You are on page 1of 188

Formelsammlung Mathematik

http://www.fersch.de

Klemens Fersch
10. November 2014

Inhaltsverzeichnis
1

Algebra
1.1 Mengen . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.1 Grundlagen . . . . . . . . . . .
1.1.2 Operationen . . . . . . . . . . .
1.1.3 Zahlenmengen . . . . . . . . .
1.2 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.1 Primfaktoren - ggT - kgV . . .
1.2.2 Grundrechnungen . . . . . . .
1.2.3 Grundrechenregeln . . . . . . .
1.2.4 Vorzeichenregel . . . . . . . . .
1.2.5 Brche . . . . . . . . . . . . . .
1.2.6 Bruchteile - Prozent - Promille
1.2.7 Dezimalbruch . . . . . . . . . .
1.2.8 Terme . . . . . . . . . . . . . .
1.2.9 Bruchterme . . . . . . . . . . .
1.2.10 Potenzen . . . . . . . . . . . .
1.2.11 Wurzeln . . . . . . . . . . . . .
1.2.12 Logarithmen . . . . . . . . . .
1.2.13 Proportionalitt . . . . . . . .
1.3 Gleichungen . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.1 quivalenzumformung . . . . .
1.3.2 Lineare Gleichung . . . . . . .
1.3.3 Quadratische Gleichung . . . .
1.3.4 Kubische Gleichungen . . . . .
1.3.5 Gleichungen hheren Grades .
1.3.6 Exponentialgleichungen . . . .
1.3.7 Logarithmusgleichungen . . . .
1.3.8 Betragsgleichung . . . . . . . .
1.4 Ungleichungen . . . . . . . . . . . . .
1.4.1 Grundlagen . . . . . . . . . . .
1.4.2 quivalenzumformung . . . . .
1.4.3 Lineare Ungleichung . . . . . .
1.4.4 Quadratische Ungleichung . . .
1.4.5 Betragsungleichung . . . . . . .
1.5 Lineares Gleichungssystem . . . . . . .
1.5.1 Einsetzverfahren (2) . . . . . .
1.5.2 Gleichsetzungsverfahren (2) . .
1.5.3 Additionsverfahren (2) . . . . .
1.5.4 Determinantenverfahren (2) . .
1.5.5 Determinantenverfahren (3) . .
1.6 Lineare Algebra . . . . . . . . . . . . .
1.6.1 Matrix . . . . . . . . . . . . . .
1.6.2 Determinante . . . . . . . . . .
1.6.3 Lineare Gleichungssysteme und
1.7 Finanzmathematik . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
Gau-Algorithmus
. . . . . . . . . . .

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

6
6
6
6
7
9
9
10
10
11
12
14
15
16
18
20
22
23
24
26
26
26
27
29
30
31
32
33
34
34
35
36
38
41
42
42
42
43
43
44
45
45
48
50
53

INHALTSVERZEICHNIS

1.7.1
1.7.2
1.7.3
1.7.4
1.7.5
1.7.6
1.7.7
1.7.8
2

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

53
53
53
53
53
53
54
54

Geometrie
2.1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.1 Denitionen . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.2 Strahlenstze . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2 Dreieck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.1 Denitionen und Eigenschaften des Dreiecks
2.2.2 Kongruenzstze . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.3 Pythagoras - Hhensatz - Kathetensatz . .
2.2.4 Allgemeines Dreieck . . . . . . . . . . . . .
2.2.5 Gleichseitiges Dreieck . . . . . . . . . . . .
2.2.6 Gleichschenkliges Dreieck . . . . . . . . . .
2.2.7 Rechtwinkliges Dreieck . . . . . . . . . . . .
2.3 Viereck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.1 Quadrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.2 Rechteck . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.3 Trapez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.4 Parallelogramm . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.5 Raute . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.6 Drachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4 Polygone (n-Ecken) . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4.1 Regelmiges n-Eck . . . . . . . . . . . . .
2.4.2 Sechseck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.5 Kreis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.5.1 Kreis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.5.2 Kreissektor (Grad) . . . . . . . . . . . . . .
2.5.3 Kreissektor (Bogenma) . . . . . . . . . . .
2.5.4 Kreisring . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6 Stereometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6.1 Prisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6.2 Wrfel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6.3 Quader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6.4 Pyramide . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6.5 Kreiszylinder . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6.6 Hohlzylinder . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6.7 Kreiskegel . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6.8 Kegelstumpf . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6.9 Kugel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.7 Trigonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.7.1 Gradma - Bogenma . . . . . . . . . . . .
2.7.2 Denition . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.7.3 Quadrantenregel . . . . . . . . . . . . . . .
2.7.4 Umrechnungen . . . . . . . . . . . . . . . .
2.7.5 Rechtwinkliges Dreieck . . . . . . . . . . . .
2.7.6 Sinussatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.7.7 Kosinussatz . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.7.8 Kongruenzstze - Berechnungen am Dreieck

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

55
55
55
56
57
57
59
60
61
62
62
62
64
64
64
65
65
65
66
67
67
67
68
68
68
69
69
70
70
70
71
71
73
74
75
75
76
77
77
78
79
80
81
81
82
83

www.fersch.de

Prozentrechnung . . . . . .
Promillerechnung . . . . . .
Zinsrechnung - Jahreszins .
Zinsrechnung - Tageszins .
Zinsrechnung - Monatszins
Zinsfaktor . . . . . . . . . .
Zinseszinsformel . . . . . .
Degressive Abschreibung . .

INHALTSVERZEICHNIS

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

INHALTSVERZEICHNIS

INHALTSVERZEICHNIS

Funktionen
3.1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.1 Denition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.2 Umkehrfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2 Lineare Funktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.1 Ursprungsgerade . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.2 Graph und Eigenschaften . . . . . . . . . . . . .
3.2.3 Geradengleichung aufstellen . . . . . . . . . . . .
3.2.4 Gerade - Gerade . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3 Quadratische Funktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.1 Graph und Eigenschaften . . . . . . . . . . . . .
3.3.2 Parabelgleichung aufstellen und umformen . . . .
3.3.3 Parabel - Gerade . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.4 Parabel - Parabel . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4 Eigenschaften von Funktionen . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.1 Symmetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.2 Monotonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.3 Schnittpunkte mit den Koordinatenachsen . . . .
3.4.4 Asymptote . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.5 Verknpfung von Funktionen . . . . . . . . . . .
3.4.6 Abbildung von Funktionen . . . . . . . . . . . .
3.5 Potenzfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5.1 Parabeln vom Grad n - gerader Exponent . . . .
3.5.2 Parabeln vom Grad n - ungerader Exponent . .
3.5.3 Hyperbeln vom Grad n - gerader Exponenten .
3.5.4 Hyperbeln vom Grad n - ungerader Exponenten
3.5.5 Wurzelfunktion - rationaler, positiver Exponent .
3.5.6 Wurzelfunktion - rationaler, negativer Exponent
3.6 Exponentialfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.6.1 Graph und Eigenschaften . . . . . . . . . . . . .
3.7 Logarithmusfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.7.1 Graph und Eigenschaften . . . . . . . . . . . . .
3.8 Sinusfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.8.1 Graph und Eigenschaften . . . . . . . . . . . . .
3.9 Kosinusfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.9.1 Graph und Eigenschaften . . . . . . . . . . . . .
3.10 Tangensfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.10.1 Graph und Eigenschaften . . . . . . . . . . . . .
3.11 Betragsfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.11.1 Graph und Eigenschaften . . . . . . . . . . . . .

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

86
86
86
87
88
88
88
90
91
92
92
94
95
96
97
97
97
98
99
100
101
102
102
102
103
104
105
105
107
107
108
108
109
109
110
110
111
111
112
112

Analysis
4.1 Grenzwert - Stetigkeit . . . . . . . . . . . . . . .
4.1.1 Grenzwert von f(x) fr x gegen x0 . . . .
4.1.2 Grenzwert von f(x) fr x gegen Unendlich
4.1.3 Stetigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1.4 Rechenregeln . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2 Dierentialrechnung . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.1 Denition . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.2 1. Ableitung - Monotonie - Extremwerte .
4.2.3 Graph der 1. Ableitung . . . . . . . . . .
4.2.4 2. Ableitung - Krmmung - Wendepunkte
4.2.5 Graph der 2. Ableitung . . . . . . . . . .
4.2.6 Ableitung der Grundfunktionen . . . . . .
4.2.7 Ableitungsregeln . . . . . . . . . . . . . .
4.2.8 Tangenten- und Normalengleichung . . .
4.2.9 Newtonsches Iterationsverfahren . . . . .
4.3 Integralrechnung . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3.1 Denition . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3.2 Integration der Grundfunktionen . . . . .
4.3.3 Integrationsregeln . . . . . . . . . . . . .

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

113
113
113
114
114
115
117
117
118
120
121
123
124
124
126
127
128
128
130
130

www.fersch.de

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

INHALTSVERZEICHNIS

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

131
133
133
140
144
147
150
150

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

152
152
152
153
153
153
154
154
156
156
157
158
158
160
161
163
164
165
166
166

Analytische Geometrie
6.1 Vektorrechung in der Ebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.1 2 Punkte:Vektor - Abstand - Steigung - Mittelpunkt . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.2 2 Vektoren: Skalarprodukt - Flche - Winkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2 Vektor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.1 2 Punkte: Vektor - Abstand - Mittelpunkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.2 2 Vektoren: Winkel - Skalarprodukt - Vektorprodukt - Abhngigkeit . . . . . . .
6.2.3 3 Vektoren: Spatprodukt - lineare Abhngigkeit - Basisvektoren - Komplanaritt
6.3 Gerade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3.1 Gerade aus 2 Punkten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4 Ebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4.1 Parameterform - Normalenform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4.2 Ebenengleichung aufstellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4.3 Parameterform - Koordinatenform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4.4 Koordinatenform - Hessesche Normalenform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5 Lagebeziehung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5.1 Punkt - Gerade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5.2 Gerade - Gerade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5.3 Punkt - Ebene (Koordinatenform) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5.4 Gerade - Ebene (Koordinatenform) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5.5 Ebene - Ebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

168
168
168
169
171
171
172
173
175
175
176
176
177
179
180
181
181
182
183
183
184

Tabellen
7.1 Umrechnungen . . . . . .
7.1.1 Zehnerpotenz . . .
7.1.2 Lngen . . . . . .
7.1.3 Flchen . . . . . .
7.1.4 Volumen . . . . . .
7.1.5 Zeit . . . . . . . .
7.1.6 Winkel . . . . . . .
7.1.7 Dezimale Einheiten

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

186
186
186
186
187
187
187
188
188

4.4

4.5
5

INHALTSVERZEICHNIS

4.3.4 Graph der Stammfunktion . . .


Kurvendiskussion . . . . . . . . . . . .
4.4.1 Ganzrationale Funktion . . . .
4.4.2 Gebrochenrationale Funktion .
4.4.3 Exponentialfunktion (Basis e) .
4.4.4 Logarithmusfunktion (Basis e)
Aufstellen von Funktionsgleichungen .
4.5.1 Ganzrationale Funktion . . . .

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

Stochastik
5.1 Statistik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.1 Mittelwert - Median - Modalwert . . . . . . . . . . . .
5.2 Kombinatorik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2.1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2.2 Anzahl der Anordungen - Permutation . . . . . . . . .
5.2.3 Auswahl mit Beachtung der Reihenfolge - Variation . .
5.2.4 Auswahl ohne Beachtung der Reihenfolge - Kombination
5.3 Wahrscheinlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.1 Zufallsexperiment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.2 Relative Hugkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.3 Wahrscheinlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.4 Mehrstuge Zufallsexperimente . . . . . . . . . . . . . .
5.3.5 Bedingte Wahrscheinlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.6 Vierfeldertafel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.7 Binomialverteilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.8 Hypergeometrische Verteilung . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.9 Kennwerte der Verteilungsfunktionen . . . . . . . . . . .
5.4 Testen von Hypothesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.1 Einseitiger Signikanztest . . . . . . . . . . . . . . . . .

www.fersch.de

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.

INHALTSVERZEICHNIS

7.2

INHALTSVERZEICHNIS

Griechisches Alphabet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

www.fersch.de

Algebra

1
1.1
1.1.1

Algebra
Mengen
Grundlagen

Denition
A, B, C

Ein Menge (Grobuchstaben) besteht aus unterscheidbaren Elementen.


Mengen in aufzhlender Form
A = { a; b; c}

A = {{1; 2; 3; 4} }

B = 2; 0, 4; 3

Mengen in beschreibender Form


M = { x | x hat die Eigenschaft E}

M1 = { x | x Menge aller Primzahlen}


M2 = { x | x alle natrlichen Zahlen, die grer als 2 sind}

Element -
/ nicht Element
M = { a; b; c}
bM
e
/M

A = {1; 2; 3; 4}
2A
5
/A

Teilmenge - nicht Teilmenge


A = { a; b; c; d; e}
B = {b; c}
C = {b; c; f }

A = {1; 2; 3; 4}
{1; 4} A
{1; 4; 5} A

B A Jedes Element von B ist auch Element von A


C A Nicht jedes Element von C ist auch Element
von A
Gleichheit A = B
A = { a; b; c; d; e}
B = { a; b; c; d; e}
A = B Jedes Element von A ist auch Element von B

A = {3; 0; 1; 4; 12}
B = {3; 0; 1; 4; 12}
A=B

Jedes Element von B ist auch Element von A


Leere Menge {}
A = {} =
Menge A enhlt keine Elemente

1.1.2

Operationen

Schnittmenge
A = {c; d; e}
B = { a; b; c; d}

A = {2; 7; 8; 12; 15}


B = {1; 8; 12; 24}
A B = {8; 12}
{4; 5; 23} {0; 1; 4; 5; 12} = {4; 5}

A B = {c; d}
Alle Elemente die in A und zugleich in B enthalten sind.

www.fersch.de

Algebra

Mengen

Vereinigungsmenge
A = {c; d; e}
B = { a; b; c; d}
A B = { a; b; c; d; e}

A = {2; 7; 8; 12; 15}


B = {1; 8; 12; 24}
A B = {1; 7; 8; 12; 15; 24}
{4; 5; 23} {0; 1; 4; 5; 12} = {0; 1; 4; 5; 12; 23}

Alle Elemente die in A oder B enthalten sind.


Dierenz r
A = {c; d; e}
B = { a; b; c; d}

A = {2; 7; 8; 12; 15}


B = {1; 8; 12; 24}
A r B = {2; 7; 15}
{4; 5; 23} r {0; 1; 4; 5; 12} = {23}

A r B = {e}
Alle Elemente die in A, aber nicht in B enthalten sind.

1.1.3

Zahlenmengen

Natrlichen Zahlen
3N
0
/N

N = {1; 2; 3; 4; . . .}

3
/N
0, 2 = 15
/N

Natrlichen Zahlen und Null


3 N0
0 N0

N0 = {0; 1; 2; 3; 4; . . .}
N0 = N {0}
N N0

3
/ N0
0, 2 = 15
/ N0

Ganzen Zahlen
3Z
0Z

Z = {. . . ; 2; 1; 0; 1; 2; . . .}
N N0 Z

3 Z
0, 2 = 15
/Z

Rationalen Zahlen

3 37 Q
3Q
3 Q
2
/Q
0Q
Jede endliche Dezimalzahl lsst sich durch einen Bruch darstellen.
0, 223 = 223
0, 2 = 15 Q
100 Q
Jede unendliche periodische Dezimalzahl lsst sich durch einen Bruch darstellen.
0, 3333... = 0, 3 = 13 Q
0, 535353.. = 0, 53 = 53
99 Q
+
Q = positve rationale Zahlen
Q0+ = positve rationale Zahlen und Null
Q = negative rationale Zahlen
Q0 = negative rationale Zahlen und Null
Q \ {3, 4} = rationale Zahlen ohne 3 und 4
Q \ [3; 5] = rationale Zahlen ohne 3 und 4 und ohne den
Bereich zwischen 3 und 4
Q \ ]3; 5[ = rationale Zahlen ohne den Bereich zwischen 3
und 4

Rationale Zahlen Q sind


Bruchzahlen

endliche Dezimalzahlen
unendliche
periodische}Dezimalzahlen
{
p
Q = q |p Z q N
N N0 Z Q

Irrationale Zahlen
Kreiszahl = 3, 1415926535.. I
Eulersche
Zahl
I

e = 2, 7182818284..
2I
3I
4=2
/I
3
/I

Irrationale Zahlen I sind unendliche nicht periodische


Dezimalzahlen.

www.fersch.de

0, 3
/I

Algebra

Mengen

Reellen Zahlen
Kreiszahl = 3, 1415926535.. R
Eulersche Zahl
R
e = 2, 7182818284..

3 37 R
2R
3R

3R
0, 3 R
4 = 2 R
4
/R
R+ = positve reelle Zahlen
R0+ = positve reelle Zahlen und Null
R = negative reelle Zahlen
R0 = negative reelle Zahlen und Null
R \ {3, 4} = reelle Zahlen ohne 3 und 4
R \ [3; 5] = reelle Zahlen ohne 3 und 4 und ohne den Bereich
zwischen 3 und 4
R \ ]3; 5[ = reelle Zahlen ohne den Bereich zwischen 3 und
4

Reele Zahlen R sind

rationale Zahlen Q
irrationale Zahlen I
R = QI
R = {jeder Punkt auf dem Zahlenstrahl}
N N0 Z Q R

Vergleichszeichen
a=b

a ist gleich b

a = b
a<b
a>b

a ist ungleich b
a ist kleiner als b
a ist grer als b

ab
ab

a ist kleiner oder gleich b


a ist grer oder gleich b

www.fersch.de

3+4 = 7
b

3 + 4 = 8
b

5 4 3 2 1 0 1
5 < 1
1 > 5
555
7=5

3 4 5
2 > 1

6 7
2<5

Algebra

1.2
1.2.1

Grundlagen

Grundlagen
Primfaktoren - ggT - kgV

Primzahlen
Eine Primzahl ist eine ganze Zahl, die nur durch eins
und sich selbst teilbar ist.

Primzahlen:
2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 37, 41, 43,
47, 53, 59, 61, 67, 71, 73, 79, 83, 89, 97, 101, 103, 107.....

Primfaktorenzerlegung
12 = 2 2 3
120 = 2 2 2 3 5
340 = 2 2 5 17

Zerlegung einer natrlichen Zahl als Produkt aus


Primzahlen.

Teilbarkeitsregeln
5|45
5 ist Teiler von 45
3|123
3 ist Teiler von 123
Quersumme von 123: 1 + 2 + 3 = 6
3|6 3|123

Eine Zahl ist durch ...


2 teilbar, wenn ihre letzte Zier eine 2, 4, 6, 8 oder 0
ist.
3 teilbar, wenn ihre Quersumme durch 3 teilbar ist.
4 teilbar, wenn ihre letzten 2 Stellen durch 4 teilbar
sind.
5 teilbar, wenn ihre letzte Stelle eine 5 oder eine 0 ist.
6 teilbar, wenn sie durch 2 und durch 3 teilbar ist.
8 teilbar, wenn ihre letzten 3 Stellen durch 8 teilbar
sind.
9 teilbar, wenn ihre Quersumme durch 9 teilbar ist.
10 teilbar, wenn ihre letzte Stelle eine 0 ist.
12 teilbar, wenn sie durch 3 und durch 4 teilbar ist.
15 teilbar, wenn sie durch 3 und durch 5 teilbar ist.
18 teilbar, wenn sie durch 2 und durch 9 teilbar ist.
Die Quersumme einer Zahl, ist die Summe ihrer Ziern.
Vielfachmenge V(a)

V (4) = {4; 8; 12; 16; 20; 24; 28; 32; 36; 40; 44; 48..}
V (6) = {6; 12; 18; 24; 30; 36; 42; 48; 54; 60; 66; 72; 78; 84..}
V (3) = {3; 6; 9; 12; 15; 18; 21; 24; 27; 30; 33; 36; 39; 42; 45..}

Alle Vielfachen von einer natrlichen Zahl a.

Teilermenge T(a)
T (36) = {1; 2; 3; 4; 6; 9; 12; 18; 36}
T (24) = {1; 2; 3; 4; 6; 8; 12; 24}
T (42) = {1; 2; 3; 6; 7; 14; 21; 42}

Alle ganzzahligen Teiler einer Zahl a.

Grter gemeinsamer Teiler ggT(a,b)


Methode 1: Aus den Teilermengen von a und b den
grten Teiler ablesen

ggT(12; 18) = 6
Aus den Teilermengen den grten Teiler ablesen
T(18)={1;2;3;6;9;18}
T(12)={1;2;3;4;6;12}
Gemeinsame Primfaktoren von 12 und 18
2 2 3
12
18
2
3 3
ggT(12; 18) 2
3
ggT(12; 18) = 2 3 = 6

Methode 2: Das Produkt der gemeinsamen Primfaktoren bilden.

www.fersch.de

Algebra

Grundlagen

Kleinstes gemeinsames Vielfaches kgV(a,b)


Methode 1: Aus den Vielfachmengen von a und b das
kleinste Vielfache ablesen.
Methode 2: Das Produkt aller Primfaktoren von a und
den zustzlichen Primfaktoren von b bilden.

Interaktive Inhalte: ggT ( a, b)

1.2.2

kgV ( a, b) - ggT ( a, b, c)

kgV(12; 18) = 36
Aus den Vielfachmengen das kleinste Vielfache ablesen
V(12)={12;24;36;48;60;72.. }
V(18)={18;36;54;72;90..}
Primfaktoren von 12 und zustzlichen Primfaktoren von 18
12
2 2 3
18
2
3 3
kgV(12; 18) 2 2 3 3
kgV(12; 18) = 2 2 3 3 = 36
kgV ( a, b, c) -

Grundrechnungen

Addition
a
1.Summand

+
+

b
1.Summand

=
=

3+2 = 5
2x + 3x = 5x
2x2 + 3x2 = 5x2
5x2 y + 7x2 y = 12x2 y
2xy + 3xy + 4z + 5z = 5xy + 9z

c
Summe

Subtraktion
a
Minuend

b
Subtrahend

b
2.Faktor

=
=

c
Produkt

=
=

=
=

32 = 1
3x 2x = x
2x2 3x2 = x2
5x2 y 7x2 y = 2x2 y
3e x 2e x = e x

c
Dierenz

Multiplikation
a
1.Faktor

32 = 6
2x 3x = 6x2
2x2 3x2 = 6x4
5x2 y 7x2 y = 35x4 y
2xy 3xy 4z 5z = 120x2 y2 z2

Division
a

Dividend

Divisor

a
=c
b

12 : 3 = 4
12
=4
3

Quotient

Dividend
= Quotient
Divisor

Interaktive Inhalte: Rechenblock -

1.2.3

Grundrechenregeln

Kommutativgesetz
ab = ba
a+b = b+a

www.fersch.de

3+2 = 2+3 = 5
2x + 3x = 3x + 2x = 5x
32 = 23 = 6
2x 3x = 3x 2x = 6x2

10

Algebra

Grundlagen

Assoziativgesetz

( a b) c = a (b c)
( a + b) + c = a + (b + c)

4 + (3 + 2) = (4 + 3) + 2 = 9
4x + (3x + 2x ) = (4x + 3x ) + 2x = 9x
4 (3 2) = (4 3) 2 = 24
4x (3x 2x ) = (4x 3x ) 2x = 24x3

Distributivgesetz
3 (2 + 5) = 3 2 + 3 5 = 21
3 (2x + 5) = 3 2x + 3 5 = 6x2 + 15

a (b + c) = a b + a c

Reihenfolge der Rechenarten

Klammern vor
Potenzierung vor
Punktrechnung (Mulitiplikation und Division) vor
Strichrechnung (Addition und Subtraktion)
von links nach rechts

100 40 5 (42 5 23 )2
Innerhalb der Klammer Potenzierung:
Innerhalb der Klammer Punktrechnung:
Innerhalb der Klammer Strichrechnung:
Potenzierung:
Punktrechung:
von links nach rechts:
Ergebnis:

Interaktive Inhalte: Rechenblock -

1.2.4

Vorzeichenregel

74 = 3

2 + 7 = 5

5
7

-4
7

5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7

-2

5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7

2 6 = 4

-4
-6

2 3 = 5

-5
-3

5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7

-2

5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7

Vorzeichen und Klammern


+(+2) = +2
(2) = +2
+(2) = 2
(+2) = 2

+(+ a) = + a
+( a) = a
(+ a) = a
( a) = + a
Multiplikation

+3 (+2) = +6
3 (2) = +6
+3 (2) = 6
3 (+2) = 6

+ a (+b) = +c
a (b) = +c
+ a (b) = c
a (+b) = c

www.fersch.de

11

100 40 5 (42 5 8)2


100 40 5 (42 40)2
40 5 (42 40)2
100 40 5 22
100 40 5 4
100 40 20
60 20 = 40

Algebra

Grundlagen

Division

+a
+b
a
b
+a
b
a
+b

+6
+3
6
3
+6
3
6
+3

= +c
= +c
= c
= c

= +2
= +2
= 2
= 2

Addition und Subtraktion


Bei gleichem Vorzeichen werden die Betrge addiert.
Das Ergebnis erhlt das gemeinsame Vorzeichen.
Bei verschiedenem Vorzeichen werden die Betrge subtrahiert. Das Ergebnis erhlt das Vorzeichen der Zahl
mit dem grerem Betrag.

Betrag einer Zahl

x>0
x
|x| =
x x < 0

0
x=0

10 + 4 = 14
10 4 = (10 + 4) = 14
10 4 = 6
10 + 6 = (10 6) = 4
3x + 4x = 7x
3x 4x = (3x + 4x ) = 7x
3x 4x = (4x 3x ) = x
3x + 4x = 4x 3x = x

| 3| = 3
|3| = 3

Interaktive Inhalte: Rechenblock -

1.2.5

Brche

Bruch
Dividend : Divisor = Quotient
Dividend
Zhler
Z
=
= =Wert des Bruchs
Divisor
Nenner
N

1
2

1
4

Besondere Brche

Echter Bruch: Nenner grer als Zhler


Unechter Bruch:Zhler grer als Nenner
Gemischte Zahl: Ganze Zahl + Bruch
Stammbrche: Zhler ist 1
Gleichnamige Brche: Nenner ist gleich
Ungleichnamige Brche:Nenner ist verschieden
Kehrwert:Zhler und Nenner vertauschen
Scheinbrche:Scheinbrche sind natrliche Zahlen

2 5 1
Echter Bruch: ; ;
4 7 3
Unechter Bruch:

20 15 8
; ;
4 7 3

2 5 8
Gemischte Zahl:2 ; 6 ; 7
4 7 3
1 1 1
Stammbrche: ; ;
2 3 4
2 3 8
Gleichnamige Brche: ; ;
4 4 4
2 5 8
Ungleichnamige Brche: ; ;
4 7 3
Kehrwert:

4 5
7
2
;
4
2 7
5

Scheinbrche:

www.fersch.de

12

4
28
= 2;
=4
2
7

3
4

5
8

Algebra

Grundlagen

Erweitern von Brchen


Zhler und Nenner mit der gleichen Zahl multiplizieren
a ac
=
b bc

32
6
3
=
=
4
42
8

Krzen von Brchen

Zhler und Nenner mit der gleichen Zahl dividieren


a
a:c
=
b
b:c
Zhler und Nenner durch den ggT(Zhler;Nenner) teilen
ggT ( a, b) = c
a
a:c
=
b
b:c
Zhler und Nenner in Primfaktoren zerlegen und gleiche Primfaktoren krzen

12
12 : 2
6
=
=
18
18 : 2
9
6
6:3
2
=
=
9
9:3
3
ggT(18; 12) = 6
12
12 : 6
2
=
=
18
18 : 6
3
12
223
2
=
=
18
233
3

Addition und Subtraktion gleichnamiger Brche


Zhler addieren bzw. subtrahieren
a b
a+b
+ =
c
c
c

2+4
6
2 4
+ =
=
3 3
3
3
5 3
53
2
=
=
7 7
7
7

a b ab
=
c
c
c
Addition und Subtraktion ungleichnamiger Brche
Brche durch Erweitern gleichnamig machen

2 3
+
3 4
Hauptnenner: 3 4 = 12
Erweiterungsfaktoren: 4 und 3
2 3
24 33
8
9
17
5
+ =
+
=
+
=
=1
3 4
34 43
12 12
12
12
3
5
+
12 18
Hauptnenner: kgV( 12, 18) = 36
36
36
Erweiterungsfaktoren:
=3
=2
12
18
3
5
33
52
9 + 10
19
19
+
=
+
=
=
=
12 18
12 3 18 2
36
36
36

Hauptnenner: Produkt der beiden Nenner


Erweiterungsfaktoren: d und b
a
c
ad
cb
ad+cb
+ =
+
=
b d
bd bd
bd
a
c
ad
cb
adcb
=

=
b d
bd bd
bd
Hauptnenner: kgV(b,d)=c
Erweiterungsfaktoren: bc und dc

Multiplikation von Brchen


3 5
35
12
=
=
4 6
46
30

Zhler mal Zhler und Nenner mal Nenner


a c
ac
=
b d
bd

www.fersch.de

13

Algebra

Grundlagen

Division von Brchen


3 5
3 6
36
18
: = =
=
4 6
4 5
45
20
5
6
46
24
4 : = 4 =
=
6
5
5
5
3
3 1
3
3
:5= =
=
4
4 5
45
20
3
4 = 3 : 5 == 3 6 = 3 6 = 18
5
4 6
4 5
45
20
6

Mit dem Kehrwert des Bruches multiplizieren


Bruch durch Bruch
a d
ad
a c
: = =
b d
b c
bc
Bruch durch Zahl
a
b = a :e= a1 = a
e
b
b e
be
Zahl durch Bruch
e
e d
ed
c
c =e: d = 1c = c
d
Doppelbruch
a
b = a : c = a d = ad
c
b d
b c
bc
d
Interaktive Inhalte: Krzen -

1.2.6

a
b

c
d

- a bc d ef - Rechenblock -

Bruchteile - Prozent - Promille

Bruchteile
Bruchteil (relativer Anteil) =

absoluter Anteil
Ganze

Welcher Bruchteil sind 200 Euro von 800 Euro?


200
2
1
= =
800
8
4

absoluter Anteil = Bruchteil Ganze


Ganze =

Gesucht: absoluter Anteil


1
von 800 Euro?
4
1
800Euro = 200Euro
4

absoluter Anteil
Bruchteil

Gesucht: Ganze
1
sind 200 Euro?
4
200Euro
= 800Euro
1
4

Prozent
p
= p%
100
p Hundertstel = p Prozent

1
2
= 1%
= 2%
100
100
34
12, 5
= 34%
= 12, 5%
100
100
200
125
= 200%
= 125%
100
100
100
= 100%
100
Wie viel Prozent sind 200 Euro von 800 Euro?
200
2
1
100% = 100% = 100% = 25%
800
8
4

Prozent= Bruchteil 100 %


Prozent
Bruchteil=
100%

www.fersch.de

14

Algebra

Grundlagen

Promille
p
=p
1000
p Tausendstel = p Promille
Promille= Bruchteil 1000
Promille
Bruchteil=
1000

Interaktive Inhalte: Pw =

1.2.7

p G
100

-G=

Pw 100
p

- p=

Pw 100
G

- Pw =

p G
1000

-G=

ht

Pw 1000
p

- p=

Pw 1000
G

Dezimalbruch

Stellenwerttafel
Bruch
M HT

ZT

1
10
1
100
23
100
456
1000
3
12 10000
30
567 10000

Z
H
T
ZT
HT
M

1
2
=1
=2
1000
1000
34
12, 5
= 34
= 12, 5
1000
1000
2000
125
= 2000
= 125
1000
1000
Wie viel Promille sind 200 Euro von 800 Euro?
200
2
1
1000 = 1000 = 1000 = 250
800
8
4

Zehner
Hunderter
Tausender
Zehntausender
Hunderttausender
Million

5
101
102
103
104
105
106

10
100
1000
10000
100000
1000000

1
6

E
0
0
0
0
2
7
E
z
h
t
zt
ht

,
,
,
,
,
,
,

z
1
0
2
4
0
0

zt

1
3
5
0
0

6
0
3

3
0

Einer
Zehntel
Hundertstel
Tausendstel
Zehntausendstel
Hunderttausendstel

100
101
102
103
104
105

Dezimalbruch
0, 1
0, 01
0, 23
0, 456
12, 0003
567, 003
1
0, 1
0, 01
0, 001
0, 0001
0, 00001

1
10
1
100
1
1000
1
10000
1
100000

Bruch - Dezimalbruch

Erweitern des Bruchs auf Zehntel, Hundertstel,


Tausendstel usw.
Werte in die Stellenwerttafel einsetzen.
Schriftliches Dividieren

1
1
= 0, 1
= 0, 01
10
100
1
1 5
4
16
= 0, 001
= 0, 5
=
= 0, 16
1000
2 10
25
100
375
12, 5
3
=
= 0, 375
= 0, 125
8
1000
100
201
125
= 0, 201
= 0, 0125
1000
10000
100
=1
100
2
=
2
: 3 = 0, 666... = 0, 6
3

Dezimalbruch - Bruch

Endlicher Dezimalburch
Nachkommazahl (Dezimalen) als Zhler und im Nenner
die entsprechende Stufenzahl(10,100,1000)
Periodischer Dezimalbruch
- Periode beginnt direkt nach den Komma
Nachkommazahl (Dezimalen) als Zhler und im Nenner
den entsprechenden Bruch mit 9 (9,99,999)

www.fersch.de

15

201
1
0, 201 =
0, 0001 =
1000
10000
1
2
0, 2 =
0, 1 =
9
9
12
255
0, 12 =
0, 255 =
99
999

Algebra

Grundlagen

Multiplizieren oder Dividieren mit Stufenzahl


345, 677 10 = 3456, 77
345, 677 100 = 34567, 7
345, 677 1000 = 345677, 0
345, 677 10000 = 3456770, 0
345, 677 : 10 = 34, 5677
345, 677 : 100 = 3, 45677
345, 677 : 1000 = 0, 345677
345, 677 : 10000 = 0, 0345677

Multipliziern einer Dezimalzahl mit


10 - Komma um 1 Stelle nach rechts verschieben
100 - Komma um 2 Stellen nach rechts verschieben
1000 - Komma um 3 Stellen nach rechts verschieben
......
Dividieren einer Dezimallzahl durch
10 - Komma um 1 Stelle nach links verschieben
100 - Komma um 2 Stellen nach links verschieben
1000 - Komma um 3 Stellen nach links verschieben
......

Runden von Dezimalbrchen


Zier der zu rundenten Stelle bestimmen.

Ist die nachfolgende Zier 0,1,2,3,4, dann wird abgerundet. Die gerundete Stelle bleibt unverndert
Ist die nachfolgende Zier 5,6,7,8,9, dann wird aufgerundet. Die gerundete Stelle wird um eins erhht.
Wenn nach dem Komma gerundet wird, werden die
nachfolgenden Zier weggelassen.
Wenn vor dem Komma gerundet wird, werden die
nachfolgenden Ziern durch Null ersetzt.

712, 654 runden auf Zehntel (2 Nachkommastellen)


Zier der Zehntelstelle: 6
Nachfolgende Zier: 5 aufrunden 6 + 1
Gerundete Zahl: 712, 7
712, 654 runden auf Hunderter
Zier der Hunderterstelle: 7
Nachfolgende Zier: 1 abrunden 700
Gerundete Zahl: 700
712, 9996 runden auf Tausendstel (3 Nachkommastellen)
Zier der Tausendstelstelle: 9
Nachfolgende Zier: 6 aufrunden 712, 999 + 0, 001
Gerundete Zahl: 713, 000

Interaktive Inhalte: Rechenblock -

1.2.8

Terme

Denition
Terme sind sinnvolle Verknpfungen (+,-,,/) von Koezienten (Zahlen) und Variablen (z.B. x).

3x4
3x 2x
x2 3x2 x2
5x2 y 7x2

2yx 4y
3zx 2xu
yx2 3zx2 ux2
5e2 y 2e3

Addieren und Subtrahieren von Termen


Zwei Terme sind gleichartig, wenn sie aus den gleichen
Variablen (Klammerausdrcke) mit den jeweiligen gleichen Exponenten bestehen. Gleichartige Terme kann
man durch addieren (subtrahieren) der Koezienten
zusammenfassen.

www.fersch.de

16

2x + 3x = 5x
x3 + 4x3 = 5x3
2x2 + 3x2 = 5x2
5x2 y + 7x2 y = 12x2 y
2xy + 3xy + 4z + 5z = 5xy + 9z
3e x 2e x = e x
( x2 5x 27) ( x + 3) =
x2 5x 27 x 3 = x2 6x 30
Nicht gleichartige Terme kann man nicht zusammenfassen.
2x + 3y + 3 =
2x2 + 3x + 2 =
x3 + 5x4 =
3e2x 2e x =

Algebra

Grundlagen

Multiplizieren und Dividieren von Termen


Die Zahlen multiplizieren (dividieren) und gleiche Variablen zusammenfassen (Potenzgesetze) .

2x 3x = 6x2
2x 3x2 = 2 3 x x2 = 6 x3
2x 3x2 2x 3x2 = 2 3 x x2 = 6 x3
9x
=3
3x
4
12x
=
x
3x2

Addieren von Summentermen


(2x + 1) + ( x 3) =
2x + 1 + x 3 = 3x 2
(4x 5) + ( x 1) =
4x 5 x 1 = 5x 6
(3x3 10x2 + 7x 12) + ( x 3) =
3x3 10x2 + 7x 12 + x 3 =
3x3 10x2 + 8x 15

( a + b) + (c + d) = a + b + c + d
Klammern weglassen

Subtrahieren von Summentermen

( a + b) (c + d) = a + b c d
Vorzeichen vom Subtrahenden ndern

(2x + 1) ( x 3) =
2x + 1 x + 3 = x + 4
( x3 2x2 5x + 6) ( x 1) =
x3 2x2 5x + 6 x + 1 =
x3 2x2 6x + 7

Multiplizieren von Summentermen

( a + b) (c + d) = ac + ad + bc + bd

(2x + 1) ( x 3) =
2x x + 2x (3) + 1 x + 1 (3) =
2x2 + (6x ) + x + (3) = 2x2 5x 3
( x2 5x 27) ( x + 3) =
x2 x + x2 3 + (5x ) x + (5x ) 3 + (27) x + (27) 3 =
x3 + 3x2 + (5x2 ) + (15x ) + (27x ) + (81) =
x3 2x2 42x 81

Jedes Glied mit jedem multiplizieren

1. Binomische Formel

( a + b )2 = a2 + 2 a b + b2

( x + 5)2 = x2 + 10 x + 25
( x + 9)2 = x2 + 18 x + 81
(2 x + 5)2 = 4 x2 + 20 x + 25
(6 x + 5)2 = 36 x2 + 60 x + 25
( x + y )2 = x 2 + 2 x y + y2
( x z + y )2 = x 2 z2 + 2 x z y + y2

2. Binomische Formel

( a b )2 = a2 2 a b + b2

www.fersch.de

( x 5)2 = x2 10 x + 25
( x 9)2 = x2 18 x + 81
(2 x 5)2 = 4 x2 20 x + 25
(6 x 5)2 = 36 x2 60 x + 25
( x y )2 = x 2 2 x y + y2
( x z y )2 = x 2 z2 2 x z y + y2

17

Algebra

Grundlagen

3. Binomische Formel

( a + b ) ( a b ) = a2 b2

( x + 5) ( x 5) = x2 25
( x + 9) ( x 9) = x2 81
(3 x + 5) (3 x 5) = 9 x2 25
(7 x + 9) (7 x 9) = 49 x2 81
( x + y ) ( x y ) = x 2 y2

( a + b)3 = a3 + 3a2 b + 3ab2 + b3


( a + b)4 = a4 + 4a3 b + 6a2 b2 + 4ab3 + b4
Interaktive Inhalte: hier klicken ( a + b)2 - ( a b)2 - ( a + b) ( a b) - ( ax + b)3 - ( ax + b)4 -

1.2.9

Bruchterme

Denition und Denitionsbereich


Bei einem Bruchterm ist im Nenner eine Variable.
Z(x)
N (x)
Die Nullstellen des Nenners mssen aus dem Deniti-

2
x

onbereich ausgeschlossen werden.


Nullstellen des Nenners bestimmen: N ( x ) = 0
Nullstellen aus den Denitionsbereich ausschlieen:

2x + 3
x ( x 3)
3
x2 9

D = R \ { x1 , x2 ....}

D = R \ {0}

2
x3

D = R \ {3}
D = R \ {0; 3}
x2 9 = 0

D = R \ {3; 3}

Erweitern von Bruchtermen


Zhler und Nenner mit dem gleichen Term multiplizieren
a( x ) a( x ) c( x )
=
b( x ) b( x ) c( x )

x+3
( x + 3) 2x
2x2 + 6x
=
= 2
x4
( x 4) 2x
2x 8x

Krzen von Bruchtermen


Zhler und Nenner faktorisieren - gleiche Faktoren
krzen
a( x ) a( x ) : c( x )
=
b( x ) b( x ) : c( x )

12x x + 4
4x (3x + 1)
2(3x + 1)
=
=
2x (2x 1)
2x 1
4x2 2x

Addition und Subtraktion gleichnamiger Bruchterme


Zhler addieren bzw. subtrahieren
a( x ) + b( x )
a( x ) b( x )
+
=
c( x )
c( x )
c( x )

4
2+4
6
2
2
+
=
=
=
3x
3x
3x
3x
x
5x
3
5x 3

=
7x 2 7x 2
7x 2

a( x ) b( x ) a( x ) b( x )

=
c( x )
c( x )
c( x )

www.fersch.de

18

Algebra

Grundlagen

Addition und Subtraktion ungleichnamiger Bruchterme


Brche durch Erweitern gleichnamig machen
a( x )
c( x )
a( x ) d( x )
c( x ) b( x )
+
=
+
b( x )
d( x )
b( x ) d( x )
b( x ) d( x )
a( x ) d( x ) + c( x ) b( x )
b( x ) d( x )
a( x )
c( x )
a( x ) d( x )
c( x ) b( x )

b( x )
d( x )
b( x ) d( x )
b( x ) d( x )
a( x ) b( x )
b( x ) d( x )

2
3
2 ( x + 4)
3 5x
2 ( x + 4) + 3 5x
+
=
+
=
5x
x+4
5x ( x + 4)
5x ( x + 4)
5x ( x + 4)
2x + 8 + 15x
17x + 8
=
=
5x ( x + 4)
5x ( x + 4)

Multiplikation von Bruchtermen


3x
5
3x 5
15x

=
=
x + 4 6x
( x + 4) 6x
6x ( x + 4)

Zhler mal Zhler und Nenner mal Nenner


a( x ) c( x )
a( x ) c( x )

=
b( x ) d( x )
b( x ) d( x )
Division von Bruchtermen

3
5
3 6x
3 6x
18x
9
:
=

=
=
=
4x 6x
4x 5
4x 5
20x
10
5
6x
4x 6x
24x2
4x :
= 4x
=
=
6x
5
5
5
3
3
1
3
3
: 5x =

=
=
4x
4x 5x
4x 5x
20x2
3
4x = 3 : 5 == 3 6x = 3 6x = 18x = 9
5
4x 6x
4x 5
4x 5
20x
10
6x

Mit dem Kehrwert des Bruchterms multiplizieren


Bruchterm durch Bruchterm
a( x ) c( x )
a( x ) d( x )
a( x ) d( x )
:
=

=
b( x ) d( x )
b( x ) c( x )
b( x ) c( x )
Bruch durch Term
a( x )
a( x )
a( x )
1
a( x )
b( x )
=
: e( x ) =

=
e( x )
b( x )
b( x ) e( x )
b( x ) e( x )
Term durch Bruchterm
e( x )
c( x )
e( x ) d( x )
e( x ) d( x )
= e( x ) :
=

=
c( x )
d( x )
1
c( x )
c( x )
d( x )
Doppelbruch
a( x )
a( x ) c( x )
a( x ) d( x )
a( x ) d( x )
b( x )
=
:
=

=
c( x )
b( x ) d( x )
b( x ) c( x )
b( x ) c( x )
d( x )

www.fersch.de

19

Algebra

Grundlagen

Polynomdivision
Die Polynomdivision funktioniert genau so wie
die schriftliche Division.
Voraussetzung: Zhlergrad=Nennergrad

hchste Potenz des Zhlers durch die hchste Potenz des Nenners teilen
Nenner mit dem Ergebnis multiplizieren und
abziehen
hchste Potenz des Restpolynom durch die
hchste Potzenz des Nenners teilen
usw.
Wiederholen bis Zhlergrad < Nennergrad

3x3 10x2 + 7x 12
x3
hchste Potenz des Zhlers durch die hchste Potenz des Nenners teilen
3x3
2
x = 3x
(3x3 10x2 +7x 12 ) : ( x 3) = 3x2
Nenner mit dem Ergebnis multiplizieren und abziehen
( x 3)3x2 = 3x3 9x2
(3x3
10x2 +7x 12 ) : ( x 3) = 3x2
3
(3x
9x2 )
x2
+7x 12
hchste Potenz des Restpolynom durch die hchste Potzenz des Nenners
teilen
x2 = x
x
usw...
(3x3
10x2 +7x
12 ) : ( x 3) = 3x2 x + 4
3
2
(3x
9x )
x2
+7x
12
( x2 +3x )
4x
12
(4x 12)
0
Polynomdivision mit Rest
( x2
5x
27 ) : ( x + 3) = x 8 + x+33
2
( x
+3x )
8x
27
(8x 24)
3

Polynomdivision mit fehlenden Potenzen beim Zhler


( x3
+8 ) : ( x 2) = x2 + 2x + 4
3
2
( x
2x )
2x2
+8
(2x2 4x )
4x
+8
(4x 8)
16

1.2.10

Potenzen

Denition
an = |a a a{z . . . }a

23 = 2 2 2
x4 = x x x x
40 = 1
x0 = 1
41 = 4
x1 = x

nFaktoren

a = Basis n = Exponent
a0 = 1 a1 = a
Basis: 10
100 = 1 101 = 10
Basis: e = 2,718.. (eulersche Zahl)
e0 = 1

e1 = e

Potenzen multiplizieren
gleiche Basis - Exponenten addieren
am

an

32 35 = 32+5 = 37
x 3 x 5 = x 3+5 = x 8
e3 e5 = e3+(5) = e2

am+n

=
10n = 10m+n
m
e en = em+n

10m

www.fersch.de

20

Algebra

Grundlagen

Potenzen dividieren
gleiche Basis - Exponenten subtrahieren
am
am : an = n = amn
a m
10
m
n
10 : 10 =
= 10mn
n
10
em
em : en = n = emn
e

37
= 375 = 32
35
5
x
= x 53 = x 2
x3
e5
= e5(3) = e8
e 3

Potenz ausklammern
gleicher Exponenten - Exponent ausklammern
an bn = ( ab)n
a
an
= ( )n
n
b
b

32 52 = (3 5)2 = 152
x 2 y2 = ( x y )2

Potenz in der Potenz


( 3 )4
2
= 234 = 212
( 2 )3
x
= x6
( 2 )2
x 4 = x4 42
e
( x )2 = e2x

Exponenten multiplizieren
( an )m = anm

(10n )m = 10nm
( en )m = enm
Potenzen mit negativem Exponenten
an = a1n
10n = 101n
en =

21 =
x 2 =

32 = 312
x 3 y 2 =

1
2
1
x2

1
en

Potenz - Wurzel

n
a

1
10 n = n 10

1
en = n e
1

an =

1
22 = 2

1
53 = 3 5

a>0

Potenz mit rationalen Exponenten

m
a n = n am
a>0

m
10 n = n 10m

m
e n = n em

25 =

1
x2 = x
1
4 2 = 1

23

Potenzen mit rationalen (negativ) Exponenten


a n =
m

n m
a
m
1
10 n =
n
10m
m
1
e n =
n m
e

www.fersch.de

1
2 5 =
5 3
3

a>0

21

1
x 3 y2

Algebra

1.2.11

Grundlagen

Wurzeln

Wurzel - Potenz

1
2 = 22

1
3
5 = 53

a = an

n - Wurzelexponent
a - Radikand

Quadratwurzel:
a

3
Kubikwurzel:
a

Wurzeln multiplizieren

n
n
n
a b = ab
1
n

1
n

x = x2
1
1 = 4 2
4

4=

24 =

8=2

1
n

a b = ( ab)
gleiche Exponenten - Exponent ausklammern
Wurzeln dividieren

n
n
a : b = n ba
1
(a)1
an
n
=
1
b
bn
gleiche Exponenten - Exponent ausklammern

Wurzel in der Wurzel

n m
a = mn a
1
n

(a )

1
m

=a

54 :

2
3

5=

2=

54
= 3 27 = 3
2

1
mn

Nenner rational machen


Erweitern des
mit der Wurzel
Bruchs

3
3 6
3 6
3 6
= =
=
30
5 6
5 6 6 5( 6)2

3
3 x+2
3 x+2
3 x+2

=
=
=
5( x + 2)
5 x+2
5 x+2 x+2
5( x + 2)2

Wurzel (irrationale Zahl) aus dem Nenner entfernen


Erweitern des
mit der Wurzel
Bruchs

a
a c
a c
a c
= = 2 =
bc
b c
b c c b( c)

a
a c+d
a c+d
a c+d

=
=
=
b(c + d)
b c+d
b c+d c+d
b ( c + d )2
Erweitern mit der 3. Binomischen
Formel

a
a(b c)
a(b c)

=
=
b + c
(b + c)(b c)
b2 ( c )2
a(b c)
b2 c

www.fersch.de

22

Erweitern zur 3. Binomischen


Formel

3
3(5 2)
3(5 2)
3(5 2)
=

=
=
52 2
5 + 2 (5 + 2)(5 2)
52 ( 2)2
15 3 2
23

3
3( x 2)
3( x 2)
=

=
=

x + 2
( x + 2)( x 2)
( x )2 ( 2)2

3( x 2)
x2

Algebra

1.2.12

Grundlagen

Logarithmen

Denition
c = logb a bc = a

3 = log2 8 23 = 8
loge 3 = ln 3
eln 3 = 3
ln e3 = 3
log10 2 = lg2
10lg3 = 3
lg103 = 3

Basis: 10
log10 x = lgx
10lgx = x
lg10x = x
Basis: e = 2,718.. (eulersche Zahl)
loge x = ln x
eln x = x
ln e x = x

Logarithmen addieren
logc a + logc b = logc ( a b)
lg a + lg b = lg( a b)
ln a + ln b = ln( a b)

log2 4 + log2 8 = log2 (4 8) = log2 32


log3 x + log3 y = log3 ( x y)

Logarithmen subtrahieren
logc a logc b = logc
lg a lg b = lg ba
ln a ln b = ln ba

a
b

log3 5 log3 7 = log3


ln 5 ln 7 = ln 75

5
7

Logarithmus von der Potenz


logc an = n logc a

log3 52 = 2 log3 5

an

loga = n loga a = n
lg10n = n
lnen = n

Basisumrechnung von Logarithmen


logb a =

logc a
lg a
ln a
=
=
logc b
lg b
ln b

log5 3 =

Logarithmus von der Wurzel

logc n a = n1 log a

log4

Interaktive Inhalte: Rechenblock -

www.fersch.de

23

log2 3
lg 3
ln 3
=
=
= 0, 68
log2 5
lg 5
ln 5

3=

1
5

log4 3

Algebra

1.2.13

Grundlagen

Proportionalitt
Direkte Proportionalitt; y = 2x

11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0

40
x

Indirekte Proportionalitt y =

40

35
30

25
b

20
b

15
b

10
b

5
0

Direkte Proportionalitt
y ist ein vielfaches von x
y = mx
Proportionalittsfaktor: m

Ein Tafel Schokolade kostet 2,- Euro.


Zwei Tafeln Schokolade kosten 4,- Euro.
x= Anzahl der Tafeln
y= Preis der Tafeln
m= Preis einer Tafel
y = 2x
Wieviel kosten 5 Tafeln ?
y = 2 5 = 10
Wieviel Tafeln bekommt man fr 12,-Euro ?
12
x=
=6
2
Tabelle:
Anzahl 1 2 3 4 5
Preis
2 4 6 8 10
Direkte Proportionalitt = quotientengleich
2
4
6
8
m= = = = =2
1
2
3
4
Funktionsgleichung:y = 2 x

y ist direkt proportional zu x: y x


Direkte Proportionalitt = quotientengleich
Tabelle:
x1 x2 x3 x4 ..
y2 y3 y4 ..
y1
y
y
y
m=
= 2 = 3 = 4 ..
x1
x2
x3
x4
y1

Funktionsgleichungen:
y
y
y = mx
x=
m=
m
x
Graph: Urspungsgerade
Indirekte Proportionalitt
y mal x ist konstant
k = yx
y ist indirekt proportional zu x: y

10 Arbeiter bentigen 4 Tage


Wie lange brauchen 20 Arbeiter?
x= Arbeiter
y= Tage
k= Anzahl der Tage bei einem Arbeiter
k = yx
k = 10 4 = 40
40
=2
y=
20
Tabelle:
2
3
4
5
Arbeiter 1
Tage
40 20 13 31 10 8
Indirekte Proportionalitt = produktgleich
k = 1 4 = 2 20 = 3 13 13 = 4 10 = 5 8 = 40
40
Funktionsgleichung:y =
x

1
x

Indirekte Proportionalitt = produktgleich


Tablelle:
x1 x2 x3
y1

y2

y3

x4

..

y4

..

k = y1 x1 = y2 x2 = y3 x3 = y4 x4 ..
Funktionsgleichungen:
k
k
y=
x=
k = yx
x
y
Graph: Hyperbel

www.fersch.de

24

Algebra

Grundlagen

Dreisatz - Verhltnisgleichung
y1
y
= 2
x1
x2

x1
x
= 2
y1
y2

7 Tafel Schokolade kosten 14,- Euro.


Wieviel kosten 5 Tafeln ?
x= Anzahl der Tafeln
y= Preis der Tafeln
y1
y
= 2
x1
x2
14
y2
=
7
5
14 5
y2 =
= 10
7

y1 : x1 = y2 : x2

y1 x2 = x2 y1
y2 x1
x2
x2 y1
x1 =
y2

y1 =

www.fersch.de

y1 x2
x1
x2 y2
x2 =
y1

y2 =

25

Algebra

1.3

Gleichungen

Gleichungen

1.3.1

quivalenzumformung

Durch eine quivalenzumformung ndert sich die


Lsungsmenge einer Gleichung nicht.
quivalenzumformungen von Gleichungen

Vertauschen der beiden Seiten


Addition des gleichen Terms (Zahl) auf beiden Seiten
Subtraktion des gleichen Terms auf beiden Seiten
Multiplikation mit dem gleichen Term (ungleich
Null) auf beiden Seiten
Division durch mit dem gleichen Term (ungleich
Null) auf beiden Seiten
Quadrieren (Potenzieren mit einem geraden Exponenten) ist keine quivalenzumformung. Der berechnete
Wert, mu durch das Einsetzen in die Ursprungsgleichung berprft werden.

Vertauschen der beiden Seiten


x2 = 8
8 = x2
Addition des gleichen Terms auf beiden Seiten
x2 = 8
/+2
x2+2 = 8+2
x = 10
Subtraktion des gleichen Terms auf beiden Seiten
3x 2 = 2x + 3
/ 2x
3x 2x 2 = 2x 2x + 3
x2 = 3
Multiplikation mit dem gleichen Term auf beiden Seiten
2
/ ( x 3)
x 3 = 5
2( x 3)
x 3

= 5 ( x 3)
2 = 5( x 3)
Division durch mit dem gleichen Term auf beiden Seiten
4x = 8
/:4
4x
8
=
4
4
x=2

Quadrieren

x = 4
2
x = (4)2
x = 16

x = 4
16 = 4
keine Lsung

x=4
2
x = 42
x = 16

x = 4
16 = 4
Lsung

Interaktive Inhalte: a x + b = c - a x + b = c x + d - a x + b = 0 - a x = d -

1.3.2

Lineare Gleichung

Klammern ausen
Terme zusammenfassen
quivalenzumformung: Alle Terme mit der Variablen
auf die eine Seite und alle Terme ohne Variable auf die
andere Seite.
durch die Zahl vor der Variablen dividieren

2 12 x + 5 = 4( x 2) 2x + 12
Klammern ausen
2 21 x + 5 = 4x 8 2x + 12
Terme zusammenfassen
2 21 x + 5 = 2x + 4
quivalenzumformung:
2 21 x + 5 = 2x + 4
/5
/ 2x
2 21 x 2x = 4 5
durch die Zahl vor der Variablen dividieren
1
/ : 21
2 x = 1
1
x= 1
2

x = 2

ax = b
ax = b
b
x=
a

/:a

5 x = 45
45
x=
5
x=9

/:5

2 x = 6
6
x=
2
x=3

x+2 = 5
x = 52
x=3

/2

x + 5 = 7
x = 7 5
x = 12

/ : (2)

x+a = b
x+a = b

/a

x = ba

www.fersch.de

26

/5

Algebra

Gleichungen

ax+b = c
ax+b = c

/b

ax = cb
cb
x=
a

/:a

x
=b
a
x
=b
a
x = ba

5x4 = 6
/+4
5 x = 10
/:5
10
x=
5
x=2

/a

x
=5
2
x = 52
x = 10

2 x + 4 = 6
/4
2 x = 10
/ : (2)
10
x=
2
x=5

/2

x
= 7
5
x = 7 5
x = 35

/5

ax = b
ax = b
x = b a
x = ab

/a
/ : (1)

2x = 5
/2
x = 5 2
x = 3/ : (1)
x = 3

x 5 = 7
x = 7 + 5
x = 2

/+5

/+a

x2 = 5
x = 5+2
x=7

x 5 = 7
x = 7 + 5
x = 2

/+5

xa = b
xa = b
x = b+a

ax + b = cx + d

/ cx

ax cx + b = d
( a c) x = d b

/b
/ : ( a c)

/+2

2x + 4 = 6x + 7
/ 6x
4x + 4 = 7
/4
4x = 3
/ : (4)
x = 43

a c = 0
b
x = da
c

Interaktive Inhalte: a x + b = c - a x + b = c x + d - a x + b = 0 - a x = d -

1.3.3

Quadratische Gleichung

Umformen: ax2 + c = 0
ax2 + c = 0

32 x2 + 16 = 0
23 x2 = 16

/c

ax2 = c / : a

x1/2 = ac

x2 =

Diskriminante:

x=

D = ac
D = 0 eine Lsung

x1 =

D > 0 zwei Lsungen


D < 0 keine Lsung

www.fersch.de

61
2

27

1
2

1
4

/( 16 )
/ : 23

x2 = 12

Algebra

Gleichungen

Faktorisieren: ax2 + bx = 0
2x2 8x = 0
x (2x 8) = 0
x1 = 0
2x 8 = 0
/+8
2x = 8
/ : (2)
8
x=
2
x2 = 4

ax2 + bx = 0
x ( ax + b) = 0
x1 = 0

x2 =

b
a

x2 x = 0
x ( x 1) = 0
x1 = 0
x1 = 0
x=1
x2 = 1

Lsungsformel (Mitternachtsformel): ax2 + bx + c = 0


x2 + 3x 10 =
0
3 32 4 1 (10)
x1/2 =
21
3 49
x1/2 =
2
3 7
x1/2 =
2
3 + 7
3 7
x1 =
x2 =
2
2
x1 = 2
x2 = 5

ax2 + bx + c = 0

b b2 4 a c
x1/2 =
2a
Diskriminante:
D = b2 4 a c
D = 0 eine Lsung
D > 0 zwei Lsungen
D < 0 keine Lsung
p-q Formel: x2 + px + q = 0
x2 + px + q = 0
( )
p
p 2
x1/2 =
q
2
2
Diskriminante:
( p )2
D = 2 q

x2 + 3x 10 =
0
( )2
3
3
(10)
x1/2 =
2
2
1
1
x1/2 = 1 12
2
4
1
1
x1/2 = 1 3
2
2
x1 = 2
x2 = 5

D = 0 eine Lsung
D > 0 zwei Lsungen
D < 0 keine Lsung
Satz von Vieta: x2 + px + q = 0

x2 + 3x 10 = 0
p = 3 q = 10
x1 + x2 = 3
x1 x2 = 10
2 5 = 3
2 (5) = 10
x1 = 2
x2 = 5
( x 2) ( x + 5) = 0

x2 + px + q = 0
x1 , x2 sind die Lsungen der Gleichung

( x x1 ) ( x x2 ) = 0
x 2 x2 x x1 x + x1 x2 = 0
x 2 ( x1 + x1 ) x + x1 x2 = 0
x1 + x2 = p
x1 x2 = q
Interaktive Inhalte: ax2 + bx + c = 0 -

www.fersch.de

28

/+1

Algebra

1.3.4

Gleichungen

Kubische Gleichungen

Umformen: ax3 + b = 0
ax3 + b = 0
ax3 + b = 0
ax3 = b
b
x3 =
a
3 b
x=
a
b
>0
a
b
<0
a

3x3 + 24 = 0
3x3 + 24 = 0
3x3 = 24
24
x3 =
3

x = 3 8
x = 2

/b
/:a

3x3 + 24 = 0
3x3 + 24 = 0
3x3 = 24
24
x3 =
3
x= 38
x=2

b
x=
a



3 b
x=
a
3

/ 24
/:3

/ 24
/ : (3)

Faktorisieren: ax3 + bx = 0
ax3 + bx = 0
x ( ax2 + b) = 0
x1 = 0

9x3 + 25x = 0
x (9x2 + 25) = 0
x1 = 0 9x2 + 25 = 0
9x2 + 25 = 0
/ 25
9x2 = 25
/ : (9)
25
x2 =

9
x = 2 97
x2 = 1 23
x3 = 1 23

( ax2 + b) = 0

Faktorisieren: ax3 + bx2 = 0


6 43 x3 13 12 x2 = 0
x2 (6 34 x 13 21 ) = 0
x1/2 = 0 6 34 x 13 12 = 0
1
6 43 x 13 12 = 0
(/ + 13)2
3
1
3
6 4 x = 13 2
/ : 6 4

ax3 + bx2 = 0
x2 ( ax + b) = 0
x1/2 = 0

( ax + b) = 0

x=

13 21

6 43
x3 = 2

www.fersch.de

29

Algebra

Gleichungen

Polynomdivision
x3 + 3x2 4 = 0

ax3 + bx2 + d = 0
ax3 + cx + d = 0
ax3 + bx2 + cx + d = 0
Die ganzzahligen Faktoren von d in die Funktion einsetzen. Wird bei einem Faktor der Funktionswert Null,
hat man eine Nullstelle x0 gefunden.
Wenn x0 ein Nullstelle von f(x) ist, so ist f(x) durch

( x x0 ) ohne Rest teilbar.


Mit dem Linearfaktor ( x x0 ) wird die Polynomdivision durchgefhren.
( ax3 + bx2 + cx + d) : ( x x0 ) = f x2 + dx + e
f ( x ) = ( ax3 + bx2 + cx + d) = ( x x0 ) ( f x2 + dx + e)

x3 + 3x2 4 = 0
d = 4 Ganzzahlige Faktoren: 1, 2, 4
f (1) = 0
Nullstelle gefunden: x1 = 1
( x3
+3x2
4 ) : ( x 1) = x2 + 4x + 4
3
2
( x
x )
4x2
4
(4x2 4x )
4x
4
(4x 4)
0
1x2 + 4x + 4 =
0
4 42 4 1 4
x2/3 =
2 1
4 0
x2/3 =
2
4 0
x2/3 =
2
4 + 0
4 0
x2 =
x3 =
2
2
x2 = 2
x3 = 2

Interaktive Inhalte: hier klicken

1.3.5

Gleichungen hheren Grades

Gerader Exponent: ax n + c = 0
ax n + c = 0

2x4 + 162 = 0
/ 162
2x4 = 162
/ : (2)
162
x4 =
2

x = 4 81
x1 = 3
x2 = 3

/c

ax n = c / : a

x1/2 = n ac
Diskriminante:
D = ac
D = 0 eine Lsung
D > 0 zwei Lsungen
D < 0 keine Lsung
Ungerader Exponent: ax n + c = 0

5x3 + 320 = 0
5x3 = 320
320
x3 =
5

x = 3 64
x = 4

Umformen:
ax n + b = 0
ax n + b = 0

/b

= b
/:a

b
xn =
a
n b
x=
a

b
n b
>0
x=
a
a



b
n b
<0
x=
a
a

ax n

www.fersch.de

30

/ 320
/:5

Algebra

Gleichungen

Biquadratische Gleichung
x4 10x2 + 9 = 0
u = x2
u2 = x 4
2
1u 10u + 9 = 0

ax4 + bx2 + c = 0
Substitution: u = x2
u2 = x 4
Quadratische Gleichung: au2 + bu + c = 0
Lsungen: u1
u2
Resubstitution: x2 = u1

(10)2 4 1 9
21
+10 64
u1/2 =
2
10 8
u1/2 =
2
10 + 8
10 8
u1 =
u2 =
2
2
u1 = 9
u2 = 1
x2 = 9
x= 9
x1 = 3
x2 = 3
x2 = 1
x= 1
x3 = 1
x4 = 1

u1/2 =

x 2 = u2

+10

Interaktive Inhalte: hier klicken

1.3.6

Exponentialgleichungen

a b(cx+d) + f = 0
a b(cx+d) + f = 0

2 2(2x+3) + 4 = 0
2 2(2x+3) + 4 = 0
/4
2 2(2x+3) = 4
/ : 2
2(2x+3) = 2
/ log2
2x + 3 = log2 (2)
/3
/:2
x = 1
Basis: e = 2, 718..(eulersche Zahl)
2 e(3x+4) 6 = 0
2 e(3x+4) 6 = 0
/+6
2 e(3x+4) = +6
/:2
e(3x+4) = 3
/ ln
3x + 4 = ln (3)
/4
/:3
x = 0, 967

a b(cx+d)

+f =0
/ f
= f
/:a
f
(
cx
+
d
)
/ logb (...)
b
= a
f
a >
(0 )
( )
a b(cx+d)

logb b(cx+d) = logb a


Logarithmengesetz: logb(bn =)n logb b = n
(cx + d) logb (b) = logb a f
( )
f
cx + d = logb a
/d
/:c
(

logb

f
a

x=
c
f
a 0 keine Lsung
Interaktive Inhalte: ab(cx+d) + f = 0 - f ( x ) = ae(cx+d) + f -

www.fersch.de

31

Algebra

1.3.7

Gleichungen

Logarithmusgleichungen

a logb (cx + d) + f = 0
a logb (cx + d) + f = 0
a logb (cx + d) + f = 0

a logb (cx + d) = f
f
logb (cx + d) = (a )
b(logb (cx+d))( =f )b
cx + d(= )b a
x=

f
a

2 log3 (4x + 5) 4 = 0
2 log3 (4x + 5) 4 = 0
/+4
2 log3 (4x + 5) = +4
/:2
log3 (4x + 5) = 2
/3..
2
4x + 5 = 3
/5
/:4
32 5
x=
4
Basis: e = 2, 718..(eulersche Zahl)
loge x = lnx 4 ln(5x + 7) + 8 = 0
4 ln(5x + 7) + 8 = 0
/8
4 ln(5x + 7) = 8
/:4
ln (5x + 7) = 2
/e..
5x + 7 = e2
/7
/:5
e 2 7
x=
5
x = 1, 37

/ f
/:a
/b

f
a

/d

/:c

d
c

logb x = 0
logb x = 0
x = b0
x=1
lg x = 0

/b

/10

100

x=
x=1
ln x = 0

/e

x = e0
x=1
Interaktive Inhalte: a logb (cx + d) + f = 0 - a ln (cx + d) + f = 0 -

www.fersch.de

32

Algebra

1.3.8

Gleichungen

Betragsgleichung

| ax + b| = c
Aufspalten der Betrge in einzelne Intervalle.
Betragsstriche sind nicht ntig, wenn der Term des Betrags positiv ist. ax + b 0 fr x ab
Betragsstriche sind nicht ntig, wenn der Term des Betrags negativ ist und dafr zustzlich ein Minuszeichen vor dem Term geschrieben wird.
ax + b < 0

b
fr x < a {
( ax + b)
x ab
| ax + b| =
( ax + b) x < ab
1. Lsung fr x ab
ax + b = c
ax + b = c / b / : a
x = ca b
1. Lsung ist die Schnittmenge aus x ab x = ca b
2. Lsung fr x < ab
( ax + b) = c / : (1)
ax + b = c
ax + b = c / b / : a
x = cab
2. Lsung ist die Schnittmenge aus x > ab x =
cb
a

Gesamtlsung aus Vereinigungsmenge von 1. Lsung


und 2. Lsung

www.fersch.de

33

|2x + 3| = 7{

(2x + 3)
x 23
(2x + 3) x < 23
1. Lsung fr x 23
2x + 3 = 7
2x + 3 = 7 / 3 / : 2
x=2
1. Lsung ist die Schnittmenge aus x 23 x = 2
1. Lsung x = 2
2. Lsung fr x < 23
(2x + 3) = 7
2x + 3 = 7 / 3 / : 2
x = 5
2. Lsung ist die Schnittmenge aus x < 23 x = 5
2. Lsung x = 5
Vereinigungsmenge aus 1. Lsung und 2. Lsung
x = 2 x = 5
|2x + 3| =

|2x + 3| =
{7

(2x + 3)
x 23
(2x + 3) x < 23
1. Lsung fr x 23
2x + 3 = 7
2x + 3 = 7 / 3 / : 2
x = 5
1. Lsung ist die Schnittmenge aus x
1. Lsung ist Leeremenge
2. Lsung fr x < 23
(2x + 3) = 7
2x + 3 = +7 / 3 / : 2
x=2
2. Lsung ist die Schnittmenge aus x <
2. Lsung ist Leeremenge
Gesamtlsung ist Leeremenge
|2x + 3| =

3
2

x = 5

3
2

x =2

Algebra

1.4
1.4.1

Ungleichungen

Ungleichungen
Grundlagen

Ungleichheitszeichen
x<b

kleiner als

weniger als

x>b

grer als

mehr als

xb

kleiner oder gleich

hchstens

xb

grer oder gleich

mindestens

x > 3

5 4 3 2 1 0
x5

5 4 3 2 1 0

Intervalle in der Mengenschreibweise


]3; 5] = { x R| 3 < x 5}

oenes Intervall
Intervall
Mengenschreibweise

] a; b[ = { x R| a < x < b}
x<b
]; b[ = { x R| x < b}
x>a
] a; [ = { x R| x > a}
halboenes Intervall
Intervall
Mengenschreibweise
a < x b ] a; b] = { x R| a < x b}
a x < b [ a; b[ = { x R| a x < b}
xb
]; b] = { x R| x b}
xa
[ a; [ = { x R| x a}
abgeschlossenes Intervall
Intervall
Mengenschreibweise
a x b [ a; b] = { x R| a x b}
a<x<b

5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7
3
/ ]3; 5]
5 ]3; 5]
1 ]3; 5]

6
/ ]3; 5]

]; 5] = { x R| x 5}
5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7
123 ]; 5]
5 ]; 5]
6
/ ]; 5]

Schnittmenge - und zugleich


a<b
G=R
Intervall
x > ax > b

x > 2 x > 3 = x > 3


x>b

x < ax < b

x<a

x > ax < b

a<x<b

x < ax > b

{}

] a; [ ]b; [
]; a[ ]; b[

]b; [
]; a[

] a; [ ]; b[
]; a[ ]b; [

] a; b[
{}

5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7
x < 2 x < 3 = x < 2 ]; 2[ ]; 3[ = ]; 2[

5 4 3 2 1 0 1 2 3
x > 2 x < 3 = 2 < x < 3

]2; [ ]; 3[ = ]2; 3[

5 4 3 2 1 0

x < 2 x > 3 = {}

5 4 3 2 1 0

www.fersch.de

]2; [ ]3; [ = ]3; [

Mengen

34

]; 2[ ]3; [ = {}

Algebra

Ungleichungen

Vereiniungsmenge - oder auch


a<b
G=R
Intervall

x > 2 x > 3 = x > 2

x > ax > b

x>a

x < ax < b

x<b

x > ax < b

xR

x < ax > b

]2; [ ]3; [ = ]2; [

Mengen

] a; [ ]b; [
]; a[ ]; b[

] a; [
]; b[

] a; [ ]; b[
]; a[ ]b; [

5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7
x < 2 x < 3 = x < 3 ]; 2[ ]; 3[ = ]; 3[

R \ [ a; b]

5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7
x > 2 x < 3 = x R ]2; [ ]; 3[ = R

1.4.2

5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5
x < 2 x > 3 ]; 2[ ]3; [

5 4 3 2 1 0

quivalenzumformung

Durch eine quivalenzumformung ndert sich die Lsungsmenge einer Ungleichung nicht.
quivalenzumformungen von Ungleichungen
Vertauschen der beiden Seiten Umdrehen des Ungleichheitszeichens
Addition des gleichen Terms (Zahl) auf beiden Seiten

Subtraktion des gleichen Terms auf beiden Seiten


Multiplikation mit dem gleichen Term (ungleich Null)
auf beiden Seiten
Multiplikation mit einer negativen Zahl Umdrehen
des Ungleichheitszeichens
Division durch mit dem gleichen Term (ungleich Null)
auf beiden Seiten
Division mit einer negativen Zahl Umdrehen des
Ungleichheitszeichens

www.fersch.de

35

Vertauschen der beiden Seiten


x2 > 8
8< x 2
Addition des gleichen Terms auf beiden Seiten
x2 > 8
/+2
x2+2 > 8+2
x > 10
Subtraktion des gleichen Terms auf beiden Seiten
3x 2 2x + 3
/ 2x
3x 2x 2 2x 2x + 3
x2 3
Multiplikation mit dem gleichen Term auf beiden Seiten
x
/ 2 x2 < 4
(2)
2 < 4
x
x

2
<

2
2
2 (2)> 4 (2)
x < 8
x >8
Division durch mit dem gleichen Term auf beiden Seiten
/ : (2)
2x > 4
/ : 2 x2 > 4
x
x
2 2 > 4 2
2 (2)< 4 : (2)
x > 8
x <8

Algebra

1.4.3

Ungleichungen

Lineare Ungleichung

g1 : y =

1
2x

+1

g2 : y = x + 2

x + 2 > 0 fr x < 2

2
1
2x

1
2x

+ 1 > 0 fr x > 2

2
2

+ 1 < 0 fr x < 2

2
2
4
x + 2 < 0 fr x > 2
2
4

+
2

+
2

Algebraische Lsung

(>, <, , )
Klammern ausen
Terme zusammenfassen
quivalenzumformung: Alle Terme mit der Variablen
auf die linke Seite und alle Terme ohne Variable auf die
rechte Seite.
durch die Zahl vor der Variablen dividieren
Division oder Multiplikation mit einer negativen Zahl
Umdrehen des Ungleichheitszeichens
ax + b > 0

2 12 x + 5 4( x 2) 2x + 12
Klammern ausen
2 21 x + 5 4x 8 2x + 12
Terme zusammenfassen
2 21 x + 5 2x + 4
quivalenzumformung:
2 21 x + 5 2x + 4
/5
/ 2x
2 21 x 2x 4 5
durch die Zahl vor der Variablen dividieren
1
/ : 21
2 x 1
1
x 1
2

x 2

x ] ; 2[

x + 2 > 0
x + 2 = 0
/2
x > 2
/ : (1)
x ] ; 2[
x <2

www.fersch.de

36

Algebra

Ungleichungen

Graphische Lsung

(>, <, , )
Klammern ausen
Terme zusammenfassen
quivalenzumformung: Alle Terme auf die linke Seite.
Term als Funktion schreiben
Nullstelle berechnen
Graph der Funktion zeichnen
Graph oberhalb der x-Achse y > 0
Graph ist unterhalb der x-Achse y < 0
x-Bereich aus dem Graphen ablesen
ax + b > 0

2 12 x + 5 4( x 2) 2x + 12
Klammern ausen
2 21 x + 5 4x 8 2x + 12
Terme zusammenfassen
2 21 x + 5 2x + 4
quivalenzumformung
2 21 x + 5 2x + 4
/5
/ 2x
1
x
+
1

0
2
y0
Term als Funktion schreiben
g1 : y = 12 x + 1
Nullstelle berechnen
1
/1
2x +1 = 0
1
x
=

1
/
: 21
2
x = 2
Graph zeichnen g1
y0
der Graph ist unterhalb der x-Achse
x-Bereich aus dem Graphen ablesen
x 2
x ] ; 2]

x + 2 > 0
Term als Funktion schreiben
g2 : y = x + 2 y > 0
Nullstelle berechnen
x + 2 = 0
/2
x = 2
/ : (1)
x=2
Graph zeichnen g2
y>0
der Graph ist oberhalb der x-Achse
x-Bereich aus dem Graphen ablesen
x<2
] ; 2[

www.fersch.de

37

Algebra

Ungleichungen

Vorzeichentabelle

(>, <, , )
Klammern ausen
Terme zusammenfassen
quivalenzumformung: Alle Terme auf die linke Seite.
Term als Funktion schreiben
Nullstelle berechnen
Vorzeichentabelle
Das Vorzeichen einer linearen Funktion kann sich nur
an den Nullstellen ndern. Einen beliebigen Wert kleiner bzw. grer als die Nullstelle whlen und das Vorzeichen des Funktionswerts in die Vorzeichentabelle eintragen.
x-Bereich aus der Vorzeichentabelle ablesen
ax + b > 0

x<

x1

<x

ax + b > 0

x1

ax + b < 0

1.4.4
f1 (x) =

x + 2 > 0
y > 0 +positive Funktionswerte
Term als Funktion schreiben
g2 : y = x + 2
Nullstelle berechnen
x + 2 = 0
/2
x = 2
/ : (1)
x=2
Wert kleiner als die Nullstelle whlen: x = 0
g2 : y = 0 + 1 = +1 Pluszeichen eintragen
Wert grer als die Nullstelle whlen: x = 2
g2 : y = 2 + 1 = 1 Minuszeichen eintragen
Vorzeichentabelle:
x<
2
<x
y
+
0

x + 2 > 0 x < 2
x + 2 < 0 x > 2
Lsung der Ungleichung: x + 2 > 0
x<2
x ] ; 2[

ax + b < 0

x<

<x
+
ax + b > 0

Quadratische Ungleichung
1 2
2x

21 x 3

f 2 ( x ) = 21 x2 + 12 x + 3

1 2
2x

4
1

12 x2 + 2 x + 3 > 0 fr 2 < x < 3

12 x 3 > 0 fr x > 3

2
1 2
2x

0
y 0 negative Funktionswerte
Term als Funktion schreiben
g1 : y = 12 x + 1
Nullstelle berechnen
1
/1
2x +1 = 0
1
x
=

1
/
: 21
2
x = 2
Wert kleiner als die Nullstelle whlen: x = 4
g1 : y = 21 (4) + 1 = 1 Minuszeichen eintragen
Wert grer als die Nullstelle whlen: x = 0
g1 : y = 12 (0) + 1 = +1 Pluszeichen eintragen
Vorzeichentabelle:
x<
2
<x
y

0
+
1
1
x
+
1
<
0
x
+
1>0
2
2
Lsung der Ungleichung: 12 x + 1 0
x 2
x ] ; 2]
1
2x +1

f 3 ( x ) = x2 + 1
f 4 ( x ) = x2 2 4
x2 + 1 > 0 fr x R

12 x 3 > 0 fr x < 2

2
2

4
12 x2

1
2x

2
2
+ 3 <
02
fr x < 2

12 x2 + 12 x + 3 < 0 fr x > 3
1 2
2x

1 4

2 x 3 < 0 fr 2 < x < 3

+
4

www.fersch.de

2
2

38

x2 2 < 0 fr x R

+
2

Algebra

Ungleichungen

Algebraische Lsung
ax2 + bx + c > 0
1. Methode

(>, <, , )

1. Methode
1 2
1
2x 2x 3 > 0
quadratische Ergnzung

- Ungleichung nach Null ausen


- quadratische Ergnzung
- quadratischen Term alleinstellen

1 2
12
12
2 ( x x + 2 2 6)
1
1 2
1
2 [( x 2 ) 4 6] > 0
1 2
1
1
2 [( x 2 ) 6 4 ] > 0
1
1 2
1
2 (x 2 ) 3 8 > 0

- Wurzelziehen und Betrag schreiben


- Betragsungleichung lsen

>0

quadratischen Term alleinstellen


( x 12 )2 > 25
4
Wurzelziehen und Betrag schreiben
| x 12 | > 25
Betragsungleichung
x > 3 x < 2

2. Methode
- Ungleichung nach Null ausen
- Term faktorisieren
a( x x1 )( x x2 )
- Auspalten in lineare Ungleichungen

2. Methode
1 2
1
2x 2x 3 > 0
Term faktorisieren
1 2
1
2x 2x 3 = 0
x1 = 3
x2 = 2
1
2 ( x + 2)( x 3) > 0
Aufspalten in lineare Ungleichungen
( 12 ( x + 2) > 0 x 3 > 0) ( 12 ( x + 2) < 0 x 3 < 0)
( x > 2 x > 3) ( x < 2 x < 3)
Lsungen zusammenfassen
x > 3 x < 2

1. Fall
a( x x1 )( x x2 ) > 0
(+ + = +) ( = +)
( a ( x x1 ) > 0 x x2 > 0)

( a ( x x1 ) < 0 x x2 < 0)
2. Fall
a( x x1 )( x x2 ) < 0
(+ = ) ( + = )
( a ( x x1 ) > 0 x x2 < 0)
( a ( x x1 ) < 0 x x2 > 0)
- Zusammenfassen der einzelnen Lsungen
Graphische Lsung

(>, <, , )
quivalenzumformung: Alle Terme auf die linke Seite.
Term als Funktion schreiben
Nullstelle berechnen
Graph der Funktion zeichnen
Graph oberhalb der x-Achse f ( x ) > 0
Graph unterhalb der x-Achse f ( x ) < 0
x-Bereich aus dem Graphen ablesen
ax2 + bx + c > 0

www.fersch.de

39

1 2
1
2x 2x 3
f1 (x) > 0

>0

Term als Funktion schreiben


f 1 ( x ) = 12 x2 12 x 3
Nullstelle berechnen
1 2
1
0
2x 2x 3 =
(
)2
12 4 12 (3)
+ 12
x1/2 =
2 12
x1 = 3
x2 = 2
Graph zeichnen f 1 ( x )
1 2
1
der Graph ist oberhalb der x-Achse
2x 2x 3 > 0
x-Bereich aus dem Graphen ablesen
x > 3 x < 2

Algebra

Ungleichungen

Vorzeichentabelle
ax2 + bx + c > 0
(>, <, , )
quivalenzumformung: Alle Terme auf die linke Seite.

Term als Funktion schreiben


Nullstelle berechnen
Vorzeichentabelle
Das Vorzeichen einer quadratischen Funktion kann sich
nur an den Nullstellen ndern. Einen beliebigen Wert
kleiner bzw. grer als die Nullstelle whlen und das
Vorzeichen des Funktionswerts in die Vorzeichentabelle
eintragen.
x-Bereich aus der Vorzeichentabelle ablesen

1 2
1
2x 2x 3
f1 (x) > 0

>0

Term als Funktion schreiben


f 1 ( x ) = 12 x2 12 x 3
Nullstelle berechnen
1 2
1
0
2x 2x 3 =
(
)2
12 4 12 (3)
+ 12
x1/2 =
2 12
x1 = 2
x2 = 3
Wert kleiner als die Nullstelle x1 = 2 whlen x = 4
f 1 (4) = +7 Pluszeichen eintragen
Wert zwischen x1 = 2 und x2 = 3 whlen x = 0
f 1 (0) = 3 Minuszeichen eintragen
Wert grer als die Nullstelle x2 = 3 whlen x = 4
f 1 (4) = +3 Pluszeichen eintragen
Vorzeichentabelle:
x < 2 < x < 3 < x
f (x)
+
0

0
+
1 2
1
2x 2x 3 > 0
x-Bereiche aus der Vorzeichentabelle ablesen
x ] ; 2[ ]3; [

www.fersch.de

40

Algebra

1.4.5

Ungleichungen

Betragsungleichung

| ax + b| > c
Aufspalten der Betrge in einzelne Intervalle.
Betragsstriche sind nicht ntig, wenn der Term des Betrags positiv ist. ax + b 0 fr x ab
Betragsstriche sind nicht ntig, wenn der Term des Betrags negativ ist und dafr zustzlich ein Minuszeichen vor dem Term geschrieben wird.
ax + b < 0

b
fr x < a {
( ax + b)
x ab
| ax + b| =
( ax + b) x < ab
1. Lsung fr x ab
ax + b > c
ax + b > c / b / : a
( a > 0)
x > ca b
1. Lsung ist die Schnittmenge aus x ab x > ca b
2. Lsung fr x < ab
( ax + b) > c / : (1)
ax + b < c
ax + b < c / b / : a ( a > 0)
x < cab
2. Lsung ist die Schnittmenge aus x < ab x < cab
Gesamtlsung aus Vereinigungsmenge von 1. Lsung
und 2. Lsung

www.fersch.de

41

|2x + 3| > 7{

(2x + 3)
x 23
(2x + 3) x < 23
1. Lsung fr x 23
2x + 3 > 7
2x + 3 > 7 / 3 / : 2
x>2
1. Lsung ist die Schnittmenge aus x 23 x > 2
1. Lsung x > 2
2. Lsung fr x < 23
(2x + 3) > 7
2x + 3 < 7 / 3 / : 2
x < 5
2. Lsung ist die Schnittmenge aus x < 23 x < 5
2. Lsung x < 5
Vereinigungsmenge aus 1. Lsung und 2. Lsung
x > 2 x < 5
|2x + 3| =

|2x + 3| < 7{

(2x + 3)
x 23
(2x + 3) x < 23
1. Lsung fr x 23
2x + 3 < 7
2x + 3 < 7 / 3 / : 2
x<2
1. Lsung ist die Schnittmenge aus x 23 x < 2
1. Lsung 23 x < 2
2. Lsung fr x < 23
(2x + 3) < 7
2x + 3 > 7 / 3 / : 2
x > 5
2. Lsung ist die Schnittmenge aus x < 23 x > 5
2. Lsung 5 < x < 23
Vereinigungsmenge aus 1. Lsung und 2. Lsung
5 < x < 2
|2x + 3| =

Algebra

1.5
1.5.1

Lineares Gleichungssystem

Lineares Gleichungssystem
Einsetzverfahren (2)

I
a1 x + b1 y = c1
II
a2 x + b2 y = c2
Gleichung I oder II nach x oder y ausen
Term in die andere Gleichung einsetzen
Gleichung nach der Unbekannten ausen

Zweite Unbekannte berechnen

I
3x + 5y = 19
II
7x + 5y = 31
I nach x ausen
3x + 5y = 19
3x + 5y = 19
/ 5y
3x = 19 5y
/:3
x = 6 13 1 23 y
I in II
7(6 13 1 23 y) + 5y = 31
44 13 11 23 y + 5y = 31
11 23 y + 5y = 31 44(31

6 23 y = 13 13

/ 44 13

/ : 6 23

13 1

y = 6 23
3
y=2
x = 6 13 1 23 y
x = 6 13 1 23 2
x=3
L = {3/2}

I
3x + 5y = 19
II
7x + 5y = 31
I nach y ausen
3x + 5y = 19
3x + 5y = 19
/ 3x
5y = 19 3x
/:5
y = 3 54 53 x
I in II
7x + 5(3 54 53 x ) = 31
19 3x + 5x = 31
/ 19
3x + 5x = 31 19
4x = 12
/:4
x = 12
4
x=3
y = 3 54 53 x
y = 3 45 53 3
y=2
L = {3/2}

Interaktive Inhalte: hier klicken

1.5.2

Gleichsetzungsverfahren (2)

I
a1 x + b1 y = c1
II
a2 x + b2 y = c2
beide Gleichungen nach x oder y ausen
Terme gleichsetzen
Gleichung nach der Unbekannten ausen

Zweite Unbekannte berechnen

I
3x + 5y = 19
II
7x + 5y = 31
I nach y ausen
3x + 5y = 19
3x + 5y = 19
/ 3x
5y = 19 3x
/:5
y = 3 45 53 x
II nach y ausen
7x + 5y = 31
7x + 5y = 31
/ 7x
5y = 31 7x
/:5
y = 6 15 1 25 x
I = II
3 45 35 x = 6 15 1 25 x / + 35 x
3 45 = 6 15 45 x / (
6 15 )

2 52 = 45 x
x=3
x in I
y = 3 45 53 3
y=2
L = {3/2}

Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

42

/ : 54

I
3x + 5y = 19
II
7x + 5y = 31
I nach x ausen
3x + 5y = 19
3x + 5y = 19
/ 5y
3x = 19 5y
/:3
x = 6 31 1 23 y
II nach x ausen
7x + 5y = 31
7x + 5y = 31
/ 5y
7x = 31 5y
/:7
x = 4 73 57 y
I = II
6 13 1 23 y = 4 73 75 y / + 1 23 y
20
y / 4 37
6 31 = 4 37 + 21
19
20
1 21 = 21 y / : 20
21
y=2
y in I
x = 6 13 1 23 2
x=3
L = {3/2}

Algebra

1.5.3

Lineares Gleichungssystem

Additionsverfahren (2)
a1 x + b1 y = c1

II
a2 x + b2 y = c2
Terme mit x und y mssen untereinander
stehen

Gleichungen multiplizieren, so dass die Variablen beim spaltenweisen addieren herausfallen


Gleichung nach der Unbekannten ausen
Zweite Unbekannte berechnen

I 3x + 5y = 19
I I 7x + 5y = 31
I 3x + 5y = 19 / 7
I I 7x + 5y = 31 / (3)
I 21x + 35y = 133
I I 21x 15y = 93
I + II
21x 21x + 35y 15y = 133 93
20y = 40 / : 20
y = 40
20
y=2
y in I
I
3x + 5 2 = 19
3x + 10 = 19 / 10
3x = 19 10
3x = 9 / : 3
x = 93
x=3
L = {3/2}

I 3x + 5y = 19
I I 7x + 5y = 31
I 3x + 5y = 19 / 1
I I 7x + 5y = 31 / (1)
I 3x + 5y = 19
I I 7x 5y = 31
I + II
3x 7x + 5y 5y = 19 31
4x = 12 / : (4)
x = 12
4
x=3
x in I
I 3 3 + 5y = 19
5y + 9 = 19
/9
5y = 19 9
5y = 10
/:5
y = 10
5
y=2
L = {3/2}

Interaktive Inhalte: hier klicken

1.5.4

Determinantenverfahren (2)
a1 x + b1 y = c1
a2 x + b2 y = c2

I
II
Dh =
Dx =
Dy =

a1
a2

b1
= a1 b2 b1 a2
b2

c1

b1

c2

b2

a1
a2

c1
= a1 c2 c1 a2
c2

I
II

3x + 5y = 19
7x + 5y = 31
3 5
Dh =
= 3 5 5 7 = 20
7 5
19 5
= 19 5 5 31 = 60
Dx =
31 5
3 19
= 3 31 19 7 = 40
Dy =
7 31

60
x = 20
x=3
40
y=
20
y=2
L = {3/2}

= c1 b2 b1 c2

Eindeutige Lsung Dh = 0
x
x= D
Dh
y=

Dy
Dh

Keine Lsung Dh = 0
Dx = 0 oder Dy = 0
Unendlich viele Lsungen
D h = D x = Dy = 0

Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

43

Algebra

1.5.5

Lineares Gleichungssystem

Determinantenverfahren (3)

a1x + b1y + c1z = d1

11x + 13y + 4z = 37
12x + 14y + 5z = 40
9x + 3y
+ 3z = 15
11 13 4 11 13


Dh = 12 14 5 12 14
9
3 3 9
3
Dh = 11 14 3 + 13 5 9 + 4 12 3
4 14 9 11 5 3 13 12 3 = 54
37 13 4 37 13


Dx = 40 14 5 40 14
15 3 3 15 3
Dx = 37 14 3 + 13 5 15 + 4 40 3
4 14 15 37 5 3 13 40 3 = 54
11 37 4 11 37


Dy = 12 40 5 12 40
9 15 3 9 15
Dy = 11 40 3 + 37 5 9 + 4 12 15
4 40 9 11 5 15 37 12 3 = 108
11 13 37 11 13


Dz = 12 14 40 12 14
9
3 15 9
3
Dz = 11 14 15 + 13 40 9 + 37 12 3
37 14 9 11 40 3 13 12 15 = 0
x = 54
54
x=1
y = 108
54
y=2
0
z = 54
z=0
L = {1/2/0}

a2x + b2y + c2z


a3x + b3y + c3z

a1 b1


Dh = a2 b2

a3 b3

= d2
= d3

c1 a1 b1

c2 a2 b2

c3 a3 b3
Dh = a1 b2 c3 + b1 c2 a3 + c1 a2 b3
c1 b2
a3 a1 c2 b3 b1 a2 c3
d1 b1 c1 d1 b1




Dx = d2 b2 c2 d2 b2


d3 b3 c3 d3 b3
Dx = d1 b2 c3 + b1 c2 d3 + c1 d2 b3
c1 b2 d3 d1 c2 b3 b1 d2 c3
a1 d1 c1 a1 d1




Dy = a2 d2 c2 a2 d2


a3 d3 c3 a3 d3
Dy = a1 d2 c3 + d1 c2 a3 + c1 a2 d3
c1 d2 a3 a1 c2 d3 d1 a2 c3
a1 b1 d1 a1 b1




Dz = a2 b2 d2 a2 b2


a3 b3 d3 a3 b3
Dz = a1 b2 d3 + b1 d2 a3 + d1 a2 b3
d1 b2 a3 a1 d2 b3 b1 a2 d3 = 0

Eindeutige Lsung Dh = 0
x
x= D
Dh
y=
z=

Dy
Dh
Dz
Dh

Keine Lsung Dh = 0
Dx = 0 oder Dy = 0 oder Dz = 0
Unendlich viele Lsungen
D h = D x = Dy = Dz = 0

Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

44

Algebra

1.6
1.6.1

Lineare Algebra

Lineare Algebra
Matrix

Denition
Eine m nMatrix ist ein rechteckiges Zahlenschema
aus m Zeilen und n Spalten.

a11 a12 . . . a1n

a21 a22 . . . a2n

A= .
..
..
..

..
.
.
.
am1

am2

...

amn

3 3Quadratische

Matrix
1 2 3
A= 4 5 6
7 8 9
a11 = 1 a12 = 2 a13 = 3
a21 = 4 a22 = 5 a23 = 6
a31 = 7 a32 = 8 a33 = 9
2 3[Matrix
]
1 0 13
B=
4 5 6

A = ( aik )
aik : Elemente der Matrix
i : Zeilenindex
k : Spaltenindex

1 3[ Zeilenmatrix
] (Zeilenvektor)
C= 1 4 5

Quadratische Matrix
Die Anzahl der Zeilen ist gleich der Anzahl der Spalten
m=
n.

[
]
a11 a12 a13
a11 a12

A = a21 a22 a23


B=
a21 a22
a31 a32 a33

3 1Spaltenmatrix
(Spaltenvektor)

1
D= 2
3

Besondere Matrizen

Einheitsmatrix

[
]
1 0 0
1 0

E1 = 0 1 0 E2 =
0 1
0 0 1
Transponierte Matrix
Vertauschenden
von Zeilenund Spaltenindex.

a11 a12 a13


a11 a21 a31

A = a21 a22 a23 A T = a12 a22 a32


a13 a23 a33
a31 a32 a33
T
T
A = (A )

symmetrische
Matrix

10 4 2
4
3
6
2 6 5
obere
Dreiecksmatrix

10 4 2
0 3
6
0 0
5
untere
Dreiecksmatrix

10 0 0
4
3 0
2 6 5
Diagonalmatrix

10 0 0
0 3 0
0 0 5
Nullmatrix
[
]
0 0
0 0
Transponierte Matrix
[
[

www.fersch.de

45

1
2

2
3

4
0

5
]T

]T

1
= 2
4

1
2
4
5
2
3
0

Algebra

Lineare Algebra

Addition von Matrizen


Summe der Matrix A = ( aik ) und der Matrix B = (bik )
Die Anzahl der Spalten (i) und der Zeilen(k) der
beiden Matrizen mssen gleich sein. A + B = aik + bik
[ Summe 2
] 2 Matrix
[
]
a11 a12
b11 b12
+
=
a21 a22
b21 b22
[
]
a11 + b11 a12 + b12
a21 + b21 a22 + b22

Summe
3 3 Matrix


a11 a12 a13


a21 a22 a23 +
a31 a32 a33

a11 + b11 a12 + b12

a21 + b21 a22 + b22


a31 + b31 a32 + b32

b11

b12

b21
b31

b22
b32

b13

Summe
zweier
[
] 2[ 3 Matrizen
] [
1 7 0
1 0 1
2
+
=
0 1 2
0 1 5
0

7
2

1
7

b23 =
a33

a13 + b13

a23 + b23
a33 + a33

Multiplikation von Matrizen

Produkt aus der Matrix A = ( aik ) mit einer Konstanten R:


A = aik
2
[ 2 Matrix ] [
a11 a12
a11

=
a21 a22
a12

a12
a22

Produkt aus Matrix A = ( aij ) und Matrix B = (b jk )


Anzahl der Zeilen von A mu gleich der Anzahl der
Spalten von B sein.
Zeilenelemente von A mal Spaltenelemente von B.
Produkt zweier
[
] [ 2 2 Matrizen
]
a11 a12
b11 b12

=
a
a22
b21 b22
[ 21
]
a11 b11 + a12 b21 a11 b12 + a12 b22
a21 b11 + a22 b21 a21 b21 + a22 b22

www.fersch.de

46

Produkt
2 3 ]Matrix
[
[ mit 3
]
1 0 5
3 0 13
3
=
0 4 2
0 12 6
Produkt 2 3 Matrix
mit
einer 3 2 Matrix

[
]
1
3
4 1
2 =
2 7
6
3
[
] [
]
3 1 + 4 (2) + 1 3
8
=
2 2 + (7) (2) + 6 3
34

Algebra

Lineare Algebra

Inverse Matrix

Produkt aus der Matrix A und der inversen Matrix


A1 ist gleich der Einheitsmatrix.
1 = E
AA[
]
[
]
a11 a12
x11 x12

1
A=
A =
a21 a22
x21 x22
[
][
] [
]
a11 a12
x11 x12
1 0
=
a21 a22
x21 x22
0 1
Die inverse Matrix ist nur mglich, wenn die Determinante von A ungleich Null ist.
det A = 0
Berechnung von A1 mit dem Gau-JordanAlgorithmus
Matrix A und Einheitsmatrix E in der Form schreiben
A
E
a11 a12 1 0
a21 a22 0 1
Umformen durch:
- Multiplizieren oder Dividieren der Zeilen mit einer
Zahl
- Addieren oder Subtrahieren der Zeilen
- Vertauschen der Zeilen
in die Form Einheitsmatrix und inverse Matrix A 1
E
A 1
1 0 x11
x12
x22
0 1 x21

www.fersch.de

47

]
2 3
4 1
det( A) = (10) Matrix ist invertierbar
[
] 1
2 3
A 1 =
[
] 4[ 1
]
2 3
1 0
4 1
0 1
A=

Zeile2 = Zeile2 - Zeile1 42


a21 = 4 2 42 = 0
a22 = 1 3 42 = 5
b21 = 0 1 42 = 0
b22 = 1 0 42 = 1

2
0

3
5

][

0
1

15
2

3
5

Zeile1 = Zeile1 - Zeile2 35


a12 = 3 (5) 35 = 0
b11 = 1 (2) 35 = 1
b12 = 0 1 35 = 0

2
0

0
5

][

Zeile1 = Zeile1 : 2
Zeile2 = Zeile2 : 5

A 1

1
10
2
5

1 2
A= 2 5
1 2
A
1 2 1
2 5 1
1 2
0

1
2

3
10
15

1
1
0
E
1 0 0
0 1 0
0 0 1

1
0
0

E
0
1
0

0
0
1

E = A 1
2 2
3
1
1 1
1
0
1

Algebra

Lineare Algebra

Eigenwert und Eigenvektor

Gegegeben: A - Matrix
Gesucht: x - Eigenvektor (Spaltenvektor)
- Eigenwert
Das Produkt aus Matrix A und Eigenvektor x ist gleich
dem Produkt aus Eigenwert und Eigenvektor x.
Ax = x ] [
[
]
[
]
a11 a12
x11
x11
=
a21 a22
x21
x21

7
2
0
6 2
A = 2
0 2
5
det
( A E) = 0

7
2
0

2 6
2 = 0
0
2 5

Eigenwert aus folgender Gleichung:


det( A[ E) =]0
a11 a12
A=
a21 a22
[
] [
]
a
0

11 a12


=0
a21 a22
0
[
]
a
a12

11

=0

a21 a22
( a11 )( a22 ) a12 a21 = 0
charakteristisches Polynom
2 ( a11 + a22 ) + a11 a22 a21 a12 = 0
Eigenvektoren durch einsetzen der -Werte
([A E) x = 0
][
]
a11
a12
x1
=0
a21 a22
x2
a11 x1 + a12 x2 = x1
a21 x1 + a22 x2 = x2

Interaktive Inhalte: hier klicken

1.6.2

Determinante

Deniton
Aus quadratischen Matrix kann eine Determinante
(Zahlenwert) berechnet werden.
D=det A = | A|
Anwendung der Determinante:
- Lineare Gleichungssysteme
- Volumenberechnung im R3
- Flchenberechnungen im R2
- Spatprodukt
- Lineare Abhngigkeit von Vektoren - inverse Matrix

2-reihige Determinante

3
D = det A = | A| =
4

Determinante einer 2 2 Matrix



a

11 a12
D = det A = | A| =
= a11 a22 a12 a21
a21 a22

www.fersch.de

48


2
= 3 5 (2) 4 = 23
5

Algebra

Lineare Algebra

3-reihige Determinante
Determinante einer 3 3 Matrix
Methode 1


a11 a12 a13




D = det A = | A| = a21 a22 a23 =


a31 a32 a33




a

a

22 a23
21 a23
a11
a12
+ a13
a32 a33
a31 a33


a

21 a22


a31 a32
= a11 ( a22 a33 a23 a32 ) a12 ( a21 a33 a23 a31 ) +
a13 ( a21 a32 a22 a31 )
Methode 2 (Regel von Sarrus)
+ + +
a1 b1 c1 a1 b1
~b Z
~

= Z
~
= 

=
D= a2 Z
2 c2 a2 b2

= Z
~

= Z
~
= Z

~
a-3 b-3 c-3 a3 b3
D = a1 b2 c3 + b1 c2 a3 + c1 a2 b3

c1 b2 a3 a1 c2 b3 b1 a2 c3
Interaktive Inhalte: hier klicken hier klicken hier klicken

www.fersch.de

49



11 13 4 11


D = det A = | A| = 12 14 5 12
9
3 3 9
D = 11 14 3 + 13 5 9 + 4 12 3
4 14 9 11 5 3 13 12 3 = 54

13
14
3



11 12 9


D3 = 13 14 3 =
4




5 3





14 3
13 12 9 + 4 12 9 = 54
11
14 3

5 3
5
3


12 9

= 12 3 14 9 = 90
D2 =

14 3
12 9
= 12 3 5 9 = 9
D2 =

5 3
14 3
= 14 3 5 3 = 27
D2 =
5 3
D3 = 11 27 13 (9) + 4 (90) = 54
det( D ) = 54

Algebra

1.6.3

Lineare Algebra

Lineare Gleichungssysteme und Gau-Algorithmus

Lineare Gleichungssysteme in Matrizenschreibweise


Ax = b
x = A 1 b
A Koezientenmatrix
b
Spaltenvektor der rechten Seite
x

Ax =b

Lsungsvektor


a11 a12 a1n
x1


a21 a22 a2n x2
.

..
.. ..
.
=
.
.
. .
am1 am2 amn
xn
Inhomogenes Gleichungssystem
a11 x1 + a12 x2 + + a1n xn = b1
a21 x1 + a22 x2 + + a2n xn = b2
..
.

b1
b2
..
.
bn

11 13 4
37
A = 12 14 5
b = 40
9
3
3


15
11 13 4
x1
37
12 14 5 x2 = 40
9
3 3
x3
15
11x1 + 13x2 + 4x3 = 37
12x1 + 14x2 + 5x3 = 40
9x1 + 3x2 + 3x3 = 15
oder
11x + 13y + 4z = 37
12x + 14y + 5z = 40
9x + 3y + 3z = 15
x
y z
11 13 4 37
12 14 5 40
9
3 3 15

am1 x1 + am2 x2 + + amn xn = bm


Homogenes Gleichungssystem
a11 x1 + a12 x2 + + a1n xn = 0
a21 x1 + a22 x2 + + a2n xn = 0
..
.
am1 x1 + am2 x2 + + amn xn = 0
Variablen:x1 ,x2 ,x3
a11 x1 + a12 x2 + a13 x3 = b1
a21 x1 + a22 x2 + a23 x3 = b2
a31 x1 + a32 x2 + a33 x3 = bm
oder in der Schreibweise mit den Variablen:x, y, z
a1 x + b1 y + c1 z = d1
a2 x + b2 y + c2 z = d2
a3 x + b3 y + c3 z = d3
Erweiterte Koezientenmatrix
x

a1

b1

c1

d1

a2

b2

c2

d2

a3

b3

c3

d3

www.fersch.de

50

x1
x = x2
x3

Algebra

Lineare Algebra

Gausches Eliminationsverfahren
a1 x + b1 y + c1 z = d1
a2 x + b2 y + c2 z = d2
a3 x + b3 y + c3 z = d3

11x + 13y + 4z = 37
12x + 14y + 5z = 40
9x + 3y + 3z = 15

Zeile2 = Zeile2 11 Zeile1 12


z2s1 = 12 11 11 12 = 0
z2s2 = 14 11 13 12 = 2
z2s3 = 5 11 4 12 = 7
z2s4 = 40 11 37 12 = 4

Koezientenmatrix erstellen:
x y z
a1
a2
a3

b1
b2
b3

c1
c2
c3

d1
d2
d3

Zeile1Spalte1
z2s1

z1s2
z2s2

z1s3
z2s3

z1s4
z2s4

z3s1

z3s2

z3s3

z3s4

Zeile3 = Zeile3 11 Zeile1 9


z3s1 = 9 11 11 9 = 0
z3s2 = 3 11 13 9 = 84
z3s3 = 3 11 4 9 = 3
z3s4 = 15 11 37 9 = 168

Die Lsungsmenge ndert sich nicht durch:


Multiplizieren oder Dividieren der Zeilen mit einer
Zahl
Addieren oder Subtrahieren der Zeilen
Vertauschen der Zeilen
Umformen in die Stufenform
Eindeutige Lsung
x

y
z1s2

z1s3

z1s4

z2s2

z2s3

z2s4

0
0
z3s3
Rckwrtseinsetzen

z3s4

z=

z3s3
z3s4

z in die 2. Zeile einsetzen y


z und y in die 1. Zeile einsetzen x

Keine Lsung
x
y
z
Z1S1

z1s2

z1s3

z1s4

z2s2

z2s3

z2s4

z3s4

Unendlich viele Lsungen


x
y
z
Z1S1

z1s2

z1s3

z1s4

z2s2

z2s3

z2s4

www.fersch.de

51

y
13
14
3

z
4
5
3

37
40
15

x
11
0
9

y
13
2
3

x
11
0
0

Zeile3 = Zeile3 (2) Zeile2 (84)


z3s2 = (84) 2 (2) (84) = 0
z3s3 = (3) 2 7 (84) = 594
z3s4 = (168) 2 (4) (84) = 0
x
y
z
11 13
4
37
0 2
7
4
0
0
594
0
0
z = 594
=0
y (2) + 7 0 = (4)
y=2
x 11 + 13 2 + 4 0 = 37
x=1
L = {1/2/0}

Z1S1

x
11
12
9

y
13
2
84

z
4
7
3

z
4
7
3

37
4
15

37
4
168

Algebra

Lineare Algebra

Gau-Jordan-Algorithmus
a1 x + b1 y + c1 z = d1
a2 x + b2 y + c2 z = d2
a3 x + b3 y + c3 z = d3
Koezientenmatrix erstellen:
x

a1

b1

c1

d1

a2

b2

c2

d2

a3

b3

c3

d3

11x + 13y + 4z = 37
12x + 14y + 5z = 40
9x + 3y + 3z = 15

Zeile2 = Zeile2 Zeile1 12


11
z2s1 = 12 11 12
11 = 0
2
z2s2 = 14 13 12
11 = 11
12
7
z2s3 = 5 4 11 = 11
4
z2s4 = 40 37 12
11 = 11

Zeile1Spalte1

z1s2

z1s3

z1s4

z2s1

z2s2

z2s3

z2s4

z3s1

z3s2

z3s3

z3s4

Multiplizieren oder Dividieren der Zeilen mit einer Zahl


Addieren oder Subtrahieren der Zeilen
Vertauschen der Zeilen

z1s3 = 4

z1s4 =

Eindeutige Lsung
x
y
z

x
11
0
9

y
13
2
11
3

x
11
0
0

7
11

x
11
0
0

11

13
1
2 = 49 2
11
4
) 132 =
37 ( 11

11

37
40
15

z
4

37
4
11
15

7
11

y
13
2
11
7
7 11

z
4

37
4
11
3
15 11

7
11
3
11

y
0
2
11
7
7 11

z
49 12

11
4
11
3
15 11

7
11
3
11

11

z1s1

z1s4

z2s3

z2s4

z3s3

z3s4

z=

z
4
5
3

Zeile1 = Zeile1 Zeile2 132


11
2
z1s2 = 13 ( 11
) 132 = 0

Ziel ist das Umformen in die Diagonalenform

y=

y
13
14
3

9
Zeile3 = Zeile3 Zeile1 11
9
z3s1 = 9 11 11 = 0
7
9
= 7 11
z3s2 = 3 13 11
9
3
z3s3 = 3 4 11
= 11
9
3
z3s4 = 15 37 11
= 15 11

Die Lsungsmenge ndert sich nicht durch:

x=

x
11
12
9

Zeile3 = Zeile3 Zeile2 211


11
7

x
11
0
0

7
2
z3s2 = 7 11
( 11
) 211 = 0
11

z3s3 =

z1s4
z1s1
z2s4
z2s3
z3s3
z3s4

z3s4 =

7 7
211 = 27
11
7 7
3
4
15 11
( 11
) 211 =
3
11

7
11

y
0
2
11
0

z
49 12
7
11

27

11
4
11
0

11

49 1

Zeile1 = Zeile1 Zeile3 272


49 1
z1s3 = 49 12 (27) 272 = 0

Keine Lsung
x
y
z

49 12

z1s1

z1s4

z2s3

z2s4

z3s4

z1s4 = 11 0 27 = 11
7

Zeile2 = Zeile2 Zeile3 1127


7
7
z2s3 = 11
(27) 1127 = 0
7
11

Unendlich viele Lsungen


x
y
z

4
4
z2s4 = 11
0 27 = 11

z1s1

z1s4

x=

z2s3

z2s4

y=

z=
L = {1/2/0}

Interaktive Inhalte: hier klicken hier klicken hier klicken

www.fersch.de

11
11 = 1
4
11
2 = 2
11
0
27 = 0

52

x
11
0
0

y
0
2
11
0

z
0

27

11
4
11
0

x
11
0
0

y
0
2
11
0

z
0
0
27

11
4
11
0

7
11

Algebra

1.7

Finanzmathematik

Finanzmathematik

1.7.1

Prozentrechnung

Pw =

pG
100

Interaktive Inhalte: Pw =

1.7.2

p G
100

-G=

Pw 100
p

- p=

Pw 100
G

Grundwert
Prozentsatz
Prozentwert
Pw 100
G=
p

G
p
Pw

Grundwert
Promille
Prozentwert

G
p
Pw

Promillerechnung

Pw =

p G
1000

G=

Interaktive Inhalte: Pw =

1.7.3
z=

p G
1000

Pw 1000
p

-G=

- p=

Pw 1000
G

Pw 1000
p

K pt
100

K pt
100

- p=

z100
K t

-K=

z100
pt

-t=

z100
K p

t
K
p
z

Jahre
Europa
Prozent
Europa

Euro
%
Euro

t = zK100
p

K = zp100
t

K pt
100360

Anzahl der Tage


Kapital
Zinssatz
Zinsen
K pt
100360

- p=

z100360
K t

-K=

z100360
pt

-t=

z100360
pK

t
K
p
z

Tage
Europa
Prozent
Europa

Euro
%
Euro

360
K = z100
pt

360
t = z100
pK

Zinsrechnung - Monatszins
K pt
10012

Anzahl der Monate


Kapital
Zinssatz
Zinsen

Interaktive Inhalte: z =

K pt
10012

- p=

z10012
K t

-K=

z10012
pt

-t=

z10012
pK

t
K
p
z

12
K = z100
pt

12
p = z100
K t

1.7.6

Europa

Zinsrechnung - Tageszins

Interaktive Inhalte: z =

z=

Euro
Pw 1000
G

Anzahl der Jahre


Kapital
Zinssatz
Zinsen

360
p = z100
K t

1.7.5

Europa

Zinsrechnung - Jahreszins

Interaktive Inhalte: z =

z=

p=

Euro

100
p = zK
t

1.7.4

Euro Europa
%
Prozent
Euro Europa
Pw 100
p=
G

Euro
%
Euro

12
t = z100
pK

Zinsfaktor

q = 1+

p
100

Zinssatz
Zinsfaktor

p
q

p = (q 1) 100

Interaktive Inhalte: q = 1 +

www.fersch.de

p
100

- p = (q 1) 100 -

53

Europa
Prozent
Europa

Prozent

Algebra

1.7.7

Finanzmathematik

Zinseszinsformel

K t = K0 ( 1 +

p t
100 )

Interaktive Inhalte: Kt = K0 (1 +

1.7.8

Anzahl der Jahre


Zinssatz
Anfangskapital
Kapital nach t Jahren

p t
100 )

- K0 =

Kt
p t
)
(1+ 100

t
p
K0
Kt

%
Euro
Euro

p = (t KK0t 1) 100
K0 = (1+Ktp )t
100

ln(K0 )
- p = (t KK0t 1) 100 - t = ln(lnK(t1)
+ p )

Jahre
Prozent
Europa
Europa
t=

ln(Kt )ln(K0 )
p
ln(1+ 100 )

100

Degressive Abschreibung

Bt = B0 (1

p t
100 )

Anzahl der Jahre


Abschreibungssatz
Anschaungswert
Buchwert
B0 = (1Btp )t
100

Interaktive Inhalte: Bt = B0 (1

www.fersch.de

p t
100 )

- B0 =

Bt
p t
(1 100
)

-t=

54

ln( Bt )ln( B0 )
p
ln(1 100 )

t=

t
p
B0
Bt

Jahre
%
Euro
Euro

ln( Bt )ln( B0 )
p
ln(1 100 )

- p = (1 t

Bt
B0 ) 100

Deutschland
Deutschland

p = (1 t BB0t ) 100

Geometrie

Geometrie

2.1

Grundlagen

2.1.1

Denitionen

Strecke [ AB]
Gerade Linie die durch 2 Endpunkte begrenzt wird

A
b

B
b

Lnge einer Strecke AB


Entfernung zwischen den Punkten A und B

AB = 3cm

Gerade AB
Unbegrenzte gerade Linie durch 2 Punkte

A
b

B
b

Halbgerade - Strahl [ AB
Einseitig begrenzte gerade Linie
b

A
b

Winkel
Zwei von einem Punkt (Scheitel) ausgehenden Halbgeraden (Schenkel) schlieen einen Winkel ein.
= ] ABC
Drehsinn entgegen dem Uhrzeigersinn = positiver Winkel

positive Winkel

negative Winkel

B
b

rechter Winkel: = 90
stumpfer Winkel: 90 < < 180
gestreckter Winkel: = 180

Drehsinn im Uhrzeigersinn = negativer Winkel


spitzer Winkel: 0 < < 90

C
b

E
b

B Scheitelpunkt
[ BA, [ BC Schenkel
= ] ABC
= ]CBA

berstumpfer Winkel: 180 < < 360


Vollwinkel: = 360
Winkel an sich schneidenden Geraden
Scheitelwinkel (Gegenwinkel) sind gleich gro.
Nebenwinkel ergnzen sich zu 180.

1
1

Scheitelwinkel: 1 = 2 ; 1 = 2
Nebenwinkel: 1 + 1 = 180 ; 2 + 2 = 180

www.fersch.de

55

Geometrie

Grundlagen

Winkel an parallelen Geraden


Stufenwinkel

(F-Winkel)

und

Wechselwinkel

(Z-

Winkel) sind gleich gro. Nachbarwinkel (E-Winkel)


ergnzen sich zu 180.

4
3

2
1

1 = 2 = 3 = 4
1 = 2 = 3 = 4
+ = 180
Stufenwinkel: 1 = 3 ; 1 = 3
Wechselwinkel: 2 = 3 ; 2 = 3
Nachbarwinkel: 3 + 2 = 180 ; 2 + 3 = 180

2.1.2

Strahlenstze
b

AB A B

B
b

AB A B
ZA
ZB
A B
=
=
ZB
ZA
AB
ZA
ZB
=
AA
BB

www.fersch.de

56

Geometrie

2.2

Dreieck

Dreieck

2.2.1

Denitionen und Eigenschaften des Dreiecks

Winkel- und Seitenbeziehungen

Innenwinkelsumme: + + = 180
Auenwinkelsumme: + + = 360
= + ; = + ; = + ;
Dreiecksungleichung:
Die Summe zweier Dreiecksseiten ist grer als die
dritte Seite.
a+b > c a+c > b b+c > a
Der lngeren von zwei Seiten liegt der grere Winkel
gegenber.
a>b>
a<b<
a>c>
a<c<
b>c>
b<c<
Gleichlangen Seiten liegen gleiche Winkel gegenber.
a=b=
a=c=
b=c=

C
b

a
b

B
c

A
b

Hhe
Das Lot von einem Eckpunkt des Dreiecks auf die
gegenberliegende Dreiecksseite. Hhen schneiden sich

im Hhenschnittpunkt.
A = 12 a h a

b hb
c hc
gh
h a = c sin
hb = a sin
hc = b sin
A=
A=
A=

1
2
1
2
1
2

hc
a
b

hb

ha
B
c

www.fersch.de

57

Hhen

Geometrie

Dreieck

Winkelhalbierende
Alle Punkte auf einer Winkelhalbierenden haben zu
den Schenkeln den gleichen Abstand. Die Winkelhalbierenden schneiden sich im Inkreismittelpunkt.
b

Der Inkreismittelpunkt hat von den drei Seiten des


Dreiecks den gleichen Abstand.
Inkreisradius:
2 A
2 A
= ri =
=
U
a+b+c
c sin
1 = 180 2
w =
sin 1
a sin

2 = 180 2
w =
sin 2
b sin

w =
3 = 180 2
sin 3

r
b

M
r

B
b

Winkelhalbierende
b

Seitenhalbierende
Strecke vom einem Eckpunkt des Dreiecks zum
b

Mittelpunkt der gegenberliegenden Seite. Die Seitenhalbierenden schneiden sich im Schwerpunkt. Der
Schwerpunkt teilt die Seitenhalbierenden im Verhltnis
2:1.

s a = 12 2(b2 + c2 ) a2

sb = 12 2( a2 + c2 ) b2

sc = 12 2( a2 + b2 ) c2

sc
Mb
b
b

Ma
a

S
sb

sa

B
b

c Mc
Seitenhalbierende

A
b

Mittelsenkrechte
Alle Punkte auf einer Mittelsenkrechte haben von zwei
Eckpunkten die gleiche Entfernung. Die Mittelsenk-

C
b

rechten schneiden sich im Umkreismittelpunkt. Der


Umkreismittelpunkt hat von den drei Eckpunkten des
Dreiecks die gleiche Entfernung.
a
b
c
Umkreisradius: ru =
=
=
2 sin
2 sin
2 sin

ma
b

M
b

mb
b

mc
c
A
b

Mittelsenkrechte

Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

58

Geometrie

2.2.2

Dreieck

Kongruenzstze

Seite - Seite - Seite (SSS)


Zwei Dreiecke sind kongruent, wenn sie in den drei Seiten bereinstimmen.
Seite

Seite

Seite

a = 2, 2cm

b = 3.6cm

c = 4cm

Seite - Winkel - Seite (SWS)


Zwei Dreiecke sind kongruent, wenn sie in zwei Seiten
und dem eingeschlossenen Winkel bereinstimmen.
Seite Winkel Seite
a
a
b

c
b
c

b = 3.6cm

= 33

c = 4cm

Winkel - Seite - Winkel (WSW,WWS)


Zwei Dreiecke sind kongruent, wenn sie in zwei Winkeln
und einer Seite bereinstimmen.
Winkel Seite Winkel

c
b

Winkel

Winkel

Seite

a
b

a
c
b

C
a

c = 4cm

c
= 33

B
=

63

Seite - Seite - Winkel (SsW)


Zwei Dreiecke sind kongruent, wenn sie in zwei Seiten
und dem der lngeren Seite gegenber liegenden Winkel

(Gegenwinkel) bereinstimmen.
Seite Seite Winkel
a

a>b

a
a
a

b
c
c

b>a
a>c
c>a

b
b

c
c

b>c
c>b

www.fersch.de

A
a = 2, 2cm

59

c
b = 3, 6cm

B
= 63

Geometrie

Dreieck

Interaktive Inhalte: hier klicken

2.2.3

Pythagoras - Hhensatz - Kathetensatz


C3

C2
b

2
C1
b

b2

b1

A1

p3

a2

a1
h1

q1

q2
b

p1

1
b

c1

p2

B1

2b
b
b

c2

a3

h3

h2

2
A2

b3

B2

q3

c3

A3

B3

Pythagoras
Die Katheten sind die am rechten Winkel anliegenden
Seiten. Die Hypotenuse liegt dem rechten Winkel gegenber.

Die Summe der Kathetenquadrate ist gleich dem Hypotenusenquadrat.


fr = 90
Katheten a und b
Hypotenuse c
a2 + b2 = c2

A1 B1 C1
1 = 90
Katheten a1 und b1
2
2
a21 + b
1 = c1

c1 = a21 + b12
a1 = c21 b12
A2 B2 C2
2 = 90
Katheten a2 und c2
2 = b2
a22 + c
2
2

a2 = b22 c22
b2 = a22 + c22
A3 B3 C3
3 = 90
Katheten b3 und c3
2
2
a23 + b
3 = c3

a3 =

b32 + c23

b3 =

a23 c23

Hypotenuse c1

b1 =

c21 a21

Hypotenuse b2

c2 =

b22 a22

Hypotenuse a3

c3 =

a23 b32

Kathetensatz
Die Hhe h teilt die Hypotenuse in zwei Hypotenusenabschnitte.
Die Kathete im Quadrat ist gleich dem Produkt
aus dem zugehrigen Hypotenusenabschnitt und der
Hypotenuse.
fr = 90
c = p+q
Katheten a und b
Hypotenuse c
Hypotenusenabschnitt p und q
a2 = c p

www.fersch.de

b2 = c q

60

A1 B1 C1
1 = 90
Katheten a1 und b1
Hypotenuse c1
Hypotenusenabschnitte p1 und q1
c1 = p1 + q1
a2
a2

a21 = c1 p1
a1 = c1 p1
c1 = 1 p1 = 1
p1
c1
2
2
b
b

1
b12 = c1 q1
b1 = c1 q1
c1 =
q1 = 1
q1
c1
A2 B2 C2
2 = 90
Katheten a2 und c2
Hypotenuse b2
Hypotenusenabschnitte p2 und q2
b2 = p2 + q2

a2
a2
a22 = b2 p2
a2 = b2 p2
b2 = 2 p2 = 2
p2
b2

c22
c22
2
q2 =
c2 = b2 q2
c2 = b2 q2
b2 =
q2
b2
A3 B3 C3
3 = 90
Katheten b3 und c3
Hypotenuse a3
Hypotenusenabschnitte p3 und q3
a3 = p3 + q3
b2
b2

2
b3 = a3 p3
b3 = a3 p3
a3 = 3 p3 = 3
p3
a3
c23
c23

2
c3 = a3 q3
c3 = a3 q3
q3 =
a3 =
q3
a3

Geometrie

Dreieck

Hhensatz
A1 B1 C1
1 = 90
Katheten a1 und b1
Hypotenuse c1
Hypotenusenabschnitte p1 und q1
c1 = p1 + q1
h2
h2

2
p1 = 1 q2 = 1
h1 = p1 q1
h1 = p1 q1
q1
p1
A2 B2 C2
2 = 90
Katheten a2 und c2
Hypotenuse b2
Hypotenusenabschnitte p2 und q2
b2 = p2 + q2
h2
h2

2
p2 = 2 q2 = 2
h2 = p2 q2
h2 = p2 q2
q2
p2
A3 B3 C3
3 = 90
Katheten b3 und c3
Hypotenuse a3
Hypotenusenabschnitte p3 und q3
a3 = p3 + q3
h2
h2

2
h3 = p3 q3
p3 = 3 q3 = 3
h3 = p3 q3
q3
p3

Die Hhe h teilt die Hypotenuse in zwei Hypotenusenabschnitte.


Die Hhe im Quadrat ist gleich dem Produkt der
Hypotenusenabschnitte.
fr = 90
c = p+q
Hypotenusenabschnitte p und q
h2 = p q

Interaktive Inhalte: a2 + b2 = c2 - c =
p=

h
q

2.2.4

a2

= cp

b2

= cq - a =

a2 + b2 - a =

cp - c =

a
p

c2 b2 - b =

- p=

a
c

c2 a2 - h2 = p q - h =

pq - q =

Allgemeines Dreieck
C

a
h

c=g

A=

gh
2

Grundlinie
Hhe
Flche
g=

A=

1
2

a b sin()

U = a+b+c

Interaktive Inhalte: A =

www.fersch.de

gh
2

- g=

A 2
h

-h=

A 2
g

- A=

1
2

A 2
h

g
h
A
h=

m
m
m2

Meter
Meter
Quadratmeter

A 2
g

Lnge der Seite


Lnge der Seite
Winkel gamma
Flche

b
a

Lnge der Seite


Lnge der Seite
Lnge der Seite
Umfang

c
b
a
U

m
m
m
m

m
m
m2

a b sin() - U = a + b + c -

61

Meter
Meter
Grad
Quadratmeter
Meter
Meter
Meter
Meter

h2
p

Geometrie

2.2.5

Dreieck

Gleichseitiges Dreieck
C

a
= = = 60
a2
4

A=

a
2

h=

a=b=c

a2
4

3 - a=

A
4
3

-h=

a
2

h
a

m
m

Basiswinkel sind gleich


Schenkel sind gleich lang

a=b

Rechtwinkliges Dreieck
C

a
h

Hhe
Grundlinie a

h 2
3 - a=
-

2.2.7

m
m2

h 2
a=

Gleichschenkliges Dreieck

a
A

Meter
Quadratmeter

Interaktive Inhalte: A =

2.2.6

Grundlinie a
Flche

4
a= A

www.fersch.de

62

Meter
Meter

Geometrie

A=

Dreieck

ab
2

Ankathete zu
Gegenkathete zu
Flche
a=

Interaktive Inhalte: A =

www.fersch.de

ab
2

- a=

A 2
b

-b=

A 2
a

63

A 2
b

b=

A 2
a

b
a
A

m
m
m2

Meter
Meter
Quadratmeter

Geometrie

Viereck

2.3

Viereck

2.3.1

Quadrat
C

A = a2

Seite
a
Flche A

a= A

U = 4a

Seite
Umfang

d = a

a=

Interaktive Inhalte: A =

2.3.2

a
U

a2

- a=

m
m

Meter
Meter

U
4

Seite
Diagonale

Meter
Quadratmeter

m
m2

a = d

a
d

m
m

Meter
Meter

A - U = 4a - a =

U
4

- d = a 2 - a =

d
2

Rechteck
C

D
f

b
e
a

A = ab

Breite
Lnge
Flche
a=

U = 2a+2b

d=

b=
b
a
U

U 2 b
2

Meter
Meter
Quadratmeter

m
m
m2
A
a

m
m
m
b=

A
b

-b=

A
a

- U = 2a+2b - a =

64

U 2 b
2

Meter
Meter
Meter

U 2 a
2

Breite
b m
Lnge
a m
Diagonale d m

a=
b = d2 a2

a2 + b2

www.fersch.de

A
b

Breite
Lnge
Umfang
a=

Interaktive Inhalte: A = a b - a =

- a = d2 b2 -

b
a
A

-b=

Meter
Meter
Meter

d2 b2
U 2 a
2

-d=

a2 + b2 - b =

d2 a2

Geometrie

2.3.3

Viereck

Trapez
c

A=

a+c
2

Grundlinie c
Grundlinie a
Hhe
Flche
a = 2hA c
a+c
2

Interaktive Inhalte: A =

2.3.4

h - a =

2 A
h

c - c =

2 A
h

a - h=

2 A
a+c

c
a
h
A

Meter
Meter
Meter
Quadratmeter

m
m
m
m2

c = 2hA a

A
h = a2+
c

Parallelogramm
a

a=g

A = gh

Hhe
Grundlinie
Flche

h
g
A

A
h

A
g

g=

Interaktive Inhalte: A = g h - g =

2.3.5

A
h

-h=

A
g

h=

m
m
m2

Meter
Meter
Quadratmeter

Raute

D
a

a
f
a

A=

1
2

e f

Diagonale f
Diagonale e
Flche
e = 2fA

Interaktive Inhalte: A =

www.fersch.de

1
2

e f - e =

2 A
f

- f=

2 A
e

65

f
e
A

f = 2eA

m
m
m2

Meter
Meter
Quadratmeter

Geometrie

2.3.6

Viereck

Drachen

D
a

c
B

f
b

A
A=

1
2

e f

Diagonale f
Diagonale e
Flche
e = 2fA

Interaktive Inhalte: A =

www.fersch.de

1
2

e f - e =

2 A
f

- f=

2 A
e

66

f
e
A

f = 2eA

m
m
m2

Meter
Meter
Quadratmeter

Geometrie

2.4

Polygone (n-Ecken)

Polygone (n-Ecken)

2.4.1

Regelmiges n-Eck

M
b

Seitenlnge n-Eck: a = 2 r sin

Mittelpunktswinkel: = 360
n
Innenwinkel: = 180
Flche: A = n A D = n2 r2 sin

2.4.2

Sechseck

60

M
a

a
60

60
a

Seitenlnge 6-Eck: a = r

Mittelpunktswinkel: = 360
6 = 60

Innenwinkel: = 180 60 = 120

A=

3 a2
2

a
2

Grundlinie a
Flche

A
2
a=

3 3

Interaktive Inhalte: A =

www.fersch.de

3 a2
2

3 - a=

A
2
3 3

-=

a
2

67

2
a=
3
2
- a=
3

a
A

m
m2

Meter
Quadratmeter

Geometrie

Kreis

2.5

Kreis

2.5.1

Kreis

r
d

d = 2r

Radius
Durchmesser
r=

r
d

d
2

A = r2

Kreiszahl
Radius
Flche

A
r=

r
A

m
m2

U = 2r

Kreiszahl
Radius
Umfang

r
U

m
m

Interaktive Inhalte: d = 2 r - r =

2.5.2

d
2

- A = r2 - r =

Meter
Meter

m
m

3, 1415927
Meter
Quadratmeter

3, 1415927
Meter
Meter

r = 2U
A

- U = 2r - r =

U
2

Kreissektor (Grad)

A=

b=

r2
360

Winkel
Kreiszahl
Radius
Flche

r = A360

2r
360

Interaktive Inhalte: A =

www.fersch.de

r
A

r
360
2

-r=

r=
A360

-=

A360
r2

-b=

68

2r
360

Grad

m
m2

Meter
Quadratmeter

3, 1415927

Kreiszahl
Radius
Winkel
Kreisbogen
b360
2

-r=

A360
r2

3, 1415927
m

Meter
Grad
Meter

b360
r 2

b360
2

-=

b360
r 2

Geometrie

2.5.3

Kreis

Kreissektor (Bogenma)

A=

r2 x
2

Winkel x
Radius
Flche

r = Ax2

b =rx

r2 x
2

-r=

r=
A 2
x

-x=

A 2
r2

b
x

- b =rx - r =

x=
b
x

rad
m
m2

Radiant (Bogenma)
Meter
Quadratmeter

A 2
r2

x=

Radius
Winkel x
Kreisbogen

Interaktive Inhalte: A =

2.5.4

x
r
A

r
x
b

m
rad
m

Meter
Radiant (Bogenma)
Meter

b
r

-x=

b
r

- hier klicken

Kreisring
ra

ri

A = (r2a ri2 )

Interaktive Inhalte: A = (r2a ri2 ) - r a =

www.fersch.de

+ ri2

Kreiszahl

Radius (auerer Kreis) r a


Radius (innerer Kreis)
ri
Flche
A

A
ra =
+ ri2 ri = r2a

- ri = r2a A -

69

3, 1415927
m
m
m2
A

Meter
Meter
Quadratmeter

Geometrie

2.6

Stereometrie

Stereometrie

2.6.1

Prisma

Quadratisches Prisma

Dreiseitiges Prisma

Krperhhe
Grundche
Volumen

O = 2G+M

2.6.2

gh

G=

V = Gh

Interaktive Inhalte: V = G h - G =

1
2

G = a2

V
h

-h=

V
G

G=

V
h

G=

O M
2

h
G
V

h=

Meter
Quadratmeter
Kubikmeter

m
m2
m3

V
G

M = O2G
O M
2

- O = 2G+M - G =

- M = O2G -

Wrfel
H

F
D

C
a

V = a3

Seite
Volumen

a =3 V

O = 6 a2

Seite
Oberche

a = O6

d = a

www.fersch.de

V - O = 6 a2 - a =

70

Meter
Kubikmeter

m
m3

a
O

Seite
Raumdiagonale

Interaktive Inhalte: V = a3 - a =3

a
V

Meter
Quadratmeter

m
m2

a
d

Meter
Meter

m
m

a = d

O
6

- d = a 3 - a =

d
3

Geometrie

2.6.3

Stereometrie

Quader
H

c
E

C
b

V = abc

Hhe
Breite
Lnge
Volumen
a = bVc

O = 2 ( a b + a c + b c)

d=

c
b
a
V

b = aVc

c = bV a

Hhe
Breite
Lnge
Oberche

c
b
a
O

Meter
Meter
Meter
Quadratmeter

2 b c
a= O
2(b+c)

2 a c
b= O
2( a+c)

m
m
m
m2

Hhe
Breite
Lnge
Raumdiagonale

a = d2 b2 c2

c = d2 b2 a2

a2 + b2 + c2

Meter
Meter
Meter
Kubikmeter

m
m
m
m3

c
b
a
d

2 b a
c= O
2(b+ a)

Meter
Meter
Meter
Meter

m
m
m
m

b=

Interaktive Inhalte: V = a b c - a =
c=

O 2 b a
2(b+ a)

2.6.4

-d=

a2

+ b2

V
- b = aVc - c = bVa - O = 2 ( a b + a c + b c) - a =
bc

- a = d2 b2 c2 - b = d2 a2 c2 - c = d2 b2 a2 -

+ c2

Pyramide

S
b

s
h

h1
h

h1

h2
D
b

a
M

d
a
Quadratische Grundche

www.fersch.de

M2 a

Rechteckige Grundche

71

C
b

M1
b

O 2 b c
2(b+c)

d2 a2 c2

-b=

O 2 a c
2( a+c)

Geometrie

Stereometrie

Volumen
V = 13 G h

Krperhhe
Grundche
Volumen
G = 3hV

h
G
V

m
m2
m3

Meter
Quadratmeter
Kubikmeter

V
h = 3G

Oberche
Grundche
G
m2 Quadratmeter
Mantelche M m2 Quadratmeter
Oberche
O
m2 Quadratmeter
G =OM
M =OG

O = G+M

Quadratische Pyramide

d2 = a2 + a2
d=a 2
( a )2
Pythagoras im LMS
h21 =
+ h2
2
( )2
d
Pythagoras im ALS
s2 =
+ h2
2
1
Mantelche
M = 4 a h1
2
Grundche
G = a2
Pythagoras im ABC

Pythagoras
im ABC
d=

d = (3m)2 + (3m)2 = 4, 24m

Oberche
O = G+M
1
1
Volumen
V = Gh
V = a2 h
3
3
Winkel zwischen der Seitenkante und der Grundche

]CAS

tan =

1d
2

Winkel zwischen der Seitenche BCS und der


Grundche

]SML

tan =

1a
2

= 67
]SM1 L
tan =
=

72

a2 + a2

( )
a 2
Pythagoras im LM1 S
h1 =
+ h2
2
(
)
3m 2
h1 =
+ (5m)2 = 5, 22m
2
( )
d 2
Pythagoras im ALS
s=
+ h2
2
(
)
4, 24m 2
+ (5m)2 = 5, 43m
s=
2
1
Mantelche
M = 4 a h1
2
1
M = 4 3m 5, 22m = 31, 3m2
2
Grundche
G = a2
G = (3m)2 = 9m2
Oberche
O = G+M
O = 9m2 + 31, 3m2 = 40, 3m3
1
Volumen
V = a2 h
3
1
2
V = (3m) 5m = 15m3
3
]CAS
tan = 1h
tan =

www.fersch.de

5m
1
2 4,24m

tan =
5m

1
2 3m

73, 3

2d

1
2a

Geometrie

Stereometrie

Rechteckige Pyramide
Pythagoras im ABC

d2 = a2 + b2
( a )2
Pythagoras im LM1 S
h21 =
+ h2
(2 )2
b
Pythagoras im LM2 S
h22 =
+ h2
2
( )2
d
+ h2
Pythagoras im ALS
s2 =
2
1
1
Mantelche
M = 2 a h2 + 2 b h1
2
2
Grundche
G = ab
Oberche
O = G+M
1
1
Volumen
V = Gh
V = abh
3
3
Winkel zwischen der Seitenkante und der Grundche

]CAS

tan =

Pythagoras
im ABC
d=

d = (3m)2 + (4m)2 = 5m

Pythagoras im LM1 S
(
)
3m 2
h1 =
+ (5m)2 = 5, 22m
2

1d
2

tan =

1a
2

Winkel zwischen der Seitenche ABC und der


Grundche

]SM2 L

tan =

1b
2

( )2
b
Pythagoras im LM2 S
h2 =
+ h2
2
(
)
4m 2
h2 =
+ (5m)2 = 5, 39m
2
( )
d 2
Pythagoras im ALS
s=
+ h2
2
(
)
5m 2
s=
+ (5m)2 = 5, 59m
2
1
1
Mantelche
M = 2 a h2 + 2 b h1
2
2
1
1
M = 2 3m 5, 39m + 2 4m 5, 22m = 37m2
2
2
Grundche
G = ab
G = 3m 4m = 12m2
Oberche
O = G+M
O = 12m2 + 37m2 = 49m3
1
Volumen
V = abh
3
1
V = 3m 4m 5m = 20m3
3
]CAS
tan = 1h
tan =

tan =

5m

tan = 15m
2 4m
= 68, 2

2.6.5

-h=

3V
G

1
2a

tan =

1
2b

- O = G + M - G = O M - M = O G - Rechteckige Pyramide

Kreiszylinder

www.fersch.de

tan =

1
2 3m

= 73, 3
]SM2 L

3V
h

2d

5m

1
2 5m

= 63, 4
]SM1 L

Interaktive Inhalte: V = 13 G h - G =
- Quadratische Pyramide -

a2 + b2

( )
a 2
h1 =
+ h2
2

Winkel zwischen der Seitenche BCS und der


Grundche

]SM1 L

73

Geometrie

Stereometrie

V = r2 h

Krperhhe
Kreiszahl
Radius
Volumen

h
r = Vh

O = 2 r (r + h )

Meter

m
m3

Meter
Kubikmeter

3, 1415927

V
r2

Krperhhe
Kreiszahl
Radius
Oberche

Interaktive Inhalte: V = r2 h - r =
-

2.6.6

r
V

V
h

-h=

V
r2

h
m
Meter

3, 1415927
r
m
Meter
O m2 Quadratmeter

2
r = 0, 5 ( h + h2 + O
h = 022rr
)

02 r 2
- O = 2 r (r + h) - r = 0, 5 (h + h2 + O
) - h = 2r

Hohlzylinder

r2

r1

V = (r12 r22 ) h

Interaktive Inhalte: V = (r12 r22 ) h - r1 =

www.fersch.de

V
h

+ r22

Krperhhe h
m
Meter
Kreiszahl

3, 1415927
Radius 2
r2 m
Meter
Radius 1
r1 m
Meter
Volumen
V m3 Kubikmeter

r1 = Vh + r22
r2 = r12 Vh
h = (r2 Vr2 )
2
1

V
V
2
- r2 = r1 h - h = (r2 r2 ) 2
1

74

Geometrie

2.6.7

Stereometrie

Kreiskegel

S
C

M
b

s
h

V=

1
3

r2 h

Hhe
Kreiszahl
Radius
Volumen

r = 3Vh

O = r (r + s )

s=

Interaktive Inhalte: V = 13 r2 h - r = 3Vh - h =

- s = h2 + r 2 - r = s2 h2 - h = s2 r 2 -

3V
r2

Meter

m
m3

Meter
Kubikmeter

3, 1415927

h = r32V

Mantellinie
Radius
Kreiszahl
Oberche

s
r

s = rO
r

r=

Mantellinie s
Radius
r
Hhe
h

r = s2 h2
h

h2 + r 2

2.6.8

r
V

Meter
Meter

m
m

3, 1415927
m2
s+

m
m
m

Quadratmeter

2
( s ) + 4 O
2

Meter
Meter
Meter
s2 r 2

- O = r (r + s ) - s =

O
r

r - r =

Kegelstumpf

h2

s2

Kegelstumpf

s1

r2
s

r1

www.fersch.de

r2

r2

h1

r1

r1

75

s+

( s ) 2 + 4 O
2

Geometrie

Stereometrie

Kegelstumpf
Strahlensatz
h2
r
= 2
h1
r1
h1 = h2 + h
h2
r
= 2
h2 + h
r1
h2 r1 = r2 ( h2 + h )

s2
r
= 2
s1
r1
s1 = s2 + s
s2
r
= 2
s2 + s
r1
s2 r1 = r2 ( s2 + s )

h2 r1 = r2 h2 + r2 h

s2 r1 = r2 s2 + r2 s

h2 r1 r2 h2 = r2 h

s2 r1 r2 s2 = r2 s

h2 (r1 r2 ) = r2 h
r2 h
h2 =
r1 r2
h1 = h2 + h
thagoras
s22 = r22 + h22
Mantelche

Py-

s2 (r1 r2 ) = r2 s
r2 s
s2 =
r1 r2
s1 = s2 + s

h = 5m
= 3, 14
r2 = 3m
r1 = 4m
r h
h2 = 2
r1 r2
3m 5m
= 15m
h2 =
4m 3m
h1 = h2 + h
h1 = 15m + 5m
Pythagoras

r2 + h22 s1 = r12 + h21


2
s2 = (3m)2 + (15m)2 = 15, 3m
s1 = (4m)2 + (20m)2 = 20, 4m
Mantelche
M = r1 s1 r2 s2
M = 4m 20, 4m 3m 15, 3m = 112m2
Grund- und Deckche
G = r12 D = r22
2
2
G = (4m) = 50, 3m
D = (3m)2 = 28, 3m2
Oberche
O = G+D+M
O = 50, 3m2 + 28, 3m2 + 112m2 = 191m2
1
1
Volumen
V = r12 h1 r22 h2
3
3
1
1
V = 4m2 20m 3m2 15m = 194m3
3
3
s2 =

s21 = r12 + h21


M = r1 s1 r2 s2

Grund- und Deckche


G = r12 D = r22
Oberche
O = G+D+M
1
1
Volumen
V = r12 h1 r22 h2
3
3

Interaktive Inhalte: Kegelstump f -

2.6.9
V=

Kugel
4
3

Kreiszahl
Radius
r
Volumen
V

V 3
3
r=
4

r3

O = 4 r2

Interaktive Inhalte: V =

www.fersch.de

4
3

r 3 - r =3

V 3
4

Radius
Kreiszahl
Oberche

r = O4

- O = 4 r2 - r = O4

76

3, 1415927
m
m3

Meter
Kubikmeter

Meter

m2

Quadratmeter

3, 1415927

Geometrie

2.7
2.7.1

Trigonometrie

Trigonometrie
Gradma - Bogenma
( )
(rad)

( )
(rad)

0
30
45
60
90
120
135
150
180
1
1
1
1
2
3
5
0

6
4
3
2
3
4
6
0
0, 5236
0, 7854
1, 0472
1, 5708
2, 0944
2, 3562
2, 618
3, 1416

210
225
240
270
300
315
330
360
7
5
4
3
5
7
11
2
6
4
3
2
3
4
6
3, 6652
3, 927
4, 1888
4, 7124
5, 236
5, 4978
5, 7596
6, 2832

Deniton Bogenma
Das Bogenma des Winkels (rad), ist die Lnge des
Kreisbogens b durch Radius r.
= br
Ist der Radius r=1 (Einheitskreis), ist das Bogenma
des Winkels (rad) die Lnge des Kreisbogens b.
=b

Umrechung Gradma - Bogenma

Kreiszahl

in Gradma
in Bogema
=

180

180

[ ]
[rad]

Interaktive Inhalte: =

www.fersch.de

180

x - x =

180

77

Geometrie

2.7.2

Trigonometrie

Denition
I. Quadrant

Einheitskreis

P(bc cos 60 / sin 60 )

II. Quadrant
)1
P(cos 120 / sin 120
bc

sin() > 0
= 60
cos() > 0

3 = 240

2 = 120

sin() > 0

cos() < 0

cos() < 0

sin() < 0

bc

P(cos 240 / sin 240) 1

III. Quadrant

I.und III. Quadrant


1

4 = 300

4
2

sin() 1< 0

tan() < 0

cos() > 0
1

II. und IV. Quadrant

tan() > 0

bc

( )
(rad)

0
0

30
1
6

sin
cos
tan

0
1
0

1
2

1
2 3
1
3 3

P(cos 300 / sin 300 )

IV. Quadrant
45
1
4

1
2 2
1
2 2
1

60
1
3

1
2 3
1
2

90
1
2

120
2
3

1
0

2
12 3
13 3

135
3
4

1
2
2
1
2 2
1

150
5
6

1
2 3
12
3

180

210
7
6

0
1
0

2
12 3
1
3 3

225
5
4

12 2
1
2 2
1

240
4
3

12 3
1

2
3

270
3
2

300
5
3

1
0

12
3
31 3
1
2

Denition
I. Quadrant: = 60
1
cos(60 ) =
2
1
sin(60 ) =
2
2

tan(45 ) = 1
II. Quadrant: 2 = 120
1
cos(120 ) =
2
1
sin(120 ) =
2
2
tan(135 ) = 1
III. Quadrant: 3 = 240
1
cos(210 )
2
1
sin(210 ) =
2
2
tan(225 ) = 1
IV Quadrant: 4 = 300
1
cos(300 ) =
2
1
sin(300 ) =
2
2

tan(315 ) = 1

Punkt auf dem Einheitskreis:


P(cos/sin)
Steigung :
sin()
tan() =
=m
cos()

Komplementwinkel
sin(90 30 ) = sin(60 ) = cos(30 )
cos(90 30 ) = cos(60 ) = sin(30 )

sin(90 ) = cos()
cos(90 ) = sin()

www.fersch.de

78

315
7
4

12 2
1
2 2
1

330
11
6

12 3
1

360
2
0
1
0

Geometrie

Trigonometrie

Negative Winkel
sin(30 ) = sin(30 )
cos(30 ) = cos(30 )
tan(30 ) = tan(130 )

sin() = sin()
cos() = cos()
tan() = tan1()

Interaktive Inhalte: sin cos tan al pha - sin = y - cos = x - tan = m -

2.7.3

Quadrantenregel

in Gradma
I. Quadrant

0 < < 90

sin = 12
I Quadrant: 1 = 30
II Quadrant: 2 = 180 30 = 150
sin = 12
III Quadrant: 1 = 180 + 30 = 210

IV Quadrant:
2 = 360 30 = 330
1
cos = 2 2
I Quadrant: 1 = 45

IV Quadrant:
2 = 360 45 = 315
1
cos = 2 2
II Quadrant: 1 = 180 45 = 135
III Quadrant: 2 = 180 + 45 = 225

sin() > 0
cos() > 0
tan() > 0

II. Quadrant
90 < 2 < 180
sin(2 ) > 0
cos(2 ) < 0
tan(2 ) < 0

2 = 180

sin(180 ) = sin()
cos(180 ) = cos()
tan(180 ) = tan()
III. Quadrant
180 < 3 < 270
sin(3 ) < 0
cos(3 ) < 0
tan(3 ) > 0
3 = 180 +
sin(180 + ) = sin()
cos(180 + ) = cos()
tan(180 + ) = tan()
IV. Quadrant
270 < 4 < 360
sin(4 ) < 0
cos(4 ) > 0
tan(4 ) < 0
4 = 360
sin(360 ) = sin()
cos(360 ) = cos()

tan(360 ) = tan()

www.fersch.de

79

Geometrie

Trigonometrie

in Bogenma

I. Quadrant

0<<

sin() > 0
II. Quadrant
sin(2 ) > 0
2 =

cos() > 0

2 < 2 <
cos(2 ) < 0

tan() > 0
tan(2 ) < 0

sin( ) = sin()
cos( ) = cos()
tan( ) = tan()
III. Quadrant
< 3 < 3
2
sin(3 ) < 0
cos(3 ) < 0

tan(3 ) > 0

3 = +
sin( + ) = sin()
cos( + ) = cos()
tan( + ) = tan()
3
IV. Quadrant
2 < 4 < 2
sin(4 ) < 0
cos(4 ) > 0
tan(4 ) < 0
4 = 2
sin(2 ) = sin()
cos(2 ) = cos()
tan(2 ) = tan()
Interaktive Inhalte: sin cos tan al pha - sin = y - cos = x - tan = m -

2.7.4

Umrechnungen

tan - sin - cos


sin
tan = cos

sin = tan cos

cos =

sin
tan

sin - cos
sin2 + cos2 = 1

sin = 1 cos2

cos = 1 sin2

Additionstheoreme
sin( + ) = sin cos + cos sin
sin( ) = sin cos cos sin
cos( + ) = cos cos sin sin
cos( ) = cos cos + sin sin
tan( + ) =
tan( ) =

tan+tan
1tantan
tantan
1+tantan

sin2 = 2 sin cos

cos2 = 2 cos2 1 = cos2 sin2


tan2 = 12tan
tan2

www.fersch.de

80

Geometrie

Trigonometrie

Interaktive Inhalte: sin2 + cos2 = 1 - sin =


sin
cos = tan
-

2.7.5

1 cos2 - cos =

1 sin2 - tan =

sin
cos

- sin = tan cos -

Rechtwinkliges Dreieck
C

sin =

a
c

Gegenkathete
Hypotenuse

sin =

Hypotenuse
Gegenkathete zu
Winkel
a = sin c

cos =

tan =

b
c

Ankathete
Hypotenuse

cos =

a
b

tan =

Hypotenuse
Ankathete zu
Winkel

c
b

b = cos c

b
cos

a = tan b

2.7.6

a
c

- a = sin c - c =

a
sin

- cos =

Sinussatz
C

www.fersch.de

c=

81

b
c

b=

m
m

Meter
Meter
Grad

a
sin

Ankathete zu
Gegenkathete zu
Winkel

Gegenkathete
Ankathete

Interaktive Inhalte: sin =


a
b = tan
-

c=

c
a

Meter
Meter
Grad

m
m

b
a

Meter
Meter
Grad

b
cos

- tan =

m
m

a
tan

- b = cos c - c =

a
b

- a = tan b -

Geometrie

Trigonometrie

a sin
b
b sin
sin =
a

a
b
c
=
=
sin
sin
sin
a
b
=
sin
sin
a
b
=
/ sin
sin
sin
a sin = b sin
/:b
a sin
sin =
b
a
b
=
sin
sin
b
a
=
/ sin
sin
sin
b sin
a=
sin
a
c
=
sin
sin
b
c
=
sin
sin
Interaktive Inhalte:

2.7.7

a
sin

b
sin

/ sin

sin =

c sin
sin =
a
b sin
a=
sin
a sin
b=
sin

c sin
sin =
b
c sin
a=
sin
c sin
b=
sin

c=

c
sin

- a=

bsin
sin

- sin =

a sin
c
b sin
sin =
c

sin =

asin
b

a sin
sin

c=

b sin
sin

Kosinussatz
C

a2 = b2 + c2 2 b c cos
a2 = b2 + c2 2 b c cos
/ a2
2
2
2
0 = b + c a 2 b c cos
/ + 2 b c cos
2 b c cos = b2 + c2 a2
b2 + c2 a2
cos =
2bc
b2 = a2 + c2 2 a c cos

/ : (2 b c )

b2 + c2 2 b c cos

b = a2 + c2 2 a c cos

c = a2 + b2 2 a b cos
a=

b2 + c2 a2
2bc
a2 + c2 b2
cos =
2ac
a2 + b2 c2
cos =
2ab
cos =

c2 = a2 + b2 2 a b cos
Interaktive Inhalte: a2 = b2 + c2 2 b c cos - a =

www.fersch.de

b2 + c2 2 b c cos - cos =

82

b2 + c2 a2
2 b c

Geometrie

2.7.8

Trigonometrie

Kongruenzstze - Berechnungen am Dreieck

Seite - Seite - Seite (SSS)


Seite

Seite

Seite

a
b
c
1. Zwei Winkel mit Kosinus-Satz berechnen

a2 = b2 + c2 2 b c cos
a2 = b2 + c2 2 b c cos
/ a2
/ + 2 b c cos
2
2
2
2 b c cos = b + c a
/ : (2 b c )
b2 + c2 a2
cos =
2bc
entsprechend
a2 + b2 c2
a2 + c2 b2
cos =
cos =
2ac
2ab
2. Fehlenden Winkel ber die Winkelsumme im Dreieck berechnen
+ + = 180

a = 2, 2

b = 3, 6 c = 4
3, 62 + 42 2, 22
cos =
2 3, 6 4
cos = 0, 8
= arccos(0, 8)
= 33, 1
2, 22 + 42 3, 62
cos =
2 2, 2 4
cos = 0, 4
= arccos(0, 4)
= 63, 4
= 180 33, 1 63, 4
= 83, 5

Seite - Winkel - Seite (SWS)


Seite

Winkel

Seite

b
a
b

c
1. Gegenberliegende Seite mit Kosinussatz berechnen
a2 = b2 + c2 2 b c cos

a = b2 + c2 2 b c cos
entsprechend

b = a2 + c2 2 a c cos
c = a2 + b2 2 a b cos
2. Winkel mit Kosinussatz berechnen
a2 = b2 + c2 2 b c cos
a2 = b2 + c2 2 b c cos
/ a2
/ + 2 b c cos
2
2
2
2 b c cos = b + c a
/ : (2 b c )
b2 + c2 a2
cos =
2bc
entsprechend
a2 + c2 b2
a2 + b2 c2
cos =
cos =
2ac
2ab
3. Fehlenden Winkel ber die Winkelsumme im Dreieck berechnen
+ + = 180

www.fersch.de

83

a = 2, 2

c
c=4

= 63, 4

b = 2, 22 + 42 2 2, 2 4 cos 63, 4
b = 3, 6
3, 62 + 42 2, 22
cos =
2 3, 6 4
cos = 0, 8
= arccos(0, 8)
= 33, 1
= 180 33, 1 63, 4
= 83, 5

Geometrie

Trigonometrie

Winkel - Seite - Winkel (WSW,WWS)


Winkel

Seite

Winkel

Winkel

Winkel

Seite

b
a

b
a

c
1. Fehlenden Winkel ber die Winkelsumme im Dreieck
berechnen
+ + = 180
2. Eine Seite ber den Sinussatz
a
b
=
sin
sin
a
b
=
/ sin
sin
sin
a sin
b=
sin
entsprechend
c sin
b=
sin
a sin
b sin
c=
c=
sin
sin
b sin
c sin
a=
a=
sin
sin
3. Fehlende Seite mit dem Kosinussatz berechnen
a2 = b2 + c2 2 b c cos

a = b2 + c2 2 b c cos
entsprechend

b = a2 + c2 2 a c cos

www.fersch.de

c=

a2 + b2 2 a b cos

84

C
a

a = 2, 2 = 33, 1 = 63, 4
= 180
= 180 33, 1 63, 4
= 83, 5
2, 2 sin 63, 4
b=
sin 33, 1
b=
3, 6
c = 2, 22 + 3, 62 2 2, 2 3, 6 cos 83, 5
c=4

Geometrie

Trigonometrie

Seite - Seite - Winkel (SsW)


Seite

Seite

Winkel

a>b

a
a

b
c

b>a
a>c

a
c

c>a
b
c

b>c
b
c

c>b
1. Winkel mit dem Sinussatz berechnen
a
b
=
sin
sin
b
a
=
/ sin
/ sin
sin
sin
a sin = b sin
/:b
a sin
sin =
b
entsprechend
b sin
c sin
sin =
sin =
a
a
2. Fehlenden Winkel ber die Winkelsumme im Dreieck
berechnen
+ + = 180
3. Fehlende Seite mit dem Kosinussatz berechnen

a2 = b2 + c2 2 b c cos
a = b2 + c2 2 b c cos
entsprechend

b = a2 + c2 2 a c cos
c = a2 + b2 2 a b cos
Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

85

C
a

b = 3, 6 = 63, 4
2, 2 sin 63, 4
sin =
3, 6
sin = 0, 5
= arcsin(0, 5)
= 33, 1
= 180 33, 1 63, 4
=
83, 5
c = 2, 22 + 3, 62 2 2, 2 3, 6 cos 83, 5
c=4
a = 2, 2

Funktionen

Funktionen

3.1
3.1.1

Grundlagen
Denition

Jedem Element x aus der Denitionsmenge D wird genau ein Element y aus der Wertemenge W zugeordnet.
x - unabhngige Variable
y - abhngige Variable
Zu jeder Funktion gehrt ein Denitionsbereich.

Ein Tafel Schokolade kostet 2,- Euro.


Wieviel kosten 1, 2, 3, 4, 5 Tafeln ?
x= Anzahl der Tafeln
y= Preis
x 1 2 3 4 5
y 2 4 6 8 10
D = {1; 2; 3; 4; 5}
W = {2; 4; 6; 8; 10}
Funktionsgleichung: y = 2 x
x 1 2 3 4 4
y 2 4 6 8 10
keine eindeutige Zordnung keine Funktion

Schreibweise
y = 2x
f (x) = 2 x
f : x 7 2 x

y = f ( x ) - Funktionsgleichung, Funktion
f ( x ) - Funktionsterm
f : x 7 y
x-Werte werden auf y-Werte abgebildet
f : x 7 f ( x )
x-Werte werden auf f(x) abgebildet

Denitions- und Wertebereich

Denitionsbereich
Zahlenbereich der fr x (unabhngige Variable) eingesetzt werden darf.
Einschrnkungen des Denitionsbereichs sind ntig
bei:
Textaufgaben, bei denen nur bestimmte x-Wert
mglich sind.
Bruchfunktionen: Division durch Null ist nicht
erlaubt. (Nenner = 0)
Wurzelfunktionen: unter der Wurzel (Radikant)
drfen keine negativen Zahlen stehen. (Radikant 0)
Logarithmusfunktionen: das Argument muss positiv
sein. (Argument > 0)
Wertebereich
Zahlenbereich den y (abhngige Variable Funktionswert) annehmen kann.

www.fersch.de

86

y = ( x + 3 ) 1 + 1 =
W = R \ {1}

1
y = x2 = x
y = log3 ( x )

1
+1
x+3

D = R0+
W = R0+
+
D=R
W=R

D = R \ {3}

Funktionen

3.1.2

Grundlagen

Umkehrfunktion

Denition
Jedem Element y aus der Wertemenge W wird genau
ein Element x aus der Denitionsmenge D zugeordnet.
y - unabhngige Variable
x - abhngige Variable
Funktionen sind umkehrbar, wenn sie im Denitionsbereich streng monoton steigen oder streng monoton
fallen.
Schreibweise
x = f 1 (y) - Umkehrfunktion
f : y 7 x
y-Werte werden auf x-Werte abgebildet
Nach dem Vertauschen der Variablen:
y = f 1 ( x ) - Umkehrfunktion

Ermittlen der Umkehrfunktion


Graphisch: Funktionsgraph an der Winkelhalbierenden
y = x spiegeln.
Algebraisch: Funktionsgleichung nach x ausen und
die Variablen x und y vertauschen.

www.fersch.de

87

y = 2 x 3 /+3 /:2
y +3
2 = x
1
3
2 y+ 2 = x
1
x = 2 y + 23
f 1 (y) = 12 y + 32
Vertauschen der Variablen:
y = 12 x + 23
f 1 ( x ) = 12 x + 32

Funktionen

3.2
3.2.1

Lineare Funktion

Lineare Funktion
Ursprungsgerade

y = 2x

y = 0, 2 x

y = x

bc

y = 2

bc

bc

x = 1

2
2

2
2

2
2

Ursprungsgerade
y = mx
Steigung-Proportionalittsfaktor:

y = mx
y = 2x
m=2
R( 21 /y) x = 21
y = 2 12 = 1 R( 12 /1)

y
m=
x

steigend
y = 0 entspricht der x-Achse

m>0
m=0

m= x
Q(5/1)
m = 15

m<0
fallend
Winkelhalbierende des I und III Quadranten: y = x
Winkelhalbierende des II und IV Quadranten: y = x

y=1
y = 15 x

x=5

x= m
P( x/3) y = 1 x
m = 1
y=3
3 = 1 x
x = 3 P(3/3)
y
m

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II - y = m x - x =

3.2.2

-m=

y
x

Graph und Eigenschaften

g1 : y = x + 1
g2 : y =

1
4x

g3 : y = 13 x 3

y = 1

2
2
4

2
bc

x = 1

Q
bc

x = 4

y = 1

x = 3
y = 1

2
2
P

2
2

g4 : y = 2x 2
bc

g5 : y = 4x + 1
g6 : y = 1x + 2

www.fersch.de

88

2
g7 : y = 3

g8 : y = 1
g9 : x = 2

Funktionen

Lineare Funktion

Gerade - lineare Funktion


y = mx+t

f (x) = m x + t

D=R

W=

R
y
Steigung:
m=
x
m>0
steigend

y-Achsenabschnitt:
Besondere Geraden:
y=0
x-Achse

y
1
= =1
x
1
m>0
steigend
y-Achsenabschnitt: t = 1
g2 : y = 41 x 1
y
1
Steigung: m =
=
x
4
m>0
steigend
y-Achsenabschnitt: t = 1
g3 : y = 31 x 3
y
1
Steigung: m =
=
x
3
m<0
fallend
y-Achsenabschnitt: t = 3
g5 : y = 4x + 1
Steigung: m = 4
y
4
m=
=
x
1
y-Achsenabschnitt: t = 1
P(1/y) x = 1
y = 4 (1) + 1
y = 1 P(1/ 3)
Steigung: m =

parallel zur x-Achse


fallend

m=0
m<0

g1 : y = x + 1

y=t
x=0

Parallele zur x-Achse im Abstand t


y-Achse

x=k

Parallele zur y-Achse im Abstand k

Schnittpunkt mit der x-Achse - Nullstelle


g4 : y = 2x 2
0 = 2x 2
/+2
2 = 2x
/ : (2)
x = 1 Q(1/0)

y = mx + t
y=0
mx + t = 0

t
x= m
Schnittpunkt mit der y-Achse

Schnittpunkt mit der y-Achse: x = 0


g5 : y = x + 2
y = 1 0 + 2
y=2

y = m0+t

x=0

y = m0+t
y=t
Graph oberhalb/unterhalb der x-Achse
Einen beliebigen Wert kleiner bzw. grer als die Nullstelle whlen und das Vorzeichen des Funktionswerts
in die Vorzeichentabelle eintragen.

f (x)

x<

x1

<x

+ f ( x ) > 0 Graph oberhalb der x-Achse


- f ( x ) < 0 Graph unterhalb der x-Achse

g5 : y = 4x + 1 = 0
4x + 1 = 0
/1
4x = 1
/:4
1
x=
4
Wert kleiner als die Nullstelle whlen: x = 1
g5 : y = 4 (1) + 1 = 3
Minuszeichen eintragen
Wert grer als die Nullstelle whlen: x = 0
g5 : y = 4 (0) + 1 = +1
Pluszeichen eintragen
Vorzeichentabelle:
x < 14 < x
f (x)

0
+

f (x) > 0

4x + 1 > 0

89

fr

f (x) < 0

4x + 1 < 0

www.fersch.de

Graph oberhalb der x-Achse

fr

x ] 14 ; [
Graph unterhalb der x-Achse
x ] ; 41 [

Funktionen

Lineare Funktion

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II - Eigenschaften - y = m x + t - m =

3.2.3

yt
x

yt
m

-x=

- t = ymx -

Geradengleichung aufstellen

g1 : y = x 1

g2 : y = 13 x + 2 13

g3 : y = 1 23 x

A(-2/3)
A(3/2)

bc

x = 3

2
bc

1
3

bc

A(-2/3)
y = 1

y = 4
bc

2
B(-1/-2)2

bc

x = 4

2
2

2
2

Gerade durch 2 Punkte


A(3/2)
B(1/ 2)
2+2
3+1
m=1
2 = 13+t
2 = 3+t
/3
t = 23
t = 1
g1 : y = x 1

y = mx+t
A( xa/ya)
B( xb/yb)
y
ya yb
m=
=
x
xa xb
t = ya m xa

m=

Gerade durch den Punkt A mit der Steiung m


A(2/3)
m = 13
1
3 = 3 (2) + t
3 = 32 + t
/ 23
2
t = 3 3
t = 2 13
g2 : y = 13 x + 2 13

y = mx+t
A( xa/ya)
Steigung: m
t = ya m xa

Gerade durch den Punkt A und dem y-Achsenabschnitt t


A( xa/ya)
yat
m = xa

A(2/3)
t = 13
3 = m (2) 13
3 = m (2) 13
/ + 13
1
3 + 3 = m (2)
/ : 2
m = 1 23
g3 : y = 1 23 x 13

y-Achsenabschnitt: t

Interaktive Inhalte: 2 Punkte - Punkt und Steigung - Punkt und y-Achsenabschnitt -

www.fersch.de

90

Funktionen

3.2.4

Lineare Funktion

Gerade - Gerade
4
2
bc

2
2

g1 : y = 2x 1
g2 : y = 2x + 2

g3 : y = 12 x + 1

Parallele Geraden
g1 : y = m1 x + t1
g2 : y = m2 x + t2
m1 = m2 g1 g2

g1 : y = 2x 1
m1 = m2
2=2
g1 g2

g2 : y = 2x + 2

g1 : y = 2x 1
m1 m2 = 1
2 12 = 1
g1 g3

g3 : y = 21 x + 1

Senkrechte Geraden
g1 : y = m1 x + t1
g3 : y = m3 x + t3
m1 m2 = 1 g1 g3

Schnittpunkt zweier Geraden


g1 : y = m1 x + t1
g3 : y = m3 x + t3
Terme gleichsetzen:
m1 x + t1 = m2 x + t2
x-Wert durch umformen berechnen

x-Wert in eine der beiden Funktionen einsetzen, um


den y-Wert zu berechnen

Interaktive Inhalte: Graph I - y = m1 x + t1

www.fersch.de

g1 : y = 2x 1
g2 : y = 12 x + 1
2x 1 = 12 x + 1
2x 1 = 21 x + 1
/ + 12 x
1
22x 1 = 1
/+1
2 21 x = 2
/ : 2 12
x = 45
g1 : y = 2 45 1
S( 54 / 35 )

y = m2 x + t2 -

91

Funktionen

Quadratische Funktion

3.3

Quadratische Funktion

3.3.1

Graph und Eigenschaften


6

6 4 2
2
4

p1 : y = x2

p2 : y = x2

6 4 2
2

p3 : y = 2 x2
p4 : y =

1
3

x2

p5 : y = x2 + 1

p6 : y = x2 2

p7 : y = ( x 2)2
p8 : y = ( x + 3)2

p9 : y = ( x + 3)2 4

Formen der Parabelgleichung


Normalparabel
Allgemeine Form
Scheitelform

y = x2
y = ax2 + bx + c
y = a( x xs)2 + ys

faktorisierte Form
a

y = a( x x1 )( x x2 )
Formfaktor

a>0
a<0
| a| > 1

nach oben genet


nach unten genet
gestreckt

| a| < 1
xs
ys
S( xs /ys )
x1 , x2

gestaucht
Verschiebung in x-Richtung

p1 : y = x2 S(0/0)
Normalparabel nach oben genet
p2 : y = x2 S(0/0)
Normalparabel nach unten genet
p3 : y = 2x2 S(0/0)
a = 2 gestreckt
p4 : y = 31 x2
S(0/0)
a = 13 gestaucht
2
p5 : y = x + 1 S(0/1)
1 nach oben verschoben
p6 : y = x2 2 S(0/ 2)
2 nach unten verschoben
p7 : y = ( x 2)2 S(2/0)
2 nach rechts verschoben
p8 : y = ( x + 3)2 S(3/0)
3 nach links verschoben
p9 : y = ( x + 3)2 4 S(3/ 4)
3 nach links verschoben und 4 nach unten verschoben

Verschiebung in y-Richtung
Scheitelkoordinaten
Nullstellen

Denitions- und Wertebreich


D=R
a>0
a<0

p2 : y =
D=R
p9 : y =
D=R

W = [y-Wert des Scheitels; [


W =] ; y-Wert des Scheitels]

www.fersch.de

92

x2 S(0/0)
W =] ; 0]
( x + 3)2 4 S(3/ 4)
W = [4; [

Funktionen

Quadratische Funktion

Schnittpunkt mit der x-Achse - Nullstellen


p9 : y = x2 + 6x + 5 = 0
1x2 + 6x + 5 =
0
6 62 4 1 5
x1/2 =
2 1
6 16
6 4
x1/2 =
=
2
2
6 + 4
6 4
x1 =
x2 =
2
2
x1 = 1
x2 = 5
D > 0 zwei Nullstellen
p9 : y = x2 + 6x + 5 = ( x + 5)( x + 1)
p5 : y = x2 +
1=0
0 02 4 1 1
x1/2 =
2 1
0 4
x1/2 =
2
D < 0 keine Nullstelle
p8 : y = x2 +
6x + 9 = 0
6 62 4 1 9
x1/2 =
2 1
6 0
x1/2 =
2
6 0
x1/2 =
2
x1/2 = 3
D = 0 eine Nullstellen

y = ax2 + bx + c
ax2 + bx + c = 0

b b2 4 a c
x1/2 =
2a
Diskriminante: D = b2 4 a c
D = 0 eine Nullstelle
y=0

D > 0 zwei Nullstellen


D < 0 keine Nullstelle

Schnittpunkt mit der y-Achse


p9 : y = x2 + 6x + 5
y = 02 + 6 0 + 5
y=5
Q(0/5)

p : y = ax2 + bx + c
x=0
p : y = a 02 + b 0 + c
p( x ) = c

Q(0/c)

Allgemeine Form in Scheitelform


quadratische Ergnzung
p9 : y = x2 + 6x + 5
p9 : y = ( x2 + 6x + 5)
p9 : y = ( x2 + 6x + 32 32 + 5)
p9 : y = [( x + 3)2 32 + 5]
p9 : y = [( x + 3)2 9 + 5]
p9 : y = [( x + 3)2 4]
p9 : y = ( x + 3)2 4
Scheitel(-3/-4)

Allgemeine Form
y = ax2 + bx + c
Scheitelform
y = a( x xs)2 + ys
Quadratische Ergnzung:
y = ax2 + bx + c
y = a( x2 + ba x ) + c

b 2
b 2
y = a( x2 + ba x + ( 2a
) ( 2a
) )+c
b 2
b 2
y = a[( x + 2a ) ( 2a ) ] + c

y = a( x +
y = a( x +
xs = 2ba
ys = c

b 2
2a )
b 2
2a )

Scheitelformel
y = x2 + 6x + 5
xs = 261
xs = 3
2
ys = 5 461
ys = 4
Scheitel (3/ 4)
p9 : y = ( x + 3)2 4

b
a 4a
2 +c
2
b
4a + c

b2
4 a

Scheitelformel:
S( xs /ys )
S( 2ba /c

b2
4 a )

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II - y = a x2 + b x + c - Eigenscha f ten -

www.fersch.de

93

Funktionen

3.3.2

Quadratische Funktion

Parabelgleichung aufstellen und umformen

Parabelgleichung aus 2 Punkten und dem Formfaktor


Gegeben: Formfaktor a und Punkte A( x a /y a ) und
B( xb /yb )

Formfaktor a und Punkt A( x a /y a ) in die Funktionsgleichung einsetzen.


y a = ax2a + bx a + c
Formfaktor a und Punkt B( xb /yb ) in die Funktionsgleichung einsetzen.
yb = axb2 + bxb + c
siehe Lsung von linearen Gleichungssystemen

a = 2
A(2/ 1)
B(1/4)
Formfaktor a einsetzen:
y = 2x2 + bx + c
I)Punkt A einsetzen
1 = 2 22 + b 2 + c
1 = 8 + 2b + c
/ + 8 / 2b
1 + 8 2b = c
7 2b = c
II)Punkt B einsetzen
4 = 2 (1)2 + b (1) + c
4 = 2 1b + c
I in II
4 = 2 1b + 7 2b
4 = 5 3b
/5
/ : (3)
b = 435
b = 13
c = 7 2 13
c = 6 13
y = 2x2 + 31 x + 6 13

Parabelgleichung aus Formfaktor und dem Scheitel


Formfaktor a und Scheitel in Scheitelform einsetzen:
y = a( x xs)2 + ys

Formfaktor: a = 12
S(2/ 3)
y = a( x xs)2 + ys
y = 12 ( x 2)2 3
y = 21 ( x2 4x + 22 ) 3
y = 21 x2 2x 5

Binomische Formel ausen:


y = a( x2 2 x xs + xs2 ) + ys
y = a x2 2 a x xs + a xs2 + ys
Parabelgleichung aus einem Punkt und dem Scheitel
Punkt A( x a /y a ) und Scheitel S( xs /ys )in die Scheitelform einsetzen und nach a ausen. y a = a( x a xs)2 +
ys

A(2/ 4)
S(1/2)
y = a( x xs)2 + ys
4 = a (2 1)2 + 2
4 = 1 a + 2
/2
a = 412
a = 6
y = 6( x 1)2 + 2
y = 6( x2 2x + 12 ) + 2
y = 6x2 12x 4

/:1

Parabelgleichung aus Formfaktor und Nullstellen


Formfaktor a und Nullstellen in die faktorisierte Form
einsetzen
P( x1 /0)
Q( x2 /0)
a
y = a( x x1 )( x x2 )
y = a ( x 2 x1 x x2 x + x1 x2 )
y = ax2 a x1 x a x2 x + a x1 x2

Nullstellenx1 = 1
x2 = 4
P(1/0)
Q(4/0)
a=7
y = a( x x1 )( x x2 )
y = 7( x 1)( x + 4)
y = 7( x2 + 4x 1x 4)
y = 7( x2 + 3x 4)
y = 7x2 21x 28

a=7

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II - 2 Punkte und Formfaktor - Scheitel und Formfaktor - Scheitel und Punkt Nullstellen - Faktorisierte Form -

www.fersch.de

94

Funktionen

3.3.3

Quadratische Funktion

Parabel - Gerade
p1 : y = x2 5x

p2 : y = x2 + 2x 2

bc

S1

6 4 2
2

bc

S2

g2 : y = 2x + 2

g1 : y = 21 x + 2

6 4 2
2

2
bc

4
B

6 4 2
2

p : y = ax2 + bx + c
g : y = mx + t
Terme gleichsetzen: ax2 + bx + c = mx + t
Term nach Null umformen: ax2 + (b m) x + c t = 0
Lsung der quadratischen Gleichung:
ax2 + bx + c = 0

b b2 4 a c
x1/2 =
2a
Diskriminante:
D = b2 4 a c
D=0
Gerade ist Tangente - Berhrpunkt
D>0
Gerade ist Sekante - zwei Schnittpunkte
D<0
Gerade ist Passante - keinen Schnittpunkt
x-Wert(e) in eine der beiden Funktionen einsetzen, um
den y-Wert zu berechnen

p3 : y = x2 + 2x 2
g3 : y = 2x + 3

p1 : y = x2 5x
g1 : y = 12 x + 2
1x2 5x = 12 x + 2
/ + 21 x/ 2
1x2 5x + 12 x 2 = 0
1x2 4 12 x 2= 0
(
)2
+4 12
4 12 4 (1) (2)
x1/2 =
2 (1)

+4 21 12 41
x1/2 =
2
4 21 3 12
x1/2 =
2
4 12 + 3 21
4 1 3 12
x1 =
x2 = 2
2
2
x1 = 4
x2 = 21
D>0
Gerade ist Sekante - zwei Schnittpunkte
y = 1(4)2 5(4) = 4
S1 (4/4)
y = 12 ( 21 ) + 2 = 2 14
S2 ( 12 /2 41 )
p2 : y = x2 + 2x 2

g2 : y = 2x + 2

x2 + 2x 2 = 2x + 2
x2 + 2x 2 + 2x 2) = 0
x2 + 4x 4
=0
4 42 4 (1) (4)
x1/2 =
2 (1)
4 0
4 0
x1/2 =
=
2
2
4 + 0
4 0
x1/2 =
x2 =
2
2
x1/2 = 2
D=0
Gerade ist Tangente - Berhrpunkt
y = 2
B(2/ 2)
p3 : y = x2 + 2x 2
g3 : y = 2x + 3
x2 + 2x 2 = 2x + 3
x2 + 2x 2 + 2x 3) = 0
x2 + 4x 5
=0
4 42 4 (1) (5)
x1/2 =
2 (1)
4 4
x1/2 =
2
D<0
Gerade ist Passante - keinen Schnittpunkt

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II - Parabel-Gerade -

www.fersch.de

95

Funktionen

3.3.4

Quadratische Funktion

Parabel - Parabel
6

2
B

6 4 2
2
4
6

bc

S1

4
bc

S2

p1 : y = 1, 5x2 6x + 3
p2 : y = 0, 5x 2x
2

6 4 2
2

6 4 2
2

bc

4
p3 : y = x 2 + 2

p4 : y = 12 x2 + x + 1 12

p5 : y =

1 2
2x

a1 x2 + b1 x + c1 = a2 x2 + b2 x + c2
Term nach Null umformen:

(4)2 4 1 3
21
42
+4 4
=
x1/2 =
2
2
4+2
42
x1 =
x2 =
2
2
x1 = 3
x2 = 1
D > 0 zwei Schnittpunkte
y = 1 12 32 6 3 + 3 = 1 12
S1 (3/ 1 21 )
1
1
2
y = 1 2 1 6 1 + 3 = 1 2
S2 (1/ 1 21 )
x1/2 =

ax2 + bx + c = 0
Lsung der quadratischen
Gleichung:

b b2 4 a c
x1/2 =
2a
Diskriminante: D = b2 4 a c
D = 0 Berhrpunkt
D > 0 zwei Schnittpunkte
D < 0keinen Schnittpunkt
x-Wert(e) in eine der beiden Funktionen einsetzen, um
den y-Wert zu berechnen

+4

p3 : y = x 2 + 2
p4 : y = 12 x2 + x + 1 12
1 2
2
x + 2 ( 2 x + x + 1 12 ) = 0
1 21 x2 1x + 21= 0
x1/2 =

+1

(1)2 4 1 21

1
2

1
2 12
+1 2
x1/2 =
3
D < 0 keinen Schnittpunkt

p5 : y = 12 x2 3x + 2
p6 : y = 12 x2 1x + 1
1 2
1 2
y = 2 x 3x + 2 = 2 x 1x + 1
1 2
1 2
2 x 3x + 2 ( 2 x 1x + 1) = 0
1x2 2x + 1 =
0

(2)2 4 1 1
21
+2 0
x1/2 =
2
20
x1/2 =
2
2+0
20
x1 =
x2 =
2
2
x1 = 1
x2 = 1
D = 0 Berhrpunkt
B(1/ 12 )

x1/2 =

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II - Parabel-Parabel -

www.fersch.de

96

+2

3x + 2

p6 : y = 21 x2 1x + 1

p1 : y = 1 12 x2 6x + 3
p2 : y = 12 x2 2x
1 21 x2 6x + 3 = 21 x2 2x
1 12 x2 6x + 3 ( 21 x2 2x ) = 0
1x2 4x + 3 =
0

p1 : y = a1 x2 + b1 x + c1
p2 : y = a2 x2 + b2 x + c2
Terme gleichsetzen:

Funktionen

3.4

Eigenschaften von Funktionen

Eigenschaften von Funktionen

3.4.1

Symmetrie

Punktsymmetrie

Achsensymmetrie

f(x)

-x

f(x)

f(-x)
-x

f(-x)

Punktsymmetrie zum Ursprung - ungerade Funktion


f ( x ) = f ( x ) f ( x ) ist eine ungerade Funktion

f
f
f
f

( x ) = 2x5 + 3x3
( x ) = 2( ( x )5 + 3 () x )3
( x ) = 2 x5 + 3 x3
( x ) = f ( x )

f
f
f
f

( x ) = x4 + 2 x2 + 1
( x ) = ( x )4 + 2 ( x )2 + 1
( x ) = x4 + 2 x2 + 1
( x ) = f ( x )

Achsensymmetrie zur y-Achse - gerade Funktion


f ( x ) = f ( x ) f ( x ) ist eine gerade Funktion

3.4.2

Monotonie

monoton
fallend
f ( x1 )
b

f ( x2 )

f ( x2 )

f ( x2 )
b

x2

f ( x1 )
b

f ( x1 )
b

x1

x2

x1 < x2
monoton steigend

x1

x2

f ( x1 ) f ( x2 )

streng monoton steigend


monoton fallend

sms

f ( x1 ) < f ( x2 )
f ( x1 ) f ( x2 )

streng monoton fallend

smf

f ( x1 ) > f ( x2 )

www.fersch.de

streng
monoton
steigend
f ( x2 )

x1

monoton
steigend

streng
monoton
fallend
f ( x1 )

97

x1

x2

Funktionen

3.4.3

Eigenschaften von Funktionen

Schnittpunkte mit den Koordinatenachsen

f 1 ( x ) = x3 4x2 + 4x
1
f 2 ( x ) = 50
( x + 1)( x6 2)2 ( x + 3)3

f3 (x) =

x+2
x3

f 4 ( x ) = x ( e x 2 1 )

x=0 x=2

6 4 2
2

6 4 2
2

6 4 2
2

Schnittpunkte mit der x-Achse - Nullstellen


Funktionsterm gleich Null setzen und die Gleichung
lsen.
f ( x ) = 0 (siehe Algebra-Gleichungen)
Vielfachheit der Nullstelle gerade
- Nullstelle ohne Vorzeichenwechsel (VZW)
- Berhrpunkt mit die x-Achse ( Hoch- oder Tiefpunkt
)

Vielfachheit der Nullstelle ungerade


- Nullstelle mit Vorzeichenwechsel (VZW)
- Schnittpunkt mit die x-Achse
Einfache Nullstelle mit VZW: f ( x ) = ( x x1 ) ..
Zweifache Nullstelle ohne VZW: f ( x ) = ( x x1 )2 ..

f 1 ( x ) = x3 4x2 + 4x = x ( x2 4x + 4) = x ( x 2)2
Einfache Nullstelle mit VZW: x = 0
N1 (0/0)
Zweifache Nullstelle ohne VZW: x = 2
N2 (2/0)
1
f 2 ( x ) = 50
( x + 1)( x 2)2 ( x + 3)3
Einfache Nullstelle mit VZW: x = 1
Zweifache Nullstelle ohne VZW: x = 2
Dreifache Nullstelle mit VZW: x = 3
f 4 ( x ) = x ( e x 2 1)
e ( x 2) 1 = 0
/+1
e ( x 2) = 1
/ ln
x 2 = ln (1)
/+2
x=2

N1 (1/0)
N2 (2/0)
N3 (3/0)

Dreifache Nullstelle mit VZW: f ( x ) = ( x x1 )3 ..


Vierfache Nullstelle ohne VZW: f ( x ) = ( x x1 )4 ..

Schnittpunkte mit der y-Achse


x=0 in den Funktionsterm einsetzen.

www.fersch.de

f 1 ( x ) = x3 4x2 + 4x = x ( x2 4x + 4) = x ( x 2)2
f 1 ( 0 ) = 03 4 02 + 4 0 = 0
P(0/0)
1
f 2 ( x ) = 50
( x + 1)( x 2)2 ( x + 3)3
1
f 2 (0) = 50 (0 + 1)(0 2)2 (0 + 3)3 = 2, 16
Q(0/2, 16)

98

Funktionen

Eigenschaften von Funktionen

Graph oberhalb/unterhalb der x-Achse


Bei Funktionen kann sich das Vorzeichen nur an den
Nullstellen oder den Denitionslckenlcken ndern.
Einen beliebigen Wert kleiner bzw. grer als die Nullstelle whlen und das Vorzeichen des Funktionswerts in
die Tabelle eintragen.
Vorzeichentabelle mit f(x)
x<
+
oberhalb

f (x)
Graph
+
-

f(x)>0
f(x)<0

x1
0
0

<x

unterhalb

Graph oberhalb der x-Achse


Graph unterhalb der x-Achse

f 1 ( x ) = x3 4x2 + 4x = x ( x2 4x + 4) = x ( x 2)2
Nullstellen: x1 = 0 x2 = 2
Wert kleiner als 0 whlen: 1 < 0
f 1 (1) = 1 < 0
Wert zwischen 0 und 2 whlen:
0 < 1, 2 < 2
f 1 (1, 2) = 0, 768 > 0 +
Wert grer als 2 whlen: 3 > 2
f 1 (3) = 1 > 0 +
Vorzeichentabelle:
x< 0 <x< 2 <x
f (x)

0
+
0
+
x ]0; 2[ ]2; [ f ( x ) > 0 oberhalb der x-Achse
x ] ; 0[ f ( x ) < 0 unterhalb der x-Achse
x+2
x3
Denitionsbereich:
D = R \ {3}
x1 = 2 1-fache Nullstelle
Vorzeichentabelle:
x < 2 < x < 3 < x
f (x)
+
0

0
+
x ] ; 2[ ]3; [ f ( x ) > 0 oberhalb der x-Achse
x ] 2; 3[ f ( x ) < 0 unterhalb der x-Achse
f3 (x) =

f 4 ( x ) = x ( e x 2 1)
x1 = 0; 1-fache Nullstelle
x2 = 2; 1-fache Nullstelle
x< 0 <x< 2 <x
f (x)
+
0

0
+
x ] ; 0[ ]2; [ f ( x ) > 0 oberhalb der x-Achse
x ]0; 2[ f ( x ) < 0 unterhalb der x-Achse

3.4.4
f1 (x) =

Asymptote
2
+2
x1

f 2 ( x ) = log2 ( x 1) + 2

6
4

HA y = 2

6 4 2
2

f 3 ( x ) = 2x + 1

VA x = 1

6 4 2
2

VA x = 1

6 4 2
2

HA - Horizontale (waagerechte) Asymptote; VA - Vertikale (senkrechte ) Asymptote - Polstelle

Dention
Eine Asymptote ist ein Gerade, der sich eine Funktion
beliebig weit annhert. (siehe Analysis - Grenzwerte

www.fersch.de

99

2
+2
x1
nicht krzbare Nullstellen des Nenners:
VA : x = 1
f 2 ( x ) = log2 ( x 1) + 2
VA : x = 1
f1 (x) =

HA y = 1

Funktionen

Eigenschaften von Funktionen

Horizontale (waagerechte) Asymptote


Funtionsgleichung: y = a

2
+2
x1
H A : y = 1 f 3 ( x ) = 2x + 1
HA : y = 1
f1 (x) =

Vertikale (senkrechte ) Asymptote - Polstelle


Funtionsgleichung: x = b

3.4.5

y=

a
+d
( x c)n

Verknpfung von Funktionen

Addition von Funktionen


f ( x ) = x2
g( x ) = e x
u( x ) = f ( x ) + g( x )
u( x ) = x2 + e x

u( x ) = f ( x ) + g( x )

Subtraktion von Funktionen


u( x ) = f ( x ) g( x )

f ( x ) = x2
g( x ) = e x
u( x ) = f ( x ) g( x )
u( x ) = x2 e x

Multiplikation von Funktionen


u( x ) = f ( x ) g( x )

f ( x ) = x2
g( x ) = e x
u( x ) = f ( x ) g( x )
u( x ) = x2 e x

Division von Funktionen


u( x ) =

f ( x ) = x2
g( x ) = e x

f (x)
g( x )

f (x)

u ( x ) = g( x )
2
u( x ) = xex

Verketten von Funktionen


uere Funktion f(x) - innere Funktion g(x)
u( x ) = f ( g( x )) oder f g = f ( g( x ))
f nach g

f ( x ) = x2
g( x ) = e x
u( x ) = f ( g( x ))
u ( x ) = ( e x )2
v( x ) = g( f ( x ))
2
v( x ) = e x

uere Funktion g(x) innere Funktion f(x)


v( x ) = g( f ( x )) oder g f = g( f ( x ))
g nach f

Interaktive Inhalte: Graph I -

www.fersch.de

100

Funktionen

3.4.6

Eigenschaften von Funktionen

Abbildung von Funktionen

Verschiebung in y-Richtung
f 1 ( x ) = x2
f 2 ( x ) = x2 + 2

Verschiebung in x-Richtung
f 1 ( x ) = x2
f 3 ( x ) = ( x + 2)2

Streckung in y-Richtung
f 1 ( x ) = x2
f 4 ( x ) = 2 x2

2
0
2
2
0
Verschiebung des Graphen in y-Richtung

Stauchung in x-Richtung
f 1 ( x ) = x2
f 5 ( x ) = (2x )2

y = f (x) + d

f 1 ( x ) = x2
Verschiebung
g1 ( x ) = e x
Verschiebung

f 2 ( x ) = x2 + 2
um d=2 in y-Richtung
g2 ( x ) = e x 3
um d=- 3 in y-Richtung

f 1 ( x ) = x2
Verschiebung
g1 ( x ) = e x
Verschiebung

f 3 ( x ) = ( x 2)2
um c=2 in x-Richtung
g3 ( x ) = e x + 3
um c=-3 in x-Richtung

Verschiebung des Graphen in Richtung der x-Richtung


y = f ( x c)

Streckung - Stauchung in y-Richtung


y = a f(x)
a > 1 : Streckung in y-Richtung
0 < a < 1 : Stauchung in y-Richtung
a = 1 :Spiegelung an der x-Achse
a < -1 : Spiegelung an der x-Achse und Streckung in

f 1 ( x ) = x2
f 4 ( x ) = 2x2
Streckung in y-Richtung mit a = 2
g1 ( x ) = e x
g4 ( x ) = 31 e x
Stauchung in y-Richtung mit a = 13
f5 (x) = ex
f 6 ( x ) = e x
Spiegelung an der x-Achse

y-Richtung

Streckung - Stauchung in x-Richtung


y = f (bx )
b > 1: Stauchung in x-Richung mit

1
b

0 < b < 1: Streckung in x-Richtung mit 1b


b = 1: Spiegelung an der y-Achse
b < 1: Spiegelung an der y-Achse und Stauchung in
x-Richung mit

f 1 ( x ) = x2
f 5 ( x ) = (2x )2
b = 2 Stauchung in x-Richtung mit 21
1
g1 ( x ) = e x
f 5 ( x ) = e( 3 x)
b = 13 Streckung in x-Richtung mit 3
f5 (x) = ex
f 6 ( x ) = e x
Spiegelung an der y-Achse

1
b

Zusammenfassung
y = a f (b( x c)) + d
y = a f (bx cb) + d

f 1 ( x ) = x2
f 2 ( x ) = 3(2x 6)2 + 1 = 3[2( x 3)]2 + 1
Streckung in y-Richtung und Spieglung an der x-Achse:
a = 3
Stauchung in x-Richtung: 1b = 12
Verschiebung des Graphen in x-Richtung: c = 26 = 3
Verschiebung in y-Richtung: d = 1
Verschiebung in x-Richtung: 3

a:Streckung/Stauchung in y-Richtung
1
b :Streckung/Stauchung in x-Richtung
c:Verschiebung des Graphen in x-Richtung
d:Verschiebung des Graphen in y-Richtung
Interaktive Inhalte: Graph I -

www.fersch.de

101

Funktionen

3.5

Potenzfunktion

Potenzfunktion

3.5.1

Parabeln vom Grad n - gerader Exponent

P1 : y = x2
P2 : y = x4
P3 : y = x6
P4 : y = x6

6 4 2
2

6 4 2
2

P5 : y = ( x 2)2 3
P6 : y = 21 ( x + 2)4 + 3
P7 : y = ( x 2)6

Formen der Parabelgleichung - gerader Exponent


Exponent:2,4,6..
Grundfunktion: y = x n

P1 : y = x2
P5 : y = ( x 2)2 3
Verschiebung um 2 in x-Richtung und um -3 in y-Richtung
P2 : y = x4
P6 : y = 12 ( x + 2)4 + 3
Verschiebung um -2 in x-Richtung und um 3 in y-Richtung
Spiegelung an der x-Achse und Stauchung um 21 in yRichtung
P3 : y = x6
P9 : y = 2( x + 4)4
Streckung um 2 in y-Richtung und Verschiebung um -4 in
x-Richtung
P3 : y = x6
P7 : y = ( x 2)6
Verschiebung um 2 in x-Richtung

Funktion mit Formvariablen:


y = a( x c)n + d
y = a(b( x c))n + d

Denitions- und Wertebereich


W = R0+
D=R

y = xn
D=R
y = a(b( x c))n + d

P2
P5
P4
P6
P9

W = [d; [
W =] ; d]

a>0
a<0

: y = x4
D = R W = R0+
2
: y = ( x 2) 3 D = R
W = [3; [
: y = x6
D = R W = R0
: y = 21 ( x + 2)4 + 3
D = R W =] ; 3]
: y = 2( x + 4)4 D = R W = R0+

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

3.5.2

Parabeln vom Grad n - ungerader Exponent

P1 : y = x
P2 : y = x3
P3 : y = x

6 4 2
2

6 4 2
2

www.fersch.de

102

P4 : y = 2x 2
P5 : y = ( x 2)3 + 1
P6 : y = ( x + 3)5

Funktionen

Potenzfunktion

Formen der Parabelgleichung - ungerader Exponent


P1 : y = x
P4 : y = 2x 2
Verschiebung um -2 in y-Richtung und Strechung um -2 in
y-Richtung
P2 : y = x3
P5 : y = ( x 2)3 + 1
Verschiebung um 2 in x-Richtung und um 1 in y-Richtung
P3 : y = x5
P6 : y = ( x + 3)5
Spiegelung an der x-Achse und Verschiebung um -3 in xRichtung

Exponent:1,3,5..
Grundfunktion: y = x n
Funktion mit Formvariablen:
y = a( x c)n + d
y = a(b( x c))n + d

Denitions- und Wertebereich


D=R

y = xn
y = a(b( x

c))n

W=R
D=R

+d

P2 : y = x3
D=R
P5 : y = ( x 2)3 + 1

W=R

W=R
D=R W=R

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

3.5.3

Hyperbeln vom Grad n - gerader Exponenten

P1 : y = x 2
P2 : y = x 4
P3 : y = x 6

6 4 2
2

6 4 2
2

P4 : y = 0, 5( x + 3)2 1
P5 : y = (2x 5)4 + 2
P6 : y = ( x + 2)6 + 3

Formen der Hyperbelgleichung - gerader Exponenten


P1 : y = x 2
P4 : y = 0, 5( x + 3)2 1
Verschiebung um -3 in x-Richtung und um -1 in y-Richtung
Streckung um -0,5 in y-Richtung
P2 : y = x 4
P5 : y = (2x 5)4 + 2 = (2( x 2, 5))4 + 2
Verschiebung um 2,5 in x-Richtung und um 2 in y-Richtung
Stauchung um 2 in x-Richtung
y = x 6
P6 : y = ( x + 2)6 + 3
Streckung um -2 in x-Richtung und um 3 in y-Richtung

Exponent:-2,-4,-6..
1
Grundfunktion: y = x n = n
x
Funktion mit Formvariablen:
a
y = a ( x c )n + d =
+d
( x c)n
a
y = a(b( x c))n + d =
+d
(b( x c))n

Denitions- und Wertebereich


P1 : y = x 2
D = R \ {0}
W = R+

2
P4 : y = 0, 5( x + 3) 1
D = R \ {3}
W =] ; 1[
P6 : y = ( x + 2)6 + 3
D = R \ {2}

1
R \ {0}
W = R+
xn
y = a(b( x c))n + d
D = R \ {c}
y = x n =
a>0
a<0

W =]d; [
W =] ; d[

www.fersch.de

103

W =]3; [

Funktionen

Potenzfunktion

Asymptoten
P1 : y = x 2
HA: y = 0
P4 : y = 0, 5( x + 3)2 1

1
y = x n = n
x
Horizontale Asymptote (HA): y = 0

P6 : y = ( x + 2)6 + 3

Vertikale Asymptote (VA): x = 0


y = a(b( x c))n + d

VA: x = 0
HA: y = 1

HA: y = 3

VA: x = 3

VA: x = 2

Horizontale Asymptote: y = d
Vertikale Asymptote: x = c

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

3.5.4

Hyperbeln vom Grad n - ungerader Exponenten

P1 : y = x 1
P2 : y = x 3
P3 : y = x 5

6 4 2
2

6 4 2
2

P4 : y = ( x + 2)1 + 3

P6 : y = 0, 2 ( x )5 3

P5 : y = ( x + 3)3 + 3

Formen der Hyperbelgleichung - ungerader Exponenten


P1 : y = x 1
P4 : y = ( x + 2)1 + 3
Verschiebung um -2 in x-Richtung um 3 in y-Richtung
P2 : y = x 3
P5 : y = ( x + 3)3 + 3 = (1( x 3))3 +
3
Verschiebung um 3 in x-Richtung und um 3 in y-Richtung
Spiegelung an der y-Achse
P3 : y = x 5
P6 : y = 0, 2 x 5 3
Streckung um -3 in y-Richtung und Stauchung um 0,2 in yRichtung

Exponent:-1,-3,-5..
1
Grundfunktion: y = x n = n
x
Funktion mit Formvariablen:
a
y = a ( x c )n + d =
+d
( x c)n
a
y = a(b( x c))n + d =
+d
(b( x c))n

Denitions- und Wertebereich


y = x n

D = R \ {0}

P1 : y = x 1
D = R \ {0}
W = R \ {0}
P4 : y = ( x + 2)1 + 3
D = R \ {2}
W = R \ {3}
P6 : y = 0, 2 x 5 3
D = R \ {0}
W = R \ {3}

W = R \ {0}

y = a(b( x c))n + d
D = R \ {c}
W = R \ {d}
Asymptoten

P1 : y = x 1
HA: y = 0
VA: x = 0
P4 : y = ( x + 2)1 + 3
HA: y = 3
VA: x = 2

1
y = x n = n
x
Horizontale Asymptote (HA): y = 0

P6 : y = 0, 2 x 5 3

Vertikale Asymptote (VA): x = 0


y = a(b( x c))n + d
Horizontale Asymptote: y = d
Vertikale Asymptote: x = c

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

104

HA: y = 3

VA: x = 0

Funktionen

3.5.5
P1 : y =
P2 : y =
P3 : y =
P4 : y =

Potenzfunktion

Wurzelfunktion - rationaler, positiver Exponent


1
x2
1
x3
3
x2
5
x3

6 4 2
2

6 4 2
2

P5 : y = ( x 3) 2 + 1
1

P6 : y = 2( x + 3) 3
P7 : y =
P8 : y =

3
( x 2) 2
5
2x 3 1

Formen der Wurzelfunktion - positiver Exponent

1
Quadratwurzelfuktion: y = x 2 = x
x>0

n
Grundfunktion: y = x m = m x n
x>0
Funktion mit Formvariablen:

n
y = a( x c) m + d = a m ( x c)n + d
xc > 0

n
b( x
y = a(b( x c)) m + d = a m (b( x c))n + d
c) > 0

P1 : y = x 2
Verschiebung
1
P2 : y = x 3
Verschiebung
y-Richtung
3
P3 : y = x 2
Verschiebung
Achse
5
P4 : y = x 3
Verschiebung
y-Richtung

Denitions- und Wertebereich

n
y = x m = m xn
D = R0+
W = R0+

n
m
y = a(b( x c)) m + d = a (b( x c))n + d
b > 0 D = [c; [
b < 0 D =] ; c]
a>0
a<0

P5 : y = ( x 3) 2 + 1
um 3 in x-Richtung und um 1 in y-Richtung
1
P6 : y = 2( x + 3) 3
um -3 in x-Richtung und Streckung um -2 in
3

P8 : y = 2x 3 1
um -1 in y-Richtung und Streckung um -2 in

D = R0+

P2 : y = x 3

1
2

P5 : y = ( x 3) + 1
5
P8 : y = 2x 3 1

W = [d; [
W =] ; d]

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

3.5.6

Wurzelfunktion - rationaler, negativer Exponent

P1 : y = x

12

P2 : y = x

13

P3 : y = x

32

P4 : y = x 3

6 4 2
2

6 4 2
2

www.fersch.de

105

P5 : y = ( x 3) 2 + 1
1

P6 : y = 2( x + 3) 3
P7 : y = ( x 2)

23

P8 : y = 2x 3 1

P7 : y = ( x 2) 2 = (( x + 2)) 2
um -2 in x-Richtung und Spiegelung an der y-

W = R0+

D = [3; [ W = [1; [
D = R0+ W =] ; 1]

Funktionen

Potenzfunktion

Formen der Wurzelfunktion - negativer Exponent


1
1
y = x 2 =
x

P1 : y = x 2
Verschiebung
1
P2 : y = x 3
Verschiebung
y-Richtung
3
P3 : y = x 2
Verschiebung
Achse
5
P4 : y = x 3
Verschiebung
y-Richtung
1

x>0

1
n
Grundfunktion: y = x m =
x>0
m
xn
n
Funktion mit Formvariablen: y = a( x c) m + d =
a

+d
xc > 0
m
( x c)n
1
n
y = a(b( x c)) m + d = a
+d
m
(b( x c))n
b( x c) > 0

P5 : y = ( x 3) 2 + 1
um 3 in x-Richtung und um 1 in y-Richtung
1
P6 : y = 2( x + 3) 3
um -3 in x-Richtung und Streckung um -2 in
1

P7 : y = ( x 2) 2 = (( x + 2)) 2
um -2 in x-Richtung und Spiegelung an der y3

P8 : y = 2x 3 1
um -1 in y-Richtung und Streckung um -2 in
5

Denitions- und Wertebereich


1
n
y = x m =
m
xn
+
D=R
W = R+
y = a(b( x c)) m + d =
m
n

b>0
b<0

D =]c; [
D =] ; c[

a>0
a<0

W =]d; [
W =] ; d[

P2 : y =
P5 : y =
P8 : y =

a
+d
(b( x c))n

x 3
D = R+
W = R+
1

( x 3) 2 + 1
D =]3; [ W =]1; [
5
D = R+ W =] ; 1[
2x 3 1
1

Asymptoten
[ P2 : y = x 3
HA: y = 0
VA: x = 0
1
HA: y = 1
VA: x = 3
P5 : y = ( x 3) 2 + 1

1
n
y = x m =
m
xn
Horizontale Asymptote (HA): y = 0
Vertikale Asymptote (VA): x = 0
a
n
+d
y = a(b( x c)) m + d =
m
(b( x c))n
Horizontale Asymptote: y = d

P8 : y = 2x 3 1
5

Vertikale Asymptote: x = c

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

106

HA: y = 1

VA: x = 0

Funktionen

3.6

Exponentialfunktion

Exponentialfunktion

3.6.1

Graph und Eigenschaften


6

6 4 2
2
E : y = 2x

E2 : y = 3x
E3 : y = e(x )
x
E4 : y = 14

6 4 2
2
E5
E6
E7
E8

4
6

:
:
:
:

y
y
y
y

= 2 x +2 + 3
= 2 3 x 2 + 1
4
= e(x+)3
x +2
= 2 41
3

Formen der Exponentialfunktion


Grundfunktion: y = q x

E1 : y = 2x
E5 : y = 2x+2 + 3
Verschiebung um -2 in x-Richtung und um 3 in y-Richtung
E2 : y = 3x
E6 : y = 2 3x2 + 1
Verschiebung um 2 in x-Richtung und um 1 in y-Richtung
Streckung um -2 in y-Richtung
E3 : y = e x
E7 : y = e x+3 = e( x3)
Verschiebung um 3 in x-Richtung und Spiegelung an der
y-Achse
( )x
( ) x +2
E4 : y = 14
= 4 x
E8 : y = 2 14
3
Verschiebung um -2 in x-Richtung und um -3 in y-Richtung
Streckung um 2 in y-Richtung

q>0

Funktion mit Formvariablen:


y = a q( x c) + d
q>0
b
(
x

c
)
y = aq
+d
q>0
Funktionen mit der Basis: e = 2,718..
Grundfunktion: y = e x
Funktion mit Formvariablen:
y = a e( x c) + d
y = a eb( x c) + d

Denitions- und Wertebereich


y = ex
D=R

y = qx
W = R+

y = a qb( x c) + d
D=R

E1 : y = 2x
( )x
E4 : y = 14

y = a eb( x c) + d

W = R+

D=R

E5 : y = 2x+2 + 3
D=R
E6 : y = 2 3x2 + 1 D = R
( ) x +2
E8 : y = 2 14
3 D = R

W =]d; [
W =] ; d[

a>0
a<0

D=R

W = R+
W =]3; [
W =] ; 1[
W =] 3; [

Asymptoten
y = ex

y = qx

[ E1 : y = 2x
HA: y = 0
E5 : y = 2x+2 + 3
HA: y = 3
( ) x +2
1
E8 : y = 2 4
3
HA: y = 3

Horizontale Asymptote (HA): y = 0


y = a qb( x c) + d
y = a eb( x c) + d
Horizontale Asymptote: y = d
Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

107

Funktionen

3.7
3.7.1

Logarithmusfunktion

Logarithmusfunktion
Graph und Eigenschaften

L1 : y = log3 ( x )
L2 : y = log4 ( x )
L3 : y = log 1 ( x )
4

L4 : y = ln( x )

6 4 2
2

6 4 2
2

L5 : y = 2 log3 (3x + 6) + 1
L6 : y = log4 ( x + 2) + 1
L7 : y = log 1 ( x + 2) + 1
4

L8 : y = ln( x + 2) 3

Formen der Logarithmusfunktion


Grundfunktion:y = logq x

q>0

L1 : y = log3 ( x )
L5 : y = 2 log3 (3x + 6) + 1 =
2 log3 (3( x 2)) + 1
Verschiebung um 2 in x-Richtung und um 1 in y-Richtung
Streckung um 2 in y-Richtung und um -3 in x-Richtung
L2 : y = log4 ( x )
L6 : y = log4 ( x + 2) + 1
Verschiebung um -2 in x-Richtung und um 1 in y-Richtung
Spiegelung an der x-Achse
L3 : y = log 1 ( x )
L7 : y = log 1 ( x + 2) + 1
4
4
Verschiebung um -2 in x-Richtung und um 1 in y-Richtung
Spiegelung an der x-Achse
L4 : y = ln( x )
L8 : y = ln( x + 2) 3
Verschiebung um -2 in x-Richtung und um -3 in y-Richtung

Funktion mit Formvariablen:


y = a logq ( x c) + d
dc > 0
y = a logq (b( x c)) + d
Funktionen mit der Basis: e = 2,718..
Grundfunktion: y = ln x
Funktion mit Formvariablen:
y = a ln ( x c) + d
y = a ln (b( x c)) + d

Denitions- und Wertebereich


y = logq x
y = ln x
D = R+
W = R
y = a logq (b( x c)) + d y = a ln (b( x c)) + d
Denitionsbereich: b( x c) > 0
b>0
b<0

L5 : y = 2 log3 (3x + 6)
D =] ; 2[
W=R
L6 : y = log4 ( x + 2) + 1
D =] 2; [
W=R
L8 : y = ln( x + 2) 3
D =] 2; [
W=R

D =]c; [
D =] ; c[

W=R

Asymptoten
y = logq x

[ L5 : y = 2 log3 (3x + 6)
L6 : y = log4 ( x + 2) + 1

y = ln x

Vertikale Asymptote (VA): x = 0


y = a logq (b( x c)) + d y = a ln (b( x c)) + d
Vertikale Asymptote: x = c

L8 : y = ln( x + 2) 3

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

108

VA: x = 2
VA: x = 2
VA: x = 2

Funktionen

3.8

Sinusfunktion

Sinusfunktion

3.8.1

Graph und Eigenschaften

S1 ( x ) = sin( x )

3
2

2 2

3
2

5
2

S4 ( x ) = sin( x ) 2

S2 ( x ) = 0, 5sin(4x )
S3 ( x ) = sin( x

4)

S5 ( x ) = 1, 5sin( x + )

3
2

2 2

3
2

5
2

1
2

Formen der Sinusfunktion


Grundfunktion: f ( x ) = sin x
Amplitude: 1
Periode: 2

S1 ( x ) = sin( x )
S2 ( x ) = 0, 5sin(4x )
Stauchung um 0, 5 in y-Richtung und 14 in x-Richtung
Amplitude: 0, 5
Periode: 2
4
S1 ( x ) = sin( x )
S3 ( x ) = sin( x 4 )
Verschiebung um 4 in x-Richtung
Amplitude: 1
Periode: 2
S1 ( x ) = sin( x )
S4 ( x ) = sin( x ) 2
Verschiebung um -2 in y-Richtung
Amplitude: 1
Periode: 2
S1 ( x ) = sin( x )
S5 ( x ) = 1, 5sin( x + )
Verschiebung um in x-Richtung und Streckung um 1,5
in y-Richtung
Amplitude: 1
Periode: 2

Funktion mit Formvariablen:


f ( x ) = a sin ( x c) + d
f ( x ) = a sin (b( x c) + d
Amplitude: | a|
Periode:

2
b

Denitions- und Wertebereich


S2 ( x ) = 0, 5sin(4x )
S3 ( x ) = sin( x 4 )
S4 ( x ) = sin( x ) 2

f ( x ) = sin( x )
D=R
W = [1; 1]
f ( x ) = a sin (b( x c) + d
D=R

W = [d a; d + a]

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

109

D=R
D=R
D=R

W = [0, 5; +0, 5]
W = [1; 1]
W = [1; 3]

Funktionen

3.9
3.9.1

Kosinusfunktion

Kosinusfunktion
Graph und Eigenschaften

C1 ( x ) = cos( x )

3
2

2 2

3
2

5
2

1
C2 ( x ) = cos( x

4)

C4 ( x ) = 1, 5 cos( x + )

C3 ( x ) = 0, 5cos( x ) + 1

C5 ( x ) = 0, 5cos(2x ) 2

1
2

Formen der Kosinusfunktion


C1 ( x ) = cos( x )
C2 ( x ) = cos( x 4 )

Verschiebung um 4 in x-Richtung
Amplitude: 1
Periode: 2
C1 ( x ) = cos( x )
C3 ( x ) = 0, 5cos( x ) + 1
Verschiebung um 1 in y-Richtung und Stauchung um 0,5 in
y-Richtung
Amplitude: 0, 5
Periode: 2
C1 ( x ) = cos( x )
C4 ( x ) = 1, 5 cos( x + )
Verschiebung um in x-Richtung
Amplitude: 1, 5
Periode: 2
C1 ( x ) = cos( x )
C5 ( x ) = 0, 5cos(2x ) 2 =
0, 5cos(2( x 2 )) 2
Verschiebung um 2 in x-Richtung und Streckung um 0,5 in
y-Richtung
Amplitude: 0, 5
Periode: Periode: 2
2

Grundfunktion: f ( x ) = cos x
Amplitude: 1
Periode: 2
Funktion mit Formvariablen:
f ( x ) = a cos ( x c) + d
f ( x ) = a cos (b( x c) + d
Amplitude: | a|
Periode:

2
b

Denitions- und Wertebereich


C2 ( x ) = cos( x 4 )
D=R
C3 ( x ) = 0, 5cos( x ) + 1
D=R
C5 ( x ) = 0, 5cos(2x ) 2
[1, 5; 2, 5]

f ( x ) = cos( x )
D=R
W = [1; 1]
f ( x ) = a cos (b( x c) + d
D=R

W = [d a; d + a]

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

110

W = [1; 1]
W = [0, 5; +0, 5]
D = R
W =

Funktionen

Tangensfunktion

3.10

Tangensfunktion

3.10.1

Graph und Eigenschaften

T1 ( x ) = tan( x )

2
1

2 2

3
2

1
2

Formen der Tangenfunktion


Grundfunktion: f ( x ) = tan x
Periode:
Funktion mit Formvariablen:
f ( x ) = a tan ( x c) + d
f ( x ) = a tan (b( x c) + d
Periode:

Denitions- und Wertebereich


f ( x ) = tan x
D = R\{k 2 }
W=R
f ( x ) = a tan b( x + c) + d
b( x c) = k 2
x = k
2b + c
D = R\{ k
2b + c }

W=R

kZ

kZ

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

111

Funktionen

Betragsfunktion

3.11

Betragsfunktion

3.11.1

Graph und Eigenschaften


P5 : y = | x |

P6 : y = 2| x 2| + 36
P7 : y = 0, 1| x + 3| + 2

6 4 2
2

P1 : y = | x |

P2 : y = | x 2|

P4 : y = 2| x |

P3 : y = | x | 3

6 4 2
2

4
6

Formen der Betragsfunktion

Aufspalten der Betrge in einzelne Intervalle.


Betragsstriche sind nicht ntig, wenn der Term des
Betrags positiv ist.
Betragsstriche sind nicht ntig, wenn der Term des Betrags negativ ist und dafr zustzlich ein Minuszeichen
vor dem Term geschrieben wird.
Grundfunktion:

x>0
x
f (x) = |x| =
x x < 0

0
x=0
Funktion mit Formvariablen:

x>c
a(b( x c)) + d
f ( x ) = a|b( x c)| + d =
a(b( x c)) + d x < c

d
x=c
Denitions- und Wertebereich
f (x) = |x|
D=R
W = R0+

f ( x ) = a|b( x c)| + d D = R
a > 0 W = [d; [
a<0

W =] ; d]

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

112

2( x 2) + 3
2( x 2) + 3
P6 : y = 2| x 2| + 3 =

x>2
2x 1
2x + 7 x < 2
y=

3
x=2

x>2
x<2
x=2

Analysis

Analysis

4.1

Grenzwert - Stetigkeit

4.1.1

Grenzwert von f(x) fr x gegen x0


6

f1 (x) =

( x 4)
( x + 2)( x 4)

4
VA x = 2

f 2 ( x ) = ln( x 1) + 2

f3 (x) = ex + 1

x=4
HA y = 0

HA y = 1

bc

6 4 2
2

6 4 2
2

VA x = 1

6 4 2
2

Linksseitiger Grenzwert (LGW) von f(x) geht gegen


eine Konstante (konvergiert)
lim f ( x ) = a oder lim f ( x ) = a
<
x x0
x
x0
Rechtsseitiger Grenzwert (RGW) von f(x) geht gegen
eine Konstante (konvergiert)
lim f ( x ) = a oder lim f ( x ) = a
>
x x0+
x
x0
Grenzwert von f(x) existiert
linksseitige Grenzwert = rechtsseitige Grenzwert
lim f ( x ) = lim f ( x ) = a
x x0

x x0+

lim f ( x ) = a

x x0

Linksseitiger Grenzwert von f(x) geht gegen Unendlich


(bestimmt divergiert)
lim f ( x ) =
x x0

Rechtsseitiger Grenzwert von f(x) geht gegen Unendlich


(bestimmt divergiert)
lim f ( x ) =
x x0+

vertikale Asymptote - Polstelle an der Stelle x = x0

lim ln( x 1) + 2 =

Vertikale Asymptote (Polstelle): x = 1

www.fersch.de

113

( x 4)
D = R \ {2; 4}
( x + 2)( x 4)
Linksseitiger Grenzwert von f(x) fr x gegen 4
x 4 f ( x ) 16
( x 4)
3, 99
0, 166945
lim
=
x 4 ( x + 2)( x 4)
3, 999
0, 166694
1
lim
= 16
3, 9999
0, 166669
x 4 ( x + 2 )
3, 99999 0, 166667
Rechtsseitiger Grenzwert von f(x) fr x gegen 4
x 4+ f ( x ) 16
( x 4)
4, 01
0, 166389
lim
=
x 4+ ( x + 2)( x 4)
4, 001
0, 166639
1
lim
= 16
4, 0001
0, 166664
x 4+ ( x + 2 )
4, 00001 0, 166666
1
lim f ( x ) = Stetig behebare Denitionslcke
6
x 4
Linksseitiger Grenzwert von f(x) fr x gegen -2
x 2
f ( x )
( x 4)
2, 01
100
lim
=
x 2 ( x + 2)( x 4)
2, 001
1000
1
lim
=
2, 0001
10000
x 2 ( x + 2)
2, 00001 99999, 999999
Rechtsseitiger Grenzwert von f(x) fr x gegen -2
x 2+
f (x)
( x 4)
1, 99
100
lim
=
x 2+ ( x + 2)( x 4)
1, 999
1000
1
lim
=
1, 9999
10000
x 2+ ( x + 2)
1, 99999 99999, 999999
f1 (x) =

x 1+

Interaktive Inhalte: hier klicken

Analysis

4.1.2

Grenzwert - Stetigkeit

Grenzwert von f(x) fr x gegen Unendlich

Grenzwert von f(x) geht gegen eine Konstante


(konvergiert)
lim f ( x ) = a

Funktion:
f ( x ) = x3
Grenzwert von f(x) fr x gegen und gegen -
x
f ( x )
x
f (x)
10
1000
10
1000
100
1000000
100
1000000
1000
1000000000
1000
1000000000
10000 1000000000000
10000 1000000000000
lim x3 = [1 3 ] =

horizontale Asymptote y = a
Grenzwert von f(x) geht gegen Unendlich
(bestimmt divergiert)
lim f ( x ) =

lim x3 = [1 ()3 ] =

( x 4)
D = R \ {2; 4}
( x + 2)( x 4)
Grenzwert von f(x) fr x gegen und gegen -
x f (x) 0
x
f (x) 0
10
0, 083333
10
0, 125
100
0, 009804
100
0, 010204
1000
0, 000998
1000
0, 001002
10000
0, 0001
10000
0, 0001
100000
0, 00001
100000 0, 00001
f (x) =

( x 4)
x4
=
f1 (x) =
= 2
( x + 2)( x 4)
x 2x 4
x (1

x (1
x 2 (1

4
)
x

2
8
2)
x
x

1
x
=0
= lim 2 = lim
2
8
x x
x x
2)
x
x
Horizontale Asymptote: y = 0
lim

x 2 (1

f 2 ( x ) = ln( x 1) + 2
lim ln( x 1) + 2 =

f3 (x) = ex + 1
lim e x + 1 =

lim e x + 1 = 1

Horizontale Asymptote: y = 1

Interaktive Inhalte: hier klicken

4.1.3

Stetigkeit
{

stetig
f1 (x) =

x2 4,
1 41 x 4 14 ,

x1
x>1

unstetig
f2 (x) =

x2 4,
3
3
4x 14,

x1
x>1

stetig behebar
f3 (x) =

( x 4)
( x + 2)( x 4)

2
x=4
bc

2
2

2
2

bc

www.fersch.de

2
bc

2
2

bc

114

4
)
x

Analysis

Grenzwert - Stetigkeit

Ein Funktion ist an der Stelle x0 stetig, wenn der


linksseitige GW = rechtsseitige GW = Funktionswert
f(x)
lim f ( x ) = lim f ( x ) = f ( x0 )
x x0

x x0+

Stetige Funktionen
- Ganzrationale Funktionen
- Exponentialfunktionen
- Sinus- und Kosinusfunktion
Stetige Funktionen, bei denen die Unstetigkeitsstellen
aus dem Denitionsbereich ausgeschlossen sind:
- Gebrochenrationale Funktionen
- Logarithmusfunktionen
- Tangensfunktion
Abschnittsweise denierte Funktionen mssen an den
Schnittstellen auf Stetigkeit untersucht werden.
Stetig behebare Denitionslcke x0
- linksseitige GW = rechtsseitige GW
lim f ( x ) = lim f ( x )
x x0

x x0+

x2 4,
x1
1 41 x 4 14 , x > 1
LGW: lim x2 4 = 3
f1 (x) =

x 1

RGW: lim 1 41 x 4 41 = 3
x 1+

FW: f 1 (1) = 12 4 = 3
LGW = RGW = FW
ist stetig{an der Stelle x0 = 1
x2 4,
x1
f2 (x) =
3
3
x

1
,
x>1
4
4
LGW: lim x2 4 = 3
x 1

3
x 1 43 = 1
x 1+ 4
(1) = 12 4 = 3

RGW: lim

FW: f 1
LGW = RGW = FW
ist unstetig an der Stelle x0 = 1
f3 (x) =

1
( x 4)
=
( x + 2)( x 4)
( x + 2)

D = R \ {2; 4}

f 3 ( x ) stetig in D
1
RGW: lim
= 16
x 4+ ( x + 2 )
1
LGW: lim
= 61

(
x
+
2)
x 4
RGW = LGW
stetig behebare Denitionslcke: x0 = 4
Stetige Fortsetzung von f 2 ( x )
1
f4 (x) =
D = R \ {2}
( x + 2)

Interaktive Inhalte: hier klicken

4.1.4

Rechenregeln

Wichtige Grenzwerte

lim e =

a
=
x 0 x
a
lim = 0
x x
lim e x = 0

lim ln x =

lim ln x =

lim a x = 0

x 0

lim a x =

x 0+

5
=
x
3
lim
=0
x x
lim 3e x = 0

lim 4 x = 0

lim

lim

x 0

x 0

lim 7 x =

lim 2e x =

lim 3 ln x =

x 0+

lim 6 ln x =

Rechenregeln
lim f ( x ) = f

lim g( x ) = g

x x0

x x0

lim

lim ( f ( x ) + g( x )) = lim f ( x ) + lim g( x ) = f + g

4
x

2
8
2)
x
x

=0

x x0

x x0

x x0

x x0

x x0

x x0

Zhler:
4
lim
=0
lim 1 0 = 1
x x
x
Nenner:
2
8
=0
lim
=0
lim
x x
x x2
1
Zhler durch Nenner: = 0

lim ( f ( x ) g( x )) = lim f ( x ) lim g( x ) = f g

lim ( f ( x ) g( x )) = lim f ( x ) lim g( x ) = f g

x x0

g( x ) = 0

www.fersch.de

x x0

lim

x x0

f (x)
=
g( x )

x x0
lim f ( x )

x x0

lim g( x )

x x0

f
g

115

x (1

lim x (1 0 0) =

Analysis

Grenzwert - Stetigkeit

Unbestimmte Ausdrcke
Typ 1: lim

f (x)
0
=
g( x )
0

Typ 2: lim

f (x)

=
g( x )

Regel von LHospital


Zhler und Nenner getrennt ableiten, bis man den
Grenzwert berechnen kann.
f (x)
f (x)
f ( x )
lim
= lim
= lim
...
g( x )
g (x)
g (x)
Typ 3: lim f ( x ) g( x ) = 0

0
Typ 1:
0
sin x
cos x
lim
= lim
= cos 0 = 1
x 0 x
x 0 1

Typ 2:

x2
2x
2
2
lim
= lim x = lim 2 =
=0
x e x
x e
x e

Typ 3: 0
lim x e x = lim

lim x ln x = lim

ln x

- Umformen in Typ 1 oder 2 und danach LHospital

x 0+

Typ 4: lim ( f ( x ) g( x )) =

x e x
x 0+

= lim

x e x

1
x

= lim+
x 0

=0
1
x

x12

Typ 4:
lim x2 x = lim x ( x 1) =
x (
)x
1
1
1x
lim

= lim
=
x
x 0 x 2
x 0 x 2

- Brche auf gemeinsamen Hauptnenner bringen


- Faktorisieren

Wichtige unbestimmte Ausdrcke


xn
=0
x e x
xn
lim
=
x ln x
lim

www.fersch.de

ex
=
x x n
ln x
lim
=0
x x n

4x5
=0
x e x
2x3
=
lim
x ln x

lim

lim

116

ex
=
x x3
4 ln x
lim
=0
x
x
lim

= x = 0

Analysis

4.2
4.2.1

Dierentialrechnung

Dierentialrechnung
Denition
4

4
Tangentensteigung

Sekantensteigung

3
b

P2

y
1
f ( x ) = x2

1
P1

1
1

x
1

3 3

P( x; f ( x ))

f ( x ) = x2

1
1

Sekantensteigung
y
3 m =
3
y Funktion in den Punkten
Eine Grade schneidet eine
P1 ( x0 ; f ( x0 )) und P2 ( x; f ( x )).
4
4
Steigung der Sekante an der Stelle x0
y
f ( x ) f ( x0 )
m=
=
x
x x0
x = h
x = x0 + h
f ( x0 + h ) f ( x0 )
m=
h
Sekantensteigung = Dierenzenquotient = Mittlere
nderungsgrate
Fr kleine h ist die Sekantensteigung Tangentensteiung
m f ( x0 )

f ( x ) = x2
Die Sekantensteiung m durch die Punkte
P1 (0.5; 0, 25)
P2 (1, 5; 2, 25)
f ( x ) f ( x0 )
m=
x x0
2, 25 0, 25
m=
=2
1, 5 0, 5
Die Sekantensteiung m an der Stelle x0 = 0, 5 und h = 1
f ( x0 + h ) f ( x0 )
m=
h
f (0, 5 + 1) f (0, 5)
m=
1
2.25 0, 25
m=
=2
1
Die Sekantensteigung m an der Stelle x0 = 0, 25 und h = 0, 001
f ( x0 + h ) f ( x0 )
m=
h
f (0, 5 + 0, 001) f (0, 5)
m=
0, 001
0, 251001 0, 25
m=
= 1, 001
0, 001
m f (0, 5) = 1

1. Ableitung - Dierentialqoutient
Die Ableitung von f ( x ) ist die Steigung des Graphen
der Funktion f ( x ) an der Stelle x0 .
f ( x ) f ( x0 )
f ( x ) = lim
x x0
x x0
x = x0 + h
f ( x0 + h ) f ( x0 )
f ( x ) = lim
h
h 0
1. Ableitung = Steigung der Tangente = Steigung der
Funktion f(x)=lokale (momentane) nderungsrate
Die Ableitung von f ( x ) an einer beliebigen Stelle x
f ( x + h) f ( x )
f ( x ) = lim
h
h 0

Die 1. Ableitung von f ( x ) = x2 an der Stelle x0 = 0, 5


(0, 5 + h)2 0, 52
f (1) = lim
h
h 0
0, 25 + h + h2 0, 25
f (1) = lim
h
h 0
h (1 + h )

f (1) = lim
h
h 0
f (1) = lim 1 + h = 1
h 0

Die Ableitung von f ( x ) = x2 an einer beliebigen Stelle x


( x + h )2 x 2
f ( x ) = lim
h
h 0
x2 + 2hx + h2 x2
f ( x ) = lim
h
h 0
h(2x +h)
f ( x ) = lim
=
lim 2x + h = 2x
h
h 0

f ( x ) = 2x
f (0, 5) = 1

www.fersch.de

117

h 0

Analysis

Dierentialrechnung

2.Ableitung
Die Ableitung der 1. Ableitung ist die 2.Ableitung.

f ( x ) = x4 + 3x2 + 2x
f ( x ) = 4x3 + 6x + 2
f ( x ) = 12x2 + 6

Die 2.Ableitung gibt die Krmmung einer Funktion


f(x) an der Stelle x0 an.

Interaktive Inhalte: hier klicken

4.2.2

1. Ableitung - Monotonie - Extremwerte

f1 (x) =

1 3
32 x

1 12 x

f2 (x) =

6
HP(-4/4)
bc
bc

sms

x1

2
6

HT

bc

1 3
2x

4
smf

sms

smf

sms

smf

HT
bc

TP(1,5/1,375)

6 4 2
2
HT

6 4 2
2
HT

bc

TEP(0/-2)

bc

TP(4/-4)

4
6

sms - streng monoton steigend; smf - streng monoton fallend; VZW - Vorzeichenwechsel; NST - Nullstelle ; HP - Hochpunkt
(Maximum); TP - Tiefpunkt (Minimum) ; HT - horizontale Tangente; TEP - Terrassenpunkt;

Steigung von f ( x0 ) an der Stelle x0


m = f ( x0 )

Funktion
1 3
f ( x ) = 32
x 1 12 x
1. Ableitungen
3 2
3
f ( x ) = 32
x 1 12 = 32
( x + 4)( x 4)
Steigung an der Stelle x = 6
m = f (6) = 1 78
Steigung an der Stelle x = 2
f (2) = 1 81

Stelle x0 an der f ( x0 ) die Steigung m besitzt


f (x) = m

1. Ableitungen
3 2
x 1 12
f ( x ) = 32
Horizontale Tangente
3 2
1
/ + 1 21
32 x 1 2 = 0
3 2
1
3
/ : 32
32 x = 1 2
1
1
x2 = 32
32

x = 16
x1 = 4
x2 = 4

Bei horizontalen Tangenten ist die Steigung Null.


f (x) = 0

www.fersch.de

118

Analysis

Dierentialrechnung

Monotonieverhalten
Monotonieverhalten an der Stelle x = 6
m = f (6) = 1 78 > 0 sms
Monotonieverhalten an der Stelle x = 2
f (2) = 1 18 < 0 smf

f (x) 0

monoton steigend
streng monoton steigend
monoton fallend
streng monoton fallend

sms
smf

f (x) > 0
f (x) 0
f (x) < 0

Das Monotonieverhalten kann sich nur an den Extremstellen und an den Rndern des Denitionbereich
(Denitionslcken) ndern.
Extremwerte und das Monotonieverhalten
Extremwerte sind Hochpunkte (Maxima) bzw. Tiefpunkte (Minima) der Funktion. In den Extremwerten
hat f(x) eine horizontale Tangente (HT).

f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 1. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
In diesen Nullstellen (x0 , x1 ..) kann die Funktion
einen Hochpunkt, Tiefpunkt oder Terrassenpunkt
(Sattelpunkt) besitzen.
Zur Unterscheidung werden die Nullstellen in die
Vorzeichentabelle eintragen. Einen Wert kleiner bzw.
grer als die Nullstelle whlen und das Vorzeichen
von f ( x ) in die Tabelle eintragen. (Hinreichende
Bedingung)
Hochpunkt (HP)
Monotonoieverhalten ndert sich von streng monoton
steigend (sms) nach streng monoton fallend (smf).
Vorzeichenwechsel (VZW) der 1.Ableitung f ( x ) von
Plus nach Minus.
f (x)
Graph

x<
+
sms

x1
0
HP

<x

smf

x<

smf

x1
0
TP

<x
+
sms

Terrassenpunkt (TEP)
Monotonoieverhalten ndert sich nicht. Kein Vorzeichenwechsel (VZW) der 1.Ableitung.
f (x)
Graph

x<
+
sms

x1
0
TEP

<x
+
sms

f (x)
Graph

x<

smf

x1
0
TEP

<x

smf

Die Rnder des Denitionsbereichs (Denitionslcken)


mssen in die Tabelle mit eingetragen werden.

www.fersch.de

3 2
32 x
3 2
32 x

x2 =

1 12 = 0
/ + 1 21
1
3
= 12
/ : 32
1 21
3
32

x = 16
x1 = 4
x2 = 4
Vorzeichentabelle von f ( x )
f (x)
Graph

x<
+
sms

4
0
HP

<x<

sm f

4
0
TP

<x
+
sms

Hochpunkt:(4/4)
Tiefpunkt:(4/ 4)
Monotonieverhalten
x ] ; 4[ ]4; [ f ( x ) > 0 sms
x ] 4; 4[ f ( x ) < 0 smf

Funktion

1 3
2x

2
x1
1. Ableitungen
f2 (x) =

1 12 x2 ( x 1) 12 x3 1
( x 1)2
(1 12 x3 1 12 x2 ) 12 x3
( x 1)2
x3 1 12 x2
( x 1)2

f (x) =

Tiefpunkt (TP)
Monotonoieverhalten ndert sich von streng monoton
fallend (smf) nach streng monoton steigend (sms).
Vorzeichenwechsel (VZW) der 1.Ableitung f ( x ) von
Minus nach Plus.
f (x)
Graph

Funktion
1 3
f 1 ( x ) = 32
x 1 12 x
1. Ableitungen
3 2
3
f ( x ) = 32
x 1 12 = 32
( x + 4)( x 4)
3 2
1

f ( x ) = 32 x 1 2 = 0

119

=
Zaehler = 0
x2 ( x 1 21 ) = 0 x = 0 x 1 12 = 0
x 1 12 = 0
/ + 1 21
1
x = 12
x0 = 0; 2-fache Nullstelle
x1 = 1 12 ; 1-fache Nullstelle
Nullstellen des Nenners aus f(x) bernehmenx3 = 1
f (x)
Graph

x<

sm f

<x<

sm f
TP(1 21 /1 38 )
0
0
TEP

<x<

sm f

TEP(0/0)
Monotonieverhalten
x ] ; 0[ ]0; 1[ ]1 12 ; [
x ]1 12 ; [ f ( x ) > 0 sms

1 12
0
HP

<x
+
sms

f (x) < 0

smf

Analysis

Dierentialrechnung

Extremwerte und die 2.Ableitung


In den Extremwerten hat f(x) eine horizontale Tangente (HT).
f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 1. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
In diesen Nullstellen (x0 , x1 ..) kann die Funktion
einen Hochpunkt, Tiefpunkt oder Terrassenpunkt
(Sattelpunkt) besitzen.
Einsetzen der Nullstellen x0 , x1 .. in die 2. Ableitung
(Hinreichende Bedingung)

f ( x0 ) > 0( LK ) Tiefpunkt (Minimum) bei x0


f ( x0 ) < 0( RK ) Hochpunkt (Maximum) bei x0
f ( x0 ) = 0 f ( x0 ) = 0 Terrassenpunkt
b

Funktion
1 3
f 1 ( x ) = 32
x 1 12 x
1. Ableitungen
3 2
3
f ( x ) = 32
x 1 12 = 32
( x + 4)( x 4)
2. Ableitungen
3
x
f ( x ) = 16
3 2

f ( x ) = 32
x 1 21 = 0
3 2
1
/ + 1 21
32 x 1 2 = 0
3 2
1
3
/ : 32
32 x = 1 2
1
1
x2 = 32
32

x = 16
x1 = 4
x2 = 4
f (4) = 34 < 0 HP(4/4)
f (4) = 34 > 0 TP(4/ 4)

Interaktive Inhalte: hier klicken

4.2.3

Graph der 1. Ableitung

Funktion f ( x ) =

1 3
32 x

1, 5x

Funktion f ( x ) =

6
HP
bc

sms

6
HT

4
2

4
smf

smf

6 4 2
2

HT

0,5x3
x 1

sms

6 4 2
2
HT
TEP
4

4
bc

TP

sms

smf

HT

bc

TP

bc

Ableitung f 1 ( x ) =

6
3 2
32 x

4
f (x) > 0

f (x) > 0 2
NST
bc

bc

TP 2
6 4 2
4
2 f ( x ) < 0
bc

x3 1,5x2
( x 1)2

Ableitung f 2 ( x ) =

1.5

HP+NST NST

NST
6

f (x) > 0

2
bc

6 4 2
2

f (x) < 0
4

bc

f (x)

<0

sms - streng monoton steigend; smf - streng monoton fallend; VZW - Vorzeichenwechsel; NST - Nullstelle ; HP - Hochpunkt
(Maximum); TP - Tiefpunkt (Minimum) ; HT - horizontale Tangente; TEP - Terrassenpunkt; VA - vertikale Asymptote;
HA - horizontale Asymptote; LK - Linkskrmmung; RK - Rechtskrmmung; WP - Wendepunkt;

www.fersch.de

120

Analysis

Dierentialrechnung

Funktion - 1. Ableitung f(x)


Funktion f ( x )

Ableitung f ( x )

Extremwert

NST f ( x ) = 0

HT
HP

NST f ( x ) = 0
NST und VZW von + nach

TP
TEP
WP

NST und VZW von nach +


NST ohne VZW
Extremwert

sms
smf

f ( x ) > 0 (positiv)
f ( x ) < 0 (negativ)

VA

VA lim f ( x ) =

HA

HA lim f ( x ) = 0

f1 (x) =

1 3
32 x 1, 5x
f1 (x)

Extremwert: x = 4
HP:x = 4
WP: x = 0
sms: x < 4

f 1 ( x ) =

1.5
f 1 ( x )
NST x = 4
VZW von + nach - x = 4
Extremwert: x = 0
f ( x ) > 0 x < 4
3 2
32 x

x x0

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

4.2.4

2. Ableitung - Krmmung - Wendepunkte

f1 (x) =

1 3
32 x

1 12 x

f2 (x) =

RK

1 3
2x

x1

2
6

2
LK

LK

WP(0/0)
bc

6 4 2
2

LK

6 4 2
2
HT
TEP(0/-2)
4

bc

RK

VZW - Vorzeichenwechsel; NST - Nullstelle ; HT - horizontale Tangente; TEP - Terrassenpunkt; VA - vertikale Asymptote;
HA - horizontale Asymptote; LK - Linkskrmmung; RK - Rechtskrmmung; WP - Wendepunkt;

Krmmung von f ( x0 ) an der Stelle x0


Rechtskrmmung

RK

f ( x ) < 0

Linkskrmmung

LK

f ( x ) > 0

Das Krmmungsverhalten kann sich nur an den


Nullstellen der 2. Ableitung und an den Rndern des
Denitionbereichs (Denitionslcken) ndern.

www.fersch.de

121

Analysis

Dierentialrechnung

Wendepunkte und das Krmmungsverhalten


Im Wendepunkt und im Flachpunkt ist das Krmmungsverhalten gleich Null.
f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 2. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
Zur Unterscheidung zwischen Wendepunkt und Flachpunkt werden die Nullstellen in die Vorzeichentabelle
eintragen. (Hinreichende Bedingung) Einen Wert kleiner bzw. grer als die Nullstelle whlen und das Vorzeichen von f ( x ) in die Tabelle eintragen.
Wendepunkt (WP)
Das Krmmungsverhalten ndert sich von rechtsgekrmmt (RK) nach linksgekrmmt (LK) oder von linksgekrmmt nach rechtsgekrmmt.
Vorzeichenwechsel (VZW) der 2.Ableitung f ( x ) von
Plus nach Minus oder von Minus nach Plus.
f ( x )
Graph

x<
+
LK

x1
0
WP

<x

RK

f ( x )
Graph

x<

RK

x1
0
WP

<x
+
LK

x<
+
LK

x1
0
FP

<x
+
LK

f ( x )
Graph

x<

RK

x1
0
FP

f ( x )
Graph

<x

RK

Die Rnder des Denitionsbereichs (Denitionslcken)


mssen in die Tabelle mit eingetragen werden.

x<

RK

0
0
WP

<x
+
LK

WP(0/0)
x ]0; [ f ( x ) > 0 LK
x ] ; 0[ f ( x ) < 0 RK
Funktion
1 3
x
f2 (x) = 2
x 3 1 1 2
x 1 x
f 2 ( x ) == ( x12)2
2. Ableitungen
( x2 3x + 3) x
f 2 ( x ) =
Zhler =0
( x 1)3
2
x ( x 3x + 3) = 0 x = 0 x2 3x + 3 = 0
x2 3x + 3 =
0

(3)2 4 1 3
21
+3 3
x1/2 =
2
Diskriminante negativ keine Lsung
x9 = 0; 1-fache Nullstelle
Nullstelle des Nenners aus f(x) bernehmen
x10 = 1; 1-fache Nullstelle
x<
0
<x< 1 <x
f ( x )
+
0

0
+
Graph RK WP
LK
RK
WP(0/ 2) kein WP x = 1
x ] ; 0[ ]1; [ f ( x ) > 0 LK
x ]0; 1[ f ( x ) < 0 RK
x1/2 =

Flachpunkt (FP)
Krmmungsverhalten ndert sich nicht
Kein Vorzeichenwechsel (VZW) der 2.Ableitung
f ( x )
Graph

Funktion
1 3
f 1 ( x ) = 32
x 1 12 x
3 2

f 1 ( x ) = 32 x 1 12
2. Ableitungen
3
f 1 ( x ) = 16
x
3
f 1 ( x ) = 16
x=0x=0

+3

Wendepunkte und die 3.Ableitung


Im Wendepunkt und im Flachpunkt ist das Krmmungsverhalten gleich Null.
f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 2. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
Einsetzen der Nullstellen x0 , x1 .. in die 3. Ableitung
(Hinreichende Bedingung)

f ( x0 ) = 0 Wendepunkt

Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

122

Funktion
1 3
f 1 ( x ) = 32
x 1 12 x
1. Ableitungen
3 2
f ( x ) = 32
x 1 12 =
2. Ableitungen
3
f ( x ) = 16
x
3. Ableitungen
3
f ( x ) = 16
3

f ( x ) = 16 x = 0
x=0
3
= 0
f (0) = 16
Wp(0/0)

3
32 ( x + 4)( x 4)

Analysis

4.2.5

Dierentialrechnung

Graph der 2. Ableitung

f1 (x) =

1 3
32 x

1 12 x

f2 (x) =

RK

1 3
2x

x1

2
6

2
LK

LK

WP(0/0)
bc

6 4 2
2

LK

6 4 2
2
HT
TEP(0/-2)
4

4
6

RK

2. Ableitung f 1 ( x ) =

2. Ableitung f 2 ( x ) =

6
32 x

4
f ( x ) > 0

f ( x ) > 0
2

bc

6 4 2
f ( x ) <
20

bc

x3 3x2 +3x
( x 1)3

f ( x ) > 0
bc

6 4 2
2
f ( x ) < 0

sms - streng monoton steigend; smf - streng monoton fallend; VZW - Vorzeichenwechsel; NST - Nullstelle ; HP - Hochpunkt
(Maximum); TP - Tiefpunkt (Minimum) ; HT - horizontale Tangente; TEP - Terrassenpunkt; VA - vertikale Asymptote;
HA - horizontale Asymptote; LK - Linkskrmmung; RK - Rechtskrmmung; WP - Wendepunkt;

Funktion - 2. Ableitung f(x)


Funktion f ( x )

2. Ableitung f ( x )

WP

NST f ( x ) = 0 mit VZW

LK
RK

f ( x ) > 0
f ( x ) < 0

TEP
VA
HA

NST mit VZW


VA
HA

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

123

Analysis

4.2.6

Dierentialrechnung

Ableitung der Grundfunktionen

Polynomfunktion
f (x) = xn
f ( x ) = nx n1
Die Ableitungen bildet man durch:Exponent vorziehen
und vom Exponenten 1 abziehen
f (x) = x
f (x) = 1
f ( x ) = ax n
f ( x ) = nax n1

f 1 ( x ) = x5
f 1 ( x ) = 5x51 = 5x4
5
f 2 ( x ) = 8x
f 2 ( x ) = 8 5x51 = 40x4
f 3 ( x ) = 2
f 3 ( x ) = 2x
f4 (x) = 5
f 4 ( x ) = 0
5
f 5 ( x ) = x + x4 + x + 3
f 5 ( x ) = 5x4 + 4x3 + 1

3
2
f 5 ( x ) = 20x + 12x

f ( x ) = ax
f (x) = a
Konstanter Faktor a bleibt erhalten
f (x) = a
f (x) = 0
( f ( x ) g( x )) = f ( x ) g ( x )
Bei Summen wird jeder Summand einzeln abgeleitet
Exponentialfunktion Basis e
f (x) = ex
f (x) = ex
x
f ( x ) = ae
f ( x ) = ae x
f ( x ) = ae x + b
f ( x ) = ae x

f ( x ) = 3e x

f ( x ) = 3e x + 4

Logarithmusfunktion Basis e
f ( x ) = ln x
f ( x ) = 1x
f ( x ) = a ln x
f ( x ) = xa
f ( x ) = a ln x + b
f (x) =

f (x) =

f ( x ) = 4 ln x + 5

4
x

a
x

Exponentialfunktion allgemein
f (x) = ax

f ( x ) = a x ln a

f ( x ) = 3x

f ( x ) = 3x ln 3

Logarithmusfunktion allgemein
f ( x ) = loga x

f (x) =

1
x ln a

f ( x ) = log4 x

f (x) =

1
x ln 4

Trigonometrische Funktionen
f ( x ) = sin x
f ( x ) = cos x
f ( x ) = tan x

f ( x ) = cos x
f
f

f 2 ( x ) = x3 + 2 sin x

( x ) = sin x
( x ) = cos12 x

Interaktive Inhalte: hier klicken

4.2.7

Ableitungsregeln

Ableiten von Summen und Dierenzen

( f ( x ) g( x )) = f ( x ) g ( x )

www.fersch.de

f 1 ( x ) = x5 + x4 + x + 3
f 1 ( x ) = 5x4 + 4x3 + 1
f 1 ( x ) = 20x3 + 12x2
f 2 ( x ) = x3 + 2 sin x
f 2 ( x ) = 3 x2 + 2 cos x

124

f 2 ( x ) = 3 x2 + 2 cos x

Analysis

Dierentialrechnung

Ableiten mit konstantem Faktor

(c f ( x )) = c f ( x )

f1 (x)
f 1 ( x )
f2 (x)
f 2 ( x )

= 5e x + 4 ln x
= 5e x + 4 1x
= 5 cos x + 4 sin x
= 5 sin x + 4 cos x

Kettenregel

( f ( g( x ))) = f ( g( x )) g ( x )
uere Funktion f() ableiten
innere Funktion g(x) unabgeleitet abschreiben
mit der Ableitung der inneren Funktion g(x) multiplizieren (nachdierenzieren)

f 1 ( x ) = e2x
uere Funktion: e(..)
innnere Funktion: 2x
f 1 ( x ) = e2x 2 = 2e2x
f 2 ( x ) = 3 sin 5x
uere Funktion: sin(..)
innnere Funktion: 5x
f 2 ( x ) = 3 cos 5x 5 = 15 cos 5x
3
f 3 ( x ) = 5e3x
uere Funktion: e
innnere Funktion: 3x3
3
3

3x
2
f 3 ( x ) = 5e 9x = 45x2 e3x
f 4 ( x ) = ( x 3 x )7
uere Funktion: (...)7
innnere Funktion: x3 x
f 4 ( x ) = 7( x3 x )6 (3x2 1) = (21x2 7)( x3 x )6

Produktregel

( f ( x ) g( x )) = f ( x ) g( x ) + f ( x ) g ( x )
1. Faktor f(x) ableiten
mal
2. Faktor g(x) unabgeleitet
plus
1. Faktor f(x) unabgeleitet
mal
2. Faktor g(x) abgeleitet

f1 (x)
f 1 ( x )
f 1 ( x )
f2 (x)
f 2 ( x )
f 2 ( x )
f 2 ( x )

Quotientenregel
(
)
f (x)
f ( x ) g( x ) f ( x ) g ( x )
=
g( x )
( g( x ))2
Zhler f(x) ableiten

f (x) =

3x 1
x2

f (x) =

3x2 (6x2 2x )

f (x) =
x4
2
+2x
f ( x ) = 3x
4
(x )
3x ( x 32 )

f (x) =
x4

3
(
x
32 )
f (x) =
x3
3x + 2
f (x) =
x3

mal
Nenner g(x) unabgeleitet
minus
Zhler f(x) unabgeleitet
mal
Nenner g(x) abgeleitet
durch
Nenner g(x) im Quadrat

www.fersch.de

= x2 e x
= 2x e x + x2 e x
= xe x (2 + x )
= ( x 2 6 x + 2) e x
= (2 x 6) e x + ( x 2 6 x + 2) e x
= e x (2x 6 + x2 6x + 2)
= e x ( x2 4x 4)

125

3 x2 (3x 1) 2x
( x 2 )2

Analysis

4.2.8

Dierentialrechnung

Tangenten- und Normalengleichung

Tangentengleichung
Tangente an der Stelle x0 :
g( x ) = f ( x0 )( x x0 ) + f ( x0 )

Funktion
f ( x ) = x2
f ( x ) = 2x
Tangente an der Stelle x0 = 12
f ( 12 ) = 14
f ( 21 ) = 1
g( x ) = f ( x0 )( x x0 ) + f ( x0 )
g( x ) = f ( 21 )( x 12 ) + f ( 12 )
g( x ) = 1( x 12 ) + 14
g( x ) = x 12 + 41
g( x ) = x 14

oder
y0 = f ( x0 )

m t = f ( x0 )
Geradengleichung:
y = mx+t
mt , x0 , y0 einsetzen und nach t ausen
t = y0 m t x0
mt , t einsetzen
y = mt x + t

Normalengleichung
Normale an der Stelle x0 :
1
g( x ) =
( x x0 ) + f ( x0 )
f ( x0 )
oder

Funktion
f ( x ) = x2
f ( x ) = 2x
Normale an der Stelle x0 = 12
f ( 12 ) = 14
f ( 21 ) = 1
g( x ) = f ( x1 ) ( x x0 ) + f ( x0 )

y0 = f ( x0 )
m t = f ( x0 )
Steigung der Normalen
1
mn =
mt
Geradengleichung:

1
1
1
g( x ) =
1 (x 2 ) + f ( 2 )
f (2)

g( x ) = 11 ( x 12 ) +
g( x ) = 1x + 21 + 14
g( x ) = 1x + 43

y = mx+t
mn , x0 , y0 einsetzen und nach t ausen
t = y0 m n x0
mn , t einsetzen
y = mn x + t

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II - hier klicken

www.fersch.de

126

1
4

Analysis

4.2.9

Dierentialrechnung

Newtonsches Iterationsverfahren

Nullstelle einer Funktion mit dem Newtonsches Iterationsverfahren


f ( xn )
x n +1 = x n
f ( xn )
Startwert x0 whlen
f ( x0 )
x1 = x0
f ( x0 )
f (x )
x2 = x1 1
f ( x1 )
....

Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

127

Funktion
f ( x ) = x2 4
f ( x ) = 2x
f ( xn )
x n +1 = x n
f ( xn )
Startwert: x0 = 1
f (1) = 3
f (1) = 2
f (1)
x1 = 1
f (1)
3
x1 = 1
2
x1 = 2, 5
f (2, 5) = 32
f (2, 5) = 22
f (2, 5)
x2 = 2, 5
f (2, 5)
32
x2 = 1
22
x2 = 2, 05
f (2, 05) = 33
f (2, 05) = 23
f (2, 05)
x3 = 2, 05
f (2, 05)
33
x3 = 2, 05
23
x3 = 2, 001

Analysis

4.3

Integralrechnung

Integralrechnung

4.3.1

Denition
f 2 ( x ) = x3 4x

f 1 ( x ) = 0, 25x2 + 1, 5x
4

2
A1 > 0

A2 > 0

2 A1<1 0
1

1
1

A2 < 0

Hauptsatz der Integralrechnung


F (x) = f (x)
Die Ableitung von F ( x ) ist f ( x )
F ( x ) ist Stammfunktion von f ( x )
Die Menge aller Stammfunktionen erhlt man durch
das Addieren einer Konstanten c.
f ( x ) = ax n

F (x) =

1
n +1
n+1 ax

+c

Unbestimmtes Integral

F ( x ) = f ( x ) dx = F ( x ) + c
Die Stammfunktion zu einer Funktion f(x) ist das
unbestimmte Integral.

www.fersch.de

128

F1 ( x ) = x2 + 2
F1 ( x ) = 2x
F1 ( x ) ist Stammfunktion von f ( x ) = 2x
F2 ( x ) = x2 + 3
F2 ( x ) = 2x
F2 ( x ) ist Stammfunktion von f ( x ) = 2x
Die Menge aller Stammfunktionen von f ( x ) = 2x
F ( x ) = x2 + c

f ( x ) = 6x2
F ( x ) = 6x2 dx = 6 13 x2+1 + c
3
F ( x ) = 2x
+c
F ( x ) = ( 12 x2 + 2x + 5) dx = 16 x3 + x2 + 5x + c

Analysis

Integralrechnung

Bestimmtes Integral

Flchenbilanz

A=

f ( x ) dx =

[ F ( x )]ba

= F (b) F ( a)

A ist der Flcheninhalt unter einer Kurve der Funktion


f(x) im Integrationsbereich von a bis b.
Flche oberhalb der x-Achse A > 0
Flche unterhalb der x-Achse A < 0
Flchen unterhalb und oberhalb der x-Achse
Summe der Teilchen
Flche zwischen dem Graphen und der x-Achse
- Nullstellen berechnen

Funktion
f 1 ( x ) = 14 x2 + 1 12 x
Stammfunktion
1 3
F ( x ) = 12
x + 34 x2
Flche unterhalb der x-Achse A1 < 0
)
[
]
0 (
1
1 3 3 2 0
1 2
A1 =
x + 1 x dx =
x + x
12
4
)2
( 2 4
)2 (

03 + 34 02
( )
= (0) 2 31 = 2 31

1
12

1
12

(2)3 +

3
4

(2)2

Flche oberhalb der x-Achse A2 > 0


)
[
]
2(
1 2
1
1 3 3 2 2
A2 =
x + 1 x dx =
x + x
4
12
0
( 0
)2 (
)4
1
1
= 12
23 + 34 22 12
03 + 34 02
( )
= 3 23 (0) = 3 32

- Flchen zwischen den Nullstellen berechnen


- Betrge der Flchen addieren

Flche unterhalb und oberhalb der x-Achse


Summe der Teilchen (Flchenbilanz)
)
[
]
2 (
1 2
1
1 3 3 2 2
A3 =
x + 1 x dx =
x + x
12
4
)2
( 2 4
)2 (
1
23 + 3 22
( 12 ) ( 4 )
= 3 32 2 31 = 1 13

1
12

(2)3 +

3
4

(2)2

A3 = A1 + A2 = (2 13 ) + 3 23 = 1 13
f 2 ( x ) = x3 4x = x ( x + 2)( x 2)
Nullstellen: x1 = 2 x2 = 0 x3 = 2
]0
[
0 (
)
A1 = 2 x3 4x dx = 41 x4 2x2
2
(
) (
)
= 41 04 2 02 14 (2)4 2 (2)2

= (0) (4) = 4
]2
[
2(
)
A2 = 0 x3 4x dx = 41 x4 2x2
) (
)0
(
= 14 24 2 22 14 04 2 02
= (4) (0) = 4
Flche zwischen dem Graphen und der x-Achse:
A = | A1 | + | A2 | = |4| + | 4| = 8

Integralfunktion
x

F(x) =

[
]x
x (
)
F ( x ) = 2 2t2 + 4t dt = 32 t3 + 2t2
2)
(
) (
= 32 x3 + 2x2 32 (2)3 + 2 (2)2

f (t) dt = [ F (t)]kx = F ( x ) F (k )

Jede Integralfunktion hat mindestens eine Nullstelle.


F (k ) = 0

= 23 x3 + 2x2 2 23
F (2) = 0

Interaktive Inhalte: hier klicken hier klicken

www.fersch.de

129

Analysis

4.3.2

Integralrechnung

Integration der Grundfunktionen

Polynomfunktion

1
n +1 + c
F ( x ) = x n dx = n+
1 x
Zum Exponenten 1 addieren, durch den Exponenten
dividieren

F ( x ) = x dx = 21 x2 + c

1
n +1 + c
F ( x ) = ax n dx = a n+
1 x

F ( x ) = 4 dx = 4x + c
F2 ( x ) = ( 21 x2 + 2x + 5) dx =
F2 ( x ) = 12 13 x2+1 + 2 12 x1+1 + 5x + c
F2 ( x ) = 16 x3 + x2 + 5x + c

Konstanter Faktor a bleibt erhalten

F
x
=
a dx = ax +
(
)

f ( x ) + g( x ) dx = f ( x ) dx + g( x )dx
Bei Summen wird jeder Summand einzeln integriert
Exponentialfunktion Basis e

F ( x ) = e x dx = e x + c

F ( x ) = ae x dx = ae x + c

F ( x ) = ae x + b dx = ae x + bx + c

F (x) =

Logarithmusfunktion Basis e

F ( x ) = ln x dx = x ln x x + c

F ( x ) = a ln x dx = a( x ln x x ) + c

F ( x ) = a ln x + b dx == a( x ln x x ) + bx + c

F (x) =

Rationale Funktion mit linearer Funktion im Nenner

F ( x ) = 1x dx = ln | x | + c

F ( x ) = ax1+b dx = 1a ln | ax + b| + c

Interaktive Inhalte: hier klicken

Integrationsregeln

Integration von Summen und Dierenzen

f ( x )dx +

g( x )dx =

f ( x ) + g( x )dx

Integration mit konstanten Faktor

c f ( x )dx = c

f ( x )dx

Integration mit vertauschten Grenzen


b
a

f ( x ) dx =

www.fersch.de

a
b

3e x + 2 dx = 3e x + 2x + c

7 ln x + 2 dx == 7( x ln x x ) + 2x + c

1
F ( x ) = x+
1 dx = ln | x + 1| + c

F ( x ) = 2x1+3 dx = 12 ln |2x + 3| + c

Trigonometrische Funktionen

F ( x ) = sin x dx = cos x + c

F ( x ) = cos x dx = sin x + c

4.3.3

f ( x ) dx

130

Analysis

Integralrechnung

Integrationsgrenzen zusammenfassen
b
a

f ( x ) dx +

c
b

f ( x )dx =

c
a

f ( x ) dx

Ableitung des Nenners im Zhler

f (x)
dx = ln | f ( x )| + c
f (x)

2x
dx = ln | x2 | + c
x2
12x2 +5 dx = ln | 4x3
4x3 +5x 2

+ 5x 2| + c

Innere Funktion ist abgeleiteter Faktor

2x ( x2 3)4 dx = 51 ( x2 3)5 + c

x2 3 dx = e x2 3 + c
2xe
2x sin( x2 3) dx = cos( x2 3) + c

3
2
3
2
(3x2 6x )e x 3x dx = e x 3x + c

g ( x ) f ( g( x )) dx = F ( x ) + c

Innere Funktion ist eine lineare Funktion

f ( ax + b) dx =

4.3.4

1
2x 6)4 dx = 51 12 (2x 3)5 + c = 10
(2x 3)5 + c
(2x
1 2x 6

6
dx = 2 e
+c
e
cos
(
2x

6
)
dx
=
12 sin(2x 3) + c
1
1
5x +3 dx = 5 ln |5x + 3| + c

1
F(x) + c
a

Graph der Stammfunktion

Funktion f 1 ( x ) =

3 2
32 x

1.5

Funktion f 2 ( x ) =

4
f (x) > 0

f (x) > 0 2
NST
bc

TP 2
6 4 2
2 f ( x ) < 0
bc

HP+NST NST
bc

4
6

6
1, 5x + c

1 3
32 x

sms

HT

HT

4
6

1 3
F10 ( x ) = 32
x 1, 5x
1 3
F13 ( x ) = 32
x 1, 5x 3
1 3
F12 ( x ) = 1 32
x 1, 5x 2
F12 ( x ) = 32 x3 1, 5x + 2

f (x) < 0

0,5x3
x 1

+c

4
smf

smf

NST

6 4 2
2

bc

Stammfunktion F2 ( x ) =

6
HP

bc

6 4 2
2

f (x) < 0
4

Stammfunktion F1 ( x ) =

f (x) > 0

NST

bc

x3 1,5x2
( x 1)2

bc

TP 2

sms
NST

6 4 2
2
HT
TEP
4

4
bc

TP

sms

smf

HT

bc

TP
2

bc

F22 ( x ) = 0,5x
2
x
31
F21 ( x ) = 0,5x
x 13 + 1
F20 ( x ) = 0,5x
x 1 3
F21 ( x ) = 0,5x
x 1 1

sms - streng monoton steigend; smf - streng monoton fallend; VZW - Vorzeichenwechsel; NST - Nullstelle ; HP - Hochpunkt
(Maximum); TP - Tiefpunkt (Minimum) ; HT - horizontale Tangente; TEP - Terrassenpunkt; VA - vertikale Asymptote;

www.fersch.de

131

Analysis

Integralrechnung

HA - horizontale Asymptote; LK - Linkskrmmung; RK - Rechtskrmmung; WP - Wendepunkt;

Zu jeder Funktion f(x) gibt es eine Menge von Stammfunktionen F(x), die um c in y-Richtung verschoben
sind.
Funktion f ( x )
Stammfunktion F ( x )
NST f ( x ) = 0

Extremwert (HT)

VZW von + nach


VZW von nach +
NST ohne VZW

HP
TP
TEP

Extremwert
f ( x ) > 0 (positiv)

WP
sms

f ( x ) < 0 (negativ)

smf

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

132

3 2
f 1 ( x ) = 32
x 1.5
1 3
3 2
x 1.5 dx = 32
x 1.5x + c
F1 ( x ) = 32
1 3
1 3
F12 ( x ) = 32 x 1, 5x + 2 F12 ( x ) = 32
x 1, 5x 2
1 3
1 3
F13 ( x ) = 32 x 1, 5x 3 F10 ( x ) = 32
x 1, 5x
F1 ( x )
f1 (x)
NST x = 4
Extremwert: x = 4
VZW von + nach - x = 4
HP:x = 4
Extremwert: x = 0
WP: x = 0
f ( x ) > 0 x < 4
sms: x < 4

Analysis

4.4
4.4.1

Kurvendiskussion

Kurvendiskussion
Ganzrationale Funktion

f 1 ( x ) = 1, 25 x2 + 5 x
62
f 2 ( x ) = x3 + 3 x +

f 3 ( x ) = ( x 2)3
f 4 ( x ) = 0, 1x ( x + 4)(6x 4)
f 5 ( x ) = 0, 03( x + 3)2 ( x 6)

f 6 ( x ) = ( x + 1)4
f 7 ( x ) = 0, 05( x2 46
)( x2 16)
f 8 ( x ) = x 2 ( x 2 4)

6 4 2
2

6 4 2
2

6 4 2
2

Formen der Polynomfunktion - ganzrationalen Funktion

Summendarstellung der Polynomfunktion


f ( x ) = an x n + an1 x n1 + an2 x n2 ... + a1 x1 + a0
oder
f ( x ) = ax n + bx n1 + cx n2 ...
Die hchste Potenz (n) gibt den Grad der Polynomfunktion an.
Produktdarstellung (faktorisierte Form) der Polynomfunktion
Ist der Grad des Polynoms gleich der Anzahl der
(reelen)Nullstellen, kann man die Funktion in faktorisierter Form schreiben.
f ( x ) = a( x x1 )( x x2 )( x x3 )...
Nullstellen: x1 , x2 , x3 ...
Linearfaktoren: ( x x1 ), ( x x2 )...
a=Koezient der hchsten Potenz
Grad 1: Lineare Funktion
f ( x ) = ax + b
Grad 2: Quadratische Funktion
f ( x ) = ax2 + bx + c f ( x ) = a( x x1 )( x x2 )
Grad 3: Kubische Funktion
f ( x ) = ax3 + bx2 + cx + d
f ( x ) = a( x x1 )( x x2 )( x x3 )
Grad 4: Biquadratische Funktionen
f ( x ) = ax4 + bx3 + cx2 + dx + e
f ( x ) = a( x x1 )( x x2 )( x x3 )( x x4 )
Grad 5:
f ( x ) = ax5 + bx4 + cx3 + dx2 + ex + f
f ( x ) = a( x x1 )( x x2 )( x x3 )( x x4 )( x x5 )

www.fersch.de

133

Summen- in Produktdarstellung
f 1 ( x ) = 1 14 x2 + 5x = 1 41 x ( x 4)
f 2 ( x ) = x3 + 3 x + 2 = ( x + 1)2 ( x 2)
1 3
f 4 ( x ) = 10
x 1 35 x = 0
1 2
1 2
x 1 35 = 0
x ( 10 x 1 35 ) = 0 x1 = 0 10
x2 = 4
x3 = 4
Grad der Funktion = Anzahl der Nullstellen = 3
Faktorisierte Form:
f 4 ( x ) = 0, 1x ( x + 4)( x 4)
1 4
f 7 ( x ) = 20
x x2 + 3 51 = 0
u = x2
u2 = x 4
1 2
u

1u
+
3 51 = 0
20

u1/2 =

+1

(1)2 4

1
20

3 15

1
2 20
u1 = 16
u2 = 4
x2 = 16

x = 16
x1 = 4
x2 = 4
x2 = 4
x= 4
x3 = 2
x4 = 2
Faktorisierte Form:
1
f 7 ( x ) = 20
( x + 4)( x 4)( x + 2)( x 2)
Produkt- in Summendarstellung
f 3 ( x ) = ( x 2)( x 2)( x 2) = ( x 2)3
f 3 ( x ) = x3 6x2 12x 8
f 5 ( x ) = 0, 1x ( x + 4)( x 4) = 0, 1x3 1 53 x
f 6 ( x ) = ( x + 1)4 = x4 + 4x3 + 6x2 + 4x + 1
f 7 ( x ) = 0, 05( x2 4)( x2 16) = 0, 05x4 x2 +
f 8 ( x ) = x2 ( x2 4) = x4 4x2

16
5

Analysis

Kurvendiskussion

Denitions- und Wertebereich

Denitionsbereich D = R
Wertebereich
- hchster Exponent ungerade:
W=R
- hchster Exponent gerade:
W = [absoluter Tiefpunkt;[
W =] ;absoluter Hochpunkt]

f 1 ( x ) = 1 41 x2 + 5x
absoluter Hochpunkt: (2/5) hchster Exponent 2 (gerade)
D=R
W =] , 5[
f 2 ( x ) = x3 + 3 x + 2
hchster Exponent 3 (ungerade Zahl)
D=R
W=R
f 5 ( x ) = 0, 1x3 1 35 x
D=R
W=R
f 7 ( x ) = 0, 05x4 x2 + 16
5
absoluter Tiefpunkt aus der Kurvendiskussion
D=R
W = [1 54 , [

Symmetrie
Punktsymmetrie zum Ursprung:
f ( x ) = f ( x )

f 1 ( x ) = 1 14 ( x )2 + 5 ( x )
keine Symmetrie zur y-Achse und zum Ursprung
f 2 ( x ) = 1 1( x )3 + 3 ( x ) + 2
keine Symmetrie zur y-Achse und zum Ursprung
f 4 ( x ) = 0, 1x3 1 35 x
f 4 ( x ) = 0, 1(( x )3 1 35 ()
x)

f ( x ) hat nur ungerade Exponenten


Achsensymmetrie zur y-Achse:
f ( x ) = f ( x )
f ( x ) hat nur gerade Exponenten

www.fersch.de

f 4 ( x ) = 0, 1 x3 1 35 x

f 4 ( x ) = f ( x ) Symmetrie zum Ursprung


f 7 ( x ) = 0, 05x4 x2 + 16
5
1
f 7 ( x ) = 20
( x )4 1 ( x )2 + 3 15
1
f 7 ( x ) = 20
x4 1 x2 + 3 15
f 7 ( x ) = f ( x ) Symmetrie zur y-Achse

134

Analysis

Kurvendiskussion

Schnittpunkte mit der x-Achse - Nullstellen

Funktionsterm gleich Null setzen und die Gleichung


lsen. ( siehe Algebra-Gleichungen)
f ( x ) = 0 ax n + bx n1 + cx n2 ... = 0
hchster Exponent ungerade
1 5 Anzahl der Nullstellen 5 Grad des Polynoms
hchster Exponent gerade
0 5 Anzahl der Nullstellen 5 Grad des Polynoms
Faktorisierte Polynomfunktion
Nullstellen aus faktorisierten Polynom ablesen.
a( x x1 )( x x2 )( x x3 )... = 0
Nullstellen: x1 , x2 , x3 ...

Nullstellen aus faktorisierten Polynom ablesen.


f 3 ( x ) = ( x 2)3
x123 = 2 3-fache Nullstelle
f 5 ( x ) = 0, 03( x + 3)2 ( x 6)
x1 = 3 2-fache Nullstelle
x23 = 6 1-fache Nullstelle
Funktionsterm gleich Null setzen.
f 1 ( x ) = 1 41 x2 + 5x = 0
x (1 14 x + 5) = 0 x = 0 1 14 x + 5 = 0
1 41 x + 5 = 0 x = 4
x1 = 0
x2 = 4
Faktorisierte Form:
f 1 ( x ) = 1 14 x ( x 4)
f 2 ( x ) = x3 + 3x + 2 = 0
Nullstelle fr Polynmomdivision erraten:x1 = 1
( x3
+3x
+2 ) : ( x + 1) = x 2 + x + 2
3
2
( x
x )
x2
+3x
+2
( x2 + x )
2x
+2
(2x +2)
0
x2 + x + 2 =0
1 12 4 (1) 2
x1/2 =
x2 = 1
x3 = 2
2 (1)
2
Faktorisierte Form:
f 2 ( x ) = ( x + 1) ( x 2)
1 3
x 1 35 x = 0
f 4 ( x ) = 10
1 2
1 2
x ( 10
x 1 35 ) = 0 x1 = 0 10
x 1 35 = 0
x2 = 4
x3 = 4
Grad der Funktion = Anzahl der Nullstellen = 3
Faktorisierte Form:
f 5 ( x ) = 0, 1x ( x + 4)( x 4)
1 4
f 7 ( x ) = 20
x x2 + 3 51 = 0
u = x2
u2 = x 4
1 2
u

1u
+
3 51 = 0
20

u1/2 =

+1

(1)2 4

1
20

3 15

1
2 20
u1 = 16
u2 =4
x2 = 16 x = 16 x1 = 4
x2 = 4
x 2 = 4 x = 4 x3 = 2
x4 = 2
1
Faktorisierte Form:
f 7 ( x ) = 20
( x + 4)( x 4)( x + 2)( x 2)

www.fersch.de

135

Analysis

Kurvendiskussion

Graph oberhalb/unterhalb der x-Achse


Bei ganzrationalen Funktionen kann sich das Vorzeichen nur an den Nullstellen ndern. Einen beliebigen
Wert kleiner bzw. grer als die Nullstelle whlen und
das Vorzeichen des Funktionswerts in die Tabelle eintragen.
Vorzeichentabelle mit f(x)
f (x)
Graph

x<
+
oberhalb

x1
0
0

<x

unterhalb

f 1 ( x ) = 1 41 x2 + 5x
x< 0 <x< 4 <x
f (x)

0
+
0

x ]0; 4[ f ( x ) > 0 oberhalb der x-Achse


x ] ; 0[ ]4; [ f ( x ) < 0 unterhalb der x-Achse
f 2 ( x ) = x3 + 3 x + 2
x < 1 < x < 2 < x
f (x)
+
0
+
0

x ] ; 1[ ] 1; 2[ f ( x ) > 0 oberhalb der x-Achse


x ]2; [ f ( x ) < 0 unterhalb der x-Achse
Faktorisierte Form:
f 5 ( x ) = 0, 1x ( x + 4)( x 4)
Nullstellen:x1 = 0
x2 = 4
x3 = 4
5 < 4
f 5 (5) = 4, 5
x < 4 < x < 0 < x < 4 < x
f (x)

0
+
0

0
+

+ f(x)>0 Graph oberhalb der x-Achse


- f(x)<0 Graph unterhalb der x-Achse

x ] 4; 0[ ]4; [ f ( x ) > 0 oberhalb der x-Achse


x ] ; 4[ ]0; 4[ f ( x ) < 0 unterhalb der x-Achse

Grenzwert - Verhalten im Unendlichen


f ( x ) = an x n + an1 x n1 + an2 x n2 ... + a1 x1 + a0
lim f ( x ) =
lim f ( x ) =

Das Vorzeichen des Glieds mit der hchsten Potenz


und der Grad des Polynoms bestimmen das Vorzeichen
des Grenzwerts.
Grenzwert gegen plus Unendlich
an
+

Grad
gerade

ungerade

gerade

ungerade

Grad
gerade

ungerade

gerade

ungerade

www.fersch.de

lim f 1 ( x ) = [1 14 ()2 ] =

f 2 ( x ) = x3 + 3 x + 2
lim f 2 ( x ) = [1 3 ] =

lim f 2 ( x ) = [1 ()3 ] =

Grenzwert
lim an n =

lim an n =

lim an n =

lim an n =

Grenzwert gegen minus Unendlich


an
+

f 1 ( x ) = 1 41 x2 + 5x
lim f 1 ( x ) = [1 14 2 ] =

Grenzwert
lim an ()n =

lim an ()n =

lim an ()n =

lim an ()n =

136

Analysis

Kurvendiskussion

Ableitung
f ( x ) = an x n + an1 x n1 ... + a2 x2 + a1 x1 + a0
Die Ableitungen bildet man durch: Exponent vorziehen
und vom Exponenten 1 abziehen.
Die erste Ableitung f ( x ) gibt die Steigung der Funktion an der Stelle x an.
Die zweite Ableitung f ( x ) gibt die Krmmung der
Funktion an der Stelle x an.
f ( x ) = an n x n + an1 (n 1) x n2 ... + a2 2
x 21 + a1

f 1 ( x ) = 1 41 x2 + 5x = 1 41 x ( x 4)
f 1 ( x ) = 2 21 x + 5
f 1 ( x ) = 2 21
f 1 ( x ) = 0
f 2 ( x ) = x3 + 3x + 2 = ( x + 1)2 ( x 2)
f 2 ( x ) = 3x2 + 3 = 3( x + 1)( x 1)
f 2 ( x ) = 6x = 6x
f 2 ( x ) = 6

f ( x ) = ax n
f ( x ) = nax n1
Grad 1: Lineare Funktion

f ( x ) = ax + b f ( x ) = a
Grad 2: Quadratische Funktion
f ( x ) = ax2 + bx + c f ( x ) = 2ax + b
Grad 3: Kubische Funktion
f ( x ) = ax3 + bx2 + cx + d

f ( x ) = 3ax2 + 2bx + c

Grad 4: Biquadratische Funktionen


f ( x ) = ax4 + bx3 + cx2 + dx + e
f ( x ) = 4ax3 + 3bx2 + 2cx + d

Extremwerte und die 2.Ableitung


In den Extremwerten hat f(x) eine horizontale Tangente (HT).
f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 1. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
In diesen Nullstellen (x0 , x1 ..) kann die Funktion
einen Hochpunkt, Tiefpunkt oder Terrassenpunkt
(Sattelpunkt) besitzen.
Einsetzen der Nullstellen x0 , x1 .. in die 2. Ableitung
(Hinreichende Bedingung)
f ( x0 ) > 0( LK ) Tiefpunkt (Minimum) bei x0
f ( x0 ) < 0( RK ) Hochpunkt (Maximum) bei x0

f ( x0 ) = 0 f ( x0 ) = 0 Terrassenpunkt

www.fersch.de

137

f 1 ( x ) = 2 21 x + 5 = 0
2 12 x + 5 = 0
/( 5 )
2 21 x = 5
/ : 2 21
5
x=
2 21
x=2
f 1 (2) < 0 Hochpunkt: (2/5)
f 2 ( x ) = 3x2 + 3 = 0
3x2 + 3 = 0
/3
3x2 = 3
/ : (3)
3
x2 =

3
x= 1
x1 = 1
x2 = 1
f 2 (1) = 6 > 0 Tiefpunkt: (1/0)
f 2 (1) = 6
f 2 (1) < 0 Hochpunkt: (1/4)

Analysis

Kurvendiskussion

Extremwerte und das Monotonieverhalten


Extremwerte sind Hochpunkte (Maxima) bzw. Tiefpunkte (Minima) der Funktion. In den Extremwerten
hat f(x) eine horizontale Tangente (HT).
f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 1. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
In diesen Nullstellen (x0 , x1 ..) kann die Funktion
einen Hochpunkt, Tiefpunkt oder Terrassenpunkt
(Sattelpunkt) besitzen.
Zur Unterscheidung werden die Nullstellen in die
Vorzeichentabelle eintragen. Einen Wert kleiner bzw.
grer als die Nullstelle whlen und das Vorzeichen

f 1 ( x ) = 2 21 x + 5
x< 2 <x
f (x)
+
0

streng monoton steigend


x ] ; 2[ f ( x ) > 0
streng monoton fallend
x ]2; [ f ( x ) < 0
f 2 ( x ) = 3x2 + 3
x < 1 < x < 1 < x
f (x)

0
+
0

streng monoton steigend


x ] 1; 1[ f ( x ) > 0
streng monoton fallend
x ] ; 1[ ]1; [ f ( x ) < 0

von f ( x ) in die Tabelle eintragen. (Hinreichende


Bedingung)
Hochpunkt (HP)
Monotonoieverhalten ndert sich von streng monoton
steigend (sms) nach streng monoton fallend (smf).
Vorzeichenwechsel (VZW) der 1.Ableitung f ( x ) von
Plus nach Minus.
f (x)
Graph

x<
+
sms

x1
0
HP

<x

smf

Tiefpunkt (TP)
Monotonoieverhalten ndert sich von streng monoton
fallend (smf) nach streng monoton steigend (sms).
Vorzeichenwechsel (VZW) der 1.Ableitung f ( x ) von
Minus nach Plus.
f (x)
Graph

x<

smf

x1
0
TP

<x
+
sms

Terrassenpunkt (TEP)
Monotonoieverhalten ndert sich nicht. Kein Vorzeichenwechsel (VZW) der 1.Ableitung.
f (x)
Graph

x<
+
sms

x1
0
TEP

<x
+
sms

f (x)
Graph

x<

smf

x1
0
TEP

<x

smf

Die Rnder des Denitionsbereichs (Denitionslcken)


mssen in die Tabelle mit eingetragen werden.
Wendepunkte und 3.Ableitung
Im Wendepunkt und im Flachpunkt ist das Krmmungsverhalten gleich Null.

f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 2. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
Einsetzen der Nullstellen x0 , x1 .. in die 3. Ableitung
(Hinreichende Bedingung)
f ( x0 ) = 0 Wendepunkt

www.fersch.de

138

f 1 ( x ) = 0
kein Wendepunkt
f 2 ( x ) = 6x = 0 x = 0
f (0) = 2
f (0) = 0
Wendepunkt: (0/2)

Analysis

Kurvendiskussion

Wendepunkte und das Krmmungsverhalten


Im Wendepunkt und im Flachpunkt ist das Krmmungsverhalten gleich Null.
f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 2. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
Zur Unterscheidung zwischen Wendepunkt und Flachpunkt werden die Nullstellen in die Vorzeichentabelle

f 2 ( x ) = 6x
x< 0 <x
f ( x )
+
0

x ] ; 0[ f ( x ) > 0 linksgekrmmt
x ]0; [ f ( x ) < 0 rechtsgekrmmt

eintragen. (Hinreichende Bedingung) Einen Wert kleiner bzw. grer als die Nullstelle whlen und das Vorzeichen von f ( x ) in die Tabelle eintragen.
Wendepunkt (WP)
Das Krmmungsverhalten ndert sich von rechtsgekrmmt (RK) nach linksgekrmmt (LK) oder von linksgekrmmt nach rechtsgekrmmt.
Vorzeichenwechsel (VZW) der 2.Ableitung f ( x ) von
Plus nach Minus oder von Minus nach Plus.
f ( x )
Graph

x<
+
LK

x1
0
WP

<x

RK

f ( x )
Graph

x<

RK

x1
0
WP

<x
+
LK

Flachpunkt (FP)
Krmmungsverhalten ndert sich nicht
Kein Vorzeichenwechsel (VZW) der 2.Ableitung
f ( x )
Graph

x<
+
LK

x1
0
FP

<x
+
LK

f ( x )
Graph

x<

RK

x1
0
FP

<x

RK

Die Rnder des Denitionsbereichs (Denitionslcken)


mssen in die Tabelle mit eingetragen werden.
Stammfunktion von f(x)
Stammfunktionen bildet man durch: zum Exponent 1
addieren, durch den Exponenten dividieren.
1
n +1
f ( x ) = ax n
F ( x ) = n+
1 ax + c
Unbestimmtes Integral: F ( x ) = f ( x ) dx = F ( x ) + c

1 2
5 3
1 2
F1 ( x ) = (
( 1 43 x + 5x )dx
) = 12 x1 4+ 2 2 x1 2+ c
F2 ( x ) =
x + 3x + 2 dx = 4 x + 1 2 x + 2x + c

Bestimmtes Integral
A=

x2
x1

f ( x ) dx = [ F ( x )] xx21 = F ( x2 ) F ( x1 )

)
[
]4
4(
5 3
x + 2 21 x2
A1 = 0 1 41 x2 + 5x dx = 12
(
) (
) 0
5
5
= 12
43 + 2 12 42 12
03 + 2 12 02
(
)
= 13 13 (0) = 13 31
[
]2
2 (
)
A2 = 1 x3 + 3x + 2 dx = 14 x4 + 1 12 x2 + 2x
1
(
) (
)
= 14 24 + 1 12 22 + 2 2 14 (1)4 + 1 21 (1)2 + 2 (1)
(
)
= (6) 43 = 6 34

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II - Kurvendiskussion -

www.fersch.de

139

Analysis

4.4.2
f1 (x) =

Kurvendiskussion

Gebrochenrationale Funktion
1
x+2

f2 (x) =

x = 2

x2 +2x +1
x 2 4

x = 2

4
2

6 4 2
2

f3 (x) =

4
2

y=0
2

x = 1, 5

6
4
2

y=1

6 4 2
2

x 2 4
x 1 12

6 4 2
2

4
y = x + 1 12
6

x=2

Formen der gebrochenrationalen Funktion


Summendarstellung der gebrochenrationale Funktion
Z(x)
f (x) =
N (x)
an x n + an1 x n1 + an2 x n2 ... + a2 x2 + a1 x1 + a0
=
bm x m + bm1 x m1 + bm2 x m2 ... + b2 x2 + b1 x1 + b0
Zhlerpolynom vom Grad n
Z ( x ) = an x n + an1 x n1 + an2 x n2 ... + a2 x2 + a1 x1 +
a0
Nennerpolynom vom Grad m:
N ( x ) = bm
b1 x1 + b0

xm

+ bm 1

x m 1

+ bm 2

x m2 ...

+ b2

x2

x2 + 2x + 1
x2 4
Zhlerpolynom:Z ( x ) = x2 + 2x + 1
Zhlergrad:2
Nennerpolynom:N ( x ) = x2 4
Nennergrad:2
Faktorisierte Form:
f2 (x) =

( x +1)2

f 2 ( x ) = ( x+2)( x2)
x2 4
f3 (x) =
x 1 21
Funktion nach der Polynomdivision:
f 3 ( x ) = x + 1 12 +

1 43
x 1 21

Produktdarstelleung (faktorisierte Form) der gebrochenrationale Funktion


( x z1 )( x z2 )( x z3 )...
f (x) = a
( x n1 )( x n2 )( x n3 )...
z1 , z2 , z3 ... Nullstellen des Zhlers
n1 , n2 , n3 ... Nullstellen des Nenners

Denitions- und Wertebereich


Denitionsbereich:
Nullstellen des Nennerpolynoms ausschlieen.
Nennerpolynom:
N (x) = 0
n1 , n2 , n3 ... Nullstellen des Nenners (Denitionslcken)
D = R \ {n0 , n1 , n2 ..}
(siehe Algebra - Gleichungen)
Wertebereich:
Bestimmung nur nach Kurvendiskussion mglich.
Symmetrie
Punktsymmetrie zum Ursprung:
f ( x ) = f ( x )
Achsensymmetrie zur y-Achse:
f ( x ) = f ( x )

www.fersch.de

1
( x + 2)
D = R \ {2}
x2 + 2x + 1
f2 (x) =
x2 4
Nenner Null setzen
x2 4 = 0
x2 4
=0
/+4
x= 4
x1 = 2
x2 = 2
D = R \ {2; 2}
f1 (x) =

140

Analysis

Kurvendiskussion

Zhlerpolynom gleich Null setzen.


Zhlerpolynom:
Z(x) = 0

x2 + 2x + 1
x2 4
Zhlerpolynom gleich Null setzen:
x2 + 2x + 1 =0
2 22 4 1 1
x1/2 =
2 1
2 0
x1/2 =
2
x1 = 1
x2 = 1
x1 = 1; 2-fache Nullstelle
f2 (x) =

z1 , z2 , z3 ... Nullstellen des Zhlers


(siehe Algebra - Gleichungen)

Verhalten im Unendlichen - Grenzwert - Asymptoten

Zhlergrad>Nennergrad
lim f ( x ) =
lim f ( x ) =
x

Das Vorzeichen der Glieder mit der hchsten Potenzen


und der Grad der hchsten Exponenten, bestimmen
das Vorzeichen des Grenzwerts.
Grenzwert gegen plus Unendlich
()n
lim an
m =
x bm ( )
Grenzwert gegen minus Unendlich
an
x bm

lim

()n

()m

Zhlergrad < Nennergrad


1
lim
=0
x x + 2
Horizontale Asymptote: y = 0
Zhlergrad = Nennergrad
1x2 + 2x + 1
lim
= 11 = 1
x
1x2 4
Horizontale Asymptote: y = 1
Zhlergrad = Nennergrad+1
x2 4
f3 (x) =
x 1 21
( )2
=
( )1
1
1 ()
lim 1 ()1
x

lim 1
x 1

Zhlergrad=Nennergrad+1
lim f ( x ) =

Polynomdivision
( x2
( x2 1 12 x )
1 21 x
(1 21 x

Polynomdivision - schiefe Asymptote


Zhlergrad=Nennergrad
an
lim f ( x ) =
x
bm
an
horizontale Asymptote y =
bm

) : ( x 1 12 ) = x + 1 12

4
2 14 )
1 34

f 3 ( x ) = x + 1 21 +

1 43
x 1 21

Schiefe Asymptote: y = x + 1 21

Zhlergrad<Nennergrad
lim f ( x ) = 0
x

horizontale Asymptote y = 0
Verhalten an den Denitionslcken - Grenzwert - Asymptoten
D = R \ { x0 , x1 ..}

1
=
( x + 2)
1
lim
=
x 2 ( x + 2)
Vertikale Asymptote (Polstelle): x = 2
lim

x 2+

x0 , x1 .. sind Denitionslcken von f(x)


lim f ( x ) =

x x0

Vertikale Asymptote: x = x0

( x + 1)2
=
x 2+ ( x + 2)( x 2)
2
( x + 1)
=
lim
x 2 ( x + 2)( x 2)
Vertikale Asymptote (Polstelle): x = 2
( x + 1)2
lim
=
x 2+ ( x + 2)( x 2)
2
( x + 1)
lim
=
x 2 ( x + 2)( x 2)
Vertikale Asymptote (Polstelle): x = 2
lim

www.fersch.de

141

Analysis

Kurvendiskussion

Ableitung
Die Ableitungen bildet man durch die Quotientenregel,
Z (x) N (x) Z( x) N (x)
f (x) =
( N ( x ))2
Die erste Ableitung f ( x ) gibt die Steigung der Funktion an der Stelle x an.
Die zweite Ableitung f ( x ) gibt die Krmmung der

f 1 ( x ) =

=
=
=

0( x +2)11
( x +2)2

0( x2 +4x +4)(1)(2x +4)


( x2 +4x +4)2
0(2x 4)
( x2 +4x +4)2
2x +4
( x2 +4x +4)2
2x +4
( x2 +4x +4)2

f ( x ) =

=
=
=

Funktion an der Stelle x an.

01
( x +2)2
1
( x +2)2
1
( x +2)2

2( x + 2)
( x + 2)4
2
=
( x + 2)3

x2 +2x +1
x 2 4
(2x +2)( x2 4)( x2 +2x +1)2x
f (x) =
( x 2 4)2
(2x3 +2x2 8x 8)(2x3 +4x2 +2x )
=
( x 2 4)2

2x2 10x 8
= ( x 2 4)2

f2 (x) =

Extremwerte und die 2. Ableitung


In den Extremwerten hat f(x) eine horizontale Tangente (HT).
f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 1. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
In diesen Nullstellen (x0 , x1 ..) kann die Funktion
einen Hochpunkt, Tiefpunkt oder Terrassenpunkt
(Sattelpunkt) besitzen.
Einsetzen der Nullstellen x0 , x1 .. in die 2. Ableitung
(Hinreichende Bedingung)

f ( x0 ) > 0( LK ) Tiefpunkt (Minimum) bei x0


f ( x0 ) < 0( RK ) Hochpunkt (Maximum) bei x0
f ( x0 ) = 0 f ( x0 ) = 0 Terrassenpunkt

www.fersch.de

142

2x2 10x 8
=0
x4 8x2 + 16
2
2x 10x 8= 0
+10 (10)2 4 (2) (8)
x1/2 =
2 (2)

+10 36
x1/2 =
4
10 6
x1/2 =
4
10 + 6
10 6
x1 =
x2 =
4
4
x1 = 4
x2 = 1
f (4) = 6 > 0 Tiefpunkt: (4/ 34 )
f (1) = 6
f (1) < 0 Hochpunkt: (1/0)
f 2 ( x ) =

Analysis

Kurvendiskussion

Extremwerte und das Monotonieverhalten


Extremwerte sind Hochpunkte (Maxima) bzw. Tiefpunkte (Minima) der Funktion. In den Extremwerten
hat f(x) eine horizontale Tangente (HT).
f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 1. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
In diesen Nullstellen (x0 , x1 ..) kann die Funktion
einen Hochpunkt, Tiefpunkt oder Terrassenpunkt
(Sattelpunkt) besitzen.
Zur Unterscheidung werden die Nullstellen in die
Vorzeichentabelle eintragen. Einen Wert kleiner bzw.
grer als die Nullstelle whlen und das Vorzeichen
von f ( x ) in die Tabelle eintragen. (Hinreichende
Bedingung)
Hochpunkt (HP)
Monotonoieverhalten ndert sich von streng monoton
steigend (sms) nach streng monoton fallend (smf).
Vorzeichenwechsel (VZW) der 1.Ableitung f ( x ) von
Plus nach Minus.
f (x)
Graph

x<
+
sms

x1
0
HP

<x

smf

Tiefpunkt (TP)
Monotonoieverhalten ndert sich von streng monoton
fallend (smf) nach streng monoton steigend (sms).
Vorzeichenwechsel (VZW) der 1.Ableitung f ( x ) von
Minus nach Plus.
f (x)
Graph

x<

smf

x1
0
TP

<x
+
sms

Terrassenpunkt (TEP)
Monotonoieverhalten ndert sich nicht. Kein Vorzeichenwechsel (VZW) der 1.Ableitung.
f (x)
Graph

x<
+
sms

x1
0
TEP

<x
+
sms

f (x)
Graph

x<

smf

x1
0
TEP

<x

smf

Die Rnder des Denitionsbereichs (Denitionslcken)


mssen in die Tabelle mit eingetragen werden.
Wendepunkt und die 3.Ableitung
Im Wendepunkt und im Flachpunkt ist das Krmmungsverhalten gleich Null.

f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 2. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
Einsetzen der Nullstellen x0 , x1 .. in die 3. Ableitung
(Hinreichende Bedingung)
f ( x0 ) = 0 Wendepunkt

www.fersch.de

143

1
f 1 ( x ) = ( x
+2)2
Zaehler = 0
keine Lsung

Nullstellen des Nenners aus f(x) bernehmen


x2 = 2; 1-fache Nullstelle
f (x)

x<

2
0

x ] ; 2[

<x

] 2; [ f ( x ) < 0 smf

Analysis

Kurvendiskussion

Wendepunkte und das Krmmungsverhalten


Kruemmung
2
f ( x ) =
( x + 2)3
Zaehler = 0
keine Lsung

Im Wendepunkt und im Flachpunkt ist das Krmmungsverhalten gleich Null.


f ( x ) = 0 (Notwendige Bedingung)
Die Nullstellen der 2. Ableitung bestimmen (x0 , x1 ..).
Zur Unterscheidung zwischen Wendepunkt und Flachpunkt werden die Nullstellen in die Vorzeichentabelle

Nullstelle des Nenners aus f(x) bernehmen


x3 = 2; 1-fache Nullstelle
x < 2 < x
f ( x )

0
+

eintragen. (Hinreichende Bedingung) Einen Wert kleiner bzw. grer als die Nullstelle whlen und das Vorzeichen von f ( x ) in die Tabelle eintragen.
Wendepunkt (WP)
Das Krmmungsverhalten ndert sich von rechtsge-

f ( x ) > 0

x ] 2; [
x ] ; 2[

f ( x ) < 0

krmmt (RK) nach linksgekrmmt (LK) oder von linksgekrmmt nach rechtsgekrmmt.
Vorzeichenwechsel (VZW) der 2.Ableitung f ( x ) von
Plus nach Minus oder von Minus nach Plus.
f ( x )
Graph

x<
+
LK

x1
0
WP

<x

RK

x<

RK

f ( x )
Graph

x1
0
WP

<x
+
LK

Flachpunkt (FP)
Krmmungsverhalten ndert sich nicht
Kein Vorzeichenwechsel (VZW) der 2.Ableitung
f ( x )
Graph

x<
+
LK

x1
0
FP

<x
+
LK

x<

RK

f ( x )
Graph

x1
0
FP

<x

RK

Die Rnder des Denitionsbereichs (Denitionslcken)


mssen in die Tabelle mit eingetragen werden.
Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II - Kurvendiskussion -

4.4.3

Exponentialfunktion (Basis e)
6

6 4 2
2
4
6

y=1
y=0
2

6
y = 2

y=3
y=0

6 4 2
2

f1 (x) = ex
f 2 ( x ) = 2 e x +1 2
1
f 3 ( x ) = e 2 x 1 + 1

4
6

f 4 ( x ) = e x
f 5 ( x ) = 2 e x + 3

Formen der Exponentialfunktion


Exponentialfunktion
f (x) = ex

f 2 ( x ) = 2 e x +1 2
f 4 ( x ) = e x
f 5 ( x ) = 2 e x + 3

Allgemeine Exponentialfunktion
f ( x ) = aeb( xc) + d
(siehe Funktionen - Exponentialfunktion)

www.fersch.de

144

linksgekrmmt
rechtsgekrmmt

Analysis

Kurvendiskussion

Denitions- und Wertebereich


f (x) = ex

f 2 ( x ) = 2 e x +1 2
D=R
f 4 ( x ) = e x
D=R
R+

x
f 5 ( x ) = 2 e + 3
D=R

R+

D=R
W=
b
(
x

c) + d
f ( x ) = ae
D=R

W = [2; [
W =] ; 3]

W = [d; [
W =] ; d]

a>0
a<0

Schnittpunkte mit der x-Achse - Nullstellen


f (x) = ex
e x > 0 keine Nullstellen
f ( x ) = ae(b( xc)) + d
aeb( xc) + d = 0
/d
b
(
x

c
)
ae
= d
/:a
d
b
(
x

c
)
e
=
/ ln
a
d
>0
a
(
)
d
b( x c) = ln
/:b
a
( )
ln
x=

d
0
a

d
a

f 2 ( x ) = 2 e x +1 2
2 e ( x +1) 2 = 0
2 e ( x +1) 2 = 0
/+2
2 e ( x +1) = + 2
/:2
e ( x +1) = 1
/ ln
x + 1 = ln (1)
/1
x = 1
1
f 3 ( x ) = e 2 x 1 + 1
1
e 2 x 1 + 1 = 0
/1
1
e 2 x 1 = 1
1 < 0 keine Nullstellen

/+c

+c

keine Nullstellen

Grenzwert - Asymptoten
f (x) = ex
lim e x = +

f 2 ( x ) = 2 e x +1 2
lim 2 e x+1 2

lim e x = 0

lim + 1 =

horizontale Asymptote y=0

lim

f ( x ) = aeb( xc) + d
lim aeb( xc) + d

Schrittweise Berechnung fr b > 0 und a > 0:


lim b( c) = lim e = lim a + d =

lim b( c) =

lim a 0 + d = d

x
a
+

b
+

a
+

b
+

lim ae

b( x c)

+ d =

lim aeb(xc) + d = d

Grenzwert
lim aeb(xc) + d = d

lim

y=d
y=d
Asymptote
y=d
y=d
keine

lim aeb(xc) + d =

keine

e x

HA : y = 0

= +

f 5 ( x ) = 2 e x + 3
lim 2 e x + 3 = 3

keine

lim aeb(xc) + d =

www.fersch.de

lim

Asymptote
keine

lim aeb(xc) + d = d

x
x

145

H A : y = 2

e x

f4 (x) =
lim e x = 0

lim e = 0

HA: y = d

lim 2 e x+1 2 = 2

lim aeb(xc) + d = d

lim 2 0 2 = 2

Grenzwert +
lim aeb(xc) + d =

2 =

lim 2 2 =

lim 2 e x+1 2 lim ( + 1) =

2 e x +1

lim e =

2 e x

+ 3 = +

HA : y = 3

lim e = 0

Analysis

Kurvendiskussion

Ableitung
f (x) = ex
f (x) = ex
f ( x ) = e x
Ableitung mit der Kettenregel
f ( x ) = ebx
f ( x ) = bebx
f ( x ) = b2 ebx
f ( x ) = aeb( xc) + d
f ( x ) = a b2 eb( xc)

f 2 ( x ) = 2 e x +1 2
f 4 ( x ) = e x
f 4 ( x )

x
f 5 ( x ) = 2 e + 3
1
f 3 ( x ) = e 2 x 1 + 1
1
f 3 ( x ) = 14 e 2 x1

f ( x ) = a beb( xc)

f 2 ( x ) = 2 e x+1
= e x
f 4 ( x ) =

f 5 ( x ) = 2 e x
1

f 3 ( x ) = 12 e 2 x1

f 2 ( x ) = 2 e x+1
e x

Monotonieverhalten
f (x) = ex
f (x) = ex
e x > 0 streng monoton steigend
f ( x ) = aeb( xc) + d
f ( x ) = a beb( xc)

f 2 ( x ) = 2 e x+1 > 0 sms


f 4 ( x ) = e x < 0 smf
f 5 ( x ) = 2 e x > 0 sms
1
f 3 ( x ) = 12 e 2 x1 > 0 sms

eb( x c) > 0
a b > 0 streng monoton steigend (sms)
a b < 0 streng monoton fallend (smf)
a
+
+
-

b
+
+
-

Monotonieverhalten
sms
smf
smf
sms

Ableitung
f (x) = ex
f (x) = ex
Ableitung mit Kettenregel
f ( x ) = e ax
f ( x ) = ae ax
f ( x ) = aeb( xc) + d

f 2 ( x ) = 2 e x +1 2
f 2 ( x ) = 2 e x+1

f4 (x) = e
f 4 ( x ) = e x
f 5 ( x ) = 2 e x + 3
f 5 ( x ) = 2 e x

f ( x ) = a beb( xc)

Krmmungsverhalten
f (x) = ex
f ( x ) = e x
e x > 0 linksgekrmmt (LK)
f ( x ) = aeb( xc) + d
f ( x ) = a b2 eb( xc)

f 2 ( x ) = 2 e x+1 > 0 LK
f 4 ( x ) = e x > 0 LK
f 5 ( x ) = 2 e x < 0 RK
1
f 3 ( x ) = 41 e 2 x1 > 0 LK

eb( x c) > 0
a > 0 linksgekrmmt (LK)
a < 0 rechtsgekrmmt (RK)

Stammfunktion von f(x) - unbestimmtes Integral


f (x) = ex
F (x) = ex + k
a
b
(
x

c
)+d
f ( x ) = ae
F ( x ) = eb( x c) + k
b

f 2 ( x ) = 2 e x +1 2
F2 ( x ) = 2 e x+1 2x + c

x
F4 ( x ) = e x + c
f4 (x) = e
f 5 ( x ) = 2 e x + 3
F5 ( x ) = 2 e x + 3x + c
1
f 3 ( x ) = e 2 x 1 + 1
1
1
F3 ( x ) = 11 e 2 x1 + x + c = 2e 2 x1 + x + c
2

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

146

Analysis

4.4.4

Kurvendiskussion

Logarithmusfunktion (Basis e)
6

x = 3

6
x=0
4

x=0
4
2

6 4 2
2
4
6

x=2

6 4 2
2

f 1 ( x ) = ln( x )
f 2 ( x ) = ln( x ) + 1
f 3 ( x ) = ln( x + 3) + 3

4
6

f 4 ( x ) = ln( x ) + 2
f 5 ( x ) = 2 ln( x 2) + 1
f 6 ( x ) = 0, 5 ln( x + 3) 2

Formen der Logarithmusfunktion


Logarithmusfunktion

f 1 ( x ) = ln( x )
f 2 ( x ) = ln( x ) + 1
f 3 ( x ) = ln( x + 3) + 3
f 4 ( x ) = ln( x ) + 2
f 5 ( x ) = 2 ln( x 2) + 1
f 6 ( x ) = 0, 5 ln( x + 3) 2

f ( x ) = ln x
Allgemeine Logarithmusfunktion
f ( x ) = a ln(b( x c)) + d
(siehe Funktionen - Logarithmusfunktion)
Denitions- und Wertebereich

f 1 ( x ) = ln( x )
D = R+
f 2 ( x ) = ln( x ) + 1
D = R+
f 3 ( x ) = ln( x + 3) + 3
D =] 3; [
f 4 ( x ) = ln( x ) + 2
D = R
f 5 ( x ) = 2 ln( x 2) + 1
D =]2; [
f 6 ( x ) = 0, 5 ln( x + 3) 2
D =] 3; [

f ( x ) = ln x
W=R
D = R+
f ( x ) = a ln b( x c) + d
W=R
Denitionsbereich: bx c > 0
b>0
D =]c; [
b<0
D =] ; c[
Schnittpunkte mit der x-Achse - Nullstellen
f ( x ) = ln( x )
ln( x ) = 0 /e

f 3 ( x ) = ln( x + 3) + 3
ln ( x + 3) + 3 = 0
ln ( x + 3) + 3 = 0
/3
ln ( x + 3) = 3
/e..
x + 3 = e 3
/3
x = e 3 3
x = 2, 95
f 6 ( x ) = 0, 5 ln( x + 3) 2
21 ln ( x + 3) 2 = 0
12 ln ( x + 3) 2 = 0
/+2
12 ln ( x + 3) = +2
/ : 12
ln ( x + 3) = 4
/e..
x + 3 = e 4
/3
x = e 4 3
x = 2, 98

x = e0
x=1
f ( x ) = a ln(b( x c)) + d
a ln(b( x c)) + d = 0
/d
a ln(b( x c)) = d
/:a
d
/e
ln(b( x c)) =
a
d
b( x c) = e( a )
/:b
/+c
d
e( a )
x=
+c
b

www.fersch.de

147

Analysis

Kurvendiskussion

Grenzwert - Asymptoten
f 5 ( x ) = 2 ln( x 2) + 1
lim 2 ln( x 2) + 1

f ( x ) = ln( x )
lim ln( x ) =

vertikale Asymptote: x = 0

x 0+

lim 2 =

lim ln( x ) =
x
f ( x ) = a ln(b( x c)) + d

Schrittweise Berechnung fr b > 0 und a > 0:


lim b( c) = lim ln = lim a + d =

x 2+

lim b(c+ c) = 0+

x 2+

x c+

x 0+
a
+

b
+

a
+

b
+

lim 2 ln( x 2) + 1 =

Asymptote
keine

lim a ln b( x c) + d =

keine

lim a ln b( x c) + d =

keine

lim a ln b( x c) + d =

keine

Grenzwert c
lim a ln b( x c) + d =

Asymptote
x=c

x
x

x c+

lim a ln b( x c) + d =

x=c

lim a ln b( x c) + d =

x=c

lim a ln b( x c) + d =

x=c

x c+

x c

x c

lim (2+ 2) = 0+

x 2+

lim ln 0+ =

x 2+

lim 2 () 2 =

VA : x = 2

x 2+
f4 (x)

= ln( x ) + 2
D = R
lim ln( x ) + 2 =

VA: x = c

Grenzwert
lim a ln b( x c) + d =

lim 2 + 1 =

lim 2 ln( x 2) + 1

lim 2 ln( x 2) + 1 =

lim ln 0+ =

lim a () + d =

lim ln =

x 0+

D =]2; [

lim ln( x ) + 2 =

x 0

VA : x = 0

Ableitung
1
f ( x ) = = x 1
x
1
f ( x ) = x 2 = 2
x
Ketten- und Quotientenregel :
1
b
=
f ( x ) = ln bx
f (x) =
bx
x
1

2
f (x) = x = 2
x

f 2 ( x ) = ln( x ) + 1

f ( x ) = ln( x )

f ( x ) = a ln(b( x c)) + d
f ( x ) =

a b2
(b( x c))2

f (x) =

1
x2
f 3 ( x ) = ln( x + 3) + 3

f 2 ( x ) =

f 2 ( x ) = x 2 =

1
f 3 ( x ) =
= ( x + 3 ) 1
x+3
1
f 3 ( x ) = ( x + 3)2 =
( x + 3)2
1
f 4 ( x ) = ln( x ) + 2
f 4 ( x ) = = x 1
x
1
f 4 ( x ) = x 2 = 2
x
2
f 5 ( x ) = 2 ln( x 2) + 1
f 5 ( x ) =
= 2 ( x 2 ) 1
( x 2)
2
f 5 ( x ) = 2( x 2)2 =
( x 2)2

ab
b( x c)

Monotonieverhalten
1
f ( x ) = ln( x )
f ( x ) = = x 1
x
1
streng monoton steigend
D = R+
x
ab
f ( x ) = a ln(b( x c)) + d
f (x) =
b( x c)
b( x c) > 0
a
+
+
-

b
+
+
-

1
> 0 sms
x
1
f 3 ( x ) =
> 0 sms
x+3

2
< 0 smf
f 5 ( x ) =
( x 2)
f 2 ( x ) =

Monotonieverhalten
sms
smf
smf
sms

www.fersch.de

1
= x 1
x

148

Analysis

Kurvendiskussion

Krmmungsverhalten

1
f ( x ) = ln( x )
f ( x ) = x 2 = 2
x
1
< 0 rechtsgekrmmt (RK)
x2
f ( x ) = a ln(b( x c)) + d

f ( x ) =

(b( x c))2 > 0


a > 0 rechtsgekrmmt (RK)
a < 0 linkssgekrmmt (LK)

1
< 0 RK
x2
1
f 3 ( x ) = ( x + 3)2 =
< 0 RK
( x + 3)2
2
f 5 ( x ) = 2( x 2)2 =
> 0 LK
( x 2)2
f 2 ( x ) = x 2 =

a b2
(b( x c))2

Stammfunktion von f(x) - unbestimmtes Integral


f ( x ) = ln( x )

F ( x ) = x ln( x ) x + c

Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II -

www.fersch.de

149

Analysis

4.5
4.5.1

Aufstellen von Funktionsgleichungen

Aufstellen von Funktionsgleichungen


Ganzrationale Funktion

f ( x ) = 0, 25x3 0, 75x2 2, 25x + 2, 75


6
HP(1/4)
4
b

2
WP(1/0)
b

6 4 2
2

4
6
Eine ganzrationale Funktion vom Grad n ist durch
n+1 Bedingungen eindeutig festgelegt. f ( x ) =
an x n + an1 x n1 + an2 x n2 ... + a2 x2 + a1 x1 + a0
Um die n+1 Koezienten ( an , an1 .., a0 ) berechnen
zu knnen, sind n+1 Gleichungen (n+1 Bedingungen)
ntig.
Funktion vom Grad 2
Um die 3 Koezienten (a,b,c) berechnen zu knnen,
sind 3 Gleichungen (3 Bedingungen) ntig.
f ( x ) = ax2 + bx + c
f ( x ) = 2ax + b
Funktion vom Grad 3
Um die 4 Koezienten (a,b,c,d) berechnen zu knnen, sind 4 Gleichungen (4 Bedingungen) ntig.
f ( x ) = ax3 + bx2 + cx + d
f ( x ) = 3ax2 + 2bx + c
f ( x ) = 6ax + 2b
Funktion vom Grad 4
f ( x ) = ax4 + bx3 + cx2 + dx + e
f ( x ) = 4ax3 + 3bx2 + 2cx + d
f ( x ) = 12ax2 + 6bx + 2c

www.fersch.de

150

Gesucht ist ein Polynom 3. Grades, das bei x = 1


einen Wendepunkt hat, im Punkt P(-1/4) ein Extremum besitzt und bei x = 1 die x-Achse schneidet.
Polynom 3. Grades
f ( x ) = a x3 + b x2 + c x + d
f ( x ) = 3a x2 + 2b x + c
f ( x ) = 6a x + 2b
Um die 4 Koezienten (a,b,c,d) berechnen zu knnen,
sind 4 Gleichungen ntig.
1. Bedingung: Wendepunkt bei x = 1
f (1) = 0
6a 1 + 2b = 0
2. Bedingung: Punkt P(1/4)
f (1) = 4
a (1)3 + b (1)2 + c (1) + d = 4
3. Bedingung: Extremwert an der Stelle x0 = 1
f (1) = 0
3a (1)2 + 2b (1) + c = 0
4.Bedingung: Nullstelle an der Stelle x0 = 1
f (1) = 0
a 13 + b 12 + c 1 + d = 0
Lineares Gleichungssystem lsen:
6a + 2b = 0
a + b c + d = 4
3a 2b + c = 0
a+b+c+d = 0
a = 41
b = 34
c = 2 41
d == 2 34
Funktionsgleichung:
f ( x ) = 14 x3 34 x2 2 14 x + 2 43

Analysis

Aufstellen von Funktionsgleichungen

Bedingungen fr die Funktion

Gleichung

Punkt P( x0 /y0 )

f ( x0 ) = y0

Nullstelle an der Stelle x0

f ( x0 ) = 0

Punkt auf der y-Achse y0

f (0) = y0

Extremwert an der Stelle x0

f ( x0 ) = 0

Horizontale Tangente an der Stelle x0

f ( x0 ) = 0

Berhrpunkt der x-Achse an der


Stelle x0

f ( x0 ) = 0
f ( x0 ) = 0
y0 = mx0 + t

Tangente: y = mx + t in x0

f ( x0 ) = y0
f ( x0 ) = m
y0 = mx0 + t

Normale: y = mx + t in x0
Wendepunkt an der Stelle x0
Terrassenpunkt an der Stelle x0
Steigung m an der Stelle x0
Hoch-/Tiefpunkt( x0 /y0 )

Terrassenpunkt( x0 /y0 )

f ( x0 ) = y0
f ( x0 ) = m1

f ( x0 ) = 0

f ( x0 ) = 0

f ( x0 ) = 0
f ( x0 ) = m
f ( x0 ) = y0
f ( x0 ) = 0

f ( x0 ) = y0
f ( x0 ) = 0

f ( x0 ) = 0
Wendepunkt( x0 /y0 )

Wendetangente: y = mx + t in x0

f ( x0 ) = y0
f ( x0 ) = 0
y0 = mx0 + t
f ( x0 ) = y0
f ( x0 ) = m
f ( x0 ) = 0

Steigung m im Punkt P( x0 /y0 )


Achsensymmetrie f ( x ) = f ( x )

f ( x0 ) = y0
f ( x0 ) = m
Glieder mit
ungeraden
Exponenten
entfallen

Punktsymmetrie f ( x ) = f ( x )

Glieder

mit

geraden
Exponenten
entfallen
Interaktive Inhalte: Graph I - Graph II - hier klicken

www.fersch.de

151

Stochastik

5
5.1

Stochastik
Statistik

5.1.1

Mittelwert - Median - Modalwert

Noten in Mathematik: 4,3,5,3,3,5,2,4


Arithmetisches Mittel
Durchschnittswert x der Datenreihe x1 + x2 + x3 ....xn
n - Anzahl der Elemente
x = n1 ( x1 + x2 + x3 ....xn )
1 n
x = xi
n i =1

Mittelwert:
1
x = (4 + 3 + 5 + 3 + 3 + 5 + 2 + 4) = 3, 625
8

Median
Zentralwert der geordneten Datenreihe

geordnete Datenreihe
x1 2
x2 3
x3 3
x4 3
x5 4
x6 4
x7 5
x8 5
Median:
3+4
xmed =
= 3, 5
2

n - Anzahl der Elemente


x +x
xmed = n/2 2 n/2+1 wenn n gerade
xmed = x(n+1)/2 wenn n ungerade

Spannweite
Dierenz zwischen dem grten und kleinsten Wert der
geordneten Datenreihe
d = xmax xmin

Spannweite:
d = 52 = 3

Hugkeitstabelle - Modalwert
Wert aus der Datenreihe, der am hugsten vorkommt

Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

152

Hugkeit
Anzahl Noten
1
2
3
3
2
4
2
5
x Mod = 3

Stochastik

5.2

Kombinatorik

Kombinatorik

5.2.1

Grundlagen

Fakultt
n! = 1 2 . . . (n 1) n

Binomialkoezient
( )
n
n!
=
k
k!(n k)!
( ) ( )
n
n
=
=1
0
n

0!
1!
3!
4!
5!

=1
=1
= 321 = 6
= 4 3 2 1 = 24
= 5 4 3 2 1 = 120

7!
= 716253 = 35
(73)!3!
40!
= (4038)!38! = 401239 =
(21) = 2
(22) = 1

(74) = (73) =

n ber k

40
(40
38) = ( 2 )
(20) = 1

( ) (
)
n
n
=
k
nk

780

Binomischer(Satz:
)
( )
( )
n n
n n 1 1
n n 2 3
n
( a + b) =
a +
a
b +
a
b +...+
0
1
2
( )
n n
b
n
( a + b )0 = 1

( a + b )1
( a + b )2
( a + b )3
( a + b )4

= 1a + 1b
= 1a2 + 2ab + 1b2
= 1a3 + 3a2 b + 3ab2 + 1b3
= +1a4 + 4a3 b + 6a2 b2 + 4ab3 + 1b4

Koezienten bers Pascalsche Dreieck


1
1
1
1
1
1

1
2

3
4

3
6

10

1
4

10

1
5

Interaktive Inhalte: n! -

5.2.2

Anzahl der Anordungen - Permutation

Anzahl der Anordungen ohne Wiederholung - alle Elemente verschieden


n! = 1 2 . . . (n 1) n

Wieviele Wrter lassen sich aus den Buchstaben a,b,c bilden?


abc
acb
bac
bca
cab
cba
3! = 3 2 1 = 6

Anzahl der Anordungen ohne Wiederholung - nicht alle Elemente verschieden


Wieviele Wrter lassen sich aus den Buchstaben a,b,b,b,b
bilden?
a,b,b,b,b
b,a,b,b,b
b,b,a,b,b
b,b,b,a,b
b,b,b,b,a
5!
=5
4!

n!
k1 !k2 ! k m !

Interaktive Inhalte: n! -

www.fersch.de

153

Stochastik

5.2.3

Kombinatorik

Auswahl mit Beachtung der Reihenfolge - Variation

Ziehen von 2 Kugeln aus 5 verschiedenen Kugeln


1.Zug 2.Zug
n=5
k=2





a b c
d e





Auswahl von k Elementen aus n unterschiedlichen Objekten mit Bercksichtigung der Reihenfolge
Auswahl ohne Wiederholung der Elemente
( )
n!
n
= k!
(n k )!
k

ab ac ad ae
ba
bc bd be
ca cb
cd de
da db dc
de
ea eb ec ed
1. Zug: 5 Mglichkeiten
2. Zug: 4 Mglichkeiten
5!
Mglichkeiten
5 4 = 20 =
(5 2) !

Auswahl mit Wiederholung der Elemente


nk

aa ab ac ad ae
ba bb bc bd be
ca cb cc cd de
da db dc dd de
ea eb ec ed ee
1. Zug: 5 Mglichkeiten
2. Zug: 5 Mglichkeiten
5 5 = 25 = 52 Mglichkeiten

Interaktive Inhalte:

5.2.4

n!
(nk )!

- nk -

Auswahl ohne Beachtung der Reihenfolge - Kombination

Ziehen von 2 Kugeln aus 5 verschiedenen Kugeln

n=5





a b c
d e






1.Zug 2.Zug
k=2

Auswahl von k Elementen aus n unterschiedlichen Objekten ohne Bercksichtigung der Reihenfolge
Auswahl ohne Wiederholung der Elemente
( )
n!
n
=
n ber k
k!(n k )!
k

ab

ac
bc

ad
bd
cd

ae
be
de
de

5!
54
= 10 =
Mglichkeiten
2!
2!(5 2)!

www.fersch.de

154

Stochastik

Kombinatorik

Auswahl mit Wiederholung der Elemente


(
)
n+k1
k

Interaktive Inhalte:

www.fersch.de

n
k

n+k1
k

aa

ae
be
de
de
ee
(
) ( )
5+21
6
65
= 15 Mglichkeiten
=
=
2
2
12
)

155

ab
bb

ac
bc
cc

ad
bd
cd
dd

Stochastik

5.3
5.3.1

Wahrscheinlichkeit

Wahrscheinlichkeit
Zufallsexperiment

Ergebnis - Ereignis

Ein Zufallsexperiment ist beliebig oft wiederholbar


Die Elementarergebnisse (Stichproben, Ausgnge)
1 , 2 , 3 , ... des Zufallsexperiment sind nicht vorhersagbar
Die Menge aller Ergebnisse heit Ergebnisraum
|| ist die Anzahl der Ergebnisse von
Ein Ergeignis A ist eine Teilmenge von
| A| ist die Anzahl der Elemente von A
Die Menge aller Ergeinisse heit Ereignisraum P

Werfen einer Mnze


Ergebnis: 1 = Wappen(W )
2 = Zahl ( Z )
Ergebnismenge: = {W, Z }
Anzahl der Ergebnisse: || = 2
Ereignis: A = {W }
Ereignis: B = { Z }
Werfen eines Wrfels
Ergebnis: 1 = 1
2 = 2
3 = 3
4 = 4
5 = 5
5 = 5
Ergebnismenge: = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
Anzahl der Ergebnisse: || = 6
Ereignis: A = {1, 3, 5, 6}
Anzahl der Elemente von | A| = 4
Gegenereignis: B = {2, 4}
Anzahl der Elemente von| B| = 2

Schnittmenge von Ereignissen


A = {c; d; e}
B = { a; b; c; d}
A B = {c; d}
Alle Ergebnisse die in A und zugleich in B enthalten
sind.

Werfen eines Wrfels


Ergebnismenge: = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
Ereignis: A = {1, 3, 5, 6}
Ereignis: B = {2, 3, 4, 5}
A B = {3; 5}

Vereinigungsmenge von Ereignissen


A = {c; d; e}
B = { a; b; c; d}
A B = { a; b; c; d; e}
Alle Ergebnisse die in A oder B enthalten sind.

Werfen eines Wrfels


Ergebnismenge: = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
Ereignis: A = {1, 3, 5}
Ereignis: B = {2, 3, 4, 5}
A B = {1, 2, 3, 4, 5}

Dierenz r von Ereignissen


A = {c; d; e}
B = { a; b; c; d}
A r B = {e}
Alle Ergebnisse die in A, aber nicht in B enthalten sind.

Werfen eines Wrfels


Ergebnismenge: = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
Ereignis: A = {1, 3, 5}
Ereignis: B = {2, 3, 4, 5}
A r B == {1}

Gegenereignis A
A = rA
Alle Ergebnisse die in , aber nicht in A enthalten sind.

Werfen eines Wrfels


Ergebnismenge: = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
Ereignis: A = {1, 3, 5, 6}
Gegenerreignis: A = {2, 4}

Vereinbare - unvereinbare Ereignisse


A B = {} unvereinbare Ereignisse
A B = { a, b...} vereinbare Ereignisse

www.fersch.de

Werfen eines Wrfels


Ergebnismenge: = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
Ereignis: A = {3, 5, 6}
Ereignis: B = {3, 4, 5}
Ereignis: C = {1, 2}
A B = {3; 5} vereinbare Ereignisse
A C = {} unvereinbare Ereignisse

156

Stochastik

Wahrscheinlichkeit

Rechengesetze

Kommutativgesetz
AB = BA
AB = BA
Assoziativgesetz
A ( B C ) = ( A B) C
A ( B C ) = ( A B) C
Distributivgesetz
A ( B C ) = ( A B) ( A C )
A ( B C ) = ( A B) ( A C )
De Morgan
AB = AB
AB = AB
A=A
Neutrales Element
A = A
A =
Inverses Element
AA =
A A =Grundmenge

5.3.2

Relative Hugkeit

Denition
k
hn ( A) =
n
n - Anzahl der Wiederholungen eines Versuchs
A - Ereignis
k - Absolute Hugkeit von A
h( A) - Relative Hugkeit von A

Eigenschaften

0 h( A) 1
h() = 0
h() = 1
h( A B) = h( A) + h( B) h( A B)
h( A B) = h( A) + h( B), wenn A B =
h( A) = 1 h( A)

Interaktive Inhalte: hn ( A) =

www.fersch.de

k
n

157

Stochastik

5.3.3

Wahrscheinlichkeit

Wahrscheinlichkeit

Laplace-Wahrscheinlichkeit
k
n
Voraussetzung: Elementarergebnisse sind gleichwahrscheinlich
P( A) =

n - Anzahl der Wiederholungen eines Versuchs


A - Ereignis
k - Anzahl der gnstigen Versuchsergebnisse fr A
P( A)- Wahrscheinlichkeit von A

Werfen eines Wrfels


Ergebnismenge: = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
Elementarergebnisse sind gleichwahrscheinlich:
P(1) = P(2) = P(3) = P(4) = P(5) = P(6) = 16
Anzahl aller mglichen Versuchsergebnisse: n = || = 6
Ereignis: A = {1, 3, 5, 6}
Anzahl der gnstigen Versuchsergebnisse: k = | A| = 4
Wahrscheinlichkeit von A
P( A) = 64

Eigenschaften

0 P( A) 1

Werfen eines Wrfels


Ergebnismenge: = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
Ereignis: A = {1, 3, 5}
Ereignis: B = {2, 3, 4, 5}
A B = {3, 5}
3
P( A) =
6
4
P( B) =
6
2
P( A B) =
6
P( A B) = P( A) + P( B) P( A B)
3 4 2
5
P( A B) = + =
6 6 6
6
3
3
P( A) = 1 =
6
6

P() = 0
P() = 1
P( A B) = P( A) + P( B) P( A B)
P( A B) = P( A) + P( B), wenn A B =
P( A) = 1 P( A)
P( A) = 1 P( A)

Interaktive Inhalte: P( A) =

5.3.4

k
n

Mehrstuge Zufallsexperimente

In einer Urne benden sich drei rote und vier blaue Kugeln. Es werden nacheinander zwei Kugeln mit Zurcklegen gezogen.
3
7
r
rr
3
7

In einer Urne benden sich drei rote und vier blaue Kugeln. Es werden nacheinander zwei Kugeln ohne Zurcklegen gezogen.
2
6
r
rr

3
7
4
7

rb

4
6

bc

rb

br

bb

bc

3
7
4
7

3
6

br
4
7

b
4
7

www.fersch.de

bb

b
3
6

158

Stochastik

Wahrscheinlichkeit

Baumdiagramm

P( A)

P( D )
D

AD

AE

BD

BE

CD

A
P( E)
P( D )

P( B)
B
bc

P( E)
P( D )
P(C )

E CD
P( E)
Es werden mehrere Zufallsexperimente nacheinander
ausgefhrt. Jedes mgliche Elementarereignis wird zu
einem Knoten (A,B,C..) im Baumdiagramm.
Zufallsexperiment 1: = { A, B, C }
Zufallsexperiment 2: = { D, E}
Die Knoten werden durch Pfade verbunden und die
Wahrscheinlichkeiten angetragen. (P(A),P(B)...)
Die Wahrscheinlichkeiten an einem Knoten mssen sich
zu 1 addieren.
1. Pfadregel (Produktregel)
Die Wahrscheinlichkeit eines Ergebnisses (AD,AE..)ist
gleich dem Produkt der Wahrscheinlichkeiten entlang
dieses Pfades.
P( AD ) = P( A) P( D )
P( BD ) = P( B) P( D )

P( AE) = P( A) P( E)
P( BE) = P( B) P( E)

P(CD ) = P(C ) P( D )
P(CE) = P(C ) P( E)
2. Pfadregel (Summenregel)
Die Wahrscheinlichkeit eines Ereignisses ist gleich der
Summe der Wahrscheinlichkeiten ihrer Ergebnisse .
P( AD, CD ) = P( AD ) + P(CD )

www.fersch.de

159

Ziehen mit Zurcklegen


= {rr; rb; br; bb}
1. Pfadregel:
9
3 3
P(rr ) = =
7 7
49
3 4
12
P(rb) = =
7 7
49
4 3
12
P(br ) = =
7 7
49
4 4
16
P(bb) = =
7 7
49
Wahrscheinlichkeit fr nur gleichfarbige Kugeln
E = {rr;bb}
2. Pfadregel:
9
16
25
P( E) = P(rr ) + P(bb) =
+
=
49 49
49
Ziehen ohne Zurcklegen
= {rr; rb; br; bb}
1. Pfadregel:
3 2
6
P(rr ) = =
7 6
42
3 4
12
P(rb) = =
7 6
42
4 3
12
P(br ) = =
7 6
42
12
4 3
P(bb) = =
7 6
42
Wahrscheinlichkeit fr genau 1 rote Kugel
E = {rb;br}
2. Pfadregel:
12 12
24
P( E) = P(rb) + P(br ) =
+
=
42 42
42

Stochastik

5.3.5

Wahrscheinlichkeit

Bedingte Wahrscheinlichkeit
PA ( B)
P( A)

AB

0, 35

Mnner

0, 42

PA ( B)

Raucher

AB

nicht Raucher

bc

bc

PA ( B)
P( A)

AB

0, 2
Frauen

P ( B)
PA ( B) oder auch P( B| A) A

AB

nicht Raucher
42 Prozent der Deutschen sind Mnner.
35 Prozent der Mnner und 20 Prozent der Frauen rauchen.
Mnner (A) P( A) = 0, 42 - Frauen(A) P( A) = 0, 58
Raucher(B) - nicht Raucher (B)
Raucher unter den (Bedingung) Mnnern: PA ( B) = 0, 35
nicht Raucher unter den Mnnern: PA ( B) = 0, 65
Raucher unter den Frauen: PA ( B) = 0, 2
nicht Raucher unter den Frauen: PA ( B) = 0, 8
P( A B) = P( A) PA ( B) = 0, 42 0, 35 = 0, 15
P( A B) = P( A) PA ( B) = 0, 42 0, 65 = 0, 27
P( A B) = P( A) PA ( B) = 0, 58 0, 2 = 0, 12
P( A B) = P( A) PA ( B) = 0, 58 0, 8 = 0, 46
0, 35
Raucher
0, 15

Die Wahrscheinlichkeit von B unter der Bedingung


A. Die Wahrscheinlichkeit von B, wenn A schon
eingetreten ist.
1. Pfadregel

P( A B)
P( A)
P( A B)
P( A B) = P( A) PA ( B) PA ( B) =
P( A)
P( A B)
P( A B) = P( A) PA ( B) PA ( B) =
P( A)
P( A B)
P( A B) = P( A) PA ( B) PA ( B) =
P( A)
PB ( A)
A
AB
P( A B) = P( A) PA ( B)

P( B)

PA ( B) =

0, 42

AB

PB ( A)

AB

AB

0, 2
0, 58

Die Wahrscheinlichkeit von A unter der Bedingung


B. Die Wahrscheinlichkeit von A, wenn B schon
eingetreten ist.
1. Pfadregel

P( A B)
P( B)
P( A B)
P( A B) = P( B) PB ( A) PB ( A) =
P( B)
P( A B)
P( A B) = P( B) PB ( A) PB ( A) =
P( B)
P( A B)
P( A B) = P( B) PB ( A) PB ( A) =
P( B)
P( B) = P( A B) + P( A B)
P( B) = P( A B) + P( A B)
P( A B) = P( B) PB ( A)

Raucher

0, 12

Frauen

0, 46
0, 8 nicht Raucher
P( B) = P( A B) + P( A B) = 0, 15 + 0, 12 = 0, 27
P( B) = P( A B) + P( A B) = 0, 27 + 0, 46 = 0, 73
P( A B)
0, 15
PB ( A) =
=
= 0, 56
P( B)
0, 27
P( A B)
0, 12
=
= 0, 44
PB ( A) =
P( B)
0, 27
0, 27
P( A B)
=
PB ( A) =
= 0, 37
0, 23
P( B)
P( B B)
0, 46
= 0, 63
PB ( A) =
=
0, 73
P( B)
Mnner unter den (Bedingung) Rauchern: PB ( A) = 0, 56
Frauen unter den Rauchern: PB ( A) = 0, 44
Mnner unter den nicht Rauchern: PB ( A) = 0, 37
Frauen unter den nicht Rauchern: PB ( A) = 0, 63
0, 56 Mnner
0, 15

P ( A)
PB ( A) oder auch P( A| B) B

0, 27

bc

B
PB ( A)

PB ( A) =

0, 27

Raucher
Frauen

0, 12

0, 37 Mnner

0, 27

Frauen

0, 46

0, 44
bc

0, 73

P( A) = P( A B) + P( A B)
P( A) = P( A B) + P( A B)

www.fersch.de

Mnner
0, 65 nicht Raucher

bc

P( B)

Raucher

nicht Raucher
0, 63

160

Stochastik

5.3.6

Wahrscheinlichkeit

Vierfeldertafel

Relativer Hugkeiten
Zusammenhang zwischen zwei Merkmalen.
1. Merkmal hat die Ausprgung A und A

In einer Schulklasse sind 32 Schler, darunter 18 Mdchen.


6 Mdchen und 8 Jungen sind krank.
1. Merkmal: Mdchen (A) - Jungen(A)
2.Merkmal: Krank(B) - Gesund (B)
Mdchen: A = 18
Jungen: A = 32 18 = 14
kranke Mdchen: A B = 6
kranke Jungen: A B = 8
Kranke: B = 6 + 8 = 14
gesunde Mdchen: A B = 18 6 = 12
gesunde Jungen: A B = 14 8 = 6
Vierfeldertafel mit absoluten Hugkeiten

2. Merkmal hat die Ausprgung B und B


A
A

h( A B)
a

h( A B)
b

h( B)
a+b

h( A B)
c

h( A B)
d

h( B)
c+d

h( A)
a+c

h( A)
b+d

1
a+b+c+d

Relative Hugkeit der Ausprgung


h ( A ), h ( B ), h ( A ), h ( B )
h( B) + h( B) = 1
h( A) + h( A) = 1
Relative Hugkeit von der Schnittmenge

A
Jungen

B
Krank

AB
6

AB
8

B
14

B
Gesund

AB
12

AB
6

B
18

A
18

A
14

Insgesamt
32

Vierfeldertafel mit relativen Hugkeiten

h( A B), h( A B), h( A B, h( A B)
h( B) = h( A B) + h( A B)
h( B) = h( A B) + h( A B)
h( A) = h( A B) + h( A B)
h( A) = h( A B) + h( A B)
Relative Hugkeiten von der Vereinigungsmenge
h( A B), h( A B), h( A Bh( A B)
h( A B) = h( A B) + h( A B) + h( A B)
h( A B) = h( A B) + h( A B) + h( A B)
h( A B) = h( A B) + h( A B) + h( A B)
h( A B) = h( A B + h( A B) + h( A B)
h( A B) = 1 h( A B)
h( A B) = 1 h( A B)

A
Mdchen

A
Jungen

B
Krank

h( A B)

h( A B)

h( B)

8
32

14
32

B
Gesund

h( A B)

h( A B)

h( B)

h( A)

h( A)

18
32

14
32

32
32

6
32

12
32

6
32

18
32

Relative Hugkeit von


Mdchen h( A) = 18
Jungen h( A) = 14
32
32
14
Gesund h( B) = 18
Krank h( B) = 32
32
Anzahl der gesunden Mdchen: 12
h( A B) = 12
32 = 37, 5%
37,5% der gesamten Schler sind gesunde Mdchen.
Wieviel Prozent der Mdchen sind gesund?
12
h( A B)
12
h A ( B) =
= 32
18 = 18
h( A)
32

h( A B) = 1 h( A B)
h( A B) = 1 h( A B)
Relative Hugkeit unter einer Bedingung
h( A B)
h A ( B) =
h( A)
h( A B)
h A ( B) =
h/A)
h( A B)
h A ( B) =
h( A)
h( B B)
h A ( B) =
h( A)

www.fersch.de

A
Mdchen

161

Stochastik

Wahrscheinlichkeit

Wahrscheinlichkeiten
Zusammenhang zwischen zwei Merkmalen.

42 Prozent der Deutschen sind Mnner. 35 Prozent der


Mnner und 20 Prozent der Frauen rauchen.
1.Merkmal: Mnner (A)
Frauen(A)
2.Merkmal: Raucher(B) - nicht Raucher (B)
P( A) = 0, 42 P( A) = 1 0, 42 = 0, 58
Raucher unter den (Bedingung) Mnnern: PA ( B) = 0, 35
P( A B) = PA ( B) P( A) = 0, 35 0, 42 = 0, 15
Raucher unter den (Bedingung) Frauen: PA ( B) = 0, 2
P( A B) = PA ( B) P( A) = 0, 2 0, 58 = 0, 12)
P( A B) = 0, 42 0, 15 = 0, 27
P( B) = 0, 58 0, 12 = 0, 46
P( B) = 0, 15 + 0, 12 = 0, 27
P( B) = 1 0, 27 = 0, 73

1. Merkmal hat die Ausprgung A und A.


2. Merkmal hat die Ausprgung B und B.

P( A B)

P( A B)

P( B)

a+b

P( A B)

P( A B)

P( B)

c+d

P( A)
a+c

P( A)
b+d

1
a+b+c+d

Wahrscheinlichkeit der Ausprgung


P ( A ), P ( B ), P ( A ), P ( B )
P( B) + P( B) = 1
P( A) + P( A) = 1
Wahrscheinlichkeit von der Schnittmenge

A
Mnner

A
Frauen

B
Raucher

P( A B)
0, 15

P( A B)
0, 12

P( B)
0, 27

B
nicht Raucher

P( A B)
0, 27

P( A B)
0, 46

P( B)
0, 73

P( A)
0, 42

P( A)
0, 58

P( A B), P( A B), P( A B, P( A B).


P( B) = P( A B) + P( A B)
P( B) = P( A B) + P( A B)
P( A) = P( A B) + P( A B)
P( A) = P( A B) + P( A B)
Berechnungen mit den bedingten Wahrscheinlichkeiten
P( A B) = PA ( B) P( A)
P( A B) = PA ( B) P( A)
P( A B) = PA ( B) P( A)
P( B B) = PA ( B) P( A)
Wahrscheinlichkeit von der Vereinigungsmenge
P( A B), P( A B), P( A BP( A B)
P( A B) = P( A B) + P( A B) + P( A B)
P( A B) = P( A B) + P( A B) + P( A B)
P( A B) = P( A B) + P( A B) + P( A B)
P( A B) = P( A B + P( A B) + P( A B)
P( A B) = 1 P( A B)
P( A B) = 1 P( A B)
P( A B) = 1 P( A B)
P( A B) = 1 P( A B)
Stochastische Unabhngigkeit
P( A B) = P( A) P( B) A,B unabhngig
P( A B) = P( A) P( B) A,B abhngig

www.fersch.de

P( A B) = 0, 15
P( A) = 0, 42
P( B) = 0, 27
P( A B) = P( A) P( B)
0, 15 = 0, 42 0, 27 A,B abhngig

162

Stochastik

5.3.7

Wahrscheinlichkeit

Binomialverteilung

In einer Urne benden sich vier rote und sechs blaue Kugeln. Es werden nacheinander drei Kugeln mit Zurcklegen
gezogen.
Zwei Ausgnge des Zufallsexperiments: rote oder blaue Kugeln
4
= 25
Wahrscheinlichkeit fr eine rote Kugel: p = 10
6
Wahrscheinlichkeit fr eine blaue Kugel: q = 1 p = 10
= 35
Anzahl der Versuche: n=3
Ziehen mit Zurcklegen: Wahrscheinlickeiten ndern sich nicht
Denition
P( X = k) = B(n, p, k ) = (nk) pk (1 p)nk
Voraussetzung

Zufallsexperiment mit nur zwei mglichen Ausgngen


(Bernoulli-Experiment)
p - Wahrscheinlichkeit des Ereignisses A
Stichprobe mit Zurcklegen - Wahrscheinlichkeit p
ndert sich nicht
n - Anzahl der Wiederholungen des Versuchs (Bernoullikette der Lnge n)
Das Ereignis A tritt genau k-mal ein.

Wie gro ist die Wahrscheinlichkeit, genau 2 rote Kugeln zu


ziehen?
Genau 2 rote Kugeln: k=2
P( X
P( X
P( X
P( X

= k) = (nk) pk (1 p)nk
= 2) = B(10, 25 , 2)
2 2
2 102
= 2) = (10
2 ) ( 5 ) (1 5 )
= 2) = 0, 121

Verteilungsfunktion
F ( k ) = P (0 X k ) =

Binomialverteilung n = 10 p =
k
B(10, 25 , k ) F (k )
0
0, 006047
0, 006047
1
0, 040311
0, 046357
2
0, 120932
0, 167290
3
0, 214991
0, 382281
4
0, 250823
0, 633103
5
0, 200658
0, 833761
6
0, 111477
0, 945238
7
0, 042467
0, 987705
8
0, 010617
0, 998322
9
0, 001573
0, 999895
10 0, 000105
1, 000000

B(n; p; i)

i =0

www.fersch.de

163

2
5

Stochastik

Wahrscheinlichkeit

Bereiche der Binomialverteilung


hchstens k-mal
P( x k) =

Mit welcher Wahrscheinlichkeit werden ..


genau 2 rote Kugeln
P( x = 2) = 0, 120932
hchstens 2 rote Kugeln
P( x 2) = F (2) = 2i=0 B(10; 52 ; i ) =
B(10, 25 , 0) + B(10, 25 , 1) + B(10, 25 , 2) = 0, 167290
weniger als 2 rote Kugeln
P( x < 2) = F (1) = 1i=0 B(10; 52 ; i ) =
B(10, 25 , 0) + B(10, 25 , 1) = 0, 046357
mehr als 2 rote Kugeln
P( x > 2) == 1 F (2) = 0, 832710
mindestens 2 rote Kugeln
P( x 2) = 1 F (1) = 0, 953643
gezogen

B(n; p; i) = F(k)

i =0

weniger als k-mal


k 1

P( x < k) =

B(n; p; i) = F(k 1)

i =0

mindestens k-mal
P( x k) =

B(n; p; i) = 1 F(k 1)

i =k

mehr als k-mal

P( x > k) =

B(n; p; i ) = 1 F (k)

i = k +1

mindestens 1-mal
P ( x 1) =

B(n; p; i) = 1 F(0) =

( )
n
1 B(n; p; 0) = 1
p0 (1 p ) n = 1 (1 p ) n
0
i =1

Interaktive Inhalte: P( X = k) - F ( x ) - P(k1 X k2) - P( X >, , ....k) -

5.3.8

Hypergeometrische Verteilung

In einer Urne benden sich vier rote und sechs blaue Kugeln. Es werden nacheinander drei Kugeln ohne Zurcklegen
gezogen.
Anzahl der Elemente: N=10
Anzahl der Zge: n=3
Anzahl der roten Kugeln: K=4
Ziehen ohne Zurcklegen
Denition
P( X = k) =

K
(Kk ) ( Nn
k)

Voraussetzung

Wie gro ist die Wahrscheinlichkeit, genau 2 rote Kugeln zu


ziehen?
Anzahl der gezogenen roten Kugeln: k=2

( Nn )

Zufallsexperiment mit nur zwei mglichen Ausgngen


Stichprobe ohne Zurcklegen - Wahrscheinlichkeit p
ndert sich
N - Anzahl aller Elemente
n - Anzahl der Wiederholungen des Versuchs
K - Anzahl von A unter den N - Elementen
Das Ereignis A tritt genau k-mal ein
Interaktive Inhalte: P( X = k) -

www.fersch.de

164

P( X = k) =
P ( X = 2) =
P ( X = 2) =

K
(Kk ) ( Nn
k)

( Nn )
4
4
(2) (10
32 )
(10
3)
3
10

Stochastik

5.3.9

Wahrscheinlichkeit

Kennwerte der Verteilungsfunktionen

Zufallsgre X mit den Werten x1 , x2 , x3 ...


Wahrscheinlichkeitsverteilung
X
x1 x2 x3 x4 ..
P( X ) p1 p2 p3 p4 ..
Binominalverteilung B(n;p)
X
0
1
P( X )

B(n; p; 0)

B(n; p; 1)

..

B(n; p; 2)

B(n; p; 3)

..

Erwartungswert
E( x ) = = x1 p1 + x2 p2 + x3 p3 ....
E( x ) = =

xi P ( xi )

i =1

Erwartungswert bei Binomialverteilung


E( x ) = = n p

Varianz
Varianz aus der Wahrscheinlichkeitstabelle
Var ( x ) = ( x1 )2 p1 + ( x2 )2 p2 + ( x3 )2
p3 +....
n

Var ( x ) =

( x i )2 P ( x i )

i =1

Varianz bei Binomialverteilung


Var ( x ) = n p (1 p)

Standardabweichung

= Var ( x )
Interaktive Inhalte: hier klicken Binomial -

www.fersch.de

165

Stochastik

5.4

Testen von Hypothesen

5.4.1

Einseitiger Signikanztest

Testen von Hypothesen

Ist ein Wrfel gezinkt?


Die Wahrscheinlichkeit eine Sechs zu wrfeln ist bei einem nicht gezinkten Wrfel: p = 16 (Nullhypothese). Bei
einem gezinkten Wrfel ist die Wahrscheinlichkeit fr eine Sechs: p > 16 (Gegenhypothese und Rechtsseitiger
Signikanztest). Der zu testende Wrfel wird 100 mal geworfen (Stichprobenlnge). Man hlt den Wrfel fr nicht
gezinkt, wenn die Anzahl der gewrfelten Sechser hchstens 20 ist (Annahmebereich der Nullhypothese). Man
hlt den Wrfel fr gezinkt, wenn die Anzahl der gewrfelten Sechser mindestens 21 ist (Ablehungsbereich der
Nullhypothese).
Zwei Fehler sind bei der Entscheidung mglich:
1. Der Wrfel ist nicht gezinkt. Mit viel Glck kann man auch mit einem nicht gezinkten Wrfel mehr als 20
mal die Sechs wrfeln. Man hlt den Wrfel fr gezinkt, obwohl er es nicht ist.( Fehler 1. Art )
2. Der Wrfel ist gezinkt. Mit viel Pech kann man auch mit einem gezinkten Wrfel weniger als 21 mal die
Sechs wrfeln. Man hlt den Wrfel fr nicht gezinkt, obwohl er es ist. (Fehler 2. Art).
Ziel ist es die Wahrscheinlichkeit fr die Fehler zu berechnen (Irrtumswahrscheinlichkeit).
Denitionen

Testgre: Binominal verteilte Zufallsgre X


Nullhypothese H0 : Vermutete Wahrscheinlichkeit fr
die Zufallsgre X
Gegenhypothese H1 : Alternative Wahrscheinlichkeit
Stichprobenlnge n : Anzahl der durchgefhrten Versuche
Entscheidungsregel: Annahme- und Ablehnungsbereich fr die Nullhypothese
Fehler 1. Art ( -Fehler): H0 wird irrtmlich abgelehnt. Entscheidung gegen H0 , aber H0 ist richtig.
Fehler 2. Art (-Fehler): H0 wird irrtmlich angenommen. Entscheidung fr H0 , aber H0 ist nicht richtig.
Irrtumswahrscheinlichkeit: Wahrscheinlichkeit fr
Fehler 1 Art. Berechnung durch: = Ppn0 ( Ablehnungsbereich von H0 )
Signikanzniveau: maximale Irrtumswahrscheinlichkeit

www.fersch.de

166

Testgre: Anzahl der Sechsen beim Wrfeln


Stichprobenlnge n = 100
Nullhypothese H0 : p 16
Gegenhypothese H1 : p > 16
Annahmebereich: A = {0..20}
Annahmebereich: A = {21..100}

Stochastik

Testen von Hypothesen

Rechtsseitiger Signikanztest
Annahmebereich

Ablehnungsbereich

A = {0.....k}

A = {k + 1.....n}

richtig

Fehler 1. Art

H0 : p p0

H1 : p > p0
Fehler 2. Art
richtig
Aufgabentyp 1
Gegeben: n, H0 ,Annahme-und Ablehnungsbereich

Aufgabentyp 1
Gegeben:
n = 100, H0 : p 16
A{0..20}, A = {21..100}
Gesucht:Irrtumswahrscheinlichkeit fr den Fehler 1. Art
1
= P100
( X 21) = 100
1
i =21 B (100; 6 ; i )
6

1
= 1 P100
( X 20) = 1 20
1
i =0 B (100; 6 ; i ) = 1 F (20)
6

1
Aus Tafelwerk: 20
i =0 B (100; 6 ; i ) = F (20) = 0, 84811
1 0, 84811 = 0, 15189
Irrtumswahrscheinlichkeit = 15, 19%

Gesucht:Irrtumswahrscheinlichkeit (Fehler 1. Art)


= Ppn0 ( A)
= Ppn0 ( X k + 1) = in=k+1 B(n; p0 ; i )

Aufgabentyp 2
Gegeben:
n = 100; H0 : p = 16
Signikanzniveau = 5%
Gesucht: Entscheidungsregel
A{0..k }; A{k + 1..100}
P100
( X k + 1) 0, 05
1

= 1 Ppn0 ( X k ) = 1 ik=0 B(n; p0 ; i ) = 1 F (k)


Aufgabentyp 2
Gegeben: n,H0 ,Signikanzniveau
Gesucht:Annahme-und Ablehnungsbereich
Ppn0 ( A)
Ppn0 ( X k + 1)
1 Ppn0 ( X k)

1
100
i =k +1 B (100; 6 ; i ) 0, 05
100
1 P 1 ( X k ) 0, 05
6

Ppn0 ( X k) 1

P100
( X k) 1 0, 05
1
6

( X k) 0, 95
P100
1
6

Aus Tafelwerk: k = 23
Entscheidungsregel
A{0..23}; A{24..100}

Linksseitiger Signikanztest
Ablehnungsbereich

Annahmebereich

A = {0.....k }

A = {k + 1.....n}

H0 : p p0

Fehler 1. Art

richtig

H1 : p < p0
Aufgabentyp 1

richtig

Fehler 2. Art

Gegeben: n, H0 , Annahme-und Ablehnungsbereich


Gesucht:Irrtumswahrscheinlichkeit (Fehler 1. Art)
= Ppn0 ( A)

= Ppn0 ( X k) = ik=0 B(n; p0 ; i ) = F (k)


Aufgabentyp 2

Gegeben: n, H0 ,Signikanzniveau
Gesucht:Annahme-und Ablehnungsbereich
Ppn0 ( A)
Ppn0 ( X k)

www.fersch.de

167

Analytische Geometrie

Analytische Geometrie

6.1

Vektorrechung in der Ebene

6.1.1

2 Punkte:Vektor - Abstand - Steigung - Mittelpunkt


5

v5

-2

A(-1/3)

v4

v3
2
b

v1
1

B(4/1)

v2
1

Vektor - Steigung - Ortsvektor


Die Menge
(
)aller parallelgleicher Pfeile heit Vektor v.
x
v =
y
Ein Vektors zwischen einem Punkt A und Koordinatenursprung, heit Ortsvektor.

= v3 = v4
Vektoren: AB
(
= v1 =
Ortsvektor: A
(
Ortsvektor: B = v2 =

= v5 )
1
2
)
4
1

A( x a /y
( a) )
xa
=
A
ya
Vektor zwischen 2 Punkten
2 Punkte:
) B((xb /yb)
)
( A( x a /y a)
xb x a
xc
=
AB
=
yb y a
yc

Punkte: A(1/3) B(4/1)


Vektor(zwischen)zwei(Punkten
)
4+1
5
=
AB
=
13
2

Lnge des Vektors - Betrag des Vektors - Abstand zwischen zwei Punkten




2
AB = x2c + y2c
AB = AB = 52 + (2)




AB = 29
AB = ( xb x a )2 + (yb y a )2 )


AB = 5, 39

Steigung der Graden AB


(
)
x
=
AB
y
Steigung der Graden AB
y
m=
x

www.fersch.de

Steigng der Geraden AB


2
m=
5

168

Analytische Geometrie

Vektorrechung in der Ebene

Mittelpunkt der Strecke AB


(
)
+ B
=1 A
M
2 ((
) (
))
xa
xb
1

M= 2
+
ya
yb
x a + xb y a +yb
M( 2 / 2 )

Mittelpunkt
der
(
) Strecke AB
+ B
= 1 A
M
2 ((
) (
))
1
4
1
=
M
+
2
1
( 1 )3
12

M=
2
M(1 12 /2)

Interaktive Inhalte: hier klicken

6.1.2

2 Vektoren: Skalarprodukt - Flche - Winkel

b
3

a
1

a =

xa
ya

b =

xb
yb

a =

3
1

b =

1
2

Steigung der Vektoren


ya
y
ma = b
xa
xb
m a = mb Vektoren sind parallel

Steigung
ya
=
ms =
xa
yb
mb =
=
xb

ma =

Skalarprodukt
)
(
) (
x
x
a
b
a b =
= x a xb + y a yb

ya
yb
Senkrechte Vektoren:
a b = 0 a b

a b ==

1
= 13
3
2
=2
1

3
1

) (
)
1

= 3 1 + 1 2 = 1
2

Flche aus 2 Vektoren


Flche
aus a,b
des Parallelogramms

3

1
= 3 2 1 1 = 7
A =
1 2
Flche des Dreiecks
aus a,b



3
1
A = 12
= 1 (3 2 (1) 1) = 3 12
1 2 2

Flche
aus a,b
des Parallelogramms

x x
a
b
A=
= x a yb y a xb
y a yb
Flche des Dreiecks
aus a,b

x x
a
b
A = 12
= 21 ( x a yb y a xb )
y a yb

www.fersch.de

169

Analytische Geometrie

Vektorrechung in der Ebene

Winkel zwischen Vektoren

a b


|a| b
x a xb + y a yb

cos =
x2a + y2a x2b + y2b

Schnittwinkel:
a b

cos =

|a| b
3 1 + 1 2
cos =

2
2
2
2
3 + (1) 1 + 2


1

cos =
3, 16 2, 24
cos = |0, 141|
= 81, 9

cos =

Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

170

Analytische Geometrie

6.2

Vektor

Vektor

6.2.1

2 Punkte: Vektor - Abstand - Mittelpunkt


x3
v5

B(2/-1/5)

v4
v3

v2

A(-2/2/1)

v1
-2

-1

2
x2

x1

Vektor - Ortsvektor
Die Menge
aller parallelgleicher Pfeile heit Vektor v.

x1

v = x2

= v3 = v4 = v5
Vektoren: AB
= v1
Ortsvektor: A

Ortsvektor: B = v2

x3
Ein Vektor zwischen einem Punkt A und Koordinatenursprung, heit Ortsvektor.
A( a1 /a2 /a3 )

a1

=
A
a2
a3
Vektor zwischen 2 Punkten
2 Punkte: A( a1 /a2 /a3 ) B(b1 /b2 /b3 )

b1 a1
c1

=
AB
b2 a2 = c2
b3 a2
c3

Punkte: A(2/2/1) B(2/ 1/5)


Vektorzwischen zwei
Punkten

2+2
4
= 1 2 = 3
AB
51
4

Lnge des Vektors - Betrag des Vektors - Abstand zwischen zwei Punkten




AB = c2 + c22 + c23
AB = c21 + c22 + c23
1



2
AB = 42 + (3) + 42
AB = (b1 a1 )2 + (b2 a2 )2 + (b3 a3 )2


AB = 41


AB = 6, 4

www.fersch.de

171

Analytische Geometrie

Vektor

Mittelpunkt der Strecke AB


(
)
+ B
=1 A
M
2

a1
b1

= 1
M
2 a2 + b2
a3
b3

Mittelpunkt
der
(
) Strecke AB
+ B
= 1 A
M
2

2
2
= 1 2 + 1
M
2
5

1
0
= 1
M
2
3
M(0/ 12 /3)

b1 a2 +b2 a3 +b3
M ( a1 +
2 / 2 / 2 )

Interaktive Inhalte: hier klicken

6.2.2

2 Vektoren: Winkel - Skalarprodukt - Vektorprodukt - Abhngigkeit

6
ab

*



pp 


b


-


*



*
*




b
 a 



a1

a = a2
a3

2
a = 1
2

b1

b =
b2
b3

Lnge der Vektoren

|a| = a21 + a22 + a23




b = b12 + b22 + b32

Lngeder Vektoren:
|a| = a21 + a22 + a23

|a| = 22 + 12 + 22
|
a| = 3

b = b12 + b22 + b32


2
2
b = (2) + 12 + (2)


b = 3

Skalarprodukt

a1
b1

a b = a2 b2 =
a3
b3
a1 b1 + a2 b2 + a3 b3
Senkrechte Vektoren:
a b = 0 a b

www.fersch.de

2
b = 1
2

Skalarprodukt:
a b = 2 2 + 1 1 + 2 2 = 7

172

Analytische Geometrie

Vektor

Vektorprodukt - Flche des Parallelogramms


Vektorprodukt:

1 (2) 2 1
a b = 2 (2) (2) 2
1 (2)
2 1
4
c = a b = 0
4
Flchedes Parallelogramms:

c a und c b

a2 b3 a3 b2

c = a b = a3 b1 b3 a1
a b a2 b1
1 2
c1

c = a b = c2
c3
Flche
des Parallelogramms:


A = a b

A = |c| = c21 + c22 + c23


Flche des Dreiecks
aus a,b



A = 12 a b

|c| = (4)2 + 02 + 42
|c| = 5, 657

Winkel zwischen Vektoren


cos =

a b


|a| b

cos =

Schnittwinkel:
a b

cos =

|a| b


7

cos =

3 3
7
cos = 9
= 38, 942

a1 b1 + a2 b2 + a3 b3

a21 + a22 + a23 b12 + b22 + b32

Lineare Abhngigkeit von 2 Vektoren


Lineare
von
Abhngigkeit

2
2
1 = k 1
2
2
2 = 2k
/ : 2
1 =
1k
/:1
2 = 2k
/ : 2

= b1 k
/ : b1 k1
= b2 k
/ : b2 k2
a3 = b3 k
/ : b3 k3
k1 = k2 = k3
Vekoren sind linear abhngig - parallel
nicht alle k gleich
Vektoren sind linear unabhngig - nicht parallel
a1
a2

2 Vektoren

k = 1
k=1
k = 1

Vektoren sind linear unabhngig - nicht parallel

Interaktive Inhalte: hier klicken

6.2.3

3 Vektoren: Spatprodukt - lineare Abhngigkeit - Basisvektoren - Komplanaritt

*
*











-
ab



6 





 V








*
*

c




 
  b

-


*
1




 b


c

www.fersch.de

173

Analytische Geometrie

a1

a = a2
a3

Vektor

b1

b =
b2
b3

c1

c = c2
c3

a1 b1 c1

V = (a b) c = a2 b2 c2
a3 b3 c3
V = a1 b2 c3 + b1 c2 a3 + c1 a2 b3
c1 b2 a3 a1 c2 b3 b1 a2 c3
Spatprodukt (a,b, c) =
Vektorprodukt von a,b skalar multipliziert mit c =
Wert der Determinante (a,b, c) =
Volumen des Spats
V = 0 Die 3 Vektoren sind linear abhngig komplanar

V = 0 Die 3 Vektoren sind linear unabhngig - Basisvektoren


Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

174

3
4
7
b = 7
a = 3
c = 2
2
2
4

3
4 7 3 4

D = 3 7 2 3 7
4
2
2 4
2
D = 3 (7) 2 + (4) 2 4 + 7 (3) 2
7 (7) 4 3 2 2 (4) (3) 2
D = 44
Die 3 Vektoren sind linear unabhngig - Basisvektoren

Analytische Geometrie

6.3

Gerade

Gerade

6.3.1

Gerade aus 2 Punkten


x3

g
B(1/2/5)
b

A(1/-2/3)
b

x2

x1

Punkte: A( a1 /a2 /a3 )

B(b1 /b2 /b3 )

Punkte: A(1/ 3/3) B(1/2/5)


Geradeaus zweiPunkten:

0
11
= 2+3 = 5
AB
2

3
5
0
1
x = 3 + 5
2
3

Richtungsvektor

b1 a1
c1

=
AB
b2 a2 = c2
b3 a2
c3
Punkt A oder B als Aufpunkt whlen

a1
c1

x = a2 + c2
a3

c3

Besondere Geraden
x1 Achse
x2 Achse
x3 Achse

1
0
0

x = 0 x = 1 x = 0
0
0
1
Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

175

Analytische Geometrie

6.4
6.4.1

Ebene

Ebene
Parameterform - Normalenform
x3

x3

u
b

Parameterform
X

Normalenform
= 90

P
v
P

x2

X
x2

x1
x1

Parameterform

x - Ortsvektor zu einem Punkt X in der Ebene


P - Aufpunkt (Sttzvektor,Ortsvektor)
u, v - Richtungsvektoren
, -Parameter
x = P
+ u+ v

p1
u1
v1

x = p2 + u2 + v2
p3
u3
v3
Normalenform

x - Ortsvektor zu einem Punkt X in der Ebene


n - Normalenvektor
P - Aufpunkt (Sttzvektor,Ortsvektor)
n (x p) = 0

n1
x1
p1

n2 x2 p2 = 0
n3
x3
p3

www.fersch.de

176

Analytische Geometrie

6.4.2

Ebene

Ebenengleichung aufstellen
x3
B(1/2/5)

Ebene E

bc

A(2/-1/3)
C(3/2/3)
bc
bc

x2

x1

Ebene aus 3 Punkten


Punkte: A( a1 /a2 /a3 )

B(b1 /b2 /b3 )

C (c1 /c2 /c3 )

Die 3 Punkte drfen nicht auf einer Geraden liegen.


Ebene aus drei Punkten:

b1 a1
d1

=
Richtungsvektor: AB
b2 a2 = d2

b3 a3

d3

d3

c1 a1
e1

=
Richtungsvektor: AC
c 2 a 2 = e2
c3 a2
e3
Ebenengleichung aus Aufpunkt und den Richtungsvektoren.

a1
d1
e1

x = a2 + d2 + e2
a3

Punkte: A(2, 1, 3) B(1, 2, 5) C (3, 2, 3)


Ebene
aus drei Punkten:


1
12
= 2+1 = 3
AB
53 2
1
32
= 2+1 = 3
AC
0
3

1
1
2
x = 1 + 3 + 3
0
2
3

e3

Ebene aus Gerade und Punkt


Der Punkte
darf nicht

aufder Geraden liegen.


a1
b1

x = a2 + b2 Richtungsvektor zwischen
a3
b3
Punkt: C (c1 /c2 /c3 )
Aufpunkt
A und dem
Punkt
C
c1 a1
e1

=
AC
=
c 2 a 2 e2

a1

c3 a2

b1

e3

e1

x = a2 + b2 + e2
a3
b3
e3

www.fersch.de

177

1
2
Gerade: x = 3 + 3
3
4
Punkt:C (2/0/1
)

21
1
= 0 3 = 3
AC
1
5

1
2
1
x = 3 + 3 + 3
4
3
5

Analytische Geometrie

Ebene

Ebene aus zwei parallelen Geraden

a1
b1

Gerade 1: x = a2 + b2
a
b
3
3
c1
d1

Gerade 2: x = c2 + d2

c3
d3
Bei parallelen Geraden sind Richtungsvektoren linear
abhngig. Fr die Ebenengleichung mu ein 2. Richtungsvektor erstellt werden. 2. Richtungsvektor zwischen den Aufpunkten A und C.
Ebenengleichung
inParameterform

c1 a1
e1

=
AC
c 2 a 2 = e2

a1

c3 a2

b1

e3

e1

1
2
Gerade 1: x = 3 + 0
0
1
3
4
Gerade 2: x = 4 + 0
5
2
Richtungsvektoren:

2
4
0 = k 0
1
2
2
= +4k
/ : 4 k = 21
0
= +0k
/ : 0 k = beliebig
1 = 2k
/ : 2 k = 21

Geraden sind parallel


Aufpunkt
von Gerade
2
in Gerade 1

2
1
x = 3 + 0
0
1
Punkt: A(3/4/5)
3 = 1 +2
/1
4 = 3 +0
/3
5 = 0 1
/0
2 =
2
/:2 =1
1 =
0
falsch
5 = 1
/ : 1 = 5

x = a2 + b2 + e2
a3
b3
e3

Geraden sind echt parallel


2. Richtungsvektor
den Aufpunkten A und C

zwischen

2
31
= 43 = 1
AC
5
50
Ebenengleichung
in
Parameterform

2
2
1
x = 3 + 0 + 1
5
1
0

Ebene aus zwei sich schneidenden Geraden

a1
b1

Gerade 1: x = a2 + b2
a
b
3
3
c1
d1

Gerade 2: x = c2 + d2

4
1
Gerade 1: x = 2 + 7
8
8
9
4
Gerade 2: x = 5 + 4
3
3
Die Geraden schneiden sich im Punkt S(5, 9, 0)
Ebenengleichung
in

Parameterform

1
4
4
x = 2 + 7 + 4
8
8
3

c3
d3
Bei sich schneidenden Geraden sind Richtungsvektoren
linear unabhngig.
Ebenengleichung
inParameterform

a1
b1
d1

x = a2 + b2 + d2
a3
b3
d3

Interaktive Inhalte: 3 Punkte - Punkt und Gerade - Parallele Geraden -

www.fersch.de

178

Analytische Geometrie

6.4.3

Ebene

Parameterform - Koordinatenform

1. Methode: Determinante

b1
c1
a1

x = a2 + b2 + c2
b3
c3
a3
x1 a1 b1 c1 x1 a1 b1
D = x2 a2 b2 c2 x2 a2 b2 = 0

1
2
2
x = 3 + 4 + 5
2
3
0
x1 1 2
2
x1 1 2
4
5 x2 + 3 4 = 0
D = x2 + 3
x3 2
3
0
x3 2
3
( x1 1) 4 0 + (2) (5) ( x3 2) + 2 ( x2 + 3) 3
2 4 ( x3 2) ( x1 1) (5) 3 (2) ( x2 + 3) 0 = 0
15x1 + 6x2 + 2x3 1 = 0

x3 a3 b3 c3 x3 a3 b3
( x1 a1 ) b2 c3 + b1 c2 ( x3 a3 )+
c1 ( x2 a2 ) b3 c1 b2 ( x3 a3 )
( x1 a1 ) c2 b3 b1 ( x2 a2 ) c3 = 0
Koordinatenform:
n1 x1 + n2 x2 + n3 x3 + k = 0

Koordinatenform:
15x1 + 6x2 + 2x3 1 = 0

2. Methode: Vektorprodukt

a1
b1
c1

x = a2 + b2 + c2
a3
b3
c3
Normalenvektor
der
Ebene
mit
dem
Vektorprodukt

b1
c1
b2 c3 b3 c2

n = b2 c2 = b3 c1 c3 b1

b3
c3
b1 c2 b2 c1

n1

n = n2
n3
Normalenvektor der Ebene und Aufpunkt der Geraden
in die Koordinatenform einsetzen.

n1 a1 + n2 a2 + n3 a3 + k = 0
k berechnen
n1 x1 + n2 x2 + n3 x3 + k = 0
Interaktive Inhalte: Determinante - Vektorprodukt -

www.fersch.de

179

1
1
1
x = 2 + 1 + 0
7
0
1
Vektorprodukt:

1
1
n = b c = 1 0
0
1

1 1 0 0
= 0 (1) 1 1
(1) (1)
1 0
1
n = 1
1
Normalenvektor in die Koordinatenform einsetzen.
1x1 1x2 1x3 + k = 0
Aufpunkt in die Koordinatenform einsetzen.
1 1 1 2 1 1 + k = 0
k = 4
Koordinatenform
1x1 1x2 1x3 4 = 0

Analytische Geometrie

6.4.4

Ebene

Koordinatenform - Hessesche Normalenform

Koordinatenform:
n1 x1 + n2 x2 + n3 x3 + k 1 = 0
Normalenvektor

n1

n = n2

Koordinatenform:
15x1
+ 6x2 +
2x3 1 = 0
15
n = 6
2
Lnge
des Normalenvektors:

|n| = x12 + x22 + x32

|n| = 152 + 62 + 22
|n| = 16, 3
Hessesche Normalenform:
15x1 + 6x2 + 2x3 1
=0
HNF:
16, 3

n3
Lnge
des Normalenvektors:

|n| = n21 + n22 + n23


Hessesche Normalenform:
k1 < 0
n x + n2 x2 + n3 x3 + k 1
HNF: 1 1
=0
n21 + n22 + n23
k1 > 0
n x + n2 x2 + n3 x3 + k 1
HNF: 1 1
=0
n21 + n22 + n23
Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

180

Analytische Geometrie

Lagebeziehung

6.5

Lagebeziehung

6.5.1

Punkt - Gerade

C2
b

g1

g2

C1

L
Ebene E

Punkt C1 liegt auf der Geraden g1

Abstand d des Punktes C2 von der Geraden g2

2
1
x = 3 + 2
Punkt: C (7, 9, 6)
2
3
7
= 1 2
/1
9
= 3 2
/3
6 = 3 +2
/+3
6
= 2
/ : 2 = 3
6
= 2
/ : 2 = 3
3 = 2
/ : 2 = 1 21

a1
b1

x = a2 + b2
a3
b3
Punkt: C (c1 /c2 /c3 )
c1 = a1 + b1 1
c1 = a2 + b2 2
c1 = a3 + b3 3
1 = 2 = 3

1
2
3

Punkt liegt auf der Geraden


nicht alle gleich
Punkt liegt nicht auf der Geraden
Lotfupunkt und Abstand des Punktes berechnen.
Die Koordinatenform der Ebenengleichung aufstellen,
die senkrecht zur Geraden ist und den Punkt C enthlt.
Richtungsvektor der Geraden = Normalenvektor der
Ebene. Der Lotfupunkt ist der Schnittpunkt zwischen
Gerade und Ebene.

Abstand des Punktes, ist die Lnge des Vektors LC

Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

181

Punkt liegt nicht auf der Geraden


Lotfupunkt und Abstand des Punktens berechnen.
Richtungsvektor der Geraden = Normalenvektor der Ebene.
2x1 2x2 + 2x3 + k = 0
C ist Punkt in der Ebene
2 7 2 9 + 2 7 + k = 0
k = 44
2x1 2x2 + 2x3 + 44 = 0
Lotfupunkt ist der Schnittpunkt zwischen Gerade und Ebene.
x1 =
1
2
x2 =
3
2
x3 = 3 +2
2(1 2) 2(3 2) + 2(3 + 2) + 44 = 0
12 + 30 = 0
= 1230
=
2 12

1
2
x = 3 2 12 2
3
2
Lotfupunkt:
L
(
6,
8,

8
)

12 7
1
= 30 9 = 1
CL
2
2 21 + 6
AbstandPunkt Gerade


2
2
2
CL = (1) + (1) + (2)

Analytische Geometrie

6.5.2

Lagebeziehung

Gerade - Gerade

g1

g1

g1

g1

g2

g2

Geraden schneiden sich

Geraden sind parallel

a1

Gerade 1: x = a2 +
a

3
c1

Gerade 2: x = c2 +

Ja

1
4
Gerade 1: x = 2 + 7
8
8
4
9
Gerade 2: x = 5 + 4
3
3
Richtungsvektoren:

4
4
7 = k 4
3
8
4
= 4k
/ : 4 k = 1
7 = 4k
/ : 4 k = 1 43
8 = 3k
/ : 3 k = 2 32

b1

b2
b3

d1

d2

Nein
Geraden gleichsetzen

Aufpunkt von g1 auf g2?


Nein

keine Lsung

Geraden sind identisch

Geraden sind windschief

c3
d3
Richtungsvektoren linear abhngig (parallel) ?

Ja

g2

g2

Lsung

bc

bc

bc

bc

identisch

echt paralllel

windschief

schneiden sich

sind

Geraden
1
2 +
8
1
+4 =
2 7 =
8
8 =
I
II
III

nichtparallel

4
9
4
7 = 5 + 4
3
3
8
9
4
/ 1 / + 4
5 4
/ + 2 / + 4
3
3
/ 8 / + 3

4 + 4 = 8
7 + 4 = 3
8 3 = 5

Aus den Gleichungen I und II und berechnen


=1
=1
und in die verbleibende Gleichung einsetzen
I I I 8 + 1 (8) = 3 + 1 (3)
0=0
oder in die Geradengleichung einsetzen

1
4
x = 2 + 1 7
8
8
Schnittpunkt: S(5, 9, 0)

Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

182

Analytische Geometrie

6.5.3

Lagebeziehung

Punkt - Ebene (Koordinatenform)

P
bc

Punkt liegt in der Ebene

bc

P
d

bc

Punkt liegt nicht in der Ebene

Punkt: A( a1 /a2 /a3 )


Ebene: n1 x1 + n2 x2 + n3 x3 + c1 = 0
n1 a1 + n2 a2 + n3 a3 + c1 = 0
Liegt der Punkt in der Ebene?
Punkt in die Ebene einsetzen.
Gleichung nach Umformung: 0 = 0 Punkt liegt in
der Ebene
Abstand Punkt - Ebene
Punkt in die HNF einsetzen.

Punkt: A(1/2/0)
Ebene: 1x1 3x2 + 1x3 + 7 = 0
1 1 3 2 + 1 0 + 7 = 0
0=0
Punkt liegt in der Ebene
Punkt: A(2/ 4/3)
Ebene: 1x1 3x2 + 1x3 + 7 = 0
1 2 3 (4) + 1 3 + 7 = 0
20 = 0
Punkt liegt nicht in der Ebene
Abstand des Punktes von der Ebene
Koordinatenform in Hessesche Normalenform HNF
1x1 3x2 +
1x3 + 7 = 0
1
n = 3
1
Lnge
des Normalenvektors:

|n| =

n21 + n22 + n23

|n| = (1)2 + (3)2 + 12


|n| = 3, 32
HNF:
1x1 3x2 +1x3 +7
=0
3,32
Punkt in HNF:
1 2 3 (4) + 1 3 + 7
d=|
|
3, 32
d = | 6, 03|
d = 6, 03

Interaktive Inhalte: hier klicken

6.5.4

Gerade - Ebene (Koordinatenform)

g
g
E

bc

E
g

Gerade ist parallel zur Ebene

Gerade schneidet Ebene

www.fersch.de

183

Gerade liegt in der Ebene

Analytische Geometrie

Lagebeziehung

3
4
Gerade: x = 5 + 5
7
5
Ebene: 1x1 2x2 + 5x3 + 10 = 0
x1 = 3 +4
x2 = 5 +5
x3 = 7 +5
1(3 + 4) 2(5 + 5) + 5(7 + 5) + 10 = 0
19 + 38 = 0

a1
b1

Gerade: x = a2 + b2
a3
b3
Ebene: n1 x1 + n2 x2 + n3 x3 + c1 = 0
Gerade1 in Punktdarstellung
x1 = a1 + b1
x2 = a2 + b2
x3 = a3 + b3
x1 , x2 , x3 in die Ebenengleichung einsetzen
n1 ( a1 + b1 ) + n2 ( a2 + b2 ) + n3 ( a3 + b3 ) + c1 = 0

= 1938
=
2

3
4
x = 5 2 5
7
5
Schnittpunkt: S(5, 5, 3)

Die Gleichung nach der Variablen ausen.

Schnittpunkt zwischen Gerade und Ebene


Ausung nach einer Variablen ist mglich. Variable
in die Gerade einsetzen
Geraden und Ebene sind parallel
Ausung nach der Variablen ist nicht mglich.
heben sich auf.
Gleichung nach Umformung: Konstante = 0

Gerade liegt in der Ebene


Ausung nach der Variablen ist nicht mglich.
heben sich auf.
Gleichung nach Umformung:0 = 0

Interaktive Inhalte: hier klicken

6.5.5

Ebene - Ebene

E2

E2
E1 = E2
E1
Ebenen sind identisch
Ebenen sind parallel

www.fersch.de

Ebenen schneiden sich

184

E1

Analytische Geometrie

Lagebeziehung

Parameterform - Koordinatenform

2
1
0
Ebene: x = 4 + 2 + 1
2
2
2
Ebene: 1x1 + 1x2 + 0x3 + 0 = 0
x1 = 2 +1 +0
x2 = 4 +2 1
x3 =
2
+2 1
1(2 + 1 + 0 ) + 1(4 + 2 1 ) + 0(2 + 2 2) + 0 = 0
3 1 6 = 0

Parameterform - Ebene1

a1
b1
c1

x = a2 + b2 + c2
a3
b3
c3
Koordinatenform - Ebene2
n1 x1 + n2 x2 + n3 x3 + k 1 = 0
Ebene1 in Punktdarstellung
x1 = a1 + b1 + c1

+6
= 3
1
=
3 6

2
1
0
x = 4 + 2 + (3 6) 1
2

2
2
1
2
Schnittgerade: x = 2 + 1
4
14

x2 = a2 + b2 + c2
x3 = a3 + b3 + c2
x1 , x2 , x3 in die Ebenengleichung einsetzen
n1 ( a1 + b1 + c1 )+
n2 ( a2 + b2 + c2 )+
n3 ( a3 + b3 + c2 ) + k1 = 0
Die Gleichung nach einer Variablen ausen

Schnittgerade zwischen den Ebenen


Ausung nach einer Variablen ist mglich. oder
in die Parameterform einsetzen
Ebenen sind parallel
Ausung nach einer Variablen ist nicht mglich.
und heben sich auf
Gleichung nach Umformung: Konstante = 0

Ebenen sind identisch


Ausung nach einer Variablen ist nicht mglich.
und heben sich auf
Gleichung nach Umformung: 0 = 0

Parameterform - Parameterform
Eine Ebene in die Koordinatenform umrechnen

Koordinatenform - Koordinatenform
Eine Ebene in die Parameterform umrechnen
Interaktive Inhalte: hier klicken

www.fersch.de

185

Tabellen

7
7.1

Tabellen
Umrechnungen

Interaktive Umrechnungen
hier klicken

7.1.1

Zehnerpotenz

Eins
Zehn
Hundert
Tausend
Zehntausend
Hunderttausend
Million

Milliarde

Billion

Billiarde

Trillion

Trilliarde

Quadrillion

7.1.2

Lngen

m
dm
cm
mm
m
nm
pm
km
m
dm
cm
mm
m
nm
pm
km

m
dm
1
10
0, 1
1
0, 01
0, 1
0, 001 0, 01
106
105

9
10
108

12
10
1011
1000
104
Meter
Dezimeter
Zentimeter
Millimeter
Mikrometer
Nanometer
Pikometer
Kilometer

www.fersch.de

100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
1010
1011
1012
1013
1014
1015
1016
1017
1018
1019
1020
1021
1022
1023
1024

Eins
Zehntel
Hundertstel
Tausendstel
Zehntausendstel
Hunderttausendstel
Millionstel

1
10
100
1000
10000
100000
1000000
10000000
100000000
1000000000
10000000000
100000000000
1000000000000
10000000000000
100000000000000
1000000000000000
10000000000000000
100000000000000000
1000000000000000000
10000000000000000000
100000000000000000000
1000000000000000000000
10000000000000000000000
100000000000000000000000
1000000000000000000000000

cm
100
10
1
0, 1
0, 0001
107
1010
105

mm
1000
100
10
1
0, 001
106
109
106

m
106
105
104
1000
1
0, 001
106
109

nm
109
108
107
106
1000
1
0, 001
1012

pm
1012
1011
1010
109
106
1000
1
1015

186

km
0, 001
0, 0001
105
106
109
1012
1015
1

100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
1010
1011
1012
1013
1014
1015
1016
1017
1018
1019
1020
1021
1022
1023
1024

1
0, 1
0, 01
0, 001
0, 0001
0, 00001
0, 000001
0, 0000001
0, 00000001
0, 000000001
0, 0000000001
0, 00000000001
0, 000000000001
0, 0000000000001
0, 00000000000001
0, 000000000000001
0, 0000000000000001
0, 00000000000000001
0, 000000000000000001
0, 0000000000000000001
0, 00000000000000000001
0, 000000000000000000001
0, 0000000000000000000001
0, 00000000000000000000001
0, 000000000000000000000001

Tabellen

7.1.3
m2
dm2
cm2
mm2
a
ha
km2
m2
dm2
cm2
mm2
a
ha
km2

7.1.4
m3
dm3
cm3
mm3
l
hl
ml
m3
dm3
cm3
mm3
l
hl
ml

7.1.5
s
min
h
ms
s
ns
ps
s
min
h
ms
s
ns
ps

Umrechnungen

Flchen
m2
dm2
cm2
1
100
104
0, 01
1
100
0, 0001
0, 01
1
106
0, 0001 0, 01
100
104
106
4
6
10
10
108
6
8
10
10
1010
Quadratmeter
Quadratdezimeter
Quadratzentimeter
Quadratmillimeter
Ar
Hektar
Quadratkilometer

mm2
106
104
100
1
108
1010
1012

a
0, 01
0, 0001
106
108
1
100
104

ha
0, 0001
106
108
1010
0, 01
1
100

km2
106
108
1010
1012
0, 0001
0, 01
1

Volumen
m3
dm3
cm3
1
1000
106
0, 001
1
1000
106 0, 001
1
109
106 0, 001
0, 001
1
1000
0, 1
100
105

6
10
0, 001
1
Kubikmeter
Kubikdezimeter
Kubikzentimeter
Kubikmillimeter
Liter
Hektoliter
Milliliter

mm3
109
106
1000
1
106
108
1000

l
1000
1
0, 001
106
1
100
0, 001

hl
10
0, 01
105
108
0, 01
1
105

ml
106
1000
1
0, 001
1000
105
1

Zeit
s
min
1
0, 01667
60
1
3600
60
0, 001 1, 667 105
106
1, 667 108
109 1, 667 1011
1012 1, 667 1014
Sekunden
Minuten
Stunden
Millisekunden
Mikrosekunden
Nanosekunden
Pikosekunden

www.fersch.de

h
0, 0002778
0, 01667
1
2, 778 107
2, 778 1010
2, 778 1013
2, 778 1016

ms
1000
6 104
3, 6 106
1
0, 001
106
109

s
106
6 107
3, 6 109
1000
1
0, 001
106

187

ns
109
6 1010
3, 6 1012
106
1000
1
0, 001

ps
1012
6 1013
3, 6 1015
109
106
1000
1

Tabellen

7.1.6

Griechisches Alphabet

Winkel

1
60
0, 01667
1
0, 0002778
0, 01667
0, 9
54
57, 3
3438
5, 73 104 3, 438 106
Grad (360)
Winkelminute
Winkelsekunde
Neugrad
Radiant (Bogenma)
Milliradiant

gon
rad
mrad

gon
rad
mrad

7.1.7

10

100

1000

d
c

0, 1
0, 01

1
0, 1

10
1

100
10

0, 001
106

0, 01
105

0, 1

n
p
f

109
1012
1015

a
da

1018
10

100

k
M

1000
106
109
1012
1015
1018

G
T
P
E

B
d
c
m

n
p
f
a
da
h
k
M
G
T
P
E

7.2
A
B

E
Z
H
T
I
K

3600
60
1
3240
2, 063 105
2, 063 108

gon
1, 111
0, 01852
0, 0003086
1
63, 66
6, 366 104

rad
0, 01745
0, 0002909
4, 848 106
0, 01571
1
1000

mrad
1, 745 105
2, 909 107
4, 848 109
1, 571 105
0, 001
1

Dezimale Einheiten

108
1011
1014
1017
100

0, 0001
107
1010
1013
1016

0, 001

106
109
1012

106
105

n
109
108

p
1012
1011

f
1015
1014

a
1018
1017

104
1000

107
106

1010
109

1013
1012

1016
1015

1000

106

0, 001
106
109

1
0, 001
106

1000
1

109
106
1000

1012
109
106

1011
1014
1017

1012
1015
1018

0, 0001
107

108
109

1021
1024

1024
1027

1012
1015
1018

1000

0, 001
1016
1017

1
1019
1020

10

0, 1

0, 0001

109
1012
1015

1012
1015
1018

1015
1018
1021

1018
1021
1024

1021
1024
1027

100
105
108

10
104
107

1
1000
106

0, 001
1

1018
1021
1024

1021
1024
1027

1024
1027
1030

1027
1030
1033

1030
1033
1036

1011
1014
1017

1010
1013
1016

109
1012
1015

107
1010

105
108
1011

106
109
1012

1013
1016
1019

1014
1017
1020

1015
1018
1021

0, 001

1019
1

Griechisches Alphabet

www.fersch.de

109

N
Xi
Omikron
Pi
Rho
Sigma
Tau
Ypsilon
Phi
Chi
Psi
Omega

188

1020
0, 1

1021
0, 01

109

1010
1011
1012

106
1013
1014

1000
104

T
Y

108

106
107

109
1010
1011

1012
107
108

Alpha
Beta
Gamma
Delta
Epsilon
Zeta
Eta
Theta
Iota
Kappa
Lambda
M

k
0, 001
0, 0001
105
106

Bezugsgre
Dezi
Zenti
Milli
Mikro
Nano
Pico
Femto
Atto
Deka
Hekto
Kilo
Mega
Giga
Tera
Peta
Exa

h
0, 01
0, 001
0, 0001
105

1010
1013
1016

1015
104
105

1000
104

da
0, 1
0, 01
0, 001

105

1000
106
109
1012

1015
1018
1021

108
107

106
0, 001

1012
1013

1015
1016

1018
1019

1018
1021
1024

1021
1024
1027

1024
1027
1030

1014
1015

1027
1030
1011
1010
109
106

0, 001

1000
106
109

1
1000
106

1017
1018

1030
1033
1014
1013
1012
109
106

1020
1021

1033
1036
1017
1016
1015
1012
109

0, 001
1

106
0, 001

1000

You might also like