotowe
piszczeli.
Staw kolanowy naley do staww jednoosiowych. Teoretycznie o obrotu
przebiega w linii czcej oba nadkykcie koci udowej. W rzeczywistoci
m.
B - prostowanie.
Staw skokowo-goleniowy
Staw skokowo-goleniowy (articulatio talocruralis) czy koci goleni z ko
ci skokow. Poczone wizozrostem dalsze nasady piszczeli i strzaki tworz
wspln panewk w ksztacie klamry obejmujcej bloczek koci skokowej.
Kostka przyrodkow tej klamry jest dwukrotnie krtsza od kostki bocznej,
ktra lizga si po powierzchni kostkowej bocznej bloczka koci skokowej.
Torebka stawowa przymocowuje si na krawdziach dalszych nasad piszczeli
i strzaki i obejmuje bloczek koci skokowej. Torebk wzmacniaj liczne
i mocne wizada. Wizado przyrodkowe (trjgraniaste) czy kostk przy
rodkow z komi skokow, pitow i dkowat. Ma ono przebieg wachla-
Staw skroniowo-uchwowy
Staw skroniowo-uchwowy (articulatio temporamandibularis) tworz wy
rostek kykciowy uchwy oraz d uchwy koci skroniowej. Krek stawowy
dzieli jam stawu na dwie czci - grn i doln. Staw obejmuje torebka
stawowa wzmocniona wizadem pobocznym. W czasie otwierania ust krek
stawowy przemieszcza si wraz z wyrostkiem kykciowym ku przodowi. Ruchy
boczne wystpujce podczas ucia polegaj na naprzemiennym przesuwaniu
si ku przodowi raz jednego, to znw drugiego wyrostka kykciowego.
Wstp
Minie s biologicznymi silnikami wykonujcymi prac mechaniczn.
Przemiany chemiczne zachodzce w miniach wyraaj si skurczem. czynnym skrceniem dugoci minia. Sia ta jest tym wiksza, im wicej
znajduje si w nim czynnych wkienek miniowych, innymi sowy - im
misie ten jest grubszy, im wiksza jest powierzchnia przekroju prostopade
go do przebiegu wkien, tzw. przekroju fizjologicznego. 1 c m przekroju
fizjologicznego zawiera wkna miniowe zdolne rozwin si od 2 do 10 kp
w zalenoci od rodzaju minia.
U czowieka wystpuj trzy rodzaje wkien miniowych:
1. Minie gadkie wchodz w skad cian naczy i narzdw wewntrz
nych. Ich skurcz jet powolny, dugotrway i niezaleny od naszej woli.
2. Minie poprzecznie prkowane s podstawowymi silnikami" wcho
dzcymi w skad narzdu ruchu. Ich skurcz jest szybki i zaley od woli
czowieka.
2
Budowa mini
Misie poprzecznie prkowany skada si z wkien miniowych, swois
tych komrek zwanych miocytami. Wewntrz komrki znajduj si rwnole
gle uoone wkienka kurczliwe, tzw. miofibryle.
Na kocach komrki miofibryle przechodz w cigno. Wkna miniowe
ukadaj si w pczki otoczone cienk bon cznotkankow, zwan omisn
wewntrzn. Grubsza bona otaczajca wiele pczkw nazywa si omisn
zewntrzn. Cay misie otacza cznotkankow powi. Tworzy ona elasty
czn powok i oddziela misie od mini ssiednich.
Cz czynn minia nazywamy brzucem (venter). Brzusiec koczy si
cignem (tendo). cigno jest zbudowane z pasm tkanki cznej wknistej
zbitej. Minie paskie - szerokie, maj zakoczenia w postaci mocnych
blaszek, zwanych rozcignami.
Minie maj rnorodne ksztaty. Najprostsz posta stanowi misie
wrzecionowaty, majcy oby, wyduony brzusiec, przechodzcy na zwaj
cych si kocach w cigna. Misie moe zawiera wiele brzucw kocz
cych si wsplnym cignem. Wtakich przypadkach brzuce otrzymuj nazw
gw. Istnieje wic misie dwugowy, trjgowy i czworogowy. Dwa brzuce
przedzielone cignem porednim tworz misie dwubrzucowy.
Minie wrzecionowate zalicza si do mini dugich. Minie szerokie maj
paski brzusiec zakoczony rozcignem. Niektre z mini posiadaj brzusiec
podzielony na odcinki pasemkami tkanki cznej wknistej, zwanymi smuga
mi cignistymi.
W zalenoci od ukadu mini i cigien odrnia si rozmaite formy tych
pocze. W miniu wrzecionowatym cigna le w przedueniu brzuca,
w innych miniach wkna dochodz do cigna pod ktem z obu jego stron
(misie pierzasty) lub z jednej strony (misie ppierzasty).
Poza omwionymi rodzajami mini w ustroju wystpuj jeszcze minie
krtkie, majce mae wymiary i krtkie cigna.
Minie mieszane nie daj si zaliczy do adnej z wyej wymienionych
grup (np. misie okrny ust).
Podczas skurczu misie zblia do siebie oba przyczepy. Najczciej s to
przyczepy na kociach, w innych przypadkach mog to by przyczepy na
powiziach, torebkach stawowych lub wewntrznej powierzchni skry (mi
nie mimiczne).
Podstawy miomechaniki
Rola mini sprowadza si do wykonywania pracy poprzez zblienie przy
czepw. Najwiksz wydajno osiga misie, ktry od swego penego
rozlunienia przechodzi do penego skurczu.
Misie powodujcy ruch w jednym stawie nazywamy jednostawowym,
minie dusze mog przerzuca si nad wieloma stawami (minie dwu-,
trj- i wielostawowe).
Pooenie minia lub jego cigna w stosunku do osi obrotu stawu
warunkuje charakter czynnoci. Minie lece ku przodowi od tej osi nazywa
j si zginaczami, przeciwlege - prostownikami. Po stronie przyrodkowej
le przywodziciele, a po bocznej odwodziciele. Minie obracajce maj
przebieg skony, spiralny lub poprzeczny. Skony przebieg mini powoduje,
i mog by one jednoczenie np. miniami zginajcymi i obracajcymi.
Zwykle nawet prosty ruch (zginanie palca) wykonuje nie jeden, ale kilka
mini. Nosz one nazw mini wspdziaajcych (synergistycznych). Mi
nie wykonujce ruch przeciwny nosz nazw antagonistw.
Wbrew pozorom obie grupy miniowe dziaaj jednoczenie. Na przykad
zginanie palca powoduj synergistycznie dziaajce zginacze, ale jednocze
nie sabiej pobudzone minie antagonistyczne dziaaj jak wczany w miar
potrzeby hamulec. Minie antagonistyczne kontroluj czynno synergistw. Przy zrwnowaeniu dziaania synergistw i antagonistw, czyli podczas
obustronnego hamowania, ruchu nie ma, a staw zostaje czynnie ustalony.
Wzajemn zaleno przeciwstawnych grup miniowych precyzyjnie kontro
luje ukad nerwowy.
Ruch dokadny, precyzyjny, wymaga ustalenia staww, ktre aktualnie nie
bior udziau w ruchu. Czynno t wykonuj minie stabilizujce.
Tak wic ruch miogenny wyraa si czynnoci mini synergistycznych
pod kontrol antagonistw i przy wspdziaaniu stabilizatorw. Wspomniane
grupy miniowe s odpowiedzialne za koordynacj ruchw, to jest dokadne
i celowe ich wykonywanie. Koordynacja dotyczy siy skurczw poszczegl
nych grup miniowych, ich rozlegoci i nastpstwa w czasie. Koordynacj
ruchw zapewnia orodkowy ukad nerwowy. Koordynacja niektrych ru
chw jest przekazywana dziedzicznie (ssanie, oddychanie).
Minie dziaaj na koci poczone stawami. Z mechanicznego punktu
widzenia koci s dla mini dwigniami. W kadej dwigni istniej: 1) punkt
Miologia szczegowa
Minie tuowia
W skad mini tuowia wchodz: 1) minie klatki piersiowej, 2) minie
brzucha i 3) minie grzbietu.
Minie klatki piersiowej
Minie klatki piersiowej dziel si na dwie grupy. Grup powierzchown
tworz minie, ktrych zakoczenia znajduj si na kociach obrczy koczy
ny grnej i koci ramiennej. Grup gbok tworz waciwe minie klatki
Minie brzucha
Minie brzucha tworz przedni i boczne ciany jamy brzusznej. W skad
ciany przedniej wchodz minie proste, ciany boczne zbudowane s
z krzyujcych si wkien mini skonych brzucha zewntrznych, skonych
brzucha wewntrznych oraz mini poprzecznych brzucha i czworobocznych
ldwi.
Od wyrostka mieczykowatego do spojenia onowego cignie si kresa biaa,
oddzielajca minie brzucha prawej i lewej strony. Rwnolegle po obu
stronach biegnie prawy i lewy misie prosty. Bocznie od niego le minie
skone zewntrzny i wewntrzny oraz poprzeczny brzucha. Minie czworobo
czne ldwi biegn rwnolegle do krgosupa.
Misie prosty brzucha biegnie od zewntrznej powierzchni chrzstek V-VII
ebra do spojenia onowego. Na przebiegu wkien miniowych znajduje si
szereg wstawek cznotkankowych, zwanych smugami cignistymi. Minie
proste s silnymi zginaczami tuowia.
Misie skony zewntrzny brzucha jest paskim miniem biegncym od
zewntrznych powierzchni V-XII eber ku doowi i przyrodkowo. Przyczep
kocowy minia znajduje si na grzebieniu biodrowym, wizadle pachwino
wym i kresie biaej. Dziaajc jednostronnie obraca tuw w kierunku przeciw
nym, zgina i pochyla go ku bokowi. Obustronny skurcz mini wzmaga
toczni brzuszn.
Misie skony wewntrzny brzucha ley pod miniem skonym zewn
trznym brzucha, ma dolnorozbieny kierunek wkien. Misie rozciga si od
kresy biaej do grzebienia biodrowego i powizi piersiowp-ldwiowej. Mi
sie zgina, pochyla i obraca tuw ku swojej stronie. Skurcz obustronny
wzmaga toczni brzuszn.
Misie poprzeczny brzucha, lecy najgbiej, przyczepia si do powizi
piersiowo-grzbietowej i biegnie do kresy biaej. Poprzeczny przebieg jego
wkien powoduje, e jego skurcz zwiksza toczni brzuszn.
Misie czworoboczny ldwi ley obok krgosupa, czc XII ebro z wy
rostkami poprzecznymi krgw ldwiowych i grzebieniem biodrowym. Mi
sie pochyla tuw w swoj stron i obnia XII ebro. Rozcigna szerokich
mini brzucha wchodz w skad pochewki minia prostego brzucha, kresy
biaej i wizada pachwinowego (p. tab. 4).
Pochewka minia prostego brzucha
Pochewka minia prostego brzucha skada si z blaszki przedniej, lecej
przed miniem prostym, i tylnej, lecej poza nim. W grnej czci pochewki
w skad blaszki przedniej wchodz: poowa gruboci rozcigna minia
skonego brzucha wewntrznego i rozcigno minia skonego zewntrzne
go brzucha. Druga poowa rozcigna minia skonego wewntrznego i roz
cigno minia poprzecznego.brzucha tworz tyln blaszk pochewki. W dol
nej czci pochewki cian przedni tworz rozcigna wszystkich mini, tj.
skonych i poprzecznego brzucha. Blaszka tylna tej czci pochewki jest
M. czworoboczny
M. naramienn
M. podgrzebieniowy-
M. najszerszy grzbieti
Powi
piersiowo-ldwiowa
- M. uchwowo-gnykowy
M, pochyy
tylny
M. pochyy
rodkowy
Ryc. 76, Minie szyi. Usunity m . m o s t k o w o - o b o j c z y k o w o - s u t k o w y .
Poszczeglne grupy mini szyi oddzielaj cznotkankowe blaszki noszce nazw powizi szyi.
Rozrnia si powi szyi powierzchown, przedtchawicz i przedkrgow. Blaszka powierz
chowna otacza misie mostkowo-sutkowo-obojczykowy, tworzc dla niego pochewk. Powi
przymocowuje si na brzegu uchwy, wyrostku sutkowym, wyrostkach poprzecznych krgw
szyjnych, obojczyku i mostku.
Blaszka przedtchawicz ma ksztat trjkta rozpitego midzy koci gnykowa, miniami
opatkowo-gnykowymi i grnymi brzegami obojczyka i mostka.
Blaszka przedkrgow pokrywa minie gbokie szyi, przyczepiajc si po bokach do wyrost
kw poprzecznych.
midzy zby, pociga ku bokowi kciki ust i zwiksza cinienie w jamie ustnej
jak przy dmuchaniu.
Drugi duy" misie potyliczno-czoowy wspdziaa z czepcem cigistym. Czepiec cignisty (galea aponeurotica), jest to rozlege rozcigno pokry
wajce sklepienie czaszki. Jest on mocno zronity ze skr, przesuwa si
natomiast swobodnie po sklepieniu czaszki. Ruchy te wykonuje wspomniany
misie czoowo-potyliczny.
Czynno mini mimicznych
Jak ju wspomniano, minie mimiczne twarzy wykonuj trzy podstawowe
czynnoci: 1) s miniami wyrazowymi twarzy, 2) wspdziaaj w zamykaniu
i otwieraniu szpar powiekowych i szpary jamy ustnej oraz 3) niektre z nich
(misie policzkowy, misie okrny ust) wspdziaaj w procesie przyjmo
wania i przesuwania pokarmw midzy zbami.
Minie koczyny grnej
Minie koczyny grnej dziel si na: 1) minie obrczy koczyny grnej,
2) minie ramienia, 3) minie przedramienia i 4) minie rki.
Minie obrczy koczyny grnej
Minie obrczy koczyny grnej maj przyczep pocztkowy na opatce
i obojczyku; przyczep kocowy umiejscowiony jest na koci ramiennej.
Najwikszym z nich jest misie naramienny.
Misie ten przerzuca si ponad stawem ramiennym, obejmujc go od
przodu, boku i tyu. Przyczep bliszy minia naramiennego znajduje si na
bocznej czci obojczyka, wyrostku barkowym i grzebieniu opatki. Wkna
miniowe zbiegaj si stokowato ku doowi, koczc si na guzowatoci
naramiennej koci ramiennej. Przednia cz minia zgina rami w stawie
ramiennym, boczna odwodzi, a tylna cofa ku tyowi.
Pod miniem naramiennym ley pi krtkich mini rozpitych midzy
guzkami koci ramiennej a opatk. Minie te wspuczestnicz w odwodze
niu i ruchach obrotowych w stawie ramiennym. Zwieraj one staw dociskajc
do siebie powierzchnie stawowe i zapocztkowuj odwodzenie ramienia (tab.
4).
D pachowy
ciany dou pachowego tworz minie: piersiowy wikszy i najszerszy
grzbietu.
D pachowy (fossa axillaris) uwidacznia si w czasie odwodzenia ramienia.
Ma on ksztat trjciennej piramidy, ktrej wierzchoek jest skierowany ku
grze. Podstaw piramidy tworzy powi pachowa, rozpita pomidzy dolny
mi krawdziami minia piersiowego wikszego i najszerszego grzbietu.
Powi ta jest wcignita w gb dou pachowego przez cznotkankowe
wizado pachowe podwieszajce, przyczepiajce si do wyrostka kruczego.
M. aramienny
M. piersiowy
wikszy
M. ramienny
M. trjgowy ramienia
M. prostownik pale
dwugowy
ramienia
M. odwodziciel
dugi
kciuka
M. prostownik
dugi
kciuka
M. przywodziciel
kciuka
nia zginacza kciuka dugiego, zginacza gbokiego palcw i minia nawrotnego czworobocznego. Pocztkowy przyczep mini warstwy gbokiej znaj
duje si na trzonach koci przedramienia i na czcej je bonie midzykostnej.
Przyczep kocowy zginacza dugiego kciuka ley na podstawie dalszego
paliczka kciuka. Zginacz palcw gboki ma cztery cigna kocowe dla
palcw II, III, IV i V. cigna przechodz przez kana nadgarstka, po czym kade
z nich zmierza do podstawy dalszego paliczka odpowiednich palcw, przecho
dzc przez szczelin w cignie zginacza powierzchownego palcw.
Misie nawrotny czworoboczny przebiega prawie poprzecznie czc
przednie powierzchnie dalszych odcinkw trzonw koci przedramienia.
Do grupy bocznej zalicza si minie pokrywajce boczny brzeg koci
promieniowej i rozpoczynajce si na nadkykciu bocznym i dalszym kocu
koci ramiennej. Do grupy tej nale: misie ramienno-promieniowy, pros-
w okolicy nadgarstka i biegn do rozcigien grzbietowych palcw II, III i V, po drodze owijajc si
dookoa promieniowej strony paliczka bliszego. Minie zginaj palce w stawach rdrczno-palcowych, prostuj w stawach midzypaliczkowych.
stawiacz), 3) zginanie kciuka w stawie rdrczno-palcowym i midzypaliczkowym (misie zginacz dugi i zginacz krtki kciuka).
Budowa rki pozwala na rnego rodzaju chwyty, wyrniamy: a) precyzyj
ny chwyt opuszkami kciuka i palca wskazujcego, b) chwyt kciuka z boczn
powierzchni wskaziciela, c) chwyt trzema palcami, jak przy pisaniu owkiem,
d) chwyt ca rk, jak przy posugiwaniu si motkiem, e) chwyt czterema
palcami bez udziau kciuka, jak hakiem, i szereg innych.
Due moliwoci chwytnew poczeniu z ruchami obrotowymi przedramie
nia i duym zakresem ruchw w stawie ramiennym i okciowym tworz z rki
doskonae i uniwersalne narzdzie pracy, nie majce sobie rwnego w przyro
dzie.
_M. poladkowy
redni
M. poladkowy
wielki
i/l. napracz
sowizi
szerokiej
Pasmo
|biodrowoi
-piszczelowe
M. prosty
^ _ M . obszerny
boczny
w- ft|M. dwugowy uda
ii
M. poladkowy
wielki
M. dwugowy uda
M. pboniasty
M. pcignisty
M. smuky
_M. poladkowy
M. przywodziciel
wielki
M. przywodziciel
dugi
obszerny
boczny
M. obszerny
przyrodkowy
Ryc. 89. Gboka warstwa mini obrczy koczyny dolnej i uda od tyu.
cowuje si do kykcia bocznego koci piszczelowej. 2 pasmem biodrowo-piszczelowym czy si misie napracz powizi szerokiej. Poszczeglne
grupy mini oddzielaj przegrody midzyminiowe.
Przegroda midzyminiowa boczna oddziela zginacze od prostownikw
uda i rozpina si midzy powizi szerok a kres chropaw koci udowej.
Przegroda midzyminiowa przyrodkow oddziel prostowniki od mini
przywodzcych. Midzy miniem obszernym przyrodkowym a miniami
przywodzcymi ley kana przywodzicieli, zamknity od strony przyrodkowej
przez blaszk cignist. Kana przywodzicieli czy okolic pachwinow
z doem podkolanowym. Przez ten kana przechodz gwne pnie naczyniowe.
Wchodz one do kanau po przejciu pod wizadem pachwinowym.
Wizado pachwinowe z koci onow czy pasmo cigniste, zwane
ukiem biodrowo-onowym. Dzieli ono przestrze zawart midzy wizadem
pachwinowym a komi miednicy na rozstp naczyniowy, lecy przyrodko
wo i rozstp miniowy, pooony od boku. Przez rozstp miniowy przecho
dzi misie ldwiowo-biodrowy i nerw udowy, przez rozstp naczyniowy ttnica i ya udowa. Poniej wizada pachwinowego ley trjkt udowy. Jego
granice stanowi wizado pachwinowe, misie krawiecki i misie przywo
dziciel wielki.
Czynno mini uda
Podstawow rol w postawie i w chodzie odgrywa misie czworogowy
uda. Silnie prostujc staw kolanowy naley on do mini antygrawitacyjnych.
Minie zginajce .gole s w wikszoci prostownikami stawu biodrowego.
Grupa przyrodkow mini przywodzi udo. Minie majce przebieg skony
w stosunku do koci udowej (np. misie krawiecki) obracaj staw biodrowy.
Minie goleni
Minie goleni dziel si na trzy grupy: a) grup przedni - minie prosto
wniki stopy, b) grup tyln-zginaczy i c) grup boczn, w skad ktrej wchodz
minie strzakowe.
Grupa przednia mini goleni
Grupa prostownikw obejmuje minie przymocowujce si do bocznej
powierzchni piszczeli, bony midzykostnej i ssiadujcej z ni powierzchni
strzaki. Dugie cigna tych mini przechodz pod troczkami prostownikw
na grzbiet stopy. cigno minia piszczelowego przedniego koczy si na
koci dkowatej. cigna prostownika dugiego palcw kocz si w rozcignach grzbietowych palcw od II do V. Misie prostownik dugi palucha
przyczepia si do grzbietowej powierzchni podstawy paliczka dalszego
palucha.
Gowa przyrodkow
m. brzuchatego ydki
M. brzuchaty ydki
Minie stopy
Na grzbiecie stopy znajduj si jedynie dwa cienkie minie. Prostownik
krtki palcw i prostownik krtki palucha rozpoczynaj si na kociach stepu.
Ich cigna wplataj swoje wkna w rozcigna grzbietowe palcw i palucha.
Minie podeszwowe stopy dziel si na trzy grupy: przyrodkowo lec
grup mini kbu palucha, boczn mini kbu palca V i grup rodkow.
W skad mini kbu palucha wchodzi misie odwodziciel palucha. Ley
on po stronie przyrodkowej stopy i odwodzi paluch od palca II. Misie
zginacz krtki palucha przymocowuje si do paliczka podstawowego. Zgina
paluch w stawie rdstopno-palcowym. Misie przywodziciel palucha ma
gow poprzeczn i skon. Jako cao przywodzi paluch do palca II. Gowa
poprzeczna wspdziaa w czynnym ksztatowaniu poprzecznego sklepienia
stopy
Minie kbu palca V s znacznie sabsze od mini kbu palucha. Nale
d nich odwodziciel, zginacz i przeciwstawiacz palca V.
M.zginacz
krtki
palucha
M. czworoboczny
podeszwy
M. zginacz
krtki
palca
maego
M. zginacz
krtki
palqw
M. odwodziciel
palca
maego
M. odwodziciel
palucha
MINIE
Minie klatki piersiowej
Misie
Przyczep pocztkowy
M. piersiowy wikszy
przymostkowa cz
major) obojczyka, przednia
powierzchnia mostka,
chrzstki ebrowe e
ber IVI.
(m. pectoralis
Przyczep kocowy
Czynno
przywodzi rami, ob
kruczy o
M. zbaty przedni
boczna powierzchnia
anterior) klatki piersiowej
(m. serratus
od I do IX ebra
pocigajc
do
zewntrzne
wyszego
niszego
wdechowe
(mm.
przebiegu dolnozbie-
intercostales
ny)
externi)
Mm.
midzyebrowe
wewntrzne
(mm,_
(kierunek
dolny
brzeg
ebra
wyszego
grny
brzeg
niszego
intercostales
ebra
(kierunek
opuszczaj
minie
ebra
wydechowe
dolnozbieny)
interni)
Minie brzucha
M.
prosty
(m. rectus
abdomi-
tuw,
obnia
nis)
M. skony zewntrzny
powierzchnia zewnt
grzebie
biodrowy,
brzucha
wizado
pachwino
(m.
obliuus
nis
externus)
abdomi-
chyla ku bokowi
obraca, zgina
X - X I I ebro pochew
powi
brzucha
ka m. prostego brzu
-biodrowa,
przeciwn, zgina i po
w e , kresa biaa
M. skony wewntrzny
(m. obliuus
ldwiowogrzebie
i po
k. biodrowej
wizado pachwino
w e , pochewka m.
prostego brzucha kresa biaa
zwiksza cinienie
jamie brzusznej
internus)
M. poprzeczny brzucha
powi
(m. transversus
minis)
abdo
wewntrzna
piersiowo-ldwiowa
M. czworoboczny ld
wi
(m. quadratus
lumbo-
wiowych
rum)
Minie grzbietu
M. Czworoboczny
(m.
trapeziusj
M. najszerszy grzbietu
(m. latissimus
dorsi)
wyrostki kolczyste 6
dolnych krgw pier
siowych, krgw l
dwiowych, ko krzy
owa, grzebie biod
rowy
M.
rwnolegoboczny
(m.
rhomboideus)
wyrostki
krgw
kolczyste
szyjnych
VI
brzeg
przyrodkowy
zblia opatk do kr
gosupa
opatki
wyrostki
poprzeczne
grna
cz
brzegu
przyrodkowego
patki
I d o IV
krgosupa,
przy
ustalonej opatce po
chyla gow ku tyo
w i i bokowi
wyrostki kolczyste VI
powierzchnia zewnt
(m.
rzna eber od II do V
niem wdechowym
ebra od IX do XII
serratus
poste
rior superior)
wych
M. zbaty tylny dolny
( m . serratus
poste
rior inferior)
powi
ldwiowo-
-piersiowa na wyso
pomocniczy
wydechowy
misie
M. prostownik grzbietu
( m . errector spinae)
wej
M. najduszy
prostuje krgosup
w e j , wyrostki kolczys-
dziaaniu'.
te od I ldwiowego
siowych i szyjnych
(m.
longissimus)
nym,
do IV krzyowego, wy
zgina
rostki poprzeczne kr
sup
gw piersiowych od
VII do XII,
obustron
jednostronnie
bocznie
krgo
b) M. patowaty
( m . splenius)
wyrostki kolczyste 5
grnych krgw pier
siowych i 5 dolnych
szyjnych
wyrostki sutkowate i
boczne czci koci
potylicznej, wyrostki
poprzeczne 2 grnych
krgw szyjnych
c) M . pkolcowy
wyrostki
(m.
semispinalis)
dziaajc obustronnie
prostuje gow, jedno
stronnie obraca i po
chyla gow w swoj
stron
poprzeczne
wyrostki kolczyste 5
zgina krgosup i go
krgw piersiowych i
5 dolnych szyjnych
siowych, 6
dolnych
swoj
ciwn,
szyjnych
stron
obustronnie
prostuje gow i kr
gosup
d) M m . podpotyliczne
(mm.
szyjnego,
wyrostki
poprzeczne
wyrostki
poprzeczne
I krgu szyjnego, ko
potyliczna
krgu
szyjnego
Minie szyi
M . szeroki szyi
(m.
plastysma)
M. mostkowo-obojczy
mostkowy koniec o-
wyrostek
kowo-sutkowy
bojczyka
k. skroniowej
(m.
mostka
sternocleido-
rkoje
sutkowaty
obnia
ust
uchw
i kt
mastoideus)
M.
mostkowo-gnyko-
wy (m.
deus)
obnia k. gnykowa
obnia krta
k. gnykowata
unosi k. gnykowa i
krta, obnia uchw
rkoje mostka
M. mostkowo-tarczowy
(m.
k. gnykowa
sternohyoi-
sternothyreoide-
us)
M. dwubrzucowy
(m.
digastricus)
M. rylcowo-gnykowy
(m.
stylohyoideus)
wyrostek
sutkowaty
k. skroniowej
trzon uchwy
wyrostek rylcowaty k.
unosi k. gnykowa
skroniowej
k. gnykowa
M.
uchwowo-gnykowy
(m.
wewntrzna powierz
unosi k. gnykowa, ob
nia uchw
mylohyoideus)
k. gnykowa
M. brdkowo-gnykowy
(m.
geniohyoideus)
M m . pochye
(mm.
scaleni)
unosi k. gnykowa, ob
wy
nia uchw
wyrostki
poprzeczne
krgw szyjnych
ebra I i II
minie
wdechowe),
zginaj
bocznie
pochylaj
szyj
Minie gowy
Minie
powierzchnia
M. skroniowy
(m. temporalis)
dou
skroniowego, powi
waczowe
wyrostek
dziobiasty
uchwy
unosi
uchw,
cz
tylna
minia
cofa
uchw
skroniowa, uk jarz
mowy
M. wacz
(m.
masseier)
boczna powierzchnia
mowego
watoci waczowej
co
przesuwa
do
przodu
M. skrzydowy przy
rodkowy (m.
goideus
ptery-
przy
ci klinowej
medialis)
unoszc uchw
wspdziaa
mm
skroniowym
wa-
czem
M. skrzydowy boczny
(m. pterygoideus
la-
powierzchnia
skroniowa
pod-
podstawy
wyrostek
, kykciowy
uchwy
obustronnie
wysuwa
uchw
ku
przodowi, jednostron
teralis)
dziaajc
ka wyrostka skrzydo-
watego
stronie przeciwnej
Minie
mimiczne
kt ust
pociga kt ust ku bo
kowi, przesuwa po
karm
midzy
zby,
zwiksza cinienie w
jamie ustnej
warga dolna
kt ust
obnia kt ust
M. policzkowy
(m. buccinator)
wyrostek
zbodoo
w y szczki i cz zbodoowa uchwy
M. obniajcy w a r g
doln (m. depressor
labii inferioris)
uchwa
szyi
M. obniajcy kt ust
(m. depressor anguli
orisj
przednia
i boczna
cz uchwy
M. potyliczno-czoowy
(m. occipitofrontalisj
brzusiec potyliczny do
koci potylicznej
brzusiec czoowy w czepiec cignisty po
skrze brwi
krywajcy czaszk
wygadza
zmarszczki
czoa, przesuwajc cze
piec cignisty do tyu
marszczy czoo, unosi
brwi
k.
corrugator
percilii)
su-
m. szeroki
czoowa
szwem
szczkowym
ponad
czoowo-
cz
przyrodkow
skry brwi
M . okrny oka
(m. orbicularis
ow
powiekow
oris)
n i cz wargow
gi i przyciska je do z
bw, cz. w a r g o w a w y
suwa zwarte wargi ku
przodowi
M m . jarzmowe wikszy
k. jarzmowa
powi
kt ust
pociga kt ust ku bo
i mniejszy
(mm.
zygomatici
major et minor)
M . miechowy
(m. risorius)
przyusznicza
kowi
skra policzka
M. naramienny
(m. deltoideus)
grnej
guzowato
mienna k. ramiennej
nara-
ki
M. nadgrzebieniowy
(m.
supraspinatus)
d nadgrzebieniowy
opatki
zapocztkowuje
od
wodzenie ramienia
M. podgrzebieniowy
(m.
infraspinatus)
d podgrzebieniowy
wspomaga
opatki
miennej
nie
odwodze
ramienia,
obraca
rami na zewntrz
M. oby mniejszy
frn, teres
M. oby wikszy
(m. teres
dolny kt opatki
major)
M . podopatkowy
(m.
minor)
d podopatkowy
subscapularis)
przywodzi rami i ob
szego
raca je do
guzek mniejszy k. ra
przywodzi, obraca ra
mi do wewntrz, na
w u ramiennego
wewntrz
miennego
Minie koczyny grnej
wolnej
Minie ramienia
M. dwugowy ramienia
(m. biceps
barchii)
guzowato
k.
mieniowej,
przedramienia
przez
rozcigno
dwugowego
pro
powi
po
m.
M. ramienny
(m.
dolna cz
guzowato k. okcio
zgina przedrami
brachialis)
k. ramiennej
M. kruczo-ramienny
(m. coracobrachialis)
wyrostek
kruczy o-
patki
powierzchnia
przy-
rodkowa
trzonu
mi
k. ramiennej
M . trjgowy ramienia
(m. triceps
brachii)
podpanewkowy opa
tki
gowa b o c z n a - g r n a
wyrostek okciowy
cz tylnej powierz
k. okciowej
gowa duga
dzi rami
przywo
M. nawrotny oby
(m. pronator
teres)
M. zginacz promienio
w y nadgarstka (m.
flexor carpi radialis)
nawraca
zgina
nadkykie przyrod
kowy k. ramiennej
rodkowej
cz. k.
przedrami,
przedrami
promieniowej
stawie okciowym
podstawa
rdrcza
II i III k.
rozcigno doniowe
M. doniowy dugi
(m. palmaris
boczna powierzchnia
zgina
przedrami
stawie
longus)
okciowym,
przyrod
kowy
ramiennej
k.
cigno doniowe
oraz
M. zginacz nadgarstka
okciowy (m.
carpi
flexor
wyrostek dziobiasty
k. grochowata, haczy
zgina i przywodzi rk
k. okciowej
kowata i podstawa V
k. rdrcza
wo-nadgarstkowym
ulnaris)
M. zginacz powierzcho-
nadkykie przyrod-
podstawy
xor digitorum
ficialis)
paliczkw
pollicis
rodkowa
cz
trzonu k. promienio
wej
podstawa
palcw
stawie
zgina
promienio-
rk w
stawie
dalszego
paliczka kciuka
zgina kciuk
podstawy
k. okciowej
paliczkw I - V palcw
dalszych
digitorum
i midzypalicz
kowych, zgina rk w^
profundus)
stawie
promieniowo-
-nadgarstkowym
nawraca przedrami
dolna cz przedniej
powierzchni k. pro
mieniowej
M.
wyrostek rylcowaty k.
zgina
przynasady k. ramien
promieniowej
stawie okciowym, od
ramienno-promie
niowy (m. brachioradialis)
przedrami
wraca
nej
lub
nawraca
przedrami do pooe
nia poredniego z po
oe kracowych
grzbietowa
M. prostownik nadgar
powie
stka
promieniowy
rzchnia podstawy II k.
dugi
(m.
rdrcza
extensor
carpi radialis
wym
nadkykie boczny
grzbietowa
k. ramiennej
powierz
odwodzi rk w stron
promieniow,
pros
tuje rk
boczna i przednia po
M. odwracacz
(m.
k w stawie promieniowo-nadgarstko-
longus)
M. prostownik nadgar
stka
promieniowy
krtki (m. extensor
carpi radialis
brevis)
prostuje i odwodzi r
odwraca przedrami
wierzchnia k. promie
supinator)
digito
rozcigno grzbietowe
prostuje
rum)
palce,
pros
mieniowo-nadgarstkowym
M.
prostownik
palca
pitego
(m.
extensor
rozcigno grzbietowe
palca V
digiti
mieniowo-nadgarst-
guinti)
kowym
anconeus)
carpi
prostuje i przywodzi
rk w stawie promieniowo-nadgarstkowym
wyrostek okciowy
prostuje przedrami w
stawie okciowym
podstawa
M. odwodziciel dugi
kciuka (m.
pollicis
abductor
powierzchnia
tylna
I k. rd
odwodzi
stkowo-rd rcznym
bony midzykostnej,
longus)
prostuje
rcza
trzon k. promieniowej
i trzon k. okciowej
M.
prostownik
kciuka (m.
pollicis
M.
podstawa
krtki
paliczka
bliszego kciuka
extesor
brevis)
prostownik dugi
kciuka (m. extensor
pollicis longus)
powierzchnia
tylna
bony midzykostnej
i trzon k. okciowej
M. prostownik wskazi
ciela (m. extensor
prostuje i odwodzi
in-
podstawa
paliczka
dalszego kciuka
rozcigno grzbietowe
palca wskazujcego
jcy
dicis)
Minie rki
M. odwodziciel krtki
kciuka (m.
brevis
k. deczkowata
odwodzi kciuk
go paliczka kciuka
abductor
pollicis)
M. przeciwstawiacz
kciuka (m. opponens
pollicis)
k. czworoboczna wi
ksza
podstawa
pollicis
bliszego
paliczka kciuka
fdrczno-palcowym
podstawa
przywodzi
brevis)
M. przywodziciel kciu-
gowa poprzeczna
bliszego
kciuk
do
paliczka kciuka
palca II
podstawa bliszego
palca IV
podstawa
bliszego
rdrczno-palcowym
w a III k. rdrcza, go
w a skona - k. gw
kowata
M. odwodziciel palca
maego (m.
digiti
minimi)
k. grochowata
abductor
k. haczykowata
minimi)
brzeg okciowy V k.
przyblia
rdrcza
i przeciwstawia go
kciukowi
palec
may
M. doniowy krtki
(m. palmaris
M m . giistowate
(mm.
rozcigno doniowe
cigna zginacza
gbokiego palcw
t e palcw IIV
brevis)
lumbricales)
M m . miedzykostne
grzbietowe (mm. interosse: dorsales)
dwiema gowami na
dwch ssiednich kk.
rdrcza
rozcigna grzbietowe
palcw IIIV
odwodzi palce II i IV od
palca III, odwodzi i
przywodzi palec III
zgina palce w stawach
rdrczno-paliczkowych i prostuje w sta
wach midzypa liczko
wych
M m . miedzykostne do
niowe
rozcigna grzbietowe
(mm. interossei
palcw II, IV i V
stawy rdrczno-pa-
pal-
liczkowe i prostuje
mares)
midzypaliczkowe
M.
biodrowo-ldwio
w y (m.
iliopsoas)
dolnej
skada si z m. ld-
krtarz
wiowego wikszego i
udowej
rzeczne od I do IV kr-
ci udowej
ntrz udo
mniejszy
k.
m. biodrowego
M. ldwiowy wikszy
(m. psoas
major)
gw ldwiowych
M. biodrowy (m. Ulacus)
d biodrowy
(wew-
ntrzna powierzchnia
talerza biodrowego)
M . ldwiowy mniejszy
(m. psoas minor)
wego i I ldwiowego
cinku ldwiowym
wynioso
biodro-
wo-onowa
M. poladkowy wielki
(m.
gluteus
maxi-
musi
polad-
wizado
w stawie biodrowym
krzyowo-
-guzowe
M. poladkowy redni
(m. gluteus medius)
groda
midzymi-
niowa boczna
odwodzi,
udowej
lerza biodrowego
dnia
obraca
minia
obraca
udo do wewntrz
M . poladkowy may
em,
mus)
gluteus
mini-
na
powierzchnia
miedniczna k. krzyowej
M. gruszkowaty
(m.
piriformis)
przyrodkow powie-
obraca udo
ntrz
na
zew-
szego
zasaniacz
wew
powierzchnia w e w n
ntrzny ( m .
obtura-
M.
torius
Mm.
wej
internus)
bliniacze (mm.
gemelli)
M. czworoboczny uda
(m. quadratus
femo-
ris)
M. zasaniacz zewnt-
powierz-
d krtarzowy, przy
zewntrzna
rodkow strona kr
externus)
wej
tarza wikszego
wolnej
Minie uda
M. krawiecki
(m.
sartorius)
k. piszczelowa przy
rodkowo od guzowa
toci piszczeli
M. czworogowy uda
(m.
quadriceps
fe-
moris)
a) M. prosty uda
'(m. rectus femo-
ris)
b) M. obszerny bo
czny
(m.
vasus
kresa ch ropowa na k.
rzepka i za porednic
udowej
t w e m wizada wa
w y , ponadto m. prosty
ciwego rzepki do gu
zgina udo
lateralis)
zowatoci k. piszcze
lowej
c) M . obszerny po
redni (m.
vastus
przednia
powierzch
intermedius)
d) M . obszerny przy- kresa chropawa na k.
rodkowy (m. va-
udowej
sfus medialis)
M. dwugowy uda
(m. biceps
femoris)
gowa strzaki
s silnymi zginaczami
stawu kolanowego.
przyczepiajc
si
do
M. pcignisty
(m. semitendinosus
k. piszczelowa poniej
guz kulszowy
guzowatoci k. pisz
czelowej
M . pboniasty
(m.
semimembrano-
sus)
M . smuky
dolna ga k. udowej
(m. gracilis)
przyrodkow powie-
staw kolanowy
sia stopa)
grzebie k. onowej
M. grzebieniowy
(m.
M . przywodziciel krtki
(m. adductor brevis)
przednia
powierzch-
M . przywodziciel dugi
em, adductor longus)
M. przywodziciel wielki
(m. adductor
grna cz kresy
chropawej
pectineus)
mag-
i k. kulszowej
nus)
rodkowy k. udowej
Minie goleni
M. piszczelowy przedni
(m. tibialis
anterior)
boczna powierzchnia
k. klinowata przyrod-
kowa, podstawa I k.
rdstopia
zgina grzbietowo i od
wraca supinuje (stop)
leni
M.
rozcigna grzbietowe
palcw IIV
digitorum
stna, strzaka
prostownik
dugi
longus)
M . strzakowy trzeci
(m. fibularis
tertius)
m. strzakowy trzeci
grzbietowa
- cz. prostownika du
chnia podstawy V k.
powierz
rdstopia
zgina grzbietowo, na
wraca stop, prostuje
IIV palce
zgina grzbietowo i na
wraca stop
boczny piszczeli
M . prostownik dugi pa bona midzykostna
lucha (m. extensor i strzaka
hallucis
dalszego
prostuje paluch
paliczka palucha
longus)
podstawa
gastrocnemius)
M. paszczykowaty
(m. soleus)
M. podeszwowy (m.
plantaris)
zgina podeszwowo
odwraca stop '
wraz ze cignem pi
wej
t o w y m do guza pito
zgina
stop
podeszwowo
wego
M. podkolanowy
(m.
popliteus)
k. piszczelowa powy
wej
ej
przyczepu
m.
paszczkowatego
przy
zgitym
kolanie
M. piszczelowy tylny
(m. tibialis posterior)
i bona midzykostna
digi-
longus)
powierzchnia
podstawy
dalszych
paliczkw lV palcw
lowej
tylna
hallu-
zgina
podeszwowo
stop, przywodzi przed
ni cz stopy, od
wraca stop
zgina podeszwowo
i odwraca stop,
zgina palce 11V
strzaka,
bona
mi
podstawa
paliczka
zgina
podeszwowo
dzykostna, piszczel
dalszego palucha
gowa
cigno
przebiega
skonie pod podesz
w do k. klinowatej
przyrodkowej i I k.
rdstopia
zgina
guzowato V k. rd-
zgina
strzaki
stopi
i nawraca stop
cis longus)
M.
strzakowy
fm.
peroneus
dugi
lon
i boczna po
wierzchnia strzaki
gus)
M. strzakowy krtki
(m. peroneus brevis)
podeszwowo
podeszwowo
Minie stopy
M.
M.
prostownik
krtki
grzbietowa
powierz-
palucha
w okolicy wejcia do
brevis)
zatoki stepu
prostownik
palcw
(m. extensor
rum brevis)
krtki
cis)
prostuje paluch
palucha
rozcigna grzbietowe
palcw IIV
trzeszczka przyrod
kow i podstawa bli
szego paliczka palu
cha
digito-
rozcigno grzbietowe
hallu
M. zginacz krtki
palucha
(m.
flexor
hallucis
k. szecienna, wizad
o podeszwowe du
gie
nie stopy
cha
brevis)
M. przywodziciel palu
cha (m. adductor ha
llucis)
M. odwodziciel
palca
maego
(m.
abductor
trzeszczka boczna
wzmacnia poprzeczne
sklepienie stopy, przy
wodzi paluch do palca
II
k. pitowa i rozcigno
boczna powierzchnia
odwodzi
podeszwowe
podstawy
digiti
paliczka
minimi)
pflce
od
lec may
go
podstawa V k. rd
podstawa paliczka
stopia, wizado po
may od palca IV
deszwowe dugie
go
rozczepione
cw (m. flexor
no podeszwowe
na podstawie rodko
wego
ne stopy
maego
digiti
rum
(m.
flexor
minimi)
digito-
brevis)
cigna
paliczka
IIV
zgina
palce,
wzmac
palca
M. czworoboczny po
deszwy (m.
tus
k. pitowa
quadra-
plantae)
dugiego
palcw
M m . giistowate
(mm.
lumbricales)
sklepienie
podune
stopy
cigna zginacza du
podstawa
giego palcw
bliszego
zginaj
palce w
sta
wach rdstopno-paliczkowych,
przywodz
palce do palucha
M m . miedzykostne
grzbietowe (mm. interossei
ssiadujce ze sob
grzbietowe rozcigna
kk. rdstopia
palcw IIV
dorsales)
tuj midzypaliczkowe
i przywodz palce do
palucha
M m . miedzykostne po
deszwowe (mm.
terossei
in-
plantares)
bliszych
pno-paliczkowe, pros
III, IV i V
tuj midzypaliczkowe
i odwodz palce od pa
lucha
Fizjologia mini
Dane oglne
Jak wiemy, misie zbudowany jest z cienkich, dugich komrek, zwanych
wknami miniowymi. Wkno miniowe ma dugo od 1 mm do kilku
nastu centymetrw, a jego grubo nie przekracza 100 |xm. Wkno otacza
bona komrkowa (sarcolemma). W duym powikszeniu mikroskopowym
widoczne jest poprzeczne prkowanie wkna skadajce si z naprzemiennie
uoonych jasnych i ciemnych prkw. W obrbie cytoplazmy wkna mi
niowego, tzw. sarkoplazmy, znajduj si uoone w osi dugiej komrki
wkienka miniowe (miofibryle), w ktrych w mikroskopie elektronowym
widoczne s jasne i ciemne prki.
Ciemne, podwjnie zaamujce wiato, prki nazywamy anizotropowymi
(A). Prki jasne nosz nazw izotropowych i oznacza si je liter I. Dokadne
badania struktury prkw miniowych pozwoliy stwierdzi, i w rodku
prkw A znajduje si janiejsze pole H, a w rodku prka I ley ciemniejsza
wstawka Z. Odcinek wkienka zawarty midzy dwoma wstawkami Z tworzy
jednostk kurczliw, zwan sarkomerem. Podczas skurczu wkienka wstawki
Z zbliaj si do siebie, a prki I i H staj si wsze. Szeroko prka
A pozostaje nie zmieniona. Taki obraz staje si zrozumiay po przeledzeniu
budowy wkienka miniowego.
|'
Aktyna
Miozyna
/-
CH3CO
COOH
'
konnzym
kwas pirogronowy
2H
CH,CH/OH/COOH
<-
koenzym
kwas mlekowy
1
Kwas pirogronowy
Przemiana tlenowa
Przemiana beztlenowa
Kwas mlekowy
C0
+ H 0
2
ATP
Energia
Energia
Pobudzenie minia
W warunkach dowiadczalnych misie mona pobudzi do skurczu czynni
kami mechanicznymi, chemicznymi i za pomoc prdu elektrycznego.
W ustroju pobudzenie mini nastpuje za porednictwem nerwu ruchowego,
koczcego si na wknie miniowym tzw. pytk kocow. Zwykle jedno
wkno nerwowe, pochodzce od komrki ruchowej rogw przednich rdzenia,
koczy si na kilku komrkach miniowych. Czynnociowa cao zoona
Komrka
t .nerwowa
fil
miniowe
Zakres
- bodcw
r
podprogowych
J
Zakres
bodcw
nadprogowych
>k-Chro Skurcz^Rozkurc 4:
naksja minia minia
Ryc. 99. Schemat skurczu minia pobudzonego prdem elektrycznym.
Zmczenie
Po wielokrotnie powtarzanym pobudzaniu preparat nerwowo-miniowy
ulega zmczeniu. Okres utajonego pobudzenia staje si duszy, skurcz sab
szy, rozkurcz trwa dugo, przy czym misie trudno odzyskuje swoj dugo
pocztkow.
W preparacie nerwowo-miniowym wszystkie wkna miniowe s po
budzane synchronicznie, co nie odpowiada cile bodcom wysyanym przez
komrki nerwowe rdzenia i dlatego wyniki tych dowiadcze maj charakter
orientacyjny w poznaniu czynnoci mini.
W zmczonym miniu zwiksza si zawarto wody, misie jest obrzmia
y i skrcony. W miniu takim podwyszony jest poziom kwasu mlekowego
i C0 , a obniony poziom glikogenU.
Systematyczny trening przyczynia si do lepszego przystosowania mini
do cikiej pracy fizycznej. Najbardziej typowym przejawem treningu jest
zwikszanie si masy minia. Znacznie bardziej ni objto zwiksza si
wytrzymao wiczonych mini. Przerwa w treningu powoduje obnienie
2
K
Stenie
w komrce
wysokie
Cl"
Stenie
w komrce
niskie
K
Stenie
poza komrk
niskie
Innymi sowy:
ClStenie
poza komrk
wysokie
Cl" w komrce
K w komrce
UKAD TRAWIENNY
JAMA USTNA
Jama ustna (cavum oris) jest pocztkowym odcinkiem przewodu pokarmo
wego. Ograniczaj j: od gry - podniebienie, po bokach - policzki, od dou dwa minie uchwowo-gnykowe, tworzce tzw. przepon jamy ustnej;
cianprzednia| jamy ustnejtworz wargi, ograniczajce szpar ustn; w tyle
jama ustna czy si z gardem otworem zwanym cieni gardzieli.
uki zbowe grny i dolny dziel jam ustn na dwie czci, majce ksztat
szpary: na przedsionek jamy ustnej, zawarty midzy ukami zbowymi a war
gami i policzkami, oraz na znacznie wiksz jam Ustn waciw. .
PODNIEBIENIE
Podniebienie (palatum) ma ksztat ukowatego sklepienia, wypukego ku
grze, oddzielajcego jam ustn od jamy nosowej. Cz przedni podnie
bienia, utworzon przez wyrostki podniebienne szczk i blaszki poziome koci
ZBY
Zadaniem uzbienia jest chwytanie, rozdrabnianie i miadenie pokarmu.
U czowieka wystpuj dwa pokolenia zbw-- zby mleczne (dentes decidui)
i zby stae (dentes permanentes). W skad uzbienia staego wchodz 32
zby, uoone w dwa uki.zbowe - grny i dolny po 16 zbw w kadym.
W kadym zbie rozrniamy koron (corona dentis), szyjk (collum dentis)
i korze (radix dentis). Korona wystaje do jamy ustnej i jest waciwym
elementem mechanicznym zba. Korze jest poczony z zbodoem za
pomoc silnej bony cznotkankowej, zwanej ozbn (periodontium). Pomi
dzy koron a korzeniem znajduje si szyjka zba.
Korona zba jest bardzo twarda i ma zabarwienie mlecznobiae. Zabarwie
nie oraz twardo zawdzicza warstwie okrywajcej j substancji, zwanej
szkliwem (enamelum). Korze pokrywa warstwa o zabarwieniu lekkotawym, zwana kostniwem (cementum). Szyjk osania wspomniane wyej
dziso. Na koronie kadego zba rozrniamy powierzchni zgryzu, bd te
brzeg sieczny, powierzchni przedsionkow lub twarzow, powierzchni
jzykow i dwie powierzchnie styczne, zwrcone do ssiednich zbw przedni i tyln, inaczej boczn i przyrodkow.
Wntrze korony zba zajmuje komora zba (cavum dentis), ktra przechodzi
w kana korzenia (canalis radicis), koczcy si otworem szczytowym zba
(foramen apicis dentis). Komor zbow i kana korzenia wypenia miazga
zbowa (pulpa dentis).
Trzon kadego zba zbudowany jest z zbiny (dentinum), pod wzgldem
budowy odmiennej od tkanki kostnej.
Uzbienie czowieka jest zrnicowane - zby przednie, suce tylko do
odgryzania pokarmw, maj ksztat inny ni przystosowane do przeuwania
pokarmw zby tylne, w obrbie ktrych cinienie wywierane przez uki
Guzek
policzkowy
Guzek
jzykowy
Korona
Komora
zba
Szyjka
*"
- Kana
korzenia
zba
Korze
*~
I C P M
2 1 2 3
3 2 1 2
2 1 2 3
Zby
sieczne
przyrodkowy
i boczny
Kie
u
Zby
przedtrzonowe
u
Zby t r z o n o w e
Ryc. 105. Zby stae. Widok z boku lub od tyu (wg Todta).
III
i boczny
Ryc. 106. Zby mleczne.
2 1 2
2 1 2
Tabela 5
Zby stae
6 - 8 mies.
7 - 1 2 mies.
12-16 mies.
6 - 7 lat
7 - 8 lat
8 - 9 lat
1 5 - 2 0 mies.
zby przedtrzonowe
9-11 lat
(przednie)
Ky
pierwsze (przednie)
Zby trzonowe drugie (tylne)
2 0 - 3 0 mies.
ky
1 1 - 1 3 lat
1 1 - 1 3 lat
(tylne)
zby trzonowe drugie (tylne)
1 2 - 1 4 lat
17-25 lat
(zby mdroci)
JZYK
Jzyk C//ngua^jestwaem miniowym pokrytym swoist luzwk, pooo
nym na dnie jamy ustnej. Gwna masa jzyka stanowi jego trzon (corpus
linguae). Na powierzchni grnej, stanowicej grzbiet jzyka (dorsum linguae),
widnieje bruzda porodkowa.
Koniec
jzyka
Minie jzyka
Zrb jzyka utworzony jest przez minie prkowane. Dzielimy je na dwie
grupy: 1) minie zewntrzne, czce si z otoczeniem, ktre rozpoczynaj si
poza jzykiem i kocz w jego trzonie, oraz 2) minie wasne jzyka. Do
mini zewntrznych nale:
1. Misie brdkowo-jzykowy (m. genioglossus)-m'\sie, ktry pociga
jzyk ku przodowi i doowi.
2. Misie rylcowo-jzykowy (m. styloglossus) - jest antagonist minia
poprzedniego - pociga jzyk ku tyowi i ku grze.
3. Misie gnykowo-jzykowy (m. hyoglossus) - pociga jzyk ku doowi
i do tyu.
Wrd mini wasnych jzyka rozrniamy: dwa minie podune jzyka
- grny i dolny (m. longitudinalis linguae superior et interior), misie
poprzeczny jzyka (m. transversus linguae) i misie pionowy jzyka (m.
verticalis linguae). Pczki tych mini przebiegaj w masie jzyka w trzech
prostopadych do siebie kierunkach. Skurcze mini wasnych jzyka zmienia
j jego ksztat i wymiary.
GRUCZOY LINOWE
W jamie ustnej znajduje si szereg gruczow linowych. Rozrniamy
gruczoy linowe mae i due. Do duych, zwanych take liniankami, nale:
linianka przyuszna (glandula parotis), linianka poduchwowa (gl. submandibularis) i linianka podjzykowa (gl. sublingualis).
Mae gruczoki linowe s rozsiane w cianach jamy ustnej i, zalenie od
okolicy, w jakiej wystpuj, rozrniamy wrd nich: gruczoy wargowe,
policzkowe, jzykowe, podniebienne.
linianka przyuszna
linianka przyuszna (glandula parotis) jest najwikszym gruczoem lino
wym (ciar 20-30 g), konsystencji mikkiej, barwy szarorowej. Ley na
zewntrznej powierzchni minia wacza pod powizi przyusznicz. Zwo
na cz linianki,' zwana czci gbok, wciska si w gb dou lecego za
gazi uchwy.
W caoci linianka przyuszna ma ksztat trjciennego klina o trzech
powierzchniach: bocznej, przedniej i tylnej.
Przewd linianki przyusznej (ductus parotideus) biegnie ku przodowi
i uchodzi do przedsionka jamy ustnej, koczc si maym otworem na
wzniesieniu bony luzowej, zwanym brodawk przyusznicz (papilla parotidea), lecym na wysokoci drugiego grnego zba trzonowego. Dugo
przewodu wynosi 40-60 mm, rednica 3-4 mm.
linianka poduchwowa
linianka poduchwowa (glandula submandibularis), mniejsza od po
przedniej (ciar 10-15 g), ma ksztat spaszczonego jaja. Ley w okolicy
poduchwowej, czciowo pokryta uchw. Dolna cz gruczou zajmuje
okolic pomidzy uchw a koci gnykowa.
Przewd linianki poduchwowej, dugoci okoo 5 cm, biegnie ku przodowi
otwiera si na misku podjzykowym bocznie od wdzideka jzyka.
linianka podjzykowa
linianka podjzykowa (glandula sublingualis), najmniejsza spord wszy
stkich gruczow linowych (ciar 3-5 g), ley pod bon luzow jamy ustnej,
przylegajc do doka jzykowego uchwy. Skada si z kilku zrazikw i ma kilka
(5-8) przewodw mniejszych, ktre otwieraj si wzdu fadu podjzykowego, oraz jeden gwny przewd wikszy dugoci 37-45 mm, otwierajcy si
na miniu podjzykowym, najczciej razem z przewodem linianki poduch
wowej.
Komrki
./
..-^TO
koszyczkowe
GARDO
Gardo (pharynx) ma ksztat lejkowatej miniowo-wknistej spaszczonej
cewy, pooonej w tyle za jam nosow, jam ustn i krtani, a przed trzonami
krgw szyjnych. Rozciga si od podstawy czaszki do dolnego brzegu krtani,
tj. do poziomu VI krgu szyjnego, gdzie przechodzi w przeyk. Dugo garda
wynosi 12-14 cm. Wknista*warstwa ciany garda jest mocno przytwierdzo
na do podstawy czaszki. Grna cz garda ma ksztat lejka, ktry ku doowi
stopniowo przybiera posta spaszczonego cylindra, przy czym ciana przed
nia i tylna zbliaj si ku sobie, tak e na poziomie wejcia do krtani stykaj si
one ze sob, tworzcwsk szpar, ktra rozszerza si w czasie przeykania
pokarmu.
Jam garda (cavum pharyngis) dzielimy na trzy czci: a) grn - nosow
(zwan te jam nosowo-gardow), b) cz rodkow - ustn i c) cz doln
-krtaniow.
Gardo ma szereg otworw, ktre cz jam garda z jamami ssiednimi.
Z jam nosow cz je dwa nozdrza tylne, z jam bbenkow z kadej strony symetryczne ujcia gardowetrbeksuchowych,zjam ustn-cie gardzie
li, j M u l a n j L - wejcie do krtani. Ku doowi gardo przechodzi w przeyk
(esophagus).
Cz nosowa garda
Cz nosowa garda (pars nasalis pharyngis) czynnociowo naley do
ukadu oddechowego. ciany tej czci s przymocowane nieruchomo do
koci czaszki i dlatego jest ona zawsze otwarta. Na sklepieniu garda, przy
przejciu ciany grnej w tyln, znajduje si skupienie tkanki limfatycznej,
Cz ustna garda
Cz ustna garda (pars oralis pharyngis) ley bezporednio za jam ustn,
z ktr czy j cie gardzieli (isthmus faucium). Jak ju wspomniano, ciana
boczna cieni gardzieli ma ksztat trjktnego pola, ograniczonego od przodu
ukiem podniebienno-jzykowym, a od tyu ukiem podniebienno-gardowym.
Pole to nosi nazw zatoki migdakowej, gdy ley tu migdaek podniebienny,
o ktrym wspomniano przy omawianiu jamy ustnej.
ciana tylna jamy ustnej garda jest widoczna i dostpna badaniu od strony
ustnej, przy rozwartych szczkach.
Migdaek podniebienny (tonsilla palatina) ma ksztat owalny, o osi dugiej,
ustawionej pionowo. Wielko migdaka jest zmienna. Dugo jego wynosi
przecitnie okoo 20-22 mm, szeroko 18-20 mm i grubo 12-15 m m ; moe
on ju to wystawa spoza uku podniebienno-jzykowego do jamy garda, ju
to bywa za tym ukiem schowany. Powierzchnia przyrodkow migdaka
pokryta jest nabonkiem paskim. Na powierzchni tej znajduj si wskie,
gbokie wrby, w ktre wchodzi bona luzowa. Migdaki atwo ulegaj
powikszeniu, zwaszcza u dzieci. Przy stanach zapalnych mog one znacznie
zwa cie gardzieli.
Cz krtaniowa garda
Cz krtaniowa garda (pars laryngea pharyngis) pooona jest w tyle za
krtani, majc od przodu chrzstk nagoniow i wejcie do krtani. W cianie
bocznej tej czci garda znajduje si dosy gboki zachyek groszkowaty
(recessus piriformis). Cz krtaniowa, dosy szeroka u gry, ku doowi nagle
si zwa i na poziomie grnego brzegu krtani przechodzi w przeyk.
1. Bona zewntrzna (tunica adventitia) stanowi przeduenie powizi policzkowo-gardowej. Pokrywa ona od zewntrz minie garda oraz czy je
z narzdami ssiednimi.
2. Bona miniowa (tunica muscularis) skada si z mini poprzecznie
prkowanych, przebiegajcych w dwch kierunkach: okrnym (zwieracze
garda) i podunym (dwigacze garda).
3. Bona wknista garda (membrana fibrosa), pooona pod warstw
miniow, jest mocn blaszk cznotkankow, ktra u gry przyczepia si do
podstawy czaszki.
4. Bona luzowa garda (tunica mucosa) pokryta jest w czci ustnej
i krtaniowej garda nabonkiem wielowarstwowym paskim. W czci nosowej
garda wystpuje nabonek walcowaty migawkowy.
W czci ustnej garda nastpuje skrzyowanie drogi pokarmowej i odde
chowej. Przy zaburzeniach w przeykaniu powietrze moe trafi do przeyku
(aerophagia) i dalej do odka, albo te czstki pokarmw mog trafi do
krtani i tchawicy (zakrztuszenie si, zachynicie si).
Cz krtaniowa garda, pooona poniej wejcia do krtani, naley wycz
nie do ukadu pokarmowego, cz nosowa - wycznie do ukadu oddecho
wego.
POYKANIE
Poykanie jest zoonym aktem odruchowym, w ktrym odrniamy trzy
fazy zwizane z trzema pocztkowymi odcinkami przewodu pokarmowego jam ustn, gardem i przeykiem.
W fazie pierwszej pokarm przeuty i wjmiieszany^ze^lin,.dziki ruchom
jzyka i policzkw, zostaje uformowany w ks. Poykanie rozpoczyna si przez
przycinicie koca jzyka do podniebienia, a nastpnie przesuwanie ksa ku
tyowi i przepchnicie go przez cie gardzieli do jamy garda. W tym czasie
ks zostaje obficie zwilony wydzielin luzow gruczow lecych w okolicy
icieni gardzieli.
Od tej chwili rozpoczyna si druga faza poykania, niezalena od woli,
zoona z serii szybkich i skomplikowanych ruchw, koordynowanych przez
orodki w rdzeniu przeduonym. W chwili gdy ks wchodzi do garda,
nastpuje odruchowy skurcz mini unoszcych podniebienie mikkie, ktre
przylega do tylnej ciany garda i uniemoliwia przedostanie si poykanego
pokarmu do jamy nosa. Powrotna droga do jamy ustnej jest zamknita
uniesion do gry nasad jzyka i przylegajcymi do niej szczelnie ukami
podniebiennymi. Odruchowy skurcz mini zwieraczy garda przesuwa prze
ykany ks ku doowi. Rwnoczenie krta zostaje podcignita ku grze
i przodowi i ukryta pod nasad jzyka, przy czym zostaje otwarte wejcie do
przeyku, do ktrego ks zostaje przepchnity.
Wszystkie ruchy wfazie drugiej powstaj na drodze odruchowej. Odruchy te
s wyzwolone przez podranienie zakocze nerww czuciowych na bodce
dotykowe. Znieczulenie tych okolic uniemoliwia poykanie.
Wfazie trzeciej ks pokarmowy wdruje przezprzyk, orzs; uiwa ny skurcza-
I
i
I
1
i
f
\
PRZEYK
Przeyk (esophagus) jest najwsz czci przewodu^poJ^rTrjO^ego. Ma on
ksztat dugiego wskiego cylindra, cigncego si od dolnej granicy garda, tj.
od poziomu VI krgu szyjnego, a do wpustu odka pooonego na wysoko
ci X-XI krgu piersiowego. Dugo przeyku wynosi 25-30 cm, rednica
przeyku pustego okoo 13 mm, w stanie rozcignitym moe osiga ponad
25 mm.
Odpowiednio do okolicy, w jakiej przebiega, rozrniamy w przeyku: cz
szyjn, piersiow i brzuszn. Krtka cz szyjna przeyku ley bezporednio
za tchawic, iuno czc si z jej cian tyln. Najdusza - cz piersiowa,
biegnie w rdpiersiu tylnym w kierunku ku doowi. Najkrtsza - cz
b/z]jszjna, dugoci 2-5 cm, rozpoczyna si po przejciu przez otwr przeyko
wy przepony i koczy si wpustem odka.
Przeyk na swym przebiegu wykazuje trzy zwenia: pierwsze znajduje si
na granicy z gardem, drugie - w miejscu skrzyowania z lewym oskrzelem
gwnym, trzecie - w obrbie przepony. W zweniach tych mog si
zatrzymywa przeknite ciaa obce. ciana przeyku skada si z trzech
warstw: bony luzowej, miniowej i zewntrznej.
ODEK
odek (venthculus, gaster)j>tanowi workowate rozszerzenie przewodu
pokarmowego, ktre ma do spenienia dwa zadania: 1) stanowj zbiornik
pokarmu, 2) jest narzdem wydzielniczym wytwarzajcym kwas solny i enzymy. Pod wpywem tych enzymw pokarm zostaje zmieniony na pynn
miazg (chymus).
odek ley ukonie od gry i strony lewej ku doowi i stronie prawej
w okolicy nadbrzusznej i podebrzu lewym. Ksztat i pooenie odka
u czowieka ywego ustawicznie si zmieniaj i zale od jego wypenienia,
okresu'trawienia, stanu miniwki, jak rwnie od stanu narzdw ssied
nich. Lekko wypeniony odek ma ksztat haka. W pocztkowym okresie
trawienia odek wyglda jak zoony z dwch czci: lewej - rozszerzonej
Trzustka
Ryc. 109. Wtroba, odek, dwunastnica i trzustka. Schemat ilustrujcy wzajemne stosunki tych
narzdw.
Sok odkowy
Metody otrzymywania soku odkowego
W odku pokarm ulega dosy g/untownym przemianom chemicznym pod
wjjjywjsm soku odkowego.
J5ok odkowy jest produktem czynnoci wydzielniczej gruczow odko
wych. U czowieka otrzymano po raz pierwszy sok odkowy od chorego
z przewlek przetok odkow. W praktyce klinicznej do celw diagnostycz
nych otrzymuje si sok odkowy przez cienki zgbnik dugoci 50 cm, ktry
zostaje przeknity przez pacjenta i wprowadzony do odka. Uprzednio
odek przepukuje si wod, a nastpnie stosuje si jaki bodziec wydzielniczy, np. wstrzyknicie histaminy, insuliny lub pentagastryny, ktry powoduje
obfite wydzielanie soku odkowego.
WYMIOTY
W warunkach prawidowych pokarm nie wraca do przeyku, jednake silne
skurcze spastyczne mini brzucha, przepony i cian odka mog wyrzuci
zawarto odka przez przeyk i jam ustn na zewntrz, co nazywamy
wymiotami. Wymioty s odruchem obronnym, dziki ktremu ustrj pozby
wa si szkodliwych substancji dostajcych si do odka. Wymioty poprze
dzane s zwykle uczuciem nudnoci i odruchowym wydzielaniem liny.
Wymioty mog by wywoane przez podranienie odpowiednich nerww
czuciowych, np. przez dranienie podstawy jzyka, ciany garda, otrzewnej
itp., albo automatycznie przez podranienie odpowiednich orodkw w wyni
ku wprowadzenia do krwi pewnych trucizn, jak np. apomorfiny.
JELITO
Jelitem (intestinum) nazywamy najdusz cz przewodu pokarmowego,
rozpoczynajc si od odka i koczc odbytem. Jelito dzieli si na dwie
odmienne czci: jelito cienkiej jelito grube.
Jelito cienkie
Budowa jelita cienkiego
Jelito cienkie (intestinum tenue) rozpoczyna si od odwiernika odka
i koczy ujciem doJelita[ grubego, pooonym w prawym dole biodrowym.
Dugo jelita cienkiego po wyjciu ze zwok wynosi 4-5 m, rednica - 4 5 - 2 5
mm; zaycia jest ono krtsze. Odlego od odwiernika do zastawki krticzo-ktniczej mierzona zgbnikiem u czowieka ywego wynosi ok. 3 m. Rozr
niamy w nim trzy odcinki: 1) dwunastnic (duodenum), 2) jelito czcze
(jejunum) i 3) jelito krte (ileum). Dwunastnica stanowi pocztkowy odcinek
jelita cienkiego pozbawiony krezki. Jelito czcze przechodzi bez wyranej
granicy w jelito krte.
ciana jelita cienkiego skada si z czterech warstw:1) bony surowiczej, 2)
bony miniowej, 3) tkanki podluzowej i 4) bony luzowej.
1. Bona surowicza jest czci otrzewnej, ktra ze cian jamy brzusznej
przechodzi na jelito" za porednictwem krezki grzbietowej. Bona ta stanowi
warstw zewntrzn, ktra pokrywa jelito czcze i krte w caoci. Natomiast
dwunastnica ma pokryw surowicz tylko od przodu.
2. Bona miniowa utworzona jest z pczkw mini gadkich, uoonych
w dwch warstwach. Warstw zewntrzn tworzy miniwka poduna,
warstw wewntrzn - okrna. Warstwa okrna jest 2-3 razy grubsza od
podunej.
Wycinek
powikszony
na ryc. A,
Fad jelita
pokryty kosmkami
luzwki odka fady okrne jelita nie znikaj przy rozciganiu jelit. Fady
okrne rozpoczynaj si w odlegoci 2,5 - 5 cm za odwiernikiem i s
najlepiej rozwinite w dwunastnicy i pocztkowej czci jelita czczego; w dal
szym odcinku jelita staj si coraz mniejsze, nieregularne i w kocu jelita
cienkiego zanikaj prawie zupenie. Pofadowanie zwiksza powierzchni
jelita, przez ktr odbywa si wydzielanie sokw trawiennych i wchanianie
pokarmu.
Powierzchni bony luzowej caego jelita cienkiego pokrywaj poza tym
liczne drobne kosmki jelitowe, ktre nadaj jej wygld aksamitu. Liczba
kosmkw w jelicie czowieka siga kilku milionw. Dugo kosmka jelitowego
wynosi 0,5-1,5 mm, grubo ich jest znikoma. W dwunastnicy kosmki mog
by rozgazione, w pozostaych jelitach maj ksztat nitkowaty.
Kosmki s narzdami, za pomoc ktrych odbywa si wchanianie strawio
nego pokarmu. Pod powierzchni kadego kosmka znajduje si sie naczy
wosowatych krwiononych, do ktrych przenikaj z jelita produkty trawienia
wglowodanw i biaek. Zawiesina drobnych kropelek tuszczu natomiast
zostaje wchonita do naczynia chonnego, pooonego centralnie w osi
kosmka, skd zostaje doprowadzona do ukadu naczy chonnych (limfatycznych), nadajc mlecznobiae zabarwienie limfie (chonce) odpywajcej z jelit.
W cisym zwizku z naczyniami limfatycznymi, przebiegajcymi w cianie
jelita cienkiego, pozostaj skupienia tkanki limfatycznej w ksztacie okrgych
tworw wielkoci gwki szpilki, zwane grudkami limfatycznymi samotnymi.
Wiksze skupienia grudek limfatycznych nosz nazw grudek skupionych.
Dwunastnica
Dwunastnica (duodenum) jest pocztkowym odcinkiem jelita cienkiego,
dugoci ok. 25 cm, rednicy 3,5-5 cm, ktry czy si z odwiernikiem odka.
Nie ma ona krezki i jest przytwierdzona do tylnej ciany jamy brzusznej, lec
pozaotrzewnowo. Uchodz do niej przewody wyprowadzajce dwch najwikszych gru(zc^6yy_trawiennych - wtroby i trzustki.
Jelito czcze przechodzi w jelito krte bez wyranej granicy. Mniej wicej /
grne czci jelita krezkowego stanowi jelito czcze, / dolne - jelito krte.
Rnice pomidzy jelitem czczym i krtym podaje tab. 6.
5
Tabela 6
Jelito czcze
Jelito krte
Szersze - rednica 3 1 - 3 9 m m
wsze - rednica 2 5 - 3 1 m m
ciej unaczyniona
unaczyniona
krezka nieprzezroczysta
Jelito grube
Jelito grube (intestinum crassum) rozpoczyna si w prawym dole biodro
wym szerokim workowatym odcinkiem lepo zakoczonym, zwanym jelitem
lepym albo ktnic. Jelito cienkie czy si z jelitem grubym nie w jego
odcinku pocztkowym, lecz ok. 7 cm powyej koca jelita lepego. W pozosta
ym odcinku jelita grubego rozrniamy nastpujce czci: okrnic, dzielc si na: a) wstpujc, b) poprzeczn, c) zstpujc i d) esowat oraz
odbytnic.
Dugo jelita grubego wynosi 130 - 150 cm. Najszersz czci jelita
grubego jest ktnica (ok. 75 mm rednicy). W miar posuwania si ku
odbytowi rednica jelita nieco si zmniejsza.
W jelicie grubym, w odrnieniu do jelita cienkiego, warstwa miniwki
podunej nie jest rozoona w cianie jelita rwnomiernie, lecz skupiona
w trzech tamach szerokoci ok. 6 mm, przebiegajcych podunie w jednako
wej od siebie odlegoci. Jedna z nich, tzw. tama swobodna, cignie si na
brzegu wolnym jelita, tama sieciowa - wzdu przyczepu sieci wikszej do
okrnicy poprzecznej i trzecia, tama krezkowa - wzdu krawdzi przyczepu
jelita. Tamy te s o V krtsze ni jelito, wskutek czego powstaj midzy nimi
trzy rzdy wybrzusze, zwanych wypukleniami okrnicy, porozdzielanych
poprzecznymi rowkami, ktre wpuklaj si do wiata jelita jako fady pksiycowate. Poza tym jelito grube odznacza si tym, e z jego powierzchni
zwisaj mae kieszonki wypenione tkank tuszczow, tzw. przyczepki sie
ciowe.
6
Wypuklenia
okrnicy
Zastawka
krtniczo-katnicza
Jelito
lepe
Okrnica
Okrnica wstpujca (colon ascendens) rozpoczyna si powyej ujcia
jelita krtego, skd biegnie ku grze i nieznacznie ku tyowi. Po dojciu do
trzewnej (dolnej) powierzchni wtroby tworzy zgicie prawe okrnicy i prze
chodzi w okrnic poprzeczn, skierowan przyrodkowo ku doowi. Dugo
okrnicy wstpujcej wynosi 12,5-20 cm; jest ona zwykle szersza ni okrni
ca zstpujca. Okrnica wstpujca jest w wikszoci przypadkw pokryta
otrzewn z trzech stron, tj. od przodu i z bokw. Niekiedy jednak powoka
surowicza otacza j ze wszystkich stron, tworzc krezk.
Okrnica poprzeczna (colon transversum) rozpoczyna si w podebrzu
prawym i biegnie ku stronie lewej i ku grze, gdzie zmienia kierunek tworzc
zgicie lewe okrnicy, by przej w okrhic zstpujc. Dugo jej wynosi
47-50 cm, a wic wicej ni linia prosta czca dwa jej koce, poniewa
okrnica poprzeczna biegnie ukiem, ktrego wypuko, skierowana ku
doowi, zwisa zwykle do wysokoci ppka.
Okrnica poprzeczna jest otoczona ze wszystkich stron otrzewn, ktra
tworzy na jej cianie tylnej podwjny fad, zwany krezk okrnicy poprzecz
nej. Krezka ta przyczepia si do tylnej ciany jamy brzusznej na wysokoci
grnego brzegu trzustki. Krezka okrnicy poprzecznej jest krtka w pocztko
wej i kocowej czci okrnicy poprzecznej, natomiast w czci rodkowej
jest znacznie dusza, dziki czemu ta cz okrnicy moe znacznie si
oddala od tylnej ciany jamy brzusznej i zmienia swe pooenie w dosy
szerokich granicach. Od przodu okrnic poprzeczn pokrywa sie wiksza
(omentum majus). Ponad ni znajduje si wtroba, pcherzyk ciowy,
krzywizna wiksza odka i cz trzewna (dolna) powierzchni ledziony.
W tyle za okrnica poprzeczn znajduje si cz zstpujca dwunastnicy,
gowa trzustki i krezka jelita cienkiego; poniej - ptle jelita cienkiego.
W lewym podebrzu okrnica poprzeczna, jak wspomniano, przechodzi
w okrnic zstpujc. Zgicie lewe ley wyej i gbiej ni prawe i styka si ze
ledzion za czci wpustow odka. W pooeniu tym zgicie okrnicy
utrzymywane jest przez fad otrzewnej, zwany wizadem przeponowo-okrniczym.
Okrnica zstpujca (colon descendens) rozpoczyna si od zgicia lewego
okrnicy, skd biegnie ku doowi wzdu lewej ciany jamy brzusznej i na
wysokoci grzebienia miednicy przechodzi w okrnic esowat. Dugo jej
wynosi 22-30 cm, rednica jest nieco mniejsza ni okrnicy wstpujcej.
Okrnica zstpujca jest w wikszoci przypadkw pokryta otrzewn z trzech
stron - od przodu i z bokw.
Okrnica esowata (colon sigmoideum) rozciga si od grzebienia biodro
wego do poziomu II i III krgu krzyowego. Dugo jej jest zmienna i waha si
w duych granicach: od 12do84 cm (przecitnie 40 cm). Pokryta jest w caoci
otrzewn i ma dobrze rozwinit krezk, w zwizku z czym tworzy du ptl,
ktrej pooenie bywa rne, zalenie od dugoci krezki. Najczciej ptla ta
zwisa do miednicy maej.
Odbytnica
Odbytnica (rectum) jest kojcowym odcinkiemjejitaijjrj^bego. Rozpoczyna
si na wysokoci III krgu krzyowego i koczy ok. 3,5 cm poniej wierzchoka
koci guzicznej. Dugo jej wynosi 15-20 cm. rednic ma mniejsz ni
okrnica esowata. Jest ona najmniejsza przy poczeniu z okrnica, najwi
ksza - w czci niszej, gdzie wystpuje wyrane rozszerzenie, zwane bak
odbytnicy. rednica pustej odbytnicy wynosi 2,5 cm, wypenionej - moe
dochodzi do 7,5 cm.
Tamy okrnicy na odbytnicy cz si ze sob i tworz jednolit warstw
miniwki podunej. Odbytnica na swym przebiegu tworzy dwa zgicia
w paszczynie strzakowej i kilka zgi w paszczynie czoowej. Pierwsze
zgicie strzakowe - zgicie krzyowe - odpowiada wygiciu koci krzyowej,
drugie - zgicie kroczowe, skierowane wypukoci ku przodowi, powstaje
wskutek zagicia si kocowego odcinka odbytnicy ku tyowi w okolicy
wierzchoka koci guzicznej. W paszczynie czoowej wystpuj najczciej
rwnie dwa zgicia, ktre zaznaczaj si na zewntrznej powierzchni wcicia
mi, tworzcymi po stronie wewntrznej fady poprzeczne.
Otrzewna pokrywa tylko niewielk cz odbytnicy, mianowicie jej ciany
boczne i przedni do poowy ich dugoci. ciana tylna jest przymocowana za
pomoc tkanki cznej wiotkiej i tuszczowej do ciany i narzdw miednicy.
Bona miniowa odbytnicy skada si z dwch warstw: zewntrznej podunej, i wewntrznej - okrnej. Warstwa poduna jest znacznie grubsza
ni tamy okrnicy. Miniwka okrna grubieje w kierunku ku doowi, by
u ujcia odbytnicy utworzy gruby i wysoki (1-2 cm) piercie - misie
zwieracz wewntrzny odbytu.
Bona luzowa odbytnicy nie tworzy regularnych fadw okrnych. Wyra
nie wystpuj jedynie wspomniane wyej fady poprzeczne, odpowiadajce
zgiciom odbytnicy. W kocowym odcinku odbytnicy, zwanym czci kro
czow, bona luzowa tworzy 8-12 pionowych podunych supw odbytni
czych, pooddzielanych od siebie zatokami. W supach tych znajduj si sploty
ylne. Otwr kocowy przewodu pokarmowego nazywamy odbytem (anus).
Wtroba
Wtroba (hepar) jest najwikszym gruczoem ciaa ludzkiego. Przecitny jej
ciar wynosi ok. V ciaru caego ciaa, tj. ok. 1,5 kg. 0 noworodkw i dzieci
ciar wzgldny wtroby jest jeszcze wikszy. Wtroba jest narzdem bardzo
obficie ukrwionym, ma wic barw czerwonobrunatn. Zaraz po wyjciu ze
zwok traci swj ksztat i ulega spaszczeniu. Konsystencja wtroby jest
mikka, sprysto nieznaczna. Misz wtroby jest bardzo kruchy, tote przy
upadkach lub urazach wtroba atwo moe pka.
4 3
Budowa wtroby
Wtroba ma ksztat zbliony do poowy jaja. Powierzchnia wypuka, zwana
powierzchni przeponow, jest zwrcona do przepony, za bardziej paska ku doowi. Na powierzchni dolnej, trzewnej. Widniej trzy bruzdy uoone
w ksztacie litery H. Bruzda poprzeczna, dugoci ok. 5 cm, nosi nazw wrt
wtroby (porta hepati). Przez wrota wchodz do wtroby: ttnica wtrobo
wa, ya wrotna i nerwy, wychodz za przewd wtrobowy oraz naczynia
limfatyczne. Dwie inne bruzdy - poduna lewa i poduna prawa - przebiega
j w kierunku strzakowym. Kada z tych bruzd dzieli si na dwie czci przedni i tyln. W czci przedniej bruzdy lewej przebiega wizado obe
wtroby (ligamentum teres hepatis), bdce pozostaoci yy ppkowej.
W czci tylnej znajduje si wizado ylne - pozostao po przewodzie
ylnym (ductus venosus), ktry w yciu podowym czy y ppkow zya
gwn doln. Cz przednia bruzdy prawej nazywa si doem pcherzyka
ciowego (fossa yesicae felleae), gdy ley tu pcherzyk ciowy. Cz
Wizado
wiecowe
-Wizado
trjktne
lewe
Wizado
trjktne
prawe
Wizado
sierpowate
wtroby
Wizado
obe
wtroby
Pcherzyk
ciowy
, Ryc. 113. Wizada wtroby.
tylna nosi nazw bruzdy yy gwnej dolnej (sulcus venae cavae inferioris),
ktra tdy przebiega.
Wymienione bruzdy wyznaczaj na powierzchni trzewnej (dolnej) wtroby
granice czterech patw. Na lewo od rowka podunego lewego znajduje si
lewy pat wtroby (lobus sinister hepatis). Pomidzy doem pcherzyka
ciowego a wizadem obym ley pat czworoboczny (lobus quadratus).
Patem ogoniastym (lobus caudatus) nazywa si cz pooona pomidzy
bruzd yy gwnej dolnej a wizadem ylnym. Cz powierzchni trzewnej
pooona na prawo od bruzdy podunej prawej naley do prawego pata
wtroby (lobus dexter).
Powierzchnia przeponowa wtroby dzieli si na czci: przedni, grn,
tyln i praw. Czci te oddzielone s od siebie niezbyt wyranymi zaokrglo
nymi brzegami. Jedynie powierzchnia przednia odgraniczona jest od trzewnej
(dolnej) wyranym brzegiem dolnym (margo inferior).
. Wtroba otoczona jest bon cznotkankow, zwan torebk wtroby.
Torebka ta wnika razem z przewodem wtrobowym i naczyniami do miszu
wtroby, tworzc wewntrz gruczou zrb dla tkanki gruczoowej wtrobowej.
Kocowe wyrostki tej torebki, w postaci wkien podporowych dla naczy
wosowatych, nosz nazw wkien kratowych.
Wiksza cz powierzchni wtroby pokryta jest otrzewn, ktra jest cile
zronita z torebk wtroby. Jedynie cz powierzchni przeponowej pata
prawego w otoczeniu yy gwnej dolnej, zronita z przepon, oraz cz
powierzchni dolnej, przylegajca do pcherzyka ciowego, nie maj pokry
wy otrzewnowej.
Otrzewna przechodzca z wtroby na przepon tworzy poprzecznie biegn
ce wizado wiecowe (ligamentum coronarium hepatis); wofne brzegi
prawy i lewy tego wizada ze wzgldu na ich ksztat nazywa si wizadami
trjktnymi prawym i lewym (ligamentum triangulare dextrum etsinistrum).
Wizadem sierpowatym wtroby (ligamentum falciforme hepatis) nazywa
si szeroki fad otrzewnej, ktry odchodzi od grnej i przedniej czci powierz
chni przeponowej wtroby do dolnej powierzchni przepony oraz do przedniej
ciany jamy brzusznej a do ppka. Wizado to ley w paszczynie strzako
wej. Linia przyczepu wizada sierpowatego wtroby wyznacza na jej powierz
chni granic oddzielajc pat prawy od pata lewego. Dolny brzeg wizada
sierpowatego jest wolny. Biegnie w nim pasmo wkniste, zwane wizadem
obym wtroby (ligamentum teres hepatis), bdce pozostaoci istniejcej
w yciu podowym yy ppkowej (v. umbilicalis).
Podwjny fad otrzewnej odchodzcy od wrt wtroby ku krzywinie mniej
szej odka i pocztkowej czci dwunastnicy nosi nazw sieci mniejszej
(omentum minus). W sieci tej rozrniamy dwie czci, zwane wizadami
wtrobowo-dwunastniczym i wtrobowo-odkowym. W wizadle wtrobowo-dwunastniczym przebiega przewd ciowy wsplny, ttnica wtrobo
wa, ya wrotna, naczynia limfatyczne i nerwy zdajce do wtroby.
Na utrzymanie stosunkowo cikiego narzdu, jakim jest wtroba, w jego
pooeniu w grnej czci jamy brzusznej pod przepon skada si kilka
Kanalik
ciowy
beleczki
Ryc. 114. Budowa zrazika wtrobowego.
<
ci, w ktrym ulega ona zagszczeniu wskutek wchaniania wody przez bon
luzowe.
Pcherzyk ciowy ma ksztat gruszkowatego worka dugoci 8-12 cm,
szerokoci 30-50 mm, pojemnoci 30-50 ml. Rozrniamy w nim trzon
(corpus vesicae felleae), dno (fundus) i szyjk {collum).
Dno
pcherzyka
ciowego
Trzon
pcherzyka
ciowego
Szyjka
pcherzyka
ciowego
)i
Przewd
pcherzykowy
< *Przewd
wtrobowy
Przewd
ciowy
wsplny
Ryc. 115. Pcherzyk ciowy.
Czynnoci wtroby
Czynnoci wtroby s bardzo rnorodne. Poza udziaem w procesach
trawienia, omwionym dokadnie w innym miejscu (str. 209), wtroba bierze
udzia w gospodarce wglowodanowej, w przemianie biakowej i tuszczowej,
peni rol ochronn oraz wykonuje wiele innych czynnoci, niedostatecznie
jeszcze poznanych. W wtrobie odbywa si przemiana glukozy (cukru grono
wego) na glikogen, czyli skrobi zwierzc, ktry jest magazynowany wj<omrkach wtrobowych. Cukier gronowy jest podstawowym materiaem ener
getycznym ustroju. Z chwil gdy zapotrzebowanie na glukoz przewyszy jej
dowz z pokarmem, enzymy wtroby zmieniaj zmagazynowany w niej
glikogen na cukier gronowy, ktry zostaje wydzielony do krwi.
Do bardzo wanych funkcji naley take regulacja poziomu poszczeglnych
aminokwasw we krwi. W wtrobie odbywa si przemiana aminokwasw na
gjukoz i rnocznik^ktry zostaje wydalony przez rjerki jako odpadkowy produkt
przemiany, podczas gdy glukoza zostaje \ftykor^ystana do syntezy glikogenu.
W wtrobie powstaj albuminy krwi oraz jest wytwarzana protrombma,
enzym biorcy udzia w krzepniciu krwi.
Poza tym wtroba reguluje gospodark elaza, i miedzi, ktre si w niej
gromadz. W wtrobie take wytwarza si heparyna, substancja zapobiegaj
ca krzepniciu krwi.
Rola ochronna wtroby polega na wychwytywaniu z krwi substancji truj
cych, ktre powstaj w jelitach wskutek procesw gnilnych lub dostaj si do
krwi wraz z pokarmem. Substancje te zostaj w wtrobie zwizane i wydalone
na zewntrz bd z ci, bd przez nerki.
Zestawiajc czynnoci wtroby mona przedstawi je w nastpujcych
punktach: 1) wtroba wytwarza , 2) magazynuje glikogen, tuszcze, biaka
i witaminy, 3) bierze udzia w tworzeniu i mszczeniu krwinek czerwonych, 4)
pj3n[ro[ obrywajc, 5) wyjtwarza biaka osocza, fibrynogen i protrombin,
6) jest centralnym narzdem przemiany wglowodanw, biaek i tuszczw.
Trzustka
Trzustka (pancreas) jest dugim i wskim gruczoem o budowie zrazikowej,
barwy szarorowej lub torowej, konsystencji mikkiej, o ciarze ok.
70-90 g. Dugo jej wynosi 15-20 cm, szeroko 2,5-5,5 cm, grubo 1,7-2
cm. Trzustka jest uoona poprzecznie na tylnej cianie jamy brzusznej za
odkiem na poziomie I i II krgu ldwiowego.
Rozrniamy w niej: 1) gow (caput pancreatis), pooon wewntrz ptli
dwunastniczej, 2) trzon (corpus pancreatis), cigncy si poprzecznie ku
stronie lewej i nieco ku grze, oraz 3) ogon (cauda pancreatis), sigajcy do
wnki ledziony.
Gowa trzustki, nieco spaszczona, jest zronita z czci zstpujc dwuna
stnicy. Trzon i ogon na przekroju poprzecznym maj ksztat trjktny, w zwiz
ku z czym odrniamy tu trzy powierzchnie. Powierzchnia przednia, pokryta
w caoci otrzewn, zwrcona jest ku przodowi i ku grze, tworzc oe dla
odka. Powierzchnia dolna, skierowana ku przodowi i doowi, rwnie
pokryta otrzewn, styka si z krezk okrnicy poprzecznej. ciana tylna,
zwrcona ku tyowi, zwizana jest tkank czn wiotk z narzdami pooony
mi na tylnej cianie jamy brzusznej.
Centralnie w osi gruczou przebiega przewd trzustkowy (ductus pancreaticus), do ktrego dochodz mniejsze przewody zrazikowe. Przewd gwny, jak
i przewody zrazikowe, daj si atwo rozpozna, gdy ciana ich ma barw
biaaw, ktra odznacza si na tle ciemniejszego miszu gruczou.
Przewd trzustkowy otwiera si do dwunastnicy razem z przewodem
ciowym wsplnym. Czsto istnieje jeszcze przewd dodatkowy, znacznie
mniejszy i bardziej zmienny, ktry uchodzi okoo 2 cm powyej ujcia przewo
du gwnego na brodawce dodatkowej.
Czynnoci trzustki
Trzustka wytwarza dwa rodzaje wydzieliny: sok trzustkowy, wydzielany do
dwunastnicy, ktry bierze znaczny udzia w trawieniu pokarmw (p. str. 208),
oraz powstajce w wyspach trzustki dwa hormony - insulin, ktra jest hor
monem regulujcym przemian wglowodanow (p. str. 524), i glukagon
"(czynnik hiperglikemiczny), podnoszcy poziom cukru gronowego ,we krwi
przez rozpad glikogenu.
OTRZEWNA
Otrzewna (peritoneum) jest cienk, gadk bon surowicz, ktra wyciea
ciany jamy brzusznej i miednicy oraz pokrywa cakowicie lub czciowo
pooone w tych jamach narzdy. Otrzewna stanowi jak gdyby worek, ktry
u mczyzn jest cakowicie zamknity, a u kobiety czy si ze wiatem
zewntrznym za porednictwem bardzo wskiego ujcia jajowodu. Cz
otrzewnej wycieajc od wewntrz ciany jamy brzusznej i miednicy nazy
wamy otrzewn cienn (peritoneum parietale), cz za pokrywajc narz
dy - otrzewn trzewna {peritoneum viscerale). Otrzewna cienna wyciea
warstw cig cian przedni, ciany boczne i przepon. Na tylnej cianie
jamy brzusznej i na cianach miednicy otrzewna cienna przechodzi ze ciany
na narzdy i staje si otrzewn trzewna.
W zalenoci od tego, w jakim stopniu narzdy wewntrzne s pokryte przez
otrzewn, mwimy o rnym ich pooeniu albo stosunku do otrzewnej. Jedne
narzdy s pokryte otrzewn ze wszystkich stron, inne tylko czciowo, a do
niektrych otrzewna przylega tylko z jednej strony.
O pierwszych mwimy, e s pooone wewntrzotrzewnowe Nale tu:
odek, jelito cienkie z wyjtkiem dwunastnicy, ledziona, wtroba, jelito
lepe, wyrostek robaczkowy, okrnica poprzeczna, esica, grna cz odbyt
nicy, macica. Do drugiej grupy nale narzdy pierwotnie pooone wewn
trzotrzewnowe; w trakcie rozwoju osobniczego znalazy si one wtrnie
w pooeniu czciowo pozaotrzewnowym, ktre nazywamy pooeniem
rdotrzewnowym; nale tu: pcherz moczowy, rodkowa cz odbytnicy,
okrnica wstpujca i zstpujca. Wreszcie pooenie pozaotrzewnowe maj
nerki, nadnercza, trzustka i dwunastnica.
Otrzewna, schodzc ze ciany jamy brzusznej na narzdy, tworzy fady
skadajce si z dwch blaszek bony surowiczej, zwane krezkami {mesenterium) lub wizadami (ligamentum). Blaszki, z ktrych skada si krezka lub
wizado, rozchodz si przy brzegu narzdu, do ktrego dochodz i ktry
3. Bodce nerwowe nadchodzce do jelit drog nerwu bdnego i wspczulnego: nerw bdny pobudza ruchy jelit i zwiksza napicie miniwki,
nerw wspczulny dziaa antagonistycznie - dranienie nerww trzewnych
zwalnia ruchy jelitowe i zmniejsza napicie ich ciany. Bodce te tumacz
wpywy rnych stanw emocjonalnych na motoryk jelit; strach moe
wywoa burzliwe skurcze jelit (biegunka nerwowa). Naley jeszcze zaznaczy,
e miniwka jelita cienkiego poza oddziaywaniem na podranienia, z ze
wntrz obdarzona jest automatyzmem, ktry przejawia si w rytmicznych
skurczach nawet po przeciciu wszystkich pocze z orodkowym ukadem
nerwowym.
*
e
e e
e
*
Ryc. 116. Przesuwanie treci j e l i t o w e j r u c h e m r o b a c z k o w y m .
go. Sok trzustkowy wytwarzany w fazie nerwowej jest gsty, bogaty w enzymy
i substancje biakowe, zawiera mao wody i elektrolitw.
Znacznie wiksze znaczenie w czynnoci trzustki ma mechanizm humoralny. Istniej dwa hormony pobudzajce trzustk do wydzielania sokw tra
wiennych: sekretyna i pankreozymina. Sekretyna jest to niewielki polipeptyd
znajdujcy si w bonie luzowej grnego odcinka jelita cienkiego. Wyzwala
nie i aktywacja sekretyny nastpuje pod wpywem nadchodzcej do jelita
miazgi pokarmowej, najsilniejszym jednak bodcem jest zawarty w niej kwas
solny.
Zaktywowana sekretyna dochodzi do trzustki drog krwionon pobudzajc
j do wydzielania duej iloci pynu o wysokim steniu jonu wodorowglanowego (do 145 mEq/l).
W myl reakcji chemicznej: HCI + NaHC0 -NaCI + H C0 nastpuje
zobojtnienie kwasu solnego, a powstajcy zamiast niego kwas wglowy
ulega szybko dysocjacji na dwutlenek wgla i wod. Wskutek dalszego
wydzielania wodorowglanu sodowego zawarto dwunastnicy uzyskuje
odczyn lekko zasadowy, optymalny dla dziaania enzymw trzustkowych.
Drugi hormon wydzielany przez bon luzow jelita pod wpywem bodca
pokarmowego - gwnie produktw czciowego trawienia biaek - pobudza
trzustk do wydzielania duej iloci enzymw trawiennych.
jest produktem czynnoci w y d z i e l n i c z e j t o ^
Wy
twarzana przez komrki przechodzi do wiata kanalikw ciowych,
a nastpnie do przewodu ciowego wsplnego, skd dostaje si bezpored
nio do dwunastnicy albo przez przewd pcherzykowy do pcherzyka cio
wego. jest wytwarzana przez komrki nieustannie, ale do^dwunastnicy
wydalana jest okresowo w czasie przesuwania si treci pokarmowej z odka
do jelita. W przerwach midzy trawieniem gromadzi si w pcherzyku
ciowym. Tutaj nastpuje wchanianie wody przez bon luzow pcherzy
ka, wskutek czego ulega zagszczeniu. W zwizku z tym pcherzyka
rni si od ci wtrobowej znacznie wiksz zawartoci cia staych.
Rwnoczenie pcherzyk reguluje cinienie w kanalikach ciowych. Ilo
dobowa ci wynosi u czowieka 500-1000 ml.
Do najwanjejszycji skadnikw ci nale kwasy ciowe i barwniki
ciowe.
W ci czowieka wystpuj gwnie kwasy glikocholowy i taurocholowy
w postaci soli sodowych. Barwnikiem ciowym jest bilirubina. Bilirubina
powstaje z produktu rozpadu krwinek czerwonych - hemoglobiny. Bilirubina
ma barw czerwonopomaraczow. Poza tym w skad ci wchodz: lecyty
na, cholesterol, tuszcze i myda oraz mucyna.
Rola ci w procesach trawienia polega na: 1) aktywowaniu enzymw
trzustkowych, przede wszystkjrn Mpazy; 2) emulgowaniu tuszczw - kwasy
ciowe zmniejszaj napicie powierzchniowe tuszczw, wskutek czego
rozbijaj si one na drobne kuleczki, co uatwia dziaanie lipazy; 3) rozpuszcza
niu kwasw tuszczowych; 4) wzmaganiu perystaltyki jelit.
Z powyszego wynika, e najwaniejsze zadania przypadaj ci w procesie
3
WCHANIANIE
Aby kocowe produkty trawienia pokarmu mogy by wykorzystane przez
organizm, musz si one przedosta z przewodu p o ^ r m o w e g o ^ k r w j , ktra
rozniesie je po caym ustroju. Procesyjrtre d tego prowadz, nzywajny
wjchanianiem. Wchanianie odbywa si w cianie przewodu pokarmowego
i jest zalene od wielkoci powierzchni choncej, od stenia skadnikw
podlegajcych wchoniciu, od czasu, w jakim si te skadniki stykaj z powie
rzchni chonn, i od szybkoci, w jakim wchonite substancje zostaj ze
ciany jelita odprowadzone z krwi.
Wszystkie te warunki najkorzystniej przedstawiaj si w jelicie cienkim,
ktre jest gwnym miejscem procesw wchaniania. Fady okrne i kosmki
jelitowe zwikszaj powierzchni chonn jelita ok. 23 razy; cigo procesw
trawienia pod wpywem enzymw zapewnia w jelicie due stenia koco;wych produktw podlegajcych wessaniu; czas, przez jaki przebywa miazga
pokarmowa w jelicie cienkim, jest stosunkowo dugi (kilka godzin), obfite
ukrwienie jelita zapewnia szybkie odprowadzenie wchonitego materiau.
O roli kosmkw jelitowych w procesie wchaniania wspomnielimy ju przy
opisie budowy jelita cienkiego. Naley tu doda, e w kosmkach znajduj si
wkna mini gadkich, dziki ktrym mog Si one rytmicznie kurczy.
Niektre z nich, jak np. indol, skatol, fenole itp., s dla ustroju trujce. Cz
ich zostaje wydalona z kaem, cz za wchonita do krwi dostaje si do
wtroby, ktra zamienia je na zwizki mniej toksyczne, tworzc z nich pocze
nia estrowe, ostatecznie wydalane przez nerki z moczem. Zawarto tych
zwizkw w moczu wskazuje przeto na nasilenie procesw gnilnych w jelicie
grubym.
Ka
W jelicie grubym wskutek wchania niawody nastpuje zagszczenie treci
i zamiana^ jej na ka. W formowaniu mas kaowych du rol odgrywa luz
wytwarzany przez bon luzow jelita grubego, ktry zlepia nie strawione
resztki pokarmu. W skad kau wchodzi: 1) woda, 2) nie strawione i nie dajce
si strawi resztki pokarmu, 3) barwniki pochodzce z nie strawionego
pokarmu oraz barwniki ciowe, 4) due iloci drobnoustrojw, 5) produkty
dziaania bakterii, 6) cholesterol, 7) sole mineralne sodu, potasu, wapnia,
magnezu i elaza.
Ilo kau zalena jest od iloci spoywanego pokarmu. Przy diecie rolinnej
wytwarza si wicej kau ni przy pokarmie misnym.
Cay proces trawienia przy pokarmie rolinnym lub mieszanym trwa 1-2
doby, przy czym poow tego czasu zajmuje przesuwanie si resztek pokarmo
wych w jelicie grubym.
Defekacja
Oddawanie kau, czyli defekacja, rozpoczyna si od parcia na stolec, ktre
zostaje wywoane przez rozciganie cian odbytnicy nadchodzcymi masami
kaowymi. U wikszoci ludzi odbytnica pozostaje pusta a do chwili pojawie
nia si czucia parcia. W przerwach pomidzy oddawaniem stolca ujcie
zewntrzne odbytnicy jest zamknite wskutek staego tonicznego skurczu
obydwch mini zwieraczy odbytu. Z chwil gdy rozciganie odbytnicy
osignie pewien stopie nasilenia, nastpuj odruchowe skurcze jej ciany
i rozlunienie zwieraczy odbytu, przy czym ka zaczyna si wydobywa na
zewntrz. Do wydalenia kau przyczynia si wydatnie aktywne parcie toczni
brzusznej, tj. wzrost cinienia w jamie brzusznej, powstajcy wskutek silnego
wydechu przy zamknitej goni i skurczu mini brzucha. Defekacja koczy
si skurczem minia dwigacza odbytu, ktry wciga wynicowujc si przy
tym bon luzow odbytnicy.
Orodki nerwowe kierujce odruchem defekacji mieszcz si w odcinku
krzyowym rdzenia krgowego. Zniszczenie tego orodka prowadzi do rozlu
nienia mini zwieraczy odbytu i nietrzymania kau.
Produkty
dziaania
Enzym
Enzym
Przemiana biaka
Biaka s najwaniejszymi skadnikami komrek i pynw tkankowych. S to
zwizki niezwykle skomplikowane, odznaczajce si bardzo du mas czste
czkow. W skad czsteczki biaka moe wchodzi wiele tysicy atomw. Biaka
zawieraj zawsze wgiel - C, wodr - H, tlen - O i azot - N, czasami siark,
fosfor lub elazo. Poddajc czsteczki biakowe reakcjom rozkadowym stwier
dzono, e typowymi produktami rozpadu biaek s stosunkowo proste zwizki
-aminokwasy. Trawienie biaek pokarmowych polega na serii przemian pod
wpywem enzymw proteolitycznych zawartych w soku odkowym, soku
trzustkowym i jelitowym, ktre doprowadzaj do rozbicia wielkich czsteczek
na podstawowe skadniki - aminokwasy.
Aminokwasy s wchaniane w jelicie cienkim, a przechodzenie ich przez
komrki bony luzowej ze wiata jelita do krwi jest procesem czynnym
wymagajcym energii. Aminokwasy zostaj przeniesione do wtroby z krwi
yy wrotnej, gdzie cz ich ulega zatrzymaniu, cz za przechodzi do
krenia oglnego. Wtroba jest gwnym, cho nie jedynym, miejscem
syntezy i degradacji aminokwasw.
Znaczenie fizjologiczne rozmaitych aminokwasw badano karmic zwierz
ta dowiadczalne rnymi biakami, w ktrych pewne okrelone aminokwasy
nie wystpuj. Stwierdzono przy tym, e wyczenie z pokarmu pewnych
aminokwasw pociga za sob znaczne zaburzenia w czynnociach fizjologi
cznych ustroju. Okazao si, e ustrj czowieka nie potrafi wytwarza pewnych
aminokwasw i te musz by doprowadzone z pokarmem. Niej podajemy
list aminokwasw wyosobnionych z biakowego pokarmu czowieka. Roz
strzelonym drukiem s wydrukowane aminokwasy, ktre musz by dopro
wadzone z zewntrz:
glikokol
norleucyna
metionina
alanina
fenyloalanina
kwas asparaginowy
w a l i na
tyrozyna
kwas glutaminowy
leucyna
seryna
kwas hydroksyglutaminowy
izoleucyna
treonina
prolina
arginina
hi sty dyn a
hydroksyprolina
lizyna
cystyna
tryptofan
odek
Proteozy
Proteozy
Enzymy trzustkowe
Jelito
cienkie
Peptony
Peptony
Enzymy trzustkowe
Trjpeptydy
Polipeptydy
Dwupeptydy
Ryc. 121. Proces trawienia biaka. Enzymy proteolityczne odka (pepsyna) rozkadaj biako do
proteoz. Enzymy trzustkowe dziaajc na proteozy rozkadaj je do peptonw i dalej do peptydw.
Enzymy soku jelitowego rozbijaj oligopeptydy na aminokwasy.
Przemiana wglowodanw
Wglowodany s gwnym i najbardziej ekonomicznym rdem energii.
Wszystkie minie szkieletowe, minie gadkie oraz misie sercowy uywa
j wglowodanw jako materiau energetycznego.
W skad wglowodanw wchodzi wgiel (C), wodr (H), i tlen (O), przy czym
ilociowy stosunek wodoru do tlenu jest taki sam, jak w wodzie, tj. 2:1, czemu
zwizki te zawdziczaj sw nazw.
Wrd wglowodanw rozrniamy cukry proste (monosacharydy) i cukry
zoone, czyli wielocukry (polisacharydy).
Cukry proste stanowi czsteczki, o wzorze CeHi20 . S one rozpuszczalne
w wodzie i mog by wchonite bez zmiany przez organizm. Cukry proste s
cegiekami, z ktrych zbudowane s wszystkie wglowodany. Najwaniej6
szym dla ustroju cukrem prostym jest glukoza (cukier gronowy). Wszystkie
wysze ustroje zwierzce czerpi energi z rozpadu tego wanie cukru.
Niezalenie od tego, w jakiej postaci wglowodany zostan do ustroju dopro
wadzone, spalone zostaj tylko wtedy, jeeli ulegn zamianie na cukier prosty.
W razie niedostatecznego dowozu wglowodanw z pokarmem organizm
wytwarza glukoz z materiaw niecukrowych, przede wszystkim z amino
kwasw.
Dwucukrowce, o wzorze C 1 2 H 2 2 O H , s zbudowane z dwch czsteczek
monosacharydw.
Wielocukry, czyli polisacharydy, o wzorze (C H 0 ) s zbudowane z wikszej
liczby grup jednocukrowych. Najpospolitszym wielocukrem rolinnym jest
skrobia. Zoone wielocukry, zanim zostan rozoone na cukry proste, musz
ulec wielokrotnemu rozbiciu nazwizki coraz prostsze o tym samym wzgld
nym stosunku skadnikw.
Skrobia i inne wglowodany ulegajce strawieniu zostaj zamienione na
cukry proste przez seri enzymw hydrolitycznych, do ktrych nale:
1) amylaza linowa - rozbijajca skrobi na szereg oligosacharydw,
2) amylaza trzustkowa - bardzo aktywna - rozkadajca skrobi na deks
tryny i maltoz,
3) maltaza trzustkowa - katalizujca hydroliz maltozy na glukoz,
4) maltaza, sacharaza i laktaza, wydzielane w jelicie cienkim i rozkadajce
odpowiednie dwucukry - maltoz, sacharoz i laktoz.
Wchoniciu mog ulec tylko cukry proste. Wchanianie ich jest procesem
czynnym. Po wchoniciu w jelicie cukry te przechodz do yy wrotnej i dalej do wtroby. W wtrobie wszystkie cukry proste zostaj zamienione na
glukoz. Glukoza moe przechodzi z wtroby do krenia oglnego i wszyst
kich tkanek, dla ktrych stanowi gwny materia energetyczny, bdte moe
by zamieniona na glikogen. Glikogen jest wielocukrem - swego rodzaju
skrobi zwierzc", ktra odznacza si tym, i jest atwo dostpnym rdem
energii zmagazynowanej w wtrobie i w miniach. Zapasy glikogenu s
jednak ograniczone i po ich wyczerpaniu ustrj zaczyna intensywniej wyko
rzystywa energi zgromadzon w zwizkach tuszczowych.
Glikogen zmagazynowany w tkance miniowej z powrotem do krwi ju nie
wraca, lecz zostaje spalony w miniach do dwutlenku wgla i wody lub
zamieniony na kwas mlekowy z wyzwoleniem energii. Dopiero kwas mlekowy
powstajcy w miniach wraca z powrotem do wtroby, ktra jest zdolna
zamieni go ponownie na glikogen. W razie braku wglowodanw w pokar
mie wtroba wytwarza glukoz z aminokwasw. Nadmiar glukozy nie ulegaj
cej spaleniu w ustroju, zostaje zamieniony na kwasy tuszczowe i w dalszym
etapie - na tuszcz, ktry jest magazynowany przez ustrj jako zapasowy
materia energetyczny.
6
10
5 n
Czsteczka skrobi
nZV
E n z y liny
- w
Czsteczka dekstryny
M
a z
a
'
M a ioza
I
I
M a toza
M a toza
-Mr
^ g M t a
Fnzvn*trzustki
Enzyn^ti
^ B ^''^
M a :oza
Enzynjtrzustki
EnzyrnJrzustki
itoza
Ma toza
Maltoza
Czsteczki maltozy
Czsteczki maltozy -
Enzymy jelitowe
Czsteczki glukozy
Ryc. 123. Proces rozkadu w g l o w o d a n w (skrobi) przez enzymy trawienne (amylazy) liny, soku
trzustkowego i soku jelitowego.
Przemiana tuszczw
Tuszcze s to estry glicerolu i kwasw tuszczowych. Glicerol jest alkoho
lem trjwodorotlenowym, tuszcz powstaje przez poczenie jednej czsteczki
glicerolu z trzema czsteczkami kwasu tuszczowego. W skad tuszczw
zwierzcych wchodz zwykle kwasy palmitynowy, stearynowy i oleinowy.
Pokarm tuszczowy, ktry nadchodzi do grnego odcinka jelita cienkiego,
powoduje wydzielanie przez bon luzow jelita hormonu - cholecystokininy, ktr, jak ostatnio stwierdzono, jest identyczna z pankreozymin i pobudza
pcherzyk ciowy do wyrzucenia ci do dwunastnicy. Kwasy ciowe
maj waciwoci detergentw i emulgatorw. Powoduj one rozproszenie
nierozpuszczalnego w wodzie tuszczu na bardzo mae kuleczki zawieszone
w rodowisku wodnym. W tej postaci materia tuszczowy staje si dostpny
dla dziaania enzymw lipolitycznych (lipazy).
Nadchodzca do dwunastnicy tre pokarmowa powoduje wytwarzanie
hormonu sekretyny, ktra drog krwi dziaa na trzustk, pobudzajc j do
wydzielania soku trzustkowego. Sok trzustkowy zawiera enzym lipaz, ktry
hydrolizuje estry kwasw tuszczowych. Wikszo spoywanego tuszczu m
Trjglicerydy
duqoacuchowe
Lipaza
trzustkowa
Lipaza
trzustkowa
Lipaza
trzustkowa
Trjglicerydy
}
Dwuglicerydy
' . *
Monoglicerydy
Glicerol
Kwasy tuszczowe
Ryc. 125. S c h e m a t dziaania lipazy t r z u s t k o w e j . Lipaza odszczepia o d t r j g l i c e r y d w j e d e n , d w a
lub trzy kwasy tuszczowe, w w y n i k u czego p o w s t a j e mieszanina k w a s w tuszczowych, m o n o - ,
dwu-, i trjglicerydw.
Tabela 7
Dobowy bilans wodny (wg Besta i Taylora)
Dowz
1200
powstajca w proce
sach przemiany
Pyn (woda, mleko, herbata.
kawa itd.)
Razem
Straty
ml
skra
puca z powietrzem wydy
350
ml
300
1000
chanym
mocz
ka
2500 ml
500
1500
150
2500 ml
Sole wapnia
Wap (Ca) jest nieodzownym skadnikiem protoplazmy i pynw tkanko
wych. W duych ilociach znajduje si w kociach i zbach; 99% wszystkich
soli wapnia w ustroju przypada na koci. Wap jest cile zwizany z procesa
mi pobudliwoci miniowej, z czynnoci serca, przepuszczalnoci bon
komrkowych.W postaci zjonizowanej jest czynnikiem koniecznym w krze
pniciu krwi. Organizm nie moe si przystosowa do niedoboru wapnia, tote
konieczny jest stay jego dowz w pokarmach. Dla utrzymania prawidowego
poziomu wapnia wystarcza doprowadzenie 0,75 g wapnia na dzie. Najlep
szym rdem wapnia jest mleko. Dzieci, kobiety ciarne i karmice wymaga
j dowozu wikszych iloci wapnia.
Sole fosforu
Fosfor (P) znajduje si w ustroju nie tylko w postaci nieorganicznych
fosforanw, lecz wchodzi take w skad zoonych zwizkw organicznych.
Organiczne zwizki fosforu odgrywaj niezwykle wan rol w procesach
yciowych.
Sole sodu i potasu
Sd (Na) i potas (K) wystpuj przewanie w postaci jonw soli dobrze
rozpuszczalnych we wszystkich tkankach ustroju. Najwiksze iloci sodu
znajduj si w pynach pozakomrkowych, potas jest natomiast przede
wszystkim jonem wewntrzkomrkowym.
Inne sole
Siarka (S) wchodzi w skad wikszoci biaek.
elazo (Fe) znajduje si nie tylko w krwinkach czerwonych, lecz take we
wszystkich komrkach ciaa. Bierze ono udzia w przenoszeniu tlenu. Zapasy
elaza w ustroju s ograniczone,tote konieczny jest jego dowz z pokarmem.
rdem elaza s: chleb razowy, tko jaja, miso, owoce, zielone jarzyny.
Jod (J) wchodzi w skad hormonu tarczycy -tyroksyny. Zapotrzebowanie
ustroju na ten pierwiastek jest niezwykle mae i wynosi 0,000044 g na dob.
Mied (Cu) wystpujca w ustroju jest czynnikiem biorcym udzia w two
rzeniu hemoglobiny, chocia sama w jej skad nie wchodzi.
Witaminy
Witaminami nazywamy organiczne skadniki pokarmowe, ktre nie dostar
czaj ani energii, ani budulca dla nowo tworzcych si komrek, s jednak
niezbdne dla prawidowego funkcjonowania organizmu. Witaminy s zwiz
kami o stosunkowo niewielkiej masie czsteczkowej i rnorodnej budowie
chemicznej. W porwnaniu z podstawowymi skadnikami pokarmowymi biakami, tuszczami i wglowodanami ilo witamin potrzebna do prawido
wego przebiegu procesw yciowych jest znikoma.
Gwnym rdem witamin w pokarmie czowieka i zwierzt s roliny,
w ktrych witaminy s syntetyzowane. Czowiek otrzymuje witaminy bd
bezporednio z pokarmem rolinnym, bdz pokarmem pochodzenia zwierz
cego, w ktrym s witaminy nagromadzone uprzednio z materiau rolinnego.
Brak lub niedobr witamin w poywieniu pociga za sob znaczne zaburze
nia w przemianie materii i energii, wywoujc schorzenia zwane hipowitaminozami i awitaminozami.
Badania ostatnich dziesicioleci wykazyy, e istnieje cisy zwizek pomi
dzy witaminami a enzymami, ktre normuj procesy przemiany materii
i energii w ustroju. Okazao si, e szereg enzymw powstaje przez poczenie
Tabela 8
Witaminy
Witamina
Dziaanie
Objawy niedoboru
rdo
Minimal
ne zapo
trzebowa
nie dzien
ne
koenzym
lepota zmierzchowa,
barwnikw
wysychanie skry
wzrokowych
Bi
(Tiamina)
koenzym w prze
beri-beri,
mianie w g l o w o
nerww
zapalenie
danowej
0,5 m g
na 1000
ty mleczne
kcal
(Ryboflawi-
skadnik enzymw
tkankowych
zapalenie bony luzo- zwierzce: mleko, ser, jaja, wtroba, serce, miso
rolinne: jarzyny liciaste
zielone, pieczywo z razo
wej mki
pelagra, zapalenie
skry, biegunki, ot
D - dermatitis,
na)
PP
(Niacyna)
hoea,
B6
diarr-
dementia)
stanowi grupy
drgawki,
(Pirydo-
prostetyczne nie-
pobudliwo
ksyna)
ktrych enzymw
wo-miniowa
nadmierna
nerwo-
1,8 m g
(dekarboksylaz i a-
minotransferaz)
2 mg
Witamina
Dziaanie
Objawy niedoboru
rdo
Minimal
ne zapo
trzebowa
nie dzien
ne
Kwas panto
skadnik
tenowy
mu A
koenzy-
szeroko rozpowszechnio
ny w wielu pokarmach
no nadnerczy, ysie zwierzce: nerki, wtro
nie
ba, jaja
rolinne: wikszo wie
ych jarzyn, wyroby z m
ki razowej, orzeszki ziem
ne
Biotyna
bierze
udzia
syntezie kwasw
szeroko rozpowszechnio
na w wielu pokarmach
zwierzce: nerki, wtro
tuszczowych
szeroko r o z p o w s z e c h n i
ny w wielu pokarmach
500 u.g
lowych
czt
rolinne: licie zielonych
warzyw
B12
udzia w metabo
niedokrwisto zoli
(cyjanokoba-
lizmie aminokwa
wa
lamina)
sw pobudza ery-
tropoez
udzia w syntezie
binowy)
kolagenu
D
(Kalcyferol)
zwiksza
wcha
gnilec
krzywica
sforanw z prze
wodu
jaja kurzego
wego
75 mg
nianie wapnia i fo
pokarmo
2,8 jtg
koenzym w trans-
u zwierzt zaburzenia
(Alfa-toko-
porcie elektronw
ferol)
w ukadzie cytoch-
romw
400 j . m .
Witamina
Dziaanie
Objawy niedoboru
Minimal
rdo
ne zapo
trzebowa
nie dzien
ne
K
bierze
udzia
krwawienia
zwierzce: wtroba
(Przeciw-
syntezie protrom-
krwotoczna)
bi ny w watro bie
liciaste
(kapusta, szpi
Przemiana energii
Przemiany w ywym ustroju tocz si na tych samych zasadach co w przyro
dzie martwej. Do procesw yciowych w caej rozcigoci stosuje si powsze
chne prawo zachowania energii i materii, goszce, e energia nie moe
z niczego powstawa ani te gin, moliwe s tylko przemiany jednego
rodzaju energii w inny.
rdem, z ktrego ywy ustrj czerpie energi, s wysokoczsteczkowe
skadniki pokarmowe (wglowodany, tuszcze, biaka); w nich nagromadzony
jest pewien zasb energii, okrelany jako energia chemiczna. Jest to wewn
trzna energia wiza midzyatomowych w postaci drga i ruchw atomw
w czsteczkach.
W gruncie rzeczy jest to energia promieniowania sonecznego, zatrzymana
i zwizana przez roliny zielone w procesie fotosyntezy i ewentualnie wtrnie
przeksztacona przez organizmy zwierzce.
Gwnym zadaniem bada nad przemian jest poznanie drg i sposobw,
w jaki energia chemiczna substancji pokarmowych zostaje przeksztacona
i zuyta na ruchy mini, wydzielanie gruczow, przewodzenie bodcw
w nerwach, wzrost tkanek i inne przejawy energetyczne charakteryzujce ywy
organizm.
Metody pomiaru wydatkowania energii
Wszystkie rodzaje energii wyzwalanej przez ywe komrki, z wyjtkiem
pracy zewntrznej, ulegaj ostatecznie przemianie na ciepo, ktre ustrj
oddaje otoczeniu.
Ilo ciepa, a co za tym idzie i energii wytwarzanej przez ustrj, mona
oznaczy za pomoc metody zwanej kalorymetri. Istniej dwa rodzaje
kalorymetrii - bezporednia i porednia.
Kalorymetri bezporednia polega na oznaczeniu caej iloci ciepa, jak
ustrj oddaje w pewnym okrelonym czasie. W zastosowaniu do czowieka
metoda ta jest trudna do realizacji. Sam kalorymetr, w ktrym umieszcza si
badanego, musi by duy i tak urzdzony, aby badany mg w nim spdzi
duszy okres czasu, gdy ustrj oddaje ciepo stosunkowo wolno. Kalorymetr
musi by naleycie zabezpieczony przed utrat ciepa. Wszystkie te trudnoci
zostay pokonane i udao si dokona t metod pomiarw wydatkowanej
przez ustrj energii. Otrzymane wyniki wiadcz o tym, e organizm czowieka
podlega najzupeniej prawu zachowania energii i materii.
Obliczenia uzyskane metod kalorymetrii bezporedniej pozwoliy na wpro
wadzenie o wiele prostszego sposobu oznaczania bilansu energetycznego
czowieka, mianowicie kalorymetrii poredniej.
Ilo energii produkowanej przez ywy ustrj zalena jest od iloci spalo
nych biaek, tuszczw i wglowodanw. Stwierdzono, e przy utlenieniu 1
g biaka wytwarza si w organizmie 4,1 kcal, 1 g tuszczu daje 9,2 kcal, 1
g wglowodanw dostarcza 4,1 kcal ciepa.
Wspczynnik
oddechowy
Oi
12
0,70
0,75
0,80
0,85
0,90
0,95
1,0
4,686
4,739
4,801
4,863
4,924
4,985
5,047
oddechowy
Ilo energii wyzwolonej
przy zuyciu 1 I tlenu
(w kcal)
Z / u
(w kcal na dob)
' w procentach
w stosunku do
przemiany podstawowej
= 1800 kcal
Urzdnik
2556
142
Krawiec
2681
149
Mechanik
3189
177
Stolarz
3257
181
onierz na manewrach
3960
220
niwiarz
4388
244
Drwal
5600
311
ywienie
Poznanie procesw przemiany materii i energii dao naukowe podstawy do
ustalenia zasad odywiania czowieka. Zasady ywienia stanowi dzi samo
dzieln ga wiedzy, niezwykle wan w warunkach wspczesnej cywilizacji,
gdy naturalne rodki spoycia nie s konsumowane na miejscu ich powstania,
lecz wytwarzane na wielk skal, konserwowane, przechowywane i transpor
towane na due odlegoci. W naszych warunkach zagadnienie to jest szcze
glnie wane wobec wielkiego wzrostu zakadw masowego ywienia.
Problemami ywienia prcz fizjologii zajmuje si jeszcze szereg innych
dyscyplin, jak dietetyka, higiena ywienia, technologia rodkw spoywczych.
Fizjologia zajmuje si gwnie dwoma zagadnieniami zwizanymi z ywie
niem: 1) ustaleniem zapotrzebowania organizmu na rne skadniki pokarmo
we w rnych warunkach ycia i pracy, 2) ustaleniem iloci tych skadnikw
w rnych pokarmach.
;
Zapotrzebowanie kaloryczne
Mwilimy ju, e w stanie zupenego spoczynku zapotrzebowanie energe
tyczne ustroju wynosi okoo 40 kcal na 1 m powierzchni ciaa na godzin, tj. ok.
1800 kcal na dob. Przy ustalaniu liczby kalorii, jakie chcemy wprowadzi
z pokarmem na pokrycie potrzeb energetycznych, musimy doda okoo 15%
cakowitej iloci kalorii na pokrycie swoistodynamicznego dziaania pokarmu,
tj. 270 kcal.
2
przemian
15
Spokojne stanie
20-25
Praca siedzca
Wolny chd
120
Szybki chd
180-200
90-140
Praca cika
180-300
320-380
1600 kcal
760 kcal
2920 kcal
410 kcal
920 kcal
2050 kcal
T a b e l a 12
Wiek
lat
Ciar naleny
Biako
kg
70
70
Wap
mg
elazo
mg
Witamina
A jm
10
5000
18-35
Mczyni
35-55
800
55-75
18-35
Kobiety
35-55
Ciarne
Witamina
B, u.g
B (*g
1200
1700
19
1000
1600
17
900
1300
15
1300
14
1200
13
1200
13
15
58
58
800
55-75
( 4 - 9 mies.)
Karmice
Witamina
- 15
5000
800
10
18-35
35
18-35
35
Niacyna Witamina
mg
C mg
Kalorie
(kcal)
2900
70
2600
2200
2100
70
1900
1600
1600
17
1300
20
6000
1000
1500
1900
16
21
100
20
100
2900
30
30
408
2300
2100
3100
98
1300
20
8000
1200
1800
12
17
3
6
1500
700
1500
300
400
600
2000
400
700
35
570
666
2000
500
700
35
757
. Noworodki
0 - 3
4 - 6
mies.
mies.
3,4
7 - 9
mies.
7,4
1 0 - 1 2 mies.
8,9
20
22
Dzieci
5,7
1-3
13
32
3-6
18
40
6-9
24
52
800
9-12
33
60
1100
Chopcy
12-15
45
75
1400
Modzie
15-18
61
85
1400
9-12
33
55
1100
Dziewczta
12-15
47
62
1300
15-18
53
58
1300
600
2000
500
800
40
1300
10
2500
600
1000
11
50
1600
12
3500
800
1300
14
60
2100
15
4500
1000
1400
16
70
2400
5000
1200
1800
20
80
3000
5000
1400
2000
22
80
3400
1300
15
17
80
2200
2500
4500
15
5000
5000
900'
1000
900
1500
1300
15
80
70
2300
Tabela
13
Ciar naleny
Biako
Tuszcze
Wglowodany
Kalorie
lat
kg
(kcal)
50
50
62
370
2300
55
55
66
392
2450
60
60
70
415
2600
65
65
74
438
2750
70
70
78
460
2900
75
75
82
485
3050
80
80
86
505
3200
85
85
90
528
3350
50
55
60
50
55
60
55
59
63
67
325
348
370
393
2050
2200
2350
2500
18-35
35-55
55-75
65
65
70
75
70
75
70
405
2600
74
428
2750
80
80
85
85
78
82
450
473
2900
3050
50
50
47
270
1750
55
55
50
283
1850
60
60
52
298
1950
65
65
56
320
2100
70
70
59
333
2200
75
75
62
345
2300
80
80
66
368
2450
85
85
69
380
2550
Tabela
14
Ciar naleny
Biako
Tuszcze
Wglowodany
Kalorie
lat
kg
(kcal)
40
40
43
253
1600
45
45
47
275
1750
18-35
50
50
51
298
1900
55
55
54
310
2000
60
60
58
333
2150
65
65
62
355
2300
70
70
64
370
2400
40
40
39
225
1450
45
45
43
248
1600
50
50
46
260
1700
55
55
48
275
1800
Wiek
Ciar naleny
Biako
Tuszcze
Wglowodany
Kalorie
lat
kg
(kcal)
35-55
60
60
65
52
55
298
310
2050
70
59
333
2200
65
70
55-75
1950
40
40
32
180
1200
45
45
35
192
1300
50
50
39
215
1450
55
55
42
228
1550
60
60
44
243
1650
65
65
47
255
1750
70
70
50
268
1850
Regulacja temperatury
Czowiek, podobnie jak zwierzta staocieplne, ma zdolno utrzymywania
temperatury swego ciaa na stayrrrpoziomie, duo wyszym i niezalenym od
otoczenia.
U czowieka temperatura ciaa mierzona pod pach waha si w granicach
36,5-36,9C. Temperatura mierzona w odbytnicy jest o 0,4-0,5 wysza.
Temperatura powierzchni skry jest nisza: przy 37 pod pach temperatura
skry twarzy wynosi 20-26, koczyn 20, skry brzucha 34. Temperatura
narzdw wewntrznych jest wysza, temperatura wtroby wynosi 38-38,6.
Temperatura ciaa ulega wahaniom dobowym: najnisza jest wczesnym
rankiem, najwysza pnym popoudniem. U kobiety wystpuj rytmiczne
wahania temperatury w zwizku z cyklem miesiczkowym - w okresie miesi
czkowym i bezporednio po nim temperatura jest nisza.
Bilans cieplny ustroju
Jak ju wspomnielimy, energia cieplna ustroju powstaje nieustannie
wskutek utleniania skadnikw pokarmowych. Ilo ciepa produkowanego
przez czowieka wynosi przecitnie 2400-2800 kcal na dob, za w warunkach
zupenego spoczynku warto ta wynosi ok. 1800 kcal. Ciepo to jest oddawane
otoczeniu gwnie przez powierzchni ciaa, w mniejszym stopniu z wydycha
nym powietrzem i wydzielinami. Jest rzecz zrozumia, e dla utrzymania
staej temperatury ciaa musi istnie rwnowaga midzy iloci ciepa produ
kowanego w ustroju i oddawanego do otoczenia. Ciepo w ciele czowieka nie
jest zatrzymywane, gdy spowodowaoby to stay wzrost temperatury ciaa,
prowadzcy do przegrzania ustroju.
Strata ciepa przez ustrj zalena jest gwnie od cigle zmieniajcych si
warunkw klimatycznych rodowiska zewntrznego. Mechanizmy regulacyj
ne stojce na stray utrzymania staej temperatury ciaa polegaj z jednej
strony na regulowaniu produkcji ciepa, z drugiej na regulowaniu iloci
oddawanego ciepa.
Produkcja ciepa
Ciepo wytwarzane jest w ustroju we wszystkich tkankach, w ktrych
odbywa si utlenianie, przede wszystkim za w miniach i w wtrobie.
Produkcja ciepa w wtrobie i w miniu sercowym jest mniej wicej staa,
natomiast w miniach szkieletowych zmienia si w bardzo szerokich grani
cach - jest dua w czasie pracy i bardzo maa w stanie spoczynku.
W stanie spoczynku w miniach powstaje tym wicej ciepa, im wiksze
jest ich napicie (tonus), utrzymywane przez impulsy nerwowe, nieustannie
dochodzce do nich z mzgu. Produkcja ciepa w pozycji lecej przy wiado
mie napitych miniach jest o 10% wysza ni przy miniach rozlunionych.
Nieznaczne ruchy powoduj wzrost produkcji ciepa o 25%, chodzenie o 60-80%, a cika praca do 500%.
W wyniku ochodzenia powierzchni ciaa powstaje na drodze odruchowej
mimowolny, okresowy skurcz mini w postaci dreszczu", wskutek czego
zwiksza si produkcja ciepa. Udzia mini w wytwarzaniu ciepa mona
wykaza dowiadczalnie na zwierztach zatruwajc je kurar. Kurara poraa
minie poprzecznie prkowane, czemu towarzyszy znaczne obnienie tem
peratury ciaa.
Straty ciepa
Wspomnielimy wyej, e wytwarzane w ustroju ciepo nie moe si w nim
zatrzymywa, gdy doprowadzioby to do przegrzania ciaa i podniesienia jego
temperatury do takiego poziomu, przy ktrym przebieg procesw yciowych
jest niemoliwy. Oddawanie ciepa jest zatem czynnikiem niezbdnym do
utrzymania staej temperatury ciaa nawet przy normalnym, a tym bardziej
przy zwikszonym wytwarzaniu ciepa. Natomiast przy normalnej temperatu
rze wewntrznej zaczynaj dziaa mechanizmy ochronne zabezpieczajce
ustrj przed nadmiern utrat ciepa.
Gwn drog, jak organizm traci ciepo, jest powierzchnia ciaa. Przez
skr czowiek traci okoo / caej iloci ciepa.
Procentowy stosunek iloci ciepa oddawanego przez organizm czowieka
rnymi drogami podaje tab. 15.
Oddawanie ciepa przez powierzchni ciaa odbywa si w trojaki sposb: 1)
przez promieniowanie, 2) przez przewodzenie ciepa i 3) przez parowanie potu.
Ilo ciepa oddawanego w kadym z tych sposobw zalena jest od
4
Tabela
15
Straty ciepa
82,0
Przez puca
13,0
4,6
1,3
UKAD ODDECHOWY
DROGI ODDECHOWE
Krta
Droga oddechowa prowadzi z jamy nosowej do jamy garda, gdzie krzyuje
si z drog pokarmow. Jam garda opisano w rozdziale,o przewodzie
pokarmowym. Z jamy garda droga oddechowa prowadzi do krtani.
Krta (larynx) ma ksztat trjciennej piramidy, szerszej u gry, zwajcej
si ku doowi. Zawieszona za pomoc wizade i mini na koci gnykowej ley
na wysokoci IV i V krgu szyjnego. Poczenie z koci gnykowa sprawia, e
ruchy jej s przekazywane krtani, tak e minie unoszce ko gnykowa
unosz jednoczenie krta. Od dou krta czy si z tchawic. Do powierzchni
bocznych krtani przylega gruczo tarczowy (tarczyca) i czciowo minie szyi.
Tylna powierzchnia krtani ssiaduje z gardem. Krta jest jednoczenie narz
dem gosu i wskutek wysoce wyspecjalizowanych czynnoci jej budowa jest
bardzo zoona.
Ryc. 127. K r t a w i d z i a n a o d s t r o n y l e w e j i n i e c o o d p r z o d u .
Chrzstki krtani
Szkielet krtani tworzy 9 chrzstek, ktre s poczone za pomoc wizade
i mini. Chrzstki dziel si na nieparzyste i parzyste (tab. 16).
Chrzstka tarczowata skada si z dwch czworoktnych pytek chrzest
nych, zczonych pod ktem skierowanym wierzchokiem ku przodowi. Ktten
jest wikszy u dzieci i u kobiet (wynosi zwykle powyej 120), u mczyzn zblia
si do kta prostego (90). W czci grnej poczenia widnieje gbokie
wcicie tarczowe grne, w czci dolnej -sabo zaznaczone wcicie tarczowe
dolne. Tylne krawdzie obu pytek przechodz w rogi grne, ku doowi w rogi
dolne. Rogi dolne cz si stawami z chrzstk piercieniowat.
Chrzstka tarczowata daje si atwo wyczu przez skr na przedniej
powierzchni szyi. Niejednokrotnie, szczeglnie u mczyzn, mona zauway
wynioso krtaniow, zwan take jabkiem Adama". Tworz j wywinite
brzegi wcicia tarczowego grnego.
0
T a be Ia 1 6
Chrzstki krtani
Chrzstki nieparzyste
Chrzstka tarczowa
(cartilago
thyroidea)
Chrzstka piercieniowat
(cartilago
cricoidea)
Chrzstka nagoniowa
{cartilago
epiglottica)
Chrzstki parzyste
chrzstka nalewkowata
(cartilago
arytenoidea)
chrzstka rkowata
(cartilago
corniculata)
chrzstka klinowata
(cartilago
cuneiformis)
Wizada krtani
Wizada krtani dziel si na dwie grupy (tab. 17).
Wizado tarczowo-gnykowe porodkowe i oba wizada tarczowo-gnykowe boczne cz chrzstk tarczowata z koci gnykowa. Przestrze midzy
tymi wizadami zajmuje szeroka i cienka bona tarczowo-gnykowa.
Wizado piercienno-tchawicze wypenia przestrze midzy chrzstk
piercieniowat a pierwsz chrzstk tchawicy, tworzc poczenie midzy
tymi narzdami.
Wizado gosowe {ligamentum vocale), zwane tewizadem tarczowo-nalewkowym dolnym, biegnie od wyrostka gosowego chrzstki nalewkowatej
do wewntrznej powierzchni chrzstki tarczowatej w miejsce poczenia obu
jej pytek; drgania tego wizada powoduj powstawanie gosu.
Wizado kieszonki krtaniowej przebiega nieco wyej ku bokowi i rwnole
gle do wizada poprzedniego. Midzy tymi dwoma wizadami ley wejcie
do kieszonki krtaniowej.
Wizado piercienno-tarczowe w postaci szerokiego, cznotkankowego
pasma czy chrzstk piercieniowat z chrzstk tarczowata.
Wizado tarczowo-nagoniowe czy szypu chrzstki nagoniowej
z grnym wciciem chrzstki tarczowej.
Tabela
17
Wizada krtani
Wizada czce krta z otoczeniem
Wizado tarczowo-gnykowe
porodkowe
Wizado piercienno-tarczowe
Wizado piercienno-tchawicze
Wizado tarczowo-nagoniowe
Minie krtani
Minie krtani, podobnie jak wizada, dziel si na dwie grupy: minie
przebiegajce midzy krtani, koci gnykowa i mostkiem oraz minie
waciwe krtani. Pierwsze dziaaj na ca krta i mog j unosi lub obnia.
Dokadniej zostay one omwione w rozdziaach o miniach szyi.
Minie waciwe krtani wpywaj ha ruchy poszczeglnych chrzstek,
zmieniajc ich wzajemne pooenie. Jedne z nich zbliaj lub oddalaj chrzst
k tarczowata od chrzstek nalewkowatych, inne zwaj szpar goni,
jeszcze inne wywouj jej rozszerzenie. Minie waciwe krtani s podane
w tab. 18.
Misie piercienno-tarczowy jest jedynym miniem zewntrznym krtani.
Rozpoczyna si na uku chrzstki piercieniwatej, koczy na powierzchni
Chrzstka
^tarczowata
Wizado
.gosowe
Chrzstka
nalewkowata
Tabela
18
Misie
Misie gosowy
do nalewkowatych
(m. vocalis)
Misie tarczowo-nalewkowy
(m.
thyroarytenoideus)
Misie piercienno-tarczowaty
(m.
od nalewkowatych
cricothyroideus)
transversus)
zwanie goni
obliguus)
lateralis)
rozszerzanie szpary
( m . cricoarytenoideus
goni
posterior)
Jama krtani
Jama krtani (cavum laryngis) wysana jest bon luzow, pokryt nabon
kiem wielorzdowym migawkowym. Wyjtek stanowi fady gosowe, pokry
te nabonkiem wielowarstwowym paskim. Migawki nabonka poruszaj si
w kierunki iamy garda i wyrzucaj drobne ciaka, trafiajce z powietrza (kurz,
sadze itp.).
Wntrze krtani dzielimy na trzy odcinki: 1) przedsionek krtani, 2) goni i 3)
jam podgoniow.
Przedsionek krtani (vestibulum laryngis) rozpoczyna si wejciem do krtani
ograniczonym od przodu krawdzi nagoni, z boku fadami nalewkowo-nagoniowymi. Kady z nich przebiega od bocznej krawdzi nagoni do
wierzchoka chrzstki nalewkowatej. W tylnej czci fadu widoczne s dwie
wyniosoci. Boczn tworzy guzek klinowaty, ktry odpowiada chrzstce
klinowatej. Przyrodkow, zwana guzkiem rkowatym, jest utworzona przez
lec w niej chrzstk o tej samej nazwie.
Tchawica
Tchawica (trachea) ma ksztat sprystej, spaszczonej od tyu rury, ktra
grnym kocem czy si z krtani, dolnym przechodzi do wntrza klatki pier
siowej, gdzie dzieli si na dwa oskrzela gwne. Na przekroju poprzecznym
tchawica ma ksztat zbliony do podkowy. W odcinku grnym wymiar strzako
wy tchawicy przewysza wymiar poprzeczny, w poowie dugoci oba wymia
ry s sobie rwne, w czci dolnej wymiar poprzeczny jest wikszy od strzako
wego. Dugo tchawicy u czowieka dorosego waha si w granicach od 10 do
15 cm, szeroko od 13 do 22 mm.
Tchawic dzielimy na cz szyjn i piersiow. Cz szyjna czy si
z chrzstk piercieniowat krtani wizadem piercienno-tchawiczym. Od
przodu ssiaduje ona z miniami powierzchownymi szyi. Spaszczona powie
rzchnia tylna tchawicy przylega do przeyku. W dolnym odcinku czci szyjnej
tchawica objta jest przez tarczyc. Midzy przeykiem a tchawic po obu
stronach le: nerw bdny, ttnica szyjna wsplna i ya szyjna wewntrzna.
W czci szyjnej tchawica jest dostpna badaniu dotykiem.
Poniej otworu grnego klatki piersiowej znajduje si cz piersiowa
tchawicy, zakoczona rozdwojeniem tchawicy. Po stronie lewej piersiowej
czci tchawicy ley uk aorty, od przodu pie ramienno-gowowy, a u dzieci
rwnie grasica, ktra u osb dorosych ulega stuszczeniu.
Rusztowanie tchawicy tworz spryste chrzstki tchawicze, ktre utrzymu
j drono wiata tchawicy, nie pozwalajc na zapadanie si jej cian. Kada
z chrzstek ma ksztat podkowy wypukoci zwrconej ku przodowi. Poszcze
glne chrzstki cz si ze sob za pomoc wizade obrczkowych.
Oskrzela
Tchawica na wysokoci IV krka midzykrgowego dzieli si na dwa
oskrzela gwne (bronchiprincipales), rozchodzce si pod ktem 90. Oskrze
le prawe jest grubsze, krtsze (3-5 cm) i przebiega bardziej pionowo, lec
niejako w przedueniu tchawicy. Lewe, o dugoci 5-8 cm, jest ciesze
i biegnie bardziej poziomo. Wskutek tego ciaa obce, ktre dostay si do
tchawicy, czciej wpadaj do oskrzela prawego.
Stosunki topograficzne obu oskrzeli s odmienne. Oskrzele gwne prawe
jest objte od gry ukiem yy nieparzystej, ktra biegnie z tylnej ciany klatki
piersiowej do yy gwnej grnej. Nad oskrzelem gwnym lewym przerzuca
si od przodu ku tyowi uk aorty.
Budowa oskrzeli gwnych jest podobna do budowy tchawicy. Wystpuj tu
rwnie podkowiaste chrzstki, poczone ze sob wizaaami. Tyln cz
oskrzeli gwnych stanowi ciana boniasta. Bon luzow pokrywa nabonek
wielorzdowy migawkowy, zawierajcy gruczoy oskrzelowe.
Puca
Puca (pulmones), lece w klatce piersiowej, s waciwym narzdem
oddechowym, w ktrym dochodzi do wymiany gazw midzy krwi a powie
trzem.
Puca maj ksztat stokw, obcitych z jednej strony. Grna cz puca
nazywa si szczytem, dolna podstaw. Oba puca rni si nieco midzy
sob: puco prawe jest krtsze i szersze od lewego.
Na kadym pucu wyrniamy trzy powierzchnie: przeponow, ebrow
i przyrodkow. Ksztat ich jest dostosowany do zarysw cian klatki piersio
wej i ssiadujcych z pucami narzdw. Powierzchnia przeponowa jest
wklsa, powierzchnia ebrowa wypuka, powierzchnia przyrodkow, zwr
cona do rdpiersia i krgw, na pewnej przestrzeni przylega do serca.
Miejsce to, nieco zagbione, nosi nazw wycisku sercowego.
Powierzchnie puc oddzielone s od siebie brzegami. Brzeg dolny oddziela
powierzchni ebrow i przyrodkow od przeponowej. Brzeg przedni ley na
granicy powierzchni ebrowej i przyrodkowej. Na pucu lewym w dolnej
czci tego brzegu widnieje wcicie sercowe puca lewego. Cz krgowa
Oskrzele
grne
lewe
T. pucna
. pucne
Ryc. 130. Puco prawe od strony przyrodkowej. Zwr uwag na uoenie gwnych oskrzeli
w stosunku do naczy.
Topografia puc
Jam klatki piersiowej mona podzieli na trzy czci. Dwie z nich zajte s
przez puca, w trzeciej mieci si serce oraz inne narzdy rdpiersia. Szczyty
puc wystaj nieco ponad I ebro i obojczyk, tak e zranienia przyrodkowej
czci okolicy nadobojczykowej mog przebiega z uszkodzeniem puc. Do
celw klinicznych konieczne jest poznanie rzutu brzegw puc na cian klatki
piersiowej.
Brzeg przedni puca prawego rozpoczyna si na wysokoci stawu obojczykowo-mostkowego prawego, biegnie ku doowi i przyrodkowo, tak e przy
wdechu w okolicy II ebra przechodzi nieco na lewo od linii rodkowej ciaa, po
czym kieruje si ku doowi. Na wysokoci IVebra.odgina si troch w prawo,
aby na ebrze VI przej w granic doln. W linii rodkowo-obojczykowej rzut
dolnego brzegu puca prawego znajduje si na VI ebrze, w linii pachowej na
VII ebrze, w linii opatkowej krzyuje si z X ebrem, w porodkowej tylnej
znajduje si na wysokoci XI krgu piersiowego.
W pucu lewym rzut brzegu przedniego jest pocztkowo podobny, przebie
ga jednak bardziej na lewo od linii rodkowej ciaa. Dopiero na grnym brzegu
IV ebra odgina si silnie w lewo, dochodzi do linii przymostkowej i zawraca
ostro ku doowi. Od dolnego brzegu VI ebra rozpoczyna si granica dolna.
Taki przebieg granicy przedniej uwarunkowany jest obecnoci serca.
T a b e l a 19
Linia
Puco
rodkowo-obojczykowa
pachowa
opatkowa
porodkowa
tylna
Prawe
VI ebro
VII ebro
X ebro
XI krg piersiowy
Lewe
VII ebro
VIII ebro
X ebro
XI krg piersiowy
Odpowiadajca cz oskrzeli
puco
pat pucny
segment oskrzelowo-pucny
cz segmentu
mae i najmniejsze
Oskrzelka
zraziki
Oskrzelka kocowe
grona
pcherzyki pucne
Oskrzelka oddechowe
Opucna
Puca oraz wewntrzn powierzchni klatki piersiowej pokrywa cienka,
gadka* lnica bona, zwana opucn (pleura). Opucna naley do bon
surowiczych. Zbudowana jest z cienkiej warstwy tkanki cznej i pokrywajce
go j nabonka rdjamowego. Komrki nabonka maj ksztat wieloktny, s
paskie i uoone w jednej warstwie.
Opucna dzieli si na opucn cienn (pleura parietalis) i opucn pucn
(pleura pulmonalis). Obydwie blaszki opucnej oddziela szczelinowata prze
strze, zwana jam opucnej. W jamie tej znajduje si niewielka ilo pynu
surowiczego, ktry zmniejsza tarcie w czasie ruchw oddechowych puc.
Opucna cienna przechodzi w opucn pucn na korzeniu puca oraz w linii
biegncej od niego ku tyowi i doowi. Dwie blaszki opucnej, biegnce wzdu
wspomnianej linii, tworz wizado pucne.
Opucna cienna przyjmuje nazwy od narzdw, do ktrych przylega. Cz
pokrywajca cian klatki piersiowej nosi nazw opucnej ebrowej. Opucna
przeponowa wyciela przepon. Opucna rdpiersiowa pokrywa przyrodko
w cian jamy opucnej i narzdy rdpiersia. Cz opucnej, odpowiadaj
ca szczytowi puca, nazywa si osklepkiem opucnej.
W miejscu przejcia opucnej ebrowej w opucn przeponow znajduje si
szczelinowaty zachyek ebrowo-przeponowy. Podobnie w miejscu, w ktrym
opucna ebrowa przechodzi w rdpiersiowa, powstaje zachyek ebrowo-rdpiersiowy. Zachyki opucnej s przestrzeniami zapasowymi, do ktrych
wchodz puca podczas wdechu. Najgbszy jest zachyek ebrowo-przepono
wy i w nim najczciej zbiera si pyn, np. podczas wysikowego zapalenia
opucnej. Zachyek jest na tyle gboki, e puco nie wypenia go nawet
w czasie najgbszego wdechu.
Opucna pucna przylega cile do tkanki puca i wchodzi do szczelin
midzypatowych. W jamie opucnej panuje cinienie ujemne (nisze od
atmosferycznego), a poniewa w pucach znajduje si powietrze pod cinie
niem atmosferycznym, puca s rozdte i przylegaj do cian klatki piersiowej.
Dostanie si powietrza do jamy opucnej i wyrwnanie cinie prowadzi do
zapadnicia si puca z powodu obecnoci w tkance pucnej duej iloci
wkien sprystych. Stan taki nazywa si odm.
Znajomo granic opucnej, podobnie jak granic puc, jest niezbdna
w pracy klinicznej. Rzut granic opucnej ciennej na cian klatki piersiowej
T a b e l a 21
Linia
Opucna
rodkowo-obojczykowa
pachowa
opatkowa
rodkowa
tylna
Prawa
VII ebro
IX ebro
XI ebro
Lewa
VII ebro
X ebro
XI ebro
rdpiersie
rdpiersie (mediastinum) jest to przestrze leca midzy obiema blaszka
mi opucnej rdpiersiowej. Od przodu jest ono ograniczone przez mostek, od
tyu przez krgosup, od dou przez przepon. Od gry jako granic rdpiersia
przyjmujemy paszczyzn grnego otworu klatki piersiowej.
W rdpiersiu mieci si wiele narzdw, a przestrze midzy nimi wype
nia tkanka czna. W dolnym odcinku rdpiersia znajduje si serce w worku
t>sierdziowym. W odcinku grnym ley cz wstpujca aorty wraz z gwny
mi naczyniami (y gwn grn, ttnicami i yami pucnymi) oraz pier
siowa cz tchawicy z oskrzelami gwnymi. U modych osobnikw tu za
mostkiem napotykamy grasic. W wieku starszym zamiast niej mona znale
tka n k tu szczo w.
Midzy osierdziem a opucn cienn przebiegaj nerwy przeponowe.
W czci tylnej rdpiersia znajduje si przeyk, na ktrego przedniej i tylnej
powierzchni przebiegaj nerwy bdne. Na lewo od przeyku znajduje si cz
zstpujca aorty. Midzy przeykiem a krgosupem ley przewd piersiowy.
Nieco w prawo od niego biegnie ya ramienno-gowowa, zdajca do yy
gwnej grnej.
W rdpiersiu znajduj si ponadto liczne wzy chonne.
Oddychanie pucne
Powietrze wdychane do puc przez nos nasyca si par wodn i oczyszcza
z kurjzu. Przechodzc midzy maowinami a przegrod nosa powietrze styka
si z wilgotn bon luzow. Osadzaj si na niej drobne zanieczyszczenia,
ktre pokryty rzskami nabonek nosa przesuwa w kierunku garda. Zawirowa
nie powietrza w nosie powoduje, e zostaj tu zatrzymane wiksze czsteczki
kurzu, drobniejsze za przechodz dalej i osiadaj na ciankach drzewa
oskrzelowego i pcherzykw. Bardzo mae czsteczki, o rednicy mniejszej od
0,5 [xm, utrzymuj si w powietrzu i wraz z nim s wydalane z drg oddecho
wych. Zanieczyszczenia osiadajce na cianach drg oddechowych usuwane
s ze luzem przez jam ustn lub nosow. Dzieje si to podczas kaszlu
i kichania.
Odruch kaszlowy jest niezbdny dla prawidowej czynnoci puc. Zapoczt
kowuje go podranienie zakocze czuciowych w bonie luzowej, po czym
nastpuje: a) gboki wdech; b) zamknicie nagoni i szpary gosowej; c)
skurcz mini brzucha i zwikszenie toczni brzusznej, a jednoczenie napina
nie si mini wydechowych; prowadzi to do wzrostu cinienia w pucach do
100 mm Hg i wyej; d) nage otwarcie szpary gosowej i nagoni powoduje
gwatowny wyrzut powietrza, ktre porywa zanieczyszczenia znajdujce si na
ciankach drzewa oskrzelowego. Odruch kichania ma podobny przebieg,
a zapocztkowuje go podranienie bony luzowej nosa.
Oddycha mona rwnie przez jam ustn; nie jest to jednak objaw
prawidowy i wystpuje przewanie przy nieytach nosa. W t y m przypadku do
drj^jjddje^owych^wchodzi powietrze zimne i nie oczyszczone, co moe
projwa d zjf^d c^ro^
Przez tchawic, oskrzela, oskrzelka i oskrzelka oddechowe powietrze dostaje
si do pcherzykw pucnych. Maj one cianki zbudowane z jednej warstwy
nabonka i s gsto oplecione naczyniami wosowatymi, co stwarza naleyte
warunki do wymiany gazowej midzy krwi a powietrzem.
Mechanika oddychania
Klatka piersiowa tworzy przestrze zamknit, wypenion przez puca,
serce i due naczynia. Opucna pucna i opucna cienna przylegaj do siebie,
a znajdujca si midzy nimi szczelina zawiera nieco pynu tkankowego. Tak
zwana jama opucnej jest przestrzeni istniejc potencjalnie (jedynie po
zapadniciu si puca).
Przyleganie do siebie listkw opucnej zapewnia ujemne (nisze od atmosfe
rycznego) cinienie panujce w szczelinie znajdujcej si midzy nimi. Istnie-
Pojemno puc
Podczas oddychania w spoczynku z czstoci 14-18 cyklw na minut przy
kadym wdechu napywa do puc 350-500 ml powietrza. Nazywa si ono
powietrzem oddechowym. Ilo powietrza, ktr mona jeszcze pobra po
wykonaniu przecitnego wdechu, wynosi ok. 2500 ml i stanowi powietrze
dopeniajce.
Powietrze zalegajce
Tabela22
powietrze
Wdech
dopeniajce
2500 ml
pojemno
oddechowa
Wydech
powietrze
zapasowe
500 ml
'CO
1000 ml
o
c
E
powietrze
zalegajce
1200 ml
pojemno
Razem
cakowita
5200 ml
Krenie pucne
Wymiana gazowa w pucach zachodzi za porednictwem krwi krcej
w obiegu maym (pucnym). Prawa komora serca toczy krew do puc*
Niewielka objto krwi pompowanej przez komor lew przepywa przez
naczynia oskrzelowe.
Objto krwi przetoczonej przez puca w jednostce czasu rwna jest
objtoci krwi przechodzcej przez obieg wielki. Cinienie w czasie skurczu
prawej komory jest znacznie nisze ni w komorze lewej. Wzrasta ono do ok. 22
mm Hg w skurczu i spada przy rozkurczu do 0-1 mm Hg. (W komorze lewej
odpowiednie cinienia wynosz 160 i 70 mm Hg).
Podczas skurczu cinienie w ttnicy pucnej jest rwne cinieniu w komorze.
Wymiana gazw
Mechanizm wymiany gazw moemy ledzi badajc skad powietrza
wdychanego i wydychanego (tab. 23).
Ucieczka tlenu z powietrza pcherzykowego i wdrwka dwutlenku wgla
w kierunku odwrotnym zachodzi zgodnie z prawami fizyki. Jedno z tych praw
mwi, e cinienie czstkowe gazu w mieszaninie wynosi tak sam cz
oglnego cinienia mieszaniny gazw, jaka wynika z procentowej zawartoci
gazu w mieszaninie. Na przykad cinienie powietrza atmosferycznego wynosi
przecitnie 760 mm Hg. Procentowa zawarto tenu w powietrzu rwna si
20,96%, zatem cinienie czstkowe (parcjalne) tlenu wynosi 760 20,96
= 159,2 mm Hg.
100
Cinienie czstkowe poszczeglnych gazw w powietrzu atmosferycznym
przedstawia tab. 24.
T a b e l a 23
Zawarto gazu w odsetkach
(%)
powietrze
powietrze
powietrze
atmosferyczne
wydychane
pcherzykowe
Tlen
20,96
16,3
14,2
0,04
4,0
5,5
79,00
79,7
80,3
100,00
100,00
100,00
Dwutlenek wgla
Azot wraz z innymi
gazami
Razem
T abe
Ia
24
Cinienie czstkowe w m m Hg
Gaz
krew ttnicza
Tlen
Dwutlenek wgla
krew ylna
100
40
40
46
rnica
+ 60
- 6
Tabela25
Gaz
Wspczynnik rozpuszczalnoci
Tlen
0,023
Dwutlenek wgla
0,510
Azot
0,011
T a b e l a 26
Cinienie czsteczkowe w m m Hg
Gaz
powietrze
powietrze
atmosferyczne
wydychane
powietrze
pcherzykowe
Tlen
Dwutlenek wgla
159,2
0,3
116,2
101,0
600,5
615,3
619,0^
Razem
760,0
760,0
760,0
28,5
40,0
Oddychanie tkankowe
We woniczkach tkankowych tlen odcza si od hemoglobiny i przechodzi
przez ciany naczy wosowatych do pynu tkankowego,a nastpnie do
komrek. Cinienie czstkowe tlenu w pocztkowej czci naczy wosowa
tych wynosi 95 mm Hg, za w pynie midzykomrkowym 40 mm Hg. Rnica
cinie 55 mm Hg powoduje przejcie tlenu do przestrzeni midzykomrko
wej. Cinienie czstkowe tlenu w pynie tkankowym wynosi 40 mm Hg,
a cinienie wewntrz komrek-35 mm Hg, co pozwala na przenikanie do nich
tlenu. Cakowita rnica midzy cinieniem tlenu w krwinkach czerwonych
a cinieniem w komrkach tkanek wynosi 60 mm Hg i jest zbliona do rnicy
cinie czstkowych w pucach (64 mm).
Cakowita ilo tlenu zwizanego z hemoglobin krwi ttniczej przy jej
penym wysyceniu wynosi ok. 19,4 ml/100 ml krwi. Po przejciu przez naczynia
wosowate tkanek spada do 14,4/100 ml krwi,a w tkankach pozostaje 5 ml
tlenu uwolnionego z kadych 100 ml krwi. Nastpnie, gdy krew powrci do
puc, ok. 5 ml tlenu dyfunduje do kadych 100 ml krwi i hemoglobina uzyskuje
ponownie wysycenie 97%.
Podczas intensywnego wysiku fizycznego komrki miniowe wykorzystu
j tlen z tak du szybkoci, e jego stenie w pynie midzykomrkowym
spada do 15 mm Hg. Przy takim cinieniu tylko 4,4 ml moe pozosta
w poczeniu z hemoglobin znajdujc si w 100 ml krwi.
Ilo uwolnionego tlenu z kadych 100 ml krwi wynosi zatem 19,4-4,4 = 15.
Podczas duego wysiku moe by przetransportowane trzy razy wicej tlenu
ni w warunkach ycia codziennego. Z powyszego wynika, e wzrost zuycia
tlenu przez tkanki zwiksza automatycznie ilo tlenu uwalnianegoz hemoglo
biny. Liczbowy odpowiednik tej czci hemoglobiny, ktra oddaje swj tlen
przechodzc przez tkankowe naczynia wosowate.nazywa si wspczynni
kiem wykorzystania. W warunkach prawidowych wynosi on ok. 27% hemo
globiny. Podczas duego wysiku a 77% hemoglobiny oddaje swj tlen. Jest
to najwyszy wspczynnik wykorzystania, nawet przy najwikszym zapotrze
bowaniu tlenowym tkanek.
W celu obliczenia cakowitego zuycia w jednostce czasu zakadamy, e
kade 100 ml krwi przenosi 5 ml tlenu. Jeeli podstawowy minutowy rzut serca
wynosi 5000 ml, to w cigu minuty krew dostarcza 250 ml tlenu. Jak ju
mwilimy, wielko ta moe si zwiksza podczas duego wysiku i w niekt
rych chorobach nawet do 15 razy, z tego trzykrotnie wskutek wikszego
wykorzystania tlenu i piciokrotnie dziki wzrostowi rzutu minutowego. Naj
wiksza ilo transportowanego tlenu do tkanek wynosi zatem 250 x 15, tj.
3750 ml/min. u zdrowego dorosego czowieka.
Regulacja oddychania
Oddychamy rytmicznie bez udziau wiadomoci. Mona co prawda wstrzy
ma oddech, lecz jedynie na krtki czas. Minie oddechowe otrzymuj
bodce nerwowe z orodka oddechowego, lecego w rdzeniu przeduonym.
W komrkach nerwowych tego orodka procesy fizykochemiczne wyzwalaj
regularne bodce, ktre drogami nerwowymi docieraj do mini oddecho
wych. Przecicie rdzenia przeduonego poniej orodka oddechowego pro
wadzi do bezdechu (apnoe).
W spoczynku czowiek dorosy oddycha ok. 16 razy na minut. Liczba
oddechw zmienia si w zalenoci od czynnoci ustroju, np. podwaja si
w czasie forsownego marszu, a maleje we nie. Podstawow rol w procesie
oddychania odgrywa pH krwi. Zakwaszenie (obecno duej iloci C0 ) zwi
ksza liczb oddechw, alkalizacja krwi zwalnia oddychanie. Zwikszenie
zawartoci dwutlenku wgla prowadzi do nasilenia ruchw oddechowych do
czasu, a zawarto C0 we krwi osignie poziom prawidowy. Przeciwnie 2
UKAD MOCZOWY
BUDOWA NERKI
Na przekroju podunym nerki widniej dwie warstwy - zewntrzna zwana
kor nerki (cortex renis) i wewntrzna - rdze nerki (medulla renis). Rdze
ukada si w postaci trjktnych pl, zwanych piramidami nerkowymi (pyramides renales), pomidzy ktre wchodzi kora tworzc tzw. supy nerkowe.
Wcicie brzegu przyrodkowego nadajce nerce jej charakterystyczny
Ryc. 136
Ryc. 137
CZYNNO NEREK
Jednostk czynnociow i strukturaln nerki jest nefron. Schemat nefronu
przedstawiono na ryc. 138. Skada si on z ciaka nerkowego i wychodzcego
ze ukadu kanalikowego. Ciako nerkowe zbudowane jest z ptli naczy
wosowatych tworzcych kbuszek nerkowy (Malpighiego) oraz otaczajcej
ten kbuszek torebki ciaka nerkowego (Bowmana). Od torebki odchodzi
kanalik krty proksymalny, ktry nastpnie przechodzi w t z w . ptl nefronu
(Henlego) o dwch ramionach-zstpujcym i wstpujcym. Rami wstpuj
ce ptli przechodzi w kanalik krty dystalny (II rzdu), ktry uchodzi do cewki
zbiorczej.
W skad obu nerek czowieka wchodzi okoo 2,5 min w podobny sposb
zbudowanych nefronw. Poniewa budowa i czynnoci ich s podobne,
mona dla uproszczenia wyobrazi sobie czynno nerek jako zwielokrotnion
czynno pojedynczego nefronu, ktr poniej dokadniej rozpatrzymy.
Kbuszek
naczyniowy
ciaka
nerkowego
Kanalik
krty
proksymalny
Ptla
nefronu
Zredukowanie
przesczu
kbkowego
do ok. 1/8
wskutek
wchaniania
zwrotnego
(reabsorpcji)
Zagszczanie
moczu
Kanalik
krty
dystalny
Cewka
zbiorcza
Naczynie
odprowadzajce
doprowadzajce
k t b k a
Do torebki
przescza si
woda, Na , K t
Cr.HCOj,
+
glukoza
Os;
Oszczdzanie
zas
zasobu zasad
na drodze
wydalanie
+
H i NH
i reabsorpcji Na
Nerki s bardzo obficie ukrwiYie. Przypywa przez nie okoo 25% krwi
wyrzucanej przez serce z kadym skurczem, tj. okoo 1,2 l/min. Jest to znacznie
wicej, niby to wynikao z potrzeb metabolicznych samego narzdu, ktrego
ciar nie przekracza 0,5% ciaru ciaa. Krew ta w nerkach ulega pewnym
procesom fizykochemicznym,majcym na celu pozbycie si rnych substan
cji szkodliwych lub zbdnych dla ustroju drog wydalenia ich z moczem na
zewntrz.
Ponadto nerki peni bardzo wan rol w utrzymaniu staoci skadu
rodowiska wewntrznego ustroju - utrzymywania na mniej wicej staym
poziomie cinienia osmotycznego (osmolalnoci) pynw ustrojowych, ste
nia jonw wodorowych (pH), a take funkcjonuj jak narzd dokrewny, biorcy
udzia w regulacji cinienia krwi, regulacji przemiany wapniowej oraz erytropoezie (wytwarzaniu krwinek czerwonych).
Nadchodzca do nerek krew zostaje najpierw doprowadzona przez ttniczk doprowadzajc (vas afferens) do splotu naczyniowego ciaka nerkowego.
Tutaj mniej wicej jedna pita objtoci przepywajcego^osocza pod wpy
wem cinienia hydrostatycznego krwi przescza si do torebki ciaka nerkowe
go, tworzc tzw. mocz pierwotny. Zatem z okoo 700 ml osocza, przepywaj
cego w cigu minuty przez obie nerki, ok. 120 ml, zostaje wyczone z obiegu
krwi przechodzc do torebek ciaek nerkowych, za pozostaa cz krwi
wypywa z sieci kbuszka naczyniowego przez ttniczk odprowadzajc.
Ttniczka ta ponownie rozpada si na sie naczy wosowatych oplatajcych
tym razem ukad kanalikw nefronu, ktre ostatecznie cz si przechodzc
w ukad ylny.
Przesczony w kbuszku mocz pierwotny przechodzi do ukadu kanalikowe
go, gdzie ulega dalszym przemianom do moczu ostatecznego. Skadaj si na
to dwa procesy - wchanianie zwrotne, czyli reabsorpcja, oraz wydzielanie,
czyli sekrecja. Nabonek kanalikowy wchania z powrotem do krwi w cigu
godziny okoo trzech czwartych wody i soli zawartych w caym osoczu.
W kanalikach odbywa si take wydzielanie czynne, czyli sekrecja do moczu
pierwotnego niektrych substancji, ktre podlegaj wydalaniu z ustroju.
Przesczanie kbkowe
Przesczanie moczu pierwotnego przez bon kbkow nastpuje pod
wpywem cinienia hydrostatycznego panujcego w naczyniach wosowatych
kbkowych. Wynosi ono u czowieka ok. 60-70 mm Hg, jest wic znacznie
wiksze ni w naczyniach wosowatych wszystkich innych tkanek, w ktrych
siga tylko ok. 25 mm Hg. Jest take znacznie wysze ni cinienie koloidoosmotyczne biaek krwi, przeciwstawiajce si przesczaniu pynu z naczy
wosowatych. Cinienie filtracyjne w kapilarach nerkowych jest zalene od
cinienia ttniczego. Spadek cinienia ttniczego krwi, prowadzcy do zmniej
szenia cinienia filtracyjnego poniej 60-70 mm Hg, powoduje ustanie przes
czania kbkowego - nerka przestaje wytwarza mocz, nastpuje skpomocz
i bezmocz.
Pomiar przesczania kbkowego
Oznaczanie wielkoci przesczania kbkowego jest dzi podstawowym
badaniem w caej fizjologii i patologii nerek sucym do oceny ich wydolno
ci. Oczywicie take i tego pomiaru nie mona wykona bezporednio, rwnie
i tu stosuje si opisane wyej metody klirensowe. Uywa si do tego wielocukru - inuliny. Inulina jest substancj, ktra po podaniu do krwi swobodnie
przescza si w naczyniach wosowatych kbkowych, a w kanalikach nie
ulega ani reabsorpcji ani sekrecji. Zatem ilo inuliny przesczonej w kbusz-
kach w jednostce czasu (np. w cigu minuty) rwna si iloci inuliny w tym
samym czasie wydalonej z moczem.
Ilo inuliny przesczonej w cigu minuty rwna si iloczynowi wielkoci
filtracji w ml (F) pomnoonej przez stenie tej substancji w osoczu (P), czyli
Fx P
Ilo inuliny wydalonej z moczem w cigu minuty rwna si steniu jej
w moczu (U) pomnoonemu przez objto wydalonego w tym czasie moczu
(V).
Mona zatem napisa rwnanie: F x P = U x V
skd F = Ux V
Rozwaania powysze ilustruje schematycznie ryc. 139.
Naczynie
odprowadzajce
Naczynie
doprowadzajce
i-
Ptla
naczyniowa
kbuszka
Czsteczki'"
inuliny
Torebka
kbka
Karfalik
* *
1 ,
Reabsorpcja kanalikowa
Powiedzielimy wyej, i przesczanie kbkowe, a wic ilo moczu pierwo
tnego, wynosi ok. 120 ml/min, tymczasem ostateczna ilo moczu wytworzo
nego zwykle siga 1-1,5 ml/min. Wynika z tego, i wikszo przesczonego
w kbuszkach pynu musi ulec reabsorpcji w kanalikach nerkowych. Razem
z wod wchonite zostaj z powrotem rne substancje w niej rozpuszczone,
ktre s cenne dla ustroju, jak np. glukoza, aminokwasy, sole mineralne. Inne
substancje, takie jak kreatynina, mocznik, oraz rne wprowadzone do ustroju
substancje obce, jak np. leki podlegajce wydaleniu przez nerki, nie zostaj
w kanalikach wchonite z moczu pierwotnego i przechodz do moczu ostate
cznego. W ten sposb ustrj pozbywa si niektrych zwizkw szkodliwych
lub nadmiaru substancji normalnie w pynach ustrojowych wystpujcych,
ktre by si mogy w zbyt duej iloci nagromadzi.
Ponadto istnieje jeszcze jeden mechanizm wydalania rnych substancji
przez nerki, polegajcy na aktywnym wydzielaniu ich przez nabonek kanaliko
wy do wiata kanalikw. O tym, czy dana substancja przesczona w kbusz
kach ulega wchanianiu zwrotnemu, czy wydzielaniu czynnemu w kanalikach,
mona przekona si porwnujc jej ilo przesczon z iloci w tym samym
czasie wydalon z moczem.
Ilo jakiej substancji, np. glukozy, przesczonej w kbuszkach nerkowych
rwna si wielkoci przesczania (np. 120 ml/min) pomnoonej przez stenie
tej substancji w osoczu (np. dla glukozy = 100 mg/100 ml). W t y m przypadku
120 ml/min x 100 mg/100 ml = 120 mg/min. Poniewa w warunkach prawi
dowych glukoza w moczu si nie pojawia, std wniosek, e caa przesczona
ilo tego cukru ulega reabsorpcji w kanalikach.
Jeeli ilo jakiej substancji przesczona w kbuszkach rwna si iloci
w tym samym czasie wydalonej z moczem, to moemy powiedzie, e
substancja ta ani si nie wchania, ani nie wydziela czynnie w kanalikach. Jak
ju wspomniano, w ten sposb zachowuje si inulina. Jeeli natomiast ilo
jakiej substancji wydalonej z moczem jest wiksza ni ilo w tym czasie
przesczona w kbuszkach, oznacza to, i jest ona dodatkowo wydzielana
w kanalikach. Sytuacja taka zdarza si rzadziej ni reabsorpcja, ale zachowuj
si w ten sposb np. jony potasu, amoniaku, jony wodorowe, para-aminohipuran.
Regulacja reabsorpcji
Wielko wchaniania zwrotnego wielu substancji jest zmienna i zaley od
aktualnych potrzeb ustroju. Nerki utrzymuj stay skad pynw ustrojowych
i reaguj na jego zmiany zmniejszonym lub zwikszonym wydalaniem pew
nych substancji, przede wszystkim wody i soli mineralnych. Wydalanie tych
substancji zaley oczywicie od tego, jak wielka jest ich reabsorpcja w kanali
kach. Reabsorpcja ta pozostaje pod kontrol rnych czynnikw - przede
wszystkim niektrych hormonw.
W odniesieniu do wody i sodu wyglda to np. w ten sposb, e ok. 80%
wody i soli ulega reabsorpcji przymusowej w kanaliku proksymalnym, nato
miast wchanianie pozostaych 20% pozostaje pod kontrol hormonw,
zalenie od potrzeb ustroju. Tak wic hormon kory nadnerczy - aldosteron,
zwiksza reabsorpcj sodu w kanalikach, a wic i zatrzymywanie soli w ustro
ju. Hormon antydiuretyczny tylnego pata przysadki zwiksza reabsorpcj
wody, zmieniajc przepuszczalno cewek zbiorczych. Reabsorpcj fosfora
nw reguluje hormon przytarczyc. Natomiast reabsorpcja glukozy nie jest
regulowana w nerkach i dlatego nie odgrywa roli w fizjologicznej regulacji
poziomu cukru we krwi.
Wydzielanie
Czynne wydzielanie kanalikowe nastpuje wwczas, gdy ilo substancji
wydalonej z moczem jest wiksza ni jej ilo przesczona w tym samym
czasie w kbuszkach. Dla ostatecznego skadu moczu mechanizm ten jest
mniej istotny ni reabsorpcja kanalikowa. Do substancji wydzielanych czynnie
w kanalikach, jak ju wspomniano, nale potas i jony wodorowe. Wydzielanie
potasu pozostaje pod kontrol aldosteronu, za sekrecja jonw wodorowych
zmienia si zalenie od stanu rwnowagi kwasowo-zasadowej ustroju.
H2CO3 -
H0
2
C0
H 0 + C0
2
anhydraza wglanowa
H C0
2
- H + HCOi
Komrki
kanalika
Mocz
pierwotny
H 0+C0
2
|
NaHC0
Anhydraza^-
H C05
i&
H++HC03
f|:
t '
Naczynie
-wosowate
2
Na*HC0\
E
N$HC0
o )
|\|
y
H.,C0
Ni.i .HP0
H 0+C0
2
co
-o g
(O o
o ^
C
H++HC0
Na++NaHP0i
Na*
| *
NaHiCOs
- NaHCO.,
Glutamina
NaCI
(0
ta
NaH P0,
N
CD CD
-^-VNaH~|o,
CD Ctf
2 5
/ NH
H +HC0
^
NaHCO,-
Na++CI
Na
f i
; !
co
jUr
NaHCOj
NH CI^-'
4
I H C0
2
INH CI
4
II N a H P 0
j
\
Mocz (urina)
Dobowa ilo moczu wydalanego przez zdrowego czowieka waha si od
600 do 2500 ml i jest zalena od rnych czynnikw, gwnie od spoytych
pynw i temperatury otoczenia.
Prawidowy mocz ma zabarwienie te lub bursztynowe. Intensywno
zabarwienia zaley od iloci wytworzonego moczu - mocz zagszczony jest
ciemniejszy wskutek wikszego stenia barwnika moczu (urochromu). Ciar
waciwy moczu zaleny jest od stenia rozpuszczonych w nim substancji
i waha si od 1,003 do 1,030. Mniej wicej poow rozpuszczonych w moczu
substancji stanowi mocznik, ktry jest gwnym produktem kocowym prze
miany biakowej. Kwas moczowy jest kocowym produktem przemiany
purynowej. Do produktw przemiany azotowej wydalanych z moczem naley
take kreatynina, ktrej wydalanie dobowe jest dla danego osobnika wielko
ci dosy sta. Do soli mineralnych zawartych w moczu nale sole sodu,
potasu, wapnia i magnezu w postaci chlorkw, fosforanw i siarczanw.
Najwikszy procent soli wydalanych z moczem stanowi chlorek sodowy (44%
wszystkich soli).
W warunkach chorobowych w moczu mog pojawia si w wikszych
ilociach takie substancje, jak biako, cukier, barwniki ciowe i inne.
T a b e l a 27
Wydalanie niektrych gwnych skadnikw w moczu
Skadnik moczu
Woda
Mocznik
Kwas moczowy
Wydalanie (w g na dob)
600-2500
33,0
0,6
Kreatynina
1,0
Siarczany
2,0
Fosforany
1,7
Chlorki
7,0
Amoniak
0,7
Potas
2,5
Sd
6,0
Wap
0,2
Magnez
0,2
Nerka
Moczowd
Pcherz
moczowy
Nasieniowd"
Najdrze
Jdro"
ODDAWANIE MOCZU
Oddawanie moczu jest odruchem sterowanym z rdzenia krgowego. Od
ruch ten moe by jednak wiadomie zainicjowany lub zatrzymany. Potrzeba
oddania moczu pojawia si zwykle, gdy pcherz wypeni si do objtoci ok.
150 ml moczu. Gdy objto ta wzronie do ok. 400 ml, parcie na mocz staje si
silne i dusze zatrzymywanie odruchu oddawania moczu jest wwczas bardzo
trudne.
CEWKA MOCZOWA
Cewka moczowa eska (urethra feminina) jest krtkim szerokim przewo
dem dugoci 3-5 cm, rednicy 5-7 mm, ktry rozpoczyna si ujciem
wewntrznym w pcherzu moczowym i koczy ujciem zewntrznym w przed
sionku pochwy. Wysana jest od wewntrz bon luzow pokryt w czci
pocztkowej nabonkiem przejciowym, a w dalszej - wielowarstwowym
walcowatym. U kobiety cewka moczowa suy wycznie do wyprowadzania
moczu z pcherza na zewntrz.
UKAD PCIOWY
Spermatogeneza rozpoczyna si od podziau komrek macierzystych spermatogonii. Cz spermatogonii pozostaje na miejscu przy bonie podstawnej cewki, stanowic rezerw dla rozplemu nastpnych pokole komrek
pciowych, pozostae odsuwaj si w kierunku wiata cewki, ulegajc prze
mianie na spermatocyty I rzdu.
Podziay spermatocytw I rzdu rni si od zwykego podziau mitotycznego tym, e w jego trakcie nastpuje zredukowanie chromosomw do
poowy liczby typowej dla danego gatunku, tj. do 23 u czowieka. Jest to tzw.
podzia redukcyjny (p. str. 10).
Nastpny podzia dojrzewania jest zbliony do mitozy. Spermatyda ma
pocztkowo ksztat komrki nabonkowatej, ktra wydua si, przeksztacajc
si w plemnik.
Dojrzay plemnik czowieka (spermium s. spermatozoon) skada si z gwki,
szyjki i witki. Gwka, majca ksztat gruszkowaty, zawiera zagszczony
Akrosom
Gwka
Witka
W cigu pierwszych dziesiciu lat ycia chopca przedni pat przysadki nie
wydziela prawie wcale gonadotropin i w zwizku z tym jdra nie wytwarzaj
androgenw. Okoo 10 r.. przysadka zaczyna produkowa wzrastajce iloci
Najdrze
Najdrze [epididymis) jest ukadem przewodzikw stanowicych magazyn
plemnikw, w ktrym osigaj one pen dojrzao. Najdrze przylega do
jdra wzdu jego tylnego brzegu, gwnie przy grnym biegunie, tworzc
twr w ksztacie fajki z wygitym cybuchem. Rozrnia siew nim gow, trzon
i ogon najdrza. Wntrze najdrza stanowi wspomniany ju ukad przewodzi
kw; w obrbie gowy najdrza przewodziki te tworz liczne ptle i skrty
wypeniajce zraziki, czyli stoki najdrza. czc si ze sob, tworz one
pojedynczy bardzo krty i dugi (4-6 m) kana, zwany przewodem najdrza.
Przewd ten wraz z otaczajc go tkank czn tworzy trzon i ogon najdrza.
Ogon najdrza, zaginajc si ostro ku grze i ku tyowi, przechodzi w nasieniowd.
Przewodziki odprowadzajce s wysane charakterystycznym nabonkiem,
ktry miejscami tworzy f estonowate wzniesienia skadajce si z wielu warstw
komrek walcowatych. Na wolnej powierzchni komrek znajduj si rzski,
ktrych ruch wytwarza prd skierowany ku najdrzu. Pomidzy tymi komrka
mi znajduj si kubkowate zagbienia wysane jasnymi komrkami szecien
nymi, tworzcymi tzw. gruczoy rdbonkowe. Zewntrzn warstw przewodzika stanowi cienka bona podstawna oraz uoone na niej nieliczne wkna
miniwki gadkiej.
Przewd najdrza (ductus epididymidis) ma na przekroju poprzecznym
regularny zarys okrgy. Wyciea go wysoki nabonek walcowaty tworzcy
dwie warstwy.
Plemniki, straciwszy kontakt z komrkami podporowymi, dostaj si do
przewodzikw gowy najdrza i przewodu najdrza. Przechodzeniu ich sprzyja
wzmoone cinienie panujce w jdrze. W najdrzu plemniki osigaj pen
dojrzao. Plemniki przebywajce w drogach najdrza zachowuj zdolno
zapodnienia do 42 dni, chocia przy normalnej aktywnoci pciowej rzadko
okres ten bywa tak dugi. Przy czsto powtarzanych stosunkach pciowych
zapasy dojrzaych plemnikw ulegaj szybko wyczerpaniu i ju trzeci ejakulat
w cigu 12 h jest praktycznie pozbawiony plemnikw. Ponowne wypenienie
zbiornikw trwa okoo dwch dni, a okres ich przebywania w najdrzu w tych
warunkach moe si ograniczy do kilku godzin. Liczba plemnikw w jednym
ejakulacie wynosi ok. 200-300 milionw.
Nasieniowd
Nasieniowd {ductus deferens) stanowi bezporednie przeduenie prze
wodu najdrza. Jest to przewd dugoci 50-60 cm sucy do szybkiego
przeprowadzania nasienia do cewki moczowej. Biegnie on pocztkowo po
przyrodkowej stronie jdra, kierujc si ku kanaowi pachwinowemu, przez
ktry wchodzi do wntrza miednicy maej w powrzku nasiennym. W miedni
cy maej nasieniowd zda ku tylnej cianie pcherza moczowego. Po
skrzyowaniu si z moczowodem zblia si do nasieniowodu strony przeciw
nej, przylegajc do dna pcherza.
ciana nasieniowodu jest gruba i skada si z trzech bon: zewntrznej zbudowanej z tkanki cznej wknistej, zawierajcej liczne wkna spryste,
rodkowej - bony miniowej, oraz wewntrznej - bony luzowej. Najgrub
sza (ok. 1 mm) jest warstwa miniowa; dziki niej nasieniowd daje si
wyranie wyczu w miejscu, gdzie ley powierzchownie pod skr, tj. przed
wejciem do kanau pachwinowego. rednica nasieniowodu wynosi ok. 3
mm, wiato - 0,5 mm.
W kocowej czci nasieniowd tworzy wrzecionowate rozszerzenie, zwane
bak nasieniowodu (ampulla ductus deferentis). Wydzielina baki nasienio
wodu pobudza plemniki do ruchu.
Nastpnym odcinkiem drg wyprowadzajcych nasienie jest krtki, 20-milimetrowy, przewd wytryskowy {ductus ejaculatorius), ktry przebija gruczo
krokowy i otwiera si maym ujciem do czci sterczowej cewki moczowej.
Ujcia przewodw wytryskowych znajduj si po obu stronach agiewki
sterczowej.
Pcherzyki nasienne (vesiculae seminales) - prawy i lewy - stanowi
wypuklenie nasieniowodu w ksztacie gruszkowatego paskiego tworu du
goci ok. 4-5 cm. S to gruczoy pomocnicze, wytwarzajce zasadow wydzie
lin, ktra zawiera biako zasadowe (protaminy), wielocukry oraz fruktoz (ok.
300 mg%). Ta ostatnia stanowi materia odywczy i rdo energii dla
plemnikw. Wydzielina pcherzykw nasiennych jest tawym gstym py
nem o odczynie zasadowym, ktry pobudza plemniki do ruchu. Usunicie
pcherzykw nasiennych przewanie pociga za sob niepodno.
Gruczo krokowy
Gruczo krokowy, stercz (prostata), jest nieparzystym narzdem wielkoci
kasztana, pooonym w jamie miednicy mniejszej pod pcherzem moczowym
za spojeniem onowym. Ma on ksztat spaszczonego kasztana, podstaw
Gruczoy opuszkowo-cewkowe
Gruczoy opuszkowo-cewkowe (glandulae bulbourethrales) przewanie
maj ksztat i wielko ziarna grochu, barw tawobrzow i le przy tylnym
kocu opuszki prcia na dnie miednicy mniejszej. Gruczoy te produkuj jasn,
podobn do luzu, wydzielin o odczynie lekko zasadowym. Substancja ta
wydziela si obficie podczas pobudzenia pciowego; gruczoy opuszkowo-cewkowe oprniaj si ju podczas wzwodu prcia przygotowujc drog dla
nasienia.
Powrzek nasienny
Powrzek nasienny (funiculus spermaticus) skada si z nasieniowodu,
naczy krwiononych i splotw nerwowych oraz osonek takich samych, jakie
otaczaj jdro, z wyjtkiem blaszek surowiczych. Dugo powrzka nasienne
go wynosi ok. 15-20 cm, rednica dorwnuje gruboci maego palca. Powr
zek nasienny daje si wymaca przez skr moszny oraz w dole pachwinowym
przy wejciu do kanau pachwinowego.
Przewody wytryskowe
Nastpny odcinek drogi nasienia od baki nasieniowodu do ujcia cewki
moczowej, pooony w obrbie gruczou krokowego, nosi nazw przewodu
wytryskowego (ductus ejaculatorius). Dugo jego wynosi ok. 2 cm, wiato
od ok. 1 mm w czci pocztkowej, zwajc si do 0,2 mm przy ujciu cewki
Moszna
Jdra le w odzielnym worku - mosznie (scrotum), utworzonym przez
wypuklenie przedniej ciany jamy brzusznej. W okresie podowym zawizki
gruczow pciowych powstaj na tylnej cianie jamy brzusznej na wysokoci
Macica
yji^__ Paszczyzna
?J%\
P
r
z n i
i
Paszczyzna
cieni
Paszczyzna
wychodu
Pcherz
moczowy
Przepona
moczowu -pciowa
Odbytnica
Pochwa
i
c
||
II
Q_ ro
c
0
200
mw mS
Menstruacja
OwuKj[.f,ji/j-umczo
yta
Ttntczka
Menstruacja
Jajowd
Jajowody (tuba uterina, salpinx), w liczbie dwch (prawy i lewy), s to
cewkowate przewody dugoci 14-20 cm suce do przyjcia i przeprowadze
nia komrki jajowej z jajnika do jamy macicy.
Kady jajowd cignie si od koca jajowodowego jajnika do grnego kta
macicy, biegnc w grnym brzegu wizada szerokiego macicy pod otrzewn.
Koniec jajowodu otwierajcy si do jamy otrzewnej w ssiedztwie jajnika jest
rozszerzony w ksztacie trbki - zwanej lejkiem jajowodu; z brzegu lejka
zwisaj na ksztat frdzli wypustki zwane strzpkami jajowodu (fimbriae
tubae). Powierzchni wewntrzn strzpkw pokrywa bona luzowa, tworz
ca na wikszych strzpkach podune fady, bdce przedueniem fadw
luzwki lejka. Jeden ze strzpkw, zwany strzpkiem jajnikowym, wyrnia
si tym, e jest duszy, gbiej wyobiony i przylega do bieguna grnego
jajnika.
Lejek jest najbardziej ruchom czci jajowodu, zazwyczaj skierowan ku
doowi. Strzpki prawdopodobnie uatwiaj wprowadzenie komrki jajowej
,ti
Strzpki
)ki
jajowodu
Jdjllll\
'
Wiezdc
Wiezado szerokie
Ujcie
macicy
Marszczki
pochwowe
Ryc. 149. Pochwa, macica, jajowd i jajnik.
\
budow jego tkanek. Z chwil zakoczenia rozwoju podowego macica jako
narzd miniowy odgrywa gwn rol w wydaleniu podu na zewntrz
w czasie porodu.
Macica ma ksztat nieco spaszczonej gruszki, dugoci 7-9 cm, cieszym
kocem zwrconej ku doowi. Rozrnia si w niej dwie zasadnicze czci grubsz i szersz, zwan trzonem (corpus uteri), oraz wsz - szyjk (cerw'x
uteri). Zaokrglona grna cz macicy, bdca faktycznie jej sklepieniem,
nazywa si dnem (fundus uteri). Po obu stronach dna uchodz do macicy
jajowody. Powierzchnia przednia macicy zwrcona jest ku pcherzowi moczo
wemu, powierzchnia tylna - ku odbytnicy. Powierzchnie te cz si ze sob
wzdu lekko zaokrglonych brzegw bocznych, prawego i lewego, wzdu
ktrych odchodzi od macicy jej wizado szerokie (ligamentum latum uteri).
Cz pochwowa szyjki macicy ma ksztat pkulistego czopu, po rodku
ktrego widnieje ujcie macicy (ostium uteri). U kobiet, ktre nie rodziy, ma
ono ksztat okrgego otworka, a u wielordek-wskiej szpary, ograniczonej
dwiema wargami - przedni i tyln.
Wewntrz trzonu znajduje si szczelinowata przestrze - jama macicy
(cavum uteri). Ma ona ksztat paskiego trjkta podstaw zwrconego ku
grze. W ktach bocznych jamy macicy znajduj si ujcia maciczne jajowo
dw, w kcie dolnym - otwr prowadzcy do kanau szyjki macicy (canalis
cen/icis uteri), zwanej dawniej ujciem wewntrznym macicy. Kana ten
otwiera si do pochwy wspomnianym wyej ujciem macicy. Dugo caej
jamy (kanau i jamy macicy), mierzona zgbnikiem, wynosi ok. 6-7 cm.
Na granicy midzy jam i kanaem szyjki macicy ley zwony (szerokoci
ok. 1 cm) odcinek cieni macicy.
cian macicy tworzy gruba (ok. 2 cm) warstwa miniowa (myometrium),
pokryta od zewntrz otrzewn zwan omaciczem (perimetrium), od wewntrz
wysana bon luzow (endometrium).
Szyjka macicy zbudowana jest gwnie ze zbitej tkanki wknistej, zawieraj
cej pewn ilo wkien miniowych gadkich o ukadzie przewanie
okrnym.
.
Komrki mini gadkich macicy maj dugo okoo 50 um. W macicy
ciarnej komrki te ulegaj przerostowi i mog wydua si do 500 um
i wicej, a masa caego narzdu powiksza si okoo 2-krotnie (od 50 do 1000
g).
Poza okresem ciy i porodu miniwka macicy nie ma prawie adnych
zada i tylko przy obfitszej menstruacji wykonuje odczuwane bolenie silniej
sze skurcze, oprniajce jam macicy. Bodcem troficznym zapobiegajcym
zanikowi macicy s hormony jajnikowe wywoujce w niej cykliczne zmiany.
Pod wpywem tych hormonw w okresie przedmiesiczkowym nastpuje
zmniejszenie si iloci tkanki cznej i powikszenie si wkien miniowych.
Zwiksza si przy tym ich rozcigliwo i zmienia reaktywno na rodki
farmakologiczne.
W ciy macica powiksza si, by dostarczy miejsca rosncemu podowi.
Nastpuje przy tym nie tylko znaczny przerost komrek miniowych, lecz
Warga
sromowa
wiksza
Warga
sromowa
mniejsza
Ujcie
zewntrzne
cewki
Przedsionek,
pochwy
Marszczki
pochwowe
Krocze
-Odbyt
Wzgrek onowy
Wzgrek onowy (mons pubis) jest to zaokrglona wynioso przed spoje
niem onowym, utworzona przez wiksze skupienie tkanki tuszczowej. Ma on
ksztat trjkta, ktrego wierzchoek skierowany jest ku doowi, gdzie czy si
z wargami sromowymi wikszymi. Wysoko (grubo) wzgrka onowego
wynosi przecitnie ok. 2-3 cm, u kobiet otyych moe siga nawet do 8 cm.
W okresie pokwitania wzgrek onowy pokrywa si szorstkimi wosami
onowymi (pubes). Granica obszaru pokrytego wosami ma przebieg
poziomy.
Przedsionek pochwy
Przedsionek pochwy (vestibulum vaginae) ukazuje si po rozchyleniu warg
sromowych wikszych i mniejszych jako eliptyczna pytka przestrze, ograni
czona z bokw wargami sromowymi mniejszymi; od przodu - wdzidekami
echtaczki, od tyu - wdzidekiem warg sromowych mniejszych. W szparze tej
znajduje si ujcie zewntrzne cewki moczowej i ujcie pochwy.
Ujcie zewntrzne cewki moczowej (ostium urethrae externum) ley
w przedsionku pochwy, mniej wicej 2,5 cm poniej echtaczki. Ma ono posta
okrgego lub szczelinowatego otworu na niewielkiej brodawce cewkowej.
Poniej brodawki cewki moczowej znajduje si ujcie pochwy {ostium
vaginae). U dziewicy ujcie to jest czciowo zamknite cienkim fadem bony
luzowej, zwanym bon dziewicz.
t
Bona dziewicza
Bona dziewicza (hymen) ma najczciej ksztat piercienia (szerszego od
tyu) lub pksiycowatego fadu wklsoci zwrconego ku przodowi (hy
men semilunaris s. falciformis). Niekiedy bona dziewicza ma ksztat regular
nego piercienia z otworem porodku (hymen annularis). Przysilniej rozwini
tych czciach bocznych bony dziewiczej ujcie pochwy ma ksztat owalny.
Czasami wolny brzeg tej bony bywa od samego pocztku karbowany (hymen
denticulatu), postrzpiony (hymen fimbriatus) lub patowaty (hymen lobatus).
Przy pierwszym stosunku pciowym kobiety bona dziewicza, jeli nie byo
w niej wikszego otworu, zostaje zwykle naddarta (defloratio), z czym zwiza
ne bywa niewielkie krwawienie. Bona pka najczciej w jednym lub kilku
miejscach w czci tylnej, wskutek czego powstaje z niej kilka patkw (lobi
hymenale),
echtaczka
echtaczka (clitoris) jest nieparzystym narzdem, penicym rol receptora
i transformatora bodcw czuciowych inicjujcych i wzmagajcych pobudze
nie pciowe. Jest ona odpowiednikiem czonka mskiego i podobnie jak on
skada si z dwch cia jamistych echtaczki, otoczonych mocn cznotkanko
w bon biaaw.
Utworzony przez ciaa jamiste trzon echtaczki (corpus clitoridi) ma ksztat
cylindra dugoci ok. 2 cm, zakoczonego zaokrglonym wierzchokiem doko
a powleczonym skr, zwanym
echtaczki. rednica echtaczki
wynosi przecitnie 4-5 mm, ale echtaczka o rednicy 10 mm nie naley do
nieprawidowoci anatomicznych.
od echtaczki jest bardzo wraliwa na dotyk. Pod naskrkiem jej znajduj
si bardzo liczne nerwy oraz ciaka czuciowe (ciaka Pacinego). W odrnieniu
od odzi prcia, echtaczki nie przebija cewka moczowa.
o d z i a
Fad
ruchowy
przedni
RamiBrodawka
sutkowa
Otoczka
brodawki
sutkowej
Ryc. 151. Sutek 18-letniej dziewczyny.
Paciki
gruczou
sutkowego
ebra
Otoczka
brodawki
sutkowej
M. piersiowy
wikszy
Brodawka
sutkowa
Przewody
mleczne
Paty
gruczou
sutkowego
Ryc. 152. Gruczo sutkowy w przekroju (schemat).
Implantacja
Po znalezieniu si w macicy zygota przez dalsze 4-5 dni czerpie substancje
odywcze z wydzielin bony luzowej macicy, zwanych mlekiem macicz
nym". Wszczepienie (implantacja) dzielcego si jaja do luzwki macicy
nastpuje w 7-8 dni po zapodnieniu. Kluczow rol w procesie implantacji
Dziewczynka
Ryc. 153. Determinacja pci. Komrka jajowa zawiera zawsze chromosom pciowy X. Plemniki s
dwch rodzajw - z chromosomem pciowym X lub Y. Zapodnienie plemnikiem X da w wyniku
potomka pci eskiej, plemnik Y da potomka mskiego.
W ten sposb zarodek jak gdyby wyera" sobie w luzwce macicy jamk, do
brzegw ktrej jednoczenie si przymocowuje.
Komrki trofoblastu szybko.si mno, by razem z elementami bony
luzowej macicy utworzy oysko i inne bony podowe.
Cia
Okres rozwoju podu w onie matki od zapodnienia do porodu nazywamy
ci (gravidita). Cia trwa u czowieka 10 miesicy ksiycowych, czyli
okoo 280 dni, i koczy si porodem (partus).
Rosncy w macicy pd stanowi due obcienie dla organizmu matki, ktry
musi mu dostarczy niezbdnych dla wzrostu i ycia substancji.
Przez oysko przepywa ok. A I krwi na minut. Krenie w oysku dziaa
jak przetoka ttniczo-ylna, zmniejszajca opr obwodowy w ukadzie ttni
czym. Gdy w ukadzie naczyniowym zmniejsza si opr, nastpuje spadek
cinienia krwi. Aby utrzyma cinienie krwi na odpowiednim poziomie przy tak
zmniejszonym oporze, serce musi zwikszy objto wyrzucanej krwi o ok.
30-40% powyej normy. Zwiksza si rwnie u ciarnej objto krwi
krcej o ok. 30%.
Wskutek zwikszonego zuytkowania substratw metabolicznych zwiksza
si zwykle u kobiety w ciy aknienie, prowadzce do wzrostu ciaru ciaa.
Dodaje si do tego take wzrost ciaru ciaa podu, ciar pynu owodniowego, bon podowych, powikszonej macicy i gruczow sutkowych.
W nastpstwie wzmoonej aktywnoci wielu gruczow dokrewnych z tar
czyc wcznie, zwiksza si, zwaszcza w drugiej poowie ciy, podstawowa
przemiana materii o ok. 15%.
Najwikszy wzrost podu odbywa si w ostatnim trymestrze ciy. Ciar
podu podwaja si wcigu ostatnich dwch miesicy. W t y m okresie zapotrze
bowanie podu na materia budulcowy zwiksza si tak bardzo, e w ostatnim
miesicu ciy organizm matki nie potrafi wchon i przyswoi z przewodu
pokarmowego dostatecznej dla tego celu iloci biaka, Wapnia,fosforu, elaza.
Organizm matki pokrywa te potrzeby z zapasw, ktre gromadz si w nim od
pocztku ciy. Jeeli jednak dieta kobiety ciarnej nie zawiera odpowiedniej
iloci elementw odywczych, wwczas dochodzi do niedoboru w organizmie
matki takich skadnikw, jak wap, fosfor, elazo, witaminy. Dieta kobiety
w ciy musi by zatem penowartociowa, a niektre skadniki, takie jak
elazo i wap, powinny by doprowadzone nawet w pewnym nadmiarze.
3
Pord
Proces wydalenia dojrzaego podu nazywamy porodem (partus). Rozpo
czyna si on od rytmicznych skurczw macicy o narastajcej sile, ktre
ostatecznie doprowadzaj do wydalenia podu.
Mechanizm porodowy
Skurcze macicy rozpoczynajce pord pojawiaj si najpierw rzadko i trwaj
ok. 1 min, nastpnie ich czstotliwo i intensywno wzrasta i w kocu
wystpuj co 1-3 min. Rwnoczenie odruchowo zaczynaj si kurczy
minie brzucha wytwarzajc tzw. toczni brzuszn.
W 19 na 20 przypadkw pd jest uoony w jamie macicy w ten sposb, e
przy porodzie pierwsza wydostaje si na zewntrz gowa.
Pierwsz przeszkod, jak musi pokona wydalany pd, jest szyjka macicy.
Pod koniec ciy ulega ona rozpulchnieniu, co pozwala na jej rozciganie
podczas skurczw trzonu macicy.
Rozwarcie szyjki macicy nastpuje zwykle w cigu 8-24 h w pierwszej ciy
i znacznie krcej, bo niekiedy nawet tylko w kilka minut, w ciach powtrnych.
Jest to pierwszy okres porodu.
Drugi okres porodu obejmuje czas przechodzenia podu przez drogi rodne
po rozwarciu szyjki i trwa prawidowo od jednej minuty u wielordek do ok.
V h lub duej u pierwiastek.
W tym okresie pkaj bony podowe i odchodz wody poprzedzajce; wody
nastpowe wypywaj z chwil, gdy noworodek opuszcza kana rodny. Drugi
okres porodu koczy si urodzeniem podu.
Skurczom porodowym macicy towarzyszy znaczny bl, spowodowany
prawdopodobnie niedokrwieniem miniwki macicy wskutek uciskania na
czy krwiononych przez kurczc si macic.
Po urodzeniu si noworodka i ustaniu ttnienia ppowiny podwizuje siej
dwiema mocnymi tasiemkami iprzecina midzy nimi. Przecicie ppowiny bez
zaoenia podwizki spowodowaoby upyw krwi noworodka.
Trzeci okres porodu trwa od chwili urodzenia si noworodka do urodzenia
si oyska z bonami podowymi. Po upywie 10-45 min od urodzenia si
noworodka macica obkurcza si, bardzo si przy tym zmniejszajc. Nastpuje
2
fil
-Wody
podowe
(pyn
owodniowy)
wBmfT
przy tym oddzielenie oyska. Towarzyszy temu krwawienie ze strat ok. 350
ml krwi. Obkurczajc si macica zaciska krwawice naczynia.
Po porodzie jama macicy jest podatna na zakaenie, dlatego konieczne jest
zachowanie jak najwikszej czystoci zarwno podczas porodu, jak i w cigu
najbliszych dni po nim. Okres od ukoczenia porodu do cakowitego powrotu
narzdw rodnych do stanu pierwotnego nazywa si poogiem.
Termin porodu
Zakadajc, e okres ciy trwa 280 dni od pocztku ostatniej miesiczki, dat
porodu obliczamy dodajc do daty ostatniej miesiczki 7 dni i odejmujc trzy
miesice.
UKAD KRENIA
Kada komrka ustroju, aby utrzyma si przy yciu, musi mie zapewnion
odpowiedni ilo pokarmu i tlenu. Organizmy jednokomrkowe pobieraj
poywienie i tlen bezporednio z otoczenia. Ustrj czowieka ma wysoko
wyksztacony ukad narzdw trawienia, ktre trawi pokarm, jak rwnie
narzdw oddechowych, ktre pobieraj tlen z powietrza. W przenoszeniu
substancji odywczych i tlenu z tych ukadw do tkanek bierze udzia krew
i limfa, ktre uczestnicz rwnie w usuwaniu z komrek produktw przemia
ny materii, przenoszc je do narzdw wydalajcych.
Krew kry w ustroju w zamknitym ukadzie naczy i jest wprawiona w ruch
przez serce. Naczynia, ktrymi pynie krew od serca do obwodu, nazywaj si
ttnicami (arteriae). Ttnice, pocztkowo grube, dziel si na coraz drobniej
sze gazki, ktre wreszcie rozpadaj si na bardzo cienkie naczynia wosowate
(kapilary), tworzce w tkankach gst sie. W naczyniach wosowatych krew
pynie powoli, co sprzyja wymianie produktw odywczych. Naczynia woso
wate, czc si ze sob, tworz yy (venae), ktrymi krew odpywa do serca.
. gwna
grna
Przedsionekprawy
Przedsionek
lewy
Pie
pucny
. gwna
dolna
Komora
lewa
Ksztat serca
W sercu wyrniamy: podstaw zwrcon ku grze, ku tyowi i ku stronie
prawej oraz koniuszek skierowany ku doowi, przodowi i ku stronie lewej. Na
przeponie spoczywa powierzchnia przeponowa serca. Wypuka powierzchnia
mostkowo-ebrowa zwrcona jest ku przodowi. Obydwie powierzchnie od
dzielone s od siebie brzegiem prawym i lec po stronie lewej powierzchni
pucn serca.
Na zewntrznej powierzchni serca znajduje si szereg bruzd, w ktrych le
naczynia wiecowe i ich gazie, odywiajce misie sercowy. Bruzda
wiecowa oddziela przedsionki od komr. Nie ma jej w miejscu odejcia pnia
ttnicy pucnej i ttnicy gwnej. Bruzdy midzykomorowe, przednia i tylna,
le na granicy midzy praw a lew komor. cz si one na prawo od
Przedsionek prawy
Przez cian tyln przedsionka prawego (atrium dextrum) uchodz do niego
yy gwne - grna i dolna. W ssiedztwie ujcia yy gwnej dolnej widzimy
ujcie zatoki wiecowej serca {sinus coronarius cordis), zamykane pksiycowatego ksztatu zastawk zatoki wiecowej {valvula sinus coronarii). Na
przedniej cianie przedsionka ley wejcie do uszka prawego.
Na powierzchni wewntrznej uszka widzimy przebiegajce zazwyczaj rw
nolegle minie grzebieniaste (musculi pectinatt). Na przegrodzie midzyprzedsionkowej znajduje si zagbienie, zwane doem owalnym (fossa ova//s). Wyciu podowym istnieje w tym miejscu otwr owalny (foramen ovale),
czcy oba przedsionki.
Komora prawa
Komora prawa {ventriculus dexter) na przekroju poprzecznym ma ksztat
pksiyca. wiato komory zwa si stopniowo w kierunku koniuszka serca.
Ku przodowi od ujcia przedsionkowo-komorowego prawego widzimy pocz-
tek pnia pucnego. W ujciu pnia pucnego widoczna jest zastawka tego pnia,
zoona z trzech patkw pksiycowatych. Kady z patkw jedn swoj
krawdzi przymocowuje si do ciany ttnicy, a brzegiem wolnym styka si
z patkami ssiednimi, zamykajc w tej sposb wiato ttnicy. Zastawka pnia
pucnego (valva trunci pulmonalis) pozwala na swobodne przejcie krwi do
ttnicy podczas skurczu komory, zamyka natomiast powrt do komory w cza
sie jej rozkurczu.
Jak wspomniano,w ujciu przedsionkowo-komorowym prawym znajduje
si zastawka przedsionkowo-komorowa prawa albo trjdzielna (valva tricuspidalis). Kady z jej patkw ma ksztat zbliony do trjkta. Jeden bok patka
jest przytwierdzony do piercienia wknistego,taczajcego ujcie, dwa
pozostae s Wolne. Do wolnych brzegw i dolnej powierzchni kadego pata
przymocowane s struny cigniste, ktre drugim kocem cz si z wierz
chokami mini brodawkowatych. Czynno strun cignistych i mini
brodawkowatych polega na tym, e nie pozwalaj one na wywinicie si
> zastawek w kierunku przedsionkw podczas skurczu komr.
Na cianie wewntrznej komory widzimy przebiegajce w rozmaitych
kierunkach beleczki miniowe, z ktrych wychodz wspomniane wyej
minie brodawkowate. Ich liczba przewanie odpowiada liczbie patkw
zastawek.
Przedsionek lewy
Przez otwory tylnej ciany przedsionka lewego (atrium sinistrum) uchodz
do niego cztery, rzadziej trzy yy pucne. Uszko lewe jest mniejsze od prawego
i, podobnie jak prawe, ma na powierzchni wewntrznej minie grzebieniaste.
W cianie dolnej przedsionka widzimy ujcie przedsionkowo-komorowe lewe.
Komora lewa
Komora lewa (ventriculus sinister) jest dusza od prawej. Na przekroju
poprzecznym ma ona ksztat koa. Midzy przegrod midzykomorow a uj
ciem przedsionkowo-komorowym lewym bierze pocztek ttnica gwna.
W ujciu aorty znajduje si zastawka aorty, zbudowana z trzech pksiyco
watych patkw.
Ujcie przedsionkowo-komorc-we lewe zamyka zastawka dwudzielna (valva
mitralis). Jej struny cigniste przymocowane s do dwch silnie rozwinitych
mini brodawkowatych. Na powierzchni wewntrznej komory lewej znajduj
si beleczki miniowe.
Budowa serca
ciana serca skada siztrzech warstw; s to: 1)nasierdzie(ep/card/um),2)
misie sercowy (myocardium), 3) wsierdzie (endocardium).
Nasierdzie jest cienk bon surowicz pokrywajc zewntrzn powierz
chni minia sercowego wraz z lecymi na jego powierzchni naczyniami
Worek osierdziowy
Serce umieszczone jest w worku osierdziowym. Osierdzie {pericardium)
skada si z dwch blaszek: zewntrznej, czyli ciennej, i z wewntrznej, czyli
trzewnej, lub nasierdzia. Midzy nimi znajduje si szczelinowata przestrze,
zawierajca niewielk ilo pynu. Blaszka cienna tworzca worek wsierdziowy przylega do opucnej rdpiersiowej, do tylnej powierzchni mostka, do
przepony i od tyu do przeyku.
Blaszka trzewna osierdzia (nasierdzie) pokrywa misie sercowy wraz z na
czyniami wiecowymi otoczonymi niewielk warstw tuszczu, ktry grupuje
si w ssiedztwie naczy. Blaszka trzewna przechodzi w blaszk cienn na po
cztkowych odcinkach wielkich naczy serca. W worku osierdziowym znajduje
si niewielka ilo pynu, ktry zapobiega tarciu serca podczas jego pracy.
Pooenie serca
Serce ley w rdpiersiu; od tyu ssiaduje z przeykiem, od przodu przylega
na pewnej przestrzeni do ciany klatki piersiowej. Po bokach osierdzie cienne
ssiaduje z opucn. Po obu stronach midzy osierdziem a opucn przebiega
j nerwy przeponowe.
Stumienie bezwzgldne
Stumienie wzgldne
Prawa
Lewa
Grna
ebro IV lewe
Dolna
rodkowo-obojczykowej lewej
NACZYNIA KRWIONONE
Powiedzielimy ju, i naczynia krwionone dzielimy na ttnice, yy i naczy
nia wosowate. Czynno naczy wpywa na ich budow. W ttnicach pynie
krew pod duym cinieniem, dlatego ciany ich s grube i spryste. Naczynia
wosowate maj ciany bardzo cienkie, co jest niezbdne przy wymianie
produktw pomidzy krwi a tkankami. Grubo cian y jest niewielka, gdy
krew pynie w nich pod maym cinieniem.
Ttnice
Rozrnia si ttnice mae, rednie i due. Przejcie midzy nimi jest
stopniowe.
W cianie ttnic maych wyrniamy trzy warstwy: 1) bon wewntrzn, 2)
bon rodkow i 3) bon zewntrzn. Bona wewntrzna skada si ze
rdbonka i cienkiej warstewki tkanki cznej. rdbonek tworz paskie
wyduone komrki, uoone w jedn warstw. Nadaj one gadko cianie
wewntrznej ttnic. Najgrubsza warstwa rodkowa zbudowana jest z wkien
miniowych, przebiegajcych okrnie.
Bona zewntrzna skada si z tkanki cznej, przy czym wkna klejodajne
i spryste biegn wzdu osi dugiej naczynia.
Ttnice redniego kalibru zbudowane s podobnie. Na granicy midzy
bon wewntrzn a rodkow oraz rodkow a zewntrzn znajduje si
nagromadzenie wkien sprystych. Ilo wkien sprystych wzrasta
w miar powikszania si gruboci naczynia.
Ttnice grube zbudowane s nieco odmiennie. Na granicy pomidzy
warstw wewntrzn a rodkow skupia si duo wkien sprystych.
Znajduj si one rwnie w obrbie warstwy rodkowej i zewntrznej.
W cianach duych ttnic spotykamy cienkie naczynia, umoliwiajce ody
wianie grubszych cian naczy.
Ttnice bior czynny udzia w procesie krenia. Wskutek skurczu miniwki ttnic moe si rytmicznie zmienia ich wiato powodujc ttnienie
naczynia.
yy
Podobnie jak w przypadku ttnic w skad ciany y wchodz trzy warstwy:
bona wewntrzna, bona rodkowa i bona zewntrzna. Bona wewntrzna
skada si ze rdbonka i warstewki tkanki cznej. Bona rodkowa zawiera
nieliczne wkienka miniowe i jest w yach bardzo cienka. Bona zewntrz
na - w przeciwiestwie do ttnic - jest najgrubsza. Zawiera ona wkna
Naczynia wosowate
Naczynia wosowate (kapilary) maj ciank zbudowan z jednej warstwy
komrek rdbonka. Na zewntrznej powierzchni tych naczy spotyka si
komrki z wypustkami (tzw. perycyty). Maj one zdolno kurczenia si, przez
to mog zmienia wiato naczy.
Krew z ttnic do y nie zawsze pynie przez naczynia wosowate. W pewnych
miejscach istniej bezporednie poczenia midzy nimi (tzw. anastomozy
ttniczo-ylne), majce due znaczenie w regulacji krenia.
superior)
ttnicy szyjnej wsplnej i zaginajc si ukiem wypukym ku doowi osiga grny brzeg tarczycy.
Na jej przebiegu odchodz odgazienia do krtani i minia mostkowo-obojczykowo-sutkowego.
2. Ttnica jzykowa (a. lingualis)
cianie ttnicy szyjnej zewntrznej i po bocznej powierzchni ciany garda wznosi si ku grze,
zaopatrujc gardo.
5. Ttnica potyliczna (a. occipitalis) odchodzi od tylnej powierzchni ttnicy szyjnej zewntrz
nej; kierujc si ku tyowi i ku grze, ley w brudzie ttnicy potylicznej na koci skroniowej.
Unaczynia ona okoliczne tkanki i skr a do ciemienia.
6. Ttnica uszna tylna (a. auricularis posterior) rozpoczyna si nieco powyej ttnicy potylicz
nej i biegnie ku tyowi midzy wyrostkiem sutkowatym a maowin uszn, oddajc odgazienia
do kanau nerwu twarzowego, jamy bbenkowej, komrek sutkowych i maowiny usznej.
W szczce unaczynia zby trzonowe szczki oraz bon luzow zatoki szczkowej.
7 .Ttnica podoczodoowa (a. infraorbitalis)
4
T
T. szyjna zewntrzna
T. szyjna wsplna
T. szyjna wewntrzna
T. tarczowa grna
T. oczna
T. jzykowa
T. przednia mzgu
T. twarzowa
T. gardowa wstpujca
T. rodkowa mzgu
T. potyliczna
T. czca tylna
T. uszna tylna
T. szczkowa
Tt. zbodoowe
Ttnica podobojczykowa
Ttnica podobojczykowa (a. subclavia) prawa uchodzi, od pnia ramienno-gowowego, lewa za bezporednio od uku aorty. Wskutek tego ttnica
podobojczykowa prawa jest nieco krtsza od lewej. Wychodzi ona z otworu
grnego klatki piersiowej, kieruje si nieco ku tyowi od szczytu puca, lec na
osklepku opucnej. Razem ze splotem ramiennym przechodzi midzy minia
mi pochyymi, przylegajc do I ebra. W dalszym odcinku ttnica podobojczy
kowa przechodzi bez wyranej granicy w ttnic pachow. Od ttnicy podobojczykowej odchodz nastpujce gazie:
1. Ttnica krgowa (a. vertebralis) poda ku tyowi, po czym przez otwory w wyrostkach
poprzecznych krgw szyjnych biegnie ku grze, zagina si dookoa tylnego uku krgu szczyto
wego i przez otwr wielki koci potylicznej dostaje si do wntrza czaszki. Tu na przedniej
powierzchni rdzenia przeduonego czy si z ttnic krgow strony przeciwnej, tworzc ttnic
podstawn mzgu (a. basilaris). Ttnica krgowa oddaje odgazienia do mini szyi, do rdzenia
krgowego i jego opon, rdzenia przeduonego oraz ttnic doln tyln mdku.
T. pachowa
T. krgowa
T. piersiowa najwysza
T. piersiowa wewntrzna
T. piersiowo-barkowa
T. miniowo-przeponowa
T. piersiowa boczna
T. nadbrzuszna grna
T. podopatkowa
T. piersiowo-grzbietowa
Pie tarczowo-szyjny
T. tarczowa dolna
T. szyjna wstpujca
T. podopatkowa
Pie ebrowo-szyjny
T. okalajca opatk
T. okalajca rami przednia
T. okalajca rami tylna
T. karkowa gboka
T. midzyebrowa najwysza
T. poprzeczna szyi
Ttnica ramienna
Ttnica ramienna (a. brachialis) jest przedueniem ttnicy pachowej. Lec
w brudzie przyrodkowej ramienia, poda do zgicia okciowego, gdzie
dzieli si na ttnic okciow i promieniow. Ttnicy ramiennej towarzysz
dwie yy ramienne i nerw porodkowy, ktry pocztkowo ley bocznie od
ttnicy ramiennej, ku doowi za przechodzi na jej powierzchni przyrodko
we. Od ttnicy ramiennej odchodz nastpujce gazie:
1. Ttnica gboka ramienia odchodzi od ttnicy ramiennej na wysokoci
dolnej krawdzi minia obego wikszego. Razem z nerwem promieniowym
przebiega w brudzie nerwu promieniowego midzy gow boczn a przyrodkow minia trjgowego. Ttnica gboka ramienia oddaje odgazie
nia do minia trjgowego oraz ttnice wchodzce w skad sieci stawowej
okcia.
2. Ttnica promieniowa (a. radialis) jest niejako przedueniem ttnicy
ramiennej. Odchodzi od niej pod rozcignem minia dwugowego ramienia,
przedostaje si na przednio-boczn powierzchni przedramienia i kieruje si
ku doowi, biegnc rwnolegle do minia ramienno-promieniowego. W do
lnym odcinku przedramienia ley na koci promieniowej, pokryta jedynie
skr, co umoliwia wyczucie ttna w tym miejscu. W dalszym cigu ttnica
promieniowa pod cignami odwodziciela dugiego kciuka, prostownika
krtkiego kciuka i prostownika dugiego kciuka przez tzw. tabakierk anatomi
czn przedostaje si na grzbietow powierzchni rki, po czym midzy I a II
koci rdrcza dostaje si na do, gdzie przechodzi w uk doniowy gboki
(arcus palmaris profundus).
Na swym przebiegu ttnica promieniowa oddaje gazie miniowe do
okolicznych mini, ttnic do sieci stawowej okcia i gazie do sieci nadgar
stka.
Do waniejszych rozgazie ttnicy promieniowej nale:
a) ga doniowa powierzchowna, ktra odchodzi o d ttnicy promieniowej przed jej przej
ciem na grzbietow powierzchni rki i przyczynia si do utworzenia powierzchownego uku
doniowego;
b) ttnica gwna kciuka, ktra odchodzi od kocowego odcinka ttnicy promieniowej i dzieli
si na trzy gazie, zwane ttnicami palcowymi wasnymi; unaczyniaj one obie krawdzie
powierzchni doniowej kciuka i krawd boczn palca wskazujcego;
c) ttnice grzbietowe rdrcza, ktre cz si zespoleniami z ukiem doniowym gbokim
i unaczyniaj powierzchnie grzbietowe palcw.
T. promieniowa
T. gboka
T. okciowa
ramienia
Ga doniowa
powierzchowna
T. gwna
kciuka
T. midzykostna
wsplna
Ga doniowa
gboka
Tt. grzbietowe
Ga doniowa
rdrcza
powierzchowna
A) ttnica odkowo-sieciowa prawa biegnie ku stronie lewej po krzywinie wikszej odka, unaczyniajc t okolic oraz oddajc odgazienia do
sieci wikszej; kocem swym czy si z ttnic odkowo-sieciow lew;
B) ttnica trzustkowo-dwunastnicza grna zaopatruje w krew grn cz
dwunastnicy oraz gow i trzon trzustki, zespalajc si z ttnic trzustko
wo-dwunastnicza doln;
b) ttnica odkowa prawa wchodzi na krzywizn mniejsz odka od
strony odwiernika, biegnie ku stronie lewej i zespala si z ttnic odkow
lew, oddaje odgazienia do ssiednich okolic odka;
c) ttnica wtrobowa waciwa poda do wnki wtroby, gdzie dzieli si
na ga praw i lew, rozgaziajce si w odpowiednich patach wtroby. Od
gazi prawej odchodzi rwnie ttniczka do pcherzyka ciowego.
2. Ttnica odkowa lewa (a. gastrica sinistra) po oddzieleniu si od pnia
trzewnego wchodzi od strony lewej na krzywizn mniejsz odka. czy si
ona z ttnic odkow praw, tworzc uk biegncy wzdu krzywizny
mniejszej odka.
3. Ttnica ledzionowa (a. lienali) po odejciu od pnia trzewnego biegnie
poza odkiem ku stronie lewej,tworzcliczne wygicia.Ttnica ledzionowa
oddaje po drodze odgazienia do odka i do trzustki i wpada do wnki
ledziony, dzielc si na kilka gazi. Od ttnicy ledzionowej odchodzi ttnica
odkowo-sieciowa lewa, ktra przebiega wzdu lewej czci krzywizny
wikszej odka i czy si z ttnic odkowo-sieciow praw, tworzc uk
ttniczy wzdu krzywizny wikszej odka.
II. Ttnica krezkowa grna (a. mesenterica superior) odchodzi od przedniej
powierzchni aorty brzusznej, 1 - 2 cm poniej pnia trzewnego. Dzieli si ona
wielokrotnie, zaopatrujc w krew cienkie jelita i znaczn cz jelita grubego.
Gazie ttnicy zespalaj si ze sob ukowatymi poczeniami, tworzcymi
tzw. arkady. Wielka liczba arkad uatwia krenie oboczne w przypadku
zahamowania lub utrudnienia dopywu krwi do pewnego odcinka jelita.
Ttnica krezkowa grna wychodzi spod dolnego brzegu trzustki i wnika do
korzenia krezki, w ktrej poda do miejsca poczenia si jelita cienkiego
z jelitem grubym.
Gazie ttnicy krezkowej bior nazwy od zaopatrywanych przez siebie
odcinkw przewodu pokarmowego. S one nastpujce:
1. Ttnica trzustkowo-dwunastnicza dolna biegnie do gowy trzustki i do
lnego odcinka dwunastnicy, czy si zespoleniem z ttnic trzustkowo-dwu
nastnicza grn.
2. Ttnice jelita czczego i krtego, w liczbie 12 - 15, unaczyniaj jelita
cienkie.
3. Ttnica krtniczo-okrnicza unaczynia jelito lepe i wyrostek robacz
kowy.
4. Ttnica okrnicza prawa rozgazia si w czci wstpujcej okrnicy.
5. Ttnica okrnicza rodkowa unaczynia okrnic poprzeczn oraz czy
si zespoleniami z ttnic okrnicza lew, pochodzc od ttnicy krezkowej
dolnej (ryc. 160).
3. Ttnica poladkowa grna przez otwr kulszowy wikszy ponad miniem gruszkowatym
zda do mini poladkowych.
Gazie a. brzusznej
Tt. ldwiowe
Tt. krzyowe
T. krezkowa grna
T. wtrobowa
wsplna
Tt jelita
czczego
i krtego
T. okrnicza prawa
T. okrnicza
rodkw
J Tt esicze\
T. okrnicza
lewa
Tt. nerkowe
T. odbytnicza
grna
Ttnica udowa
Ttnica udowa (a. femoralis) jest przedueniem ttnicy biodrowej zewn
trznej. Pocztkowy odcinek ttnicy ley w obrbie trjkta udowego, pokryty
blaszk powierzchown powizi szerokiej uda, ssiaduje bocznie z nerwem
udowym i przyrodkowo z y udow. W tym miejscu ze wzgldu na
powierzchowne pooenie daje si na niej atwo wyczu ttno. W dalszym
przebiegu ttnica udowa ley na miniach przywodzcych udo, ssiadujc od
strony bocznej z miniem obszernym przyrodkowym, wreszcie przez kana
przywodzicieli przechodzi na tyln stron uda i dostaje si do dou podkolanowego. W pocztkowym odcinku od ttnicy udowej odchodz:
1. Gazie od ciany brzucha i narzdw pciowych zewntrznych.
Dwie gwne ttnice uda, tj. ttnica udowa i ttnica gboka uda, poczone
s ze sob licznymi zespoleniami, dziki czemu istniej tu dobre warunki do
powstania krenia obocznego. W kanale przywodzicieli ttnica udowa oddaje
drobne odgazienia do okolicznych mini i do sieci ttniczej stawu kolano
wego.
Ttnica podkolanowa
Ttnica podkolanowa (a. poplitea) od wyjcia z kanau przywodzicieli ley
na dnie dou podkolanowego; nieco bardziej powierzchownie znajduje si ya
podkolanowa i nerw kulszowy. Pczek naczyniowo-nerwowy pokrywa wars
twa tkanki tuszczowej i z tego powodu w dole podkolanowym trudno jest
wyczu ttno. Ttnica podkolanowa oddaje odgazienia do okolicznych mi
ni, torebki stawu kolanowego i jego wizade oraz do sieci stawowej kolana.
W dolnej czci dou podkolanowego ttnica podkolanowa dzieli si na ttnic
piszczelow przedni i tyln (ryc. 164).
Ttnice goleni i stopy
1. Ttnica piszczelowa przednia (a. tibialis anterior) przez otwr w bonie
midzykostnej dostaje si na przedni powierzchni, lec gboko po bocznej
stronie minia piszczelowego przedniego. W dalszym cigu ttnica przecho
dzi pod cignem prostownika dugiego palucha na grzbiet stopy, gdzie przy
biera nazw ttnicy grzbietowej stopy. Wsplnie z ttnic piszczelow przed
ni biegn dwie yy oraz nerw strzakowy gboki. Na swym przebiegu ttni
ca piszczelowa przednia oddaje odgazienia do sieci stawowej kolana, mini
goleni oraz sieci kostki bocznej i przyrodkowej. Ttnica grzbietowa stopy
biegnie powierzchownie midzy cignami minia prostownika dugiego
palcw. Na grzbiecie stopy midzy I a II koci rdstopia mona wyczu na
niej ttno.
Na wysokoci podstawy I koci rdstopia ttnica grzbietowa stopy dzieli si na ga
podeszwow gbok i ttnic rdstopia pierwsz. Ga podeszwowa gboka przechodzi
T. biodrowa
t. nadbrzuszna dolna
t. gboka uda
T. udowa
t. okrajca udo
t. przeszywajce
T. podkolanowa
t. piszczelowa przednia
t. grzbietowa stopy
t. podeszwow gboka
t. rdstopia I
t. piszczelowa tylna
t. strzakowa
t. podeszwow przyrodkow
t. podeszwow boczna
ya gwna grna
ya gwna grna (v. cava superior) powstaje na wysokoci chrzstki
I prawego ebra z poczenia y ramienno-gowowych prawej i lewej. Po
okoo 6-centymetrowym przebiegu uchodzi ona do przedsionka prawego
serca. ya gwna grna ssiaduje od przodu z grasic, od strony prawej z opucn rdpiersiowe. Wpadaj do niej yy rdpiersiowe przednie, yy
osierdziowe oraz do gruby pie yy nieparzystej. ya gwna grna nie ma
zastawek. Zbiera ona krew ze cian klatki piersiowej, gowy i szyi oraz
z koczyn grnych. Rozpatrzmy kolejno jej dopywy.
ya nieparzysta krtka
ya nieparzysta krtka powstaje z poczenia yy ldwiowej wstpujcej lewej z y
podebrow lew. Przechodzi ona do klatki piersiowej pod ukiem ldwiowo-ebrowym po
stronie lewej. Na wysokoci VIIIX krgu piersiowego zbacza ku stronie prawej/przechodzi przed
krgosupem i wpada do yy nieparzystej. Przyjmuje ona krew z dolnych y midzyebrowych
lewych tylnych bezporednio oraz z grnych lewych y midzyebrowych za porednictwem yy
nieparzystej krtkiej dodatkowej, ktra moe bezporednio uchodzi do yy nieparzystej, jak
rwnie czy si z y ramienno-gowow lew.
yy ramienno-gowowe
yy ramienno-gowowe prawa i lewa (w. brachiocephalicae) powstaj
poza odpowiednim stawem mostkowo-obojczyl^owym z poczenia yy szyj
nej wewntrznej i yy podobojczykowej. ya ramienno-gowowa prawa jest
krtsza i ma przebieg prawie pionowy, lewa, dusza, biegnie skonie od
strony lewej i grnej na prawo i ku doowi. ya ramienno-gowowa lewa od
przodu ssiaduje z gwnymi odgazieniami aorty. Do y ramienno-gowo-
yy gowy i szyi
ya szyjna wewntrzna (v. jugularis interna) powstaje z y mzgu i opon
mzgowych, opuszcza czaszk przez otwr szyjny i, zdajc ku doowi, ley na
ttnicy szyjnej wewntrznej, a nastpnie obok ttnicy szyjnej wsplnej.
._Zdtoka
strzakowa
ya
szyjna
zewntrzna
ya
krgowa
Zyla
pudubojczykowa
yy koczyny grnej
yy powierzchowne koczyny grnej
1. ya odpromieniowa {v. cephalica) powstaje z drobnych y powierzchni
grzbietowej nadgarstka, kieruje si ku grze, przechodzi na przednio-boczn
powierzchni przedramienia. W dalszym cigu biegnie w brudzie bocznej
minia dwugowego ramienia i midzy miniem naramiennym a piersio
wym wikszym, osiga d podobojczykowy, gdzie zagina si ku tyowi
i uchodzi do yy pachowej.
Na wysokoci stawu okciowego dochodzi do yy odpromieniowej ya
porodkowa okciowa (v. mediana cubiti). Tworzy ona poczenie midzy
yami odpromieniowa i odokciow. ya porodkowa okciowa jest miej
scem, w ktrym najczciej wykonuje si wstrzyknicia doylne.
2. ya odokciow (v. basilica) powstaje na tylno-bocznej powierzchni
przedramienia, od strony przyrodkowej przechodzi na jego przedni powierz
chni i w poowie ramienia wpada do yy ramiennej.
yy gbokie koczyny grnei
yy gbokie koczyny grnej towarzysz ttnicom. Kadej ttnicy palcw
towarzysz dwie yki. cz si one ze sob po dwie, tworzc na grzbiecie rki
cztery yy grzbietowe rdrcza. yy rdrcza cz si licznymi odgazie-
Z. odpromieniowa"
.: *
ya gwna dolna
ya gwna dolna (v. cava interior) jest najgrubszym naczyniem organizmu
ludzkiego. Powstaje ona z dwch y biodrowych wsplnych, czcych si na
wysokoci chrzstki midzy IV i V krgiem ldwiowym, nieco poniej i na
prawo od miejsca podziau aorty brzusznej. ya gwna ley poza otrzewn po
prawej stronie ttnicy gwnej, przechodzi przez misz wtroby w brudzie
yy gwnej.
Przez otwr w rodku cignistym przepony dostaje si do rdpiersia, po
czym uchodzi do prawego przedsionka serca. Ku przodowi do yy gwnej
dolnej ley kocowy odcinek dwunastnicy i gowa trzustki. Dopywy yy
gwnej dolnej dzielimy na cienne i trzewne.
Dopywy cienne yy gwnej dolnej
1. yy ldwiowe, w liczbie czterech par, biegn w kierunku poprzecznym,
zbierajc krew ze cian jamy brzusznej. Lewe s dusze ni prawe. yy
ldwiowe kadej strony poczone s ze sob znan nam ju y ldwiow
wstpujc, ktra, czc si z y podebrow, daje pocztek yle nieparzys
tej po stronie prawej, bd te nieparzystej krtkiej po stronie lewej.
2. yy przeponowe zbieraj krew z przepony.
. udowa
Krenie podowe
U podu krenie krwi przebiega w sposb odmienny ni u czowieka
dorosego. Wynika to z odmiennych warunkw ycia podu, ktry tlen i skad
niki odywcze pobiera z krwi matki. Proces wymiany produktw przemiany
materii midzy krwi matki a krwi podu nastpuje w oysku.
Natleniona i zaopatrzona w produkty odywcze krew z oyska odpywa do
yy ppkowej. ya ppkowa biegnie do piercienia ppkowego podu,
wchodzc w skad ppowiny. W dalszym cigu ya ppkowa poda do
wtroby lec w wolnym brzegu wizada sierpowatego i przebiega w bru
dzie yy ppkowej, gdzie dzieli si na dwie gazie. Jedna z gazi, tzw.
przewd ylny (ductus venosus), czy si z y gwn doln, druga czy si
z y wrotn. Krew z yy wrotnej przez yy wtrobowe dostaje si do yy
gwnej. W ten sposb krew ttnicza, ktra pynie z oyska, miesza si z krwi
yln podu. Z yy gwnej dolnej krew dostaje si do przedsionka prawego
serca i dziki odpowiednio uksztatowanej zastawce yy gwnej dolnej
zostaje w wikszoci skierowana przez otwr owalny przegrody midzyprzedsionkowej do przedsionka lewego. Pozostaa cz krwi miesza si z krwi
pync z yy gwnej grnej i odpywa do komory prawej, a std do pnia
pucnego.
Puca podu s nieczynne i zapotrzebowanie ich na krew jest niewielkie.
Dlatego te z pnia pucnego wikszo krwi pynie do ttnicy gwnej przez
przewd ttniczy (ductus arteriosus), ktry czy pie pucny z aort. Odga
zieniem ttnicy gwnej rozchodzi si krew po caym ciele.
Od ttnic biodrowych wewntrznych odchodz dwie ttnice ppkowe (aa.
umbilicales). Biegn one po tylnej powierzchni przedniej ciany jamy brzusz
nej. Przez piercie ppkowy i ppowin dostaj si do oyska, gdzie dziel si
na naczynia wosowate. Z powyszego wynika, e ttnicami ppkowymi pynie
krew mieszana, y ppkow za - krew ttnicza.
Po urodzeniu, wraz z pierwszym wdechem noworodka, krew zaczyna kry
rwnie po obiegu maym. Przewd ylny zamyka si, z czasem zarasta
i przeksztaca si w wizado ylne. Po zaronitym otworze owalnym w prze
grodzie midzyprzedsionkowej pozostaje lad w postaci dou owalnego.
Ttnice ppkowe rwnie zarastaj, tracc swe znaczenie.
UKAD CHONNY
Naczynie
chonne
odprowadzajce
Zastawki
'naczynia
chonnego
doprowadzajce
Ryc. 169. Budowa wza i naczynia chonnego.
ledziona
ledziona (Hen) jest narzdem barwy ciemnoczerwonej, spoistoci mik
kiej, o wymiarach rednio 4 x 7 x 12 cm i ciarze ok. 150 g. Naley jednak
zaznaczy, e wymiary i ciar ledziony s bardzo zmienne, zalenie od stanu
i czynnoci organizmu.
Na ksztat ledziony wpywaj ssiadujce z ni narzdy. Tak wic wyrnia
my na niej gadk i wypuk powierzchni przeponow oraz pooone od
Budowa ledziony
Narzd otoczony jest torebk cznotkankow. Wysya ona przegrody do
miszu ledziony, dzielc j na nieregularne zraziki. Zarwno w torebce, jak
i w przegrodach cznotkankowych spotykamy wkna miniowe gadkie,
umoliwiajce kurczenie si ledziony. W miszu ledziony wyrniamy
grudki ledzionowe, ktre s orodkami rozmnaania limfocytw.
Przez kad grudk przechodzi ttniczka, ktra nastpnie rozpada si na
drobne naczynia, zwane pdzelkami. Otwieraj si one do rozszerzonych
naczy wosowatych ylnych, zwanych zatokami. ciany zatok zbudowane s
z komrek, o wyduonych jdrach, w ksztacie prcikw. Zatoki ledzionowe
cz si w yy, ktre zbieraj si w y ledzionow.
Czynno ledziony
Wspomniano wyej, e w obrbie grudek ledzionowych odbywa si
rozmnaanie limfocytw. Modsze ich postacie le bliej rodka grudki.
W miazdze czerwonej znajduj si rwnie krwinki czerwone w rnych
stadiach rozpadu. Tak wic w ledzionie z jednej strony przebiega rozpadanie
si starych krwinek, a z drugiej powstawanie nowych elementw krwi.
Przy maym zapotrzebowaniu cz krwi zostaje wyczona z krwiobiegu
i magazynowana w rnych narzdach. ledziona magazynuje krew, a w chwi
lach duego zapotrzebowania kurczy si, wyrzucajc j do naczy. Daje si to
czasami odczu jako kujcy bl w podebrzu lewym.
ledziona powiksza si nieco podczas trawienia. W chorobach zakanych,
np. w zimnicy czy durze brzusznym, ledziona powiksza si znacznie i wystaje
wtedy spod uku ebrowego.
Mimo speniania tak wanej roli w ustroju czowiek moe y po operacyj
nym usuniciu ledziony, gdy czynnoci jej mog by zastpione przez inne
narzdy.
Wiadomoci oglne
Ukad krenia skada si z dwch pomp i ukadu rur - naczy. Pompami s
prawa i lewa cz serca, rurami - naczynia pucne i naczynia krenia
wielkiego. Krenie wielkie rozpoczyna si w komorze lewej i prowadzc przez
ttnice, naczynia wosowate i yy ustroju, koczy si w przedsionku prawym.
W kreniu maym (pucnym) krew z komory prawej zda do puc i po
przejciu przez system naczy wosowatych powraca do przedsionka lewego.
Krew pync w naczyniach krenia wielkiego zaopatruje tkanki w tlen i substa
ncje odywcze, pobiera za z nich produkty przemiany materii, przede wszyst
kim dwutlenek wgla. W obrbie krenia maego nastpuje wydalanie C 0 do
pcherzykw pucnych i pobieranie tlenu (ryc. 172).
2
Zesp
naczy
Czynno serca
Ruch krwi w naczyniach odbywa si jednokierunkowo, tzn. w ttnicach ku
obwodowi, w yach za w kierunku serca. Jednokierunkowo biegu krwi jest
uwarunkowana obecnoci zastawek, ktre mog si otwiera tylko w jedn
stron.
Na czynno serca skadaj si trzy fazy: 1) skurcz (systole), 2) rozkurcz
(diastole), 3) pauza, nastpujca po rozkurczu.
W czasie pauzy krew z y wpywa do przedsionkw, a przez otwarte ujcia
przedsionkowo-komorowe rwnie do komr. W fazie skurczu pierwsze
kurcz si przedsionki. Wyrzucaj one do komr krew, ktra unosi zastawki
i zblia do siebie ich brzegi. Jednoczenie skurcz mini lecych dookoa y
wpadajcych do prawego przedsionka utrudnia cofanie si krwi. Bezpored
nio po skurczu przedsionkw rozpoczyna si skurcz komr, skadajcy si
z dwch faz: a) fazy napinania si minia sercowego i b) fazy wyrzucania krwi
do ttnic.
W fazie napinania si misie sercowy naciska z du si krew znajdujc
si w komorach, zastawki - dwudzielna i trjdzielna - zostaj szczelnie
domknite, a skurczone minie brodawkowe przytrzymuj strunami cignistymi patki zastawek, nie pozwalajc na ich wynicowanie. Napinanie
minia sercowego trwa do chwili, a cinienie krwi w komorach przewyszy
serca-0,8s
skurcz k o m r - 0 , 3 4 s
'
pauza-0,34 s
napinanie m. sercowe-
'
go-0,06 s
"
o
-20
-70
Skurcz komory
f
r~~
Skurcz
izometryczny
Rozkurcz komory
Skurcz
przedsionka
Praca serca
Pracujce serce przetacza pewn objto znajdujcej si w ustroju krwi.
Dzielc objto przez czas, w ktrym jest ona przepompowywana, otrzymuje
my objto minutow krwi (zwan inaczej rzutem minutowym serca} pyn
cej w aorcie i naczyniach pucnych. Toczona krew jest rozdzielana do odpo
wiednich narzdw w zalenoci od ich aktualnego zapotrzebowania.
Praca serca jest proporcjonalna do objtoci przepompowanej krwi. Obj
to krwi wypchnitej do ttnic w czasie jednego skurczu nosi nazw objtoci
wyrzutowej i rwna si w przyblieniu 70 ml. Aby obliczy rzut minutowy ser
ca, mnoymy objto wyrzutow przez liczb skurczw serca w cigu jednej
minuty.
Rzut minutowy = objto wyrzutowa x czsto skurczw na minut
W spoczynku objto minutowa wynosi okoo 5 I, a przy cikiej pracy
fizycznej moe doj nawet do 25 I (!).
Objto minutowa uwarunkowana jest wielkoci podstawowej przemia
ny materii. Przyjmuje si, e w normalnych warunkach ycia potrzeba 62 ml
krwi na kilogram ciaru w cigu 1 min. Znajc wic ciar ciaa, mona
w przyblieniu obliczy rzut minutowy serca.
tyt r
Y
-*
*
W czasie jednej ewolucji serce wykonuje prac rwn 0,15 kGm, w cigu
doby ok. 15 500kGm (!).
Krew zachowuje si tak, jak kada inna ciecz, ktra pynie od miejsca
o wyszym cinieniu do miejsca o cinieniu niszym. Cinienie w iewej
komorze waha si od 80 mm Hg (cinienie rozkurczowe) do 120 mm Hg
(cinienie skurczowe). rednie cinienie w komorze lewej wynosi ok. 100 mm
Hg. Najnisze cinienie panuje w duych yach i prawym przedsionku i jest
rwne w przyblieniu cinieniu atmosferycznemu. Rnica cinie midzy
komor a przedsionkiem jest czynnikiem, dziki ktremu krew przepywa przez
naczynia krwiobiegu wielkiego.
Naczynia krwionone stawiaj opr przepywowi krwi. Nosi on nazw opo
ru obwodowego i jest odwrotnie proporcjonalny do czwartej potgi rednicy
naczynia. W kreniu wielkim najwiksze opory istniej na poziomie ttniczek
(arterioli). Naczynia wosowate stawiaj mniejszy opr, poniewa kadej
Przepyw sercowy =
'
'
^-r-;
opor obwodowy
cinienie ttnicze
opr obwodowy
Zatem:
Cinienie ttnicze krwi = przepyw sercowy x opr obwodowy
Skurcz
Rozkurcz
Ryc. 175. Cinienie krwi w : aorcie {A), komorach (8), przedsionkach (C). W dolnej czci rysunku
synchronizowany wykres elektrokardiograficzny.
Objto minutowa
Na wstpie przypomnijmy sobie zalenoci:
Objto minutowa = objto wyrzutowa x czsto skurczw na minut
Badania wykazay trzy dalsze zalenoci, a mianowicie:
1) objto minutowa jest zalena od oporu obwodowego,
2) objto minutowa jest rwna powrotowi ylnemu (serce przetacza
krew ze strony ylnej na stron ttnicz),
3) zmiany czstoci skurczw nie musz odbija si na wielkoci pojemno
ci minutowej.
Objto minutowa a opr obwodowy
Z przedstawionego wyej wzoru wynika, i serce pracuje jak pompa o sta
ym przepywie, ale nie o staym cinieniu. W warunkach prawidowych serce
jest w stanie zapewni stay przepyw rwnie przv zwikszonym oporze
obwodowym. Wzrost oporu powoduje oczywicie wiksz prac serca. Fakt,
e opr obwodowy nie wpywa na objto minutow, tumaczy, dlaczego
skurcz naczy powoduje podwyszenie cinienia krwi, a rozkurcz - spadek.
Objto minutowa a powrt yiny
W warunkach prawidowych serce jest w stanie przepompowa wszystk
krew dostarczan przez yy do serca. Wikszy dopyw krwi jest rwnowaony
wikszym rozszerzaniem si komr w rozkurczu. Podczas nastpnego skur
czu misie sercowy kurczy si mocniej. Dziki temu zwiksza si objto wy
rzutowa (skurczowa). Podczas osabienia serca krew zalega w yach, ktre
rozszerzaj si. Stan ten nazywa si niewydolnoci serca.
Objto wyrzutow warunkuje ilo krwi znajdujcej si w przedsionkach
na pocztku skurczu.
Wszystkie yy zawieraj / krwi krcej. Pojemno ukadu ylnego jest
najwaniejszym czynnikiem warunkujcym wydolno krenia. Zmiana na
picia mini zaopatrujcych yy powoduje zmiany ich pojemnoci, a jedno
czenie nie wpywa na opory krenia.
Niezbdna ilo krwi dopywajca do przedsionkw zaley od wspomnia
nych dwch czynnikw - pojemnoci y i ich zdolnoci do zmiany objtoci.
Przy objtoci 5 I krwi i wypenieniu dwu przedsionkw po 70 ml krwi kady,
objto reszty krwi wynosi 5 0 0 0 - 140 = 4860 ml. Nie wyrwnany wzrost
pojemnoci naczy o 1,5% zmniejsza objto skurczow do poowy. W takim
przypadku objto krwi w naczyniach wyniesie 4930 ml, a do kadego
z przedsionkw napynie zaledwie 35 ml krwi. Przy nie wyrwnanym wzrocie
pojemnoci naczy o 3% serce nie moe pracowa z powodu braku krwi.
Z powyszego wynika, jak wane znaczenie dla prawidowej czynnoci serca
ma napicie cian ylnych i ich zdolno do kurczenia si. W czasie skurczu y
wicej krwi dopywa do przedsionkw i wzrasta rzut sercowy.
3
B-ucinicie
ujemnego cinienia i krew jest przez nie zasysana. W czasie cikiej pracy
rnica cinie moe si waha od - 2 do -30 mm Hg, co znakomicie polepsza
warunki powrotu krwi do serca.
Objto minutowa a czsto skurczw
Serce pobudzaj do skurczw bodce powstajce w samym sercu, a miano
wicie w wle zatokowym. Regulacj czstoci skurczw serca zawiaduje
orodek sercowy, lecy w rdzeniu przeduonym i skadajcy si z dwu
orodkw: hamujcego i pobudzajcego serce. Orodek hamujcy dziaa
poprzez nerw bdny, orodek pobudzajcy dziaa przez nerwy wspczulne.
W warunkach spokoju istnieje przewaga napicia nerwu bdnego, a czsto
skurczw serca wynosi 70/min. Zwikszone napicie ukadu przywspczulnego (nerw bdny) dziaa hamujco na serce. Im silniejsza jest czynno nerwu
bdnego, tym wolniej bije serce. Niewielkie zmiany czstotliwoci reguluj
wahania napicia nerwu bdnego. Cakowite wyczenie czynnoci nerwu
bdnego prowadzi do zwikszenia czstoci skurczw do 150/min.
W silnych stanach emocjonalnych i podczas intensywnej pracy fizycznej
czsto skurczw moe si zwikszy nawet do 210/min. Tak due przyspie
szenie zachodzi za porednictwem zwikszonego napicia ukadu wspoczulnego, ktry powoduje uwolnienie si noradrenaliny i adrenaliny.
Orodek sercowy, podobnie jak orodek naczynioruchowy, znajduje si pod
wpywem czynnikw humoralnych i nerwowych. Na przykad baroreceptory
pobudzaj cz hamujc orodka sercowego, std te wzmoenie napicia
nerwu bdnego powoduje spadek cinienia krwi i czstoci skurczw. Wzrost
cinienia jest powodem zwolnienia czynnoci serca i zmniejszenia objtoci
minutowej. Zmniejszenie tej objtoci dziaa w tym samym kierunku co
rozszerzenie naczy zmniejszajce cinienie krwi. Odwrotnie-spadek cinie
nia krwi zmniejsza napicie nerwu bdnego i przyspiesza czynno serca.
Zwiksza si wwczas objto minutowa.
Na orodek sercowy wpywaj rwnie wysze orodki nerwowe. Pobudze
nie emocjonalne przyspiesza czynno serca dziki zmniejszeniu napicia
nerwu bdnego, natomiast bardzo silne pobudzenie moe doprowadzi do
gwatownego spadku cinienia wskutek pobudzenia tego nerwu. U dzieci
i modziey gbokie oddychanie powoduje wahania napicia nerwu bdnego
i wpywa na przyspieszanie i zwalnianie czynnoci serca (tzw. arytmia odde
chowa). Czynno serca przyspiesza si podczas wdechu i zwalnia podczas
wydechu.
Podranienie nerww czuciowych w rny sposb wpywa na czsto
skurczw. Silne pobudzanie blowe przyspiesza serce, lecz niektre urazy, np.
uderzenie w brzuch, mog zatrzyma serce.
Niedobr tlenu oraz wzrost dwutlenku wgla wpywa bezporednio na
orodek sercowy podobnie jak podwyszona temperatura ciaa. Rwnie
hormon tarczycy - tyroksyna, pobudza orodek sercowy.
przedsercowe,
I
/
J
m
_L
Ryc. 178. Schemat krzywej elektrokardiograficznej.
QRS
T
2,0
0,5
Automatyzm serca
Dowiadczalnie stwierdzono, e serce po wyizolowaniu go z ustroju kurczy
si nadal, jeeli ma zapewnione odpowiednie warunki. Najatwiej przekona
si o tym na przykadzie serca aby, ktre umieszczone w roztworze fizjologicz
nym soli kurczy si przez wiele minut, a nawet godzin. Serce pracuje duej
i sprawniej, jeeli przepywa przez nie pyn Ringera-Locka (u zwierzt staocie
plnych jest to warunek konieczny).
Z dowiadcze wynika, e misie sercowy jest rdem wasnych skur
czw. Bodziec wywoujcy skurcze powstaje w komrkach miniowych
przewodzcych serca, tzw. wknach Purkinjego. Rozmieszczone s one
w sposb bardzo charakterystyczny, a ich zesp nosi nazw ukadu przewo
dzcego serca. Gwnym miejscem, w ktrym powstaj rytmiczne bodce, jest
wze zatokowo-przedsionkowy (Keitha-Flacka), lecy w okolicy ujcia yy
gwnej grnej do przedsionka prawego. Pobudzenie rozchodzi si z niego
najpierw na przedsionki, a nastpnie na komory.
W przypadku uszkodzenia wza zatokowo-przedsionkowego rol czynnika
wyzwalajcego bodce przejmuje nisze pitro ukadu przewodzcego, tj.
wze przedsionkowo-komorowy (Aschoffa-Tavary), lecy w przegrodzie
przedsionkowo-komorowej prawej. Od niego do mini beleczkowatych i bro
dawkowatych biegnie pczek przedsionkowo-komorowy (Hisa). Przerwanie
poczenia midzy przedsionkami a komorami prowadzi do tzw. bloku przedsionkowo-komorowego, ktry objawia si tym, e przedsionki kurcz si
niezalenie od komr. Jest to jeden z rodzajw tzw. bloku serca.
(wg
Hg,
a
13,6
gdzie: h - pionowa odlego serca od miejsca pomiarw, 1,055 - ciar
waciwy krwi, 13,6 ciar waciwy rtci. Cinienie krwi powyej serca
zmniejsza si wedug podanej zasady.
Ryc. 182. W p y w siy cikoci na ylne i ttnicze cinienie krwi. Na p o z i o m i e serca cinienie
skurczowe k r w i ttniczej w y n o s i okoo 120 m m H g , krwi ylnej 0 m m H g .
'
Stenie C0
Stenie 0
Zmniejszenie wysycenia krwi tlenem pobudza czynno orodka naczynioruchowego bezporednio i za porednictwem specjalnych czujnik3v, zwa
nych chemoreceptorami. Chemoreceptory, podobnie jak baroreceptory, le
w cianie aorty i ttnicach szyjnych. Informuj one orodek naczynioruchowy
0 spadku stenia tlenu we krwi.
Nerwy czuciowe
Podranienie nerww czuciowych moe rwnie wpywa na czynno
serca. Dotyczy to szczeglnie nerww przewodzcych bl. Niewielkie podra
nienie nerww pobudza orodek wazomotoryczny, co prowadzi do wzrostu
cinienia. Silny bl zmniejsza aktywno orodka naczyioruchowego i obnia
cinienie krwi.
Orodkowy ukad nerwowy
Mzg oddziauje na czynno orodka naczynioruchowego przede wszyst
kim w stanach silnego napicia emocjonalnego, ktre pobudza orodek.
Wzrost cinienia czy si ze zwikszeniem rzutu sercowego. Jednoczenie
dochodzi do zwikszenia napicia ukadu wspczulnego i wzmoonej czyn
noci nadnerczy, wyraajcej si nasileniem wydzielania noradrenaliny i in
nych katecholamin. W niektrych rodzajach wstrzsu emocjonalnego wpyw
wyszych orodkw nerwowych moe by odwrotny - rozszerzenie ttniczek
1 spadek cinienia krwi (omdlenie w przestrachu).
Inne czynniki regulujce objto oyska
naczyniowego
Orodek naczynioruchowy wpywa, jak wiemy, na objto krwi krcej
w naczyniach obwodowych poprzez regulacj napicia mini zwajcych
naczynia, przede wszystkim ttniczki. Intensywna czynno narzdw wyma
ga zwikszonego przepywu krwi i orodek naczynioruchowy zmniejsza napi
cie mini zwajcych naczynia. Jego czynno wspomagaj miejscowe
mechanizmy regulacji. W celu utrzymania staego cinienia w naczyniach
obwodowych jednoczenie z rozszerzeniem naczy w narzdzie pracujcym
zwaj si naczynia w narzdach pozostajcych w spoczynku. W ten sposb
dochodzi do przemieszczenia krwi z narzdw nie pracujcych do narzdw,
w ktrych istnieje wiksze zapotrzebowanie na krew.
Produkty przemiany materii s czynnikami powodujcymi rozszerzenie
naczy. Nale do nich przede wszystkim dwutlenek wgla i kwas mlekowy.
Dwutlenek wgla wpywa na napicie bony miniowej ttniczek bezpored
nio i za porednictwem orodka naczynioruchowego. Nagromadzenie pro
duktw przemiany materii wywoane upoledzeniem krenia wywouje bl
zwany ischemicznym.
Ryc. 183. Schemat krenia pynu tkankowego w otoczeniu naczynia wosowatego. W pocztko
w y m odcinku naczynia pyn przechodzi do przestrzeni midzykomrkowej, w odcinku kocowym
- z przestrzeni midzykomrkowej powraca do woniczki. A-ttniczka,
6 - naczynie wosowate,
C-ya.
Ryc. 184. Krenie chonki w naczyniu limfatycznym. Skurcz minia powoduje przetoczenie
chonki do wyszych odcinkw naczy.
Cinienie woniczkowe wzrasta w przypadku rozszerzenia ttniczek (spadek cinienia w ttniczkach powoduje wzrost cinienia w naczyniach wosowatych).
W przypadku uszkodzenia cian naczy wosowatych, np. wskutek oglnego niedotlenienia,
ciany ich przepuszczaj biaka. Wynikiem jest zmniejszenie cinienia osmotycznego i upoledze
nie wchaniania pynu z przestrzeni midzykomrkowej. Taki jest mechanizm obrzkw po
ukszeniu owadw. Uszkodzenie naczy wosowatych jest czciowo wynikiem uwolnienia
histaminy. Obrzk moe powsta z powodu zatrzymania sodu wskutek zaburze w wydalaniu
chlorku sodowego. Sl przechodzca do pynu tkankowego przyciga w o d " .
Krenie pucne
Krew powracajc do prawego przedsionka prawa komora pompuje do
puc, skd powraca ona do lewej poowy serca. Naczynia pucne stawiaj
mniejszy opr nittniczki i naczynia wosowate krenia wielkiego. W pu
cach nie ma zatem naczy oporowych" (ttniczek) w postaci wystpujcej
w kreniu wielkim. Opr w kreniu pucnym stawiaj mniejsze gazie ttnic
pucnych, naczynia wosowate i przynalene do nich yy. Wynikiem maego
oporu jest mniejsze cinienie wytwarzane przez praw komor, ktra toczy t
sam objto krwi co komora lewa. Cinienie w ttnicach pucnych wynosi
zaledwie ok. 25/8 mm Hg, podczas gdy cinienie w duych ttnicach krenia
wielkiego wynosi, jak wiemy, ok. 120/80 mm Hg. Cinienie w yach pucnych
jest takie samo, jak w ssiadujcych z sercem yach krenia wielkiego, tj. ok.
0 mm Hg.
Naczynia pucne maj cienkie ciany i s rozcigliwe, std ich dua pojem
no. W naczyniach pucnych znajduje si ok. 1 I krwi, tj. V objtoci krwi
krcej. Objto krwi w pucach jest zmienna - zwiksza si podczas
wdechu, rwnolegle ze spadkiem cinienia wok naczy (p. str. 264). Spadek
5
KREW
T7
77
100
-100
90
90
80
80
Surowica70
70
60
60
-50
50
Prawidowy
(45 %)
W
W niedokrwistoci
(15%)
Ilociowo krew u czowieka stanowi ok. 6,5% ciaru ciaa u kobiety i ok. 7%
u mczyzny. Krew jest pynem nieprzezroczystym, czerwono zabarwionym,
ktry pozostawiony przez pewien czas w naczyniu rozdziela si na dwie
warstwy. W warstwie dolnej, wskutek wikszego ciaru waciwego, skupiaj
si komrki krwi, czyli tzw. elementy upostaciowane (morfotyczne). Nale do
nich krwinki czerwone, krwinki biae oraz pytki krwi. Pynna warstwa grna,
0 opalizujcym tawym zabarwieniu, nazywa si osoczem.
OSOCZE KRWI
Osocze stanowi objtociowo ok. 50-60% krwi.
Stosunek objtociowy osocza do elementw upostaciowanych oznaczamy
za pomoc specjalnego przyrzdu, zwanego hematokrytem. Jest to wska
rurka szklana zatopiona na jednym kocu, wyskalowana na sto podziaek.
Rurk tak wypenion krwi z dodatkiem niewielkiej iloci substancji zapobie
gajcej krzepniciu wirujemy z du szybkoci (3500 obrotw/min) przez p
godziny. Elementy upostaciowane, jako cisze, pod wpywem siy odrodko
wej opadaj na dno, a osocze zbiera si nad zbit warstw krwinek. Z podziaki
odczytujemy w procentach objto obu warstw (ryc. 185).
Osocze zawiera 90-92% wody i 8-10% substancji staych. Wikszo
substancji staych, bo ok. 7% caego osocza, stanowi biaka krwi. Biaka krwi
nie s jednorodne. Rni si one midzy sob pod wieloma wzgldami skadem aminokwasowym, budow chemiczn, struktur przestrzenn, wiel
koci czsteczek, adunkiem elektrycznym. Istniej rne sposoby klasyfikacji
biaek, najczciej oparte na metodach, jakimi si daj poszczeglne grupy od
siebie oddzieli. Tradycyjny podzia oparty na metodzie wysalania rozrnia
trzy gwne frakcje - albuminy (4%), globuliny (2,8%) i fibrynogen (0,4%).
Stosujc dokadniejsze i bardziej skomplikowane metody rozdziau mona
wyrni we frakcji globulinowej liczne podgrupy. Do waniejszych nale
gamma-globuliny bdce nosicielami przeciwcia oraz lipoproteidy odgrywa
jce wan rol w transporcie cia tuszczowych (lipidw). Wzgldne rozmiary
1 ciary czsteczkowe biaek osocza ilustruje ryc. 187.
Dziki duej wielkoci czsteczek biaka osocza w zasadzie nie przenikaj
przez cian naczy wosowatych, podczas gdy woda i rozpuszczone w niej
sole mineralne oraz inne substancje drobnoczsteczkowe przechodz przez
ni bez trudu.
Biaka osocza, gwnie albuminy, wywieraj cinienieonkotyczne rzdu ok.
25 mm Hg. Cinienie hydrostatyczne w naczyniach wosowatych wynosi ok. 38
mm Hg, przewysza zatem cinienie onkotyczne o ok. 7 mm Hg, Dziki tej
rnicy odbywa si filtracja pynu przez bon naczy wosowatych, powodu
jc stay niewielki prd pynu z naczy do przestrzeni midzykomrkowej,
a stamtd do naczy limfatycznych. Biaka osocza, gwnie albuminy, przyczy
niaj si do utrzymywania pynu w oysku naczyniowym. Spadek stenia
albumin w osoczuponiej 1 g % powoduje nadmiern ucieczk pynu z oyska
naczyniowego i powstawanie obrzkw.
Krew
5-6 I
56%
W.
Osocze
44%
Krwinki
300-600 tys/mm
4,5-5 mln/mm
Krwinki
pytkowe
(tromtjocyty)
Krwinki
czerwone
(erytrocyty)
Limfocyty 36 %
Kwasochonne
2-5 %
Obojtnochonne
57%
Zasadochonne
0,5 %
100 A
Na+
Cl-
Glukoza
f)i-globuliny
Hemoglobina
68000
Albuminy
69000
90000
a-i-lipoproteidy
V-globuliny
156000
200000
jj-i -lipoproteidy
1300000
- -i r r : . " *
T -
;':
" ^ c r w *
Fibrynogen
400000
Ryc. 187. Biaka osocza - wzgldne wielkoci czsteczek i ciary czsteczkowe.
T a b e l a 29
Zawarto elektrolitw
Elektrolity
Na
K
Stenie
Elektrolity
310-340 m g %
ci-
135-147 m m o l / l
14-22 m g %
HP0"
340-370 m g %
97-106 mmol/l
4
3,5-5,5 m m o l / l
Ca
Mg
9-11 m g %
4,7-5,3 mEq/l
2,6 m g %
2,2 m m o l / l
Stenie
HCO-3
Biako
2,5-4,5 m g %
1,5-2
mmol/l
26-32 mmol/l
18 m m o l / l
ODCZYN KRWI
W temperaturze ciaa pH krwi wynosi 7,4, a zatem krew oddziauje sabo
zasadowo. Stao stenia jonw wodorowych, czyli odczynu krwi, ma
wielkie znaczenie biologiczne, gdy nawet niewielkie przesunicia w kierunku
kwanym lub zasadowym prowadz do zaburze wielu procesw fizjologicz
nych. Wikszo procesw zwizanych z przemian materii ma tendencj do
zakwaszania ustroju.
Istnieje szereg bardzo czuych mechanizmw stabilizujcych stenie jonw
wodorowych. Nale tu przede wszystkim nerki i puca. Puca wydalaj
nadmiar kwasu wglowego w postaci CO2, nerki wydalaj nadmiar kwasw
w postaci soli kwanych, a nadmiar zasad w postaci wglanw, gwnie
sodowego.
Stao odczynu krwi zapewniaj jej waciwoci buforowe. Waciwoci
buforowe maj roztwory zawierajcy saby, tj. sabo zdysocjowany na jony,
kwas i sl tego kwasu z mocn zasad. Dodanie do takiego roztworu mocnego
kwasu lub ugu nie zmienia odczynu roztworu w tym stopniu, co dodanie tej
samej iloci kwasu lub zasady do wody. Najwaniejszym ukadem buforowym
krwi s: wodorowglany - kwas wglowy; w mniejszym stopniu: fosforany
pierwszo- i drugorzdowe, biaka krwi oraz hemoglobina -oksyhemoglobina.
Dziki tym waciwociom buforowym kwas mlekowy, fosforowy, siarko
wy, wglowy, powstajce w procesach przemiany, nie zmieniaj w sposb
widoczny pH krwi. Zmiany w odczynie krwi mog nastpi dopiero po
wyczerpaniu si zdolnoci buforowych krwi, do czego prowadz np. niektre
choroby.
KRZEPNICIE KRWI
Wynaczyniona krew czowieka po 3-4 min zaczyna krzepn i po 5-6 min
zamienia si w galaretowaty skrzep, ktry przybiera ksztat naczynia, w ktrym
odbywa si krzepnicie. Krzepnicie krwi polega na przemianie rozpuszczone
go we krwi biaka - fibrynogenu w posta nierozpuszczaln - fibryn, czyli
wknik. Przy krzepniciu wknik wytrca si w postaci cienkich, spltanych
ze sob nici, ktre obejmuj elementy upostaciowane, wskutek czego skrzep
ma barw czerwon.
Osocze, oddzielone od elementw upostaciowanych, krzepnie tak samo, jak
pena krew. Osocze mona uzyska np. przez odwirowanie krwi w niskiej
temperaturze, ktra zapobiega krzepniciu. Skrzep otrzymany z odwirowane
go osocza ma budow drobnowknist i biae zabarwienie.
Substancje przeciwkrzepliwe
Substancje zapobiegajce lub utrudniajce powstawanie skrzepu nosz
nazw rodkw przeciwkrzepliwych. Krzepniciu krwi in vitro mona, jak
wspomniano, zapobiec usuwajc z niej jony wapnia. Uywa si w tym celu
substancji wicych wap, takich jak szczawian, cytrynian lub wersenian
sodowy.
LIMFA
Limf (chonka) nazywamy pyn tkankowy, ktry wchodzi z przestrzeni
midzykomrkowych do naczy limfatycznych. Skad limfy jest zbliony do
skadu osocza, z tym e zawiera ona znacznie mniej biaka. Zastj limfy
doprowadza do jej krzepnicia i powstawania obrzkw.
Limfa z licznych naczy limfatycznych dostaje si ostatecznie prze przewd
piersiowy (ductus thoracicus) do krwi ylnej. Na drodze naczy limfatycznych
znajduj si liczne wzy chonne (limfatyczne) wytwarzajce limfocyty. Std
pochodzi wiksza cz limfocytw znajdujcych si we krwi.
Do naczy limfatycznych krezki w jamie brzusznej wchaniane s tuszcze
w postaci tzw. chylomikronw; nadaj one limfie odpywajcej z jelit podczas
trawienia tuszczu wygld mleczny.
2,2 um
Komrka wtrobowa,
w ktrej nastpuje
sprzganie bilirubiny
z kwasem glukuronowym
ledziona
USS
-o
J Komrka
siateczkowo-rdbonkowa
gwiadzista
Bilirubina
porednia
nie przechodzi
przez nerk
Pcherzyk
ciowy
Mocz
Jelito
Q
Krwinka czerwona
Ka
zabarwiony
na brzowo
Bilirubina porednia
<) nierozpuszczalna w wodzie
Kw. glukuronowy
^
Urobilinogen
Bilirubina bezporednia
zwizana z kw. glukuronowym
rozpuszczalna w wodzie
++
+ + +
SZPIK KOSTNY
Szpik kostny wypeniajcy jamy szpikowe koci jest miejscem powstawania
krwinek czerwonych, granulocytw, pytek krwi oraz w maym stopniu -take
limfocytw i monocytw.
Do 20 roku ycia szpik jest czynny we wszystkich kociach. Po tym okresie
szpik wypeniajcy jamy szpikowe koci dugich staje si nieczynny. Wskutek
nagromadzenia si w nim tuszczu czynny szpik czerwony", zamienia si na
nieczynny szpik ty".
Szpik zawiera dwa szeregi komrek - ukadu biaokrwinkowego (75%)
i czerwonokrwinkowego (25%). Komrki te stanowi rne etapy wyksztaca
nia si ostatecznych komrek krwi. Okrelanie ich wzajemnych proporcji
ilociowych ma due znaczenie w hematologii.
KRWINKI BIAE
3
Limfocyty
Wiksza cz limfocytw wytwarzan jestwwzach chonnych (limfatycz
nych) i ledzionie; stosunkowo niewielka cz-w szpiku kostnym. Limfocyty
nale do komrek immunokompetentnych - tj. zdolnych do wytwarzania
przeciwcia, o czym bdzie mowa dalej. Odrnia si limfocyty mae i due.
Limfocyty mae (rednicy 6-10 \ i m ) wygldaj prawie jak jdra komrkowe
otoczone znikom iloci cytoplazmy. Limfocyty due maj rednic ok. 12-16
u.m o jdrze jajowatym i nieco wikszej iloci przejrzystej cytoplazmy.
Monocyty
Monocyty s czynnymi fagocytami, podobnie jak granulocyty obojtnochonne.
-v
UKAD SIATECZKOWO-RDBOIMKOWY
Antygeny
Czynniki wywoujce reakcje immunologiczne nazywamy antygenami. Pod
wzgldem chemicznym s to najczciej substancje biakowe poczone
z lipidami lub wglowodanami. Niekiedy antygenem moe by take substan
cja niebiakowa; przypuszcza si jednak, e po to, aby wywoa reakcj
immunologiczn, musi ona najpierw poczy si z jakim biakiem ustroju.
Ustrj rozpoznaje wasne biaka i nie reaguje na nie, jeeli jednak takie wasne
biako poczy si z jak inn substancj obc, np. penicylin, wwczas staje
si dla ustroju obce" - nabiera cech antygenu.
W niektrych sytuacjach, z przyczyn niezupenie jeszcze poznanych, antyge
nem moe si sta wasne biako. Powstajca wwczas reakcja immunologicz
na staje si podoem tzw. chorb autoimmunologicznych (chorb z autoagresji).
Przeciwciaa
Wtargnicie do ustroju antygenu pociga za sob wytwarzanie swoistego
przeciwciaa, ktrym jest biako o budowie chemicznej dopasowanej do
danego antygenu jak klucz do zamka". Przeciwciaa takie mog kry
w surowicy krwi we frakcji gamma-globulinowej albo te pozostawa zwiza
ne z niektrymi tkankami.
Mechanizm powstawania przeciwcia
Mechanizm powstawania przeciwcia jest dzi przedmiotem intensywnych
bada i w ostatnich latach dokonano w tej dziedzinie duego postpu. Rzecz
w tym, i te, skdind bardzo korzystne dla organizmu reakcje obronne,
stanowi rwnoczenie najwiksz przeszkod dla skutecznego przeszczepia
nia narzdw, powodujc odrzucanie przeszczepw. Wedug dzisiejszych
pogldw kluczow rol w tych reakcjach.odgrywaj limfocyty. Antygen styka
si w ustroju z milionami limfocytw, ktre maj rnorodnie uksztatowane
struktury chemiczne na swej powierzchni. Zetknicie si limfocytu, ktrego
uksztatowanie powierzchni pasuje" do struktury chemicznej antygenu,
pobudza (warunkuje) limfocyt do szybkiego mnoenia si i produkcji przeciw
cia. Limfocyty ulegaj przy tym przemianie na komrki plazmatyczne i te
dopiero s miejscem wytwarzania przeciwcia wyzwalanych do krwi w postaci
swoistej globuliny.
Z przyczyn dotychczas nie znanych zdarza si niekiedy tak, e jedna taka
komrka plazmatyczna zaczyna si rozmnaa w sposb nie kontrolowany
i wypierajc niejako wszystkie inne plazmocyty nabiera cech nowotworu
zwanego plasmocytoma (szpiczak). Takie komrki produkuj w duej iloci
jeden rodzaj biaka o charakterze przeciwciaa, niepotrzebnego zreszt ustrojo
wi. Uzyskane wanie z takich przypadkw due iloci jednorodnego biaka
umoliwiy badaczom dokadne poznanie budowy chemicznej i struktury
przestrzennej przeciwcia.
Grasica
Grasica opisana w innym miejscu (p. str. 515), we wczesnym okresie ycia,
jest pierwotnym rdem limfocytw, ktre wywdrowuj z niej, tworzc w r
nych miejscach kolonie - w wzach chonnych, ledzionie, szpiku kostnym,
migdakach, wyrostku robaczkowym.
Ryc. 191. Schemat dziaania przeciwcia - wizanie antygenw powierzchniowych przez przeciw
ciaa w kompleksy ulegajce wytrceniu.
1
"%!?!''
A (anty B)
B (anty A)
IfSIi
A (anty B)
B (anty A)
A (anty B)
B (anty A)
AB
A (anty B)
B (anty A)
Ryc. 192. Oznaczanie grup krwi. 7 - Nie ma aglutynacji ani w surowicy grupy B (anty A) - k r w i n k i
nale do grupy 0 . 2 - A g l u t y n a c j a wystpuje tylko w surowicy grupy B (anty A ) - k r w i n k i nale do
grupy krwi A. 3 - Aglutynacja w surowicy grupy A (anty B) - krwinki nale do krwi grupy B. 4 Aglutynacja w obu surowicach wzorcowych (anty A i anty B) - krwinki nale do krwi grupy AB.
UKAD NERWOWY
NEURON
Podstawowym elementem ukadu nerwowego jest komrka nerwowa
z odchodzcymi od niej wypustkami. W roku 1891 niemiecki anatom, W.
Waldayer, nazwa taki element neuronem. Rycina 194 przedstawia powikszo
ny schemat neuronu. Widnieje na nim bakowate ciao komrkowe, od
ktrego na obwodzie odchodzi szereg rozgaziajcych si wypustek. Liczne
krtkie wypustki tworzce drzewkowate rozgazienia nazywaj si dendrytami. Jedna wypustka jest duga, pokryta zwykle tuszczow jasn otoczk, tzw.
osonk mielinow, i nosi nazw neurytu lub aksonu. Niektre aksony osiga
j dugo jednego metra.
Pojcie o wzajemnych proporcjach poszczeglnych czci neuronu moe
da nastpujce porwnanie: gdyby ciao neuronu, ktrego akson biegnie do
mini stopy, miao wielko piki tenisowej, to dendryty zajyby przestrze
44444+++++++++44444+++4+44+4+4
impuls
tt+^ + ffff
+ + 44+#++4444+++ + + +
4+444+444
" 4 + \ + 4 4- 4-4-44-
+ +,--y
'.-U-j-y-n+y
+ + + + + +
+ 4 4 4
4 + + + + + + 4 ++ + + + + - n
,+ + + +.4 + 4.4
^'^++'++4'
+4+4+44++4 4444++4H
Ryc. 193. Schemat wdrwki pobudzenia w nerwie (opis w tekcie).
Dywergencja
A
Ryc. 194. Zbieno i rozbieno neuronw. A - Aksony trzech neuronw tworz kontakt
synaptyczny z jedn komrk nerwow. S - Jeden akson tworzy poczenia z komrkami trzech
neuronw (wg Grollmana).
RDZE KRGOWY
Rdze krgowy (medulla spinalis) ma ksztat grubego sznura, nieco spasz
czonego w kierunku strzakowym, o przecitnej rednicy 1 cm, barwy biaej
o ciarze ok. 30 g. Umieszczony jest w kanale krgowym. Rozpoczyna si on
bez wyranej granicy od rdzenia przeduonego i rozciga na przestrzeni okoo
45 cm, od I krgu szyjnego do grnej krawdzi II krgu ldwiowego, gdzie
koczy si stokiem rdzeniowym. Rdze nie wypenia wic kanau rdzeniowe
go cakowicie, lecz jest od niego krtszy.
Od rdzenia odchodz parzyste nerwy rdzeniowe (nerw spinae). Poszcze
glne otwory midzykrgowe, przez ktre wychodz odpowiednie nerwy
rdzeniowe, s przesunite wzgldem rdzenia ku doowi. Wskutek tego nerwy
wychodzce z dolnych odcinkw rdzenia, zanim osign waciwe otwory
midzykrgowe, biegn na znacznej przestrzeni wewntrz kanau krgowego.
Zesp tych nerww, otaczajcych ni kocow, nosi nazw ogona koskiego
(cauda equina). W zalenoci od okolicy rdzenia, z ktrej odchodz nerwy,
rozrniamy w nim czci: szyjn, piersiow, ldwiow i krzyowo-guziczn.
rednica rdzenia nie jest rwnomierna na caej jego dugoci. W odcinkach,
z ktrych wychodz korzenie nerww przeznaczonych dla koczyn, rdze ma
dwa wrzecionowate zgrubienia: zgrubienie szyjne - na przestrzeni od II krgu
szyjnego do II krgu piersiowego, oraz zgrubienie ldwiowe, cignce si od
X do XII krgu piersiowego.
Na powierzchni zewntrznej rdzenia widniej w linii przyrodkowej dwie
bruzdy: gbsza od przodu, zwana szczelin porodkowa przedni, oraz
Ni kocowa
A
P
Ryc. 195. Rdze krgowy (1:1): A-
dziel kad poow rdzenia na trzy sznury: przedni, boczny i tylny. S one
utworzone przez pczki wkien nerwowych, przebiegajce podunie
w rdzeniu.
Korzenie brzuszne (radices ventrales) skadaj si z wkien ruchowych,
zdajcych do mini szkieletowych. W skad korzeni grzbietowych (radices
dorsales) wchodz wkna czuciowe, idce od komrek pooonych w odpo
wiednich zwojach rdzeniowych (ganglia spinalia). Korzenie brzuszne i grzbie
towe cz si ze sob bocznie od zwoju rdzeniowego, tworzc mieszany nerw
rdzeniowy (nervus spinalis).
U czowieka wychodzi z rdzenia 31 par nerww: 8 szyjnych, 12 piersiowych,
5 ldwiowych, 5 krzyowych i 1 para nerww guzicznych. Kadej parze
nerww odpowiada odcinek, zwany segmentem rdzeniowym. Poszczeglne
segmenty oraz nerwy rdzeniowe oznacza si pierwsz liter aciskiej nazwy
odcinka z podaniem kolejnej liczby segmentu, np. d (cervicalis primus) pierwszy szyjny, Th (thoracalis tertius-trzeci piersiowy), L (lumbalis quintus
- pity ldwiowy), S (sacralis tertius - trzeci krzyowy), C (coccygeus guziczny).
3
Odruch
Czynnoci ukadu nerwowego, podobnie jak i jego budowa, s niezwykle
zoone. Mimo to jednak mona wyodrbni pewien elementarny akt czynno
ci ukadu nerwowego, ktry pozwala ustali jedn wspln zasad czynnoci
tego ukadu dla wszystkich przedstawicieli wiata zwierzcego, a w tej liczbie
i czowieka. Tym zasadniczym aktem jest odruch (ref/ex).
Odruchem nazywamy automatyczn reakcj na bodziec zewntrzny lub
wewntrzny, zachodzc przy udziale orodkowego ukadu nerwowego. Ka
dy odruch rozpoczyna si pod wpywem bodca dziaajcego na zakoczenia
nerwowe, ktre znajduj si w narzdach nerwowych, zwanych receptorami,
i koczy si jak zmian czynnoci ustroju.
Wszystkie receptory mona podzieli na trzy grupy: 1) eksteroreceptory,
czyli narzdy zmysw, umieszczone na zewntrznej powierzchni ciaa; 2)
proprioreceptory, tj. zakoczenia nerwowe w narzdach ruchu - miniach,
cignach i stawach; 3) wisceroreceptory, tj. zakoczenia nerwowe w narz
dach wewntrznych.
Zalenie od tego, w ktrej z wyej wymienionych grup receptorw odruch
si rozpoczyna, rozrniamy odruchy: eksteroceptywne, proprioceptywne
i wisceroceptywne.
Znamy bardzo duo najrozmaitszych odruchw, np. przy mechanicznym
podranieniu podeszwowej powierzchni skry stopy wystpuje odruchowe
apki i pocieraniu jej o tuw. Wystarczy jednak zniszczy rdze krgowy, np.
przez woenie do kanau krgowego sondy, a wszystkie odruchy znikaj.
Kady odruch rozpoczyna si od podranienia zakocze nerwowych w ja
kim receptorze. Powstajce tu pobudzenie zostaje przekazane przez wkna
nerwowe dorodkowe do orodkowego ukadu nerwowego. Wkna dorodkowe s wypustkami komrek nerwowych, skupionych na zewntrz mzgu
i rdzenia krgowego, w zwojach rdzeniowych. W najprostszym przypadku
pobudzenie zostaje przekazane neuronowi orodkowemu (ruchowemu), ktry
je doprowadza do odpowiedniego narzdu (minia, gruczou), wprawiajc
go w stan czynny. Na rycinie 196 przedstawiono schematycznie tzw. odruch
rozcigania. Rozciganie minia poczonego nerwami z rdzeniem powoduje
odruchowy jego skurcz. Znajdujce si w miniu proprioreceptory w postaci
tzw. wrzecion miniowych reaguj na bodziec rozcigania w ten sposb, e
wysyaj impulsy do orodka ruchowego w rdzeniu, skd neuron ruchowy
wysya impulsy przez akson ruchowy do minia. Dla wywoania tego odru
chu wystarcza wyduenie wrzeciona o uamek centymetra. Odruch ten ma
olbrzymie znaczenie dla utrzymania postawy ciaa.
Drog, ktr wdruje pobudzenie w czasie odruchu, nazywamy ukiem
odruchowym. Opisany wyej uk odruchowy skada si z dwch neuronw.
Wikszo fizjologw sdzi jednak, e uk odruchowy przewanie musi si
skada co najmniej z trzech neuronw; pomidzy neuron czuciowy a ruchowy
zostaje wczony trzeci neuron poredni (kontaktowy), ktrego wypustki nie
wychodz poza orodkowy ukad nerwowy, lecz rozprowadzaj pobudzenie
w granicach tego ukadu. Wskutek tego pobudzenie rozszerza si i obejmuje
znaczne obszary orodkowego ukadu nerwowego. Nazywamy to promienio
waniem (irradiacj) pobudzenia.
Jeeli w opisanym wyej dowiadczeniu z odmdon ab wywoamy
odruch pocierania, to ruchy pocierania wykonuje zawsze apka tej strony, na
ktrej przyoylimy bibu z kwasem. Jeeli dowiadczenie zmienimy w ten
sposb, e apk t amputujemy, to po jaki czasie wystpi odruch pocierania
po stronie przeciwnej. Wytumaczy to zjawisko mona tylko w ten sposb, e
pobudzenie rozeszo si w rdzeniu aby i objo orodki ruchowe, zarzdzajce
ruchami strony przeciwnej.
Im silniejszy jest bodziec i im duszy czas jego dziaania, tym wiksze
obszary orodkowego ukadu nerwowego obejmuje pobudzenie promieniuj
ce z jednego punktu.
Worek ten skada si z dwch blaszek, przy czym blaszka zewntrzna stanowi
okostn kanau krgowego. Szczelinowata, lecz dosy pojemna, przestrze
zawarta midzy tymi blaszkami, wypeniona przejrzystym pynem tkanko
wym, tkank tuszczow i splotami ylnymi, nazywa si jam nadtwardwkow. Wska szczelina pomidzy blaszk wewntrzn opony twardej a pajczynwk nazywa si jam podtwardwkow.
Blaszka wewntrzna opony twardej, umocowana jest w otworach midzykrgowych, otaczajc na ksztat rkawa wychodzce przez nie korzenie nerwo
we. W obrbie otworw midzykrgowych cienka blaszka pajczynwki czy
si z opon tward. Przestrze zawarta midzy pajczynwk a opon mikk
nazywa si jam podpajczynwkow. Wypenia j pyn mzgowo-rdzeniowy (liquor cerebrospinalis).
Jama podpajczynwkow rdzenia czy si z jam podpajczynwkow
mzgowia, co ma due znaczenie dla krenia pynu mzgowo-rdzeniowego.
Rozszerzajca si u dou cz jamy podpajczynwkowej rdzenia, w ktrej
znajduje si tylko ogon koski, nazywa si zbiornikiem kocowym. Ze
zbiornika tego mona wydoby pyn mzgowo-rdzeniowy drog nakucia
ldwiowego, bez obawy uszkodzenia rdzenia. Opona mikka, ktra przylega
cile do rdzenia, zawiera liczne rozgazienia naczy krwiononych, ktre
wnikaj w jego misz.
Od pokrywajcej rdze opony mikkiej odchodz w linii bocznej z kadej
strony poprzecznie ustawione wyrostki cienkiej, lecz mocnej, blaszki w kszta
cie zbkw, zwajcych si w kierunku bocznym. Zbki te, w liczbie 23 z kadej
strony, tworz wizado zbkowane (ligamentum denticulatum). Wierzchoki
tych zbkw zrastaj si z pajczynwk, ustalajc w ten sposb rdze.
Widzimy wic, e rdze krgowy, zawieszony na wizadle zbkowanym
i korzonkach rdzeniowych, pywa rwnoczenie w pynie mzgowo-rdzeniowym, co razem z poduszk z tkanki tuszczowej i splotw ylnych, wypeniaj
cych jam nadtwardwkow, chroni go od wstrzsw i urazw mechanicz
nych.
OPONY MZGOWIA
Mzgowie otaczaj trzy opony (meninges encephali): zewntrzna - opona
twarda (dura mater), rodkowa - pajczynwk (arachnoidea) i wewntrzna,
przylegajca bezporednio do tkanki mzgowej - opona mikka (pia mater).
Pajczynwka mzgowia
Pajczynwka (arachnoidea encephali) jest cienk bon cznotkankow,
ktr oddziela od opony twardej wosowata jama podtwardwkow. Z pooo
n pod ni opon mikk zrasta si pajczynwka tylko na wypukych
powierzchniach zakrtw mzgowych. Nad bruzdami i szczelinami opona ta
przerzuca si, nie zagbiajc si w nie, wskutek czego pomidzy opon
mikk a pajczynwka powstaje szereg wikszych i mniejszych przestrzeni,
ktre si ze sob komunikuj i w caoci nosz nazw jamy podpajczynwkowej (cavum subarachnoideale). Wiksze przestrzenie podpajczynwkowe
nosz nazw zbiornikw (cisternae subarachnoideales).
Jama podpajczynwkowa jest wypeniona pynem mzgowo-rdzeniowym, ktry wydostaje si z komory czwartej do zbiornika, otaczajcego rdze
przeduony i mdek (zbiornik mdkowo-rdzeniowy), przez dwa parzyste
otwory boczne i nieparzysty otwr porodkowy komory czwartej.
Pyn mzgowo-rdzeniowy
Pynem mzgowo-rdzeniowym (liquor cerebrospinali) nazywamy ciecz,
wypeniajc komory mzgu oraz przestrzenie podpajczynwkowe mzgo
wia i rdzenia krgowego. Pyn mzgowo-rdzeniowy powstaje w splotach
naczyniwkowych w wyniku przesczania si wody i pewnych skadnikw
osocza krwi. Objto pynu mzgowo-rdzeniowego wynosi u czowieka
dorosego od 100 do 250 ml. Pyn jest przejrzysty, bezbarwny, o ciarze
waciwym 1,006. Skad pynu mzgowo-rdzeniowego przedstawia tab. 30.
Cinienie pynu mzgowo-rdzeniowego wynosi 150 mm supa wody.
Z komr mzgowych pyn mzgowo-rdzeniowy wydostaje si do jamy
podpajczynwkowej przez otwory w komorze czwartej. Gwnym miejscem
wchaniania si pynu z jamy podpajczynwkowej s ziarnistoci pajczynwki (granulationes arachnoideales), wpuklajce si do zatoki strzakowej
grnej i jej uwypukle bocznych.
Obecno pynu mzgowo-rdzeniowego przyczynia si do rwnomiernego
rozkadu cinienia w jamie czaszki. Moemy powiedzie, e mzgowie jest
zanurzone w pynie mzgowo-rdzeniowym, co te chroni je przed urazami.
T a b e l a 30
Skadniki
mg%
Biako
15-55
Glukoza
50-80
4- 6
Wap
Potas
Chlorek sodowy
720-750
12-17
Fosfor nieorganiczny
1,25-2,0
Wodorowglany (% obj.)
40-60
MZGOWIE
Mzgowiem (encephalon) nazywamy cz orodkowego ukadu nerwo
wego, umieszczon w jamie czaszki. W skad mzgowia wchodzi mzg
{cerebrum), mdek (cerebellum) i rdze przeduony {medulla oblongata).
Dla celw fizjologicznych i klinicznych dzielimy mzgowie na mzg (cereb
rum) i pie mzgu (truncus cerebri). Mzgiem nazywamy pkule mzgowe
i cz wzrokow podwzgrza, pniem - pozosta cz mzgowia.
Przecitny ciar mzgowia wynosi 1375 g u mczyzn i 1240 g u kobiet.
Mzgowie noworodkw mskich way 340 g, eskich - 330. Ciar i wielko
mzgowia podlegaj duym wahaniom osobniczym. Midzy ciarem mz
gowia a uzdolnieniem jego posiadacza nie ma wspzalenoci.
Zestawienie ciaru mzgowia czowieka z ciarem mzgowia przedstawi
cieli rozmaitych gatunkw ssakw wykazuje, e tylko u niewielu najpotniej
szych ssakw, takich jak so i wieloryb, ciar bezwzgldny mzgowia jest
Bruzda
rodkowa
Rdzcn
przeduony
mzgowych. Ograniczaj one trjktne zagbienie, zwane doem midzykonarowym, na dnie ktrego ley istota dziurkowana tylna. Przebijaj j liczne,
wnikajce tdy do mzgu naczynia krwionone, po ktrych oderwaniu pozos
taj drobne otworki.
4. Ciaa suteczkowate (corpora mamillaria) - biae wzgrki pooone ku
przodowi od istoty dziurkowanej tylnej.
5. Guz popielaty (tuber cinereum) jest wypukleniem przylegajcym z tyu
do cia suteczkowatych. Ku doowi guz popielaty przechodzi w zwajcy si
lejek (infundibulum), na ktrym niejako zawieszona jest przysadka (hypophysis cerebri), umieszczona w dole przysadki na grnej powierzchni trzonu koci
klinowej.
6. Skrzyowanie wzrokowe (chiasma opticum) przylega do guza popielate
go od przodu; w bok i ku tyowi z kadej strony odchodzi od skrzyowania
wzrokowego pasmo wzrokowe (tractus opticu), ku przodowi za - nerw
wzrokowy (nervus opticu).
7. Nad skrzyowaniem wzrokowym znajduje si cienka blaszka istoty sza
rej, zwana blaszk kracow mzgu (lamina terminalis).
8. Bocznie i ku przodowi od skrzyowania wzrokowego znajduje si istota
dziurkowana przednia (substantia perforata anterior).
9. Na powierzchni dolnej patw czoowych widnieje po kadej stronie
podune pasmo wchowe (tractus olfactoriu), biegnce prawie rwnolegle
do szczeliny podunej mzgu. Pasmo wchowe rozpoczyna si na przodzie
zgrubieniem, zwanym opuszk wchow (bulbus olfactoriu) i koczy si
w tyle trjktem wchowym.
Ciao modzelowate
Zakrt obrczy
Komora III
Splot naczyniw
kowy komory III
Zakrt
czoowy
grny
^Szyszynka
Przegroda^ "
.
"
przezroczysta
Skrzyowanie wzi.iowe
Rdze przeduony
Ryc. 199. Powierzchnia przyrodkow mzgu.
Rdze przeduony
Rdze przeduony (medulla oblongata) czy si z rdzeniem krgowym bez
wyranej granicy. Umown granic anatomiczn jest tu paszczyzna, przecho
dzca przez brzegi otworu wielkiego koci potylicznej.
Przez rdze przeduony przebiegaj wszystkie impulsy, idce z mzgu do
rdzenia krgowego i odwrotnie - z rdzenia do mzgu.
U gry rdze przeduony ma wyran granic; po stronie przedniej tworzy
j tylny brzeg mostu.
Na dolnej (przedniej) powierzchni rdzenia przeduonego widniej dwa
wypuke biae pasma, zwane piramidami (pyramides), ktre s utworzone
przez wkna drogi piramidowej (tractus pyramidalis), czce komrki nerwo
we kory mzgowej z komrkami rogw przednich rdzenia krgowego. Wi
ksza cz wkien drogi piramidowej przechodzi na stron przeciwn, two
rzc skrzyowanie piramid, widoczne na dnie szczeliny porodkowej przed
niej.
Sznurom bocznym rdzenia krgowego odpowiadaj takie same sznury
rdzenia przeduonego, koczce si zgrubieniem, zwanym oliwk. Przebiega
j tdy wkna drogi mdkowo-rdzeniowej grzbietowej.
Kana rodkowy rdzenia krgowego po przejciu do rdzenia przeduonego
stopniowo si rozszerza i wychodzi na tyln jego powierzchni. Dno tego
rozszerzonego kanau ma ksztat rombu i nosi nazw dou rwnolegobocznego (fossa rhomboidea).
Od tyu d rwnolegoboczny jest pokryty tylko opon mikk, ponad ktr
ley mdek. Opisane wyej rozszerzenie kanau rodkowego, ktrego dno
stanowi d rwnolegoboczny, nosi nazw komory czwartej (ventriculus
quartus). Ku grze komora czwarta zwa si ponownie i przechodzi w wski
przewd, zwany wodocigiem mzgu, ktry czy si z ponownym rozszerze
niem - komor trzeci, pooon ju w midzymzgowiu.
Komora czwarta poczona jestzjam podpajczynwkow trzema otwora
mi; jeden nieparzysty otwr porodkowy komory czwartej ley w kcie
dolnym dou rwnolegobocznego, dwa parzyste otwory boczne znajduj si
w ktach bocznych tego dou.
W rdzeniu przeduonym, podobnie jak w rdzeniu krgowym, wystpuj
skupienia istoty szarej, z ktrych wychodz na obwd nerwy; s to jdra
nerww czaszkowych. Rozmieszczenie tych jder i wychodzcych z nich
nerww nie ma jednak tej prawidowoci odcinkowej, jaka charakteryzuje
rdze krgowy.
Spord 12 par nerww czaszkowych 8 odchodzi od rdzenia przeduonego.
S wrd nich nerwy czuciowe (dorodkowe), ruchowe (odrodkowe) i mie
szane.
Rdze przeduony stanowi skupienie orodkw nerwowych dla szeregu
wanych czynnoci odruchowych, ktre s zwizane z odchodzcymi od niego
wymienionymi wyej nerwami czaszkowymi. Do odruchw odbywajcych si
przy udziale rdzenia przeduonego nale takie czynnoci, jak ssanie, ucie,
Tyomzgowie wtrne
W skad tyomzgowia wtrnego (metencephalon) wchodzi most (pons)
i mdek (cerebellum).
Most jest wyranie odgraniczony od ssiednich czci mzgowia tylko po
stronie podstawnej - ma on ksztat grubego walca uoonego poprzecznie.
rdmzgowie
rdmzgowie {mesencephalon) jest krtk czci pnia mzgowego,
czc midzymzgowie z mostem i mdkiem. W skad rdmzgowia
wchodz dwa konary mzgowe (pedunculi cerebri) i blaszka pokrywy rd
mzgowia (lamina tecti mesencephali). Konary mzgowe znajduj si po
stronie podstawnej - wchodz one pod ktem ostrym z mostu i pograj si
w pkulach mzgowych. Pomidzy konarami znajduje si wspomniany d
midzykonarowy (fossa interpeduncularis) i na jego dnie - istota dziurkowa
na tylna (substantia perforata posterior).
We wntrzu rdmzgowia przebiega wski kana, zwany wodocigiem
mzgu (aqueductus cerebri), czcy komor czwart z komor trzeci, poo
on w midzymzgowiu.
Blaszka pokrywy rdmzgowia (lamina tecti mesencephali) ley po stro
nie grzbietowej, tj. nad wodocigiem, i jest zakryta sigajcymi jeszcze dalej ku
tyowi pkulami mzgowymi. Blaszka ta skada si z dwch par wzgrkw:
grnych (colliculi superiores) i dolnych (colliculi inferiores).
W cianie dolnej wodocigu mzgu znajduj si jdra ruchowe nerww III
i IV. Nerw III okoruchowy (n. oculomotoriu) wychodzi ze rdmzgowia na
powierzchni podstawnej mzgu w dole midzykonarowym, natomiast nerw
IV, bloczkowy (n. trochleari) jest jedynym spord nerww mzgowych,
ktry ukazuje si na powierzchni grzbietowej pnia mzgu, skd kieruje si ku
podstawie wok bocznej powierzchni konara mzgowego.
Kresomzgowie
Kresomzgowie (telencephalon) jest t czci ukadu nerwowego, ktra
w sposb istotny rni czowieka od pozostaych przedstawicieli wiata
zwierzcego. Kresomzgowie osiga u czowieka najwyszy stopie rozwoju;
przewysza ono wszystkie pozostae czci mzgowia zarwno rozmiarami,
jak i rnorodnoci funkcji. Powstajc z pierwszego pcherzyka mzgowego,
kresomzgowie przybiera w trakcie rozwoju embrionalnego posta dwch
pkul mzgowych (hemispheria cerebri), poczonych ze sob szerokim
i do grubym pczkiem istoty biaej, zwanej ciaem modzelowatym (corpus
callosum).
Pkule mzgowe
W skad pkul mzgowych (hemispheria cerebri) wchodzi paszcz mzgu
(pallium), wchomzgowie (rhinencephalon) i omwione ju wyej jdra
podkorowe tworzce ciao prkowane (corpus striatum).
Paszcz skada si z istoty bjaej pokrytej od zewntrz istot szar, czyli kor
(cortex cerebri). Istota biaa utworzona jest z czterech rodzajw wkien
nerwowych. S to wkna: 1) odkorowe lub odrodkowe, tj. odchodzce od
komrek kory mzgowej, 2) dorodkowe, tj. zdajce do komrek kory, 3)
asocjacyjne, czce rne okolice kory mzgowej i 4) spoidowe, czce
pkule mzgowe.
Kora
Kora mzgowa tworzy na powierzchni mzgu liczne fady. Gdyby mona
byo je rozprostowa i wygadzi, kora zajaby powierzchni odpowiadajc
czoowe: grny, rodkowy i dolny, rozdzielone dwiema bruzdami: czoow grn i czoow doln.
Zakrt czoowy grny (gyrus frontalis superior) rozpoczyna si na przyrodkowej powierzchni
pkuli i dochodzi do bruzdy czoowej grnej. Zakrt czoowy rodkowy (gyrus frontalis
medius)
ley pomidzy bruzd czoow grn a doln, zakrt czoowy dolny - midzy bruzd czoow
doln a szczelin boczn. Dwie przednie gazie szczeliny bocznej wrzynaj si w obszar zakrtu
czoowego dolnego (gyrus
frontalis
interior)
wstpujc.
Na powierzchni dolnej pata czoowego przebiega rwnolegle do szczeliny podunej mzgu
bruzda wchowa (sulcus olfactoriu), do ktrej przylega opuszka wchowa (bulbus
olfactoriu)
Wchomzgowie
Wchomzgowie (rhinencephalon) skada si z czci obwodowej i czci orodkowej, czyli
korowej. Do czci obwodowej nale: opuszka wchowa, pasmo wchowe i trjkt wchowy.
Obwodowa cz skada si gwnie z wkien nerwowych, przewodzcych bodce wchowe do
czci korowej. Najwaniejszymi skadnikami czci orodkowej wchomzgowia s: omwiony
wyej zakrt obrczy i jego cie oraz wpuklajcy si do wntrza rogu dolnego komory bocznej hipokamp.
Wkna nerwowe, czce rne okolice wchomzgowia obu pkul, tworz tzw. sklepienie
(fornix). Ma ono ksztat litery X, ktra sw czci rodkow zronita jest z ciaem modzelowatym
i bierze udzia w utworzeniu stropu komory trzeciej.
Orodki korowe
Liczne obserwacje kliniczne oraz badania polegajce na dranieniu sabym
prdem elektrycznym rnych obszarw kory mzgowej odsonitych w cza
sie zabiegw neurochirurgicznych wiadcz o tym, e pewne okolice kory s
zwizane z okrelonymi czynnociami. Okolice takie nazywamy orodkami
korowymi.
Orodkami ruchowymi (lub polem ruchowym) kory s te jej czci, ktre po
podranieniu wywouj reakcj ruchow z grup miniowych. Orodki rucho
we pooone Sc, w pamie kory tworzcym zakrt przedrodkowy. Znajduj si
tu komrki olbrzymie (Betza) o ksztacie piramidy, zwane take komrkami
piramidalnymi. Aksony tych komrek biegn przez torebk wewntrzn,
rdmzgowie i most do rdzenia, tworzc szlak mzgowo-rdzeniowy, zwany
te piramidowym.
Droga ta zawiera ok. 34000 dugich wkien mielinowych po kadej stronie.
Wkna te krzyuj si, tj. wkna idce od lewej pkuli przechodz na stron
praw rdzenia krgowego. Skrzyowanie to nastpuje w obrbie pnia mzgo
wego. Skutkiem tego minie jednej strony ciaa pozostaj pod kontrol
orodkw strony przeciwnej. Dlatego uszkodzenie, np. przez wylew krwi, pola
ruchowego lub wkien szlaku korowo-rdzeniowego ponad poziomem ich
skrzyowania powoduje poraenie mini po stronie przeciwnej ciaa.
Obszar kory odpowiadajcy zakrtowi zarodkowemu, zwany polem somestetycznym, zawiera orodki czuciowe, odbierajce wraenia dotyku,
ciepa, chodu oraz informacje o ruchach miniowych. Czucie blu prawdo
podobnie nie jest reprezentowane w korze mzgowej.
Wraenia suchowe docieraj do patw skroniowych. Orodki suchowe
znajduj si w zakrcie skroniowym grnym. Okolice przylegajce do pola
suchowego peni funkcj kojarzeniow, zwizan z interpretacj dwikw m. in. rozumieniem mowy.
Zniszczenie okolicy tylnej zakrtu skroniowego grnego powoduje utrat
zdolnoci rozumienia sw. Nazywa si to afazj suchow. Chory syszy, co
si do niego mwi, ale nic z tego nie rozumie, tak jakby sysza jzyk obcy
cakowicie mu nie znany.
Paty skroniowe prawdopodobnie s take siedzib pamici. Dranienie
nazw fal alfa. Jeeli badanemu polecimy otworzy oczy lub wykona jaki
wysiek umysowy, wwczas rytm alfa znika i krzywa eeg przybiera posta
drobnych nieregularnych oscylacji.
W pewnych chorobach mzgu, jak np. padaczka lub guzy mzgu, w zapisie
eeg pojawiaj si charakterystyczne zmiany pozwalajce na blisze zlokalizo
wanie ogniska chorobowego.
ODRUCHY WARUNKOWE
Badanie czynnoci tak skomplikowanego narzdu, jakim jest mzg, nastr
cza due trudnoci. Jedn z metod dajcych wgld w mechanizm niektrych
czynnoci orodkowego ukadu nerwowego jest metoda odruchw warunko
wych. Metoda ta zwizana jest z nazwiskiem rosyjskiego fizjologa Pawowa,
ktry je opracowa. W pewnym okresie za pomoc teorii odruchw warunko
wych prbowano tumaczy wszystkie czynnoci ukadu nerwowego nie
wyczajc waciwych tylko czowiekowi tzw. wyszych czynnoci, jak dziaal
no intelektualna i funkcja sfery psychicznej.
Chocia sprawa jest bardziej skomplikowana, odruchy warunkowe stano
wi niewtpliwie jeden z lepiej poznanych i dowiadczalnie udokumentowa
nych mechanizmw funkcjonowania ukadu nerwowego i dlatego pokrtce je
tu przedstawimy.
Uprzednio omwione odruchy (bezwarunkowe) odbywaj si przy udziale
orodkw pooonych w rdzeniu krgowym lub na niszych (podkorowych)
pitrach mzgu. Odruchy bezwarunkowe s wrodzone, utrwalone dziedzicz
nie i waciwe dla caego gatunku. W odruchach warunkowych zasadnicz rol
odgrywa kora mzgowa. Powstaj one w trakcie rozwoju i ycia osobniczego
i maj charakter nabyty, nie s niezmienne - powstaj, utrwalaj si lub
wygasaj w zalenoci od warunkw zewntrznych - s zawsze w ja ki sposb
uwarunkowane czynnikami zewntrznymi.
Jeeli psu wlejemy do pyska rozcieczony roztwr jakiegokolwiek kwasu,
wywoa to reakcj obronn, kwas zostanie wyrzucony na zewntrz, a rwno
czenie zacznie obficie wydziela si lina, ktra rozciecza kwas i zmywa go ze
luzwki jamy ustnej. Jest to odruch prosty, czyli bezwarunkowy.
Jeeli tu przed wlaniem kwasu zadziaamy na psa jakimkolwiek bodcem
zewntrznym, np. dzwonkiem, i bodziec ten skojarzymy kilkakrotnie z wlewa
niem kwasu, to po pewnym czasie reakcja obronna i wzmoone wydzielanie
liny zacznie powstawa na sam dwik dzwonka. Ten odruch na bodziec
pierwotnie obojtny nazwa Paww odruchem warunkowym.
Odruchy bezwarunkowe s stae, niezmienne, ulegaj tylko nieznacznym
wahaniom i daj si z atwoci wywoa u kadego zwierzcia. Maj one
gotowy ukad drg nerwowych, ktrymi biegnie pobudzenie - zamknity
ukad przewodnikw; natomiast odruchy warunkowe s mniej lub bardziej
przypadkowe, powstanie ich wymaga czynnikw dodatkowych, dla ich wy
tworzenia musi nastpi utorowanie pewnego odcinka drogi pobudzenia.
Odcinek ten znajduje si w korze mzgowej, gdzie nastpuje proces podobny
SEN
Sen jest stanem ustroju, w ktrym wystpuj zmiany szeregu jego czynno
ci. Najistotniejszym objawem snu jest obnienie aktywnoci ukadu nerwowe
go, a przede wszystkim kory mzgowej, co pociga za sob utrat cznoci
z otoczeniem. Bezsenno jest jednym z czsto spotykanych zaburze czyn
noci mzgu.
Sen jest nieodzown potrzeb ustroju. Czowiek przebywa w stanie snu
przez V cz swego ycia. Dugo snu u czowieka jest zalena od wieku.
Noworodek pi 21 h na dob, dziecko 3-miesiczne - 1 8 h, proczne - 14 h,
4-letnie - 12 h. W miar lat ycia dugo snu stopniowo si zmniejsza.
Poczwszy od 17-19 roku ycia dugo snu ogranicza si do 8 h na dob. Brak
snu prowadzi do wystpienia powanych zaburze w orodkowym ukadzie
nerwowym. W dowiadczeniach przeprowadzonych na ochotnikach, ktrzy
nie spali po 112 h, spostrzegano po 30-60 h bezsennoci utrat pamici,
wzrost pobudzenia, halucynacje, reakcje schizofreniczne.
Gboko snu jest rna w rnych jego okresach. Gboko snu bada si
w ten sposb, e przy picym w pewnym momencie uruchamia si jaki
sygna dwikowy. Miar gbokoci snu jest sia bodca powodujcego
przebudzenie. Dowiadczenia te wykazuj, e u wikszoci ludzi sen jest
najgbszy w pierwszej, rzadziej w drugiej godzinie po zaniciu.
W czasie snu zmniejsza si napicie miniowe. W stanie skurczu pozostaje
jedynie misie okrny oka zamykajcy powieki i misie prosty oka grny,
ktry pociga gak oczn ku grze, podcigajc j pod powiek grn. Rytm
oddechowy w czasie snu ulega zwolnieniu. Przemiana gazowa i podstawowa
3
TWR SIATKOWATY
Na caej przestrzeni pnia mzgowego, a wic w obrbie rdzenia przeduo
nego, rdmzgowia, a czciowo take i midzymzgowia rozrzucone s
dyfuzyjnie neurony tworzce jednorodn sie komrek nazwan ukadem
siatkowatym {formatio reticularis). Neurony te nie skupiaj si w jdra,
chocia przenikaj i otaczaj jdra znajdujce si w pniu mzgowym. Ukad
siatkowaty skada si z maych i duych neuronw przewanie o krtkich
aksonach.
Wszystkie drogi nerwowe dorodkowe i odrodkowe przechodz przez twr
siatkowaty, uzyskujc z nim poczenia przez odgazienia wkien nerwo
wych. Ponadto neurony tworu siatkowatego maj bezporednie poczenia
z kor mzgow i jdrami podkorowymi. Wpyw ukadu siatkowatego moe
si rozprzestrzenia w wielu kierunkach: w d" - na rdze krgowy i w
gr" - na struktury wchomzgowia, gdzie powstaj afekty i emocje oraz
dalej na kor mzgow, ktra kieruje procesami intelektualnymi, oraz na
boki" - przez podwzgrze i przysadk na czynnoci narzdw wewntrznych
i gruczow dokrewnych.
Twr siatkowaty peni bardzo wan, cho jeszcze nie we wszystkich
szczegach poznan, funkcj: pod jego kontrol pozostaje oglny stopie
NERWY CZASZKOWE
Nerwy czaszkowe (nn. craniales) w liczbie 12 par odchodz symetrycznie od
mzgu i opuszczaj czaszk przez otwory w jej podstawie. Poza nerwem X i XI
unerwiaj one gwnie narzd gowy.
Nosz one nastpujce nazwy:
I. nn. wchowe (nn. olfactoi),
II. n. wzrokowy (n. opticu),
III. n. okoruchowy (n. oculomotorius),
IV. n. bloczkowy (n. trochlearis),
V. n. trjdzielny (n. trigeminus),
VI. n. odwodzcy (n. abducens),
VII. n. twarzowy (n. facialis),
VIII. n. przedsionkowo-limakowy (n. vestibulocochleari),
IX. n. jzykowo-gardowy (n. glossopharyngeus),
X. n. bdny (n. vagu),
XI. n. dodatkowy (n. accessorius),
XII. n. podjzykowy (n. hypoglossus).
Ryc. 200. Rozmieszczenie nerww czaszkowych. Kolorem czerwonym oznaczono nerwy ruchowe,
kolorem niebieskim - nerwy czuciowe.
, Torebka
wewntrzna
- N . wzrokowy (II)
Promieniitpbc
wzrokowa
N. oczny
N. jzykowy
Zwj
Otwr rzskowy
ok mgy
y
N. zbodo
owy dolny
gdzie cz czuciowa tworzy duy zwj nerwu trjdzielnego (ganglion trigeminale), pooony w wycisku zwoju nerwu trjdzielnego na czci skalistej koci
skroniowej.
Od zwoju tego odchodz trzy due gazie:
1) nerw oczny (n. ophthalmicus),
2) nerw szczkowy (n. maxillaris),
3) nerw uchwowy (n. mandibularis), do ktrego docza si w caoci cz
ruchowa (porto minor).
1. Nerw oczny (n. ophthalmicus) biegnie ku przodowi w kierunku oczodou,
do ktrego wchodzi przez szczelin oczodoow grn. Po drodze mija zatok
jamist, przebiegajc w jej cianie bocznej. Oddaje tu gazk czuciow do
opony twardej. W pobliu szczeliny oczodoowej grnej dzieli si na trzy
gazie: nerw czoowy, nerw nosowo-rzskowy i erwzowy.
2. Nerw szczkowy (n. maxillari) po wyjciu ze zwoju biegnie w bocznej
cianie zatoki jamistej w kierunku otworu okrgego, przez ktry wchodzi do
dou skrzydowo-podniebiennego (fossa pterygopalatina), a std przez szczeli
n oczodoow doln do kanau podoczodoowego. Unerwia czuciowe zby
grnego uku zbowego.
3. Nerw uchwowy (n. mandibularis) jest najwiksz gazi nerwu trj
dzielnego. Oprcz wkien czuciowych zawiera take wkna ruchowe, jest
zatem nerwem mieszanym. Opuszcza jam czaszki przez otwr owalny.
Unerwia czuciowo zby dolnego uku zbowego.
X *
\
N. trjdzielny
Mpst
"
N. odwodzcy-
Nn. twarzowy
i suchowy
N. jzykowo-gardowy
N. bdny
Oliwka '
Otwr
szyjny
Piramida
Zwj grny
n. bdnego
i. dodatkowy (XI)
Ryc. 206. Nerw dodatkowy (XI).
NERWY RDZENIOWE
Nerw rdzeniowy (n. spinalis) powstaje przez poczenie odchodzcego od
rdzenia krgowego ruchowego korzenia brzusznego (radixventralis) z czucio
wym korzeniem grzbietowym (radixdorsalis), zwizanym ze zwojem rdzenio
wym (ganglion spinale).
Nerwy rdzeniowe s nerwami mieszanymi i unerwiaj minie i skr.
Ukad nerwowy
Narzd
efektorowy
osnWkiiwy >Sl
on atyLaty g.
Acetylocholina
M. szkieletowy
iii
8S"
Zwj
antiAwSwn
. Acetylocholina
Wkno zazwojowe
Noradrenalina
Acetylocholina
. Adrenalina
JSl
SB
Cz rdzeniowa
nadnerczy
Zwj
Acetylocholina
i'
, :;{{'
Przyw .pobeiiMf''
wkno przedzwojowe
>
^1
Wkno
zazwojowe
m m
Acetylocholina
Ryc. 207. Schemat obwodowej czci obwodowego ukadu nerwowego. W ukadzie somatycz
nym wypustki osiowe komrek ruchowych biegn bez przerwy do mini szkieletowych, gdzie
wyzwala si substancja przekanikowa - acetylocholina. W ukadzie autonomicznym droga
pobudzenia z orodka do efektora skada si z dwch neuronw - przedzwojowego i zazwojowego. W ukadzie wspczulnym wkna przedzwojowe s krtkie; w ukadzie przywspczulnym
zwoje s pooone w pobliu efektorw i wkna zazwojowe s krtkie. Na zakoczeniach nerww
wspczulnych wyzwala si noradrenalina, wkien przywspczulnych-acetylocholina. Przeka
nikiem w zwojach (midzy wknem przedzwojowym i zazwojowym) w obu ukadach jest
acetylocholina.
Splot szyjny
Splot szyjny (plexus cervicalis) powstaje z zespolenia gazi brzusznych
czterech pierwszych nerww szyjnych (C1-C4) i ley na wysokoci czterech
pierwszych krgw szyjnych.
Od splotu szyjnego odchodz:
1. Krtkie gazie miniowe biegnce od mini szyi (ptla szyjna - p.
wyej).
2. Nerw przeponowy (n. phrenicus) unerwia najwaniejszy misie wde
chowy - przepon. Nerw przeponowy powstaje z wkien pochodzcych
z czwartego i trzeciego szyjnego segmentu rdzeniowego. Po wyjciu ze splotu
nerw przeponowy biegnie po przedniej powierzchni minia pochyego przed
niego pionowo w d. W klatce piersiowej schodzi ku przeponie, biegnc
pomidzy blaszk cienn osierdzia i blaszk cienn opucnej. Nerw przepo
nowy oprcz wkien ruchowych zawiera take wkna czuciowe, ktrymi
zaopatruje osierdzie oraz opucn rdpiersiowa i przeponow w najbliszym
ssiedztwie.
Jednostronne poraenie nerwu przeponowego daje niewielkie objawy.
Poraenie obustronne powoduje duszno wskutek ucisku przepony na puca
i wyczenia jej udziau w oddychaniu.
3. Nerwy skrne, ktre unerwiaj czuciowo skr szyi i grne okolice klatki
piersiowej, odchodz od splotu szyjnego i ukazuj si spod tylnej krawdzi
minia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. S to:
a) nerw potyliczny mniejszy (n. occipitalis minor),
b) nerw uszny wielki (n. auricularis magnus),
c) nerw poprzeczny szyi (n. transversus colli),
d) nerwy nadobojczykowe (nn. supraclaviculares).
Splot ramienny
Splot ramienny (plexus brachialis) tworz gazie brzuszne czterech do
lnych nerww szyjnych (C -C ) i wiksza cz pierwszego nerwu piersiowego
(Th!). Splot ten przeznaczony jest dla skry i mini koczyny grnej. Kada
z tych gazi dzieli si na dwie czci - przedni i tyln, ktre czc si ze sob
tworz trzy gwne pczki nerww dugich unerwiajcych koczyn grn:
pczek boczny (fasciculus laterali), pczek przyrodkowy (fasciculus madialis) i pczek tylny (fasciculus posterior).
Pod wzgldem topograficznym splot ramienny dzieli si na cz nadoboj
czykowe (pars supraclavicularis), pooon w dole nadobojczykowym, i cz
podobojczykow (pars infraclavicularis), lec poniej obojczyka.
Nerwy odchodzce od splotu ramiennego dzielimy na dwie grupy: gazie
krtkie, unerwiajce minie okolicy barku, i gazie dugie, unerwiajce
pozostae czci koczyny. Pierwsze odchodz od czci nadobojczykowej
splotu, drugie - od czci podobojczykowej.
5
Nerwy midzyebrowe
Gazie brzuszne nerww piersiowych, w liczbie 12 par, nosz nazw
nerww midzyebrowych (nn. intercostales). Nerwy te nie tworz splotw,
lecz s uoone odcinkowo. Jedynie pierwszy i ostatni nerw midzyebrowy
nawizuj czno z ssiednimi splotami.
Nerwy midzyebrowe unerwiaj minie ciany klatki piersiowej i jamy
brzusznej, blaszk cienn opucnej ebrowej i otrzewnej oraz skr bocznej
i przedniej powierzchni tuowia.
Kady z nerww midzyebrowych biegnie razem z ttnic i y midzyeb
row w odpowiedniej przestrzeni midzyebrowej, wzdu dolnej krawdzi
ebra. Dolne nerwy midzyebrowe wychodz spod uku ebrowego i d do
mini brzucha.
Nerwy midzyebrowe oddaj gazie miniowe, gazie skrne, gazie
czuciowe gbokie do opucnej i otrzewnej oraz gazie czce z ukadem
wspczu nym.
Najgrubsze s gazie skrne. Od pnia n. midzyebrowego odchodz dwie
gazie skrne: ga skrna boczna (r. cutaneus lateralis), wychodzca do
skry pomidzy lini pachow a sutkow, oraz ga skrna przednia (r.
cutaneus anterior), ktra wychodzi do skry w pobliu linii przymostkowej.
Stanowi one liejako zakoczenie nerww midzyebrowych.
Od gazi skrnych II, III i IV nerw midzyebrowych odchodz gazie od
gruczow sutkowych. Rwnie od nerww II i III odchodz gazie skrne do
koczyny grnej, noszce nazw nerww midzyebrowo-ramiennych (nn.
intercostobrachiales).
Splot ldwiowy
Splot ldwiowy (plexus lumbali) jest utworzony przez gazie brzuszne I,
II, III i czciowo IV nerwu ldwiowego, jak rwnie drobn ga od nerwu
podebrowego (Th ). Gazie splotu dwiowego unerwiaj cz mini
i skry jamy brzusznej, minie i skr przyrodkowej i przedniej powierzchni
uda oraz przyrodkow powierzchni podudzia.
Od splotu ldwiowego odchodz:
a. Krtkie gazie miniowe, unerwiajce misie czworoboczny ldwi,
misie biodrowo-ldwiowy i misie ldwiowy mniejszy.
b. Gazie dugie: 1) nerw biodrowo-podbrzuszny, 2) nerw biodrowo-pachwinowy, 3) nerw pciowo-udowy, 4) nerw skrny uda boczny, 5) nerw
udowy, 6) nerw zasonowy.
IMerw udowy (n. femoralis) jest najgrubszym nerwem splotu ldwiowego.
Po wyjciu ze splotu biegnie ku doowi pomidzy miniem ldwiowym
wikszym a miniem biodrowym. Wychodzi na udo pod wizadem pachwi
nowym przez rozwr miniowy. Okoo 3 cm poniej wizada pachwinowego
pie nerwu udowego rozpada si na szereg gazi. Zesp tych gazi mona
podzieli na grup powierzchown, przeznaczon dla skry, i gbsz - dla
mini przedniej powierzchni uda.
12
Splot krzyowy
Splot krzyowy (plexus sacralis) powstaje z gazi brzusznych IV i V nerwu
ldwiowego i wszystkich nerww krzyowych. Pnie nerwowe tworzce splot
odznaczaj si szczegln gruboci, gdy wkna ich unerwiaj znaczn cz
koczyny dolnej. 4-5 pni nerwowych po wyjciu z kanau krzyowego zespala
si, tworzc trjktn blaszk, skierowan wierzchokiem ku otworowi kulszowemu wikszemu. Przedueniem tej blaszki jest nerw kulszowy- najwikszy
nerw splotu krzyowego i caego organizmu ludzkiego.
Od splotu krzyowego odchodz:
1. Krtkie gazie do minia zasonowego zewntrznego, gruszkowatego,
mini bliniaczych i minia czworobocznego uda.
2. Nerw poladkowy grny (n. gluteus superior), ktry wychodzi z miedni
cy maej razem z ttnic poladkow grn przez grn cz otworu kulszowego wikszego (otwr nadgruszkowaty) i unerwia ruchowo minie polad
kowe redni i may oraz misie napracz powizi szerokiej.
3. Nerw poladkowy dolny [n. gluteus interior) wychodzi przez doln cz
otworu kulszowego wikszego (otwr podgruszkowy) razem z ttnic polad
kow doln i rozgaziajc si wachlarzowato unerwia misie poladkowy
wielki.
4. Nerw kulszowy (n. ischiadicu) jest najduszym i najgrubszym nerwem
organizmu ludzkiego. Utworzony jest przez wkna pochodzce od wszystkich
gazi tworzcych splot krzyowy. Opuszcza miednic przez otwr podgrusz
kowy, biegnie pomidzy guzem kulszowym a krtarzem wielkim, przykryty
miniem poladkowym wielkim, a nastpnie zda po tylnej stronie uda do
dou podkolanowego, biegnc pomidzy miniem przywodzicielem uda
wielkim a grup zginaczy.
Zwykle w kcie grnym dou podkolanowego dzieli si na dwa gwne pnie:
grubszy, przyrodkowy - nerw piszczelowy, i cieszy, boczny - nerw strzako
wy wsplny. Na udzie odchodz od pnia kulszowego gazie ruchowe do
Splot sromowy
Odrniany przez niektrych autorw splot sromowy (plexus pudendus),
bdcy waciwie czci splotu krzyowego, utworzony jest przez gazie
brzuszne III i IV nerww krzyowych. Splot ten tworzy zespolenie ze splotami
ssiednimi. Gazie miniowe splotu sromowego unerwiaj dwigacz odby
tu i misie guziczny. Gazie trzewne, w liczbie 4-5, razem ze splotem
wspczulnym bior udzia w unerwieniu narzdw miednicy maej.
Splot guziczny
Splot guziczny (plexus coccygeus) jest utworzony przez nerw guziczny
i ga przedni V nerwu krzyowego. Oddaje on gazie unerwiajce czuciowo
okolic odbytu i koci guzicznej.
Neuron dorodkowy
Neuron poreani
Neuron ruchowy
mmmammmi
Neuron dorodkowy
Neuron przedzwojowy
Neuron zazwojowy
Zwoje autonomiczne
W ukadzie autonomicznym skupienia komrek nerwowych, lece na
zewntrz orodkowego ukadu nerwowego, czyli zwoje autonomiczne, le na
drodze przebiegu nerww autonomicznych w rnych odlegociach od
ukadu nerwowego orodkowego.
Zalenie od ich pooenia rozrniamy: 1) zwoje przykrgowe, 2) zwoje
przedkrgowe i 3) zwoje rdcienne.
1. Zwoje przykrgowe nale do ukadu wspczulnego. Le one po obu
stronach krgosupa, tworzc pie wspczulny {truncus sympathicus).
2. Zwoje przedkrgowe, ktre nieraz s znacznie bardziej oddalone od
krgosupa, znajduj si jednak jeszcze do daleko od unerwionych narz
dw. Le one na tylnej cianie jamy brzusznej pozaotrzewnowo, w ssiedz
twie gazi aorty brzusznej. Zwoje te powstay wskutek wywdrowania na
obwd komrek nerwowych z orodkowego ukadu nerwowego w okresie
embrionalnym. Do zwojw przedkrgowych dochodzi stosunkowo niewiele
wkien przedzwojowych, natomiast liczba wkien zazwojowych opuszczaj
ca zwj jest bardzo dua. W zwojach przedkrgowych nastpuje zatem
zwielokrotnienie wkien nerwowych dcych do narzdw wewntrznych.
Wkna zazwojowe tworz zawie sploty. Do splotw i zwojw przedkrgo
wych nale: splot trzewny (plexus celiacus), zawierajcy szereg zwojw,
z ktrych najwikszym jest parzysty zwj trzewny {ganglion celiacum),
pooony w ssiedztwie pnia trzewnego, splot i zwj nerkowy, splot krezkowy
grny i dolny, splot nasienny, splot ttnicy gwnej, splot podbrzuszny.
3. Trzeci grup stanowi zwoje rdcienne, pooone na powierzchni lub
w cianie narzdw wewntrznych. Zwoje i sploty tego rodzaju wystpuj
Zwoje wspczulne,.
Zwj gwiadzisty.
ZWOJ
piersiowy
N. trzewny wikszy - } T 5, 6, 7, 8, 9
'
Splot i zwj
trzewny
N. trzewny
mniejszy T 10, 11
Splot i zwj
krezkowy grny
- Splot krezkowy
dolny
Splot
podbrzuszny
%W
''^."41
NARZD SMAKU
Przy opisie jamy ustnej bya mowa o brodawkach bony luzowej jzyka.
Rozrniamy na niej brodawki stokowate, nitkowate orazgrzybowate, okolo
ne i liciaste. Pierwsze speniaj czynnoci mechaniczne, drugie s siedliskiem
narzdu smaku (organon gustus) dziki rozmieszczonym w nich kubkom
smakowym. Kubki te znajduj si rwnie w otoczeniu cieni gardzieli - na
podniebieniu mikkim, na nagoni i na cianie tylnej garda, a wic w miej
scach, w ktrych bona luzowa styka si z ksem pokarmowym w pocztko
wym okresie aktu poykania.
Kubek smakowy (calyx gustatorius) jest tworem ksztatu jajowatego lub
beczukowatego, lecym w bonie luzowej. Dugo jego wynosi okoo 70
(im, szeroko okoo 40 (im. Jest on zbudowany z podunych komrek
nabonkowych, przylegajcych do siebie jak klepki beczki. Koniec grny kubka
ma otwr smakowy, ktry ley na poziomie powierzchni brodawki jzykowej.
Niektre komrki s zaopatrzone na kocu w prcik smakowy, wystajcy na
podobiestwo woska przez otwr smakowy. Prciki smakowe, stykajce si
z rozpuszczonym pokarmem, odbieraj podniety smakowe. Od podstawy
komrek nabonka nerwowego odchodz wkna nerwowe, biegnce do
orodkw smakowych mzgowia.
Brodawki grzybowate wystpuj gwnie na kocu i bokach jzyka. Na ich
powierzchni le po 3-4 kubki smakowe. Cz tych brodawek (okoo 20%) nie
ma zakocze smakowych.
Brodawki liciaste skadaj si z fadw pionowych bony luzowej, uoo
nych jeden na drugim na bocznych stronach jzyka, bliej jego nasady.
W bruzdach brodawek liciastych le rwnie brodawki smakowe.
Brodawki okolone, w liczbie 8-12, ukadaj si na powierzchni grnej jzyka
w ksztacie litery V, zwrconej ostrzem ku tyowi. rodek brodawki okolonej
jest podobny do brodawki grzybowatej,ztym e jest on otoczony waem bony
luzowej. Na bocznych cianach brodawki oraz na powierzchni wewntrznej
wau s umieszczone kubki smakowe. Na dnie rowka, otaczajcego rodkow
cz brodawki, uchodz gruczoy surowicze, ktrych wydzielina wypukuje
resztki rozpuszczonych pokarmw, trafiajcych do rowka. Musz one by
stamtd usunite, aby dopuci do zakocze nerwowych nastpne prbki
pokarmw*.
Czowiek rozrnia cztery podstawowe rodzaje smaku: gorzki, sodki, kwa
ny i sony. Naley sdzi, e poszczeglne kubki odczuwaj tylko jeden rodzaj
smaku, jak rwnie, e liczne miejsca jzyka odbieraj wraenie jednego
rodzaju. Smak sodki jest odbierany przez brodawki grzybowate przedniej
czci jzyka, kwany - przez czci boczne i rodek grzbietu jzyka, natomiast
gorzki przez brodawki okolone. To ostatnie przypuszczenie potwierdzaj
spostrzeenia, e przy poraeniu nerwu jzykowo-gardowego roztwr chininy
* Unerwienie brodawek okolonych i liciastych pochodzi z nerwu jzykowo-gardowego.
Brodawki grzybowate zaopatruje struna bbenkowa, ga nerwu twarzowego.
NARZD POWONIENIA
Nos, uwaany w yciu codziennym za narzd powonienia, jest waciwie
ochron pocztkowego odcinka drg oddechowych. Zabezpiecza on drono
nozdrzy, bdcych stale otwart drog powietrza zarwno do jamy nosa,
w ktrej ulega ono klimatyzacji, jaki do dalszych odcinkw drogi oddechowej.
Jedynie w grnym odcinku jamy nosa znajduje si okolica wchowa bony
luzowej (regio olfactoria), posiadajca odmienn od okolicy oddechowej
budow i unerwienie, dziki czemu czowiek moe odbiera wraenia
wchowe.
Okolica wchowa zajmuje bon luzow, pokrywajc z kadej strony
powierzchni przyrodkow maowiny nosowej grnej oraz odpowiadajc
jej powierzchni przegrody nosa. Poniewa na kadej z tych koci powierzch
nia wchowa zajmuje okoo 1 cm , caa okolica wchowa mierzy okoo 4 cm .
U czworonogw na og powierzchnia ta jest znacznie wiksza, co wie si
z niepomiernie lepiej rozwinitym u nich wchem, potrzebnym przy poszuki
waniu i zdobywaniu pokarmu. Std te zaliczamy ich do ssakw makrosmatycznych, podczas gdy czowiek naley do mikrosmatycznych.
Zanik wchu u czowieka nastpi prawdopodobnie w zwizku z jego
postaw pionow, przy ktrej polowa on kierujc si bardziej wzrokiem ni
wchem, ktrym kieruj si zwierzta drapiene tropice lady lub trawoerne, wietrzce grocego drapienika.
Komrki odbierajce podniety wchowe, zwane komrkami wchowymi,
le w bonie luzowej okolicy wchowej i oddaj dwie wypustki. Jedna
biegnie w kierunku powierzchni bony luzowej i dochodzc do niej oddaje ze
swego koca kilkaset drobnych woskw wchowych o dugoci 1 \im. Druga
wypustka komrki wchowej biegnie w gb bony luzowej, stanowic neuryt
tej komrki. W bonie luzowej neuryty komrek wchowych tworz splotowat sie, od ktrej odchodzi okoo dwudziestu nerww wchowych (nerw
olfactorii).
Nerwy te dziel si na dwie grupy, lece po obu stronach przegrody nosa.
Biegnc ku grze dochodz one do blaszki sitowej koci tej samej nazwy i przez
2
otworki wchodz do jamy czaszki, gdzie tuz nad tymi otworkami, po kadej
stronie grzebienia koguciego (crista galli) ley opuszka wchowa (bulbus
olfactorius), naleca ju do mzgowia.
W opuszce wchowej nerwy tworz kuliste ciaka o rednicy 0:1 mm, zwane
kbuszkami wchowymi. Powstaj one w ten sposb, e nerwy wchowe
rozgaziaj si drzewkowato i tworz synapsy z podobnymi rozgaziami
wypustek tzw. komrek mitralnych, ktre stanowi drugi neuron drogi wcho
wej. Rozbudowane synapsy pierwszego i drugiego neuronu wchowego
tworz wanie wspomniane kbuszki wchowe.
czce si ze sob neuryty komrek mitralnych tworz na powierzchni
dolnej kadej pkuli mzgu pasma wchowe [tractus olfactorii), biegnce do
trjkta wchowego na podstawie mzgu.
Midzy komrkami wchowymi le nieco nisze komrki podstawne. Poza
tym w bonie luzowej znajduj si gruczoy wchowe, wydzielajce luz, ktry
rozpuszcza substancje wchowe, zwila i oczyszcza powierzchni okolicy
wchowej, jak rwnie przyczynia si do nawilania powietrza wdychanego.
Zapachy s powodowane przez czsteczki zwizkw chemicznych unoszce
si w powietrzu. Dziaaj one trafiajc na bon luzow okolicy wchowej.
Ogromna rnorodno zapachw utrudnia ich klasyfikacj. Zapachy etery
czne, np. owocw, wonne lub balsamiczne, np. kwiatw, ambrozja, np.pima,
sprawiaj przyjemne wraenie. Zapachy czosnkowe, spalenizny, kozkowe, s
znoszone rozmaicie, natomiast wyranie przykre s zapachy odraajce (kau,
gnijcego misa czy produktw rolinnych). Zmys wchu naley do najczul
szych.
Do bada wchu su przyrzdy zwane olfaktometrami. Czuo wchu
u rnych ludzi jest niejednakowa. Przebywajc w atmosferze jakiego zapa
chu przyzwyczajamy si do niego i po pewnym czasie przestajemy go
odczuwa.
Jeeli zmieszamy dwie substancje wonne, z ktrych jedna ma zapach
silniejszy, to skadnik o sabszym zapachu przestaje by odczuwany. Na tym
opiera si uywanie perfum, trociczek czy kadzide.
Dziki zmysowi powonienia powstaje szereg odruchw warunkowych
w ukadzie nerwowym autonomicznym, wywierajcych wpyw na wydzielanie
sokw trawiennych i na cay proces trawienia.
Powonienie ulega zaostrzeniu przy godzeniu.
NARZD PRZEDSIONKOWO-LIMAKOWY
Narzd ten dawniej nazywano narzdem suchu i rwnowagi. Okrelenie to
jest suszne jedynie w swej pierwszej czci, natomiast pojcie narzdu
rwnowagi naleaoby zastpi okreleniem czucia pooenia i ruchw gowy,
co nie byoby wygodne. Poniewa narzd suchu mieci si w limaku,
a narzd czucia pooenia i ruchw gowy jest pooony w przedsionku, oba
narzdy objto wspln nazw z ich umiejscowieniem.
- ^3*
- '
\
Bona
bbenkowa
Narzd limakowy
Narzd suchu, jak wiadomo, odbiera ze wiata zewntrznego wraenia
akustyczne, jak.tony, dwiki, szmery i huki. S one odbierane przez zakocze
nia nerwowe, umiejscowione w gbi czaszki, w uchu wewntrznym, czyli
bdniku koci skroniowej. Tony s wywoywane przez drgania rnych cia,
jak: struna, prt, pyta itp., wywoujce powstawanie w powietrzu fal goso
wych o okrelonej czstotliwoci.
Fale gosowe nie docieraj bezporednio do zakocze nerwowych, a s
przewodzone najpierw przez ucho zewntrzne i przenoszone na bon bben
kow, z ktrej przechodz przez acuch kosteczek suchowych, zawieszonych
w uchu rodkowym, na rodowisko pynne w uchu wewntrznym, ktre dziaa
bezporednio na zakoczenia nerww. Od zakocze nerww tych bodce
suchowe biegn do mzgu i drog suchow do orodkw suchu, lecych
w korze mzgowej pata skroniowego.
Ucho zewntrzne
Ucho zewntrzne skada si z maowiny usznej i przewodu suchowego
zewntrznego. Maowina {auricula) jest wyduon, powyginan pytk,
otaczajc wejcie do kanau suchowego zewntrznego (meatus acusticus
externus). Zadaniem jej jest kierowanie fal gosowych do przewodu. T rol
spenia ona szczeglnie u zwierzt, posiadajcych zdolno zwracania swych
znacznie wikszych ni u czowieka uszu w kierunku rda dwiku. U czowie
ka maowina uszna jest mao ruchoma z powodu uwstecznienia mini.
Maowina uszna jest bardzo elastyczn mikk pytk, posiadajc szkielet
zbudowany z chrzstki sprystej. Zamania maowiny zdarzaj si wyjtko-
Bona bbenkowa
Bona bbenkowa (membrana tympani) ma ksztat owalu o wymiarach
rednio 8,5 mm x 10 mm; grubo jej wynosi okoo 0,2 mm. Jest ona
zbudowana z wkien tkanki cznej, przebiegajcej okrnie i promienisto,
dziki czemu ma du odporno przy zachowaniu duej elastycznoci.
Powierzchnia bony jest pokryta od strony zewntrznej nabonkiem wielowar
stwowym paskim, za od strony wewntrznej, skierowanej do jamy bbenko
wej - bon luzow, wycieajc t jam.
Ucho rodkowe
Ucho rodkowe skada si z jamy bbenkowej, kosteczek suchowych
i trbki suchowej.
Jama bbenkowa
Jama bbenkowa (cavum tympani) jest ograniczona od strony zewntrznej
bon bbenkow, za od strony wewntrznej - cian kostn ucha wewntrz
nego. Jest to wska, szczelinowata przestrze, ktra w najcianiejszym miej
scu mierzy okoo 2 mm.
Jama bbenkowa zawiera powietrze i jest poczona z przestrzeniami
pneumatycznymi wyrostka sutkowatego koci skroniowej, jam sutkow
i komrkami sutkowymi. Stany zapalne ucha rodkowego mog przechodzi
na te przestrzenie i spowodowa konieczno umoliwienia odpywu ropy
przez wydutowanie ciany bocznej wyrostka sutkowego (trepanacja).
Kosteczki suchowe
W jamie bbenkowej s zawieszone na miniach i wizadach trzy kosteczki
suchowe. S to moteczek (malleus), kowadeko (incu) i strzemiczko
(stapes). Jak wspomniano, s one skadnikiem biernym narzdu suchu,
przenoszcym drgania bony bbenkowej na ucho wewntrzne. S to drobne
i delikatne twory - dugo moteczka wynosi 8-9 mm, tyle samo mniej wicej
- dugo kowadeka, strzemiczko jest o poow mniejsze i najdelikatniejsze.
Szczegy budowy s podane na ryc. 215.
Kosteczki suchowe s poczone w ten sposb, e tworz dwigni dwuramienn, ktra przenosi drgania bony bbenkowej na podstaw strzemiczka,
wzmacniajc je dwudziestokrotnie. Podstawa strzemiczka czy si z bon
strzemiczkow, ktra zamyka okienko przedsionka; jest to otwr w cianie
Kowadeko
/
s#
Gowa
moteczka-^
. -Odnoga
krtka
Trzon
kowadeka
Moteczek
" O d n o g a
-duga
Rkoje
moteczk.i
Gwka
strzemiczka
i Wyrostek
1 soczewkowaty
, f
4
Podstawa
strzemiczka
Strzemiczko
Trbka suchowa
Jak ju wiemy, jama bbenkowa jest wypeniona powietrzem. Wiadomo
jednak rwnie, e powietrze, ktre dostaje si do jam ciaa, zostaje - jak
mwimy - wessane, a waciwie rozpuszczone we krwi. Z dowiadczenia
wasnego wiemy te, e przy nagych zmianach cinienia powietrza, jak np.
przy starcie samolotu, zaczynamy gorzej sysze.
Dzieje si tak dlatego, e dla prawidowej czynnoci bony bbenkowej musi
panowa w przewodzie suchowym i w jamie bbenkowej jednakowe cinie
nie, gdy w przeciwnym razie elastyczna bona bbenkowa zostanie wcigni
ta do wewntrz w przypadku mniejszego cinienia w jamie bbenkowej lub
odwrotnie - uwypuklona do przewodu przy niszym cinieniu powietrza na
zewntrz (jak przy starcie).
Zapobiega temu trbka suchowa (tuba auditiva), stanowica poczenie
jamy bbenkowej z jam garda, w ktrej cinienie powietrza jest mniej wicej
rwne panujcemu cinieniu atmosferycznemu, dziki otwartemu poczeniu
jamy garda z jam nosow. Poniewa jednak ujcie gardowe trbki sucho
wej moe by z rnych powodw zamknite, wykonujemy par ruchw
poykania i prawidowy such zostaje przywrcony, gdy minie podniebie
nia mikkiego, czynrie przy poykaniu, jednoczenie rozszerzaj ujcie trbki
Ucho wewntrzne
Ucho wewntrzne skada si z szeregu poczonych ze sob przestrzeni
w postaci jam i kanaw, wydronych w czci skalistej (piramidzie) koci
skroniowej, tworzcych bdnik (labirynt) kostny (labyrinthusosseus). Skada
si na wiksza przestrze, zwana przedsionkiem (vestibulum), kanay pko
liste {canales semicirculares) i limak (cochlea). Bdnik kostny jest wypenio
ny pynem, zwanym przychonk {perilympha), ktry licznymi drogami komu
nikuje si z pynem podpajczynwkowym czaszki.
Wewntrz bdnika kostnego mieci si bdnik boniasty (labyrinthus
membranaceus), zawieszony na licznych pasemkach cznotkankowych,
umocowanych na cianach kostnych i otoczony przychonk. Jest to zamkni
ty worek cznotkankowy, nieco mniejszy od bdnika kostnego, posiadajcy
uchyki, wchodzce do poszczeglnych czci bdnika kostnego. W przed
sionku le woreczek (sacculus) i agiewka (utriculus), w innych czciach
odpowiednio kanay pkoliste boniaste i limak boniasty. Bdnik boniasty
jest wypeniony rdchonk (endolympha), ktra jest znacznie gstsza od
przychonki i nigdzie si z ni nie komunikuje, natomiast od przestrzeni
endolimfatycznych przedsionka prowadzi przewd rdchonki do jej zbiorni
ka, lecego na tylnej powierzchni czci skalistej koci skroniowej w prze
strzeni podpajczynwkowej. Nosi on nazw worka rdchonki (saccus
endolymphaticus).
Opiszemy kolejno czci ucha wewntrznego, rozpoczynajc od jego najba
rdziej skomplikowanej czci - limaka.
limak
limak kostny tworzy dwa i p skrtu i ley do przodu od przedsionka.
Wewntrz limaka wzdu jego osi dugiej mieci si'.kostne wrzecionko
(modiolus), majce posta krtkiego stoka. Dokoa wrzecionka owija si
wyrastajca z niego kostna blaszka spiralna (lamina spiralis ossea), kierujca
si ku grze. Blaszka ta nie dochodzi do przeciwlegej ciany kanau limaka,
ale koczy si ostrym brzegiem, od ktrego rozpoczyna si bona spiralna
(membrana spiralis), czca si z boczn cian limaka kostnego. Bona ta
jest czci limaka boniastego.
Kanay pkoliste
Jak ju wiemy, w bdniku kostnym przebiegaj trzy kanay pkoliste
{canales semicirculares), ktre le mniej wicej w trzech paszczyznach
zasadniczych. Kana przedni ukada si nieco skonie w stosunku do paszczyz
ny strzakowej, tylny - d czoowej, boczny ley w paszczynie poziomej.
W kanaach kostnych mieszcz si kanay pkoliste boniaste, ktre kanaw
kostnych nie wypeniaj. Maj one 0,5 mm rednicy i zajmuj zaledwie V
powierzchni przekroju kanau kostnego. Przewody boniaste s otoczone
przychonk i powizane ze cianami kanaw kostnych cienkimi pasemkami
tkanki cznej.
Kady kana pkolisty koczy si bak, w ktrej ley sierpowaty twr,
zwany grzebieniem bankowym, ustawiony poprzecznie do paszczyzny odpo
wiedniego przewodu pkolistego. Grzebienie s pokryte nabonkiem nerwo
wym zmysowym {neuroepithelium), wykazujcym zdolno odbierania pod
niet. Komrki tego nabonka maj na powierzchni woski i s jak gdyby
oplecione drobnymi rozgazieniami czci przedsionkowej nerwu VIII (przed
sionkowo-limakowego).
5
Przewd pkolisty
przedni (pionowy)
Baka boniasta
przednia
IM. twarzowy Woreczek
Przewd pkolisty
boczny (poziomy)
/
Przewd pkolisty
t
i
J ^^^^^^^^^^^mm^^^^^^^^^^^^^^^F^^^!^^^
mk.
3l
i,
-"*,
limak
Cz limakowa
n. VIII
Cz przedsionkowa
n. VIII
Ryc. 216. Bdnik boniasty prawego ucha.
agiewka i woreczek
W przedsionku kostnym ucha wewntrznego znajduj si jeszcze dwie
czci bdnika boniastego, a mianowicie wyduona agiewka (utriculus)
i bardziej kulisty woreczek (sacculus). Podobnie jak inne czci bdnika
boniastego s one otoczone rdchonk, ktra tworzy tu stosunkowo duy
NARZD WZROKU
Wrd narzdw zmysw najbardziej zoony jest narzd wzroku {orga
num visus). Jest on przystosowany do odbierania wrae wzrokowych w naj
rozmaitszych warunkach. Widzimy zarwno w poudnie, jak i o zmierzchu,
a nawet w nocy, dziki urzdzeniu regulujcemu ilo wiata, wpadajcego
do wntrza oka. Rozrniamy szereg barw o bogatej skali odcieni, co prawda
jedynie przy naleytym owietleniu: o zmierzchu tracimy t zdolno. Dziki
specjalnej budowie oka widzimy wyranie przedmioty bliskie i dalekie. Mamy
zdolno widzenia przestrzennego (stereoskopowego), jak rwnie moemy
oceni odlego ogldanych przedmiotw. Dalej, dziki wybitnej ruchliwoci
gaki ocznej, moemy oglda szybko poruszajce si przedmioty, due
obrazy, nie mieszczce si w jednym polu widzenia itp. Do tych rozmaitych
czynnoci narzd wzroku ma specjalne urzdzenia.
Budowa oglna
Najwaniejsz czci narzdu wzroku jest gaka oczna {bulbus oculi)
z nerwem wzrokowym (nervus opticu). Ley ona w czaszce ukryta w kostnej
puszce zwanej oczodoem (orbita), otwartym od przodu, ktry komunikuje si
z lec do tyu od niego jam czaszki otworem dla nerwu wzrokowego
i szczelinami oczodoowymi. Ze wzgldu na du wraliwo gaki ocznej
Gaka oczna
ciana gaki ocznej skada si z trzech bon, cile przylegajcych do siebie
w czci tylnej oka, natomiast czciowo rozdzielonych w odcinku przednim
gaki. Warstwa zewntrzna, najmocniejsza, zbudowana z tkanki cznej, nosi
nazw bony wknistej. Warstwa porednia - to bona naczyniowa, oglnie
biorc odywiajca gak. Wreszcie najgbsza, siatkwka, czyli bona wewn
trzna oka, to warstwa przewanie wiatoczua.
Twardwka
Jak ju wspomniano, twardwka stanowi warstw ochronn gaki ocznej.
Grubo jej nie wszdzie jest jednakowa. W czci tylnej, w otoczeniu nerwu
wzrokowego, osiga ona 1-2 mm, na rwniku wynosi 0,4-0,5 m m , w czci
przedniej okoo 0,3 mm. W miejscach przyczepu mini gaki ocznej grubo
twardwki dochodzi do 0,6 mm.
Twardwka jest zbudowana z wkien tkanki cznej, przebiegajcych falis
to, co ma due znaczenie dla gaki ocznej. Chodzi o to, e oko moe dziaa
prawidowo jedynie przy okrelonym cinieniu wewntrz gaki ocznej. Ot
w przypadkach wzrostu czy spadku cinienia rdocznego twardwka moe
si nieco rozciga lub kurczy, przyczyniajc si do wyrwnania tego ci
nienia.
Od zewntrz twardwka jest pokryta warstw tkanki cznej wiotkiej, zwanej
blaszk nadtwardwkow, natomiast na powierzchni przylegajcej do bony
naczyniowej wystpuj liczne komrki barwnikowe, tworzce blaszk brunat
n twardwki.
W tylnej czci twardwki znajduje si powierzchnia pokryta otworkami,
zwana polem sitowym. Przez t blaszk przechodz pczki wkien nerwo
wych, ktre tworz wspomniany ju nerw wzrokowy, biegncy do podstawy
mzgu. Poza tym w innych cianach twardwki wystpuje szereg otworkw,
przez ktre przechodz naczynia i nerwy, o czym bdzie mowa dalej.
Tczwka
Tczwka (/r/s) jest najbardziej wysunite do przodu czci bony naczy
niowej. Jest ona widoczna przez rogwk i zawdzicza sw nazw wielkiej
rozmaitoci zabarwienia. Barwa tczwki przechodzi rozmaite odcienie - od
tej przez zielon i niebiesk do fiokowej lub przez brzow do prawie
czarnej. Barwa ta zaley od iloci barwnika i od budowy powierzchni przedniej
tczwki. Powierzchnia tylna tczwki jest zabarwiona na czarno.
Tczwka jest bon okrgego ksztatu, ma rednic ok. 12 mm i grubo ok.
0,5 mm, w rodku ma otwr o zmiennej wielkoci, zwany renic (pupilla).
Tczwka zamyka od tyu komor przedni oka i oddziela j od komory tylnej.
Brzeg reniczny (wewntrzny) tczwki otacza renic i lizga si po powierz
chni przedniej soczewki, ktra od tyu zamyka renic. Brzeg rzskowy (zewn
trzny) tczwki jest poczony z ciaem rzskowym.
Tczwka, jako bogato ukrwiona cz bony naczyniowej, bierze udzia
w wytwarzaniu cieczy wodnistej, a poza tym jest wanym urzdzeniem,
regulujcym ilo wiata wchodzcego d wntrza gaki ocznej. Jeeli porw
namy gak oczn z aparatem fotograficznym, to tczwka odpowiada przy
sonie. Do nawietlenia kliszy, to znaczy do wykonania zdjcia, musimy uy
odpowiedniej przysony-tym szerszej, im sabsze jest owietlenie przedmiotu
fotografowanego. Podobnie te renica oka rozszerza si przy sabym owiet
leniu. W jasny, soneczny dzie renice s silnie zwone, aby nie dopuci
nadmiaru wiata do siatkwki oka.
Zwenie renic ma te inne znaczenie. Wiemy, e im mniejszy jest otwr
przesony przy zdjciu, tym ostrzejszy obraz powstaje na kliszy. Podobnie
dzieje si z okiem czowieka, uywajcego szkie. Bez okularw odczuwa on
bardziej dotkliwie wad swego wzroku o zmierzchu, kiedy renice jego s
bardziej rozszerzone lub w pochmurny dzie.
W ciemnoci, przy maksymalnie rozszerzonych renicach, rednica ich
wynosi 7-8 mm, przy silnym owietleniu 3-2 mm, a nawet mniej.
Zmiana rednicy renic zachodzi dziki dziaaniu mini antagonistycznych
- zwieracza i rozszerzacza renicy (mm. sphincter et dilatator pupillae).
Pierwszy tworz wkna miniowe, przebiegajce przy brzegu rzskowym
tczwki, natomiast wkna uoone promienisto dokoa renicy tworz mi
sie rozszerzacz.
Minie renicy s unerwione przez ukad autonomiczny: zwieracz - przez
wkna przywspczulne, rozszerzacz - przez wspczulne.
Bona wewntrzna gaki ocznej
Bona wewntrzna gaki ocznej (tunica interna bulbt), stanowica wiato
czu warstw, wyciea powierzchni wewntrzn gaki. Poniewa zaamane
w soczewce promienie wiata trafiaj tylko na cian tyln gaki, warstwa ta,
zwana rwnie siatkwk (retina), zachowaa wraliwo na wiato jedynie
w czci lecej ku tyowi od rwnika gaki - w przeciwiestwie do lecej do
przodu czci lepej. Cz tylna siatkwki nosi nazw czci wzrokowej (pars
optica retinae). Koczy si ona rbkiem zbatym (ora serrata) w odlegoci
okoo centymetra do przodu od rwnika, gdzie przechodzi na ciao rzskowe,
jako cz rzskowa siatkwki, oraz na tczwk - jako cz tczwkowa.
Cz wzrokowa siatkwki jest cienk (0,2-0,4 mm) przeroczyst bon
barwy rowej, ktr zawdzicza ona barwnikowi rodopsynie, zawartej w ko
mrkach. Na zwokach siatkwka przybiera barw szar wskutek rozkadu
rodopsyny i zmtnienia komrek wiatoczuych.
Midzy siatkwk a przylegajc do niej bon naczyniow ley ciemna
warstwa barwnikowa, pochaniajca wiato, dziki czemu, jak wspomniano
wyej, renice s czarne, gdy widzimy w nich wanie t warstw.
Siatkwka jest zwizana z podoem do luno, dziki czemu moe si na
nim przesuwa. Jest ona przymocowana jedynie przy wyjciu nerwu wzroko
wego z gaki ocznej i na rbku zbatym, w miejscu przejcia w cz rzskow.
Na og utrzymuje si ona przy bonie naczyniowej dziki ciau szklistemu
i cieczy wodnistej, ktre w gace wytwarzaj cinienie rdoczne. Przy jego
spadku w pewnych stanach patologicznych moe nastpi tzw. odklejenie
siatkwki (ablatio retinae) z gronymi dla zdolnoci widzenia objawami.
Siatkwka ma bardzo skomplikowan budow. Skada si ona z dziesiciu
warstw, wrd ktrych znajdujemy warstw komrek wraliwych na wiato
i barwy. Istniej dwa rodzaje tych komrek. Jedne z nich - wyduone, s
wraliwe na stopie natenia wiata, dajce obrazy czarno-biae ogldanych
przedmiotw. Nosz one nazw prcikw (bacilli); liczb ich szacuje si na 125
min.
Drugi rodzaj komrek siatkwki - to tzw. czopki (coni). Maj one ksztat
buteleczek, szyjkami skierowanych do warstwy barwnikowej. Czopki s wrali
we na barwy, jednak mog je odbiera tylko przy dobrym owietleniu.
O zmroku i w nocy barw ju nie rozrniamy. Moemy jedynie odrni kolory
silnych rde wiata, jak neony, wiata sygnaowe itp. Oglna liczba czop
kw jest szacowana na 7 min.
Cz wzrokowa siatkwki nie wszdzie jest jednakowo czua. W czci
tylnej siatkwki, na osi wzrokowej, ley miejsce, zwane plamk (macula),
dawniej nazywane plamk t z powodu odmiennego zabarwienia. Jest ono
najwraliwszym miejscem siatkwki dziki szczeglnemu zagszczeniu kom
rek wiatoczuych. Natomiast w miejscu wyjcia nerwu wzrokowego znajduje
si cz siatkwki cakowicie niewraliwa na wiato. Jest to mae biaawe
pole o rednicy ok. 1,5 mm, ktre ley w odlegoci okoo 3 mm od bieguna
tylnego gaki w kierunku przyrodkowym i nieco wyej od jego poziomu. Nosi
ono nazw tarczy nerwu wzrokowego (discus nervi optici), poniewa w obr
bie tarczy nie ma komrek wiatoczuych, siatkwka w tym miejscu nie
odbiera wrae wzrokowych. atwo to sprawdzi na dowiadczeniu Mariotte'a (ryc. 218).
Jak wspomniano, rozmieszczenie prcikw i czopkw nie jest jednakowe.
W doku rodkowym plamki znajduj si wycznie czopki, dokoa niego
pojawiaj si poszczeglne prciki, ktrych liczba ronie ku obwodowi. Z tego
Ryc. 218. Dowiadczenie Mariotta. Zaso lewe oko i skieruj wzrok na krzy. Przesuwaj rysunek
powoli od i do oka. W odlegoci ok. 1 5 - 2 0 cm ciemne koo przestaje by widoczne.
Nerw wzrokowy
Nerw wzrokowy (nervus opticu) tworzy si z wkien nerwowych warstwy
zwojowej siatkwki, ktre wychodz z gaki ocznej przez otworki w blaszce
sitowej twardwki. Rozwojowo jest on czci mzgowia i dlatego zawiera
wypustki opon mzgowych, ktre go okrywaj na jego przebiegu wewntrzoczodoowym od gaki ocznej do kanau wzrokowego. Na tym odcinku nerw jest
wygity, dziki czemu ma wiksz dugo, a wic nie napina si przy ruchach
gaki ocznej i tych ruchw nie hamuje
Po przejciu przez kana wzrokowy do jamy czaszki nerwy biegn na
podstawie mzgu, kierujc si ku paszczynie porodkowej, w ktrej tworz
skrzyowanie nerww wzrokowych (chiasma nervorum opticorum). Krzyu
jc si kady z nerww oddaje na stron przeciwn tylko poow wkien. Jest
to wic skrzyowanie nie pene, ale tylko czciowe (ryc. 219).
Od skrzyowania wzrokowego odchodz biegnce rozbienie ku tyowi
pczki, prowadzce poow wkien kadego z nerww wzrokowych. Razem
ze zmian skadu wkien zmienia si te nazwa tych tworw. Nosz one
nazw pasm wzrokowych (tractus optici), prawego i lewego, ktre wchodz
w skad drogi wzrokowej.
t4
Promienistos
wzrokowa
Okolica wzrokowa
kory mzgowej
Ryc. 219. S c h e m a t d r g w z r o k o w y c h .
i wpywa na gboko tej komory. Gboko jej, czyli wymiar przednio-tylny, nie jest stay i zaleny od budowy oka i jego stanu fizjologicznego.
U dalekowidzw komora jest pytsza, natomiast gbsza u krtkowidzw.
W komorze przedniej, w miejscu zetknicia si rogwki, twardwki, ciaa
rzskowego i tczwki, zwanym ktem tczwkowo-rogwkowym, ley tzw.
wizado grzebieniaste, zoone z pasm i bon cznotkankowych. Std ciecz
wodnista przescza si do wspomnianej wyej zatoki ylnej twardwki. Jest to
droga odpywu tej cieczy, ktr wytwarza tczwka i ciao rzskowe.
Ciecz wodnista, ktrej w komorze przedniej mieci si ok. 125 cm , jest
w cigym ruchu, gdy jej warstwa, stykajca si z rogwk, ozibia si i opada
ku doowi jako cisza; natomiastwarstwa leca bezporednio przy tczwce
zostaje przez ni ogrzana i jako lejsza przechodzi do najwyszych czci
komory. Skada si ona gwnie z wody z domieszk biaka i chlorku sodo
wego.
3
Soczewka
Jeeli w zamknitej szczelnie skrzynce zrobimy may otwr w jednej ze
cian, to w jej wntrzu na cianie przeciwlegej zarysuje si zmniejszony
odwrcony obraz przedmiotu, umieszczonego przed skrzynk. Ta waciwo
bya znana dawnym fizykom, nie mona byo jednak zastosowa podobnego
urzdzenia do fotografii, gdy przy bardzo maym otworze ilo wiata
wpadajcego do wntrza aparatu bya tak maa, e czas nawietlania kliszy
byby bardzo dugi. Przy powikszeniu otworu powstawa obraz zamazany,
nieostry, gdy dostawao si do wntrza skrzynki duo promieni brzenych, nie
skupiajcych si naleycie. Wady te zostay usunite przez wstawienie do
otworu w skrzynce soczewki skupiajcej.
W oku, ktre ju porwnywalimy z aparatem fotograficznym, istnieje
rwnie soczewka (lens), zbudowana z przeroczystych wkien tkanki cznej.
Jest to soczewka dwuwypuka, ktrej powierzchnia przednia ma wikszy
promie krzywizny, to znaczy, e jest mniej wypuka od powierzchni tylnej.
rednica soczewki mierzy okoo 9 mm, grubo jest zmienna i wynosi rednio
4 mm. Ksztat soczewki zmienia si rwnie z wiekiem: u noworodka jest ona
prawie kulista, u dorosego staje si mniej wypuka, u osobnikw starszych
jeszcze bardziej spaszczona. Poza tym ksztat jej zmienia si w zalenoci od
Ciao szkliste
Ciao szkliste (corpus vitreum) ley do tyu od soczewki, wypeniajc reszt
gaki ocznej. W przedniej czci ciaa szklistego znajduje si wgbienie, zwane
doem ciaa szklistego, ktre wypenia soczewka. Jak wspomniano wyej, jest
to twr galaretowaty, przeroczysty, silnie amicy wiato.
Wewntrz ciaa szklistego drobne wkienka cznotkankowe tworz zrb
(stroma). Midzy wkienkami znajduje si ciecz szklista (humor vitreus),
ktra ma znaczenie dla utrzymania cinienia rdocznego. Skad jej jest
podobny do cieczy wodnistej.
Ciao szkliste zawiera 98,5 % wody i nieco biaka, ktre tworzy jego zrb.
Wewntrz ciaa szklistego znajduje si kana ciaa szklistego o rednicy 1-2
mm, w ktrym w yciu podowym przebiega ttnica rodkowa siatkwki (a.
centralis retinae), kierujca si od tarczy nerwu wzrokowego do soczewki.
W czasie rozwoju podowego wstpuje ona wraz z towarzyszc y do nerwu
wzrokowego i, wchodzc razem z nerwem do gaki ocznej, rozgazia si
w siatkwce. Jeszcze u podu ttnica ta zanika i nie przeszkadza w czynno
ciach soczewki i ciaa szklistego. Wspomniany kana jest wypeniony ciecz
szklist i delikatnymi wkienkami.
Gaka oczna
prawidowa
Ryc. 220. A. Krtkowzroczno (gaka oczna za duga). Korekcja za pomoc soczewki dwuwklsej.
Ryc. 220. B. Nadwzroczno (gaka oczna za krtka). Korekcja za pomoc soczewki dwuwypukej.
Ryc. 220. C. Astygmatyzm (nieprawidowa krzywizna rogwki lub soczewki). Korekcja za pomoc
odpowiedniej soczewki cylindrycznej.
Akomodacja
Wiemy, e oko mczy si przy duszym ogldaniu przedmiotw bliskich,
np. przy pracy rcznej, jak haftowanie, przy czytaniu, zwaszcza drobnego dru
ku, przy kreleniu itp. Wtych warunkach musimy co pewien czas przerwa pra
c i zatrzyma wzrok na przedmiotach odlegych. Mwimy, e wtedy oczy
odpoczywaj.
Tak jest w rzeczywistoci. Soczewka oka, jako ciao spryste, w stanie
spokoju (np. we nie) zachowuje swj okrelony ksztat. Ten ksztat zachowuje
ona przy ogldaniu przedmiotw odlegych, wysyajcych, praktycznie biorc,
promienie rwnolege, ktre soczewka oka skupia i rzuca na siatkwk. Jeeli
jednak ogldamy przedmioty bliskie, to w ukadzie optycznym musz zaj
pewne zmiany. W aparacie fotograficznym, w ktrym ostro nastawiona jest
na nieskoczono", tzn. na przedmioty odlege, do zdj przedmiotw
bliskich naley albo zmieni obiektyw (czego na og si nie robi), albo
przesun go do przodu, powikszajc odlego midzy nim a klisz.
Te same zasady obowizuj i w oku. Jednak nie moemy przesun
soczewki, ktra jest obiektywem oka, jak to robi pewne gatunki ryb. Nie
moemy rwnie zamieni soczewki, ale konstrukcja oka wyprzedzia konstru
kcj aparatw fotograficznych. Ot soczewka oka moe zmieni sw odle
go ogniskow przez zmian swego ksztatu, a dokadniej - stopnia swej
wypukoci.
Dzieje si to dziki ciau rzskowemu, na wyrostkach ktrego zawieszona
jest soczewka za pomoc obwdki rzskowej. Jeeli misie rzskowy nie jest
napity, to wkna tej obwdki napinaj torebk soczewki, dziki czemu staje
si ona bardziej paska i nastawiona na wyrane tworzenie obrazw przedmio
tw oddalonych. Jeeli teraz skierujemy wzrok na przedmiot bliski, to odru
chowo napina si misie rzskowy, zmniejszajc napicie wkien obwdki
rzskowej, a tym samym napicie torebki soczewki. Elastyczna soczewka
wraca do swego pierwotnego, bardziej wypukego ksztatu. Soczewka jest
teraz nastawiona na przedmioty blisze i oko rozrnia drobniejsze szczegy
ogldanego obrazu.
Naley wic pamita, e widzimy wyranie przedmioty blisze przy skurczu
minia rzskowego, co jest powodem zmczenia si wzroku. Natomiast
rozkurcz tego minia powoduje nastawienie soczewki na przedmioty dalsze.
Adaptacja
Wiemy, e np. rentgenolog, przed ogldaniem obrazu na ekranie, powinien
kilka minut (5-10) spdzi w ciemnoci, aby przygotowa wzrok do tej
czynnoci. W tym czasie czuo jego wzroku na wiato wzrasta dziesicio
krotnie i pozwala na dokadniejsze odczytanie obrazu. Zjawisko to nosi nazw
adaptacji wzroku. Po przebyciu w ciemnoci okoo 40 min wraliwo oczu na
wiato wzrasta okoo 10 000 razy. Wiemy z wasnego dowiadczenia, e
przyzwyczajamy si" do ciemnoci i po pewnym czasie zaczynamy za
pomoc wzroku orientowa si w otoczeniu.
Spojwka
Powierzchnia tylna powiek jest pokryta cienk bon luzow zwan spo
jwk (tunica conjunctiva). Bona ta dochodzi do podstawy powiek, gdzie
przechodzi na gak oczn, okrywajc j a do brzegu rogwki. Stosownie do
tego odrniamy spojwk: a) powiek, b) sklepienia i c) gaki ocznej.
Szczelina wosowata zawarta midzy powiekami i gak oczn stanowi
worek spojwkowy (saccus conjunctive).
W kcie przyrodkowym oka brzegi powiek otaczaj zagbienie zwane
jeziorkiem Izowym (lacus lacrimalis), w ktrym ley rowo zabarwione
wzniesienie zwane miskiem zowym.
Narzd zowy
Jak ju wspomniano, stykajca si z otwartym powietrzem rogwka jest
przede wszystkim naraona na wysychanie, a poza tym na zanieczyszczenie
czsteczkami kurzu oraz na urazy przez drobne ciaa obce. Narzd zowy ma
wic za zadanie stae zwilanie rogwki i opukiwanie jej z drobnych zanieczy
szcze. Skada si on gwnie z gruczou zowego, wytwarzajcego pyn zowy
i drg zowych, odprowadzajcych ciecz, ktra spenia swe zadanie, z rowka
spojwkowego do jamy nosa.
Gruczo zowy
Gruczo zowy (glandula lacrimalis), o wymiarach 20x12 mm, barwy rowoszarej, ley przy stropie oczodou w jego bocznym przednim kcie, wype
niajc d tej samej nazwy. cigno minia dwigacza powieki grnej dzieli
go na dwie czci: wiksz grn oczodoow, i mniejsz doln, powiekow.
Ciecz zowa (humor lacrimalis), uchodzi kilkoma przewodzikami do sklepienia
grnego spojwki, skd spywa ku doowi do worka spojwkowego i do kta
przyrodkowego oka. W normalnych warunkach ciecz zowa jest wydzielana
jedynie przy otwartych powiekach i w czasie snu gruczo zowy jest nieczynny.
Oglna ilo wydzielonej w cigu doby cieczy wynosi okoo 0,5 cm .
Zwiksza si ona przy podranieniach, dziaajcych na rogwk, spojwk czy
siatkwk (ciaa obce, wiatr, gazy dranice, urazy mechaniczne, race
wiato i in.), ktre wywouj zawienie, wystpujce rwnie w pewnych
stanach psychicznych, jak np. wzruszenie. W tych wypadkach drogi odprowa
dzajce mog nie wystarczy do odpywu cieczy zowej, ktra przelewa si
przez brzeg powieki dolnej w postaci ez (lacrimae).
Ciecz zowa skada si z wody z domieszk okoo 1 % chlorku sodowego,
0,6% biaka oraz drobnych iloci innych domieszek. Wydzielanie nadmierne
cieczy zowej wystpuje pod wpywem podniet, biegncych drog nerwu
twarzowego (VII para). U noworodkw zaopatrzenie nerwowe nie jest dostate
cznie wyksztacone i dlatego noworodek waciwie nie pacze, a wydaje
jedynie krzyk bez ez.
3
Drogi zowe
Jak ju wiemy, pyn zowy czciowo wyparowuje z powierzchni rogwki,
a reszta jego spywa do tzw. jeziorka zowego. Na brzegach kadej powieki,
w pobliu kta przyrodkowego oka, mona dojrze drobny punkt zowy
(punctum lacrimale). Od punktw zowych, ktre le na maych wzniesie
niach, zwanych brodawkami zowymi, biegn kanaliki zowe - grny i dolny.
Biegn one pocztkowo pionowo, a nastpnie zaginaj si w kierunku przyrodkowym (w stron nosa) i przechodz w cz poziom. Dugo ich
wynosi 8-9 mm, po czym uchodz one do zbiornika, zwanego workiem
zowym (saccus lacrimalis), ktry ley we wasnym dole na przyrodkowej
cianie oczodou midzy grzebieniami zowymi przednim i tylnym. Worek
zowy przechodzi ku doowi w przewd nosowo-zowy (ductus nasolacrimalis), ktry otwiera si w przewodzie nosowym dolnym.
Przechodzenie cieczy zowej przez opisane drogi oparte jest prawdopodob
nie na nastpujcych zasadach. Punkty zowe przy zamknitych powiekach s
zanurzone w cieczy zowej jeziorka. Pyn wchodzi do nich na zasadzie woskowatoci. Przy otwieraniu powiek nastpuje wessanie pynu zowego do czci
pionowej kanalikw zowych z powodu ich lekkiego rozszerzenia. Przy zamy
kaniu powiek nastpuje wycinicie pynu z kanalikw do worka zowego. Za
tym mechanizmem przemawia fakt, e przy wystpujcym zawieniu szybkie
mruganie powiek powoduje oprnienie rowka spojwkowego.
Obrzk bony luzowej nosa utrudnia odpyw cieczy zowej do jamy noso
wej. Odczuwamy to przy katarze, kiedy wystpuje zawienie, pobudzone
rwnie podranieniem gruczou zowego na drodze odruchowej.
POWOKA WSPLNA
Opuszka wosa
Skra ludzi modych, jdrna i odporna, z biegiem lat zmienia swe waci
woci. W wieku starczym nastpuje jej zanik, atrofia. Skra wiotczeje, zmniej
sza si jej napicie, wskutek utraty wody. Jednoczenie wszystkie warstwy
skry staj si ciesze, dziki czemu nawet drobniejsze yy przewiecaj przez
naskrek. Skra staje si mniej elastyczna, pomimo zwikszenia si zarwno
iloci, jak i gruboci wkien sprystych. Jak wspomniano, ilo barwnika
zwiksza si i skra przybiera kolor szarawoty.
Gruczoy skry
Gruczoy potowe
Jak wspomniano wyej, skra spenia m.in. zadania wydalania niektrych
substancji, gwnie wody. S one wydalane z potem, ktry wytwarzaj
gruczoy potowe (glandulae sudoriferae). S to gruczoy cewkowe, przedsta
wiajce cewki nabonkowe, lece w gbi skry waciwej, zwinite na kocu
w ksztacie kbka, std te nazwane gruczoami kbkowatymi. Gruczoy te
wystpuj zarwno na uwosionej, jak i nie uwosionej czci skry, brak ich
jedynie na wargach sromowych oraz na napletku i odzi prcia. Mniej ich jest
na powiekach i na bocznej stronie maowiny usznej. Liczba ich na centyme
trze kwadratowym zaley od okolicy ciaa - na karku i poladkach wynosi ona
od 50 do 100, na doniach i podeszwach od 300 do 400. W innych okolicach
mieci si w granicach wymienionych liczb.
Wydzielin omawianych gruczow jest pot (sudor), ktry jest pynem
zoonym gwnie z wody (ok. 98%). Zawiera on ok. 0,8% soli kuchennej oraz
pewne iloci mocznika kwasu moczowego i amoniaku. Wydzielanie potu
odbywa si stale, jednak w maych ilociach, ktrych zwykle nie dostrzegamy.
Wydzielanie to wzmaga si pod wpywem wysokiej temperatury otoczenia
i ciszej pracy fizycznej.
Wydzielanie potu ma due znaczenie dla utrzymania staej temperatury
ciaa. Ciepo jest wytwarzane w organizmie w szeregu reakcji chemicznych
egzotermicznych, czyli przebiegajcych z jego wydzielaniem, jak np. przy
pracy mini. Przy wytonej pracy fizycznej wytwarza si nadmiar ciepa,
ktre nie zdy wypromieniowa przez skr i moe doprowadzi do przegrza
nia organizmu, a wic do stanu patologicznego. Jako reakcja obronna wzma
ga si wydzielanie potu, ktry parujc pod wpywem ciepa zabiera due jego
iloci ze skry, co ozibia przepywajc w naczyniach skry krew, a przez to
cay organizm.
Dlatego te naley pamita, aby w lecie oseskw nie ubiera ani okrywa
zbyt ciepo, jak rwnie zapewni ludziom ciko pracujcym dostateczn ilo
pynw do picia. Hutnicy, pracujcy w lecie w przegrzanych pomieszczeniach
przy wytopie metali, wypijaj dziennie po kilkanacie litrw pynw dla
uzupenienia wody, wydzielanej z potem.
Poza gruczoami potowymi organizm traci wod rwnie przez parowanie
jej bezporednio przez naskrek.
Oprcz opisanych gruczow potowych istniej w skrze rwnie due
gruczoy kbkowate (apokrynowe), ktrych wydzielina jest odmienna od potu
oraz odznacza si swoistym zapachem, barw i innymi waciwociami
rnymi dla kadego osobnika. Czowiek zatraci zdolno ich odrniania,
natomiast zwierzta, jak np. psy, rozpoznaj rnych osobnikw i ich rzeczy,
kierujc si zmysem wchu.
Gruczoy te wystpuj w dole pachowym, w otoczce brodawki sutkowej,
w okolicy odbytu i in., w wikszej iloci u osobnikw pci eskiej ni mskiej.
Niektre zwierzta maj du ilo gruczow potowych, np. ko, inne nie
poc si wcale z powodu ich braku, jak np. pies, ktry w upa chodzi si przez
wywieszony z pyska jzyk, ociekajcy zwilajc go lin.
Gruczoy ojowe
Naskrek, jak wspomniano, wysycha i traci mikko. Jego warstwa zrogowaciaa wymaga natuszczania dla utrzymania elastycznoci. Rol t peni
gruczoy ojowe (glandulae sebaceae), zaoone w skrze waciwej, przede
wszystkim w najbliszym otoczeniu wosw. S to gruczoy pcherzykowe,
wyprowadzajce sw wydzielin, zwan ojem skrnym (sebum) do lejka
u podstawy wosa (p. dalej), skd wypywa ona na powierzchni skry i j
namaszcza. Oglna liczba gruczow ojowych jest mniejsza ni potowych.
Najwicej ich wystpuje na owosionej skrze gowy, na twarzy, na grzbiecie
i klatce piersiowej, gdzie liczba ich jest zbliona do liczby gruczow potowych
tych okolic. Na tuowiu i koczynach liczba ich stanowi V - / liczby gruczo
w potowych. Na doniach i podeszwach gruczoy ojowe nie wystpuj.
Jak wspomniano, gruczoy ojowe wystpuj rwnie na nie uwosionej
powierzchni skry, jak np. na czerwieni wargowej. Wydzielina ich chroni wargi
przed wysychaniem i pkaniem. Podobne gruczoy, pod nazw gruczow
tarczkowych {glandulae tarsales), s zaoone w obu powiekach, szczeglnie
w grnej. Wydzielina ich pokrywa brzeg rzskowy powiek, zapobiegajc
wypywaniu wydzieliny zowej na zewntrz - na skr powiek i twarzy.
j skrny zawiera wolne kwasy tuszczowe, cholesterol i zwizki woskowe.
W temperaturze ciaa j jest pynny, a zastyga przy temperaturze poniej 30
stopni. Powleka on wosy i nadaje im mikko. Przy jego nadmiarze dochodzi
do tzw. ojotoku (seborrhea), powodujcego powstawanie upieu.
1
Gruczoy sutkowe
Gruczoy sutkowe s najwikszymi gruczoami skry. Ze wzgldu na ich
cisy zwizek czynnociowy z narzdami pciowymi eskimi zostay one
omwione w odpowiednim rozdziale.
Wosy
Wosy nale do tworw nabonkowych skry, podobnie jak sier ssakw,
pira ptakw, uski ryb czy tarczki niszych zwierzt. U czowieka utraciy one
pierwotn rol tworzenia paszcza powietrznego, zatrzymujcego ciepo.
Owosienie zachowao si u czowieka gwnie na gowie, w doach pacho
wych i w okolicy onowej, natomiast w innych okolicach zachowao si jedynie
jako owosienie szcztkowe. W niektrych przypadkach owosienie nadmierne
(hypertrichosis) wystpuje na tuowiu czy na koczynach i wiadczy o zaburze
niach czynnoci narzdw wydzielania wewntrznego, czyli gruczow do
krewnych.
Wosy pokrywaj cae ciao z wyjtkiem doni i podeszew, powierzchni
grzbietowej paliczkw dalszych, odzi i prcia, wewntrznej powierzchni
napletka i warg sromowych. Ciao noworodka pokrywa meszek (lanugo),
ktry nastpnie zmienia si w drobne woski. Ju u noworodka wystpuj
rozmaicie rozwinite wosy gowy (capillitium), brwi (supercilia) i rzsy (cilia),
a w okresie pokwitania pojawiaj si wosy wsw i brody (barba). W wieku
dorosym i starczym pojawiaj si wosy nozdrzy i przewodu usznego. Na
tuowiu w okresie pokwitania pojawiaj si wosy pachy i wosy onowe. Jak
wida ju z rozwoju wosw, ich pojawianie si jest zwizane z czynnoci
gruczow dokrewnych. Na wpywy hormonalne wskazuje rwnie pojawia
nie si w modym wieku ysiny przy dobrym zachowaniu owosienia innych
czci ciaa, co jest cech wybitnie msk.
Wos (pilus) ma cz zewntrzn, zwan odyg wosa, i ukryty w skrze
korze wosa, ktrego zgrubiay, widzialny goym okiem, koniec dolny nosi
nazw opuszki wosa. Opuszka jest osadzona na cznotkankowej brodawce
wosa, do ktrej dochodz naczynia krwionone. Z komrek opuszki przez ich
podzia powstaje rosncy wos. Przy zniszczeniu opuszki wos ginie i ju nie
odrasta.
Wos ley w zagbieniu skry, tworzcym kana, zwany mieszkiem wosa,
wysany nabonkiem. Kana na powierzchni skry tworzy lejkowate zagbie
nie, do ktrego uchodz przewody gruczow ojowych.
Korze wosa jest ustawiony skonie do powierzchni skry. Po stronie,
w ktr jest on pochylony, ley gruczo ojowy, a za nim pasemko wkien
miniowych gadkich, tworzcych misie przywosowy. Skurcz tego mi
nia powoduje wyprostowanie wosa i wysadzenie go na zewntrz, co jest
przyczyn jeenia si wosw i powstawania gsiej skrki", o czym bya
mowa przy opisie miniwki gadkiej.
Paznokcie
Paznokie (unguis) jest wytworem nabonkowym skry, lecym na dal
szych opuszkach palcw. Blaszka zrogowaciaa paznokcia ochrania opuszk
palca. Paznokcie palcw rk - podobnie jak i same palce-s lepiej rozwinite
ni na stopach, gdzie dobrze rozwinity paznokie wystpuje tylko na palcu
pierwszym - paluchu.
Rola paznokci u czowieka jest zupenie inna ni rola pazurw czy odpowia
dajcych im kopyt u zwierzt. S one zwizane z dotykiem; opuszka palca
pozbawionego paznokcia jest mniej wraliwa na dotyk.
Ksztaty paznokci s do urozmaicone. Pytka paznokcia jest wypuka
w dwch paszczyznach - podunej i poprzecznej. Stopie wypukoci moe
by bardzo rny. Najbardziej widoczn cech wymiern paznokcia jest jego
szeroko w stosunku do dugoci. Mwimy o paznokciach rednio szerokich,
jeeli dugo i szeroko pytki (bez wolnego brzegu) s rwne.
Dawniej przypuszczano, e szerokie paznokcie wystpuj u osb pracuj
cych fizycznie. Nowsze badania dowiody, e wskie paznokcie wystpuj
czciej u kobiet, szerokie u mczyzn. Rnice te zaznaczaj si u osobnikw
dorosych, podczas gdy przed okresem pokwitania nie s one uchwytne.
Z tego wynika, e na ksztat paznokci maj rwnie wpyw hormony pciowe.
Grubo paznokci jest rna i wynosi najwyej niecae 0,4 m m ; jest ona na
og wiksza u mczyzn ni u kobiet. Osoby pracujce fizycznie maj
paznokcie grubsze.
Paznokie ma brzeg wolny, wystpujcy przy kocu palca, oraz brzegi
boczne i brzeg zakryty, wchodzcy do zatoki paznokcia, ograniczony wynio
soci, zwan waem paznokciowym, z ktrego na powierzchni ciaa paznok
cia schodzi warstewka nabonkowa, zwana obrbkiem naskrkowym paznok-
GRUCZOY DOKREWNE
Regulacja hormonalna
Regulacja nerwowa
Narzd
Ryc. 222. Rnice midzy regulacj nerwow (szybk) i hormonaln (woln).
PRZYSADKA
Przysadka (hypophysis) jest nieparzystym gruczoem, wacym ok. 0,5 g,
ksztatu owalnego, rednicy ok. 1 cm, pooonym u podstawy mzgu w zag
bieniu sioda tureckiego. Przysadka czy si z podstaw mzgu za porednic
twem lejka (infundibulum). Rozrniamy w przysadce pat przedni (lobus
anterior), zwany te adenohypophysis i pat tylny (lobus posterior), czyli
neurohypophysis.
Pat przedni, bardzo obficie unaczyniony, zbudowany jest ze zrbu cznotkankowego, na ktrym spoczywaj pasma komrek nabonkowych. Rozr
niamy tu dobrze barwice si komrki barwnikochonne (chromofilne) oraz
sabo barwice si - komrki barwnikooporne (chromofobne), czyli podsta
wowe.
Wrd komrek barwnikochonnych jedne barwi si barwnikami zasado
wymi i nosz nazw komrek zasadochonnych, inne barwice si barwnikami
kwanymi nazywane s komrkami kwasochonnymi.
Pat tylny przysadki zbudowany jest z elementw neuroglejowych.
U licznych zwierzt wystpuje midzy przednim i tylnym patem wska
warstwa prawie zupenie pozbawiona naczy, zwana czci poredni.
U czowieka cz ta jest bardzo sabo rozwinita.
Mzgowie
Przysadka
Czynniki
uwalniajce
podwzgrza
Przedni pat
przysadki
GH
f A C T H \^
Hormon 5/zrostowy
IsGruczo
^sutkowy
x
Wzrost
koci
dugich
Nadnercza
Hormony
sterydowe
nadnerczy
Tyrfeksyna
Tesra
Estrogeny
Progesteron
Za duo
Prawidowo
Za duo
po zakoczeniu
wzrastania
150--
100--
5W
Za mao
i'.
50--
Karowato
przysadkowa
Wzrost
prawidowy
Gigantyzm
Akromegalia
Ryc. 225. Czsteczka oksytocyny i ADH - oktapeptydy rnice si midzy soo tylko dwoma
aminokwasami (zaznaczonymi strzak).
Przysadka
Normalnie
ADH
Dtfjo
ML
Nerki
Mocz
Duo
Norrnalnie
-3
Mao
Ryc. 226. Produkcja i wydzielanie moczu w zalenoci od iloci wytwarzanego hormonu antydiure
tycznego (ADH) w przysadce. A - Alkohol hamuje produkcj ADH dziaajc moczopdnie, C -
GRUCZO TARCZOWY
Gruczo tarczowy (glandula thyroidea), zwany pospolicie tarczyc, jest
narzdem nieparzystym, pooonym w przedniej okolicy szyi przed tchawic
i krtani. Dziki temu pooeniu jest on jedynym gruczoem dokrewnym,
ktrego powikszenie jest dostrzegalne z zewntrz. Ciar gruczou wynosi
30-60 g. Skada si on z dwch patw bocznych (lobi laterales) i z nieparzystej
czci rodkowej, zwanej wzin (isthmus). Czasami od wziny odchodzi ku
grze tzw. pat piramidowy (lobus pyramidalis). Wzina ley na tchawicy
w obrbie ll-IV piercienia, paty boczne dolnym brzegiem dochodz do
V piercienia tchawicy, grnym - sigaj krtani.
Powierzchnie gruczou tarczowego pokrywa torebka cznotkankowa, od
GRUCZOY PRZYTARCZYCZNE
Gruczoy przytarczyczne (glandulae parathyroideae) w liczbie dwch par
le na tylnej powierzchni tarczycy, a czsto s ukryte w jej utkaniu. Maj one
ksztat okrgawych lub owalnych nieco spaszczonych tworw dugoci 6-8
mm, szerokoci 2-4 mm. Mikroskopowo gruczo skada si z pasm komrek
nabonkowych poprzegradzanych warstwami tkanki cznej, ktra wnika do
torebki pokrywajcej gruczo.
-Naczynie
krwionone
Ziarnistoci
zawierajce
hormon
angielski Sanger ustali budow i wzr chemiczny insuliny, ktra jest biakiem
o niewielkiej czsteczce. Byo to rwnoczenie pierwsze ustalenie skadu
czsteczki biakowej, co stanowi pierwszy krok na drodze do jej syntezy. Na
razie insulin otrzymuje si z wycigw trzustkowych byda.
Odkrycie insuliny otworzyo nowy rozdzia w fizjologii, gdy odgrywa ona
olbrzymi rol w procesach przemiany, przede wszystkim wglowodanowej.
Wglowodany s gwnym rdem energii w ustroju potrzebnym dla pod
trzymania przejaww yciowych. Czynno mini, mzgu i szeregu innych
narzdw wymaga staego dowozu glukozy, ktrej dosta rczaim krew zawiera
jca ten cukier w staym steniu, wynoszcym ok. 100 mg/100 ml. Spadek
poziomu cukru we krwi nazywamy hipoglikemi. Najbardziej czuy na hipoglikemi jest mzg. W razie braku wglowodanw w pokarmie ustrj potrafi
Zapas
glukozy
we krwi
Zapas
glukozy
we krwi
GI'kogen
Tuszcze
Glikogen
Biaka
Tuszcze
Biaka
COCykl
kwasw
trjkarboksylowych
H 0
2
''TO\
Cykl
kwasw
j trjkarbo' ksylowych
Energia
Ryc. 230. Schemat ilustrujcy przebieg procesw metabolicznych dostarczajcych energii ustro
jowi. A - U osoby zdrowej (w obecnoci insuliny) i B - u chorego na cukrzyc (przy braku
lub niedoborze insuliny). W tym drugim przypadku komrka (przedstawiona w postaci turbiny)
czerpie energi ze rde zapasowych, gwnie tuszczu (wg Ganonga).
Jajnik
Budowa i czynnoci jajnika zostay omwione na str. 298. Jak wiadomo, jaj
nik obok wytwarzania gamet eskich peni rwnie rol gruczou dokrewnego. Te dwie czynnoci pozostaj ze sob w cisym zwizku - aktywno hor
monalna jajnika jest zalena od jego zdolnoci wytwarzania komrek jajowych.
W obu jajnikach znajduj si zawizki ok. 400 000 komrek jajowych; z tego
zaledwie jedna na tysic dojrzewa, uzyskujc potencjaln szans zapodnie
nia. Kade jajo rozwija si w tzw. pcherzyku jajnikowym (pcherzyku Graafa),
ktry rwnie wytwarza hormonyeskie. Hormony te wstrzyknite kastrowa
nym samicom zwierzcym wywouj ruj (po acinie oestrus) i dlatego
nazywane s estrogenami. Pod wzgldem chemicznym hormony te s stery
dami o budowie zblionej do budowy hormonw sterydowych nadnerczy
i jder. W pcherzyku powstaj gwnie trzy estrogeny - estradiol, estriol
i estron. Najwiksz aktywnoci odznacza si estradiol.
W miar wzrostu komrek pcherzykowych zwiksza si wydzielanie estro
genw, ktre powoduj wzrost i rozpulchnienie bony luzowej macicy.
Z chwil pknicia pcherzyka jajnikowego wydzielanie estrogenw nagle
zmniejsza si. Dalsz kontrol nad wzrostem bony luzowej przejmuje teraz
ciako te (corpus luteum), ktre powstaje w miejsce pknitego pcherzyka
jajnikowego. Ciako te wytwarza hormon, zwany progesteronem. Rwnie
i progesteron jest sterydem. Pod wpywem progesteronu bona luzowa
macicy grubieje, zachodzi w niej szereg zoonych zmian, ktre przygotowuj
j do ciy, std nazwa tego hormonu (gestatio- cia).
Rozwijajce si ciako te wydziela coraz to wiksz ilo progesteronu.
Przetrwae komrki pcherzykowe podejmuj produkcj estrogenw, jednak
e ju w mniejszej iloci. Progesteron nie dziaa na wycik macicy, dopki
nie zajd w niej zmiany wywoane przez estrogeny. Hormon ten jest jednak
Jdro
W odrnieniu od skomplikowanej cyklicznoci hormonalnej jajnikw jdra
produkuj tylko jeden hormon w mniej wicej staej iloci od chwili osigni
cia dojrzaoci pciowej do pnej staroci. Hormon wytwarzany w jdrach
nosi nazw testosteronu. W nazwie zawarte jest okrelenie jego pochodzenia
(testes) i budowy chemicznej (sterydowej). Niektre hormony sterydowe kory
nadnerczy o budowie i waciwociach podobnych do testosteronu nosz
nazw androgenw.
Testosteron jest wytwarzany przez komrki rdmiszowe jder, ktre
stanowi bardzo niewielk cz jdra. Produkcja hormonu pozostaje pod
kontrol hormonu luteinizujcego przysadki, ktry bywa rwnie okrelany
przydug nazw hormonu pobudzajcego komrki rdmiszowe", a ktry
jest identyczny z hormonem luteinizujcym kobiety.
Wzajemny stosunek pomidzy przysadk a jdrem dziaa na zasadzie
sprzenia zwrotnego". Mechanizm ten nie jest jednak tak czuy, jaku kobie
ty. Naley zaznaczy, e przysadka wytwarza dwa hormony gonadotropowe,
pobudzajce jdra; te za produkuj tylko jeden rodzaj hormonu-testosteron.
Zasadniczo produkcja testosteronu jest sprzona z hormonem luteinizuj
cym. Natomiast wydzielanie folikulostymuliny wywierajce u mczyzny
wpyw na produkcj spermatozoidw jest hamowane tylko przez bardzo due
iloci testosteronu.
Testosteron pobudza wzrost koci i mini w kierunku ksztatw mskich.
Powoduje rwnie wzrost narzdw pciowych mskich oraz rozwj wtrnych
cech pciowych mskich. Jedn z charakterystycznych cech wywoanych przez
testosteron jest zgrubienie gosu, wskutek wzrostu krtani i wizade goso
wych. Doroli kastraci maj cienki, dziecinny gos.
HORMONY LOKALNE
Hormonami lokalnymi nazywamy substancje, ktre wystpuj w tkankach
w postaci fizjologicznie nieczynnej, lecz mog si aktywowa w pewnych
okolicznociach i wywoywa gbokie zmiany w bezporednim ssiedztwie.
Do substancji takich nale: 1) acetylocholina, 2) histamina, 3) heparyna, 4)
serotonina.
Acetylocholina, poza rol porednika w przekazywaniu pobudzenia nerwo
wego, jest niezbdna do powstania czynnoci rytmicznych, np. skurczw
serca.