UVOI) I .
P O C ] J C I( P R E ,K O N S T A N T I N A )
T e k j e n a l a g c n c r a c i i a u n c l a s v e t l o L t i s i t i t i v a : r . j cn a . j s t a r i j c l t l i i i a r r s k c
umetnosti Evrope. Evropska istorij:r ttntctnosti tt'eba, po lednoglasnrtrn
mi5lieniu svih istoriiara umetnosti ocl r-rglecla,da poiiirje od bitkc na
M i l v i j s l i o m m o s t u , d a k l e b a i o c l l a d a o d l < r d a j e , p o n - r i S l j e n j ul 9 . v c k a .
p o i i n i a l a d e k a d c n c i j a i n r r e i t t o d o b a c r ' ' ' o l - r s ktcr m c t t i o ; t i . D r l t n s s , j I l r o l ( '
ia pouzdanicrn leii da ie pn'o veliko i klasiino cloba starolri'iic'anskc
u n r L t n o s t i u s t v a r i d o b a l i o r r s t n n t i r r s k cd i n a s t i j c , e s l a r o h l i i t : a n s k r d r l a r '
na umetnost se moZe, kombinuiuii zakoue gc'nelacija i litat-.t vt'lcova,
podeliti u tri epohe: konstantinsku (IV veli), tcodosi.jansku (V vek) i ju-
stinijansku (VI vek). Korisno je hri5iansku umetnost ovih vekova nazi-
vati vizantijskom (u smislu carske vladaiuie umetnosti) i ograniditi njc-
no vreme traiauja od Konstar.rtinovogstuPan.ja na vlast clo stnrti Iral<lija.
Time se problem prekonstantinskih podetal<ahriiianske umetnosti Evro-
pe postavlja sa nove tadke gledi5ta. Za poslcdnjih trideset godina stvo-
rena je privremena jasnoia i o tome. Ispitivati podetke hri3iernske umct-
nosti znaii danas istraZivati Llrnetnost III velia. Uprkos mnogih prestrd-
nih novih nalaza i isliopavanja, starohriSiansl<a ume tuost, diji su podeci
ranije stavijani joS u vreme Zivota Petra i Pavla, moZe se pratiti una.zad
d o n e 5 t o p r e 2 0 0 . g o d . p o s l e H r i s t a . P o i t o i c n c d n t ' t r o t r s p c l c ,d a s c i 1 r c , -
detak poznoantidh6 umetnosti vrati rtnazad od p<;detakaictrarhije (275)
u vreme Komoda i u doba stuba Nlarl<a Aureliia, proizilaze nove para-
lele izmedu rimske pozne antikc i ranohriiianske umetnosti. Dok sc
u n c t n o s t p o z n e a n t i k c I I I r c k a s l ) t l s t i l a , p o d l u i n i r i r c l t r e v i n r a ,s a v i s i t t e
drZavne umetnosti principata iz pn,a dit:r vclia u nizinu iedne kttlturc
bez pravca, ranohriSianska umetnclst se razvi jala anolrimno, takorcii kao
podiemni pokret u iednom ttgroZenot.r-rvrerr-renLr,sa obeleZiima socioloiki
neudvr5Cenenarodske umetnosti; mcdlrtinr, ona sc, Ll suprotnosti sa opa-
dajuiom driavnom umetnoSiu zvaniinog Rirlra, raz-r,ijala r.raviic. Ovaj
proces na poeetku rimske umetnosti, lioja postaje hriScanska, ozrladio je
Gerhart Rodenvait lapidarnim redima: >Provinci.ie koradajr-t na Rirnu.
Dobro iemo udiniti alio prekonstailtinsktl cpohlr i)oznoantiiitc i nasta.iuie
starohri5ianske umetnosti podelin-ro u dctiri gcrtcraciic i poiucnro neJt:
izlaganje sa tim odeljkom, jer se na taj nar)in ioi viSc istidc suclironos;t:r
godina velikog cvropskog prcokreta (313).
l ' r ' ci o r r r r - r l i r l s i i o . j c l rl r r v n o i u i l c i n o s l i , k o j i r l o : i c c l a s c u l v l d i r r c l r - r l ; a
L-ontocla Lt stilu i dulrr-Lstuba Nlariia Artreli.ja kao i u promcni stila cr:lo-
ku1-rneant<.rt't;nslic um.Lllosti, clalcko jc prcsudniji od onog prelorna posl.-'
Galijc-na. Olir-r200. rocl. r.lolazc clr,rizlalaja unrctniika merila lioja srr sc:
u v e k n a i : r ; : i l as l i r i r c i l r r - rr i n r s i : < - r .i jm c t n o s i i , i k o j a s u r , rr e p i r b l i l t a n s k r - r m ,
a narodir,o rl fiavi.jcvsl'c.rnt\']'urnenu 1')ribavilasebi znaiaj jeclnog po]lrcia
povczanos su na!'o.lon-r;sacla sr.rona oblil<or,ala istoriiski reljef i zvan.id-
nrl uilrctnost itinrc ni-cs'.iclno c l c l u i t r n a d a l . i u s u d l t i n u r i m s . l < ep l a s t i k c ,
a kasnije .je i sitsvinr .samaoclrcclujlr.
Zbog velikog opaclanja cirzavnih spomenika i carske umetnosti u ulct-nr
st'nislu, t-tosiociunlc:lrri-l<og ;azyiti<a postaju sarkofazi, iako u srsyim dn-r-
g o r n o b i n r u r l r u l l r c l : r : . O r r i s e d a p l c r r z i m a j ut r l o g u k o j a j c l a n i j e p r i .
padala istoli.iskom reljcl'u i trijr-rmfalnoj umetnosti, a tematski i po kont.
poziciji su pcicl njihovin uticajem. Ovaj prcoltret u rimskoj drlavno,j
lilnetnosti proriz:rolrn.ic ue samo promenLt stila i kompozicije, r'ei prc:
svega i tenratikc,
Ako pogledaruo razclobl.ie ocl smrti Marlia Aurelija do Konstantinovog
stupanja na prcs'"o, ukazujc sc najpre pred nama zamriena slika preloma
i raskiclan.ja sa tradicijr,rrn; Ll o',iom na.jproblematidniicm veku umetnosti
rimslto_sicarsliog cloba.-- koie jc i.prcvirajuic doba kriza - prekid sa
tradici.jorn, p<.rjrrvar-caitci.jci tcln,ia lia novim osivarenjinra prcdstavljaju
snagc hojc sc mcclusobno borc ali i prolimaiLr. To ie vclc u kome se Rim
nairadikalni.jc t'azrai'unava sa Istolionr, rral't-riito sa grdlio-maloazijslionr
unlctt-toiilr. iirrl-rtpoTig[jsitna.jr-rtta.jlccc cl-irncrtzi jc, ali istovrcmelto zaltat-
5 k a \ ' ( ' i , i i n : it u L . r ; t n : I i , ,o * r t : ; u t i es t i l l , l " ; . u i .si L t u R i n r u r n o , ' l i d a z a s n u . j u
Itor-rtirrr-ri1ct z-ah',iaiirr jrrci :;tt;tu i'lo.su itrincli;tatu, nisu bili cl-orasli iako er-
g a r l 1 : i l ( i i nP l o . j c l i i i i r l i p l a r r o ri l n a u - s . u r , i i o n b e z v l a S i L ru c i c b a v o j n i C -
l < i h c a r c ' " ' a .I ) r ' i l t a z u j cs c ( l - r l c l i u s \ ' ( ) n t p o l t o s n o m t r i j u m f u ; a l i t o m h e -
rojsl.-orn naLt:ovci'ur-rsivn sc vi(c i'tc I'c;'ii.jc,jcr-se u uritcinosti pojai'ljujc
njcgov protivniii: t-r,p . i o t c t k a i z g r - r b l j c ns, i r o r l a i a n , b c c . l a ni : o v c k , b e z i m e n .
L l o v o j t r n l c i r t o s i i z j a p i p ' l l x 1 - r 1 cct : o l c i a n s t r , a ,k o i i . j o j l t r y o c l a . j eo g r o m n i ,
s l i o r o l e a n t i i k i n i t p o r r , c l a b i p o s l c c l o v c o c l o l < r ' a j aa n t i l < e . U p o z a d i n i
politiirliih zaplcta, u lio.jiirraic skoro svaki car bio ubica cla bi i sanr
b i o r - r b i j c n ,L l l r c t l t o s t l t o h a z u j c j c c l a n c l o t a d a n e 1 ; o z n a tt i p r l o y e k a , J < o j i
oliiava niStavilo iilot.a r-r<lcln,.,:;u prcnla sllfti, co,"'cka k<i3i 1c nagriiin
od 1c: niStavnosti. l)ok pleclsta,.'c iriir-Ltnfator.apostaiLl sve ri-ranjc-vero-
dostojnc, orra trurctnost posliZe tanto gclc sc r-rumirLicim r,an,arinta, za-
p l a i c n i m Z e n a r n ar : l t c g t ' i s r n r r t n o r - , tr r - ' l , . c ur a t n i l < a i l o v a c a s a s v i m n e -
lrcrot'ski it.ra),zt.''zr pq.ssictlrtlrtcutti, orra.jlornrat koji jc sroclan preclstar.arna
laspt-.ia pozr-regotikc.
o v c i c s e n a l a z i o s o v i n a t r r n e t n o s i i I I I r , c l < ai i s t o v r c m c n o n i e n o i e d i n s t v o
L r P l ' ! ; 1:rr'o' i s u P r - o l n o s lpi r l i v n c a .O n a P t , k : r z r r i tco l u k n ' : , . i i , , : i c d n o s m i -
1
j
 L

slenog i neprikosnovenog, vcc u krajnostir.na njegorrog postojan.ja, u nje- si:rr,a Oceruro.s-a, iz iijih je uvojal<a i brade tcklo more na obe strane, sqllll
govoj sloml.ienosti i prcdoclreclenosti za smrt. Iza toga stoji iilozofija n r o r s k i k c n l a r - r r ii z d i 2 u i z . n a dv o d c p o p r s i c u m r l o g . I - m c t r l o s t s - s J a d a
s u p r o t n o s t i > s m r t - Z i v o t < ,k o i a j e p o s t a l a p r a k t i i n a r e l i g i j a i k o j a j e v e c o?nosTlskliLii'ir'o na covekaT-liiee"ovu-dnrrffiarkc,fali sa irttaqo Clipcata
n a d v o r u J u l i j e D o n r n c n a i l e s v o j e p r i s t a l i c e r ' ; r c r l rcrl v o r e n i m ai u m e t n i
. ---_.__F5 s i m b o l i z u i t i r . r r A i l . a n . i u ' d u si z. ' r n h r i r i j i t h i ' | i l i n i e n i h c l c m c n a t e u n a j \ i s t
cima, u vrenfe ktrde srl tamo pouiavali Dion i Filgg_!4t. Ona jc u Rimu, ncbo (o{adoa.s).Smrt i Elisium su r-r filozofi.ii i umetnosti poic-rvi,ko-ii
podev od Plotina, zavladala ne samo r-ily-dr'aia'nimclul-rovima muikih i imeiu svojc srcdiitc tl poz)lom obliku icdt'retransccclentalno c-rdrede Ile re-
Z e n s k i h f i l o z o I a - t r i e n i k ai m a s o m v e r n i l i a , r , e i i t c n r a t i k o m i k o u r p o z - i c i - ligioznosti, liojii lc '..iic telnia za bcsmrtn.,(cu tro ob.itktilna nauka o
i o m r . r m e t n o s LP i . r c i o m t r f i l o z o f i j i . j e r - r s l o v i oi p l c l o m L l u m e L n o s t i . irc.rgov irt-lit.
( J d V r c m e n a s t l t p n uj a r l a l ) r c s t o K o n r o c i a ,s a s \ . a h i n rc i l r e n l s c . s v e
.jasni.jc
i stra(nije ispol'javalo, iro sc iG.-if;:lo naslutiti z.r vrenrc pt.rsicdnjilr
L i s t o l i . ] i l u r c l n r r s l i I I I v c k a I t ) r J l r :suc , p o g . - t l a v n i m temama plastikc,'ar-
godina retovanja I{arli4-.,\rt.t-'cli,j:r, da viic nerna spa';a i cla saznanjc o
i i r r l t i g u ,r ' i t z i l i l o r ' : r ttir t t p c ! ' i { ) c l i r),i t - i j e: t t o t ' : t t t t on a . j p , r eo c l r c d i t i c l a b i p r - . r s l c
l i r a j u , l i 5 e n o i l u z i i a , p r e c l s t a vjla u . j c c l n oi p o s l c c l n . j r nL r u d r o s t . C a r i r u a l i
m r r g l i l u ' i i c t n i s l i r i L u - r c l r r o s tu n a s t : t . i a r - r .ci ul a t a s p o t ' e d i t n o L t n i z s c l . t c t ' a -
b r o j a r i s t o l i r a t a d r " r h a s. t o j i d h i n a s t x r j c n i h , p o t v r c l i v a . i is r - ro v a j k r a j r c , j -
c i j l r . l ' r ' i i o r ; r c D t - r l t z i t n ,o r i l o s n o v n r - , -zqa l i o r t : i r - t n l e ' t n i c ' l . . r: a o zg v i l k a o r o i l
n i d l < o mr e z i g n a c i j o m .A r l a s a n : r r o d a . j c , r - ro i - a j u o v c i z g r - r b l j e n o s t vi ,a p i l a
v l : c r r i c n u ,J i c1, e , , . l n r , l c o t e k o l o t ' n r u l i s a t i : u p o s t a n l i u i r a z v i t k u j c d n c
z-a besmrlnoiiu i salir-rpljala sc na lrgovinta ltacla bi putujr-rii l<iniiki
L l n r c t n ( ) s t ik o j a p l o c l i r c o d i ' r ' r i t ac l o t r a n s c e c l e n t a l n ci d e j e , a b i v i r t t o S c t t a
a p o s t o l i n u d i l i s r e c i s t v ai l e k o v c z a b c s n r L t n o s t . 1 ' oS t o s e P c r e g r i n P r o L e j
L , ' r lj c d r r c \ ' ! ' : , t c r l o n ( ) t c i s t i i l i c r c l i g i o z n o s t i , I ) r i p r e m a s c , t - t c l o b e \ ' ( ) j l l i i -
sam spalio na lornaii, da bi sc plcd oiin'ra naroclnih nasa r,inlro u bcs-
l . - i h c a l ev a , t i L ' z l r h r i i i a r r s l i r t u m c t n o s t .
- l r r r t n o s t , b i o j c z n a k z a n o v p o g l c c ln a s v c t I I I v c k a : , P l t o c r t i . tl a l i . r c t t t t * .
, . \ l i o p l t ! r l c t l l r r r r ( r i : . 1 ( ) ri 'L; l t - t t t r t t l r o s t ir r p er - i o c i t to d K c l r r r o c l , : - rsl cl l r r t . i d r - l
.Umetnost ol<o 250. goclineprikazu jc iovcka, iija je lizionomijii postala K ^ r . r n s t a r r i i n o l osl rl u p : r n . j et t : r v l a s l , 1 t t ' o i z i l a z is n l e n a e c n c r a c i j a , k c , j a s e
lastrgrnri, razlircrr;r ii'csto bczoblidna. Sto sc viSe bliZimo kraju ovcig
L r p l e : ; i i r : r s : i i ' l . , , l l r r : t.r: i : t i t t l i : r s t t r tt t l l z c ' , r l r c c l i t i l l a . s l a l l k o l r v c l i k i ] l t i '
veha, portretna Llmetnost sve l)otresltije otkrivli lil< iovck:r untirLlac irn-
poYa s:rfl(otilgir:
t i k e . T o s u u p l a i e n i l . j r - r c lzi ,a l t r i n u t i i p l i t c ( n . j c n i k a o p o d o l u j n o m s u d -
b i n o n r , l j u d i i z b o r a r . r ai c l a i a s i m c t n i d n i h f i z i o n o u r i j a , l j u c l i k o . j i v i S e n e , ' 1 . I z : n r c c l ui 9 0 . i 2 2 1 ) .g o c l . : r , c l i k i s a r h o l a g s r p l ' c d . \ t a t o m b i t k c ;
znaju za ravnoteiu mihrokosmidl<ih snaqa niti za zakonc r. akrokosmosa, 2 . I z n r c c l r -2r 2 0 . i 2 5 0 g c . , d . :s : L l l < o f a z si a p r c d s t a v o m h e r o j s l i o g l o v a n a
pa se stoga boje sudbor.rosnil'r siia. To slr l.jrrdi koji sr-rizgubili harmurriju lavovc;
i koji na sarkofazima sa predstavama iz borbe i lova ponckad izglcclaju i 3 . l z m c c l u 2 5 0 . i 2 8 0 . e o c l . : s a l l i o f : r z i s a t i l o z o f s l i r - r mt e r n a t i k o n ' r ;
t 4 . I z r n c , l . r 2 8 0 . i 3 1 0 . i c , c i . : s a r l i o f f l z i s a i r a r o c l s k i ms c c n a m a i z Z i v o t a p a -
liao kosturi prcko kojih je prcvuiena ljuclska koZa klro rnaska, bolcsr.rih
lica iz kojih gleda sn'rrt. Umetnost jc nemilosrdno i stalno predoiar,'ala ! - s t i t . t , l u r ' . t r ' ri r l i b a r : e .
ovog,ioveka: u rascepljenosti i lrcsigunrosli, izgLrbljcnog i do smrti bcz- ! U v r c n r e p o z n o a n t o r r i n s l ( .ur m c t n o s t i ( o d K o r l o d a d o K a r a k a l e ) r ' i r . c l an o -
naceznog. vostvorcni gigantski salki-rfag sa prcclstavom bitke, ko ja jc oclraz trijLlm-
Ali baS ova umetnost je na ziclovima grobnih odaia i r.radelima sarkofaga f a ; o v a l i . a vt r i . i u r r r fs c l r o h a z u j c i n a s t u b u A 4 a r l i aA u r e l i i a , b o Z a n s h o gc a r a .
dodaravala i jednu sasvim drlrgu sliku. U or-ro vreme kad je Peregrin trlove unrctrriikc tcZn jc p<.rclrazumcva jr-rogrc-rnrncrazmcre sarliofaga, uvc'
krenuo u smrt na lomadi, kad sr-rumetnici stuba lvlarka Aureli,ja po prvi canjc proporcija figr-rra,koje odgovaraju visini sarkofaga, sve r,eia ccn-
put daii izraz novoj ckstazi smrti, kada su vo.jskovocleMarka Aureiija t r a l i z a c i . j a r - r r t l s p o r c d i r , a n . l ui k o m p o z i c i l i i s t i c a n . j c m i i c o n i m p r i k a z i -
clali da se kle5tr sarkofazi na kojima je ropac Markomana ciobio potrcsni v a n j c r r rs r c t l r . i . .r r l i r n e I i c u l t ' ; r a t i l n s t u p nj c r i t o l e d e r r . i ef i e r r r a i p r c p l i -
izraz, tema o Dionisu.je doZivela svoj ncsluicn Llspolr; na takvim sarlio- tanjc nrasa tclcsa, kt-r.fcodgor':rra palosu clcmonsl:og duha borbc, z-atc-
fazima dovek se bukvalno kroz igru uvladi u svo.ju pravu boZansl<uegzi- s r - i u t ao j a i ' a nj a u g l o i r r p o m o i t r v c r t i k a l n o p o s t a r , l j e n i h z n a h o v a p o b c d c ,
s t e n c i j u . O k o 2 0 0 . g o d i n e . j e c l n aa r i s t o l i r a t s l i a p o r - o d i c ac l a l a j c c l a s e , u r e z l i l i c - r v r n . ipco r , - l i i i r i i n a s P r a n r n o p r e c l s l e r , l j a n j cl i c a , I z a t o g a s e n a -
grobnici njihove umrle kicrdicc Oktavi.jc P;Lr-iline,pledstavi slika ncbes- l a z i s t t p r o t n o s t i z n . i c c i rI,l ri n r l . j a n ak o j i l a k o p o b c d u j u i v a n ' a r a k o j i u r n i r u
k o g r u Z i i n j a k a . U n r c t n o s l n a t r a n s c c c l e n l a l a nn a d i n l ) r c t v a r a T i b u l o v e s t i - i l e p i . l t r , l i a o i s u 1 - r r ' o i r ' : oi sz L r - n c c 1puo b c r i c i s t r r l t i t r s r e d b o j n e t r e - v e ,d o k
h o v e : , ' l l o r c o d o r u t i s t c r r a b u t i g r t t Lr c s i . s <t r o v a . j E l i s i r - r n tO . vanto clovocii s c u s l e d i n i n a l n z i , n e l l i l < n r Lot c l s i ' c r c s n r r t i , l r i j L l n r I a l o 1 1S n ' r i s z rco. r ' , kc o m .
Hermes duiu tnale Oktavijc Pauline, a slidna ovoj jc tcma Psihe u r'rju p o z i c i . j cn i j e l i i c b i t k e r . rv i r l r - rl i l i o v n o p p o c l n o i c n . j ai z r ; e i t a j a , \ , c i j r - s a r ' -
u g r o b n i c i u f i l i s t e j s k o r n T i r r - r ,k o j u j e s i i k a o . j c c l a nl n n c l n i k S t o . j c d o ( a o l < o l a q p t - r s l a cp. or i a s n i s p o n l c n i k v o j s k o r ' < l r l i ,s p o r - n c n i kk o j i i r r r a i s t i s m i -
ovamo 200_godina poslc l{rista, liada jc ocl svojiir sopstr,enih zemljalia s a o k a r , .i, t r i . j r - r n r I a l nl iu c i i p o d : r s n i s t u i ; r . n i k o j i s e p o c l i l L lp o b c d o n o s n i r n
ovAnlo trteKao. ca rcv i rtrn.
U . t a k i ' i n r . . i i i ! : L J l n g r o b r r i r ror t i a j ; - u r rs: t e j r i i is r r s e r k t , l e z i: e N t ' r ' rj 'i d a r r r a , alJ peri<rclirod,22O-250. goclinc,.'li.rdatcn'ra herojsliog Iova n:t lavovc. Pt.'t-t-
ali sada potpr,iuo nol,og tipa u odnosrr na ,"'cselckonrpozicijc rrlora na z i n t e . j r .sri o [ ) i t r l p l l r v i i e , k o . i ; t t r - r s t v u r ' ( ' r ] rr . : p r u l l ) { , ( i r ) ( 'si t i J s k r r jc p e 5 i ,
h a d r i . i a n s k i n "lrc l j c f i n t a . T a m o g - c l es c t r I I l c l < t r r i s i c c l i n i v i c l c l a b r a c l a t a l l r n r i i t o ( t o : ; c l i i c l ' r z n r ( ' r ' r ir z r r u i t nj e r r . t l n j e i ' i g u r c . l ) o l < s c s a c l av i i e

l'l
ne koristi veiina nitoloikih motiva, ko jc ic filhelenski II vck volco, tcrrra
mitolo3kog lova sa tragiinim ishodorn (Hipolit, Adonis, I\4eleagar) clo'i-iv.
ljava u III veku intenzivno pojac*avanje, kao Sto to, naprimcr u cloba
velikih sarkofaga sa gfedstavom bitke,.doZivljava tema Pentesileje koja
umire u rukama Ahiia. Mitski.iunaci snftri u sreclini ovakvih kompozicija
nose sada ?grtletne-ert*e-Bg-hp.jnika, III vek donosi preokret u shvatanju
mita.lOn daje prednost mitovima r.r koiima se moic priliazati srnrt i)o-
iedind6',a stra5ni trenurtak smlti stavlia na istaknuto mesto. On pretvara
tragidnog junaka r-rslikr-r umllog, koga porodica i u smrti zadrTava. u se.
ianiu. Na taj nadin se joi jade nagla5ar,a iz.raz,bola u neumitnosti snrrti.
Sarkofag sa predstavom hcrojskog lova na lavovc prcnosi, na gradanski
svet, carsku simboliku koju je &fatata obnovio Lr svom lovadkom spo-
meniku. Lov je, kao dokaz nregalo psvclrin, tesno povezan sa filozofijom
;mrti i sa temom oba Dioskura. Na tal..r,im filozofskin-r sarkofazima sa
predstavom lova nalazi se motiv grobnih vrata. Bcsmrtni par Dioskilqa
s t o j i I t a o o k v i r ; l o v a c k o j i s , ' b o l i s a l a v o u r p l c t l s t e v l j a n r u Z e ,a ! i r { r - 1 s
icoja ga sledi je njegova slrprLrga. \lotivn dva boZansl<abrata, koii od
;acla kao duvari grobrrih lrata sirnboliiu lrako ploclnost talto iprincip
opostanka i nestankan, Dsnrrti i 2itota., nr-iclrr-rZujcse na sarllofazrnra
tema godi5njih doba, u kojoj se odraZava kasnoar-rtidkamudlost da sc
lrajnost moi.c naii sllrno rl lci'itoj pr.rtucni clcnrcnnta plinrc i osck.'.
Flerojski lov na lavove sc oko 250. gorJ. sve vi5c liSava srrog grdkoe mito-
ioShog ruha i postaje slika realnc borbc za opsta;rak. Nlotiv lava poiin.jc
1a se izdvaia. Na kanelovanim sarkofazima clc:;toianst','cnazver l<oia raz-
lire svoj plen postaje zastra5ujuia slika srnrti. Ni uglc.rvinrasarltol'rga s:r
irredsta'tromlova rre nalaze sc vi5c kao pojadanja vitke prilikc Zcvso..'ii.r
'ino'r'a,vei glave lavova, protomi, vitalne nrasltc smrti ko"ln nap:'dr,
Doba De=-ia je naibogatijc iirizama. To posta.jc Dotrcsno jasno iz pisaira
koje Kiprijan pi5e.iz
koje Kiprijari pi5e iz ivog skrovi5ta prijitcl
svog skrovi5ta prijatcljinia jinia-i op5tini. Portreti iz vre-
inena
mena Decija Deci-ja pokazuju
pokazuju tip doveka doveka ko.ii konaino postao
kb.ii ie konaino postao nesiguran;.
nesiguran; fi-
,lOnOmUaje
zionomija rasplinuta, poJectrnacnr
Je raspllnuta, pojedinadni
qojedinadni obllcl oblici sll sr-rLlnlstenl
rrniSteni iI samo r1.To se sa tcs- tc!-
i
(om mukom saduvala celina. Strahovito DoDustanic DoDu5tanic plastidnosti zasno-
r a n o jc
,'ano j c nan a polilidkoj
p o l i t i d k o j i religioznoj
r e l i g i o z n o j n c s i r : u r r r o s l iv r c r ) r ( : n l r .S l i k a r s r l o . j e
r>draz
d r a z ovih p r i l i k a , jer
o v i h prilika, j e r pokuSava
p o l < u S a v ada s l o j i m isprekidanim
d a svojim i s p r e k i d a n i m zclerto-crvcninr
zclcrro-cn'cninr Iroffirnj saj kolag re (umrla 336). Rim, Vatikarlski nuzeJl.
inearnim stilom oslobodi od prostor"a belo okredene prostorije, rrrostoriie, da tako
;tvori bezgranidneprostolc u kojima oko nc mo2c di nade odrnor, vci
.uta od jednog
luta i do drugog rasutog motiva.
irr.lirl.ij'-i".tiit""
vlotrv trijurmfalncuiitEl-h[,.lioE.ii.
Wotiv trrlumtahc bitkc
bltkc ri lakc
lakc pobcclc j" oclavno
pobcclc.le
.je oa"u"o ncstac.rlcrojski
ncsrac.
odavno ncstac. Ilcrojski lov na
lov na
llcroJstr iov na
t"' Sslecleia generacija (250-280) je u snalnoj reakciji prcma ovakvom shva-
lavove postao je lallji pakro. r'cliiarrstveni lik calskc zveri postao je tanju umetnosti. Sarkofag sa filozofirna je naivaZniji svedok umetnosti u
naska smrti, koja se ceri, a portret samog cara postao je sinrbol straha
vremc careva lpqjumusa,_i -G-aliiena. Ova gcneracija odbija sve motilc
ni5tavnosti ljudsliog roda. S druge strane, ova je umetnost stvorila
borbe i lova i poku5ava da obnovi umetnost grdkim idejama kao i Ca
)snovu za nove rnoguinosti: za oblikovanje sloml.jcnos iovel(a, onakvog
obnovi filozofsliu simboliku i filozofske lidnosti. Ona staviia red umestc.r
(akav zaista jeste, narnesto herojskog kakav treba da bude, i stvarauje
prqteieg haosa, prirr.rdnu staloZenost umcsto pre teranosti, unutarnji
llisiuma kao drugog sveta, l(oii se, netaknut od smlti, kao olidenjc nc- obuzdani patos umesto dramatike koja je rastrgana disonancanra. Umct-
.rrolaznosti, suprostavlia iovcdanstvr-r koje je podloZno smrti. Od toga nost liao i filozofija su pod uticajern Plotinovih ideia.
/rcmcna (e pnssio lnunarra ostati uvcli u evropskoj umetnosti jcdan ocl
Prihv:rtaju sc pozitivni simboli prcthodne ger.rcracije,pojaiani i preobra-
n i e n i h z a d a t a k a i i s k l i u d i v o c c -d a v l a c l a k r i z a m a i n r e l a z r . r i r n n c r i o d i n r a Zeni. Lav u novo.j povczanosti clelu.jcka<-rsimbol srnrti; grobna vrata l)o-
'bd iclcionr Vanitas.

IJ
 it / '^
:

s . t a j u p l c d n r e t l r o - s i n ' r b o l i d n os r c c l i s t c o l c L r i n c t n o s t i .N I o t i r . i g o c l i i n i i i r
lcze11ror'u r-rccrlrlato'iz'rorn, \'cc jc isl,rrrcmcno i isk:rz-da je
d o b a o z n a c a v a . j up l o d n i 2 i v o r , r . D i u s k t r l i s n l i : r ( r b r r r k : r . dor,ck ocl-
r c c J e nz a s n r t , a l i d l u n . i o j . i j c i z g u b l j e n , r , e i d a t c k k r o z ' i m r t
B a j k a o A m o n r i P s i h i . u i i t c r a t u r i ( u h e r n r c t i i ' n i n r s 1 : i s i n t a )o p e t c l o b i j a dolazi
o z b i l j n o s t i p r a s r . u i s a ok, o i i j o i j c n c l i . r d . d a oP I o r i n . O i r . j c o , " : rb- La . j k r _orp c r 9 q 1 1 , o C p o s r o j a n j a . N i l < e c l a ' s ci l a n i j e r r i _ i e d a n i i l o z o i r l i p r o r o .
'za- n :r ,J^ctl)a: ,ki o J a s n o < , r d r a z iro- lu m e r r u s r i , k a u s a c l i o r d c n a k r a j u a n t i k c .
l r d i n . i oa r g l i n t e t l t u n l - o n 1s r , o . j c n a r r k c o b c s n u l r r o s t i , p a s c l a k o ' o v u . j s3mo
l j L r b ) j c n ip a r .l i)u\rrii Jil,',z,rlsl,i l c . I r l o z o l r J a - k o . i r Li . P c r s t a l en c l l a . r - s r a . r r o d r r e r c l i g i j c z a h v a l j u j r r c i
. . r . r as a . r ' l < , - ' l i z i nl r<ro. l i Porl irl.lirrn onrm, u ranom carst*u ta.ko prcz.r-cnirn, putujuiirn prop-ovednicimi i ki-
s l t t r t i - u p o l l c b l . j a r a l ; l t , s i r r r l t c , ir . l o b c r l . l r r i ac l u S - . i zn i r , n l u p l r . t t , r r r i s t r
niiarima - pgst^ tako da zarlade cclokupnom ,e-c.obnom
s a m a . t e irj o m ; , o n . u . p r r c r . r i. nj c p , , r ' r ' ; r t u kz el n r l j s k o : l ( . o v t ' l i t r r r r , - , b , . r l , t r unrctnoicu
Irr.lr r d a p r i p r e m i t l . n a . l i o m . cs u . r n o g l i d a n i L n u r a l r i t a i a n s t v e n i
p o s t o . l b l n u u, I < o i o i p o n o v o p o s t t r i r 'p | a r i e o v t . k . znaci lrrii-
c a n s k e r r m e l n o s t iu k a t a k o n r b e m a .
U o t o l r c n r e n i s i r i i l o z o f s l i is a r n , r " s a r k o l a zsil r t ( , l n o l r tf i l , , z , , l : l i o l . k r r 1 , 1 1 .
ostalo^jc'samo ra ovoi kratkrj rcrcsarsi, koja
ili sa predstavorn {ilozofske Skole sa r-ri'itcljcnr r slcciini,'"ci sir to na, i . ' r e c u z a d r r i i n rr c d i -
n a m a G a l i j c n a p o k a z i v a l a s v o j e n z r p r s l i n e .L i k i i r o z o t a . p . t l . r i i , ' i " '
pr-osto svi sarkofazi . Za to je simptomaridan por.ast sli.ultine sarl.iofal:asa ;,;;
n i c e m o t i v a z e g r o b n t ' u m c t r r o - s r i .S i * b o l i l . r g u n . i e n t r n r c g o . c
c/lpars-om lr sredini, u kome krilate Vilitorije uznosc pokojnika. or,lalsli .aulir, rc
m c d u t r m z a d r 2 a v a j u .i b a S n j i h p r i s v a . j aj u n i T i s l o j e v i n i , . o d a .
sarkofazi opet imaju trijtrnrfalni kei-akfer. oni prcr-rzirna.fr,i sinrbolcr tri- Ali or.c
posleonJeKompozrclJc tri.iunrla bcsmrtnosti delujr-r
jumfa iz carsliog kruga, koji su r-rsrccLricr-r-r carct'Lr joi bili ograniceni u post-ealijerr.koj
r r m e t n o s t i n a g o i s i r o . . r . V i k t o r i j c , I < o j es u n c k a c l a " p r i n o ' r i l .
n:l alloteozlr irnperatora, i iinc od n.jih graclanskc sirnbr;ic na oino',ile- F " r , . ,. " . r r -
sKl.lovorov venac,nosc sada lik s.,ih umrlih. Ideja apoteozc
l i g i o z n o s t i . . P o c ul t i c a j e n r P l o t i r r o v c f i l o z o f i j c m i t o v i , l i o - j i t u n r l d e s L r s t i p r r
spala u,nulliig siojcve i Vikrorijc gubc sr.oje caiskJ iorlo-i"'n i c korracno
coreka,.objainjavajrr_sc 11anov natil. Naroi.ito sLr oniil.jer-rii lr r-ror,orrr "rrru , ,"
r c r n u , u K o c r v s ls c u r u z n e k l i i c j c . p o . t r e t n a s a r l i o f a z - i m a
u b J i k u c l a t i m i t r > v io F a et o n l u i P r . o m r ' l . ' i u . ukoliko je broj_
q*j."" vrsnoci.ri obiljasimborir."
U"rm.i"orli
D.ok su na ranijim salkofazima
-dc'l:r oriog clonosioca vatrc ispridana u e n a p r c d . m o t l vu z d i z a n j ac l u j e .O n s e p r o f a r r i S ei p r o l c t e r i z r - r ib.oUi:'o
s:jj'-:::tlla'li: c.'Sarkt-
v i i c s c e n a .u n c p l e k i d n o r n r r i z r r .l i . < r trl r o v t - r !L- i{l l a l l l r c k : t r r s r . c i c l i i t cs e r .
r a g s a g o o t s n J l l nd o b l m a . i z r a i a . yrar a l j u p k i j i n a i i n i d e i u v e c i t cp r t _ r m e n c .
k o l a g a d o l a z i s t r e r l n j e i o v t . k l r .N a s e r k o f a z i r l a t r h l I i t o j i r r s L o m r l u z ej r r
u p r o n a l a s c l m as c n c o s k u d e v a a, l i s e s r . c ' i i e e u b i r . e z as a f i l o z o f i . i o m ,
u Rimu i u Nacic-.rnalnontmtrzc.iu r-r Napr,rlju, sir,rbolii'n.-rsc oltlaSnjala
a posledicatgea je. cklckticizarn.sirnboii ziuotaic-komurr*
z i v o t i o v c k a , i z r n e c l ur o c - l e n . iizsrr - r r r t i , k : i o i n j c e o l a s u c l b i n a u h o s r r r u s u .
lima smrti. Ncrciidc-JasFlTm6dr lavlji], rjla'a; croti goditnjih-,ioba, i"'* simbo-
S e d r 2 a j , o v a k rj I k t n r p o ; : i c i j a . j c s u c l b i n a p s i i ' r c l k r -j.a P l i l i l i . o n ' rr o c l c r j r tri
r t l a z r 1 1i r 1 ' 1 ci d o v o d i i o v c l t a u 1 > o s t o j l n i e .S n t i s a o ; i i t i . : t t rc . r _ r . , . c fl :i u 911.ij." ili Amor'i Psiha stoje izmecl-iiarbva smrti.
l .,o z c _ Nili slojc'i naroclapostaiu ir,c vi!c nosiocr ovc Lrretnosti. Naivna
n r a l i s k o g b i c e k o l r - . j r ' P r o r n c 1 .j - 's r v l r r i o i z c l e n r c i r l l a , j c r t c t l a n c i ; r s r r b i - i z b i iidila
a
s m e n j u j c. s t r o g o s tu i e n . i ao b e s m r t n o s t i .p r i p o v c c l nei l e m e n a i
ccZttjti.rr
. l ) l - l p u s i o i b j i t , " ri iz. l i u
j e i . ' P s i l r r 'u t t . \ ' n u { j i t r . , , r l l ij r . i . l l r k l , , na
lcptir. snisao sn-rrti .ic raclo:;ni izlazak Psilrc, Jlr.ia sc slrrll..iz svcla poscj- rro'r'iinu r z ' a . o r l r r c u n r c r . o s r iT
. a k o s j , . t l . csl t r . a n e d"l;ri a; i;;';.k;
nejasnogkao i opasno,gsimbolizovanja,a ar"goi ;.3]1"|:.i;
i . 9 n l i - C c i e, i z s \ c t ; r i l t i l t qt - i e. i r < - . r r r urrr',,,rr l i Z !l 'i r , , / . . l r ' l r r . l , , rj r i f r . r ' r u 1 i -
narod-
. . [ g g .p r - c d o c a v a n jia o z i t l j a v a n j a u k r u c c r"u r i h, h r i , l . C . l , " . " . i i l ' i z n r c c l u
I i k u . j t r M t r z u . L l ( ) . r ] ( 1 r ) (p' tl .a\ c, l , , 1 n e111 1 1r lrt r l t r . ,4 , l u u .
P l o t i n o v d u h , l i o i i r ' l a c l l r > r ' o nLr l l l e r n u j c u .r ' l r . l : ri r ) ; rr ' : u ' \ l ( ( ) l lcl l . , orrr , i z l r
r J l u . . c ( ) dp. o l i u s a ' ac i an a i - l p
c ' t e \ e k o i i r t , r l ci z o r . , qr a s c e p as. j e c l -
ne strane se r^sc'etava poslcclr-rja vclika niitoroska skola, radionica gi_
l r c n r e 5 u p o r t l e t i _ o p c t z a d o b i l i . s l o i u r - a l n o t c h - r .p o r t r c l i m l a d o g gantskih sarkofagasa.pr-cclstar,om
I.,l!5o Faetonta,s"r.,r"-i"p."o-"ii:1.'r.rio: i"
Gaf.iena liie na portrcte P]otina i n.jeuor,clkolc, rc sanro po nor.om uivrl- podarendus iivot do dub_oko-u
S c ' i v a r i j uo b l i l t a , k c i i o r o i z i l a z e i z s i r a z n o ec l o r l i l a s a s r . i l t o m IV 'e k, ali pioc"f ir,.,;"d; hr;;l'"-i umenja
lroi:l1or1r:ur. u t i s n u oj o i J e n e i z b r i s i . ' Z i gS. , d r . , g " ; i ; ; n l , p o p r u i p u t r _ar n t i d k o ju m e t -
t:\gt",r'ec i po'ncicnorn drZanju i plirncrito'izlrazr.r rnira i lcporc. nosti nastaic narorlrriPrarac koli,'rninro ,.,,,ii.,
S t i l r a z l a g a n j a j e p r o i a o . I z i d n o s l i k a r s t r , o u i z n e n a c l ' . s n rp r c o l : r c t u s k r c - .i",,troii p;,k;;;l; nir sar-
kofazimasirer.risr,etsriakodrc'nogzi'ora: zit<ri io.':,cu'J;l;r";;
ce t-rd ukrasavanja iz-lornl.ienecn,eno-zclcnc liriearr-rosti,i vr-ria sc anto- r i b a . a n a o b a l i r c l < e . ip a s r i r a . t o i , : o y i * s t " a r " r ^ p r a , " ; ! r i i " i . i a ; zeie'c, l
rrrnskon-tsistentlr zatlorcllc uolir,irenosti i slilic za posmair,:tn.ic (nastr- seljaka sa kolima l<o.ia'r,r-rktr.,'oio'i, z.r,'i ili bJr-Li,zir.i^'ii,i"trir"z i r - o r l
p r o t r a s l l t o m m o t i v u ) , _p a . t a k o p o s t e p c n o s t l a l a p r r l c o s u o v c -o b u o l l j c - ft:i r^
vremc obavl.ianja zarrara
nog monumcntalnog arhitektonskog slikarstva.Kompozicijc opct pcistalu V e l i d i n ai t c m c s a r k o f a g as c ( ) p c tp o v e c a r .j u
slrKalrarmonlte_ a i n a 1 : l a S ajvLar ;k o m p t - r z i c i j c
opet daju predrrostZivim sccria''ro sa narodnim srcdst,,,ima
ovu ideologiju odraZavajr n:r sarkofazirna i sla'c [ilc,zol'a.U nosnii, Iri- se ponovo u'odi nadelo-s-lJe'rast.g "-for.i"t";
zuri i izgledu brade joi vlada ljubav l<a kinii};om tipu. Na rakvim iicrma .d3njn fig"ra ii doiru iS"".ra, f.o;"
je nekad
p r . o s t om o Z e d a s e p r o d i t a b r i g a i n a . j d u b l j e p i t r n j c l j u J s k o g r o d a . I s t a - rtJo$ero na oronrsrJsr(rm sarkotazlma'i'a ro.k;i;ril;-so r.".r-
s_tavom,bitlc.[.Ali pravi-zivoi tet]'arhijskcunrcrnosrinc pursiia .il{'*a
le5ina iedne anone u Ostiii i r.rjcgor,aZcna pbkazr_rju,na skoro neantidki
r r a i i n , n a s v < - l r :sr e l l < o [ a g u n e Z n o s t r r z a j a r i r n o . ur n z u n r c t a r r . j a ,s a z n a n . i t , i, koj a .j e p-oFfi-.iarcii og i po k ret lj i v.g i^. L a i j"
:Ll.*::l
ceroKupnog:.Tf,,ao_" svakodncvnogZivota, pu.rrasvczincu izmisijanj'ui obilju """iir-
k l a j a i n c Z n t r k ' p o t r r . s r r h - s / r i ' cti t, t, t t t r i . <L.i l . o t " ' n o \ ' ( , s L . n c l l c 1 i .'niieob.- p r o v i z a c i j a ,k a k ' e r i m s k i a n r i k a ' n i k a d n i j e p o z n a v a l i .
riu;ilu su-i,
"

1-5
 ribarenje na nroru, lc,r'atka.gozba srLp-'eeu.jcnrdivljcg r,cpra i vinom poil
c i r v e c e mu a ; u m l , . g o z b n a n o b a l i s e l r l c b o r ] ri l i b o r n , z i v o t p a s t i r a i s e l i a k a ,
rad,i oclmor', r'adost i jad n-ra-]ogi.ovclia, r'oJoi,skrrhola clr.voscic,
Iloscta
gladu ' svedanim scijailiim ko]ima, r'cseli p,r'ra.taii u strosku liuirr, pa-
s t i r i p r i r r t u l i , z a m i S J j c ndi e c u c i h o j i .o s l L r . l i rj ur 1 ; 1 i . , .r,,.r l e J i t i l i r jj i q [ u 1 r . j , ,
i - rp a s t i r s k u s ' i r a h r ( s i r i n k s ) , p o g r b l j c n i s r a r t i l < o i i s c , s l a n j a j r i n a s t a p ,
pastiri koji vraca.jLL k u c l i i z g r - r b l j c n uo \ , c u , s t a l c i p a s t i r i k o i l i n i r z L rk o z c
ili zamiSl.ieno l t . r ' a n cP s n ,s e l j a r r k cl i o l , ' l i r r l i r r i t rc l e . r rr r l r k o l . . r r i r r r rrrn, l r l | . . .
kojc doje deiakc,:eiiaci lir,fi oru, slLr_re l i o j e Z : L r r . j rr_url,u c l o i s L a r g u a
berbi groZda i maslina, r.radzo''nici r,' r.L._gc,r,oiu sa'poljskint t.adnicima,
vodeniiari, pekarnicc. tolovi zr o'cc, sl-r'Lr.r.ci:olibc, lion ji, l<r.ave,kozc
i o v c e n a p a 5 i - t o . j c n c i s c r p n a r i z n i c a m o l i v z t o l c n a r - < ; i l q cl r m c t l o s t i .
P l a s t i c n av c s t i l t a i z g l c t i : r r r : t l l i r: r r r r . . t r r i st .ri' i . ; l r , r n x r nIr) r ( ) l r J i . t 2 - r r . j cnrrrur .
tiva i bogatstvom pokrcta, liao i sliliar-sltinrzai.ronimar.ritlikovanja'rcljcfa.
o s l o b a d a . i r is e t r a d i c i i c i k n f i g a u z o r : r , . . L r i i r el i i c a v a . i a ' a i n f i i i o v i h p o -
m a g a d a j c s a i l o p o s m a t r a n j c . p r - i r o d c .R c t h o d : r i e c l a nr : n o t i vl i d i n a d r r i g i ,
a svaki m:rjstorski pornoinih prcdstallia na drLrgi naiin stog gonii.a
volova.
Pri torrre. se iz lrregalijcnsliog vl'cirlellir plcuz.iirra nac'el9 stcpcnastog rc-
d a n J a , a l l u s t v r r i 1 ' r t c i n a d e n io l r s i r l c r r i en u . T u l i o . n l s I a . ] e r i s o k i s a r . k u f a g
s a p r e d s t a v o m p a s t i r a , v c l i k i _ hd i r r r c n z i j a ,s a s l i l i o v i t i n r s t u P c n a s t i mr . r : .
danjern pejsaza; prcdeo u reijefu je u raz'ovrsnirn mciiusobr-rim oclno-
s i m l s a p c j s a Z o m z i d n o g . s l i k a r s t r . a . l, i o j i s c r a l i c , t l c p o ' o ' o p o j a r l l L r j c .
l o l l l c n e s c e n c s u r a s p o r c d e r t cn a . n t ' p | a r i l i r o l r o s t a v l j c n i n r v i i u n a m a p r c -
d c l a . P o l j h r o n r i j o r n s e d o i a r a r ' . r i l u z i u n i s r i e k i S a r r ' r r ip r e d . o , i i o ' j i j e e i s t ,
sllkarski. Kada u krutg ove nirroclne ulnctnosti r.rlazt r-nitolosheieme, kao
zaspala Arijadna na Naksu, onc sc llotpr.lr{, liSavaju nritoiogije i pre-
t'araju se u idilu. Arijadna spava kco rieka pastiriia u li'pk"oj okorini
u kojoj se, l)o rcravrorn tcr;rru, odirr.elrriu vcsclc tlioiriiiisiu sccru
Tzaovc tesclc bukolikc kri lc sc Prijatria plJrlsra'a raja. To
lc urnr.rnusr
r n i l a i r a d o s t i , s k r o n r r r o s t i i b c ; : a z l r : i r o s rur .z i v a n j a u Z i v o t u i i . i t r b r r i p r . c -
l/ lna nlalom.
TF-mF o d g . o v a i ' ui . t e t r i r r h i j s k , r .I ) o r t i er l r i l r . r l t \ ' r l t u s (O. r , : r p r r . i l ; r zj e u rilr
covekakoji .jc-slodarr
. o r ) o n ) 't-i p i r i z t l c b a ' o j r r i i l i i l r . n r e v a , i k r j i ' o p c t Porfimi sarl<ofag l(onslrnce, cerke Konstantinr Veli]{og (u)nrla 351). IV vek. Visina
g a ; i g r i ' k t r i d c a l n o . t g a l i j t ' r r s k er ' ! n r ' s a u . i eT. c r i e . . r v g l i l . , r j i v i i c r r , . ' ' r ' e ; i r i . . 2,25 m,
slrlna 2.33 nr- lz crli\'{t S!clc K l r n s t a n ( : e . R l n t , V a t i k a n s k l n r u z e . l i .U p . 5 t r a n e I 9 . 9 2 .
sebi, pa n1.aka1sc ztao i Diokleci jan. Licc tlctr;rriri jskog iolcl.a rriie r.r-rziir>
u natr-rralistiihoin snrislu, r'cc .jc izraz ir:cliro,:rji'cnrti,ra iio jc ic irc;zn1-
d c 2 n o . o s u c l c - nnoa p r o p a s t . E l c g i - n a s c t a , c l i l i l i r . , ab c s p c , n r o c i r , r r t . . , , . u r . "
lr:Znocta,patoloSka pollar.'ir<.;st, nr.iretost cio lrrdila, r'zvorcnost bcz spasa dvor-sku urnctnost, z:rhvaljrrjuii tcsno.j vezi cara sa narodom, koja je od
'- to su nijansc tetrariilskih li;:ionon-rija. li.''zia!.rarje
clcIalja lica, kojc pocctka prineipeta bila kritcrijum. Ovclc je vidljiv nov zakon, koli Ce
n a v r h u n c u l ' c c z a v r e m c D c c i . j a ,p l i b i i l a v a , , c i a c l n k l a . j g . - { - r r r ioo v c r r a
'iqj c
. pt'odreti-u poznije vrcnrc. Ta.j zakon se vci ispoljava u.Dioklccijanovom
'
samo rr:pa, njegova Lrstasu jech'a viciljiv:r ci:tzrizrneclu dveju bu(otina. novom dvorskr>m ccremonijalu, a obelcZen .je persijskom no5njonr, veli-
Plastiini ob]ik iir,'i-o<l.ncgativa.Vcliltc br-r!<-r1inc ti'cba cla olrczbcdc zivot konr rasko5i i hijeratskim celemonijalom. Avgust vi5e nije priiceps koji
oblika tirnc Sto ih sanio ogruniinva j'.r. !,llir-q.rl,o-,s-Ls.lcma naboi-a na tlia- korada isprecl svog naroda i koga narod sledi,-vei je autokritor koli, r'ei
niui,.odcca sc karralima bLr:lcn.jzr vi6c r:rsccnliu.jc rro (Lo sc rasilanju.ic, za Zivota kao divtrs i prcdstavnik svo.je dinastije i bogova-zaStitnika,stoji
kanali ostaju. isti.onalivi jc sv.dic-rltanaii:r,.r..,alc-, a cla ni jc ni'r.raj- naspram svojih naroda, i pred kojim'svi treba da paiaju na kolena. Tri-
.kako.ih
manje posredovalo iznrcdu ovih braz:clai rrzclignutih mcst:L povr.iiirc. bca i dijadema,,brokat i zlato njegove odecc, kao ilvetiamblenri nlcgove
S clruge stralte, aristokratski sistcur te trarhil-c' r-lops:;isiisi,ipr clrgqai:liit nloii, vlc iine cla je njegov zenial'jski lik neitvarno u.r'elidani da zihteva

l(.
41

Iir'ijci 1'rtrarhi sx liliovilra caravrr DiolilPci.iallo. N{illisinli.i.llr'r
cijri T. tliora. o)io 3{)0 qod. Forfir'
llarlia
1ri\in! I -r0 Dr' \farlccija,
t,'i stranu l!.
(
l)otdiDjavanje. Cal t,liino ili u svojin'r pt-rltrcrinra) ni.jc viSe iovek, ncgcr
zastupnik jcclrre vi:'e sile i predstavnik snagc delotvornc sveop5te carskc
rroii. Kao Sto .je na Galerijevom trijumfalnom lukr-r u Solunu prikazan
takav car kako stoluje ne sanro mcdu svoiom clvorskom pratnjorn, r'ec
i medu svojim boianskim snagama i vrlinarna, koie jc personifikovala
urnetnost, tako sada prestolna slika nije samo prikazivanje samog cerc-
rnonijala, vei slika koja podseia i slika koia traZi pobolnost. Ona nije
s a m o o d r a z s t v a r n o s t i , u e g o s c , p o m o c u p c r s o n i f i k a c i j a i a l e g t - ' r i j a ,u z . -
diZe u vi5u duhovnu sfcru. Purpur je uvck igrao izvesnu ulogu u cercnro-
nijalu kao i u izracli carsl<e statuc i carskih sarkofaga, a od sada postaje
iskljudivi i jeclini simbol autokr:atora. Tek tctrarhijska trmetnost pravi
od porfira car"ski sar-i(ofag sa predstavom borbe, koji se pogre5no na-
z-iva Jeleninim sarliofagom. U njegovoj ti'adiciii je i porfirni sarkofag
Korstancc, lioji jc clanas u Vatikanskom muze.ju smiSljeno posta\/l ierl
nasprarn 11.,j99:,l.!tlgfag mauzoleja car-skc kieri, i
$on91a:rce.potide..iz
u n l c s t o r a t r r i i ' l c i l rt ( , m r p o k a z u j c m o c n c v r e Z e e v h a r i s t i i n o g d o k o t a i j a -
_glrje koje se Zrtvu.ie. Posle se od konstantinskog do justinijanskog vre-
nrena nc prekida lanac ovih carskih porfirnih sarkofaga. Mnogi stojc
clanas anonimni u dvoriStu Nacionalnog muzeia u Istambulu, a nekada
su pohrarrjivali tclo cara ili caricc. Ovi tetrarhijslia tradicija dopirc dcr
porfirnih grobova Fricirilra II i njegove supruge Konstance, koji se nalazc
u katedrali u Palcrmu.
I portreti tc{rarhe su pravl.icni od porfira. Obe sadnvane grllpe, ona u T!\E
Yatikanu-j-.ola..na-,f;isadi Svctog.Marka u Vcneciji, razlikovanjem oba
auglrsta od oba ccz.al-ai icdinstvom bratskog zagrljaja, kao i izdvoje-
no5iu liudskih crta u liziononriji lica, kojc je postignuto gladanjem gor-
nje povrSine, olidar,aju nadelo tetrarhi.lskog oblika drZave, u konre in-
stituciia stoii iznad litnosti, a.sistem iznad istoriie, dok je rrrSenjc duii-
nosti iznad dovedncrsti.
Sa time se slaZe i dinjenica da je tctrarhijska monarhija, suprotno od
vremena vojnidkih careva, iziskivala novo monumentalno gradevinarstlo.
Spomenici sa str-rbovirnai trijumfalni lukovi postaju opet znaci carslic
moii, u Rimu kao i u Splitu. Nastali su monumentalni r-rnutradnji plo-
stori carskih mauzoleja, ali pre svega t4ibqnillne bazilike i bazilike za
prijem, sa kasetirarrim svodovima i visokim kupolama, monumentalnc
palate, kao u Splitu, i reprezentativne seoske vile, kao u Pjaca Armerjna.
Veliko delo tetrarhijske urnetnosti ne sastoji sc u -zidanju hramova, iije
je veliko doba konadno pro5lo, vei u izgraclivanju carskih unutraSnjih
odija. To je zahtevalo rencsansu grikcg i starorimsl<og oblikovanja pro-
stora..Ponovo se pojavljuju tri vc.like vrste stubova- iSc pg_q-t4jupor,'od
f
obnavljanju monumentalne plastike, a mermerna inkrustacija i ra5d1a-
njivanje u kasete pono\/o su obavezni. U Solunu kao i u Maloj Aziji, tr
Rimu kao i u Africi, iz osnova se obnar'lja visoki stil monumentalnog
arhitektonskog slikarstva, koji je uSao u istori.ju umetnosti kao drugi
pompeja]rsll-*il-,i to qrrvi plrt po haclrlianskom i severijanskonl uzorll
Konstantin Veliki ie nastavio ovaj pravac i posle bitke na Milvijskorn
mostu. Za tri rreka carsko-l-rliiianslic vlacla.iuic umetnosti, koja sc naj-
bolje oznadava kao lton.stzrntinsliocloba, ola vcza jzmeclu carslto.g dtor-
19
 '+
\ k o g c c r e n l o r r i j a l li Lu R l ' s k r ' l l l o n u m e r r t l r l r u) cn r e t n o s l ip o s t a l a j c r r s r t '
veioj meri obavezna, a svi-rl(aintpcri.jalna unletnost Zztpacla- i umetnost
Karolinga, Otona i Staufa - nadot'czu.jc se na ovaj zakon carskc unret-
Irosti, tako da ie svaka rertot:utio itttpcrii doncla s:r soborl i rcncsansrr
ovih imperijalnih zakona trmctnosti. U tome i leZi ."'cliki zrladaj tetrar-
hiiske dvorske umetnosti, u kojo.j sc unutar svetske umctnosti Rima po
. prvi put proZimaju Istol< i Zapad na naiviicm nivoll.
f J n t e t n o s t t e t r a r h i j e , o n a k v a k a k v a s c n a m a p o k a z r -j rc , n t o Z c s c l r r z r r n r c t i
samo iz njenih suprotnosti. Plglp-i!dVpfsk"a-j--narorL:.a--u111e.tnost,a obc
-srrrazdr.'ojenesvetbvima. Alitiva;arodni rrm.'tn<rstdopiri: i iriaclionicc
dvora. Konsole koje su neliacl plipadale arhitektonsko.j plastici M:rkscn-
cijete bazilike na iimskom l'orirmu, a u X veku sr-rupotrebljene zi Kic-
sccncijevu kuir-r (Casa di Pilato), radili su kamcnorcsci obudeni za ytla-
stiku sarkofaga. Par Amora i Psihe na iednoi takvo.j konsoli, u izrezu
i stilu kao da je iskodio sa boine strane sarkofaga sa prcdstavom Amora
i Psihe, da bi u letu izvr5io svo.ju apoteozu na cai:skoj grader,ini. Ne moZe.
da zacudi, pored jakog utica.ja tetrarhijske umetnosti na umetnost ItriS-
ianskog razdoblja, da je hriSiansha umetnost, koja nastaje, u ovom \rre-
menu kadal(311) Licir-rije izdaje svoj edilit rr toleranciji hriSiana, izvrSila
svoJ stvarnr prodor Ka otvorenom razvolu.

Na3a pcriodizacija unrctnosti IIl lcka or-r'rogtrcu.jcr nan'r cla traZiuto trorc-
n s. ,k c r r t n e t n o s t i , h a t - ri u t l eo p et I r - \ . l i o n \ l t r l l l i r , . k i h . - . r . . rr er ec : i i
J i l p l-t r. i.i c. -a_
poznc anTike u njenom na-Stankr.r. Kao ptrtpuno izgrailcna drZavna untet-
l-lost ona se razvila 1ck od Konstantin:r Vcliltos. Sudeci DO clanaSniinl
materijalnim nalazima, hri5ianska Lrmetnost niji postc-,jaian pr.,,zrdva
vcka princip.ata. -Iekp4_[Ia1-rl ! r'cka na]azc s_9p_r_r,1-pocr:ci-,u-grq!ni-
_._p+el!e!yt.Lt I.b i-
U d s t l c I p r o t z t l a z e ,o l t s a m o g p o c c t k a , s t s \ . l n t d r L r g a n i r ' r i l : r i starroviita
za I'anu istoriju hriSianske Llmctnosti. Niti ona ima svoi zacetak r-rolivi-
rima politidkog ili pri.r'rednog Zivota, niti u okvirima kulta boeova ili
r,ladara. Ona ne nastaje ni pod primatom arhitckture, r'ec je unretnost
g r o b a i i m a s v o j u p o l a z n u t a d k r r r , rp o c l z c m n i n rk r r r k c r m l r e r n a j c c l n c p l t - r -
go-njene religiozne zajednice; stoga ie u svojo.j suStini gotovo paraclt>k-
salan preokret svega onog Sto ie Grk ili Rimlianin pocirazumevao pod
urnetnoiiu. Ars christiard u svoiim podecima ne poznaie :rrhitel<tlrr.tr.
Ono Sto je od prekonstantinskihbdai'a zasluZivalo da troii jrrr" hri5can-
ske kapele tako je neznatno po kolidini i vreclnosti cla se iz toga nilta
ne moZe zakljuditi za istoriju umetnosti. U prva dva velta hriSiani su se
verovatno sastajali u odajama, koje su imuini ji dlanovi bratstva stavljali
na raspoiaganje u svo.jim kuiarna, na isti naiin kao i tr praza.jcdnici u
Jerusalimu; hleb se lomio u liuiama tu i tamo; na talivirn sastancirna
se delilo sve Sto se imalo i sr.c ie bilo zaicdnidko.
Tamo gde su u pogranidnim borivi5tima rimske voiskc. porcd zvanidnog
kulta cara morale da pcstoje i zaviiajne reli-uijc, novopitaqorejske scktct
jevrejski kult i Mitrin kult vojnika - uslccl .iako izntclane socioloSkcr
s t r l r k t u r e - i n j i h o v i k u l t o v i i k u l t n c o c l a j c ,t u . j c h r i i d a r r s k a k a p c l a v l l r - - I\r vrk. Porlir- Ravcila, ,\rlriefisliopski nruzt'j. Dcsno:
s k r o m n o g i z g l e c l a ,n r c r l u l - r t ' b l c i s l ' i n ri 1 . , ' r ' s i . j s i i i rvrcrl i l < i m l c l i g i j a i n a , l i o i c veli. Muzej u lif('su (Ip. stranu 1?

T"^^;\^y
-) lA

su razvijale monulrlentalnu ikonografiju. Jedna takva oda.ja,oskudno <-rp-
remljena i na najprimitivniji nadin islikana, nalazi se u kuii vavilonskog
t. ije postojala uijcdna Plckonstan-
. tinska crktena graclcvjna kojabi mog-la tia postanc vrclo lrriSdanskog sii
ji karst','a, akamoli plastike. Grobna umctnost hri5iana ima svol'e korene
I u onim poznoantidkim oblastima simbola koji svedode o novom viclu
smrti. Dok ie mit na sarkofazima II veka potvlilivart smrt l<ao i.elez,ni
fi
zakon svega postojanja, na mitoloskim sarkofazima III vcka nastaje iko-
J
I nografija smrti, koja ne obelelava zavrSciak nego pitanje i pozivlMarko
Aurelije u svojim samorazmatlanjima vicli Zivot sa tadke smrti. Polazeii
od smrti, on zahteva duZnost. No njcgova pitanja se nc zaustavljaju pred
smriu, vei se dotidu i onih stvari koje su posle toga. Posle njegove smrti,
simbolika smrti postaje stvaraladko nadelo u nadgrobnoj umetnosti. Na
{i-onisijskim sarkofazima se, kao ranije u vili Item kod Pompcja, r.niste-
posraianj a bogom, .ibi avliui?ftro m i muzi kom. X4i sta-
rii a*Eesrnrrnosrt-f
gogija,sada,LrIII veku,postajealegoritnaa istovremenobudi veru.Pra-
vi mistagog je smrt, koja jedino moZe da oslobodi du5u iz syntplegma
rnaterije, i da je uvecle u besmrtnost. Pokojnik, koji je u svojoj kultnoj
zajednici kroz mnoge ekstaze alegoridno doZiveo svoje postajanje bogom,
postao je i u smrti bog, i prikazuje se na svom sarkofagll srodnicima Lr
svojoj boZanskoj egzistenciji kao Dionisl Lik ovog Dionisa je portret rrr-
zovoljnog gradanina, i odraZava zemaljsku telesnost ljudi, koja .le pod-
loZna smrti. Celokupna dionisijska kompoziciia prikazr.rje boZansku eg-
zistenciju du5e, podev od trenutka njenog napu5tanja tela.
Tamo gde je ranije na sarkofazima sa Nerejidama predstavljana glava
Okeana koji izranja iz talasa, sada se in\ago clipeala uznosi iznad ele-
nrenata u agdo(ls. To je cnaj isti preobraZai, koii doZivljavaju i mitovi
sa prikazivanjem neke otmice. Ova sada postaje znak otrgnuia duSe na
onaj svet: Prozerpina, Leukipide, Ganimed. Iza toga se l<rije duh novo-
pitagorejstva, koje se iskazuie u podzemnoi bazilici ispred Porta Maclore
n Rimu vei u I veku. Svi simboli duSe, koia je otrgnuta na onaj svct,
zatvoreni su u ovaj kultni prostor, a protumadeni su i rraglaieni kon.rp<-r-
zicijom u apsidi: Safo je ovde slil<a duie, nien skok sa leuhadske stene
predstavlja sliku smrti, u kojoj se du5a oslobada svih, od Erosa roclenih
strasti, te se kao disti zrak vraia u svoju pradonovinu. Orfej postaje
onaj koji usrecuje Lr carstvu Elisejsl<ih pol ja. Plutou odvodi Prozclpintr
prvo pred sud, i samo dobri prolazekroz vrata u raj. U jcdnoj grobnici
katakonlLe Vibija, na slici suda ie, porcd umrlc ienc koja stoji pred
.#'"
svojlm boZanskim sudijama, predstavljena i Alkesta, potpuno van dra-
matskih dogadaja, kao sirnbolidna figura. Zena (e biti puStenau raj, jer
je dobra kao i sama Alkesta.Ona ovde niie viSemitska figura vei za5tit-
hica dobre du5e, koju sada bontts angelui uzima za rukul odvodlu raj.
Poreklo hriSianske umetnosti treba traZiti u ovim novim idejama.fDaljim
ispitivanjem postaje jasno da u katakombama najpre nastaje zidno sli-
karstvo kome, podev od poznoseverijskogvremena, oklevajuii skrivcno
sledi hri5danskaskulptura na sarkofazima.Naistarije freske u katakom-
bama u flavijevskoj galeriji D-o-rnU{e,u obema grobnicama Lucinine ka-
taliornbe, .t rakra.neritalniia fapElami i u papskom klugu u-Sr,eioi'ii'Ka-
)
listu, slikanesu u tzv. crveno-zelenom
-mnu5tvom linearnom stilu, koji je potkrepljen ' _
datovanih kuia i grobnih odaja, u vreme izmedu ,tO. 259<t=-
godine.Isti stil kao i najstariie katakombepokazuju: jedna bogata rim-
ska vila ispod Svctog Sebastijana,grobne oda.jeAurelije na Viale Man-
jo rri_sa sv i n oli6TEZlnnl-jcffi g f1a-mrslffi t;a;i'e j fR; ka t ak o mb a To d
E4t,cialda!ini, dilovi iredagogijumana Palarintr,jedna vojniika krdma
l. ). .e. _ K p_ _o_ c l S v e t i m S c b a s t i i a n o mk a o i . u
a p i t o l u , s r o b o v i I n o k. .e, - r- ,r-t- i- i- c; >v_ Ta_c_ a
r-__-_-..t
l l l v c K u o o z l o a n r . ( i c l o v r u q r o D n l c l l 1 . l o ( l l t al l e r m a -
Otlj stil je sesvirn jcdinstv-:n ir rimskoj istoriji umetnosti. On iz.umile
jo5 pre Galijenove smrti, iako su njegove tendencije (narodito u eklek-
tidnim kompozicijama tavanica) nastavilc da Zive do u IV vek. Vci u
tctrarhijsko vreme smenjuje cn,eno-zeleni lincarni stil sa belom osnovom
teSko arl.ritektonsko slikarstvo.'*
Gledajuii unazad, moZe se izvrSiti ogranidavanjs 6d*a,nfoninskog olpa-_
@ogstila.Crveno.ZutiarhitektonskistilKomodo.
Vog vremena pojavljuje se na iedntit'tJsdinom mestu u zidnom slikar-
stvu hriSianskih grobnica: na podzcmnim, izduZenim plodicama od opeka,
ispod poda bazilike Muienika u Noli (Cimitile), gde sa crvene i plave
osnove blistaju, u stiiu antoninskog iluzionizma,-mealusobno povezanc TB(
scene Adama i Eve u raju, kao i scene iz trilogije o Jonib frror
Dekorativni sistem crveno-zelenog linearnog stila ne sleili neposredno
clve.no-Zutom arhitektonskom stilu iz poznog vremena Antonina. Njega
Eak-Sia-Ti3e predodava severi.ianski dekoratiini sistem sa c4r-qqo--p[i"uiim
prugqpa na.beloj osnovi, koji nalazimo u grobnim odajaini-Qk,Etj: i
ior6dice Polemanti, a u naro-dito lepom na-inu i u nedavno oiklivenrm
odajama-sverijske Lateranske palate. Sistem ie disto geometrijski: kva-
drati, rombovi, l<rug6v1l m an dbFlElT-brnamentika postaj e apstraktno-geo-
metrijska: z-upci, Iinije. Nasuprot tome napusta se antidka ornameniika
(kytrntion). Geomctrijsl<isistem polja sada vi5e ne raSdlaniuie povr5ine
i ne stvara strr,rktr-rm; nestaje piavougaonost dekora; slm"etil.li uop5te
nije vi5e princip, a asimetrija se desto s!'esno naglaiava. Princip prt.ga
se sprorrodi na taj nadin 3to glavnu crvenu prugu naideSie prate dve
leLcnc jlr-plarq-li.,tii". votiui si u geometrijsliim"poljima razbacuju po
belom zidu. Ova umetnost ne poznaie ni zatvorenu zidnu sliku, niti uokvi.
renu sliku za gledanje. Kroz r:asutoit motiva smanjuje se njihovo bogat-
stvo na leteie Erote i genije, igradice i druge pojedinadne figure; pored
toga se kao rasuti motivi javliaju i polegale ovce, delfini u skoku, kan-
taroi sa_plodovima, cvetne iaiice, maske, simboli godiSnjih doba, ptice.
Nadin slikanja je uvek samo povrdno naznaden. Ali i ovi rasuti motivi se
i dalje svode; cveie postajc sve apstraktnijc i najzad ga zamcnjuje geo.
metrijska apstrakcij a.
Ovai stil u
Ovaj ukra5avania
anja vrSi presudni preokret ka siikarstvu prostorija u
rripadaiurnairaniie
III veku, kome pripadajur hriSiansl<efreske
najranije ltri5iansl<e freske u katakombama.
kaiakombama
Ravnomerno5iu pruga se negira struktura z-ida,napu5ta
ktura z-ida, napu5ta se
se tradicionalna
tradicionalna
podela u zone,vi5e se ne obeleZavasmenjivanje friza i sokla, a uklapa-
njem tavanice u sistcm zidnih poija izbrisarra je raziika izmedu zidova
i tavanice. U Rimu se nije rnoglb naci slikarstvb u katakombama ovoga
stila, ali se ono nalazi u slikarstvu tavanice pn'e Januariieve katakombe
79

-f:=N_gp_g!iu, koja po prugastom ukrasu i rasutim motivima odgovara se-
veriiskim stilskim nadelima. Medu rasutim motivima ove tavanice nema
ni jednog hri5ianskog motiva. Stil naistarijih katakon-rbi Rima stvara se
tek u sledeioj generaciji razblaiivanjern pruga i svoclenjem palete na
komplementarne boje, crvenu i zelenu, kao i uvodenjem isprekidanih
sporednih linija. Zamagljivanjem strukture nastaju sada odaje bez z)do-
r a i b c z t a v a n i c n .C n ' c n a g l a v n a r n r c Z a l i n i j a . j c a s i r u c t r i i n a . U n j o j s e
nalazc u ncprcgl-:clnom obilju zclcne sporcdnc liniie: cr:tc, polukrugovi,
taike, trouglovi, ronbo.,'i, pravougaonici, kao i svi mogrrii gcometrijski
o b l i c i , i c c l v a k o i i s l i d a n d r u g o m p a i b e z . v i d l j i v i h n a m c t a r t j a o b l i k : r . O v aj
s t i l n i j e o g r a n i d e n n a k u l t n c p r o s t o r i . j e ,r - r i t i . j cz a n . j i l r p r o n e r l c n . O n . j e
iak, 5ta vi5e, tvorevina gcncracije koja ie pred unrctnost postavilur zacla-
tak da, naspram slomljcnog iovcianstva, prikale rai.
Ako se baci pogled na motive najstarijil"r hriSianskih katakombi, onda
najpre pada u odi jedna velika grupa, l<oja pokazuje da se u katakot.t.r-
bama ponovo javlja iitav svet rimskil'r rasutih rnotiva: od jednostavne
crte do goluba u lctu, od apstraktnog cvcta do Sarcnc girlande i od ap-
straktnih morskih dudovi5ta do idiiidnih mrtvih prirocla sa Zivotinjama.
O v a v e d r a i d i l i d n o s t i a r e n o g s v e t a b i l i a k a i l i Z i r " o t i n j a . i ez a i e d n i d k a c r t a
svih prostorija l<ojc su oslikane izmedr-r220. i 250. godinc. Vcdrina zavisi
n a j z a d i o d k o m b i n a c i j c t r i j u b o i a ( g n o l q l z q l c r r o - h c l t - , )k,c , l i n r a n c d o s t a j c
-piica,
sve negativno i tc5ko. Na beloi osnovi lebdi srEf zivotinje igcniji
kao u bezgranidnom nebeskom prostoruJ.
Mcclu ovim motivima nalaze se najstarije hriSianske sccne: Hristovo kr-
Stenje u Jordanu, pecad sa piscictLli Christi, Mojsijevo dudo sa izvorom
u pustinji, bolesnik od kostobolje koji nosi kuii svoj krevet, Vaskresen.ir'
Lazara; Avramova Zrtva, evharistidki obed u raznim varijantama, obcd
Sedmorice za stolom u obliku sigme, obed koji predstavlja obed blaZenih
u raju, oranti u evharistidkom pokretu; ciklus spasavanja Jonc koji je
prvo baden u more, zatim ga je kit povratio te se spasao, ili koji spava
snom pravednika u hladu pod tikvama; uvek sc nanovo predstavlja i Da-
nilo u jami sa lavovima.
Ovo boeatstvo motiva na zidovima svetih kapela i na zidovin-rau Lucini-
nim grobnicama uzeto je iz Biblije, ali je pome5ano sa ostalim rasutim
rnotivima i pojcdinadnim figurama. Grobari se predstavljaju na svojim
radnim mes[ima, a mecJu scenama iz Bibliie sede ili stoje filozofi. Biblij-
ske predstave imaju dakle idilidan karaktcr i govore .iczikom ostalih ra-
sutih scena i mrtve prirode. Nigde se u ovim na.istariiinl katakombama
ne pojavljuje op5irna ilr-rstracija Biblije ili uokvircna slika.
Sve kompozicije su svedene na najkraiu formulu. Tu pored stele stcji
dovck sa Staporn - to ie Mojsije. Tu negde trdi iovek sa postcljcrm na
pleiima - tb je bolesnik od kostobolje. Onamo odcvetr dovek _pomaZe
nagom mladicu ili deiaku da izadc iz vodc - to jc Hristovo l<rStcnjc
i l i - k r S t e n j c n e l i o g h r i S i a n i u a . T u i z m c d u g o l r , r b o v au l c t t r l c 2 i n n g s p a v a c
pod zelenim venjakom, kon.re duge tikve r-rlazeLt Lrsta - to je sPascnl
iona. Formulacij'e imaju konciznost mrtve prirodc; one deh"riu kao lo-
z-inke diii smisao neDrosveieni tek treba da odgot.retnu.
Simptoriratidni krajnii primer ovog nacina koinponovanja je predstarva
I
evharistiike mrt'r'c prirode u !ucdnoj_g;o.b-Li-c,L- tc.rje kotarica za hlcb
sa r.r-rrljomod vina, koja se nalazi na leclirna zclcnc ribc. Motiv nc prcd-
stavlja prosto skraicnje bibliiske pride o hranjenju pet hiljada ljudi hlc-
bom i ribama. Sta viSe, hlcb i vino prikazuju Hristovo telo i krv, a riba,
Sto nosi oba lcka za besmrtr-rost, zastulla ime logos-a: Isus Hristos, sin
Bolji, Spasilac.[i takvim simbo]itninr mrtvim prirodarra, koje su isto-
\ r r c m c n o t a j n i g o l o r z n u c i r n a ,n a l a z i s c s u p r o t n i p o l n : r r a t i r , n o ju m c t n < , r s t i
i l u s t r o v u n j a k n j i g a i l i i s t o r i . j s k o gr c l j e f a . r
N e d a v n o s u o t k r i v c n c c , r ' a k v eb i b l i i s k e s c e n c u R i m u , t r k a t a k o n r b i n a
Via Latirra. Onc svc pripldajr,r najranije srcclini IV veka. Njihovo obiijc
3td-rri-tltr inra.sc,rr,rrc sccnc rnora da in"ra.juisto tako dulru tradicijtr kao
i i h - r s t r a c i j eK v c c l l i n i r u t ' i l i c I- t a l c s k r a j a I V v c k a i l i c i k l u s s c c n a u n a o s l r
S a n t a \ l a l i . j f N 4 a d i c j r c T L i - R i m uN. a d v a m e s t a s c u R i m u m o g u b a r n a -
s l u t i t i t a l i v i c i l i l r - r s is l i k a , k o j i u k a z u . j u n a p o s t o j a n j e n a r a t i v n o g b i b l i . j -
s k o g c i k l r - r - . au k o n t i n u i r a n o n r s t i l u . O b a s p o m e r - r i k as u i s t i n a p u n a u e -
--rinrskiIr r:lcrrcnula.
T ' o s u , s . j c d n cs t r a n c , s c c n c b o g a t e l i g u l a n r a u t z \ . g n o s t i c k o j k a t a k o n r b i
S,a
s' " t- a _ -g- p
' - 'vJ l" j" e n l i k D o 6 i o rstira ko.ii se vraca stadu sa izgubljenom ovcom, a
r'--__-
isprcd njcga istr6avaiu dva suscda sa isprr-rZenimrukama da bt iz.razila
svojr-Lraclost z-bog sperseneovce. Nasuprot ovo.j slici predstavljeno jc- i'u-
clotvorno hran.icnic pet l-riljada ljudi na Genezaretskom .iezeru. Olcle ic
stari r-r-rotivobcda blaZcnih za stolom u obliku sigme upotr"ebljen kao
umctniik:r osnova za kompoziciju biblijske pride o dudu: pet takvih str-r-
lova je poreclano .jcdan iznad drugog i oni ukazuju na masu ljudi kr-rja
sc ulogorila u zelcnilu oko jezera. Hristos i njegovi apostoli iciu izmedu
rcdova, stvara.iucil.rranu iblagosiljajuii ie. To su jedine dve biblijskc
kr-rjiievne kompozici.je rr slikarstvu katakombi, a istovremeno i najstarijt
bibliiske liompozici jc u hriSianskoi umetnosti r-rop5te.
Obe su moZda nastale u vreilrc kada je Origines boravio u Rimu na car-
skom dvoru. Slika sa likom Dobros pastira ima svoiu naibliZu paralelu
u slici apside malc l-rriScanskckape'ic^u Dura Europosu, kb3a ;elslikana
232. god. (verovatno od Sasanida). Jedna daleko vrsni.ja radionica isli-
kala je, zatim 245. godine Sinagogu u Dura Europosu i ona nam prula
obiljc starozavcinih ciklusa (koji se ditaju s desna na levo), da nam se
dini kao da ditamo iz samog SedmoknjiZja. Po5to su izabrane s teokrat-
skog gledi5ta i rasporeder-reLl prostoru, mora se za o\/e slike pretpostaviti,
da je postojao mnogo stariji helenistidki ciklus Biblije, koji je sredinom
III veka u Dura Europosu prevederl r-rasasanidski stil. Novozavetne sccnc
ove vrste nalazc sc na pocluZnim zidovima hriiianske kapcle: veliki mor-
ski pcjsaZ sa Hristovim hodom po m()ru. plcdstava bolesnika od ku'tu-
bolje u dve sccne, Mironosice na grobu i, verovatno, borba Davidzr sii
Goliiatonr. Iz ovog sveta biblijskih kompozicija, ni jc'dan put ne vodi u
najraniju rimsku Llmetnost katakombi. Ovdc se, ita viSc, u pojedinainoj
figuri bolesnika od kostobolje saZima cco iskaz o spasenju ljudi, a u
mrtvoj prirodi sa l.rlebom i vinon.r - ccloktrpn:r mistcri ja tajnc priieSia.
)-
 ,fo

'l'r'ilogi.ia
o Joni se takt-rclcne llloZc tirnladiti u snrislu slalozavcl.nc prlicu.
U katakombarna IV veka i na iasnim trpczanla V I'eka zaista sc ;rriia
ova istorija: ona podinje bekstvom ploroka Jonc od Jchove, nzrstavlji.ise
ukrcavanjem u ladu i udesom n3 moru, podii'anjem u hladu od tikava, cia
bi se zavr5ila ponovnom zapoveiiu Boga i predsfalom pokajnidlic bescde
L rN i n i v i . B a 5 o v a j p r i p o v e d a i - k i k o n t i n u i t c t r . r c d o s ljac l r r A n o n r s l i k a r s t v u
i i a t a k o n . r b i .T r i l o e i i a o J o n i . j c o v c l c s t : r l n a , b c z o t r z i l l r l a l i j c i z l o l c r r a
u l i z t r i i i r a s p o r e c l c n an a t r i z - i c l ak, a o p l i n r c l i ; o 2 a n r ; l i cc h r n - r es p a s c r r j e
d u S e : o d l a z a k u s r n r t ( b r c a n j c u l n o l c ) . v e : ; k l s e n . j c( i z b l c i r ' : r ; r 1 c :i )p r i . r
t t L ' l L ' r ' ni ti tl p a r n d i s o ( h l r d o d t i k a v u ) . K r r k o n . ' c l o s i t i . 'r n u l l a k v o - r r l t a z l i a -
I r j c n a H l i s t a , n e t r c b a t r - rt l a Z i t i n i l < a k l o h r i s t o i o S l t o t u m a i : c r r i c ,u L o l i k o
prc. Sto se svi starozavctui primeri ovc vrstc (Ncr.jcS , uzane, Danilo,'l'r'i
mladiia u uZarcnoj peii, Jona) literaL'noilikovno rldnosc na spasun.je
attitna t:luistituta pon'roiu Hlista, u smislu usklSnic sluZbc.
Kako su se razvijale clr,esirr-rbolidnckintkc sccnc Lr sliJralslvrr liataliornbi
moZe se zakljuditi na olino\rumotiva sozltc blaZcitih (rclritai rlrlr) ko.jLr
jc hriSianslia umetnost pleuzcla i, pocl r-rtislioni biltli.jskc priie o cucies-
n o m h r a n j e n j r - r ,p r e o b r a z i l a r - rc v l - r a r i s t i i ' k io b c r l . ' f o . i c o b c c l r - rs l o b o d n o . j
prirodi, a u Sv. Kalistu sc r-ralazir-rtesr.ro.ivczi sa figr-rronrpe(aca koji sccli.
Odgovarajuii zakonima l-asutih motiva, u na.jrerni.jer-n hri!dan-skom slik:rr-
s t v u d o l a z i d o d e t i r i s i m b o l j i n a o b l i k o i a n i a i d ej c o h r i i i a n s k o n t o b c i l r - r .
Najop5irniji oblik raoZe se slivatiti kao prcinaktr antiiliog simp<.rsioi-ra r
prcobraZaj skracenja na atiki grobnice Klodi ja I'lcrma. r\ntiiki tripot!tts
(tronoZac) doZivljava liturgijsko prcinairen.jc (u smislr-Lprct\raranja u ol-
t a r ) k a d a b i v a p o s t a v l j c n i z m c c l u o n i h l < o j i s l u i e i m o l i L c li k i ; o v n p r c c l -
s t a v a o t e l o v l i r r j e h r i S i a n s k u r - n o l i t v t rz a h v a l n o s l i ( e r r l t t r i . s t i i Lu n a i u l c n r
s l t t i s l t r ) .N o c r l u . j t r - o n o 2 a cn r o z c r l a l ) u d ( ' I ) r( ' ( l s l r r I j r ' r r i I r . ' z i k a k v e l ' i : : r rtr.
sasvim sam izmedu sedam kotarica sa hleb<.irn,tc tali<-rpostajc prc(lrneini
simbol evharistidkog obeda. Poslcclnjrr dogradn.ju i najveie nagla!avan j,-,
nalazimo onda (kao Sto ic to vccl rcden<-r)u siruirolidninr rtrrtvitn prir-o,
drmu sa liborl, lrlebonr i linorn.
U o v a k r , i r n o k v i r i m a s c p o k a z u . i ct r a n s c c c i c n t ; r l r -pr ar i r o d a r r a j s t a l i j e h r i ! -
ianske umetr.rosti, koja svoje jedinstvo iskazr-rjcidejom bcsmrtnosti, cla-
1om u Hristu. Ribar koji sedi pri evharistidkom obcch-rje lovac na liuclc;
rrjegoveribe su lrriSiani, koje vei Tertulijan obelcZava kao piscictli Chri-
sti. Zato se taj ribar rnoie povczati :;a tajnom kritenja r.r konrpozicionc.r
jeclinstvo. Tamo gde se Hristos k;:Stava u Jordantr, opet sccli ribar koji
peca ljude. On, dakle, ni u liorn sludajr.r ne oliiava liinost hriSdanslcogt-
misionara, vci tajnu postaianja hriSianinom.
Celokupni s\ret raslltih l-rri5c'anskihmotiva moic sc ob.iasniti, pola;ucdiod
misterije besmrtnosti u Hristu. I(rStcrn.jei pridc:Ic<c su objektivno jemst\/o.
N,lojsijevo drrdo sa izvoronr je zr-raiittqttn vitut: i, sleclstveno 1ome, nalazi Siikarstvo na tavanici u kubi!iLllumrl
120.40.1.tlp. clranu 2ll
sc na zidu zajedno sa obcdon'l ilibarem. Flristova iucla, lio.ja su trpacil.ji-
v o r c t k o u p o t r e b l i c n a , p r c d s t a v l j a i u v i c l l j i v c z t ) a l ( cs p a s c l r j a ( b o i c s r r i ko c l
Itcrstobolje, Latar). Starozavetne sccltc sLl'.rstvirri nasiil<anc lltolilvrr z:t i iskijudivu vczll sa iclc.jont evhari:;tije, a Ar,rar-ui I:;ak nisr-rni u kont slu-
s p a s ( D a n i l o ) i l i o b r a z a c ( p a r a d i g n ' r a l ap , r o p e c i c r t i k a ) p r - r t a I, i o . j i m i o v c k , i ' a j r r p r c d s t a v l . i er r i p r i l r t v o v a n j u s i n a , r ' e t : p o d i l t r r u k e ( k a o s v c ! t c n i k
p o i t o p o s t a n e l i r i S i a n i n , k o r a d a u v c i i t o b l z r i c n s t v ol i l o z s n r l t i l l r c h ( t r i - L r o l t a r t r ) ; t : r k o s u o n i p c t a v a r i . i a n l a c v h i L r i s t i C k cs- l i k e . S a r l a r j a n k a n a
l o g i j a o J o n i ) . A l r a m o v a 2 r t v a o z r r a r i t r vh a r i ( c u r r s k t ri t t v i r i i r n a j l s r i r r irttnanr iz-ltovala ] Ilistu lrilllst\,r'nc t'cii o vocli Livott\. LI prcclstavi pe-
.,:"\
l,ir':

/)\

cada je, za hriSiar.rc ovde sahranjcnc, zakl.jLrdenamistcrija postajanja
hri5ianinom. Ovi rasuti hriiianski rlotivi daiu transccdentalnim prosto-
rijama starijih katakon.rbi r.rjihovu nczarncnl.iivrt qualitas. Bclc o<iajq su
najde5ie detvorougaone, lebdecc prirode, a utisak njihovog Sirenja u bes'
koiadnost iatno i? slaie sa hri$ianskor.r"r simbolikom. O-yi-iimbbli izgle-
daju, na nematerijalnoj beloj-pozadini, kao da lebde ncgdc na nebu--ili
u obiacima. Kud gbd Uluai poglea vernika, svuda se zadrlaya na molitvi,
n a j c d n o . js c c r t i ,n a j c d n o i f i g t r r i, a s v i o b j a v l i u j t r s a m o . i c c l n o :b c s m r t n o s t
u H r i s t u . S t o e a s u - h r i S c i n i - i b i l i i r o n i d n o n a i i v a n i , l ' r r - o i a c io b l a k a . o d
svojih paganslih savremenika.
Kad bi oblakau podigli svoje odi ka sredini tavanice u odaji
"brojati
katakombe, videli bi centralni simbol, sr',oj,e_r'-c_1-e*naslikal. g-!1tgu. Qd
uglova zidova i njihovih sredina tede crt'eno-zeleni sistem'oSolTna ka
koncentridnim krr-rgovima ta'"'anice,koji se tako suZavaju da srednji (naj-
manji) krug izgleda oku i kao najudaljeniji. Oyaj osorzinski-sistem-taya-
nice preuzela ie hriSianska umetnost iz poznoantoninskog.vremena. Raz-
vitak ovog stila tede od tavanice kakva je ona u grobu Naze:rilivac-a,
preko ona"i<vekakva je u kolumbarijumr,r porodice F.plmalti, do sklopa
i a v a n i c a F l a v i i c v s k e s a l e r ii e u k a t a k o m b i ' D o m i c i l c . - . -
Osovinskieii.tFrii-"1rTfo-V'airla sa kvadratnirn ili kruZninr ccntroln tava-
nice, sveden je ovde na najjednostavni.ju formulu. Trapezoiclne, tanko iz-
vudene dijagonaine linije oiivljene su visokim da5icama cvetova ili bi-
ijaka sa igrajuiim Erotima, koji svi .jasno stremc Lr pravcu srcclinc ta-
vanice. U poliima za sliku,kao i u mecluprostorinra razvija se sistcm
apstraktnog 9l'eta girlandi,ptptqva, ptica i maski, koii,oclgovara rasLttim
motivima na zidovima. Umetnidka svrha ovih cvetno-clisciskih n-rotir'-a
t a v a n i c ej e s t e d a s a v s l i k a n i s l e t o v e p r o s t o r i i e d o i i t t c c l o z e n i t a , k o i i
deluje kao gornje nebo, iako je tavanica potpllno ra\/na.
U ovom zenitu lebdi, izmedu oblaka, Eros u letu. I bez ovog iluzionistid-
ko-kaligrafskog obeleZavania oblaka, mi bi - narodito kada uporedujemo
rasuti motiv sa onim iz II veka - odmah mosli da shvatimo da ie ovde
u pitanju nebo. U hadrijanskoj grobnici u Kaivano (Caivano) i u kolunr-
barijumu Polinranti u zenitno poljc jc stavlicna otca; u grobtr l[azo-nijc
o n o j e i s p u n j e n o k r i l a t i m B " S S r o l n . -Z e r r i t n a p o l j a f l a v i j c v s k e l a l e f i e
narodi to j asn o pokazuj u pr6loi-Ta-Gansccdcntilno cl isej s ko j umctnos ii.
: Ovde se uvek pojavljuje iako lebdeii Erot, koji ovaj bcsteZinski prostor
uzdiie do neba. lzraz je ovde joS uvek uop5ten, skoro ncutralan i samo
skriveno hriSianski. Najbolje je da se ovai stilski stupan.i slikarstva u
k a t a k o m b a m an a z o v ck r i n t o - h r i S i a n s k i m t
*iI.2t<"+
Izvanrednatavanicau Luiininoj grob!iqt u krugu Kalikstovih katakom-
bi, pokazujesledeii siupan]-F.iisti1-anizacije. Onale svojim bogatim ukra-
som od figura, maski, girlandi i ornamenta jo5 vrlo bliska antoninskin-r
kompozicijamana tavanicama. Vertikalno-horizontalni koordinatni si"
stem pokriven ie antidkom ornamentalnomsimbolikom: u unutra5niem
krugu su mask;, u segmentima kantaroi i cveie, u spoljnom krugu ieb-
I
deii Eroti. Geometrijski sistem je spojen girlandama i neznatno raste-
reien. Eroti pojadavajuelisijski karakter. Naglasakje na dijagonalnom
,11
s i s l e r r r r r ,l i o . j i v o r l i k a s r c d i n i . P r i r o d a i , e n j a k a i z e n i t a j c j a s n o i z r a i - c n a
pomoiu oba konccntriina kruga ponavljanjem udr,ojenc.rgkoordinatnog
s i s t c m . r u l t r u l n o m p r s l L r n u .U z e n i t a l n o r n k r u g u s c p r - c d s t a v l . j a . j c d a o nd
najizraziti.jih primcra kojc je proizvela hriSianska soteriologija, a koji
s m o v c i s r e t a l i n a Z r l v c n i r n k a p e l a m a - D a n i l o m e i J u l a v o v i m a r - rj a r n i
s m r t i . P o d i z a n j c p o g l c c l a k a n a j v i S o j s r e d i n i p r o s t o r i j e o z n a c a v a ,d a k l c ,
u grobno.j oclaji pogled na spasenje in Clrristo.
Tstinslro stvaralaiko clcl<-r, lioje proizilazi iz savlaclivanja ovakvil'r komp<.,-
z i c i j a n a t a v a n i c r , p r c c i s t a v l . j a j uo b e s i n i b o l i t n e f i g u r . . r - rr r s k i n . rt r a p c z o i d -
n i m p o l j i m a d i . j a g o n a L t o gs i s t e m a . N a c v e t n i m p o l . j i n r a , n a k o j i m a s u
lanijr-, iinar'e na istom mestu, igrali Eroti ili su se nalazili pauni ili je
nicalo vitko dn,cie, ovde lebde, naspramno postavljeni r,itka figura pa-
s t i r a , k o j i n o s i s p a s c n uo v c u n a r a m r ' n i m a ,i f i g u r a l c n e k o j a , m o l c . , i s c
na stari nadin, podiZe ruke prcma pastiru, donosiocu spasa. Odatlc vode
poreklo pastor bonus i orans. To ie vreme u kome pojavu hri5ianskih
rajskili motiva u umctniikom zanatu potvrduju Tertulijan i Kliment
Aleksanclriiski. Istovremeno, protumadena je i figura koja nosi ovcu u
grobu (lg{ja_}Ig14ga_g-Brn-ru.i u grob.noj.niSi kapele r.r,vavilonskoj kuii
u Dura,_EurefSSU. U oba sludaja u pitanju je, prcma biblijskom pore-
ilenju sa Dobrim pastirom, pastir koji donosi spas i koji sr,oju ovcu iraia
stadu. Na r.'eiini slika u katakombama izdvoiena je figura pastira-spa-
PE_cS_tr!Cg,50 r;: !3mr.:u+qBt_9j4do.
_3_.
u z o r p r e o s r a v c u o D r o g p a s r r r a n lI u U KO om m s S lIuUcCaaJJuUn l .Jl e tI rl g
Suu rr a K o a n Josslt
ula
ovcu, jer su tc figurc radene u mermeru i bronzi staiale u I'rtovima bo-
gatih r''ila R.inljana iGrka, koji su ove bukoliiske slobodne skulpturc
viie voleli oci figura bogov:r i hcroja. Formalne slidnosti, kojc proizilazc
iz Lrz,orau plirodi, nc treba cla pomutc pogled za clultovnu razliku unet-
n i d k i l - rm o t i v a P n ' i p a s t i r n o s i o v c u k a o i d r u g i , a l i i p a l i p o s t o j i r a z l i l < a
a k o n a s a r k o f a z i m a s a p r c d s t a r . a r n ag o d i S nj i l . rd o b a t a k v a f i g u r a , i z r n e d u
JcSenii Zirnc, oliiava bulioliino spokojstvo vrta punog cvCia uz zvukc
v o d e n i h o r g u l j a , i l i p a k p r e d s t a v J . j as l i k u b o Z j e g s p a s e n j a . N a t a v a n i c i
Lucinine grobnice, pastir drZi u ruci ovcu a podiZe svoiu desEiE[-rlTnaF
-stavljcnc Spasenja kao odgo."'or molitveno podignutim-rukama i-crie, po
-p_ozdia\'a
na.p.an.' n.jcga. belo, pak, kojc bog-ipasitclj obciava dc,i'ek.'
i _ ! a n j e m t r i z v r S a r r a ,p o s t a l o j e , p r e k o p t ' e d s t a v e D a u i l o v o g s p a s e n . j a ,
slika u zenitu.
ttloll:cljka 5c razviIa,iz tipa anticke_ruq!-!-eif\cr_\a salkoiazrnra su pred- 'r't
s _ l a v l j e npi o b o Z r r il j L r c l is a p o d i g n r - r t o md e s n o m F u k o m p l t ' d v r a t i m a g r o b a ?J
i l i n e k o g d r u g o g , s i m b o l a s m r t i i s i m b o l a s a r ' l a d j v a r r i ls r l r t i . T o . j , ls r e , ' !<?.
pri molitvi, stav kojim se sveStenik pribliZava bogu ili Zrtveniku. U hrii
c a n s k o j k a p c l i t r D u l a E u r . o p o s r ' ,t r i Z e n c s t o . i e ,u u s k r i r r j o j n o i i r r a g r . o b u
G o s p o d u j e m , s a p o d i g n u t i m d e s n i r n r u k a n r a u p o l o Z a j u r n o l i r r . c .V e c u
paganstvu je ovaj stav opisan kao pietas i na jednoj fresci hriScanske
grobne kapele u El Bagavatu, pored moliteljke je dopisano samo ,euclten
(molitva).
U luciniloi. erobligj _Orrurs,.predsravlja oliienje coveianstva osudenog
Ina smrt, koje ntolcii se podile ruke prcma Bogu-spasiteljukoji se pri-
f bliZava iz raja u vidu oobrog pastira. U ovomirporcdnom paiu Paitor
7S
 ,l Z

l i r r i s c a n i r r v i d i s c b e i o b l i k r r l c s c , z a . i c c i n os a s v i n r l i u d i m a , u l i k u [ , l o l i t c l i
I h c k o j a t r a Z i s p a s . o v a . i r - r r o c - l epnoi l a r i t c t n a . i s t a r i i eh r i i i a n s k c u m e r n o s r
lnroT-.cse stt-r3aopisati samo lcdinra n.jcne tcologijc, kao zirrot i snrrt, iz
gublicnost i spas, grch i rnilost.
P a s t i r i Z e n a r r n t o l i t ' , ' i s t o j c . j c c l a n p r - c n r ad r u - r o n r , k a c _S, t o n : r s p r a n r r r r
s t o j c i - i r i s t o s i i o v c i : r n s r i o , s p a s c r r . iien r t . r i i t l a . U t c , . r ns rn r i s l u g r o b p r e d
s t e v l j a p t . i e c l . r iri' ,: r r j s t a r ' ; hl el i i c a r r s k er . r m e t n o s t i ., i j a s c n e i s r a i ii a s v c c l , ,
a . u r s t v r lm o g u n : r i i P o c i z c n r l j o n ' r i u n a . j d r i b l j o j t i r n r i m r r l i h o d i j a u k a
t a k o n r b : r r n a .P l a t c r n a o ' c , u r r e t n o s t i j e c o r e i a n s t r , ' r ;k o . j c s e r r o l i p r c c
l o g g m l t o j i d o r o . s i : ; p a s .O n a ' l a < l a c l l o k l r i r n i m p r e k o n s t a n t i n s k i n r ' r . a z
clobljcm kako r-rslikarsh,r-rtakt-ri r-rDlastici.
Poreklo hri.iianskc Lunetnosti rno2ci -sc rrajbolje objasniti sa osnor,icr
s k e p t i i n o g a n t i i k o g s v e l a i z v l e r n e n a r . oj n i i k i h . a . " , ' n i p r o g o n a l . r r i ( i a n a
k o j i j c s v e r i ( e i v i ( r ' s v c s t a n s v o g n ! . z a i l r 2 i v-Dicijinr, o ps r o p a d a n i a . - K i p r i i a n ,p r i
stasa hrisiana za vremc Jrogora 1;oclca.em ttj'azio i" iu.poto
7 . c n j cp r o p a . d a r r j au s r o r r r s P i s u o . ) i n l t n o s t i ( D c t i o r t a l i t r t t c ) . o n . i c z n a c .
da se nalazi na nrievinama antiilcog sveta i, naspraln iclcje o Irrrperttrtt
R o r r t a t t t t r r tp,c . r s t a r " ij o
e .i d e j u o c a r s t r l u k o i c n i i c o d o v o s a i v c t a ( , p a r r i u t t
n o s . t t o s . t r a i l tp c u ' a d i s t u r t . c o t l . p L t t e t n L t so"n/ ._ j 9 p o z v a o - s v c i u h r i j c a n s k , .
braiu cl4, kad urrre r.rjihov sabrat, obuku b"elu sveda'u odecu i da mu
poZele dobar r,etar za njegov povratak; isto tako i da radosno pozclrave
Dobrog pasti'a J<adeprekr-robleka_opet nekog vraca kuci, a sebi ia pozele
c l a b u c l u i s t o r a k o b l z o o d v c d c n i . R e i i c l k v c n o g u i i t e l i a i z K a r . t a s r n cs r
I pravo.objas.ljenje,ci.rrpa.sror bontrs i r.,r'arrs-prcd-stavljajlstolcr-nc
fr.asim
J' cgaon,s" K l r z K o J l n s c o b J a s n J a v ac e l o k u p n o j e d i n s t v o p r e k o n s t a n t i n s k o g h r i (
oe sllKarstva.
o b j e k t i v n i s i m b o l j e s t e p a s t i r l < o j i d o n o s i s p a s .o n j c u ' a j s r a r i . i o j u m e t
n o s t i k a t a k o m b i o d r e c l e n d a s e p r e d s t a v lj a s a m o n a t a v a n i c i . R i z n o r r s n
biblijski primcri. spasenja uzdi2u se, rakoreci,.od zidoia i.. ouol rigui
u zenitu,.u kojoj sc krije sam Hristos. Spasitelj u zenitlr - to ie temz
stropnih. kompozicija u vrcn-ienu izmeclu 220. i 250. god., r'remenJpr,,.ro.,
llapona i odluka. u z'rreroi.kapeli u sr'. Kalistu s"tojiSpasitelj izmedr
detiri simbola. spascnja,..od kujih jos mi-err jasno"r:aspoz'rafi e'hari
stidni simbol i Jona, koji spar';r u hlahu 99
od trrava.
Na jedno.i nc5to ltoztiije islikanoj tavanici u Lucininoj grobnici i na ra
u,tzr'. odaji p a s r i r a u k a t a k o n r b i D o m i c i l e s p r o r . o c l e r jrt
);?.1i.i ,Dc,brog
d r J a g o r a l n i . o s o ' i r i s l < is i s t c n r j o S d o s l c d n i j e i s h e m a t s k i i e . I c i r d -espl o t i s a l
i*,-{l .sredini,.polazeii od ictiri umcrka u rrglovima,'koli su
:; smisla punc
': ispunjcni motivom lc-tccilr golubora s.a [ranorn rnas"lincu kljr-rnu
9- u d o v o g s t c c i S t az e m l j c i n c b a t c k u d i j a g o n a l n e r i n i j c , u o b l i k u m a n i o r l t
l trapcza, Ka ncbcskom krugu tr zenitu, prolazeci kroz konccntricnc kru
Slil{arstvona tavaDiciu ,Odajj Dobrogpastjr.r"u Cedr,:teriium
ur"r,,rrrl g o v e ' .u . z e n i t u s e k a o j c d i n a . h r i ( c a n s k a - f i g u r a n a t a v a n i c i n a l a z i p a s t i r
.liT.r"J. - s p a s i t e il , u s r e d g o l u b _ o v a ' l e t u , r ' i t k o g
"Tj:lil d-neca, cveia, gir.landi i mrt.'r
p r l r o d e s a p t r c a n r a ,o d v o j e n k r t r i n o m I i n i j o n r o d s v c g a s f t l j c o k o i i s p c _ r c
bortLts i Orarts, liriScanslia umL.l"nostoblikuje idc.ju ltovratli.a duic r-rraj rrjcga' Nasuprot neogranidenosti zidnog ukrasa stoji" slobo"cinu,otuo..n,
uz po.moi Hrista, naslrprot paganskim prcdstarranra Elisijuma i Dionisa r Ja_sngstruktLlra tavanlce, lioja sc p'cnra gore zaivara . lznad mnoStr,;
i graelanskim apoteozama, u oitroi sgprotnosti sa lrort.roaritidkom iclejom simbola spasenja, koji olii'avajn ]'til.lidosttufru moritvu eo',,"cot.rri* ., n.
postajanja bogonr. Antidki dovek vidi sebe i oblikLrie se u liku boea, ali v o l l r , s t o l t , z a t v o r c n s a s v i h s t r a l t a l < ^ r ' t i n r l i n i j a m a , B o ; 1S p a s i t c l i , i s t o

i0
1,1
 t5

vremeno sredir-rai vrl-r, jedan izttad raznolikosti, kao .iemac besmrtnosti kod kojih je poieo period hristijanizacije, postaju nosioci razvitka:fkade
ji on jedini spasava.
s v e t a k o -slikardtvu sa suprotstavljenim poprsjima lavova, iii parom lavova koji razdiru ulov-
U ovom se odeva trlit pravog-tlrfeja. Pevad Eii-
Bog Spasiteli-kaiakombe ljenu-.divljad,. kao iasarkofazi sa filozofima, koji su u doba.Galijena_za-
siiuma iioil u zeniiu-tavanicc kao^i Dobrl pastir. Klasidna menili temu lova na lavove.
rriretnost Grka saduvala je spomen na njega u elcgijskom reljcfu sa tri Lav kao donosilac smrti izraiava, kao ni jedan drugi simbol, duh umet-
figure, u predstavi njeggvog tragidnog rastanka sa Euridikom ,4,Uj\9!9- nosti ovog doba, strasnom, razornom fizionomijom svog mocnog lika.
giafija oife.la
grafiia kod starih hilscana
Orfeia kodpt"arlh ne nadovezuie se na ovaj,
hri5iana ne-nadovezuie ovaj, u'ivrip-idbT,-
u cvrrpiclolr- Od kaneidvanih kada, u dijoj strukturi i lavljim poprsjiria sa alkima u
iRb6-s ;;tii pl66;;it-lu anti dkom sn isIu dovcdan lit, ustima moZe joS da se prepozna kao uzor kaca za muljanje groLd.a, na-
"q.S-lgleggy93ry
za lik boZanskog-pevata, i,ija muzika . oko .njega ol<uplii31G-Ziioti-EiE staje u poznoantoninskoj i severijskoj eposi dionisijski sarkofag velikih
sveta.ukroiuje
sveta,
sveta, ukrocuie
ukroiuje ihl
ih
ih i pretvzlra
pretvurra
pretvzlra u miroliubiv
miroliubiv skup.
skup
skup. razmera, koji izmedr"rgigantskih boinih lavljih glava prikazuje dionisij-
Istinski Orfei iz najstarijeg hriSianskog slikarstva i plastikc sarkofaga ske misterije. Ovim zverinjim glavama u III veku izrasta.iu tela, te sada
n e s a k u p l ji a o k o s e b e d i v l ji e z v e r i ; 2 Z i v o t i n i a k r a fi n j c g o v i l ' r n o g ut t jjee s a m o lavovi drZc mcclu svojim kandZama divljad u begu, gaielu, divokozu,
ovca. iei iamo u takvom pravom Orfeir-r moZe da se uoblidi Hristos. Kli- konja ili me dveda. U izraz.u ovakvih lavova sve vi5e i vi5e se oliiava neo-

t
n-rent Aleksandrijski, odmah na poietku svojih opomena paganima, na-
ziva Hrista istinitim Orfejem, koji ne sakuplja i ne ukroiujc divlje zveri,
vei pretvara lavove Ll ovce, a gordi l.judski rod pretvara u poniznc pred
Svemoguiim dije carstvo nije od ovoga sveta. Tako Hristos postaje plavi
t Orfei i sa zcnita neba poziva u Zivot mrtvo dovedanstvo.
Najranija hriSianska unretnost, dok je .io3 bila podzemni pokret, iz.r'rSava
i t r e c u v e i i k u p r o m e n u . O n a s t v a n r s l i k u N e p q b c ' d i v r t gs u n c a / s o 1 i r t l i c '
t r r s ) .U s r c d p c r s i j s k i h r c l i g i j a s v e t l a , o m i l i e n i T rL b i l T 6 f , o n a t a l i m s k c v o j -
skc, i usred kuita sunca - konte su bili naklonjcni rimski carcvi na taj
, r': nadin Sto su na svoiim novcima nosili zrakastu krunu i podizali hramove
bogu su.ncu - nastala jc, pocev 9d fg51{la.ngggjpplSCel+s0i,,ideja
prema kojo.j pravi bog svetJa niie ni pei'sffii-bog
kolje bika, niti rimski car sunca, vei Hristos, Nepobedivo sunce, so/ llt-
-r.2r
>\ stitiae. Otuda se ovai istiniti Heliie pribliTava zenitu krivina u arkosol-
a B . . 5 e skim grobovima, kao Sto se i iznid'sccna sa JQllom, ko.ic predoiavaju
sudbinu spasenja hriSianina, on postavlja u zenit grobnice, gde moini
dokoti loze, kao simboli Zivota u Hristu, izrastaju ka pravom bogu sunca.
','i'
- ,\ i'' Ovo iedinstvo na.istarije hri5ianske umetnosti moZe se najbolje shvurtiti
-t{- \C' pojmbvima tertdliiani, koje on razvija iz ideje hri5iansiva kao prave
filozofije. Biblija je istinska knjiga mudrosti; Hristos, apostoli i proroci
s u i s t i n i t i f i l o z o f i ; H l i s t o s j e i s t i n s k o s u n c e p t ' a v c d n o s t i ,i s t i n i t i P r o m e t e j ,
istiniti Orfej. Od ovih ideji Zivi apologetski-misaoni svet starohriSianske
umetnosti i literature u III veku. Ta starohri5ianska umetnost ne Zeii da
iznosi biblijske pradogadaje, niti da slikovno realizuje tajne vere ili dog-
me, kao ni da slika Elisijum divinizovanih ljudi. Njen stoZerni pramotiv
je posledica teSkog vremena progona, koje je istovremeuo i doba krize
Rimskog Carstva. U najstarijem slikarstvu katakombi t,idimo izgubljer-ro
iovedanstvo, olideno u vidu Oratts, u mno5tvu njegovih molitvi u ncvolji,
predstavljenih biblijskim primerima, pred jcdinim Bogc,nr-Spasiteljern,
iie-jj_5g uvek samo ooka-zqg_ otl93gq.11@
HelLia._-
U-generaciji, u kojoj stt nastala prva svcdoiaustva ranohriicansk<tg sli-
\rlk.1,:rt karstva u katakombama, ioS nije utvrdena hriSianska piastika. Ona se
polako razvijala u poznoantiCkiir radionicama sarkofaga u predznakrt
simbolike smrti i besmltnosti. Narodito dva tipa paganskih sat'kofaga,
iekivanost i strahota smrti. Tu nastaje preobraZaj herojsko-grdkih tema
lova tt krvoZednu i smrtonosnu komfoziciju lova na lariove,*koja je isto
tako karakteri.stiina za vrcrne Decija, kao Sto su veliki sarkofazi sa pred-
s t a v o m b i t k c k a r a l t t c r i s t i i n i z a v r e m e S e v e r A .M e d u o v i m z n a c i m a n e u -
mitne smrti u sredini sarkofaea se pojavljuju kompozicije ili znaci, koji
tumaie smrt k.ro ponovno uilanjivanje iovcka u beskrajni proces celine
sveta: kao npr. umrli dedak izn-recluPana i Amora, apoteoza u obliku
irnago clipcata koju nose leteie Viktorije, Eroti godi5niin aoba kao slika
trajnosti u prolaznosti. Ako je nekad lav kod Grka bio simbol muSkosti,
a kod Rimliana slika carske Virtus, sada,u poznoantidkoiumetnosti sar-
l < o f a g a ,o n p o s t a i c s i n r b o l s n a s e s m r t i . S a m o r a z m a r r a n j a " M a r k a A u r c l i j a
sunce komc'Milra o lck"ovitost'i,nedmiinosTi-iliEiiinlu smrrr odgovaratu - xida sc sh,.ari
povezanost svih stvari na svetu kao osnovni zakon viSe harmoniie -
"osno-
ovim kompozici.jama lavova isto kao i njegove misli o promenama
ve materijc radi odrZavanja celine svcta: nTako je i lavlje Zdrelo dodatak
dostojanstvenom, dobrom i lepom svetu<. Tako je car-filozofirao. Ovaj
. jezik je razumljiv kada ume da se dita kompozicija sa lavovima na sar-
kofazima III veka. Uzno5elje du5e se odigrava izmedu lavova koji raz-
diru medveda. Novi tip sarkofaga sa dtitom preuzima temu sa lavo.,'ima.
Sve se, medutim, moLe zameniti i nekom druqom simbolikom smrti. ier
, ima isl.oznaienje kao i geniji smrti koji spuSlaju svoje buktinje, ili far
l-Anora i Psihe koji se grle, akoje smrt razdvaial
" Tu zapodinje hri5ianski razvitak. Na prednjoj strani kanelovanih kada
i ovalnih sarkofaga postavlja se slika pastira koji spasava svoju ovcu: na
velikim kadama se on nalazi medu lavliim maskama, a na niskim oval.
nim kanelovanim sarkof azima - izmedu celih fisura lavova koii razdiru
divokoze ili izmedu poprsja lavova sa alkom u ustima. Pastii se uvek
nalazi u sredini,-i to ili ispred Zljebova ili u naroditom srednjem polju,
ali on i tu sluZi lao mala fjgura 2a ispunjavanje prostora u maloj'min-
dorli u sredini. On je mladoiik i ima kovriavu kosu koju je vetir raz-
baru5io, a svo.iu or.cu nosi obcma rukama. Odeven u turrica'exomis, nai-
deiie stoji.izmedu dva dn'eta, dok dve ovce pored njegovih nogu ozni-
/ cavaJll staoo.
- Prvi niz hriSianskih sarkofaga zapodinje kompozicijom pastira koji nosi
'lll
.pu., prikazanog mcdu lavovima. Centralni hrisianski ji-bol ski"nut ie
l\'ti (. r.,r,;i
 sa zenita tavanice u katakombama i nadin.jen ie sredi5tem kompozicije
sarkofaga. Airo u ovoi povezanosti krilati Puti mogu da girlandama kite
lavove, bnda to ni u kom sludaju ni.ie zato da bi se smrt pravila beza-
zlenom u smislu cirkuske igre, vei izja5nienje (kao na sarkofagr-r de-
vojdice_iz. katakombe &tsfl") da i Zdrelo lava. preds.tavlja..dodatak
lepom Hristovom svetu, i da je za nralu hri5ianku, koja stoji izmedu
ovih lavova kao Danilo u lavljoj jami, smrt zaista izgubila svaki uZas.
Pastir-Spasitelj izvodi je iz smltonosnog lavljcg Zdrcla i odvodi u prc-
deo ra'ia. Umrli hriSianin se prcdstavlja i u liku Danil;r u lavl.joj jami,
a umeito imago clipeata moie sada, klo apoteoza, da se nalaz-i Danilo,
koji je izbegao larnovima, i koga Viktorije odnose u clipeus-u, preko
hyLe. u nebo.
Motivi smrti mogu da se meniaju, ali Dobri pastir se zadrLava u prekon-
stantinskoi grobioi plastici. On se nalazi izmedu genija smrti sa-spu5te-
nom buktiii.l"om na"ohom mestu gde inade Viktorije diZe pobednidlii Stit'
Jedan hriSianski sarkofas u dvori5tu PalatgFarneze pokazuie hriSiansku
-Bratni
metamorfozu ove ideje. par ii-ddffi'Tdfruhvaien ie Stitom,
ali ga ne uznose leteie Viktorije; 5tit, koii se nalazi medu tugujucim
geniiima smrti, poiiva na liguri pastira ko.ii vraca svoju ovcu iodvo-
ii si sobom i biaani par. P-rava'simbotiki smrti sve vise ncstaje Lt
toku ovog razvoja, a kao jedini motiv ostaje Dobri pastir u srcdini. Na
pJodi mrtvadkog sanduka Livije Plimitivc, Pastir .ie uokviren .sidron'r i
iiborn. Verniciiog u.e.nend su to-tirmadili kao nadr,r uprard.ienu nzr
vcliku ribu, na Sotcr.Jesus Christz.t-s, sina BoZicga, koji se pribliZava r"r
vidu nastira.
- Dok ie tako Lr vreme severijskeplastike sarkolaga Dobri pastir postao
centrllni i jednostranisimbol, dotle u oblast kompozicijana sarkofaz.irna
ulazi,pod stalnim uzajamnim uticajem stropnogslikarstvau k-atakornba-
ma, i figura Zeneu m<jlitvi.Tada je ona postavljananaspran-Ifigure koja
n o s i o v c u , p a . j e . t a k o n a s t a l an a s p r a m ! a k o m p o z i c i j as a i d e j o m d a . d o - i ' -
vedanstvo,moleii se, stoii ispred Boga-Spasitelja. U drugoj gcneracijise
pastir u sredini takodc sineSiau okriir diiave j6dne pastirske idile. Ideja
pravog Elisijuma hri5ianskog raja k_ompozici-ono se proSiruje i tumadi
scenamasDasenrarz Staroe za\teta.Kao i u slikarstvu u katakombama,
sada se zaiodinje sa predsiavljenjemJonine,trilogije u okviru pastirske
teme.Na jednom sarkofaguu Pizi, Jonina trilogija, po prvi put u plastici,
uokviruie centralnu siniBoh6eu-lguru Pastira-spasitelja.Joni i Danilu se
pridruZrije i Nojev ko'r'ieg.Mala-filijana je na poklofcu mrtvadkog san-
duka, koii je zatvarao njen grob u zidu, predstavljena kao Zenski Noje u
malom koidegu, koji iz buinog mora smrti hrli"spasonosnojobali-pa-
stirskog raja. Na beogradskom Joninom sarkofagu stoji Dobri pastir
usred draniati6nih zbivania smrti i spasenia.Tal<oova kriptol'rri5ianska
centralnalidnostotkriva motive iz Bi6lije, ili ne kao istorijdku gradu,vei
kao .predoiavanje nj cgovog.i i na. spasenja. S +. to+,?q,,r?.eoge-ragiic-no
S.toie stupio na pozornicuistorije umetnosti ka,obiblijska liinost, krije
tr Iiftirb a s t i r a - s b i s i i e l i aO. v a i t r a s t i r u u m e t n u . s tIi] l v c k a n e s m c s e z a -
'sa
meniti poziiini-litovirira fastira u hri5canskoj trmctnosti, koji prcd-
stavljaju il1 alegorijr.rHrista ili alegoriju episkopskogzvanja, koje jc on
ustanovit'Dobri pastil II_I veka predstavlja naprotiv pralik, koji je shvat-
ljiv iz ideje o besmrtnostil Otuda ic nicgov pri'obitni'suprotni"pol or.ans,
drugi pralik raliohri(ianske umetnosti, ir komc se olid.aiamt liii.a izeub-
ljenog dovcianstva, koja treba da spase l.judski rod.
P,rema tome, pastir-spasitelj u najstarijoj hriSianskoj umetnosti mora se
shvatiti u smisltr Tertulijana l<ao,stuiutia" istinite fllozofiie. l\4i srnrj ga
na5li u katakombama mcrfu rasutim motivima na zidovima kako dita-u
j c v a r r d c l j u , k a o i s t i n s k o j k n j i z i f i l o z o f i j . c . D _ c r - bp16r 1 s t i r j. c s r o g a , u p l . r -
stici sarkofag$Igl'ell.l t+_-li]oZplskm--kqmpbzicijanra i zato ji ..esro rr
ccntru tilozolskih scena. Umetniika gcneracija izmedu 250-280. god.
stvorila jc sarlolag sa [ilozofima. Kod ove vrite sarkofaga hristijan*iza-
cija dolazi do savrSenstva. Plastika .le ovde, nasuprot slikarstvu,'najsa-
l i , , . i 1 r- n r o s t a l n i j d . , . - - - _
sarkofag utM+agjgjgl]pgB-lprcdstavlja osnovni tip sarkofaga sa filo-
zofima.,To
zotlma., Io je Je kolnnozici1"a-Ti1ozofskog gLgpgj l{gr"
Muze r^y.
iu sasvim
sasvim-potisnute
l(oryp_ozicija t_rlozo.lskogg$Ugj porisnute
u pozadinu, tako da je'pravi smisao predstave disto fiiozofska rasprar.a.
Tema ne proizilaz,i iz zanimanja umrlog; dak je filozofski braini par dat
u filozofskom ruhu i ba! na grobu se izia5niiva za filozofiju kao nauku
Y\l <tst(\ o besmrtnosti. U ovom skupu nisu predstavlleni platonidari filozofi po
siruci, veC kinidari, lutajuii .rorodtri uporioii. ro'a;;;ffiL filozofskih
skupova.nikad nij^c.izos^tavljcnsunc_A!i ili peiiani sat. Tu brainj par sedi
predstavljcn.kao filozof i Muza sa sunianim satom mcdu lavotjma koji
razdiru divokoze - \ou Sto je to sh-rdaj na jednom sarkofagu u mana-
stiru Sv. Pavla fi-rori le mura u Rimu - ili ie prikszan izmedu Amora i
Psihe, kao i medu clrugin.rsimbolima smrti. Ranije se verovalo da ledan
portrctni, r-raroditoupedatljivo prikazan, filozof ove vrste predstavlia osni-
vada novoplatonskc filozolije o besmrtnosti na dvoru cara Galijena. sa-
m o g P l o . t i n a , k o j i j e n r i t o E r o s u i P s i h i l i S i < .nr j c g o v o g i u k i j a n i k o g k a .
,, - .,- raktera_bajke i rriinio, ga simbolom uzdizanja duse kro? smit u og1oas.-
Y Z a d a l e k o s e T n ir r t i c n j k o j i j e i z v r S i l a p l o t i n s l i a [ i l o z o f i i a n a u m c t n o s t o v c
g e n e r a c i j e k a r a k t t ' r i s t i i r r o . j c 5 t o s a d a L - r l 0 o r i r . g r . c b r 1 lvhr a l n , k o j i j e i z -
dvoj en- i2 svo j e prvo-bi tne',)'eze, moLe a r iEEo?fillio-ffi metn i" si mbol
za prolal'n.ie du5e kroz smrt. Na sarkofazinla velikoe formata, srobna
v r a t a s e n e l a z c u s r e < ll i l o z o f s k i h s c e n a i l i s l u z e k a o o i i v i r Z c n i k o J a i i n i
pokret pietas. Reljcfni ukras ovakvih'rata sastoii se od n'raski la.,u"u
i . r a j s k i h g i r l e n c l i . . K g ; 1 i j e s u h r i S c a _ nsi i m b o l u s m r t f , o l i i e n o m u g r o b .
nim vratima, dodali i figuru pastira koji donosi spasfNa paganskin"spo-
menicirna moZe da se u otvorenim vratima pojCvi ibda-drl5e, Hermes;
-3li-\rjicani*roz. o,va vrata ne idu u smrt vei ih, kroz njih, pastir-spasitelj
uvocll u ral:l
Celokupni .F-ompleksfilozofije i njenih obeleZja u poznoantidkoj plastici
sarkofaga izraiava misao da samo [ilozofiia moZe'da oslobodi bd uZasa
smrti. U To vTem-enas-iaju hri5ipnski sarkoTatili filolbfima, ko.ii-iv?ko
poznaje:_ovalni s-arkofag u Spi'da-Marija Antika u Rimu, sarkofag iz La
palo.la (La Gayolle) u Proi'ansi i deiiji sarkofag u Raveni, koji-potide
iz Rima.
Zo' Sarkofag u obliku kade, naden na Via Salariia kod Rima, vezuic se za
tip sarkofaga sa filozofima, od kojih se.jcdan ialazi u dvoriStrr Belveder-e
 ,$

'pax
christiana. Presudni preobraZaj ove filozofske trilogije sastoji se u
tome Sto se stojeia prijateljica umrlog pretvara u hriSiansku orans, a
1dmga, koja gleda u Dobrog pastira, izgleda.sa njim spojena u grupu od
idve figuref Nova kompoziciona ideja,. puna.napona,.nastaje kada se ovaj
polaritet dvede u postojecu strogu simetriju trilogije.
- Kada ie u Galiii, u to vreme, vladao Postumus, nastao jc tamo jedan od
najlep"Sih i najitarijih hri5ianskih sarkofaga, koji je poreklom iz grdko-
-maloazijskog umetnidkog pravca. Ovaj sarkofag je otkriven u ranohri5-
ianskoj grobnici yJlQF*q]rti gluu^tg danas_u B.riniolu (Brignolles). On
olidava grdku varijanTd-kaile iz Via Salarija. Srednja grupa sa tri figure
njegove kompozicije moZe se danas nazvati klasidnom tvorevinom hriS-
ianske plastike III veka: istiniti filozof se nalazi izmedu Dobrog pastira
i iene u molitvi. Tajna njegove filozofije zra(i iz ova dva prasimbola
hriSianske umetnosti. Ova hri3ianska trilosiia nalazi se izmedu Dersoni-
f i k a c i j a H e l i j a i b o g a p l a n i n e ; s a s v i m i e , - d " a k l e ,p o t p a l a p o d k b s m i i k i
nadin miSljenja neoplatonizma. Pored Molitelike leZi kotva kao tajanstve-
ni simbol hriSiansl<e nade, a inade uobidajenoj predstavi velike ribe od-
govara ovde figura pecada; ova vodi poreklo iz apologetske predstave
Egidijev sarkolag, Penida (Penigia). Detalj srednje gnrpe: Ilristos na prestolu, Eklezija i apostol:
sveta, koja poicv od Tertulijana kruZi oko vclike ribe (Hristos), njegovih Up. strane 82,113.
malih riba (hri5iani) i misiiske sluZbe pecada na ljude koju je ustanovio
Hristos. Opet postaje jasna veza sa najstarijom ikonologijom u kata-
. kombama.
*- Kanelovani hri5ianski sarkofazi sa filozofom u sredini su nosioci daljeg stvu katakombi. Pored Moliteljke, kao sadrZaj njene molitve, stavlja s
razvitka. U uglovima tu stoje jedan prema drugom orans i pastor bonus, dvodelna ikonografija Jone. N-a pastira-spasitelja se nadovezuje pride,
ili Dobri pastir i pecad. Ovaj poslednji onda stupa u bliZu vezu sa tajnom okg.Jordana sa krStiniem Hrista i sirnboidr.rom scenom ribarenla. Takc
kr5tenja, dok stado obeleiava Pastira kao bliZeg raiu. Simbolidna figura dakle, po prvi put u plastici, stoje r-rantitezi Stari i Novi zavet, iedan na
pecada ukazuje na oslobodenje doveka iz sveta i njegovo udlanjivanJe u spram drygog kao molitva i ispunjenje, ili kao obeianje i spas,-ali i ka,
ecclesia militans; nasuprot tome, Pastir olidava definitno spasenje u smr- primeri ljudske bede i spasenja BoZiieg. Tu se istovremenootkriva sm
ti i udlanjivanje u ecclesia caelestislZa jednostavniie kanelovane sarko- sao takve biblijskc umctnosri u najstarijoj plastici. Nijc u pitanju prir
fage, dija se struktura zadrLava do IV veka, stvaraiu se tako sledeii oa- cip istorije (res gestae)niti doksologiia'Hriirovog iini spaienia, vec s
.o"ul'simbohenih figura: Dobri pastir-orans, Dobri pistir-pecai, filozof-Do- na ovim galije-nskim sarkofazima, u ei.jim sc kompozicijama Hiistos ka.
bri pastir, frlozof-orans, pecat-orans. lidnost i ne-nalazi, pojavljuju bibiiiski motivi kao'argumenta, kao zahte
"ovakvi
Trodlana kompozicija sa sarkolaga iz La Gajola sc onda, prvo na sarkofa- i.obeianje hri5ianskog udeiria o bbsmrrnosti. Sroga biblijski mc
gu u crkvi Santa Marija Antika na rimskom forumu, proiiruje bogatim tivi.ne preovladuju,_ niti zadobijaju iskljuiivost. Oni, Sta vi5e, oitaju rt,
motivima iz biblijskih scena spasenja, koje su vei bile ostvarene u slikar- zani u op5toj ikonologiji.

S /.,',i
r')
>'f
 -+
Ali baS na podrudju hri5ianskih sarkofaga sa filo-zofima nastaje p-rodor Po5to su detiri simbolid-nefigure - ligura istinitog filozofa, Dobrog pa-
ka hristoloiki usmlrenoi umetnosti sarkofaga. SadrZaj ove istinite filozo- ,i s t i r a ,o r a n s i p c c a d an a l i u d c " - p o s t a l J s t a l n ti i p o v i i d i n i o c ik o m p o i i c i i e
fiie ieste Bos hriSiana, naiavlien kroz Bibliiu, a hri5ianski filozof, ona- Ir plastici sarkolaga,izvr5avase u detvrtoj generaciji prekonstantinske
kiv kakav ie*prikazan na sarkofazima, objavljuje, prema jevandelju, da hri5ianske umetr.rosti,podev od 280. god., vi5estruko kombinovanje.Na
ie istiniti tiloiot u naiviSem smislu onaj koji ne samo da propoveda be- sarkofazimasa apoteozom,u iijoj sredini se nalazi Stit, u ugaoni- po-
snrtnost, r'ec.ie kroz 6in vaskrsen jaI'azarevog, izvrSava na ljudima. Tako ljima stoje naspramnoDobri pastii i filozof. I orans (ustvari p"ietas)moie
[ilozc-rfodaic u liltovnom skrivaniu Flrista u slici Dobrog pastira, istinitog da se suodi sa figtrrom pecadau ugaonim poljima. Prvobitno naspramno
Orfc.ja, istinitog Apolona l<ao i istinitog filozofa'rU liku ovog poslednjeg _* tpos_tavljanjc
r t r o l i t c l j l < aDobrr,rs
"sc pastira i orans ostaje i dalje.
Hrisios po prvi pit izlazi iz shrivenosti i pretvara se u umctnidki indivi- " o n d a , ' o k o2 8 0 .g r - ' d .p, o s t a v i j a, r r . " d i S t " s a r k o f a g aT i m c i p
dualnu fi-eui'u. On rtosi kosu i bradu, ogrtad i ,sandale poznoantidkog fi- , najjasn'iicobelczerroudrtrpuil" oi .piiit-riror.fr['h ;;;;.'47;;,; j;;t:
lozofa, drTi kn.ligu istinite filozofiie kao svitak u ruci; kao znak svoje f kvirena kinickim lilozofjma.i, pastiroh-spasiteljem.O-vajrip, koji je za-
dudotvorne snagJ nosi Stap kinidkiir filozofa, koji su njime stvarali iuda, stup.ljen na.jcdnom tctrarhij skom kanelovanorn sarkofaglu u Muzel d Tor-
ledili bolesne i vaskrsavali mrtvel lonija,-pre.dstavlja prclaznu pojavu, koja brzo izumire. Sredi5nja kompo-
Jedna hri5ianska ploda sa loktrltrsa r-rKaprto[nslror:r--nuzeju u Rimu baca zicija Molitcljke najlepSe je izra'zena na sarkofagu, narlenom ni_\{ia_Liu-
gara. HliSiarrska Molitcljka sravljenaje na postolje,arhitektonski i orna-
i a s n o s v e t l o n a t a j r a z v o j , h o j i s a d r ' 2 il o $ f n i z a k o n n u Z n o s t i . F i l o z o f - i c
izalao i'z srediSta, a hriSc"inski prasimboli (pastir i oratts) nedostaju' On m e n t a l n o i s t a k n r r t a .i o k r u Z e n a g o l u b o v i m a . O n a n i l e v j 5 e p o s t a v l i e n a n a -
ovde ne stoji r-rsrcclsvojih a.gzrrnenta vet.jc kor.nponovan u siobodnoi ,1 spr?p1 lrLrsu|zr
sprarrr pastjl.a IrZLO l-ucininof groonrcl,
liao u t-ucrnlno.l grobnici, vec vei Je jepostala
postaia slmboilcna
sim6olitnaizdvoje- tzdvoje-
--t n a . l i g u r a , C i j c s c z n a c e n . i cm o T c v j S c p u t a p o d v u i i . O r a n s s e s t a v l i a p s d
simetliji i postavljcn nasprarn glavnog dokaza svog udcnj:r o besmrtnosti,
k o i e n i i e v i S e u o p s t e n o , l t e g o s e i z t a Z a l e n o v o . / . l t v c t l ) o l sl l c e n o m L a z a t ' e - arkadu koja, u rimskoj drzavrroj umCtnosti, uvq-k imilZtisetn-kaiakiii;
^(
vog uaskrse.ria. Ovom bibliiskom scenom se, istovrcmcuo, umcsto jgdnog ona-Eoze ?"a s-ena-laz,iusred mashnor;-og drvcca--i ai u"a" .pt"i.;""" j":
siribola besmrtnosti ili ljddskog clivinizovatria, o5tro sttodava biblijsko a l u b o v i m a , . s i , m r : o l i m a p a x c h r i s l i a n a i n . f t a r a d i s o . T a m o g d e i t o l i " i z m e ?u
dudo o laskrsenju tela. p c c a d a i D o b r o g p a s l i r a , o v o m e s e d o d a j e s t a d o n -j eog/ aonvso\.eer a i a , a m o t i v
Na taj nadin Hrlstos stupa, pn'i ptrt, u kn-rg l.rliScanskefilozofskc korn- p c c a i a s e o b . i a S n j a v as c e n o n l H r i s t o v o g - k r s t e n i a . u" umcrnostiz
pozicije, u punom dejstvu, primernim iudorn vaskrscnja iz mrtvih; on izmedu 220. i 280. god. bila simbol ioviianstva koje je pbdlozno smrti,-
sam je istiniti fllozof ,'philosopluLs philosophortnn. To oznadava brzi kraj otelovljenje deZnie ia rajem, molitva u nevolii boeli Siasiteliu. promena
motiva hri5ianskog filozofa u umetnosti. On le Hrista izveo na scenu i u t u m a d c n j u , k o j a j c n a s t a l a o k o 2 8 0 . g o d . , j e t e m e l j n a .l N o v i , o r a n s n i e < / :
-'-
p o v u k a o s e k a d a s e H r i s t o s i r o j a v i o . A l i o v a i C l t r i s t t t sp l t i l o s o p h i c u s ( c 1 ' - r z m a k l a s l c r i s m r r i ; o n a j e s i m b o l h r i S c a n s t v ak o j e j e i z a b r a n o k r S t e n j e m ,
iricus) nije vi5e skriveni lik, 'ieC lidnost-koja zraii autoritct. Svitak jevan- olidenje verske sigurnosii, hriSianske securitas i"pax christiaza u carstvu
delja u njegovoj ruci nije viSe samo knjiga istinitc mudrosti vei dokaz koje. nije od ovoga sveta. Orans (euche) ni je vi5e zo! za pomoi, vei iz-
njegove apiotntite punomoii, a svojim iu-dotvornim Stapom on vraia iz ia5njavnje i oboZavanje.
smiti u Zivot. Nastanak tipa Christtts philosophicus ne samo 5to je naj- 9vd6 se"
najbolje potazuje stvaraladko delo generacije oko 2g0. god.
veci dogadai u prekonstantinskoj umctnosti,-vec je on doveo i, do naj- Umetnost u pravom smislti
-postaje umetnost raja. Nestije nadelo sup-rot-
-redi;
radikalrlijih"posiedica. eak i pasiir moZe sada da postane philosophus nosti i napetosti, a motiv filozofa postaje sve simbolika smrii se
ltert$, a u sliiarstvu katakombi, kao i na naistarijim sarkofazima sa Jo- odstranjuje. I. za'mernost ie smrt upletena u pobedu. Stroga pojedinad-
nom, Lazarevo vaskrsenje je glavna scena i ona to ostaie vekovima. JoS n a f i g u r a D o b r . r g p a s r i r a m o Z e -d a s e u d v o j i , ' a s i m b o l s p - u r " n 1 l d a , "
u vreme kada je Teodorih Veliki dao da se ukrasi mozaicima njegova p r o l i r i u p a s t i r s k . ip e j s a z . S a r k o l a z i s a o r a n r i m a i z t e t r a r h i i s k o g v r c m e n a
dvorska crkva u Raveni, na njenom severnofit zidu, u poprednoj osovini pokazuju, shoro bcz izuzetka, orarts izmed. dva Dobra paitiral Ne samo
naosa, nalazilo se u sredi5tu Vaskrsenie Laz.ara.Kada sc prida o Samar- na podrudju idile pejsala, nego i-u nosnji i bliskosti o'ih pastirskih pred-
janki na kladencu slika na zidovima katakombi III veka l<ao grupa sa dve stava zivolu.poznoantidka narodna umetnost stqpa na m-esto strogosim-
figure, onda to nije viSe uobidajena biblijska terna, r'ei je u vezi sa sote- boliinih oblika. tlkoliko s.e vise gubi veza sa
_filozofijom, utolik"o jada
riolo5kom ikonologijom, kao fiiozofska tema o istinitoi vodi Zivoga ii- - - - z c l j e z a v a r i j a c i i n m a ,p r o n a l a l c n j i r n am o t i v a i i d i l i i n i m r r r e d s t e r . l i a n i " -
-'-
vota. Tako tema istinite filozofije proZima cclokupnu prckonstantinsku saikofazisa pasririmi sadaop"t i*aiu "bila u"iit" Ji.""rij;-i;;;;'":;i;;-
umetnost, koja je usled toga, kao ars stti generis, potpuno nczavisna od danje predela, sadrze.nadcla koja su razvijena i u"severijskol umei-
carske umetnbsti u opadanju, i koia ie kao podzcmni pokret u bukvalnom nosti. Lijrije prcdela, kojc su simctriino postavlicne,p."t.-urui,, ielo sar-
smislu redi iznudila svoj sopstvcni razvitali od tetili serrcracije. k g . t a g au S a r c n i p . r c c l e o , , u _ n o 'oi b l i k r c l j e f a , k o j i s e n a l a z i n e g d e i z m e d u
slikars.t'a i plasrikc. U idilicnom sarcnilu i p o k r c t u , p o r p o m o g - n u t i mp o l i -
-sc
lg;ott:.t& nt kol a nc. izb3g els_11'-Zl,ila, odvi j a nai vn i' s,.et pasii.a, sclialia
l lovaca, prrKazallllrt(roz mile_tlgurc, u trvek novoizmiiljcnim scenama

35

iz svakodnevnog Zivota.Takveslikovite kompozicijesa stepenastimprede
lom traZeizolovanestojeie fig:urezacentar i uglove; svojom velidinom,us-
pravnim drZanjem i simbolidnim sadrZajem,one nagla5avajukompoziciju.
Jedna od najizrazitijih tvorevina ovog. vremena je lri^iianski sarkofag
sa pastirima, koii u Late+anskom-rruze.junosi broj \l$0. Bez naglaSene
sredine, razastire se pieko povr5ine, po asimetridnim)iniluma p"ejsaZa,
ditav jedan Sareni i nevini svet pastirskog i seljadkog iivota'. stado na
odmoru, uspavana jagnjad, ovnovi u borbi, pastiri koji muzu, vinogra-
dari pri rezanju, volovska kola sa vinom; doveduljci kao Puti koji nose
pelerine, trenutne scenei slike sa rada u vinogradu i na pa5i. Rad i radost
iu utopljeni u Sarenipredeo, dija je vesela idila joS pojadana polihromi
jom, iz koje blista zlato na krznu Zivotinja i u kosi ljudi, u liSiu drveia
i u naborima ljudskog odela.Kompozicija prikazuje uzdrzanjesiroma5nog
sveta u viSu sferu, vedru idilu zadovoljstva koje je izraZenonaivnim sred-
stvima narodne umetnosti, bez veze sa ma kakvom tradiciiom. Ovakve
k o m p o z i c i j ei ,i j e z a k o n i t o s tui p o s l e d n j ev r e m es v eb o l j e p o z n a j e m on a o s -
novu novih na\aza,na Lateranskom sarkofagu sa pastirima su narodito na-
glaSenevertikalnim figurama na uglovima. Oransi pastor bo,rrrrs stoje je-
dan prema drugom,a uokviruju i predskazujurajski veseli svet.Obe pra-
hriSianske simboiidne fisure stoie kao okvir raia, istovremenosnaZnei
ozbiljne,stroge i uspravie.Uokvirujuii i dajuci imisao, one nagla5avaju
idilu siromaStva,a kompoziciju dine predstavomhriSianskograja.
- Najplodnije posiediceimao je nadin komponovanja,koji se nastavlja u
tetrarhijsko vreme, i iiji je rezultat sarkofag sa predstavompastirskog
raja. Tema sarkofagasada nije viSealegoridnafigura pastor bonus-a,vec
kompozicija pejsaZapastirskog raja. Tu pasu u miru, jedni pored drugih,
volovi i koze, jaganjci i ovnovi. Pastiri muzu, odmaraju se naslonjeni
na Stap,slu5aju ptice, hrane svog psa, sviraju u sirinks; seoskomZivotu
se pridruZuju drvosedekoje dovladedrva i seljaci na svojim kolima. Tu je
i pastir koji nosi ovcu najde5ie predstavljen kao uspravna figura u sre-
dini. Ali on sada nije viSeznak spasenjau sferi smrti, vei se nalazi usred
drugih pastira i usred sveta nevinih, siroma5nih, kojima pripada carstvo
nebesko.l\o j" pasto.rbonus pr.vobitnouvek bio mladiiki golobrad, sada
se izmenjuju razni tipovi pastira, dak i tamo gde su upotrebljeni kao
uspravne, srediSnje i ugaone figure. Pojavljuje se i bradati pastir koji
nosl ovcu.
--llSto dalje napreduje tetrarhijski umetnidki pravac, utoliko vi5e se asime-
tridne linije predela izravnjavaju u horizontalne, gube svoju neusmere-
nost vezujuii se na vertikalnost ugaonih figura. Tako se u kompoziciji
pojavljuje tadna pravougaonost,a u poznotetrarhijsko vreme nastaje ra-
skoSni sarkofag sa dve zone. Orans ie u sredini poznotetrarhijskih sar-
kofaga sa pred;tavffiEj;Jredstavnici ove vrste sarkofaga nilar" r" ,t
Vjla Medidi u Rimu, u katakombi Sv. Kalista. Stepenovani predeo pre-
tvara sE:fi*ttrOpojasni i horizontalan; sistem sa Jri..usp-1,4ypefigure se
potpuno udvr5iuje. lgaone figure pas.tirasve vi5e ulaze u celoku.pnukom-
poziciju raja; na tal nadin jedina simbolidna figura ovih sarkofaga sa
rajem jeste srediSnjaorans, koja je naglaSenai izdvojena antependiju-
mom, a pored koje se nalazikovieZii sa svicimajevandelja.
1+
Sada Dobri pastir koji nosi ovcu postaje jedna od mnogobrojnih vari
j a n t i . p a s t i r a : p o r c ' d b r a d a t o g s t a r c a k o j i - s e -p o S t a p a ,m l a d - o gp a s t i r a k o i i
se oslanja na svoj Stap i bradatog pastira sa prekr5tenim n'ogama i r.eii-
kim dZepom na ogrtaau, pastira koji sede na klupicama i parova pastira
koji razgovaraju. Svi ovi pastir.i, pa.i onaj ko;r nosl ovcu, mogu u ovim
narodnim predstavama umesto tunike da nose osrtad. Umest"o ozbiline
figure pastira-spasitelja koji zahteva poitovanje, i ovim rajskim pr.d"-
lima.pastiri,vode prisne komsijske razgovore, iii su pak precistavljeni pri
drugim poslovima, u radu i odmoru. Na kraju ovog rizvitka nilazi se
disto pastirski sarkofag, ranog IV veka, kakav poznaJemo sa jednog od-
lomka,u predvorju Sv. Marije u Trasteveru. Pastor bbnus i orins potpu-
no nedostaju; u sredini se nalaze pastiri u razgovom, u vidu dve grupe.
Ove kompozicije raja nasravljaju-da iive, u Ja2etom obliku, joS"u IV
v e k u n a k a n e l o v a n i l ns a r k o t a z i m a s a p a s t i r i m a , a d a u o v o m u m e t n i i k o m
Krugu ne nastaJu nove rcleJe.
LIoZemo da ukaZemo i na jedan drugi put ka prekonstantinskim sarko-
tazima sa predstavom raia. Jedan viso-l<iiarkofag sa stepenastim nadinom
komponovanja i vertikalnim trojnim sistemoml koji se nalazi u malom
gradskom.muzeju u.Veletri, pokazuje u sredini visoku figuru Moliteljke,
dok.je sedeii zami5ljeni pastir, kao qgaona figura, postlavljen naspram
p a s t r r a k o j i n o s i o v c u . ^ R a jp a s t i r a s v e d e n j e n a n a j m a n j u m e r u i s m e 5 t e n
je oko.desne ugaone figure pastira koji razmiilja". Stefenasti predeo je,
n a p r o t i \ ' , s a . s v i mi s p u n j e n b i b l i j s k i m s c e n a m a : D a n i l o u l a v l j o . yj' a m i , j o -
nina trilogija, Noje u kovdegu, Adam i Eva, simbolidno skr:aieiia scena
duda sa hlebo'r,ima. Kao na zidu sa slikama, ovde oZivliuie simbolika
spasenja i besmrtnosti preneta sa slikarstva u katakomba"mi, elli ie duh
verno odu'an na sarkofagu iz Veletri. Kompoziciia bibliiskih sieha od-
govara rasutim motivima sa zidova katakombi. ri'i slmb6liene velike fi-
gure s.u.odjek sinrbolil<e na tavanici kakru smo videli napr. u Lucininoj
grobnici. Draz ovakvih kompozicija u slikarst'u kao i u plastici leZi ri
s r a z m e r i n a p o n a i z m e d u p o j e ^ d i n a i n i hf i g u r a i b i b l i j s k i h s c e n a s p a s c n j a .
Iz ovog odnosa iz'redu sarkofaga iz Veleiri i-sveta katakombi objaSnjava
se i to da istiniti filozof. sedi kao jedan medu
,mnogima usrea bibtiiititr
scena kakve se ne pojavljuju na zidovima katakomEi. on se nalazi usred
s t m b o l a s p a s e n j a , - k o j ei S d i t a v a i z J e v a n c l e l j a ,i i z a k o j i h o n s a m u z m i d e .
Qvg
sf v.aia.r-r je o
.pltilosopltus uerus pgktapq se sa defiilcijom Tertulijana,
da istiniti filozof ne treba da bude discipilus graeciae vic discipulus cae-
Ii, ne operator verborum vec operatar fictordn, ne veritatis int'erpolator,
vei integrator istine. sarkofag iz*Kkiri jasno pokazuje da se takav filo-
_29f,-|ojiuzmide iza objekata svojTffi-vi, i u-umetnoiti tam iskljuduje.
Hri5ianska umetnost sve vi5e i viSe ir.eds-tavlja umesto hrisiantog "fi-
Iozofa njegova f act.a; ali to.su.ona dela objektivnog spasenja iz hrisiaiske
religije, koja se nalaze u Bibliji.
ostaje pitanje, y iemu se sastojala unutrasnja prinuda za stvaranje biblij-
ske umetnosti koja je.poiela rime 5to su hrisiani slikali primere ipasenjl
na zidovima katakombi i,Sto su pri kraju, za vreme poil"dn.lih p.ogu'u
hri5iana, nastali veliki sarkofazi sa predsiavom Jone, Noja i Sirzane.
41

Kako nas poudavajuspisi Kiprijana, hriSiani su, kao i drugi, gs.efli-p1e1
t c i i k r a i a n t i d k o e " s v e i aa; l i , s i r n o o n i s u u p r o p a s t i s v e t av i d c l i b l i s k i
dolazak"carstvab"oZjegkoje nije od ovog sveta.oni su usred oslarelog
po."it i koii se rusi iideli svo'i zadatak u tome da stoje uspravno pod
iuSevinamaljudskog roda, da podiZtr ruke ka Bogu-Spasite.lju i da ne
,l"Ze ;; zemlji ispruTenizajednosa on-imakoji subez nadeu.(Tertulijan).
T a m o g d e j c , u k r i z i v r c m e n a ,r e i o - b i t i i l i n e ^ b i t i , , q r a t l c v i nlaj u, d s k o g
shvataija nije vise dovoljna. zadatak istinite filo.zofije nije dakle vise
liudsko'istrdZivanievei izdvaianie facta divina, koja su nezavisnaod
* i h t i u d r t i n m i S l i e n i ai k o i a j e s a m / o g o so b j a v i o u d i v i r t a es c r i p t u r a c .
I umdtnost ovog ioba postije -metalizika f actum operata, dakle pozitivis-tidkakao
i filozofiia Tertirliiana, Origena i moralna teorija Kiprijana.
Ona salrr"s Romae (sahlsintperiil stavlji naslrprot salu.svi.tae.Biblija up-
r a v l i a i v o d i f i l o z o f a k a o i ' u m e t n i k a u t a i n e - s p i s ei p r a d o m o v i n ud u 3 e '
T a k o b i b l i i s k i m o t i v i , n a m e s t ug d e v l a d a i m r t , p r e d s t a v l j a j uu k a z i v a n j e
na tajnu bLsmrtnosti,koja je doieku obeiana pri krStenju,data.u evhari-
s t i i i i o s t v a r e n au s m r t i . U - M o l i t e l j k i j e n a s l i k a np o g l e dk a n e b u u m o -
litvl. lta Moliteliku, kao i na umrle, naJonu, Noia i Danila, Suzanui sve
hrisiane na najitarijim sarkofazim?, mogq se primeniti reii Tertulijana,
koje je upotre6io u ivom Apologetikumu, kao i u. svom spisu 'De oratio'
nen: >Deuttt tangintuS Ofal'ttes<. Za p,agane Su Svl Starozavetnl IIKovr ra-
nohri3ianskeurietnosti sarkofaga ,brojati oblakao, koji na grobu i u
srobu tl-aZeodima Pastira-spasi'ielia stb dolazi iz oblaka. Pri svakom
Sdnoseniu nove duse od stfane D'obrog pastira, oni zai.ele sebi dobar
i'etar. DLvojdica,koja umire pre svojih roditelja,-po'"'erava.se pasti
ru, a na kovdegu s6 lili Noia pretvara dak i u lik iedne virgo..orans'
DuSabeZi od srirrti kao Danilo od lava i ne sustiZeie poZudadonjih siia,
kao 5to ni Suzanune stiZuvuci, u koje s-use pletvorila oba s.tarca.
U postgalijenskomvremenuse na sarkofazimasve^desce prcdstavljaju bi-
bliiskiiroiivi. Nosioci razvitka postaiu sadasarkofazisa Jonom,koji naj-
deSieplipadaiu
'tema tipu kanelovanihsaikofaga sa srednjim itnago clipeata'
Tu je pivobitno carske apoteoze,kojq je bila. na put.u dg postane
eradanska-l na taianstvennaiin postala hrisianska. Medu simbolima
lmrti - kao (to su iavovi, godi5njadoba, geniji sa spuSte-nom buktinjom
i Eros i Psihe - motiv bla2enos'Joncu raiskoi senci od tikava, koji je
preuzetiz Jonine trilogije sa slikarstvau katakombaqS,Postavljase^pod
c l i p t u s , i s p o dk o s a - o i 6 d a s e n a l a z ii P a s t i r - s p a s i t ei l ji r a j p a s t i r a .o v d c
se-predstivlja piedeo odvodenja duie u nebo, stoga tu nema.mestaza
drimatiku bacinia u more. Ipik se senici od tikava clodaieglava kita;
smisaoovog skraiivanja postaje,jasanako se poveZesa.apoteozom. u iti-
tu: du5u uziose u rai krilate Vikloriic ili nagi Eroti, gde ie biti blaZena
kao i Jona u senici od tikava.
Na iednom sarkofacu,koii ie sada uzidan u Vilu Mccliii u ,Rimu, Psihe
oslobodenatela poiazi na-put u raj, koji je predstavomJone Sto spava
oznaien kao hriSianski.Tu se borc dva slidna svcta: paganskai hriSian-
ska umetnost predstavljanja raja. Umetnost ovde postupa isto onako kao
Sto Tertulijanbbrazlaze u ivom Apologetikumu: elisejska polja paganske
mitologije"nisu ustvari nista drrrgo db spekulativnaskretanja sa ideje
1f
praraja, koju jedino l.rriSianstvo moZe verno da prikaie. Ovde je red o
dopuni ove iclc.jeu smislu III veka. Hri5ianska umetnost stavlja, naiz-
gled beznadajnirn motivom blaZenog Jone, svoj pciat ideji o uidizanju
du5e. Kao 5to jc Jona ponovo izaiao iz Zdrela kita i iz mora smrti, da bi
u veditom blaZcnstvr"rpodivao u senici od tikava, tako ie i duia, u trcnutku
kada se odvoji iz svoje syntplegnu sa materijom (antor), otiii u raj kroz
vrata smrti, a u dunu Zivota preko podzemne reke smrti. Ovde smo u mo-
guinosti, Sto inade nismo ni u jednom pogledu, da prepoznamo proces
hristiianizaciic u ol<vir-u teme aDoteoze.
Dalji-stupanj razvoja pokazuje-kanelovan sarkofag sa Stitom u Luki.
Clipeus se ne nalazi vi6e r-rsredsimbola smrti, vei medu pastirima, a sim-
bolika spasenja ie ovde pojadana. U Stitu sa apoteozom umesto portreta
se predstavlja umrli u liku Danila u lavljoj jami, koji se spasao. Clipeus
lebdi iznad Jone u senici od tikava: time ie izredeno da ie anima salvata
prispela do svog cilja, u hriSianski raj. Ni jednom sarkofagu ovog ranog
tipa sa predstavom raja, koji se danas nalazi u Santa Prasede u Rimu,
takav clipetts obuhvata scenu sa Jonom u senici od tikava. Verovatno srr
takve kompozicije sa Stitom, zahvaljuj6uii metafizidkoj bezbednosti, i
dalje dugo Zivele u IV veku, usred biblijskih scena na ranim sarkofazima
sa frizom i na dvopojasnim sarkofazima sa klipeusom. Tada su u umet-
nosti vei odavno vladali novi tipovi sarkofaga i hristolo5ki motivi. Na
mesto ove kompoz.icije mogu da stupe i drugi simboli spasenja, pa i Tri
mladiia u uZarenoj peii. Oni tada ne oznadavaju nevolju u smislu ljud-
ske egzistencije, vei hrabro izjaSnjavanje protiv laZnog kralja ovog sveta.
Ono Sto ispod Stita iskazuje scena sa uZarenom peii, treba vei gledati sa
stanoviSta edikta cara Licinija, koji je 311. god. dozvolio hri5ianima da
ne moraju udestvovati u kultu cara, aii da se mole svom bogu za spas
cara i carstva. Tri mladiia u uiarenoj peci, koji pevaju himnu pravom
kralju na nebu, izraZava.juspremnost na muienje i radost izjaSnjavanja.
Ono Sto u umetnosti predstavljaju sarkofazi sa Jonom u vreme progona
hri5iana pod Decijem, to u umetnosti druge tetrarhije oznadava uZarena
pei. Taj smisao postaje sasvim jasan na dvopojasnom sarkofagu sa 6ti-
tom iz crkve Sv. Marka i Marcelina, koji se danas nalazi pod zemljom u
krugu Kalikstove katakombe. Ovde ie kompozicija donjeg pojasa ispu-
njena trilogijom: tri ievrejska mladiia odbijaju oboZavanje simulacnrm-a
vavilonskog kralja Nar,r-rkodonosora; tri mudraca sa istoka, odeveni kao
i ova tri Jevrejina, klanjaju se buduiem pravom kralju, koji im se na-
ginje liao prestolonaslednik sa Marijinog krila; tri dovcka u uZarenoj
peii pevaju svoju hinrnu ,divnom kraljevskom prestolu, koji mora da
se slavi i hvali za vedna vremena(.
U plastici III veka tema sa Jonom je igrala i sasvim drugu ulogu. Na
beflinskom sarkofagu sa Jonom, sa"lab-avim raSdlaniivaniim pr6stora,
giadenim po tipn kide iz Santa Mari la Antika, tema ienice od iikava ie
pro5irena u kompoziciju raja. Ali postoji dvopojasni oblik kompozicije
sa Jonom, koji ie ograniden samo na plastiku. Ova kompozicija sadrZi
scenu Joninog bacanja u Zdrelo kita i njegovog izbacivanja iz ldrela u
senicu od tikava. To je stoZerno saZimanje, pod idejom >smrt-Zivot<, a
ogranideno samo na III vek. Ova najstarija predstava Jone pojavljuje se
Ll .

narodito na tavanicama poentilistidkog stilskog kruga. Ova scena je na
sarkofagu iz Santa Marija Antike sa puno smisla postavljena naspranr
predstave kr3tenja koje je, po tumadenjima ranog hriSianstva, olidavalo
isti polaritet smrti (potonuti, >sa Hristom biti sahranjen u smrtio) i ii-
vota (opet izroniti, ou Hristu uskrsnutio), te.ie tin-re sirnbolisalo tajnu
postajanja hrisianinom. U sacranttentunl aquae (Tertulijan, De baptisttLo)
kr5tcni prima natrag duh boZiji, koji ie bio udahnut ljudskom rodu kroz
Adama, te tako opet postaje inngo (eikon) prilika. Tako hri5iansl<a
umetnost, sa ovog stanovi5ta o kritcnju i Joni, mcnja i mit o Prometeju.
Na napuljskom odlomku sedi Hristos kao istinlti Prometej na sarkofa-
zima sa Prometejem; dok na suvremenim paganskim sarkofazima Palada
Atina udahnjuje du5u u obliku leptira ioveku koga je stvorio Prometej,
usred skupa bogova koji odreduju Zivot, dotle istiniti Prometej na hrii-
ianskim sarkofazima udahnjuje Adamu sam duh boZiji i time budi do-
veka u Zivot. Misiilo se na l{rista i njegovog novog Adama.
-Dve
predstave Jone se u poznom III vcku naidcsie spajaju joS sa jed"
nom drugom scenom, hriSianskim obedom, koii treba evharistidki tuma-
diti. Ovu vezu najjasnije pokazuje Hertofilin sarkofag sa Stitom, koji se
nalazi u Dioklecijanovim termama u Rinru, a dija deona kompozicija
oiidava ideju pastirskog raja. Na poklopcu su, kao simboli glavnih cr-
kvenih svetih tajni, naspramno postavljeni hri5ianski obed i predstava
Jone. U sceni na moru olidava se teoloSka ideja o doveku kojeg guta smrt,
dok je u rajskoj senici od tikava ovaploieno vaskrsen.ie iz mrtvih. Na
takvim kompozicijama sa Jonom moZe da se nalazi na obali i svetionik
koji daje znake spasenja. Najstarija kompozicija sa Jonom izrasta ovde
sa osnove bukolidkog primorskog predela, koji ima simbolidno znadenje.
StoZerna ideja spasa ima svoje poreklo u plastici, u slici ribara u.opa-
snosti i u slici idlle pastirskog Zivota. Ovce iznad senice od tikava i ketos
na obali objaSnjavaju skriveuost ovakve bukoliiko-primorske veze. Ka-
snije obed za stolom u obliku sigme postaje pravi i jedini suprotni pol
predstave sa Jonom. Agape sa hlebom, ribom i vinom, odrZavana po-ne-
kad pod vedrim nebom, a ponekad sa pevadem himni, uvek je simbol
Hristovog sakramenta hleba. Na pokiopcima sarkofaga sa pastirima na-
rodito je-omiljeno naspramno predstavljanje agape i Jone. Na j.ednom
sarkofagu iz Nlpulja ovo suprostavljanje je preneto i na delo sarkofaga.
Apoteoza hriSianskog bradnog para, na ovom sarkofaglr sa Stitom, uo-
kvirena je simbolima obeiu svetih tajni. Kompozicija iskazujc da su ovi
hriSiani-(kao i Jona) kr5tenjem bili sahranjeni u smrti, i da su dobili
p u t n u h r a n u ( v i a t i c t u r t )z a n e b c s k o p u t o v a n . i c ,r r a k o j c k r e c r t n a p iccima
-izmeclu
itastira-spasitelja, koji'se predstavlja nu poklopcu iznad niih,
agape i scene sa Jonom. I Danilo je ovde, kao i inade, ukljudcn u ovu
povezanost. Odnos ove umetnosti prema Bibliji je jasan: biblijski motiv
se nalazi umesto olans, i preuzima njenu funkcilu. Praideja hriSianske
umetnosti ponovo je oblikovana u biblijskom ruhu da bi prikazala do-
vedanstvo, podloZno smrti, u svojoj molitvi pred Bogom-spasiteljem.
U vreme narodnih umetnidkih plavaca nastaje treca velika grupa sarko-
faga sa predstavom Jone. Sa trfscene, stepenasto komponovane, najbolje
je zastupljena u duvenom sarkofagu iz Lateranskog muzeja (119). Tema
{'}
ie preuzeta sa slikarstva u katakombama, pa se, otuda, ona mora protu-
maditi u istom smislu. Iz literature hri5ianskih otaca proizilazi. samo oo
sebi, da je kod ove simbolike smrti i vaskrsenja obulLvaienaismrt Hri-
sta i uskrSnje jutro; ni u kom sludaju se Jona ovde ne moZe smarrarr
kao pr.aet'iguratioChristi, niti pak Jonina trilogija kao alegorija dogaclaja
na Golsoti.
Pod uticajenr sarkofaga sa scenama iz Livota naroda i sa stepenastim na-
dinom konrponovanja cloilo je, na sarkofazima sa Jonom, do idilidnos
oblikovanja obalshog predela: na obali oZivliava flora i fauna moivarc-:
puZcvi i guStt'ri se penju po zemlji5tu; barske ptice traZe ribe r crve;
ribari pecaj!-ri pokazuju ulov .jedan drugom; ispred kamenog tora stoji
pastil porcA stada koie sc odmara. U pitanju je, dakle, pririorski pan-
dan bukolidkim sarkofazima sa predstavom raja. Iste motive ima i Jonin
sarkofag naclen u Rimu na Porta Anrlelika, koji se danas nalazi u Ni-Karls-
berg-gliptoteci; samo Sto ovde, na uglovima, stoji po jedan pastir-spasr-
tclj u strogo sirnctriinom poloZaju, kao i na sarkofazima sa fi-izom. Ovaj
o d r r o s , p u n s m i s l a , i z m e d u p a s r o r b o r t r t s - ai J o n i n e t r i l o g i i e , n e s a m o
da in.ra bukolidko-primorske osnove, vei nagla5ava vezu Jonine trilogije
sa kr5tcniem, kao-i misao da Dobri pastir iTnosi duiu iz vodd smrti"na
obalu koja clonosi spas. Tako na panonskom sarkofagu sa Jonom iz Beo-
grada Pastir-spasitelj stoji na obaii vodi smrti gde se odigrava Jonina
sudbina, a na sarkolagu iz Veletri Jonina trilogija (zajedno sa Danilom
i pravim filozofom) nalazi se izmedu uspravnih figura Zene u molitvi i
Pastira-spasitel,ja,koji su medusobno povezani pogledima i koji postaju
nosioci miste,riie koja se izmedu njih biblijski objavljuje. -su
Na ovim sarkofazima sa Jonom biblijske scene, koje u filozo{skoj
umetnosti bile facta (exempla, argumenta, paradignnta) simbolike be-
smrtnosti, sada su se osamostalile. Biblijski motiv postaje sada glavna
kompozicija, dok opSta metafizidka simbolika ima samo ulogu olivira i
tumada. Time je Biblija po prvi put merodavno, sa jednim velikim mo-
tivom, stavljena pred odi vernika. Jonin sarkofag sa tri scene, nalazi se
tako,- u svom prvobitnonr obliku, izmedu dva viemena. Njegov poloZaj
u oblasti narodne umetnosti je potpuno izdvo.jen, uprkos sveg siodstvi
koje se primeiuje_u jedinstvu'predeia, slikarskom shvatanju reijeta i ste.
penastom Dadinu komponovanja. On je viSe no samo opisivanje idilidnih
starrja.Dok ic nr sarkolazinta-.a pasiirima idilicna Sumska livada sasta-
jaliite stada, raclno mcsto drvoseda i prisno mesto pastira koii svrra u
frultr, i dok se posao u viuogradu moZeokupiti oko posednika vinograda,
ili se mnogobrojnc scene iz raznih poziva niogu skufiti oko pekara u ne-
prekidnom nizu - a na sarkofazima sa haikbm, ni jedinstvenoj pozor-
nici Sumc,.mogu da se opisuju, sa sveZim darom izmi5ljanja i smislom za
trenutno, borba sa medvedom ili hvatanje jelena u mr"eZu", ol>ed sa pece-
njem divljeg vepra posle zavrSenog lova - dotle je osobenost sarkofaga
sa tri scene o Joni u tome, sto se dramatidni doeadai od tri dina istovie-
meno saZima u iedinstvo prostora sa jcdnom duhovnom idejom. prida iz
knjige o Joni nije tcme povod, nego simbolika spasa i paradigmatiini me-
tod suvremene leologijc. Ovi s_arkofazisa Jonom viSe ne ob-likuju ideiu
spasa u smislu figuralnog znaka, vec samo dramu u duhovnom-smislu.
. i-.-
4J

Oni opisuju put duSe od zerr-raljskogZivota, kroz srrrt i vaskrscnje, tr
vedni Zivoi. Stara ideja hriSianskog spasenja, u okviru poznoantidke na-
rodne umetnosti, dov-ela je ovde do jedne sasvim nove tvorevine' Sarko-
fazi sa Jonom predstavljaju hri5ianski vrhunac poznoantickc narodne
umetnosti. Sa njirna jc, j-ednom za svagda, uspeo prodor u biblijske mo-
tive. Neiscrpnoit bo/at-tikog spisa (Tei'tulijan) pokazuje se ovde i lcao
izvor motiva Lr umetnosti.
Obilje scena obeleZavapoznotetrahijsku umetnost i u i"rriiianskim radio-
nicama, kao Sto to pokazuje sarkofag iz Veletri. To znadi i porast biblij-
skih scena u narodnim radionicama, i'rarodito posle progona l-rri5iana pod
Diokiecilanorn (305) i posle Licinijevog edikta (311). Slikarstvo -u kata-
kombama predstavlia izvor motiva kod priraitaj:r bibliiskc glaelc u t'a-
dionicama sarliofaga. I sarkofazi sa Jonom podleZr-rovim uticaiin.ra. Prvo
ih, po5to odgovaraju primorskoi prirodi, prettzitna. kovdggl Kalio sc tada
probio dvopbjasni- sistem, sarkofazima sa .Ionotn sc clor-laicl\'{ojsij,:v<r
Sudo sa izvorom, r'askrescnie Lazara i pesma Tri mladiia lt uZarcnoj
peii. Na poklopcima sarkofaga sc ne nalazi viSc scctla agape, odnosnrr
iefrigerijuma, naspram predstave Jone, r'cciuZalena pci i drugi motirri iz
Starog iaveta,l<ao Danilo, Noje i Suzana. Kao i u najranijem. slikarstvr-r
u katikombama, pojavljuiu se sada u plastici praloditclji ijudskog rocla,
-sa
Adam i Eva, u vezi soterjoloikim scenama, takoreii da obrazloZe po-
trebu spasenja. Najie5ie je to scena sagre5cnja sa zmijorl tra drvctu
Ali i prida o Postaniu se sacla prvi put formuliSe u kamcnu: Ilristos, po-
moiu boZanskog duha, kao istiniti Promctei stvara i oZivljuje doveka.
Time je stvoren zakon srednjovekovne umetnosti, koji vlada vckovina
narodito u umetnosti istodne crkve: Bog Starog zaveta predstavlja se r-r
vidu Hrista; podev od Postanja sveta, Isus Hristos dela kao Bog izabra-
nog naroda, liao Bog Avrama, Isaka i Jakova, i kao Bog careva i prorolia.
Tako nastaju, u poslednjoj decer-rijipre bitke na Milvijskom mostu, naj-
stariji biblijski sirkofazi ia frizom. Oni se mogu prema svom srednjem
delu-podeliii u tri grupe: biblijske sarkofagc sa frizom kod kojih se u
sredini nalazi filozof, sarkofage sa Dobrim pastirom tl sredini, i one sa
Molitelikom u sredini.
Najraniji bibljiski sarkofazi sa frizom su oni sa filozofom u sredini. Ta-
kav ie Euvena--kada iz crkve Santa+4asi+eAn+ika, Iz IV veka ne postoji
ni jedan primerak ove skupine. Ali od ovog tipa vode pol'cklo od-lomci
dvdpojasriog sarkofaga sa frizom, koji sc ualaii u muzCiu u Diokleciia-
uorrirn term-ama u Rimu. Ovde se Hristos pojavljuje - u scenania izle-
denja, umnoZavanja hleba i propovedi na loii - kao bradat filozof ki'
nidir, golih grudi. Njegov lik ic,bez oblika i lepoten; on-je apostol si-
.o-usiih mJd., naisirJmasnijim, on olidava onog koii jc dbsao ne zbog
zdravih vei zbog bolesnih, ne-zbog bogatih vei zbog. sirornair.rih, nc zbog
s i t i h v e i z b o g g l r . d n i h .I n a p l c d s t a l i L n z a r c v o g t a , s k r s c n i . rn e z a t v l r e i ' :
loktrlusa u pilati liottzcrlatora, l<ao i na onoj-sa latclarrskog sarkofaga
sa Jonom, ovaj Christits pltilosophicas ie Hristos sa bcscde.na gori, oko
koga sc u kn-rgu okuplja siroma5ni svct. Nikad viSc sc n likovr-roj r-rmct-
n o i t i . r e m o i e t a k o k o i r g e n i j a l n o o s c t i t i p t ' o p o v e c lr l a s o r i , l < a o n a p o l i -
l.tr
3
zo
hrorlnirn odlomcima. Takvog su ga videli crkveni oci Justin, Tertuiijan
i Klimcnt Alcksandrijski. Ovaj Hristos niie imao u svoll zemaljskom telu
dak ni ,hoestus huniana", a kamoli nebeski sjaj (caelestis cliritas). Bai
zato je Celzus ismevao ovu sliku Ilrista kod starih hri5iana, suprostar
ljajuii im antidku predstavu o lepoti i velidanstvenosti sjajnog -onohe boga.
Slika ubogog Hrista na polihromnim odlomcima odgovara Sto
Tert,nlijan (De carne Christi) o njemu govori: 'On nije imao ni telo ijud-
ske lepote, niti telo ncbeskog sjaja. Gladovao je pred odima davola;-bio
jc Zedarr u prisustvu Samarjanke; plakao ie nad Laz,arom; bojao se gle-
dajuci smrti u oi-i,jer je telo slabo, uzviknuo je on, a na kraju je prolio
svoj.u krvn. Samo rrerni hri5iani, kao Tertulijan protiv Marcijana, mogli
su da kaZu precl jednim takvim Hristom - preditavlienim na poiihrom-
nim fragmentima kako ledi bolesnike od vodene bolesti i od kbstobolie,
lcako tcSi silor.na5nc i daje im hleb, kako budi iz smrti devojiicu -
o n r a k e k a l i b i o n . j c g o r b e d n i c o r p t t s c t i l t u t t ,i b a S z a t o 5 t o l e i m a o
takav ltabitris i takar.' izglcd, tako neznatan, obidan i neugledan, biie on
n.ro.jIJristos" (taLis enirn lnbitu et aspectlt annuntiabatur). To je najsta-
rijri pr-cdstava I{t-ista r-revropskoj um-etnosti, Christus philosopitictLs'(cy-
rtictrs), praslilia siromaitrra kakvu su ocrtala jevandelja, a istovremeno
najo5triji likovni protcst protiv predstava bogova hod Grka i Rimliana,
n okviru hriiianskog podzcrnnog pokreta, u naiteZem vremenu kriza Rim-
skog Carst',a.
Druga vrsta najrani.iih biblijskih sarkofaga sa frizom ima u sredini Do-
brog pastira. Na urezano.j kompoziciji iz Kiilja\.ine .katakombe Dobri
pastir sc n:rlazi izurcdu A4ojsijevog duda sa izvorom, kao simbola kr-
Stenia, i Lazarclog vaskrsenja kao simbola vaskrsenja tela. Na jednoj
p l o i i k o v e c r a _i z L a t c r a n s k o g m u z e j a , u b u k o l i i ' n o j p o v e z a n o s t i , s j c d i -
njeni su u trilogiju Dobri pastir, sagresenje Adama i Eve i Danilo u'lav-
ljoj lemi. Ncdavrro nadeni sarkofag sa frizom i tri scene,iz kripte Sr..
Maksimina r,r Trijeru, okuplja, oko srednjeg Dobrog pastira, sagiesenje
prvih ljudi i pesmu o uZarenoj peii.
Po idejama naibogatiiu kompoziciju na jednom biblijskom sarkofagu sa
frizom, a sa predstavom Dobrog pastira u sredini, pokazuje sar[ofag
sa pet scena iz kripte crkve u L Ma d'Er (Le Mas d'Aire). Ispred Dobrog
pastira otupljeni-sLJ baba, maika i dete; majka se vei nalazi u raju, a
mah-r ierku dovodi baba Dobrom pastiru kako bi je on odneo na nebo.
Ova porodidna scena sub specie ntortis uokvirena ie starozavetnim pred-
stavama prvih ljudi i Danila medu lavovima. U ovom kruzu smrti, koii
j,e simb-oiizovan starozavetnim primerima, odigrava se dudo povratka
cluSe.Stera smrti je je simbolidno pred-
"obavijenau krugom Livota, koji
stavljen obema starozavctnim scenama u uglovima: pored Adama i Eve
rralazise Hristovo kr!tcn.je u Jordanu, Sto znadi da si pored starog Ada-
ma nalazi novi Aclanr, a pored scene DanilovoespasenjajeLazaret,o vas-
lirscnjc. Kao Sto se na sarkofagu iz Santa Marija Antika, po prvi put u
istoriji umctnosti, Novi i Stari zavet antitetidno odnose iedan prema dru-
gom, tako se na sarkofagu_iz L Ma d'Er Stari zavet pojavljuj-e oduvan u
No-vom zavctu. Tako je otkrivena nova moguinost iiomponol'anja, koja
polako prodirc, a driji-rezultat ie biblijski sirkofag sa frizom oa 3ea"og
"1+

ili dva pojasa, sa gusto zbijenim scenama,dije doba cvetanja pada tek
u vreme Konstantina Velikog. Filozof i Dobri pastir se sada povlade iza
biblijskih motiva i ne stvaraJuviSesrediSte.Sdmo orans,kojije u toku
prvih triju generacija ranohri5Canskeumetnosti pretrpela vi5estruku pro-
menu znadenja,ostaje i dalje usred biblijskih scena. Ona postaje anima
christiana (anima salvata), na koju se odnose obeianja Starog i ispunje-
nja Novog zaveta.Tamo gde se pojavi na biblijskim sarkofazima pozno-
tetrarhijskog vremena,ona olidava elettatioanimae in caelum. Moliteljka
nije vi5e postavljena naspram Dobrog pastira, ali isto tako ona nije viSe
predstavljenani kao simbolidna pojedinadnafigura i otelovljenje moli-
ive, vei de sada nalazi izmedu dva"apostola koji je podiZu ri n6bo. Na
jednom sarkofagu u Saragosi, prema njoj se pruZa boZanskaruka. Ova
orans na sarkofazima sa frizom iz IV veka oznatava ono isto Sto na sar-
kofazima sa apoteozom iz III veka izralava imago clipeafa,' umesto Vik-
torijd, koje uznose du5u, pojavljuju se sada pomoine figure apostola.
Meclu mnogobrojnim biblijskim scenama sada se sa velikom ljubavlju
upotrebljavaju dve simbolidne scene:dudo sa izvorom (za kr5tenje) i La-
zarevo vaskresenje(za vaskresenjeploti).
Time Sto je, narodito posle ustanovljavanja praznika ustolidenja Petra,
Petrovo dudo sa izvorom potisnulo u plastici Mojsijevo - a ecclesiaca-
tholica, koja je smatrala da je osnovana na steni-Petru, jedina polagala
pravo na kr5tenje i obeianje vednog Livota - stupio je, pored Hrista, lik
prvog metlu apostolima, jo5 pre Konstantina Velikog, u literaturu, him-
niku i umetnost. Najstarija grupa tetrarhijskih sarkofaga sa frizom je
gnrpa sa Hristom i Petrom, a najotmenija skupina se po ugaonim scena-
ma naziva - skupina sa Lazarom i dudom sa izvorom. Njena kompozi-
ciia podiva uvek na triloeiii >Lazar-orans-dudosa izvoromn. Na tetrar-
hiiskim kanelovanim sar[oiazima moZe da se nade i dudo sa vinom u
Kini (umesto evharistije) naspram duda sa izvorom koji zastupa kr5te-
nje. Obe svete tajne se onda odnose na anima salvanda et salvata, koja
je olidena Moliteljkom u sredini.
Pod uticaiem ove ideje u osnovi se menja slika Hrista. Nestaje Christus
philosophicus (cynicis), a novi tip Hrisia je mladolik, golobiad; nepre-
kidnim sistemom kovrda jasno je obeleZenkao heros, u smislu pozno-
antidkih sarkofaga sa Hipolitom. Palium i sandale on preuzima od Chri-
stus-aphilosophicus-a, ali pre lidi na Dioskura no na liinidkog Zevsovog
sina; ovaj tip ostaje ograniden samo na soter-a; ni jedan od pratedih
figura apostola ili lidnosti iz biblijskih prida nema taj tip. Kao kontrast
bradatom tipu Petra, diie sam najstarije tipove otkrio u katakombi ispod
Sv. Sebastijina, izvr5ilic boZanskih dudotvornih dela, koje je Bog n-alo-
Zio, deluie beskrajno mladoliko, snaZno i kao okruZen tajanstvenom
doia. Ako je pesiriistidko shvatanje Christus philosophicus-apostalo -
na osnovu"Jeieja,53, i na osnovrf apologetske literiture - u svesnoj
suprotnosti sa antidkim shvatanjem Apolona, onda se hri5iansko shva-
tanje ovog novog tipa Hrista bliZi idealu lepote i snage apolonske pred-
stave boga u tom vremenl.t.U Vita S. CaecilieCypriani per Pontium Hri-
stos se pojavljuje kao opreko svake mere snaian mladiio. On pretvara
vodu u vino, donosi zdravlje i Zivot, izvr5ava duda po boZanskom oVla-
+8
L1
Sienju i ne nalazi se viSe usred najsiroma5niiih medu siromaSnima kao
jldan od njih, vei dolazi k njima uimislu proioga Jovanovogjevandelja:
oRedpostade telo i beSemedu nama i mi vjdesmlonjegovu divotu.. time
su poloZeneosnove konstantinskoi plastici.
Iz idejnog sveta najstarije hri5danskbumetnosri objaSnjavase sada neo-
bidna tvorevina ranog IV veka, koja je do danas osfala 2agonetka- sar-
kofag sa.Nojem u Trljeru. On nij6 iiabrao motiv predstaie Nojevog po-
prsja u kovdegu,nego se na njemu nalazi predstavljena osmodlani No-
jeva- porodica. Ona je data, kao Sto pokazuju frizuie, u vidu jedne tri-
jerske porodice ranog IV veka. Stanovnici kovdega pozdravljaj:u goluba
kao vesnika spasenja.Bezrazloino se ovo neobidno siroko preditailianie
smatralo kao narativno ili epsko proSirenje prasimbola. fako, metlutiir,
u pridi Ge.neze, broi osam ne igranikakrri nagla5enuulogu, ovaj broj se
mora simbolidno objasniti u smislu prvog P6trovog pisita. po"tome je
u kovdegu samo malo njih, tj. svega osain du5a, Jpiseno iz vode, kao
5to se to_dogad-ai pri krStenju. Po Kiprijanovim piimima sam petar je
ovim redima otkrio tajnu jedinstva crkve. Po njima je Nojev kovdeg ta-
janstveni uzor Hristove crkve. Kao Sto su spaseni samo oni koii su"bili
u kovdegu,dok su svi van njega propali u potopu, tako Cese spaiti samo
oni. koji se.nalazeu brodu Hristove crkve. Trijerski sarkofagsa Nojem
olidava, dakle, stav vere ecclesiacatholica, koii ie Kipriian
^ie prv-i put ov"ako
formulisao: >salisextra ecclesiamnon est<<. Kada koviee, koii ovde
zauzirnaSiroku sredinu na delu sarkofaga izmettu dva stuba,llika-Crkve,
onda se ni u kom sludaju ne mogu onisto vezuju girlande i sede jedan
naspram-drugogu ugaonim poljima, a pored togi su jo5 i nagi, objisniti
kao reljeti u vezi sa pozivom umrlog; oni se moraiu pridodati ideii oven-
CaneCrkve (beata eCclesia,flores, corona ob glor[ani, Iila, rose), ri o.tom
smislu-u kojem na tavanicamanajstarijih katakombi girlande,ruZe i lji-
ljani obeleZavajunebo. Vernici tcoii ZivL u crkvi, biie"stavljeni radi svo-
j.ih r.asluga,kao liiliani, u cvetni ukras nebeskecrkve, a r'adi svog mu-
deni5tva,kao-ru)e. Na trijerskom sarkofagu sa Nojem kovdeg predsiavlja
sliku ov-epobedonosne,siavom oventanelvedito ivetajuie ictlesia, koja
je-ukraYna girlandama pobede. Ovde dakle istorija ideja umetnosti IiI
veka dolazi do vrhunca. Ovim izjaSnjavanjem za ledimi blaZenstvujuiu
crkvu,.trijerski sarkofag s_aNojem, s6 nalazi na pr-elomuka novoj eposi
e.yrop9l.<9um-etnosti.Ova kompozicija crkve ukazuje na sudbonosnu go-
dinu 313. y kpjoj je, posle biike na Milvijskom mostu, prvi hri5daniki
car sam odredio sudbinu rimske umetnosti u smislu hri5iahstva kao nove
drZavne religije.
45
 I I . O D K O N S T A N T I N AD O G R A C I J A N A
, S u c l b o r t o s tgt o
a t l i t t a3 l 3 , t t r i l n s k o j c a r s k o j .u r n e t n o s t i

Kacla je car l{onstantin poslc uspcinog ratnog pr-rl-roda, u bici za Rim

izvojevao konadnu pobeclu na-Mjlytblom-mesirL i kao pobcdonosni im-
pcrator slavio u Rimu svoj adventu.s,pc,delo ie i za rimsku drZavnu isto-
riju umetnosti novo razdoblie, koje se tiho, ali Lrporno oglasilo vec pod
tetrarsima, a tek sada se moglo potpuno razviti. Ova umetnost je ozna-
dena kao prva evropska ars christiana i obeleLena ie kako slikom hri5-
ianskog cara tako i carskog Hrista.
Na Vic sacra rimskog forun-ra, odmah desno poito se prode trijumfalni
Titov luk, car Maksencije je sagradio velidanstvenu trobrodnu baziiiku,
zasvedenu kasetiranim svodovima, sa snaZnom isturenom apsidom, kao
carsku trijumfalnu odaju, sudnicu i dvoranu za prijem. Ovoj velidan-
stvenoj gradevini, kojoj su ravne samo one u Splitu i Trijeru, novi tri
jumfator, car Konstantin, dodao je 313. god. poprednu osovinu, tako da
sc u nju ulazi kroz purpurno predvorje sa VicL sacra, a pored toga je
gradevini dodao, u toj osovini, dr-ugu gigantsku apsidu.
Tu jc u godini trijumfa postavljena ona kolosalna statua cara, diji su
glava i udovi, posle pronalaZenja u Maksencijevoj bazilici, preneti u dvo-
riSte Palate konzervatora, gde i danas u svom fragmentarnom stanju sve-
doie o velidini, sjajrr i ozbilinosti_naistarijeg -h-ri5ians-log carskog por-
trcta-(Up. Umetn-ost u svctu": H. fhr,Rim*rlo C*Jtuo,-itike ni stru-
nama 215. i 217).
Jo-i pri kraju II veka je Aurelijan podigao hram bogu sunca, kao znak da
cal kao nanresnik sol ittvicttts-a treba da iemdi sreiu cafstva u saeculum
aLtreLLllt.
Car se timc stavlja rr red rimskih principes, koji su vladali kao
opunomoienici bogova i boga njihove dinastije, da bi onda u apoteozi
i sami bili prirnljeni u boZanski krug. Car Konstantin, koji je stajao i
r,ladao u svojoj bazilici na rimskom forumu, nema vi5e nideg zajednidkog
sa ovom idejom principata. Orr svojom natprirodnom velidinom, strogom
frontalnoSiu, apstraktnim oblikom lica sa koga kao da je izgnan sav Zivot
i prevelikim odima natprirodnog izraza i zahteva, otelovljuje novi ideai
cal'a. Imperator kao pontilex rnaxintus ne korada napred sa najotmeni-
jinr delom svog narocla da princse Zrtvu bogovima kao primus inter pa-
res, ved stoji u previsokoj ni5i kao atttokrator sudelice celom narodu.
Kad je posle svoje pobedc na Milvijskom mostu drZao svoj veliki mi-
rovni govor sa stare rostra-e foruma, bio je on, istina izmeClu figura vla-
dala iz dinastije Antonina na prestolu, ali su se iza njega uzdizali tri-
jumfalni luci Septirnija Severa i stubovi tetrarha kao spomenici jednog
novog vremena isto tako snaZno kao Sto se i Maksencijeva graclevina
snaZno zasvodavala u znak carske moii.
I(ad-4 je car Konstantin ponovo uveo monarhiju, on je doduSe golobra-
doSCu-i frizurom obnovib izgled prvog rimskog PrinZeps Auguitus; ali
istovremeno je pojadao a'.rtokratorstvo koje je za vreme tetrarhije dobilo

5l
 ?g t

svoj oblik u porfirnim grupama avgusta i cezara. Ovaj car stoji izabran
instincttt divino na stlani q4qog Boga; on zasniva svoju moi u uprav-
ljanju svetom Stvaraoca-sf,i-E-TiEfoua koii ga je ip,biao za svog'vica-
rius-a u politidkom upravljanju zemaljskog carstvaf Car je pretvorio te-
trarhijsku baziliku u jednu vrstu prve hriSianske p'alate. D2inovska sta-
tua u poprednoj osovini - koja sada postaje glavna osovina - nije no-
sila sanro zemaljsku loptu vei i labarum, novu zastavu rimskog carstva
sveta, koja se r-azvila iz crux sancta i koja u lovoroyo-m vencu nosi mo-
nogram Hrista u dije je ime car uiao u Rim. Time je bila povudena po-
sledica Liciniievoe edikta iz:311:, eod. Takozvani Milansl<i edikt iz 313.
god. prouirolEua5 jd noni-poliiiek"i iezik simbola, diji je prvi dokaz di-
vovska Konstantinova statua u njegovoj bazilici na forumu. Na Stitovima
i Slemovima vojnika od sada se nalazi Hristov monogram. Lovorov venac
iz carskog trijumfa pokazuje, umesto znaka za sreZu, ime hri5ianskog
Boga. Crut itttticta (gernmata) se razvi.ia iz krsta sa Golgote. Ovaj ve.ril-
Itun Clristi postaje simbol smrti i vaskresenja. U Lateranskoj palati ga
je danju i noiu duvala deta carske telesne garde. Stari drZavni simboli
s o l i l r n t a p o d r e d u j u s c s a d a k r s l u . V i c t o r i a r o r r t a r t as e t c s n o p o v e z u j c s a

ljuje viSe prvi oficir telesne garde, vei sam car. Po starom obidaju stav-
ljajuii nogu na pobeclenog varvarina ili na lava i vasiliska, on nosi dr-
Zavni steg, koji sada vi5e ne predstavlja carsku zastavu, vei oznadava
rimskog at{okratora kao vicarius Christi, zamenika Pantokratora na
zemlii.
To j6 bilo osnovno stvaraladko delo u 313. godini u Rimu. Od tog je vre-
mena za ceo svet postala vidijiva slika hri5ianskog cara. Ona je ispo-
detka, vei u IV veku, varirala na najraznovrsnije nadine, bilo kao poli-
tidka figura, stojeii ili sedeii na prestolu, bilo na hri5ianskim trijumfal-
nim stubovima i lucima, bilo u arhitektonskom i mozaidkom programu
carskih palata. DZinovska bronzana glava Konstantina II piedstavlja
ostatak isto takve divovske statue; u tblosu iz Barlete ie takva sratua rA
jo5 potpuno oiuvana_. Verovatno je-i-spred c_arslg palate u Carigradu sta-
rtr.s-r
jao Imperator arnbulans super apsidem et basiliscum, a tragovi u sitnoi
umetnosti dokazuiu da su i statue cara na koniu sa krstom u ruci, nasta-
le iz shvatania ovakve vrste. Kad su Gala Plaiidiia ili Justiniian potkre-
pljivali zahtev za dostojanstvom avgustu t't ."toil i"elstOnffarstvu za
sebe,i svoju dinastiju, dinili su to carskim mozaicima, koji su jedini oli
davali ideju namesniStva prenerog na carsrvo. Predstava hriSianskog cara
sc sada otelovljuje r razvija na zlatnom novcu i kontornijatima, u bibli-
jama i kalendai"ima, na zlitnim povezima i koricama od sionove'kosti sa
rukopisa i diptiha.
Codiira :!) 6ila je u ovom smislu podetak novog jezika simbola, sudbo-
nosni preokret r-rrimskoj drZavnoj umetnosti; istina ne podetak ars chri-
t$alg: koja je u mraku grobnica I katakombi vei imala za soboE-raZVi:
tak u to,ku triju generacija, sli j-e-.!o svakako.bio__poietak. jedne javne
hriSianske umetnosti pqd qk1iljem drZave. To je dalekoseZni znadaj po-
Divovska statua cara Markijana ({50-45?). Bronza. Visina oko 5 m Barleta stavljanja divovske statue prvog hri5ianskog cara u Maksencijevoi bizi
ispred crkve San Sepolk.o (San Sepolcro). Up strane 53 124 lici, koja od tada nosi Konstantinovo ime. U bukvalnom smislu ie caru

5jl
 "It" -2}-
l,- :'*,\ 1.,\,.\,,., ,,1 \i
, ",..*u.^S

vei u 313. godini ovon, predstavom bila pliznata tttula Cottslatttirttr.sMc' leja, na mitoloSki usnrcrcno.j radir.rosti srebra i slonovaee, kao i u gliptici
gryJts.U ovom
-gturs. predstavljanju hri5ianskog
ovom predstavljanju lrriSianskog cara slede ga njegovi
cara siede n.icgovi sinovi,
sinovi, novca i mcdalja.
Teqdssije-r, Arkadije i Honorije, a posle podele carstva 395. god. Teodo- Ko pri svcmu tome posmatra program Konstantinovog luka samo sa rL--
sijgya dinastija
sijeva dinastiia V veka, ca-revi
veka,
V-vekd,
V-vdkb, ca-'i&-i-od
ca-'iev-i-od
carevr od Markiiana do Anastasija
Markiiana.do Anas-tasija,I,
I, Teodorih staurativne strane mora da ga^osudi kao umetnidko cielo konadne deka-
. , " r . r . ' : # ,4:gaqtijg__V Jeo_{o.r.ih
valiki,
V c l i k i , ilqsififianli njegova
!ustiniianli n . j e g o v acclinastija
li do lraklija. Kada se Karlo Veliki dencije, kao Sto se desto i deSavalo u ranijim istorijama umetnosti. Kon-
,i r' -..+...'<
" . . ' ! r . - sqa onl an o rLun clu is tianortLnt, stantinov luk vaZi kao izraz nemoinog eklektizma, kao vrsta monurnen-
ooruclo
odlutio'?6*i6IGi _'
e sitci
Dosrane succcsor
cso r intper
intperatorunT
at onu't7 rronlallorLun christianortLnt,
preneo
preneo je Je ovu konstantinsku prectstavu
ovu konstantrnskll predstavu llrlscansKog
hriScanskog cara Ahcn Ii ucrnto
cara u Ahcn udinio t a l n o g z a n r a g l j i ra n j a i s t o r i j c , s a v a r v a i s k i m u p o t l c b l j a v a n j c m o d l o m a k a
jc simbolom novc imperiie, koja je pod ovim vctillutn Clristi, crur san' sa poruScr.rih,uniitenih i sada opct up<itrcbljcnih driavnih spon'renika iz
c/c, dalje
clc, dalie razvijala ideiu konstantinske
razviiala ideju konstantinskecivitas Del u predstavama
civitas Del oton-
predstavama oton- sjajne epohe rimske umetnosti.
slie, salijske i Staufovske dinastije, i nadinila sin-rbolom moii Svetog Rim- Tek novija istraZivanja su udostojila ovaj spomcnik na taj nadin ito srr
*
sliog Carstva nernadlic naciie. Istoriia uryrq-tqos!!-eir,1s-!-o-hriSians,kp-g-za- ga stavila na podetal<novog razdobija i ocenila ga kao delo koje odreclujc
padi podi{ 9, tUUg,-gq4!q'l!3--iii fo nl iriLi-fi nffi l pravac i koje le zasnovalo i udvrstilo zakone za tri veka, pod Konstan-
tinovom, Teodosijcvom i Justinijanovom dinastijom. Istina, programu
Kada je, posle bithe na Milvi.jskom mostLr, scnat i narod Rima postatio ovog iuka kao osnova sllrzi stara zaliha ranijih spomenika i motiva (ratna
pobcdonosnom vojskovocli i novom avgustu, Konstantinu, onaj trijr-tm- lrror-rika,politidko zastupanjc, lov i bitka, allocutio i liberalitas, proeliutt
falni luk izmedu Koloseuma i Titovos iuka popredno na osovinw Virt i l r ( r . r ,s t a t u c V i k t o r i j c i v a r v a r a ) , a l i o v a i p r o g r a m s e p o d r e d u j e n o v o m ,
sacra, koji je trcbalo da objavi novi z'iatni t"'.k,'a istovrentctro da oliii a p s l r - a k l n o n .rrt i c i n u m i S l j e nj a i n i j c r - rt o l i k o i m e r i s l i k a i h r o n i k a , k o l i k o
znadajnu granicu izmedu rata i mira, obr-rovliena ie stara cczarska tra- sporrrenik i izraz jedr.renadrecJenedrZavne ideie.
dicija znakom svesne umetnosti pod okriljen'r drZave; bila je to tradiciia Blrrnt'rritost dogadajime lll Konstantinovom-ltrku poi.iva na jprc na ni-
koja je istina za vremc vojnidkih carcva bila u nercdu i raspadanjtr, e zarrju spor-r.rcnikiproSlosti, koji po utvrdenorn zakonu odredu"jr-rtlodclni
oko dijeg su se obnavljanja trudiii vei i tetrarsi, Galerije u Solunu i Dio- sklop luka: rcljefi iz Trajanove bitke odreduju srednji prola2, politiaki
kiecijan na forumr-r u Rimu (Up. Umetnost Lr svetu: Keler, Rimsko Car- rcljcfi Mall<a Aurclija atiku; r-rosam Hadri.ianovil'r rnedaljona, rja sever--
stvo, sl. na strani 191). Po stilu, a i shvatan.iu i kompozicionom redu, rroj i juZnoi strani luka, sadrZana je carska rrisao lova, paracleisos-a,
rimska radionica koja je bila zaduZena da pocligr-rcKonstantinov luk, kakav jc poccv od Aleksandra Vclikog do Karakalinog lovaikog sponrcni.
sledi ovom poznotetrarhijskom umetnidliorn pra\Iclr. Odustaje se orl sva- ka uvek ponovo ostvarivan, a sada postaje sastavni, nerazdvo.ini cleo pro-
ke hristijanizacije ideje tlijumfa. Careva politika i vodenje rata se salno grama carskih rnauzolcja, otmcnih sarl<ofasa i drZavnih diptiha u lion-
sasvim uop5teno dovode u vezu sa religijom monoteistidkog ko'r,a(instirt- s t a n l i n s k o . i t e o d o s i j a n s k o u. im e l n o s r i . N i K o r r s t a n t i n o t o ml u k u n i j c
cti divino). Istovremeno se mora nstanoviti dcmitologizacija kao i odstu- rcd, dakle, o el<lehtidnom spajanju fragmentarne proSlosti vec o kompb-
panje od dinastidke glorifikacije. Naodigled istovremene raznovrsne hri5- ziciji tj. likovnorr uspostavijanii rimsfte istori jsk-eslike.
iansk"e umetnosti graclenja crkava, carskoj simbolici, rimetnosti'sarkofa- Zadatak radionice bio ic di uirtostavi vezu iz"medu caia Konstantina i
ga.i zidnom slikarstvur, neutralno drZan.je u programu Konstantinovog v r e m c n a k o j c . i c p o n o v o p r o b u d e n ou Z i v o t , i d a k a o t r a k a i s t o r i j c , k o j a
luka treba razumeti samo kao kompromis. P.imski senat je kao davalac u j e d i n j u j c - ,u c i n i v i d l j i v o m i d e j u R o n t a a t L r e ai b l a g o s t a n j a t m p e r i ; e . V i k -
naloga krajnje uzdrZljiv. Samo onaj koji to primecuje na l(onstantino- torije se dodaju arl<adama i postoljima stubova; one ne nose samo stu-
vom luku, spoznaje konstantinsku umetnost u celini. Hri5ianski IV vek b o v c , v c c i z a r o b l . i c n cv a l v a r e k o j i r a 5 t l a n j u j u a t i k u i o v d e m a n j e p r e d .
ostaje vek teSkih razdora. Usled toga njegova umetnost od samog podet- stavljaju simbole.pokoravanja, a"viSe sim6oie podele svetske drZave po
ka ima tri struje:@radikalnu hri5iinsliu"umetnost, diji su nosiocf irkve, oblastima.
mauzoleji i krdtioi-ice, i dijg-pe bogatstvo motiva ,oruiiu na sarkofazima Na fasadama luka se urezujr-rPosejdon i Geja, kao i detiri godiSnja doba.
sa frizom i sa stubovima;{Q)radikalna pagansl<a str-uja i'iji su nosioci K a o e l e m e n t i .p r i r o d e i n j 6 n i h p l i h a i o s e k a , o n i n e o l i i i v a j u s a m o j e -
stare rimske porodice, a kdia je u staroriirskom, desio i iilhelenskom dinstvo svetske drlave, vei istovremeno i zai<on, da se trajnbst samo u
ubedenju, u umetnosti u slonovoj kosti i na kontornijatima, nasuprot Bo- veiitoj promcni mo2c shvatiti i meriti. Misao o trainosti svetske drZavc
gorodice hriSiana stavljala svet Aleksandra i njegove maike Olimpije, zasniva se na delanju elementarnih snaga sveta, a obeleZava se ne kao
prizivala duh Nero redit'ivtts-a, opct oZivela kult Izide i vestaJlii i, na statidan vei kao dinanridan zakon promenl.jivosti. Simbolika godiSnjih
klaju, sagradila kapitolinskim bogovima joi .jcdan novi hram;'3) umet- d o b a i s i m b o l i k a i e t i r i c l e m e n t a o s t a j e n e p r i k o s n o v e n a ,j e r p r i p a l l a m c t a -
nidka struja izjednadavar.riasvetske neutralnosti i kompromisa, kojoj jc fizidkom blagu motiva trmctnidkih pravaca IV veka. Konstantinov luk
konstantinska dinastija bila isto toliko naklonjena kolilio i kasnije papa ima juZnu i severnu fasadu; poslednja je okrenuta selu, a prva gradu. Na
jc luk po. starom obidaju obeleZen kao pravi znak p6mirenja.
Damasus, a diji program se moZe proditati na tri.iumlalnim lucima i pre- laj nadin.
teodosijanskim triiumfahrim stubovima i n.jihovir-npostoljima, kao i na Strana okrcnuta sclu jc fasada rata, ona okrenuta gradu je fa.sadamiia.
pro[Jramu porfirnih sarkofaga i n-rozaika na svoclovilna carskih T]rallzo- Ov:r suprotnost sc Ll raclionici Konstantinovog luka produbljuje u stalni

54 l-t

I

zakon. Istorijski reljefi, radeni u konstantinskoj radionici, provlaic sc:
kao spojnica, sa gustim sccnanra i sa ntnogo figura, oko celog luka i
ostavljaju srednji prolaz slobodan. Pogreino .ie u niima videti reljcle
narativnog ili kontinuiranog stila, koje nalazimo na Trajanovom i Mar-
k o v o m s t u b u , h a o i n a i u k u S e p t i m i j a S c v c r a . O n i s e , S t a v i S e ,m o r a j u
oceniti kao izabrani vrhunci tadain.je sllvremcne istorije. Na strani rata,
levo od giavnog ulaza, predstavljena je prva velika latna odluka u gor-
njoj Italiji (zauze(e grada), desno prcsndna bitka na Mili'ijskom mostu.
Ako su ovde elenentarno suprostavljeni pod.ctak i kraj ofanzivc, oncla
ovaj zakon postaje ioS jasniii, kacl se uzmu u obzir i zapadna i istoina
strana. SadrZina friza na zapadnoj strani je polaz-ak u rat; on je dakle
usmeren od grada ka selu, i obuhvata pokret cele voiskc, ukljudujuii i
vo-inu policijtr i komoru, dakle sve ono Sto ie sc ubuducie u svim im-
perijalnim umetnostima sveta, sve do poznobaroknih reljefa u bcdkom
dvorskom Burgu, predstavijati pod opStim pojmom profectio. Sledeci na-
slednici ove pro'fectio su sarkofazi IV vcka, koji predstavljaju izlazak
Jevreja iz Egipta, prolaz kroz Crveno more i propast faraonove vo.iske.
Reljef na istodnoj strani nije samo obidan nastavak bitke na Milvijskom
mostu, vei podetni takt scene sa predstavama na fasadi luka okrenutoj
gradu. Njen sadrZaj je ono Sto se od tog vremena u svoi imperijalnoj
Lrmetnosti naziva adventus; to ie viSe no povratak iz rata. To je prodor u
novo doba, koje sada car, kao duvar mira, objavljuje sa govornice (r'o-
stra) na rimskom forumu. Kao 5to ie prof eclio poietak trilogijc rata,
tako adventus obrazuje poietak trilogije mira.
Fasada luka sa obema scenama ol<renuta je gradu i obclcZcna je kacr n!c-
gova stvarna glavna strana i strana za gledan.je.Preclstavljcne srt obc tla-
dicionalne scene kojc pripadaju repcrtoaru politiikih rlotiva rin'rskc
unletnosti: alloctrtio cara na govornici (rostra), izmcr-ltrscclciilr slatua Ha-
d l i j a r r a i A n L o n i n a P i j a , l < a oi b a z i l i l < a n a r i n r s l < o r nf o l u r n u , a i s p l g d p c ' 1
stubova tetrarha; car se prikazu.ie narodu kao gospodar mira- Naspratrt
o v o g s v e i a n o g d i n a p o S t o v a t ' r . jnaa r o d a p r c m a t a t ' s k o n t p r c s t o ) u , s t t . r . iiiz -
nad drugog luka liberalitas ilttperatoris,' veliko praitan.je porcskih clugo-
va na podetku zlatnog veka predstavljeno.je na neposredan nadin: figr,rr'.-
su poredane u dva niza i stoje u unutraSnjosti iedne bazilike.
Obe scene prikazuju carsko preclstavl.janjc; nasuprot srodnih nr<ltiva ove
vrste u srednjem carstvu, sacla su u pitanju sasvim r"rovizakoni kompo-
zicije, sa kojima umctnost i ispitivanie umctnosti.zapotinitr no\Io raz-
d o b l j e , k o j e o b i d n o o b e l e Z a v a m ok a o p o z n o a n t i d k o l N i c g t - r r i k l i t c r i j i s u
p o t p u n a u s r e d s r c d e n o s tk o m p o z i c i j c , f r o n t a l n o s l g l a v n c c a r s k c l i i n o s t i ,
kao i znadajnih lidnosti dvora ili istorije, zatim simetriino povezivanje
svih bodnih lidnosti sa sredinom, strogo razlikovanje odnosa veliiina ne
toliko sa stanovi5ta prostora koliko sa stanovi5ta duhovnog z.nataja; za-
tim naglaSavanje svedanog ceremonijala stupnjevitoSiu odeie i oznaka,
obeleZavanje statidne mirnoie, odmerenost i reprezentativna svedanost i,
r-rajzad,novi odnos prema posmatradu. Posmatradu nije viSe namenjena
samo uloga ditada slike, vei je on unet i u zamisao slike kroz odekivan
z.ahtevcara u sredini, Sto pro5iruje krug pokloniikog rraroda prikazanog
na reljefima, te tako posmatrad postaje uiesnik svedanosti.
)\
Time jc stlorenil poznoantiika rcprczcntativna slika, a istovremeno i
srcdnjcvekovua slika pred ko.jonr sc moli. Tako se kasniie prlkazuju car
Teodosije i nlegovi sinovi tr najzvaniiniiim predstavama kolskih trk'a,
politidkih odluka i poklon je nja \/arvara, ka.o,na primer, r.raTeodosijevom
postolju koje je, na hipodromu u Carigradu, nosilo carski obelisk. Takcr
se prikazuju carevi u dvopojasnirn kompozicijama na srebrnirn misorijr.r-
m i m a , k a o n a o n o m e T c o d o s i . j e v o n ru M a d r i d u , k o i e m s l e d e k o n z u l i l < a o .I
Aspar Ardabur. l;f
T a k v e s l i k e , p r c d l < o j i n r as c m o l i , t r a Z e s v c i a n o o p t o d a v a n j c i o l t v i r , k o j i
sc takode prvi put pojavljuje na Konstantinovom luku. Po dr.a sttrba
utvrduju bokove obe sccnc mira, a svaka od njih ima boino po dve Vik-
torijc i po dvc statuc varvara. U horizontalnom raSdlanjivanju podredena
su im, u manjim unrecima luka, po dva elementa, po dva hadrijanska
tonda sa prcclstavom lova i po dva ar-rtoninska rel.jefa sa predstavonr
irtve i mira. To daje reljefu karakter Zrtvenog posveiivanja i neku vrstu
nadzemaljskog uzvi5avanja. Takva nadela su, neposredno pre Konstan-
tinovog iuka, bila vidljiva vei na Galerijevom luku u Soiunq. Porcd precl-
stava 6itaka, ratnih beseda i pokoravanja-+eprijareljaf5?de*su scene 2r-
tvovanja i iisto statiine predstave avgusta i cezara na prestolu, potpuno
stoZerno i frontalno komponovane; politidki pojmovi i karakteristiine
osobine imperatora dodaju se realnim liinostima kao realne pojavc, tako
d a s e i s t o r i j s k o z b i v a n j c u z d i l e u b e z v r e m c n o s t ,a l i l < z a g l e d a n j c p o s t a j c
spomenik. Oba avgusta seclc na prestolu iznad nebeskog svoda i ne pri-
kazuju se viSe kao rinrski prittci pes, vei kai; avtokratori sa nadzemal.j-
skim prar,om vladanja. Ovaj stav prestolne slike ko.ji zal.rtevapo-
b o z n o s t i p r , I r ' 1 - 3 t r n i " n r l l a s r n l c s t r o g i m h u r i z . o n t a l n i n lra i c l a n . i i v a -
n j e : m p o s t o l j : r t r i . j u r r r l ' a l n o gl t r k a k a o i t i m e 5 t o s c , u d o n j o j z o n i , k a o
u d v o r a n i s a s c d : r n rn i i a o c l a r l < a d a ,s a k r a i i z u . i t rV i k t o r i j e . U t o m e j e p r c -
clujmljr:no natclo stnrktrrre hriiianskih sarkofaga sa stubovima. Istovrc-
meno, rleutralrroizraleni monoteizam iini pozadinu i ovog trijunrfalnog
luka, sanro Sto sc iza n.jcgirne nalazi rimsko shvatanie, vec persijski
kuit svctlosli.
Ako sc glcda.ju sa te tadke glcdiSta, onda oba i<onstar.rtinskatonda sa
zapadr-rci istoinc stranc Konstzrntinovog lu)ia imaju presudan znataj za
tumadenje progranra. Kouslantin, koji ie doneo istorijski preokret, po-
javljuje se sada i kao gospoclar istorije svoga naroda, njegov lik se po-
javljuje u preracTcnin'rTra.ianolim r-atnim slikan.ra i u scenama iova r
Z r t v o v a n j a n a h a d r i . i a n s k i m t o n d i m a . H r i S i a r . r s k ii s t o r i d a r E v s e v i j e g a j e
neSto kasniie oznaiio kao pravog novog Mojsija svoga naroda. Ovde .je
moZda poreklo l<onstantinskih sarkofaga sa predstavom prolaz-a kroz
Crveno more i prclaska izabranog narocla u svetu zcmlju. Otuda u pro-
gramu mozaika u apsidama carskih hri5ianskih crkava, bilo u Raveni ili
na Sinaju, vciika liinost vode izrailjskog naroda, Mojsija, stoji uvek u
najte5njoj kompozicionoj vezi sa carem. Kada je Gala Placidija svojtr
veliku zavetnu crk'r,u u Raveni ispunila lidnostima svoje dinastije, Kon-
stantin Veliki se nalazio naspram Teodosija. Za mit o Konstantinu ne
treba, dakle, ni u kom sludaju zahvaliti tek karolin$koj renesansi, jer je
on zasnovan vei na njegovom trijumfalnom luku. Poslednju aristohrat-
57
 c\

s k r , rk a r i k u o v o g l a r n c au a n t i c i p r e d s t a v l l a i r l c a l s k i t ' u o z a i c it r S a n \ / i -
tale u Raveni.
'fondo
na zapadr.roj straui Konstantinovog luka plikazu.ic tncscc l<oji idc
ka moru. Predstava koja je <-rl<renuta prema sclrt, sa puno snrisl:t jc tt r";zi
sa ocllaskom (profectio), aii isto tako i sa nebcskim pravcen noii. NIa-
s p r a l n o v c p r e d s t a r , c ,n a i s t o d n o . j s t r a n i t r i . i u m f a l r t r , r gl t r k a , t r i s t t - rt a k t - r
v c l i k o n r l o n d u , i < r ' e i c} - l e l i j c u l ) r - a \ / c ug l a d a . O l a s c c t r a i c t t . s u p t ' o l t l o s l i
s a n o c n o m p | c c l s t a v o m l t t n c , a i s t o v t ' c t n c n o k r t t r l i S c a t l t , c t t l t t s ,t j . l l o e e -
t a k r n i r a . A k o s c / r r r a o c l n o s i n a t r i l o e i j u r a 1 a ,o t t d a j c I l c l i j c v l a c l a r t r i -
loeijc rriira. Ono Sto car olt.iavljuje tra govorttict (rostra) i otro Sto u svo-
i o j l i b e r a l i t a . ss i m b o l i i n o c ' i t r ip r i p r a i t a n . j u p o r c z i r , o b j a ( n j e n o j c , a s t r a l -
n o m f i g u r o m A p o l o n a , k a o s v e t l o d a n a , s u r t d c v s i r . . i ,I n i r i l a d c r s t . K r ' < - r z
s u p r o t n o s t s o l i l t m a m o Z e s e n a i c h - r b l j es h v a t i t i p o k r e t a d k a r e l i q i o z t r r L
osnova Konstantinovog lul<a. U pitanju jc konstanlinska ikonologija,
koja ranije niit: postojala na podrudju predstnvr trijunrIe. Prcdstava
Celusa na Galerijevorl luku u Soluntt, ko.ja ilna svo.je zakor-ritcnaslcrl-
nilie na hriSianskim sarkofazima r-r vatikanskit'u pciiuanta i u Pcrr.rcli
s tom razlikom Sto jc figura na prestolu sadzi Hristos, rnogla bi sc
smatrati paralelom, ali je ikonologija sunca i ntr'scce drr-tge'r'rstc. Or,'cr
stvaraladko dclo na l(onstantiuovotr luku rnora cla ic u IV vcku bilcr
r.apaLeno, jer jc ono vei pod samim Konstantinom zasr-rovalo l-rrii-
c ' a n s k u i k o n o g r a f i j u s o l - ' ai I t t r r c t - ek,o j a j e u c c l o n r s r e d n . j c m v e k u o s t a i r
obavezna.
U temenu malog svoda mauzoleja, koji .1e poslt' Drugoe svelskog rat:r
otkriven ispod crkve Sv. Petra, iznacl scene sa spasenjem Jone, a usrcd
dokota vinove loze koji obeiava besmrtr"rost. pre'dstallic-na su Heli.icva
kola, isto kao i u l<rivinamai linetarna konstantinskih katakombi tt ltrut-
g r r D o m i c i l c . P o j a n - rs o l i n v i c l t t s . i c o v d e d a t k a . o i r r a K o n s t a n t i n o v o l n
lukr-r kroz potpuno ar.rtidhi jezik, a o njegovo.j pripadnosti l.rriSianstvr-r
ntoZe se zakljuditi samo na osnovu opSteg ikonografskog oclnosa. Por-rz-
c l a n oj e c l a . i en a o v i m p r e d s t a , , ' a m aH e l i . i a i z v r 5 e n p r c o b r a i a j n r i t a u s l j k r . r
Hrista kao nepotredir,og, istinitog sunca. Sano ocl ovakvil-r osnova pola-
zeii, cijlr jasnr-r polazr-rutadku predstavlia Konstantir-ror, luk, mollrro .ic
papa Damasur; da sc usudi da praznik I-Irislovog roc-lcrr.ia stavi, za s\:a lrc-
m e n a l . r r i 5 i a n s k ei s t o r i j e , n a d a n z i m s k c -s o l s t i c i . j r(' l < r a t k o c l i r c v i c c ) .
Najraclikalniia posledica ikonografiie sola i ltLttt' na Konslantir.tovonr ,. l,
luku postaje vidljiva poiev od konstantinskog vrenrcnl nlr rimskirn sar- - l.'
!'
kofazima koji prikazuiu I{risto'r' put stradanja, Petrov plrt l(a krstLr i
pogubljenje Pavla, dakle trilogiju prvog hriSianshog puta Lr smrl. Na
.lcdnom sarkofagu, nadenom u Sr'. Sebastijanu, koji danas tt Latcranskom
n r u z c j r rn o s i b r o j 1 7 1 ,s t o j i u s r e c l i n i l a k v i l r s c c n a c r r . ( i t t t ' i c l a ,k o j a s c
istovrcmeno sa rijim razvila iz Konstantinovog labarunta. Dva vojnika
d t r v a j u s t r a Z u i s p o c lo v o g v e x i l l t L t n C h r i s t i , d o k c a l s k i o r a o s p u S t an e k r s t
lovorov venac koji sadrZi mor-rogram Hrista, i l<omc se sa krakova krsta
pribliZuju dva goluba, iskazujuii mu poStovanie. Trcba sc samo st:Liti
Trajanovog orla u predvoritr Sv. Apostola u Rimr-r,ili pcbcclonosnog orla
u b i c i , s a t r i j u m f a l n o g s t r - r b aM a r k a A u r e l i i a , d a i r i s l . n ' a t i l i k a k o s c , n a
takvim predstavama krsta carski sinrboli orla ir,enca, Ll svome nclrcs-

rq

kom znadenju kao ncuvelost pobede, prcnose na kompozicijc ovakvih sar-
kofaga i na Hrista koji je verus rex. Presr-rdno.jeSto na ovom konstan,
linskom sarkofagu u Lateranskom muze.ju nisu (kao Sto je to kasnijc
uobidajeno) predstavljene zvezde, vei su prcdstavljcni sol i ltnn kao na
Konstantinovon"r luku i na srebrnom misori.iumu iz Parabjaga (sa Kibe-
lom i Atisom). Oni kroz ceo srednii vek ostaju obelcZjc krsta i kasnije
su, narodito u ltalolinikom urnetnidliom knrgu, oduvani u svojoj staroi
suprotstavljcnosti (luxlor). U obema apsidanra u Santa Mariia Antika.
sol i ltma su atributi raspeia. Zagonetka o paralcli razludivanja ovaca od
j a r a c a , p r e d s t a v l j e n an a s e v e r n o m z i d u u S a n A p o l i n a r e N u o v o t r R a v e n i
reiava se kada sc' odluiimo da u cn'enom anc-leltrviclimo sunce, a u Pla-
v o m m c s e c . I r r p | c c l s t a v i s t l ' a 2 c a n d c l a p o | c d t l . r 1 . r. q L ' n i l t t L t rnde z c r n l j i -
noj lopti, iznad rajskog ietvororednog brega, nalaze se sunce i nrcsec
lzmecu zvezoa,
Tondi sa suncem I mesecom na Konstantinovom lr-rkr-r omosniuiu clalile.
dublji uvid u nastanak hrisianskc ikonogleii ie na pc,druiltr vladajt'.c
Carske umetnosti. Ranovizantiiski zlatni n-reclal jon iz Mersir-reu ErmitaZrr
u L c n j i n g r a d u p l i k a z r l j e h r i S c a n s k c r gc a r a s a , ' r t r . t l t a s t r t t t tr r a z v c z d a n o r n
nebu, a boZanska ruka ovendava cara lovorolinr vcncem zbog n.iegove
p o b e d c n a d Z i v o t i n j a n r a s m r t i . C a r u s c s d c - s n ai s l e v a s p o s t o v a n i L - n r
plihl;2.,.iu sol i ltnta. Tu jc- u jeclnom poznoll clelr.rcarske sitne unret-
nosti, ideja pobcde (hao pobeda narl smrcu i latom) simbolizovana
astralnim simbolin-ra sunca i meseca. To le u antici bilo preimr-ristvo
Hrista i njegovog cara na zemlji, a niko drtrgi no l\lil<elandclo, kloz shva-
tanje svog oDanau isvoje oNoiin, preneo ga je na visoke plernicc Me-
didejske loze. Ovde ic moZda najjasnije ocl kakve je epol.ralnesnage zra-
denja bio, od samog podetka, trilumfalni luk Kor"rstantina Velikog, koji
--Tri,petobrodne velelepne
ie sagraden u sudbonosnim godinama velikog preokreta 312-313. god.
hao znak pobede i opomene.
Treii veliki dogadaj je uslovio pr-eokret svetskc istorije poslc pobede
Konstantina nad Maksencijem. Konstantin .ic celo podrudje carske pa-
late - koje je nosilo ime po staro,j rin.rsl<ojporodici Laterani, di ie 1e
zidno slikarstvo III veka, slikano na beloi osnovi, otkrivc-no iskopava-
njina prethodne generacije - poklonio rimskom episkopu na dar. Car
je odnrah posle svoje pobede podeo sa gradcn.iem prvc raskosne hri3ian-
s k c c r k v e , k o j a j e n a z v a n a p o l a t e r a n s k o j p a l a t i , a k o j a j e u 5 1 au i s t o -
r i j u k a o > A 4 u t e re c c l e s i a r u r t t ni k a o o s n o v n i t i p r a s k o i n c c a r s k e b a z i l i k e .
IJprkos poZara i razaranja u XIV vcku, i prczidivan.ja ocl stranc Fran-
i e s k a B o r o n t i n i , j a ,j o S s c m o Z e r e k o n s t r u i s a t i n r . t i , r e . r r r re r r i r ' p ' < -3 2 4 .
god.zapodeo
.a'gr'"a"rj"*-ailt" ;'l*;,- i;].i";:' ;";il' ;;;;ril'k^,r',.,-
Stiju kneza apostoli, posvetio Petru, a kojrr jc I(onstantin II dovrSio po
shemi lateranske bazilike. I ova staroltriSianska crkr,a o;rla ie kao Zrtva
n o v o g r a d n j e J u l i j a I L N j e n s k l o p , k a o i s k l o p l a t c r a n s k c b : i z . i l i k c ,v c i t o
ol<o moZe da otkrije iz brojniir renesansnih crtcZa, koji za nas ir.najrr
liarakter dokumenata. Naizad, Konstantin Vcliki ic sasladio trobrodr.ru
g r a d e v i n u , i z v a n z i d i n a R i n r a n a V i a O s t . ' r t ; i s ,k t - r i u i c t i r k o d c p c - r s l p
c rt-r-
nalaienja moitijLr) posvctio knezu apostoli, Pavll. Prema s|cmi latera.-
\rLi
(c
s k c _b a z i l i k c p r o S i r i l i s u j c V a l e n t i n i j a n I I i T c o d o s i j e , d o v r S i o j e , p o s l e
pode Ic Carstva, Honorije, a ukrasili mozaicima Gala'Placidija."
Ova velidanstvena grarlevina starog hriSianstva predstavljalJ le, do po-
lara 1823, dok i onl nije r-rni5tena,"pratippetobrodne konitantinske iar-
ske-bazilike, a i danas rnoZe, kao jedina gradevina hri5ianskog ranog
razdoblja, u svom no\roln obliktr da tumadi prostorne odnose rinohriS--
c n r r s k o gz d a r r . j a .
S t a r a l a t e r a n s l < ab a z i l i k a i e , d a k l e , i u e v r o p s l < o i i s t o r i i i a r h i t e k t u r e i
u m c t n o s t i , u b r - r k v a l n o ms m i s l u t l n t e r e c c l e s i a r t n r t P . re Kbnstantina bilo
.je.dosta_manjihsakralnih odaja u privatnim kuiama bogatih hri5iana,
u k r u . n l rk a t a k o m b i i i s p o d z e m l i e , i l i s a m o s t a l n i h m a l i h d v o r a n a , n a j r a z -
liiitijfh oblika, koje u imislu grike, rimske i srednjovekovneumetnbsti,
n i s u i m a l c r - r i k a k a va r h i t e k t o n s k i s t i l . A k o j e n a u k a r a n i j e p r e t p o s t a v l j a l a
dzr se hriSiansko sakrahro graditeljstvo polako razvilo 6d^najinanjih"ob-
l i k a i p . ri m r r i v n i h p o c c r a l t a d o t l o b r o d n o s r i i p e t o b r o d n o s t i , d a n a i -kroz je iz-
vesno cla je monumentalno grade'r'inarstvo, kako nam se pokazuje
l r i r i r n s k c b a z i l i k c , b i l o v e l i k o d c l o p r t o g h r i S i a n s k o gc a i a , k o j c j c o n
svesno okoniao poslc svojc t,elike pobede nad Maksenci.lem i tetiarsima.
Na podethu istorije hriSianske crkvene arhitekture nalazi se carski mo-
nurncntahri oblik. Iz njega proistidu klerikalne, pre sveqa episkopske nor-
m a l n c c r l i r c s a s v o j a r r i b r u d a , z n t i n r . j o Ss k r o m n i j c m o n a S k e b " azilikt',
a k r ' o r n . l r l r o . r rl cr d t r l l c i i u l a z r i i a j u s e m a r r j i i n a j m a n j i o b l . i c ig r o b n i h i
mcrnorijalniir crkava sttb clit,o na podruc jin.ra rimskih katakombi. prar.i
k u l t r r i .p r o s t o r I I I v c k a v e c o d a r n o n i j e b i o r i m s k i h r a m , v e i m i t r c j v o j -
n i k a , k o j i r r i j c s m c o d a i z o s t a j cn i u i e d n o i l e e i i i , m a q d e s e o n a n a j a z i l a
u v c l i k o j d r - z . a l ri o j n i i k i l r c a r e r a . - U z r l i S ej na r h ' i r L k t o n s fi o b l i l < s c i z n j e e a
isto tako malo razvio kao i iz jevreiske sinasoge.
baziiike Rima, sa"Siiokim transeptom i jako
naglaSenom apsidom, svojon'r slidnoiiu, odaju snaZntLjedinstvenu volju.
O v c u z v i S e n c ,( i l o k c k u l t n e p'r;;a;bij;, r o s t o r i j e , k o j c z r a ( c v e l i d a n s t v e n o S e rnr .r c r l -
stavljajuu konsrantin;k;; ;;';r;. I a.i".,'r,!pittlpl'r ir".,
ono Sto je. za vreme Avgusta u principatu bio rimski hram, koji je isto-
vremeno sluZio i caru i kultu bogova. Monarh koii smatra da ii iicarius
Cltristi, ovont eraditeljskonr umelnoSiu objavliuje st oju volju" i jzra2ata
svoj autoritet zasnovan Hristom. Sada se, po prvi put, ltadmeiuii se vi-
sokinr stilom, stavlj.a hriia_anski tenLplum nasuprot kapitolinskog. Nova
monumcntalna gradevina l-rriSianstva pretvara paganski hram, koji su
Rimljani sarno preinadili, u njegovu strogu suprolnost, i tako postai"
sposobna da zameni grdko-rimski hram. Kada Sulpicije Sever hvali kao
najveiu zaslugu svctaca 5to su uniStili paganske hrarnbve, onda ie takav
sud bio n-rogui zato,Sto se slika rimsliiligradova sasvim promenila tri
teneracije pre toga, mnoso ranije od Konstantinovog llilanskog edikta.
Carski gradovi, kao Trijer i Rit.n, Carigrad i Jerusalim, nisu viie u svom
sklopu bili odredeni hramovima, vec hri5ianskim porodicama crkava.
n M a . f l < 3o v i h v e l i k i h g r a d e r , i n a n b i l a i e L a t c r . a n s k a ' b a z i l i k a , k a o p r v a
Konstantinova stvaraladka eradevina, a crkve alrostolskih kneZeva'bilc
s t r n _ j c r rri r a s l e d n i cui . R i n r u . A k o p a Z i j i r o s l e d i m < _r r . a s o \ cn j i h o v i h o i t , ' -
i e n i h i L r n i s t e n i hs t r u k t u r z r , o n d a i z n j i h p r o i z i l a z c . k a o s u D i o t n o s t i r i m -
..v 1
 ,
!,, . | . ,. -.-}.'t !i4 ,.. ;_u..,t

I
jcrnu na najviSen'r nivou, a pri tome .jc i sudnica. Njegovo trojno jcdin-
skonr hramu, sledcce zakonsk{ pravilnosti, koje postaju mcrodavnc za
stvo ima dvc granice: jednu, izmedu poduZnog i poprednog prostora -
hriscansku istoriiu arhitekture:'konstantinska bazilika je unutrasnji pto-
na kojcm mestu se razvija sistem arctts ntaior, koii se istina tek u sred-
stor, a to, pre s'r,ega,odreduje i njen spoljainji sklop' Hram je. monumen- .- i'vi
n.iem vcku naziva tri.jumfalnim lukom, mada je vei ispodetka imao ka.
talno plaitidno de'io,koje zridi ka spoljasnosii, a njeg1rv.poredak siub.va
raktcr trijumfalnog luka - i clrugu, izmedu tiansepta-i apside, gdc na
stvara prostor i istovremeno je reprezentativan. U hriscan-skoj baz-ilici
stajc dconi zicl, koii prosto iz,az,ivada se, za.jedno sa trijumfalnim lukorl
su stubbvi smeiteni iskliuiivo" u unr-rtrasniosti. Ovakva raskosna graclc-
smatra jednom celinom. Ako ovo graniino obeleZje uzmemo tako ozbili
vina pokazuie spolia samo zidove od opeka; nekad su zido|i i od naiznre-
no kao Sto sll sa ozbiljno uzimali stari hri5iani, postaje i teorijski jasno
niino poredinog kimen, i opeka. Mi ne znamo da li su takvc gradevinc -skriveno
da je u ncraSilanjenom konstantinskom transeptu prisutan
spolia'bile tosui* bez ukrasa, Zakljudci iz potonjeg teodosijanskog cr-
srednji kvadrat; to ie u daljem razvitku imati kio posledicu ra5ilan.yi-
kvenog graditeljstva dozvoljavaju nam -da pretpostavimo ponekad po-
vanje.transepla, podev od sredine, kao i naglaSavanje i izdvajanje ovog
stoianlel mozaika na fasadi, a na portalima i horizontalnim zavrSecima
srednjeg quadratum s(rcrun7. Na granici izmedu transepta i apiid6 nalaz-i
vrala postojanje skromnog plastidnog ukrasa. Aii osobenost gradevine,
se Zrtvenik u obliku stola, iza koga se zasvoduje polulirug apside; u nje-
kao k6vdegi odredenog po.-vi5inama,-ostaj-e strogo saduvana. Tu razliku
moramo iirati najpre pred odima ako Zelimo da shvatimo suprotnost fpj osovini stoji presto episcopus-a, a oko njega se nalazi zajednidka
klupa pre-sbytcr-a, napravljena kao polukrug rimskog pozori5tal Smisao
izmedu ouog pornoiim Jkog i ranorimskog shvatanj a umetnosti. .Ranori m-
ovakvog lrri5ianskog-synedrion-a opisao je vei Ignjatije Antiohijski re-
sko shvatarij6 umetnosti fovezano je sa aristokratskom jednako5iu bo-
poznorimsko sc tenlelji na dima: ,Kao Sto Hristos sedi na prestolu u vencu svojih apostola, tako
gova i careva, a zasnovano je u principatu; -za
caisku svest da gradi palatu i episkop sedi u krugu svojih sveitenika<.
Eri5ianskom apsolutizmu, .- vezuie se
Tri dela konstantinske bazilike su dakle komponovana po meri, obliku,
svom gospodaiu Hristu, u kojoj i avtokrator moZe da vlada kao 'strrrt-
s.vrsi_i stcpenu svetosti. Trojstvo prostora se bolje shvata polazeii od
uuts e"pisiopusn i t'icarius Ciristi. U konstantinskoj bazilici stubovi su
dna ka izlaz.u, itcgo obrnuto: apsida je vei po svom obliku icclesia ,_'ae-
unutra, kao u starorimskim velikim dvoranama na trgu, sudnicama.i dvo-
lcsris U njoj sc za -vreme lituigije ialazi icclesia militans Dei, a to je
ranama za prijem. Postavljeni u detiri reda, po dvadeset do dvadeset i
episkop.z:r .svo.jom kalcdro,trt, usred sr.og presbyteriunz-a. Ceoni zid af-
detiri u suakom od njih, oni obrazuju pet dugih staza: jedutr srednju,
s i d c i e i l i _ r - r k a z i v a n jnea n e b o , i l i g e s t k a l e m l i i . - I s p o d t r i j u m f a l n o g l u k a
Siroku, a Ievo i desno po dve, upola uZe. Svih pet staza (u srednjcnl'r'eku
apsicle nalazi sc hriSianski Zrtvenik, sto, na kome se drugadije Zi-tvujc
nazvanih brodovima) ulivaiu se u popredni Sirolii prostor tako 5to sc na
no na velil<om jlrostoru ispred hrama bogor.a. Na ovom Zrtveniku se prr-
sranici Det staza uzdiLe zid sa iednim velikim i detiri mala trijttmfalna
likom, s'r'ake cvl.raristije, koju samo kler froslavl ja iz synedrion-a kao cl.a
iuka koii odvaiaiu transept od petobrodnog naosa.
sa-neba silazi, izvrSava ovaploienje Hrista. Tu ie, dakie, granica izmedu
To su tekuie ariade, nepiekidni nizovi stu6ova kod koiih - bilo da su
r r c b ai z c n r l j c , k o j u j e B o g p o s t a v i o i k o j u c a r p o S t u i eu s v o l o l g r a d e v i n i ,
u obliku spolija (tj. delova prenet]h iz pomsenih starijih gradevina), bilo
da su novonafravljeni - preovladuje korintski,i jonski arhitektonski po- .;er sc pokolava svom Pantokratoru.
O znaden.iu transepta sc mnogo zagonetalo. Danas se moZe smatrati iz-
redak, kao i i<ompbzitni liapitel. Dorski kapitel, karakteristiian za griki
vesnim da je transept bitan sastavni deo prvih crkvenih gradevina kon-
hram, stalno se, i'otuda nam"rno, izbegava. Dugi niz stubova ne podnosi
staltinskog vl'emena. U cars.koj bazilici u akvilell transept.prividno i<.=-
prekidanje, i otuda ne podnosi nikakvu podelu poduZnog prostora na
duhovno stoji na mestu apside, tako da se, dosledno tomi, i- mesto za
odel.ienia. Karakter via sacra je potpuno oduvan a podvuecn Jc Ill nrzorlt
Zrtvenik pomerilo lia granici izmedu transepta i naosa. Transept moZe da
arkaia"- kao u svim brodovimi Literanske i Pavl,ovecrkve - ili toko-
bude i samostalno obitavaliite nekog muienika, kuia uspomene i poito-
vima greda, kao u srednjem brodu crkve Sv. Petra.
vanja nekog sveca; to je narodito sludaj u grdkim i maloaiijskim crkvama
Ravnolmeran izgled otvorene tavanice od.greda jemd'i jed.instvo prostora.
starog doba; ali i u staroj crkvi Sv. Petra transept je tesno povezan sa
Slednji brod i iransept su iste visine, a oba se-nalaze pod krovomrta dve
confessio kneza apostola. Pravi smisao Sirokog transbpta konstantinskih
vode, iok su po dva 6odna broda stavljena pod jednoslivan krov. Tako je
rasko5nih bazilika odrcden je njegovim poloZljem u iredini izmedu sta-
4astalo dvojrio osvetljavanje prostorije kroz niz prozora sa ludnim za- tidnog neba apside i svetog zemaijskog puta vernika, koji je oliden nao-
vr5ecima. Oni su postdvljeni, ,.t istom razmaku, na 2idovc spoljnih boinih
som. Ovde se posle evharistiie odrZavalaapape; na niu iulmali DristuD
brodova. Ne5to v;ii i poioZeni okrugli prozori Postavljeni su na gor-njem
spratu srednjeg brodi, neposredno-iznad jednoslivnog krovafTri bitna verni laici.Tu'su, takoite,slizbi boziioi p.'iii'iiuouuiiei""iiii.i-i',lii""i
vojska, i tu su odrZavani carski prijemi.'
dcla odreduju gradevinu spolja i iznutra: snaZna srednja dvorana naosa,
Tako su se_postepe-no redale odaje prema naosu. Kroz zapadne portale
zatim 5iroki transcpt iste-visine, koji spolja izlazi van okvira naosa, i,
verni naro^d-je prodirao, poStujuii ovo novo trojstvo, kroz pet biodova,
naizad, na niega nadotezana polukruZna, ispupdcna apsidalf
do trijumfalnog luka, kako bi se tamo poklonio svom Hristu, svom caru
Ovb troistvo"cilokupnog crkvenog prostofa viSe liti na dvor!nu tribunala
1 Svom eplsKopu.
i l i c a r s k u s a l u z a p . i l e m n e g o n a l a g a n s k i h r a n r . P r o s t o l i c p o s v c c e np r i -

63

C a r L i c i n i . i ei e v c i 3 1 1 . g o d . s u S t i n s k iu l i l o n i o s t a r i r i l n s k i k u l t c a r a .
Konstantin ga u tome nijc jednostavno slcdio. U nolom r-nonarhi.jskorn
t t r e d e n j r - rc, a r . i e k a c l z a m c n i k I - l r i s t o v n a z c m l . i i n c o g r a n i i c n i e o s p o c l a r .
Cerska rec jc imale ncoborivu zapovednu snagu i karal<tcl konaine ocl-
l u k c i u s t v a r i m a c r k v c n c c l o g r n c ,k a o n p r . t r b c z i z l a z n o n r: ; t . r n j l rl < l d i i s c
cpiskopi na sabonr tr Nikeii nisu mosli sloZiti .rko obiika,Vjelrr.irr,..
Crkvc koje je car podigao bile su, daklc stanovi Boga, koji sc otkno u
l:lristu, mestA na kojima je poStovan car, - komc sr-rzajcclno iskazivali
lroStovanje rin-rski staleZi i kler - i svetane crlive za ccclcsia rnilitans
u Rimu. U ovom smislu slr one vei bile izraz hriSi'ansiic prccl.sta\rcrt Bol-
joj drZavi, rnnogo pre no Sto je Avgustin pisao svojc dclo
"De clui-
tate Dei<.
Takva nova arhitektonska tvorevina postavila ic sacla umetnosti - koja
je, prenra rirnskoj estetici i politici, trebalo da sluii arrhitclituri - pot-
puno nove zadatkc. Vreme antidkih statua bogova bilo je proteklo, a tirnc
i pravo cvetanje rimske slobodne skuipture. U profar-rirn carskim gradc-
vinama, kao Sto su palate, gimnazije i terme, ostalo ie, istina, dosta me-
sta i rnoguinosti da se postavc statuc cara i vo.jsJ<ovoda, konzula i clrugih
iinovnika, ali u konstantinskoi crkvi nema mesta ni za kip cara, niti
b i s c o v d c n r o q ' l az a n t i s l i t i s t a t u a H r i s t a i l i u j c g o v i h a n o s t o l s k i h l < n e Z e v a .
Bilo bi blzopleto sasvinr iskljuiiti mogucnoit hriSiariske pune plastike;
protiv toga govorc knjiZevni izvori, Evsc'"'ijei drugi crkveni pisci. Ali one
su izgleda staialc pod vedrim nebom - kao Hristos i njegov petao - na
tlrL'stirnanalocitih uspomcna u Svctoi zenllji, ili isprcd carskih crkava -
kao kip cara na konju isprcd Svete Sofijc u Carigradu - r.r dvoriStin.ra
car-skilr palata - kao Cltristtts turtbularts -super apsiclcnt et ba-si1iscun7,
isprecl carske palate u clar.nom gradu Carstva.
Nove unutra5nje carske odaie zahtevale sll, naprotir', sasvim dmge vrstc
umetnosti, nain-reslikarstvo i mozaik. Vci tetrarhi jska Llmetnost ukraSa-
vanja unntlaSnjeg prostora imaia ic za posledicu procvat dnrgog pompc-
stila u obliku prave renesanse.U ziclnom siikarstvu, pored podra-
.jar.rskog
Zavanja inkrustacije, oZiVijava i prava inkrustaci.ia, kao i stil velikih ar
hitektonskih kulisa i vrtnih pejsaZa ranorimskog vrerrlena. I kasetiranje
postaje opet moderno. Zidni mozaik sve vi5e potiskr"rje u ranom lV veku
prolazniju f resko-tehniku.
lako ie u lrima velikim raskoSnim Konstantinovinr bazilikama u Rirrru
i5dezao svaki tlag kor-rstantinskog zidnog slikalstva, u nauci sc ipak u
poslednjirn decenijama gomilaju dokazi iz novih konstantinskih nala-
ziSta. Odavno su poznate, iako naudno nedorrolino iskori5iene, inkrusta-
ciie i arhitektonslio slikarstvo r.ra zidovima siariie. scverne bazilike u
Akvileji i siike monumentalnih vrtova u stilu Liviiine kuic u juZnoj ba-
zilici, baS na onom mestu gde se zbila hristiianizacija starorimskog vrt-
nog pejsaZa uvodenjem oranta. U Trijeru su nedavno rekonstruisane ka-
sete tavanica konstantinske palate, diii su odlomci nadeni in slla ispod
konstantinske kvadratne gradevine sa upisanim krstom. Katakomba po-
rodice Jordani severno od Rima darovala nam .ie veliki broj podzemnih
grobnica i kapela sa bogatim arhitektonskim slikarstvom. Carski krug
kr
(t
Pctra i Marcelirra i neclavno otkrivena katakomba na Via Latina dopu-
n j r - r j u s l i k u k o n s l a n t i n s k o g n o n u m e n t a l n o g s t i l a k a o r e n e s a n s ed r u g o g
pompc janskog ariritektonskog stila. Neposredne zakljudke o oplatt unu-
ira5rijcg prostola konstantinskih raskoSnih crkava dozvol.iava,daljc, bap-
tistcrijum kod Latcranske palate, koii pripada Lateranskoj crkvi, kao
i mauzolej Konstance, ierke Konstantina Velikog, u krugu katakombi
s v . A g n e s e ,i s p l e d k a l t i j a R i m a , i i j a j e t r o b r o d n a b a z i l i k a u s v o m p r v o -
bitnjm izelcdu takodc konstantinska gradevina. Time se moZe dobiti iz-
vesna predstava o kosturu unutraSnjeg ukrasa raskosnih Konstantinovih
crkava. Inkrustacija i slike velikih stubova bili su glavna nadela ovog
monumentalnog slikarstva.
N{nogo je pak vaZnije otkriti tragove konstantinske ikonologije prostora.
Pn'o pitanjc mora da glasi: koje nove zadatke su tri oblika prostora
konstantinskc bazilike postavila mozaiku tj. slikarstvu? Ako su se ranija
istraZivanja zadovoljavala opisnom ikonografijom, i to najiesce oslobo-
denom formalne esietike, giavni zadatak-moderne nauke-o ikonologiji
sastoji se u tome da proudi uslovljenost i povezanost mesta i likovnog
Programa.
Naos svojim podu2nim zidovima, izmedu redova stubova i gornjeg stroja,
omogucuje sledcce zadatke: velike podulne trake zidova zahtevaju -
slidno kao i spiralne trake trijumfalnih stubova - program neprekinu-
tog pripovednog izlaganja svete pride, saobrazno sa Starim i Novim za-
vetom. Prema visini ovog zidnog otseka izmedu stubova i prozora, moZe
se prida o spasenju predstaviti u jednom redu ili u dva reda koja teku
jcdan iznad drugog. Sudeii po starim slikama, izgleda da je u Lafe.ran.s--.--.
sktrlgcrkri- posto jao.je_d1nred-,a u,crkvama Sr'. Pelra i Sv. Pavla dvjt reda.
N i u j e d n o j c r ' l i v i n l - s uo e u v a n i n i k a k v i t r a g o v i : a l i s e m o Z e p r i h v a t i t i d a
ukras V veka, koji nam je oduvan u baroknim kopijama, ustvari pred-
stavlja obnovu narativnog ciklusa iz vremena cara Konstantina. Stari
zavct, a narodito prida o Postar.rju,bio je iz-eledadosta zastupljen. Prida
o patrijarsima, o lMojsiiu i Isusu Navinu sigurno nije stvorena tek u
V veku za mozaike u Santa Marija Madore. Uzori vatikanskog svitka
Isusa Navina seZu daleko unazad. I u kvedlinbur5koi Itali imamo, kra-
jem IV veka, ikonografiju Savla i Solomona, koja mora imati dugu tra-
diciju. Freske u katakomban-ra IV veka pokazuju, pre svega, starozavetne
scene koje se ne mogu vi5e tumaditi jedino kao simboli spasenja, kao Sto
je to sludaj sa starim sccnama sa Jonom i Danilom, vei kao odsjaji ili na
p o g r e 5 n o m e s t o s t a v l . i e n es l i k e i z v e l i k i h b i b l i i s k i c i k l u s a , k o j i m o Z d a d o
seZu u III vek, a noZda su dak zavisni od takvih ciklusa u sinagogama ka-
kve je iznela na svetlost sinagoga u Dura Europosu, na najveie dudenje
jednog metodski r-rimalog strudnog sveta. Najzad, treba odustati i od toga
da se poreklo svih narativnih fresaka ili ciklusa mozaika izvede tz ciklusa
miniiatura u Bibliiama. Zbos stvaraladke osobenosti konstantinskih ras-
ko5nih bazilika moZe s" bar pretpostaviti da su se izbor, velidina i kompo-
zicija biblijskih zidnih slika ravnali prema strukturi zida, pol,oiaju (da li
su namenjene blizini ulaza ili hora), kao i prema naielu raSilanjivanja zi-
dova. Po5to u slednjem brodu takvih bazilika naspramno stoje dva ogrom-
na zida, dobijaju se u osnovi dve moguinosti za reilanje ciklusa slika: na
65

jednom zidu izlaganja teku u hronolo5kom nizu od ulaza ka horu, a na
naspramnom od hora ka ulazu. Tako ie to bilo i u staroj crkvi Sv. Petra,
a sigurno i u San Paoli fuori le mura. PoloZaj zbijeno postavljenih stu-
bova, koji naglasava stazu u poduZnom brodu, omoguiava, stoga, nepre-
kingt ciklus, o kome se moZe stvoriti predstava u crkvi Sania Malija
Madore, iako su njeni mozaici poreklom iz sredine V veka.
Druga mog_uilost je ostvarena u vreme Teodoriha u San Apolinare Nuovo
u Raveni. Ovde naspramno stoje po dvc slike sevclnog i juZnog zida, pa
ge mogur prostorno i duhovno,-dovesti u vezu. To, me?utim, pietpostav-
lja podelu naosa na odeljke, dakle manji broj stubova i sistem arkada,
Sto se vi5e razvi.ia na.qrdkom istoku. Ciklusi n konstantinskim raskoSnim
bazilikama Rima bili-su, po svoi verovatnoii, pripovedno neprekidani,
dime slede zakon istorijskih reljefa na rimskim irijumfalnim stubovima.
Na poduZnim zidovima konstantinske bazilike postoji jo5 jedan deo na
kojem se moZe razviti ikonografija u mozaiku ifresCi; 1o su visoka pra-
vougaona polja iznad prozora. Po5to se ovo ra5dlanjivanje pornoiu pro-
zora na gornjenl deiu nije bitno izn-renilo u toku ranohri5ianskog razvit-
ka, moZe se zakljudivati i na osnovu poznijeg materijala. Vei su u
Konstantinovim bazilikama, izmedu prozora, verovatno na plavoj osnovi,
prikazani kao cele deono postavljene figure, stajali belo obudeni crkveni
svetitelji, osobito apostoli Novog i proroci Starog zaveta, mudenici i de-
vice stire crkve. Ovde ie mestJnastanka ikone ia stoieiim likovima. I
danas u zoni gde_supro2ori u San Apolinare Nrrovo nala"zimotakve figurc
{postola i proroka u mozaiku. Ikona sa likom u celoj figuri, slikana na
drvetu, poreklom je sa gornjih delova starol-rriSianskili sakralnih pro-
storija. Ona odgovara plastidnim kipovima iz ni5a poznoantidkih unu-
tra5njih prostora.
Jednom stvoren kao tip, ovaj stojeci svetitelj pojavljuje se u naosu i
transeptu i na slidnim mestima, na primer na ulaznom zidu u Santa Sa-
bina u Rimu, kao velike figure episkopa u San Vitore u Milanu, kao
svedoci -kr5tenja u San Dovani in Fontd u Napulju, u narteksu i na fa-
sadi Eufrazijeve bazilike u Poredu, kao duvari pr-estola ili krsta na deo-
nim zidovima apsida, kao pobodne figure uz sediSte u svetili5tu, kao Sto
su to velike sedeie figure jevandeiista u San Vitale, kao ikone na stup-
cima, razme5tene u prostor, kao na primer u crkvi Sv. Dimitrija rr So-
lunu. Iako je razvitak previzantijske svetiteljske slikc toliko raznovr-
stan, njeno prvobitno i odgovarajuie mesto nalazi se na gornjem dclu
konstantinske bazilike
PoduZni zidovi bazilika imaju i treie mesto na komc se neunritno razvila
novi ikonografslii oblik. To su umcci izmedu lul<ova. Oblik koii se ovde
razvija jeste tondo (medaljon) sa poprsjem sveca ili vodede lidnosti dr-
Zave ili crkve, a prikiadan je za tekuii ritam arkada, za narativni ciklus
i slike stojeiih figura na gomjem delu zicia. Papski medaljoni iz crkvc
Sv. Pavla,-koji srisreinoni okolnoScu spaieni, pbtvrcluju dugu tradiciju
ovog oblika slike rr longitudinalnim crkt'ama. Or,aj niz tonda podinje isti-
na tek u V veku, kad ie .Lav Veliki obnovio slikc, ali je izvesno da ima
staru tradiciju. Njegovb Sirerrjc u sredn.icm veku bilo jc toliko tipSte da
se mora pretpostaviti znadajno zajednidko porcklo. U longitudinalnim
66
A
a>
gradevinama, kao Sto su San Apolinare in Klase, otonska bazilika 9 Raj-
henau iii Sv. Petar na Moru kod Pize, pojavljuju se ovakvi neprekinuti
nizovi tonda, a u hriSianskoj antici se takvo poprsje u medaljonu upo-
trebljava u najrazliditijim kompozicionim povezanostima, u Raveni sko-
ro u svakoi crkvi.
Oblik tonda niie prvobitno nastao u mozaiku ili slikarstvu, vei i u re-
ljefu u rimskoj antici. U hriScanskoj umetnosti u slonovoj kosti, on je
bio, kao Sto pokazuje lipsanoteka u Bre5i, jako raSiren vei u IV veku. Eq
Kako su ovakvi reijefni medaljoni bili postavljeni na gradevini postaje
jasno sa predstave Svetog groba na takozvanoj Rajderovoj plodi u Min-
henu. Oni su ovde nameSteni izmedu arkada na spoljnoj strani gradevine. {tl-
Odskoro se pretpostavlia da su i snaZni reijefni tondi sa poprsjima de-
tvorice jevandelista, koji se danas nalaze u muzeju u Carigradu, prvobit-
no bili postavljeni izmedu arkada unutra5njeg prostora Konstantinove
crkve Dvanaest apostoia. Ovu crkvu .ie car Konstantin odredio da bude
uspomena na dvanaest apostola medu kojima ie sam car, kao trinaesti
Hristov apostol, da naale mesto svog vednog pokoja. Otuda, dozvoljen
nam je zakljucak da i poreklo mozaidnog tonda traZimo u konstantinslioj
bazilici sa arkadama.
iCeoni zid, odnosno arctts maior, prvobitno luk iznad oltara i mesto lri
i-\'r
umphus christianus, jeste drugo zahvalno mesto za nastanak najstarije cr-
kvene ikonografije u prostoru. U ovom sludaju je, zbog uni5tenosti ob-
\ jekata, naroiito te5ko iznositi pretpostavke. Jedini trijumfalni luk sa
i mozaikom iz triju rasko5nih bazilika diji su neznatni ostaci izdrZali ru-
I !I ienje,-'-'
jeste onaj iz San
*---_
Paolo fuori le mura. Pismeno posvedoden kao
i zave5tanje carice Gale Pfacrdlj!;on-lE-3to-Ealstovremen sa duvenim tri-
, ,Jjumfalnim lukom iz Santa Magja Madore u Rimu, koji je posle sabora (
,(
u Efesu (431) podieao--S-rk-st-iTl]-kao-i-sa trijumfalnim iukbm iz Santa
I ;. Sabine. koji ie moZE rekonstruisati na osnovu jedne gravire iz Xvii*va[t
'Po5to je,
I pak, arhitektonski oblik ovog apsidalnog deonog zida Konstan-
II tinova tvorevina, a carska tradicija se, vei zbog odrlavanja dostojanstva
avgusta, stalno narodito negovala, kao Sto se najzad i ikonografski oblici
u naosu, uprkos fragmentarnih tragova, mogu pouzdano smatrati Kon-
stantinovim, stoga se sme sa sigurnoiiu reii da je hri5ianski arcus maior
nastao u rasko5nim Konstantinovim bazilikama. Njegov program je od
samog podetka bio usagla5en s njegova dva podnoZja i njegovim teine-
nom, zbog dega ie rasporedivanje kompozicija u pojaseve bilo najprirod-
nije. PoSto arcus tttaior istovremeno i pre svega istide, ispod svog zcnita,
dasnu trpezu, otud ispodetka proiziiazi i njegova ikonologija. Zato Sto se
na oltaru prilil<om liturgije izvr5ava ponovno postajanje logosa io';c-
kom, proistiie potreba da se na trijumfalnim lucima oblikuje progrirm
epifanije nebeskog logosa. To se moZe predstaviti na dva naiina: pol<lo-
njenjem nebeskom gospodaru sveta (Pantokratoru) i silaskom logosa na
svet. Prvi oblik se najbolje iskazuje kompozicijom Aliluja ili parousia,
a drugi kompozicijom inkarnacije. Pr-va je oduvana u crkvi Sv. Par.la, a
druga u crkvi Santa Marija Madole. Obe kompoziciie podivaju na s,.r-
sretu neba i zemlje, boZanskog prcstola i oltara, Boga i doveka. Odatle

proizllazi treii nadin ukraSavanja trijumfalnog luka - kompozlcija ec-
Zlesiacaelegis, apostolskapracikva, iu nadviSavazemaljskuzcc_lesia mi-
Ii?a-rzsIo-ialsl;od luka za oltarom, izvr5ava postajanje logofai'6or"ekom.
Ovai. treii na8in ukra5avaniatriiumfalnog luka, ostvaren je na deonom
zidu'apsideu Santa Sabina.Kao prinrer ovakvih komp.ozicijas-atrijum-
falnih^lukova mogu se upotrebiti-tri vrste-slika,-nastale_,pod.Konstanti-
nom, kao Sto to jisno pclkazujutri trijumfalna luka iz IV veka' Prva je
centialno komponovani slika i-oklonjenja, prestola.ili.epifanije, kakva se
poiavliuie na Konstantinovomluku na iepiezentativnimprikazima mira,
ira'strinl okrenutoj gradu. Izgradena na nadelima centralnosti, simetrid-
nosti i veieg broia"z6na, ona ie u konstantinskim crkvama razvija u ob-
rednu slikfkoja iziskuje poboznost.Druga vrsra slika su stojeii likovi
svetacaili apoitola koji iskazuju po-boZnost. N?jzad, to su.tonda.la po-
prsiem. Na iai nadin nistaju tri velike trijumfalne kompozicijee,pifanije
ira iriiumfalnim lucima ranog hriScanstva.U San Paolo fuori le mura
Pantoi<ratorje predstavljenispred nepobedivogsunca koje ispuStasvoje
zrake. Prikazan je u poprsju, u krugu koJi lebdl rznaclzenrta luKa, lz-
pobeda nad pet ca(eva. v vek. Mozaik u naosu santa Marlja
v
medu krilatih biia iz jevandelja i njihovih snaga. Pomoiu krsta u krugu
obeleZen je kao onaj Hristos koji se vraia sa zemlje veditoj parousie.
Njemu odaju poStovanje u trostrukom stepenovanju dva andela kao za-
stupnici nebeske vojske, dvadesetidetvorica staraca koji prinose svoje
vence u velikom aliluja i kneZevi apostola Petar i Pavle. Ova velika tema
mora se smatrati nepatvoreno rimskom, i nije sludajno da je sam Pas-
halis opet preuzima u savr5enoj renesansi za crkvu Sankta Praksedis.
Ovde kao i tamo horizontalna podela traka, koja ostaje jedan od osnov-
nih zakona oblikovanja trijumfalnog luka, sluZi hijeratskom stepenova-
nju. To je prvi put sprovedeno na Galerijevom trijumfalnom luku u So-
lunu, a uobidajeno je u predstavama koje su nastale iz duha nove monar-
hije podev od Konstantinovog luka. Posledica ovakvih kompozicija u
carskim rasko5nim bazilikama jeste ono Sto kasnije Dionisije Areopagit
pravi mistidnim kosmosom nebeskih hijerarha: u zenitu, na najveioj vi-
sini, nalazi se Hristovo mesto, oko njega lebde njegove snage, koje su
osnovale crkvu pomoiu detiri jevandelja. Dvadesetidetvorica staraca, kao
blaZeni drugog neba, ukazuju po5tovanje Hristu u srednjem pojasu; iz-
meclu njega i sunca logosa posreduju andeli kao najbliZi prvom nebu.
Na podnoZju, Sto znadi najniZe i blizu zemlje, kneZevi apostola, Petar i
l{adore, nim. up. stranrr 67 I Pavle, podiZu u znak poStovanja desnu ruku prema Pantokratoru u te-
menu. To je veliki trougao u kompoziciji trijumfalnog luka, koji spaja
nebo i zemlju. Ispod hipotenuze ovog trougla, koja spaja Petra i Pavla,
nalazi se oltar a hipotenuza i njega ukljuduje u sliku nebeske epifanije.
Tako trijumfalni iuk daje oltaru njegovo tumadenje i smisao.
Ako kompozicija trijumfalnog luka iz crkve San Paolo fuori le mura tako
jasno pokazuje tragove umetnidkog shvatanja Konstantinovog vremena,
onda se i za triiumfalni luk iz Santa Marija Maclore moeu izneti ovakve
pretpostavke. Iieja koja svoj program xytus episcopuiposveiu je boi,-
jem narodu (plebis Dei) jeste ideja inkarnacije logosa. Za obja5njenje
programa uzimano je u obzir - isuvi5e kratkovido i iskljudivo - po-
Stovanje Marije, o kome je odludeno na saboru u Efesu. To nije samo
program o Mariji kao Bogorodici, vei program epifanije, posveien samo
logosu kao ovaploienoj hipostazi trojedinog Boga i devici Mariji; ona
igra svoju - od Boga joj naloZenu - ulogu, a ova se nalaLe i sveSteniku
da ie izvrSava: da Bog postane dovek.
Kada se ovo oblikovatiie^ iaeie inkarnaciie oslobodi vremenske uslovlie-
nosti, postaje jasno forinalno i duhovno srodstvo sa lukom sa epifanijom
u San Paolo fuori le mura: medalion u zenitu, detvorostruko stepenova-
nje podev od najavljivanja logosj na nebu, preko poznavanja isiinskog
kralja na zemlji, mudeniStvo nevine dece i dva grada Svete zemlje,
Jerusalim i Vitlejem, kao mesta roclenja i smrti logosa.
Krug u temenu, oko koga lebde detiri krilata biia, a kome se Petar i Pa-
vle pribliiuju sa poStovanjem, obuhvata prazan presto; krst i golub ga
obeleZavaju kao sediSte logosa. To je presto kome se vraia u Vitlejemu
rocleni, a u Jerusalimu na krstu umrli /ogos. To je duboki smisao trougla
na triiumfalnom luku u Santa Mariia Madore.
Nije potrebno obrazloZiti, s obzirom na istorijsko-umetnidki materiial,
da on proizilazi iz duha Konstantina Velikog. Konstantin je ponovo iz-
/'-1
gradio Jerusalim,poru5enod Tita; ovaj novi Jerusalimsadanije vi5e na-
ielie liudi vei grad IsusaHrista, diji zemaljskiput treba da se podizanjern
mrioeobrojnih spomenika uzdigne za sva vremena za razmiSljanje.
Crkvi Hriitovog rodenja nastailaje iznad peiine u Vitlejemu' Ona prcd-
stavlja suprotnistoZer-Grobnojcikvi 9 Jeiusalimu, tako da svuda u cr-
kvenbm piogramu, narodito na trijumfalnim lucima i u apsidi, predstave
ovih gradovi u zlatnom preobraZaju, oznadavajuintroitus logos-au svet
i nieg-ovexodus,niegovo rodenje i smrt, njegovu inkarnaciju i povratak
na'piesto. U apsidi irkve Santa Pudencijanau Rimu, i u jednoj skoro
nezapaienoj sli,ci grada Vitlejema na ulaznom zidu male kapele Sankta
-crkvi
Matrona u San Prisko u Kapua Vetere, predstavlja se Jerusalim sa
mestom na kome je Grobna crkva i sa crux gemmata koja se izdiie sa
brega u zvezdanonebo. Najzad, geografsk-akarta Svete ?emlj.e,predstav-
lien-ana podnom mozaiku-crkve u Madabi, ne prikazuje vi5e Palestinu
liao svetuzemliu izabranog naroda lzraela vei kao svetu zeml.ju hri5ian-
sta sveta onakvu kakvu je prvi hri5ianski car zamislio izvanrednim po-
detkom hri5ianske gradevinskedelatnosti,a koju je Justinijan dovrSio.
Proudavaniemindicija moiemo da pretpostavimo, polazeii od Konstan-
tinovih raikoSnih baiilika, da su Vitlejem i Jerusalim narodito destopred-
stavliani na podnoZju hri5ianskih trijumfalnih lukova i deonih zidova
apsidai da su spoieni u trougaonu kompoziciju sa predstavomepifanije
u zenitu.Iz takvih-- teoloiki zasnovanihi otuda potrebnih - odrediva-
nja i povezanostimesta,proistiie jedinstvo crkveneumetnosti u hriSian-
skoi intici. Kompozici.ia-Vitlejem-Jerusalim pojavljuje sc za vreme svih
triiu velikih dinaitiia pbd kojima je cvetalahriScanskaumetnost.U Rimu
se"ona moZe dokaiati na mozaicima podev od crkve Santa Sabina do
crkve Santi Kozma e Damjano,.podJustinijanomu San Vitale, onda u San
Apolinarein Klase, kao r u svlm nrzovlmalaganjaca sa mozaika.Pasha-
lisove renesanse,a mogu se pretpostaviti na osnovu crteZa ili gravira i za
mradna meduvremena.Kada ie u Konstantinovoi krstionici u Lateranu
pridodata kapela svetogVenahciia,iznad slika svetacakoji su predstav'
iieni u celoi^fieuri otklrivenesu i velike arhitektonske slike ova dva
sveta grada; ovJ slike su nam ostale saduvanezahvaljuj-uii jednom Cam-
piniievom crteZu. Oni uokviravaju ietiri krilata bica logosa,Sto je sa-
ivim u smislu starohriSianskihtrijumfalnih lukova. 'luku u Santa
Poslediceove kompozicije doseiu neizmerno daleko. Na
Mariia Madore se,-ispred ova dva urbes Christl, sakupljaju dvanaest
i i i ravnom zavrietku vrata rasko5ne ulazne dvo-
- S v . - S o fNa
aoosiolskih iasaniaca. Prelaz Jevreja preko Cryengg mora. Zldno sllkarstvo IV veka u novoj katakombl na Vla Lailna
ri.r"., staroi g r a d u ,k o i u i e p o s v e t i oT e o d o s i j eI I , j a -
u C a r i-kapiia lr Rirrtu. Up. stranLl ll?.

eanici izlaze"izobeiu iradskih prema temenu ulaznc kapije koja

ie tiiiumfalno okreie. Postajejasno, da je ovde u Carigradu,stari mo-
zaidkiproeram iz vremena Konstantinovog osnivanja, car Teodosijevedi-
nastije preneo u carsku arhitekturu portika crl<veSv. Sgfije-..Konstan-
tinski piogram trijumfalnog luka nastavlja se na. teodosijanskim sarko-
fazima-sa-slikom ierusalima; sarkofazi predstavljaju Hristovo kraljev-
stvo u novom Jerusalimu. Sveti grad hriSianstva u Palestini, koji je
sagradio car Konstantin, projektuje se u nebo kao simbol carstva.koje
nije sa ovoga sveta, verovatno pod uticaiem ideje svetog Amvrosija iz
Milana. Vei stoga ove slike gradova, koje nalrazimotek u rarrem..Vveku,
moraju biti iz. vremena Konstaltina, a-u doba najstarijih-suiliofagu .u
kapijama gradova,one imaju dugu tradiciju. U ve"likimdelima kamene
plastik-e,-nasarkotaz,imau Milanu, Ankoni, Denovi i Marseju Zivi, dakle,
trijumfalna ideja vitlejem--Jerusalim, koja je preuzetasa irozaika u cr-
kvama. Treii rimski trijumfalni ltrk V vcka-poinajemo sa Campinijevog
bakroreza iz XVII vel<c;luk se nalazio u trbbrodnoi bazirici d"ntu su-

?4

bina u okrugu starog rimskog Armalustrijuma, visoko iznad Tibra na
Aventinu. Medaljon u temenu predstavlja poprsje Pantokratora.On je
okruZen sa Sesnaestpoprsja u medaljonima, koji se diZu od podnoZja
l u k a , d o d i r u j u i i j e d a n d r u g o g ;u m e c i s u i s p u n j e n il j i l j a n i m a . T o j e p o -
lukrug sastavljenod poprsja apostola u medaljonima,u iijoj sredini se
nalazJ tri meialjona'si pirp.sjima Hrista, Peira i Pavla.-C)vaj luk sa
apostolima ogranidenje svetim gradovima,Jerusalimom i Vitlejemom,
koji se uzdi2u snaZnoi velidanstveno,tako da je ispunjen zajednidkiza-
kon ranohri5ianskihtrijumfalnih iukova. Ovi luci sa medaljonima nalaze
se inade na krivinama koje nose svod, kao naprimer u arhiepiskopskoj
kapeli kod katedrale u Raveni, sagra-lenojza vreme Teodoriha, ili na kri-
vinama koje razdvajaju prezviterijum od mesta za vernike, kao u San
Vitale; isto tako se nalaze i u krivinama koje dine prelaz ka apsidi -
kao u Eufrazijevoj baziiici u Poredu- ili kao poiasevi koji uokviruju
glavnu sliku apside,kao u Katarininoj crkvi na Sinaju. Kad je Pashalis
dao da se mozaikom ukrasi glavni ulazni zid Zenono-vekapele na njegovoj
omilienoi gracleviniSanta ?rasede u Rimu, ponovo je- uzeo stirohriS-
iansi<ipiiniip luka sa medaljonima u dvojnom obliku.-U spoljnjem luku
se preditavljiju poprsja dvanaestapostoli koja se okupljaju,-d6dlruiuci
se medusobno, u tondima oko velikog centralnog medaljona sa Panto-
kratorom. Zavisnost od trijumfalnog luka iz Santa Sabina pokazuje se i u
tome Sto i u temenu postoji trilogija medaljona sa poprsjima Hrista,
Petra i Pavla.Ispod se,u skrivenoj paralelnosti,nalazi dmgi, strmiji luk
oko fenistrele;on u jedanaesttonda, koji se neprekidno diZu, prikazuje
Bogorodicuu temenu, izmedu dva medaljona sa svecimai po detiri po-
prsja svetica.
'crdire(um 450)'prednta
;";3"t::: iJ.";T*: .li"i,*i"3?:
"""'"1"#
@
3L
Tradicionalne zajednidke crte i omilienost tonda sa poprsiem u arhitek-
tonskoj plastici u jerusalimskoj crlivi Sv, Groba, kio- i u Carigradu u
crkvi Dvanaest apostola - koic smo prepoznali u starohriSianskoi shemi
trijumfalnih lLrkova - predotavaju da i trijumfalni luk sa tr"p.ekidt.ti-
medaljonima Pantokratora, apostola, Bogorodice i mudenika i devica tre-
ba povezati sa tradici jom Konstantinovog vremena.
Ovaj logidni zakliudak moZe se jo5 viSe-dokazati materijalom iz Kon-
stantinove epohe. U vreme Konstantina, kada je zlatni novac bio ukra-
Savan hriSianskim amblemima i simbolima, carski medalion ie r;rodro
i u mozaik. Poprsje cara u medaljonu je sa novca vei odavho preneto na
geme i kameje, a onda i u monumentalnu triiumfalnu plastiku. U Kon-
stantinovo vreme su nastali tondi sa suncem i mesecom (predstavlieni
kako.g celoj flguri tako i --najvi5e u sledecoj eposi - kio poprs.la) I
medaljoni sa Hristonr, jevandelistima i apostolima. poprsja dlinova car-
ske porodice su omiljena u carskim palaiama i u zidnom-slikarstvu kao
5to..to pokazuju kvadratno uokvirena Zenska poprsja Konstantinove p<_r-
rodice, naclena u odlomcima tavanice u takoz-vanoi jelen.inoj palati ispod
Konstantinove saborne crkve u Triieru.
U vezi sa ovim se sada u sasvinr novom svetlu pokazuiu poprsia u meda-
ljonima sa podnog mozaika u juZnoj bazilici u Akviie;i. Noulru istraZi-
vanja su.pokazala da je kod ove gradevine rei o carskoj zaduZbini kolu
je sagradio ravenski episkop Teodor, jedva jedan lttstritm posle Milan-
skog edikta.
U velikom srednjem odeljku podnog mozaika predstavljeni su medaljoni
sa poprsjima ilanova Konstantinove porodice, dvostruko ikonoloSki-po-
vezani, S jedne strane su im p-odredenapoprsja detiri godi5nja doba, 3to
treba smatrati uobiiaienom ideiom o trainosii drZavnE sreie u promeni
doba, kao i na Konstantinovom l-rku. S"druge strane;e hriSidnstl tik
pastira koji,nosi
zuJe na sredn3e carsko poljc - takode u tesnoj vezi sa idejom drZave.
Lik Dobrog pastira je nastao u hriSianskoi umetnosti za ureie voiniikih
careva i velikih progona hriSiana. Pastir je u skriveno-hriiianskoi umet-
nosti je potpuno suprotna rimskoj driavnoj umetnosti, kojom
.- koja
rrpravlja dria.va.- ul)ravo lik hriSianske umetnosti;-u najstarijim kata-
kombama nalazi se u zenitnom krugu tavanica, u osovini arkosolskih li-
neta i u sredi5tu kompozicije na sarkofazima. obiasnienie -u -doba ovog fenome-
na proizilazi iz politidkog. i filozofskog pesimizma "vojnidkih
careva; o-vom pesimizmu kartaginski episkop Kiprijan, u pismu napisa-
nom iz skrovi5ta za vreme progona, stavlja nasuprot pastira koji vraia
svoju ovcu.-Poito anridki svct lezi u rusevinama i-viie se ne moze spasti,
k a l e o n , , z ah r i S c a n ep o s t o j i s a m o j o S j e d n a m o g u c n o s t : d a p o d i g n u r u k e
nebu i da se mole, da Bog-spasitelju liku Do6rog pastira'side'sa neba
i u telesnoj smrti odnese du5u u istinsko carstvo I ru.i - koje nije od
ovoga sveta.
Na prekonstantinskom s.imb*oluDobrog pastira udinjena je u Akvileji po- r
lititka.promena znadenja. Pastir ostaje ukazivanje na istjnsko carstvo
k o j e n i j e o d o v o g a ,s v c t a , i i j i g o s p o d i r . k a o p a n i o k r a t o r i m a s v o j e s e -
di5te na nebu. Carska kompozicija u sredini crkve istovremeno pok-azuie

pastir. Podnl mozalk u jutnoj bazlltcl u Akvileji,
da je Konstantinova dinastija preuzela zastupanje Pantokratora i njen
zadLtak je da jemdi stalnost cirske drZar.'ne ideje u ovom promeniii-
vom svetu.
Kada je ostvarivanje nove ideje o Hristu - caru moguia na podnorl mo-
zaikq u Akvileii, pitamo se da nije u Rimu - kao posledica sudbonosnog
preokreta koji je izazvao Konstantin bitkorn na Milvijskont mostu -
postojao i niz medaljona i lukova sa medalionima carske clir-rastije,na-
stao iz dinastiikih razloga, pored sigurno utvrdenih hristolo5kih lukova
sa medaljonima. Presudnu pomoi pri reSavanju ovog pitanja, daje, po
mom miSljenju, analiza apside i deonog zida crkve Sv. Jovana je'";ande-
liste u Raveni. Mozaici su odavno i5iezli, ali iedan hroniiar IX r,'cka,po
imenu Agnelus, u svom Liber Pontificalis Ecclesiac Raverutatl.s,dajc vrlo
jasan opis programa.
Red je o crkvi koju je carica Gala Placidija zavetovala na moru u vcliko j
nevolji prilikom svog dolaska iz Carigrada, o r:rkvi kojr-r je podigla
^Sv. po
dolasku- u Ravenu fo5 pre podetka g-radenja dvorske brkve krsia.
Znaiajno je ze tesnu vezu Hrista i cara, vezu ko.ju je u ikonografiji za-
3t
snovao Konstantin u sudbonosnoj godini 313, da su u apsidi, u iiiem sre-
d i S t u j e H r i s t o s n a p r e s t o l u , b i l i p r e - d s t a v l j e niis p o d n j e g a , l e v o i d e s n o o d
srednje epiklesisispred oltara (si slikom episkoba PeiriHrisologa), istoi-
norimski car eTodosije II i Evdokija, kao i art<acti3ei Evdoksijalpotvrdu
za tradiciju iz Konstantinove epohe daje odgovarajuci titttlusi,Conf irntct
hoc Detrs, quod operatus es in nobis a templo sancto tuo, quod est in Je-
rusalem. Tibi olf erertt Reges tntLneran.Neiz-vesnoje da li se-za carske mo-
zaike u apsidi moZc prctpostaviti poreklo iz konstintinskog vremena. Ont_r
S t o j e p r e d s t a r ' l j e n cu R a v c n i , n a s t a v l j a n a i s t o m e m e s t u J u s t i n i j a n u s v o -
joj dvorskoj crlc'i San Vitale. Titulus izra'zavao ideji Jerusalima ono Sto je
u crkvi Sanla Puclc-nci.jana u R-irnu dalo kao mozaidni program.
Carska ikorroglaIija u ravensko.japsidi zasniva t" r,L t6me Sto carica,
koja je doSla iz istoi'nog Rima, a porcklom je iz Teodosijevc dinastije,
polaZe prava na zapadnorimsko dostojanstvo avguste, Sto je dakle svesna
successio prvog hriSianskog cara Konstantina i-Sto stoga teLi za ponor,-
nim uspostavljanjem jedinstva Imperiurrt Romanum Christianum.
Carica Gala Placidija - koja je bogatirr, mozaiikim programom ukra-
sila trijumialni luk u crkvi kneza apostola Pavla na Via Osienzis u Rimu,
proSirenu sa pct brodova, po Konstantinovoj shemi Lateranske bazilike
- odrcdila je i plogram trijr-rmfalnog luka svoje zavetne crkve u Raveni.
To_je carska paralela hristoloSko-apostolskom triiumfalnom iuku u Santa
S a b i n a u R i m u . V o t i v n e s l i k e s p a s e n . j ac a r i c e i ' . n j e n e d e c e , V a l e n t i n i j a -
na III i Juste Grate Honorije, uz pomoi Jovana jevandeliste, bile su uo-
kvirene velikim luliom, koji se saslojao od deset slika hri5ianskih care'a
u medaljonima: levo su se nalazili Valentinijan, Gracijan, Konstans, Gra-
cijan Nepos i Jovan Nepos, a desno Konstantin, Teodosiie, Arkadi.fe, Ho-
norije i Teodosije Nepos. Izvesno je da su ovi carski medalioni nastali
na osnovu carskog zlatnog novca. Carski program se u celini bitno raz-
IV vek. Up. stranu ?3 l i k u j e o d _ o b a j u r a n o v i z a n t i j s k i h c a r s k i h m o z a i k a , k o . l i s r . rn a m o d u v a n i ,
od.nosno kojg. pozlSiemo p-o predanju: razlikuju se od onih u dvorskoj
crkvi Teodoriha Velikog u Raveni, koje je episkop Angelus uni5tio iz or-
todoksnih razloga, kao i od mozaika chra-Justiniiana u apsidi u San
vitale. Teodorih i Justinijan su u svojim dvorskim- crkvami predstavili
svoj dvor u njegovoj podeii na stale2e:-istodni Got na juinom zidu naosa, ee{
poiinjuii sa zapada. a vizantijski car u apsidi, ispod predstave Hristovog
nebeskog carstva kao njegov dvor u crkvi, a ti ime pantokratora i si
autoritetom avtokratora.
Gala Placidija, pak, na trijumlalnom luliu svoie zavetne crkve, u luku sa
deset carskih poprsja r-rmedaljonima, predstav'lja ideju succesio i civitas
Dei kojom upravlja ilttperator Christianus. Ovo'ukljuiuje misao o jedin-
s t v u s v e t a ,k o j a s e u s l c d t o g a d o v o d i u v e z u s a p r v i m h r G c a n s k i m c a r e m ;
zato Lr ovonr ciklusu mcclaljon Konstar-rtina velikog stoji na istaknu-
tom mestu.
Ako se ozbiljno shvati srodnost detiri istovremena triiumfalna luka hris-
canskih crkava,.nastala u doba velikih napora za uspo-sravlianieKonstan-
tino'e zamisli d.la'c, za 'rcrrc cvropskog prcokrcia pod Konstantinom
v e l i k i m , p o u z c t a n os c d o k e z u j e d a i e , o d m a h p o s l e b i t k c n a M i r v i i s k o m
u r o s t u , a t r u z a j a r n n t ' j ' r ' c z is a c a | s k , r m n r - r n r i z m a t i k o mz, a c r k r e n e m o z a i -
+\
l<--

Hristos keo Dobri pastir. Podni mozaik u Unetl u takozvanom grobu
Formozo)
ke stvoren oblik tonda sa poprsjima Hrista i cara, apostola i proroka,
arhandela i mudenika, Majke boZije i svete Device; oni se primenjuju
kao neprekidni nizovi iznad lukova naosa,zatim kao medaljoni u temenu
trijumfalnog luka pri njegovom kruni5tu, a kao carski, apostolski i pro-
rodki medaljonski luci koji SluZekao istaknuta signa u apsidi.
Novi gracievinski tip hri5ianske bazilike Konstantinovog vremena u
Rimu imao je svoju svrhu i najsvetije mesto u apsidi, dije je znade.nje
odgovaralo tribunilu sudske baiilike"ili carskoj afsidi u prij-emnoj dvo-
rani palate. Po5tonije oduvan ni jedan pouzdan spome!ik sa p-rogramom
apsid-eiz vremena Konstantina Velikog, potrebno je da se rekonstrui5u
piogrami apsida triju rasko5nih bazilika. To je moguie-samo na osnovu
Grimaldijevog crteia, jer je on prikazao mozaik apside iz stare crkve
Sv. Petra u onom obliku koji je imao u vreme Inokentija III' Donji niz
jaganjaca sa Vitlejemom i Jemsalimom i srednjom Hetoimasia sa jag'
hietom BoZiiim na rajskom brclu pokazuje da le lnokentije -i III ponovio
jednu staru irriSiansku kompoziciju; s diuge strane, dak u crieZu po-
staje jasna poznosrednjovekovna korenita promena. Ako proudavamo
74
Cale Placidlje (San Lorenco
u Raveni. Oko 42r-125. god.
>\
glavnu kompoziciju sa pomenutom opreznoSiu, ona izgleda po tipu sa-
svim starohriSianska. Na bregu sa detvororedjem, usred rajske poljane
- a ispred z-vezd,anog neba i ispod BoZanske ruke - sedi Pantokrator
na prestolu izmcclu kneZeva apostola, Petra i Pavla, koji ga pozdravljaju
podignutom desnicom. Dve ogromne palme, desno i Ievo, zavrSavaju ovu
kompoziciju sa tri figure.
Ova trojna kompozicija pripada repertoaru hriSianske Majestas-predsta-
ve tokom celog iV veka.-Njena tradicija u zidnom slikarstvu, a narodito
u apsidi, kao i priroda deone slike i njena slidnost s predstavom cara na
prestolu, objaSnjavaju njeno Sirenje u IV veku. Mora da je bila toliko
opdinjavajuia da je u raznim varijantama preuzeta i u plastiku, narodito
na sarkofazima poznog IV veka.
Drugo razmi5ljanje nam dini verovatnom pretpostavku da u Majestas-
-predstavi Inokentija III u staroj crkvi Sv. Peira vidimo rani Konstan-
tinov prototip ove kompozicije. Mo5ti kneZeva apostola su, kao Sto je
poznato, u doba progona u III veku naSle svoje utodi5te i mesto pokoja
u danaSnjoj crkvi Sv. Sebastijana u krugu grobnica. Kada su nastale
raskoSne bazilike posveiene Peiru i Pavlu,-bilJie razumljivo da se u pro-
gramu apside ne predstave samo sveci koiima ie crkva posveiena, vei
i obojica duces apostolorunt, s jedne strane ad rnaiorent-gloriam drlav-
ne metropole Rirna, gde su pod Neronom za.jedno urnrli, a s druge strane
u spomen na zajednidku sudbinu ofse.iunova sidera i povremenoutodiite
njihovih relikviia ad catacwttbas. Na ovom mestu ie, pod Konstantinom
sagradena Basilica apostolort.urt, jo5 jadala takvu ntentoria, koja se odra-
Lavala u tome da je podignuto prenoiiSte za hododasnike, koii su hteli
da na ovom mestu u molitvi prizovu Petra i Pavla; oko bazilike su na-
stali mrrogobrojni mauzoleji kao i oko crkve Sv. Petra. Ovom po5tovanju
apostolskog para daje izraz Damasus u natpisu odredenom za Basiliba
apostolor-urn, sa sedam stihova u heksametru, ko.li ove kneZeve apostola
izridito slave kao clyes Rima, a u kompoziciii u crkvi Sv. Petra u-laude-<
obla6e: S.anguirtis o,b me.rittrnt Chrisiuntqie per astra sectttif Aetherio.s
petrcre stnL$ rcgnaque prcrum.
Mogao bih da dokaZem da je na jednom sarkofagu, koji se danas nalazi
u muzeju u Madridu, zajednidko dovoalenie kneZeva apostola pred Nero-
na dokizano vei u dobi Konstantina, kao i da trilolija Hriita izmedu
Petra i Pavla u raznim oblicima sve viSe preovladuje u plastici sarkofaga
u IV veku. Ipak je upadljivo da ova tema potpuno preovladuie baS-u
San Sebastijanu. Petai ispred krsta i Odrubllivdnle glave Pavlu"su ovdl
glavne ,teme hri5ianske nadgrobne umetnosti. Na iednom sarkofagu le-
pog stila iz sredine IV veka, kneievi apostola, izmedu palmi na rajikom
brdu, iskazuju poStovanje Novom kralju (nouas rex) koji kao novi vladar
sveta daje nopa lex.
VaZno je da se apostolski par pojavljuje i na najznadajnijim sarkofazima
hriSianske antike u staroi crkvi Sv. Petra. Presudni nalaz ie otkriven
iskopavanjima ispod stare crkve Sr'. Petra, posle Drugog svetskog rata,
i to spolja uz samu Konstantinovu apsidu To.je ranokonstantinski kane-
lovani sarkofag, koji u ugaonim poljima prikazuje dva muSka lika, jed-
nog sa gustom kosom i detvrtastom bradom, a drugog sa ielavom glavom
-+-r-t-
 i Siliatom bradorn. IstraZivadi su u niima videli filozofe, ali to su Pe-
tar i Pavle.
I na sarkofagu sa stubovima i sa scdam n15a, koji ic ranije u,Lateran-
skom muzeju nosio broj 174. - a koji jc posle D_rugogsvetskog rata
vraien na svoje mesto porekla, u crkvu Sv. Petra, gde je sada postavljen
naspram sarkofaga Junija Basusa - Hristos sedi na prestolu; on je iznad
perionifikaciie neba (super caelurn), izmedu kneZeva apostola, kao i Chri-
stus rex u gornjoj srednjoj ni5i na sarkofagu Basusa, na kome su, sa
figurama u punoi'plastici, predstavljeni Petrov put ka_krstu i Pavlovo
pigubljenje na fiUiu. To tl6 le bogaio tradicijama i jedino je na njemu
mogla haitati konstantinska predstava Hrista na prestolu, oduvana sa
preloma sredn.iovekovnog mozaika.
buome se prid"ruiuie poiezanost kompozicije sa lri ligurc (Christus irrt
perator izmedu duces'njegove miliciji), kola ima upadl3ivu slidnost sa
predstavom cara na prestolu. Tako postaje jasno porekio scene sa cae'
lus-om na oba vatikanska sarkofaga.-One imiju uto. u oba avgusta koji
sede na prestolu super caelum. prikazani na severnoj strar-ri juZnog stup-
ca Galerijevog luka u Solunu, koji je nastao izmedu 297. i 305. godine.
Dva oduvana mozaika i iedan nestali iz vremena Konstantina, jo5 vi5e
udvr5cuiu tezu da je trojna kompoziciia >Hristos iz-medu Petra i Pavlan
bila carsko-hri5ianiki pramotivi koii'.je verovatno ukradavao i apside
svih triju raskoinih gradevina. U pitanju su apside u Santa K_onstanci,
mauzoleju Konstantinove ierke. Apsida u se'\'crnom delu hodnika prika-
zuje (prvobitno bradatog) Pantokratora, u beloj- tunici sa podignutom
deinicom i otvorenim svitkom zakona u levici (domiruLs legent dat), na
rajskom brdu izmeilu palmi ijako restaurisanearhilckture, u kojoj se
sa-gledalu sveti gradovi Vittelem i Jerusalim. Pantokrator stoji ispred
belog n6ba sa koga se uzdiiu ruZidasti oblaci, izmeclu Pavla i Petra korr.rc
predije novi zakon. VaZno je da mu se ievar.rclelistipribliZavaju u vidu
jaganiaca,a imajtt svo.jc misto izmcdu ktreleva apostola. Ovde imamo
va'rijintu prestolne slik"e iz stare crkve Sv. Petra; bna le nastala iz car' petroln
tlristos na zemaljskoj lopti, okruzen I l,avlom
ske Maiesfas-predstave,lioja objavljuje novo doba, a koja se u savr5enom cr'l<vi San Teodofo, Rim. Oho 600 sod.
i dvojlcom svetaca

obliku ponovb pojavljuje oko 400. god. r-rcrkvi San Eovani in Fontc u
Napuljri. Za njene sledbenike treba smatrati mozaike u apsidi crkve Sv.
Najzad-se u vleme Konstantina mole konstatovati i treia prestolna slika
Kuzmana i Damiana i rnozaike liarolinike rencsanse, koii temu sa tri
I { r i s t a k a o v l a d a r a s \ r c r a : [ o j c H r i s t o s k o j i s t o j i i ] i H r i s r o s k o j i s e c l in a
figure pro5iruju na taj nadir-r5to Petar iPavle dol>iiaju dopunske funk-
p.la'oj zcmaljskoi lopri. kao nh prcsrolu. Ticn" je, da se ovaj t-t.rl,tii:'.,op-
c i l e ; o n i u v o d - eu r a i i p r e d s t a v l j a j u H l i s t u p o . l c d n o g s v c c a i l i s v e t i c u .
siciama i-'a trijumialnim lucima pojar'ljuje naidesie na poiniiim mozal-
J c d n a o d n a i l e p 5 i h z i a t n i h i a i a i z I V v e k a u M u z e ' oS a l i l o ( M u s e o S a c r o )
c i m a : t a k t - ru a p s i d i s a F l r i s t o m i - c e r e m u S a n " V i t a l e , u a p s i d ' i s a n T e o -
u Vatikanu"ponavlja ovu izvanrednu scenu sa upadljivom tadno5iu, a r.1.Br
cloro, na ^tri.iumfalninr lucima u Er,rfrazijevoi bazilici u pbredu i u san
verovatno je sama da5a sluZila kao ukras za podset'anje.
Lorenco fuori lc mura u Rimu. Ali vei oko 4bO. god. mozaidar premesta
Ova traditio legis je trajno delovala na slikarstlo katekombi tr doba Kon'
traditio_1cgls, koja sc najdcsie odigrava na ra.iskim brdu, na ri,*utiti
stantina, kao nlpiimer u katakombi Priscile, a postala je jedna od glav-
l o p t u . . D a j . c o v a k o r n p o z i c i j a b _ i l ad o b r o p o z n a t a u I V i c k u p r o i s r i i e i i"z
nih tema u poslednjoj fazi rimske i galske plastike sarkofaga' Sarkofazi
l o g a d a m l a d a l a ( k i g o l o b r a d i H r i s r t - r sn a - j c d n o m s a r k o f a g u ' s e d i n a g l o -
sa predstavom Stradania iz Arla, sarkofazi sa aklarnaci.jom dvanaest apo-
busu. j c k a o o s n o ' a . o \ ' o m c p _ o s l . z i l az a m i s a o s t o g l o b u s I a o
stoia koji iskazuju poStovanje kao u San Paoio fuori Ie mura iz Rima, ,vcrovallo
srmbol - koji je ranije pripadao pobedonosnom caru i rimikoj vikto-
sarkofazi sa eradskim kapiiama iz Rima, Milana, Ankortc i Eksa, kao i
pozni sarkofizi sa dudima lz Rima, gornjc Italiie i.iuZIre Francuske - rUr - od sada pripacle ycrus rcx-u (Hristu).
Ako je 'ec predoicno ranokonstantinsk<-rporeklo i'otiva >Hristos na ze-
svi oni uzimaju ovlr temu za svoje srediite.

7c)
11
 9
maljskoj lopti", onda ovu pretpostavku potvrdujc i mozaik u apsidi u talnom obliku. Kada je jedan pekar iz Rima dao da mu se napravi pod-
jr.rZnom hodniku Santa Konstar.rce,koii potide od istog umetnika kao i zemna oktogonaina grobnica u krugu katakombe Domicile i da se ukrasi
traditio legis r.r sevL'rnom hodniku bazilike. Neizvesno je, cla li se prvo- u stilu arhitektonskog i inkrustacionog slikarstva, stavio je u monumen-
bjtno radilo o drojnoj grupi, koja bi onda irnala svojc paralclc na Korr- talnu apsidu predstavu ecclesia triumphans i to tako 5to se u sredini
s t a n t i n o v o mz l a t n o m l r o v c L ri;I i s e , p a k , l l a n r e s l oa s i n r c t r i e r r opostalljcnih nalazi presto uditelja crkvc; levo i desno od niega su Petar i Pavle na
palmi desno, naspran koiih su, na levo.j strani, sauro dvc, moZcla nalazil:r prestolu, kao prcdstavnici jevrcjske i paganske crkve, oko kojih se okup"
prvobitna figuralna kompozicija. Izvesno .jc cia pn,obitno braclati apostol ljaju ostali apostoli kao uiitelji crkve.
.jcste Petar i stoga ova kompozicija sa globlrsirnt pripacla onom kltrgr-r Ako saberemo ovaj bogati materijal iz IV veka, dozvoljen je zakljuiak
k o n s t a n t i n s k i h s l i k a n a k o j i m a s e p r c d s t a v l i a H r i s t o r , : r v l a d a v i n a s v et o n - r da jc u vreme Konstantina Velikog ecclesia caelestis (triumphatts) bila
lrao jedna njena variianta. Naiverovatnijc ie da.je tcma CltristosarttbLt- tcma crkvenih apsidalnih kompozicija u mnogobrojnim varijantama. Kao
lans super leonern (apsiderrt) et basilisctun vci bila r-rpotrctrl.jcnau lion- Sto jc trijerski sarkofag sa Nojcm u predstavi ctrca prikazao brod crkve,
stantinskoj apsidi. Mi nc znamo kada je rr kr-ugr-rcarske palate r-rCari- tako je otelovljenje nebeske pracrkve sagledavano u programu nebeskog
gradu bila postavljena bronzana slobodna plastilia jcdnog takvog Cirrl- Jerusalima u apsidi.
s t u s r i c t o r . O v a j m o t i v s e v c c p o j a r ' l j u j c r L S t u k L rl i r s t i o n i c e u k a t e d l a l i Apsida u crkvi Santa Pudencijana nadovezuje se na ove praoblike, kada
u Raveni Ll vreme Gale Placidije, a prc toga, kao prestor-ri lik, na sarko- atrijum Konstantinove bazilike u Jerusalimu i novi Jerusalin-r Svete zem-
fagu Pinjata; u doba Teodoril'ra Velikog n-rotivom Cl risttLs arrtbularts st.r- lje, koji je sagradio Konstantin Veliki, predstavlja kao sliku nebeskog
p e r a s p i d e n t c t b a s i l i s c t u r rb i l i s u u k r a S c n i k a k o z a b e r g r a d s l i c k a p i j c u
Raveni tal<o i lineta iza oitara kapelc u arhiepiskopskoj palati. Bilo bi
previSe smelo kad bi se ovaj oblik C/zrrstrtst)ictor-a pretpostavio yei za Kit povraca Jonu na obalu. Podni mozaik u p.ezviteriju juzne bazilike u Akvileji. lv vek.
rIb
konstantinske paiate i apside crkava da nije na jednom ranoi.rriSianskom stlanu 6?.

sarkofagu sa frizom i sa gusto poredanim bibliiskim sccnama, dobro ocu-

vana figura Hrista koji gazi lava i zmijolikog vasiliska sa glavom petla.
Takva scena je ostala jedinstvena u plastici sarkofaga, pa mora da vodi
poreklo ili iz carigradske slobodne plastike ili iz suvremenog rimskog mo-
zaika u apsidi. Po5to sarkofag u crkvi Sv. Feliksa u Geroni pripada Span-
skim sarkofazima, koji se mogu smatrati rimskim importom, moZe se sa
p o u z d a n o 5 i u z a k l j u i i t i d a j e t c m a C / r l r . s t r r .ast r t b t t l u n ss t t p c r a p s i d e n t e l
basiliscum takoile morala pripadati repertoanr apsidalnih programa u
Konstantinovo vreme.
Tako je u Konstantinovo vreme Hristos u svom nebeskom carstvu bio u
programu crkvenih apsida u velikom broju varijanti. Pored teme Vasi-
levsa, podev od ovog vremena postaje omiljena tema Hrista koji pou-
dava u svojoj nebeskoj crkvi. Odmah pored njega sede Pctar i Pavle. Hri-
stos Didaskalos se predstavlja u apsidama u San Akvilino u Milanu, tr
Severijanovoj bazilici u Napuiju, prvobitno i u dvema rimskim crl:vama
V veka, Santa Mariia Madore i Santa Sabina. Tema ncbeske crkve (ba-
silica caelestls) precistavljcna je na milanskom sarkofagu u San Arnbro-
do, na galskim sarkofazima r-rRinjije l-Fran (Rignicux-lc-Flanc), u Arlu
i Marseju, a pojavljuje se i u slonovoj kosti, kao na iipsanoteci iz Bre-
5e iz IV veka. Ona prvobitno nije stvorena ni za sitnu ni za sepulkralnu
umetnost. U slikarstvu u katakombama se uop5te ne pojavljuje pre Kon-
stantina, ali se pojavljuje u onim katakombama koie su r-rIV veku pozaj-
mile svoj sklop, bogatstvo motiva i svoje kompozicije od nadzemnih unu-
traSnjih prostorija. Pojavljuju se na krivinama i arkosolskim linetama
katakombi Sv. Marka i Marcelina, u katakombama Domicile. na fresci
cconog zida katakombe Hermesa, koja sr'mora dalorati Frg 32i god., I ra
ludnim poljima u Coemetriutn nnius; u carskom krugu katakombi Sv.
Petra i Marcelina ova scena udenja se pojavljuje na ta',,anici u monumen-

go 81
 Jerusalirna da bi opravdala dostojanstvenu prestonu scenu apostolskog nalazise presto vladajuieg episko'
sabora sa Hristom kao pretsedavajuiim. pa. Ispod slike dersellaeapostolo'
I poreklo nepobedivog krsta koji se uzdiZe iza prestola sa Hristom, pada rum i2viia sc teatralni krug Syree-
! .',l'r'^. j,-^tr*'i'.--*<r,* u vreme pre V veka. Sta viSe crux inyicta sa lovorovim vencem ie Kon- drions-a svestenika,a isPod slike
-*5 stantinov izum. NajpFuzdignut kao znak pobede izmedu scena-sa Hri- triiumfuiuce crkve nebeskogJern-
stovim stradanjem, ncpobedivi krst postaje simbol nebcskc pobede; njc- salima,ovozemaljska vojujuca crk-
\ mu se apostoli-mudenici, koje ovendava Boianska ruka lovorovim vcn- va proslavlja svoju svakodnevnll
\\ cem, vraiaju kroz smrt. On je u konstantinskim apsidama pripadao kako oltarsku Zrtvu.
\ programu vasilevsa tako i programu didaskalosa.
\ Ostaje neizvesno da li obe personifikacije crkve (ex circumisone, ex gen- Dok se pre Milanskog edikta iz
tibus) - koje na mozaiku Eklezije u crkvi Santa Pudenciiana kruniSu 313. eod. moqu dokazati samo ne-
Petra i Plvlp.,.a u mozaiku crkve Santa Sabina, zajedno.sa kncZevima ooveiani tragovi hriScanskihoda'
apostola i-iliibolima jevandelja, il[ffiiu natpis na ulazu zapadnog i a z a v e r n i k J ( D u r aE t r r o P a s2, 3 0 ) ,
zida - vei pripadaju sastavu ikonografije Eklezije. Ovim kompozicija-
meiloriia (Sv. Petar,oko 200),tri
ma Eklezije prethodi predstava Eklezije u liku matrone koja stoji nas-
jl kliniia iSan Sebastijano, 258) i
pram Petra i Pavla. Ja sam ie otkrio na takozvanorn Eqidiievont sarko- pn'ilt -ncmorUalni,lr crkajtta (San
lagu u Pcrudi i to u vezi sa-vei pomcnutom sccrlom CJlusi. PoSto sam
G r i s c g o n o ,R i m ) , v r e m e K o n s t a n -
ovu doveo u vezu sa konstantinskim programonr apside,verovatno je da
je figura Eklezije vei postojala u eklcziolo5kom programu apside u I're- t i n a V l l i k o g i n j e g o v i hn a s l e d n i k a
obiluie raznim vrstama J'rriSian-
"crkvenih
me Konstarrtina. gradevina. Razlog
U osnovi konstantinskog programa apsida, bez obzira da li je u pitanju
skih
!i\ilv'"\t^'i tribunal ili carski prijem, ceremonija konzulata ili davanie iakoria, Hli-
tome ie kako u-aktivnosti carske
l^!-(!{
- kuie. bre sveqaKonstantina i Je-
s t o s 'j !e u v c k m o n u m entqlna sredina i uvek se,pritom, misli na apostolsku
-\eFr lQtrSwe.
r . -'
crkvu,-FTi-delnt-su apostiSli p-redstavljcni kao doctorqs (crkveni uiitelii),
l e n e , t a k o i n o v o e P i s k o P s kuor e - '
denje, koje sred.ujg uPrava Car-
c,ces(StareStnemtLttiaChriili)i|icotisuIes(eiffi
stva; ono- u svakoj vt:ioj varoSi
ru)'rSmisao konstantinsl(og programa apside bio je cla u slici pracrirvc
zahteva episkopsku crkvu, u sva-
predstavi ecclesia ntilitans, u istoriji crkve njenu nebesku trajnost i cla
kom elavnom gradu Provincijeve-
u slici ecclesia caelestis ooka- lelepriu baziliku, a u glavnim.gra'
Zc ono polaganje prava- koje dovima carstva carske I eplsl(oP'
je Ignjatije iz Antiohije ova- ske raskoSnegradevine.Njima su
ko formulisao: oKao sto Hri- bile naide5iepodrealenekrstionice
stos sedi u tr/encu svojih apo- i mauz'oleii.Vei ic Lat6ranskaba'
stola, tako i episkop sedi na zilika u dimu imala taklu krstio'
prestolu u krugu svojih sve- nicu, a crkva Sv. Petra niz central-
Stenika". Ove slike u aosidi no izgradenih mauzoleja; kad se
n i s u z a m i 5 l j a n eu k o n s t a n t i n - Konsiantin Veliki Pokrstio na sa'
sko vreme ni i<ao istoriiske mrtnoj postelji, odredio je da se
niti kao rcligiozno-biblij.ske; podigne crkva DvanaestoriciaPo-
one su.odraz crkvenog prava, itoliu Carigradu, gde je sahra-
succesto aposloloru-m, veze nien kao trin'aestiapbstol.Tako je
nebeske i zemaljske crkve, dilSlo do toea da ie u starohri!' - t dl dole
one koja trijumfuje i bori se ianskom ceitru Aleksandriji, u cftez 2 Trller, duotna kTtedrota,
i koja u sval<oj svetkovini elavnom sradu rimske drZave tr
evharistije postaje aktuelna: F.imu, i u"Carigradu, nastala car'
ispod slihe Ilrista r.raprestolu ilu iit arh"itektura.Ali i u ostalim provincijama draaveizraslaje m_o-
numentalna ""n" crkvena arhitekttrra u velikom velikbm broju varijanti: u rajnskim ob-
- (IDo)ila l.a1i'dralil. ili;;li;j"r (Trijer iiK"i"i,
lastima Keln), _u ;eornjoj
gor.lJoj Itaiiji (Akvileja,Miiano), julnoj Italiji
Miiano), u julnoj
Itaiiji (Akvile.1a, Italiji
CrteZ I Al.l,ileja,
Up. strclu 83, (Napulj), u ievernoj Afri;i (Kartagina, Tebesa),r-rMaloj Aziji (Cezareja),

\Z 83
 38

u Siriji (Antiohija), a pre sve-

ga u Palcstini (Jc-rusalim i

W
k"i
Vitlejem).
Meilu graclevinama carske po-
rodicc istidu se dve grupe.
Jedna obuhvata trobrodne
dvojne bazilike bez apsidd,
kakve su otkrivcne u Trijeru
iAkvilcii. Druea ima svoj
r_-_-,? prototip u Laterauskoj bazili-
ci; ovom tipu pctobrodne ba-
i
|lt zilike sa transeptom pripada-
ju tri rasko5ne bazilike u
I
II Rirnu (San Dovani, San Pi-
jctro, San Paolo), kao i cr-
i
t
kva Roclcnja u Villejcrnu i
I crkva sv. .Groba (Golgota) u
i Jerusalinu. Zajednidke crte
I
iI dvojnih katedrala iz Akvilc
je (313-319) i Trijera (posle
I
I
326) su u tome Sto dve bazi
ll like stoie paralelno jedna po-
n red druge i meclusobno su
t spojene popreinom osovi-
tt
nomr TLr ie poreklo naiela
Crtez 4 - Rekonslrrkcra stare crkxe SL'. Petra, stanje u srednjem uekr, Do P, Toesca. up.
D c r K V e n cp o r o o r c e ( , K o J e s e strane 85,92.
razvtja u V i VIveku.Obe
dvojne bazilike su trobrodne
i bez apsida. Na podetku mo- l-e i sasr,im da nedostaje, rnoLe da bude isturena iz istodnog zida u produ-
7e umcsto apside da se na- Zetku srednjeg broda. Apsida rnoZe da bude isrurena ka ist6ku. U efiskop-
lazi neraddlanjen popredni skoj crkvi u Orleanvilu, ona je - kao zavr5etak srednjeg broda - uto-
hrod Tn ic nndr rr nrtyol)t
pljena u detvorougaono telo. U San Lorenco fuori Ie mura u Rimu,
smislu aquaritntt piscictio' apsida obuhvata celokupni trobrodni sistem osnove, kao ne5to kasnije
rurrt Cltri.sti (Tcrtulijan) u ho- i u Basilicu upostolorun ad catacumbas (San Sebastijano).
ii se rrlivniu strlrit' naralel- Dok,r-r bazilici u Trijeru neprekidni sistem stubova odgovara tipu Latc-
nih poduZnih brodova; to je ranskc bazilike - koji ima svoj nastavak u trobrodnim rimsklm bazi-
u .julno.j bazilici Akvilcjc iikama Santa Mariia Madore i Santa Sabina u V veku - baziiika u Akvi-
joS porlluicno .iedinstvcnirn leji ina u.naosutri odeljka; tako se stvara devetodelni unutraSnji prostor'
-raspored
progranlom primorske sccnc, koji
KoJr teZi
rezl Ka
ka sreornl
sredini ri KoJr koji lma ima jasnu
Jasnu poprecnu
poprednu osovlnu.
osovinu. u\.al
Or,aj raspored
sa sotelioloikim simbolidnim prostoriia
prostorija je ie joS
ioS produhovljen
oroduhovlien mozaidkim programom Drosramom na podu:
nodrr: urr sred-
s c c n a m ai z c i k l u s a o J o n i . niem
njem
n .,em oodeliku
odeljku-naosa- n a o s an
o e r J K u naosa na!4ze
nalaze
a l a z e je
sse tr m
e u medalieni-na
e o a l J e n l n Boprsia c"iqke norodice
o r o dice
dlce
Na poietku hri-(ianskog crk- i drZavna simbolika. PopreEna osovina, u ko.ju se ulazi iz popredne oso-
venog gradevinarstva tnora vine severne bazilike, r'odi ka oktogonalnoi slici Paslor bonus, koja nije
se, dakle, radunati sa velikom p.ostav.ljenau poduZnoj osov.ini crkt'e, vcc u p.opleinoj. osovini kao njtin
raznolikosiu apside. Ona mo- cilj. Slika vit'toria cucharistica,koja je opkoljena predsravama ofcrtori-
juma nalazi se, naprotiv, u trciem odeljku srednjeg broda, dakle nepo-
Crta: 3 -- llrrr. jra/ri crL?c S1. Fa'ra
Uf. s:rdil1lJ3.
srcdno ispred scen-esa morem u popred.rom brociul i na taj nadin isica-

\Lr s-
 a

.n
n " lI
ll.ll
Ht l r' l
I I
H . lI
ll.ll
!.1 I
! L_l

crtez 5 - Rekonstrukcila stare crkue Su. Petra, stanie u sredniem Deku: perspektiuni Presek
po P,'foesca,up, str.8E,

w
zuje da je ovaj odeijak oltarski prostor. Stoga bi se u popreinoj osovini
mogao videti oliden smisao puta kritenja, kao Sto je i uzdr,rZnaosovina
1fie'2 7 * Crk)o suetog Groba u J erllsalilnu, /.
put stolu Gospodnjcm.
aid.i d.ole t ,7.

Crtez 6 - Rekonstrukcl)a bazUike San Paolo luori Le mura, perspel.tiunl presek po Hib|u, ,/
Up. stranu 8E.
Crlez B - Crkue Rodenja l-cusc Hrislo u Jerusallmu. Vidi dole

Rimska tradicija, ali i konstantinska u Jerusalimu, Palestini i severtloj

Africi. u op5tim crtama sledi neprekidni niz stubova. Trodelnost naosa,
koja u ,lkvile3i prouzrokuje skrivenu centralnost, pojavljuje se u Rimu
samo u crkvi Qante.Krode in Deluzaleme, sagradenoj u godini Konstan'
tjnove smrti (337); njen naos je podeljen u tri odeljka pomoqu dva tro'
Iudna otrijumfalna lukao; srednji ima jednu arkadu, a severni i juZni dbo
f ,t- po dve arkade. Ova podela naosa poprednim lucima, razapetim od zida
do zida, razvila se u.sirsko-palestinskom i mesopotamskom prostoru; ona
postaje pravilo u antiohijskom katedralnom stilu V veka u Siriji i Meso-
I
potamiji (Kalb Luzeh, Rosafa), a upotrebljava se i za crkve sa Sirokim
DrooolTl.
Tip petobrodne raskoSne bazilike sa transeptom ostvaren je u najstari-
ioj rimskoj crhvi, u Lateranskoj bazilici. Odatle se u toku IV veka razvija
carska kateclrala r.rad Petrovim srobom. To Sto su istureni cielovi tran-
septa sa po tri arkacle odvojeni u obliku krila prema spoljnom zidu
naosa u vezi je sa sistemom mauzoleja i memorija; tako se iz juinog

\c7 \
86
 .ri,.
->t.l krila transepta stare crkve Sv. Pctra ulazilo krpZlZiy.l;nO-.predvorjc sa
' 380); ovde je Gracijan ispred devetoodajnog kubidnog zdanja u obliku
dvema eksedrama u memoriiu sa sedam niSa. NTsli-Can nacln ie u doba bloka - koji je pripadao bazilici koju je zapodeo Konstantin - posra-
Teodosijeve dinastije oblikovana prvobitno trobrodna crkva "Sv. pavla vio atrijum tako da je, kao i oktogon iz Vitlejema, ova centralna grade-
ispred kapiia Rima. vina sa devet prostori,ja postala veliko svetiliste hrisianstva. Ideja stare
s,,- Siara crkva-Sv. P-gt-ra je, izvesno kao i stara crkva Sv. Pevla, a vcrovarno crkve Sv. Petra u Rimu i crkve Rodenja u Vitlejemu ostvarena je, na
tbrdu
i Latelanska taiedral-a, imala izduZen pravougaoni atri ium sa kladen- Golgoti u Jerusalimu, pri kraju Zivota cara konstantina (okd j35).
cem u sredini; ovaj je bio okruZen krovom ni iedn, vodu, imao je za- - Crkva Svetog Groba nije gradena samo kao hododiasniika
crkva, ySza
padnu fasadu sa stepenicama i bio je tako sazdan da se istoino-krilo sluZbu BoZiju, koja je sama po sebi bila liturgijska povorka. Posle,Sfltup-
sa jednoslivnim kror.;om dodirivalo sa fasadom katedrale, dineii tako Ijanja u atrijumu, iz-propileuma se uiazilo u pdtobr6dnu baziliku, koja je
neku vrstu portika{eksonarteks).)Sve ove rane bazilike ne zahtevaiu vodila ka petodelnom istodnom deiu; njegova centraina, skoro kririna
stoga ni spoljni ni unutra5nji narteks, koii u V veku svuda, gde nedostaje . kupolasta pfoglorija sagradena je po uzoru na re5enja u Vitlejernu. Iz
f
J atrijum, postaje bitni sastavni deo hri5ianskih bazilika. spoljnih kvadratnih prostorija ulazilo se u veliki, prema zapadu pblukruZ-
Konstantin Veliki, od.dije_crkve Dvanaest apostola u Carigradu nije ni5ta ni zatvoreni okrug sa svetim grobom. Ovaj peristil je i.mao hodnik iste
, oiuvano, stvorio je dve dalje petobrodne monumentalne gradevine: cr- Sirine kao i bazilikalni bodni brodovi i bio ie arhitektonski soojen sa
. \. - kvu Rodenja Isusa Hrista_C}33) i baziliku svetog Groba-u Jerusalimu
- 1 1 \ / . . F \ ! . a * +
( 3 3 5 ) ;n j e g o v a n a m e r a j e b i l a d ? - - - k a o p n ' i h r i S c a n s k i v l a d a r i z a m c n i k Milano, crkve pogled sa istoka, Sredina
San Lorenco I San AkvjliDo, V veka. Up. strane 88, 91.
Hrista na zemlji - ponovo izgradi razoreni Jerusalim kao novi Jerusa-
],t lim i metropolu carstva Isusa Hrista, a Palestinu da pretvori u zemlju
uspomena na svog Gospodara. Ove gradcvinc trcbale su cia prc-tvore u
najsvetija mesta hodotaiia hri5iana on^ m.'st2 ode i,' H.istos roclen i
git :" .i*."1- t". t^li'" i"-."a" I pqi""i1rj;";; i ravrim de- r
lovima iznad vrata, trijumfalnim "l"r"i.tt""
reljefima i sarkofazima, naroiito u
vreme T!bdoSijeve i Jusiinijanove dinastije; u Rimu jc ova tradicija
obnovljqla -u ienesansnom pokretu papa (La,, III, paihalis I, Grigoii- t
je IV). Oblik obeju bazilika proizilazi iz genirtsloci sancti.llsprcd cikvc -,
' ! . - -
Roclenja Hristova, sa tri portala, nalazio se skoro kvadratrij-ETiiTirrn.TZ i
petobrodnog unutra5ljeg prostora izdiZe se, u vidu sale, srednji brod '., '''
svojim Siroko_postavljenim krovom na dve vode, kao da je u pitanju 1
aula ntaxima, kakva je o-duvanau aula regia u Trijeru ili u San Simpii- |
iijano q Milanu. Trijumfalni h.rk vodi pogled u velidanstveni istodni bk-
togon, kome se prilazi prekotristepenika i koji zasvodava, obeleZava.j
preobraZuje mesto speculum nayitatis. Ovbj centralnoj memoriji prilazi
se dugim svetim-putem, kao Sto je nekada (u Solunu) Qtl"r.tie iz_ivoje pa-
late i od trijumfalnog luka, preko ulice sa stubovima, doiCziou tcrrteios
i prijemnu carsku salu, koja je kasnije postala mauzolej, pa onda crkva.
1 Ovakvo povezivanje poduZnih i centralnih gradevina je Sesta pojava u
hri5ianskoj antici-u smislu ideje o crkvenolporodici."Mauzoleji se niZu
s-pKe oko crkve Sv. Petra, San Sebastijana i drugih bazilika na Istoliu i Zapa- -- '
du. Na Zapadu bile su u osovini- ispred kaiedrala postavljene centralno I
s-agradenekrstionice. Od davnina dostojanstvena crkva Sah Lorenco Ma:
dore u Milanu (370) nije ispred imala samo moini atrijum sa predvor-
jcm na stubovima; ova naivcliianstvenii4 centralna sr;devina'hri5ian.
ske antike pro5iruje se saTiiffi*ge'ientralne'gr.adevi"ne i to kako u se-
verno.-juZnoj osovini, tako i u istoinoj. Jedinsrverri znaiaj Crkvc Rodenja
u Vitlejemu sastoji se u tome Sto se ona sasvim razvila iz ideje svetog
mesta r.odenja-,a Konstantinov oktogon deluic kao cilj puta kroi atrijufr
poduZnih gradevina i kao mesto ispunjenja. Ova idela se samo na led-
nom mestu razvila u punoj distoti i to u severnoj baz-ilici u Trijeru (oko

<q 8)
 !.t ,l

Iobliku eksedrei uspostavljajuvezu sa prezviterijem sa po dva stuba, te

Josiguravajupravu liniju poduZnogbroda.

'4. Spoj poduZnog i centralnog prostora

raniie u okvirir
ranils okvim carskih
Iorum na Via
lorum
lorum Vin Apia
Aoia sakupljaju
je
palata. Stara
carskih palata.
od podetka vrio razlidit kao i
Stara crkva
crkva Sv. Petra
sakuoliaiu oko sebe centralne
sakupljaju
Basilica aposto-
Petra i Basilica
centralne odaie
aposto-
odaje nairaziieitiie
odaje najrazliditije
najrazliditije
vrste, u smislu arhitektonske velidine, iste takve stoje u krugu carske
0., palate severno od hipodroma u Carigradu kao osnova graditeljstva cen-
f1
t1
n
B
tralnih odaja V veka. Ukoliko se radi o pravim memorijama, ove cen-
tralne gradevine
-mesto n crkvenim raskoSnim bazilikama dobijaju svoje oso-
vinsko tamo gde se inade nalazetransept ili apsida; iu se u Vitle-
\/ jemu nalazi oktogoi, u Jerusalimu skoro okrugla kupola, a u Trijem
devetoodajni quadratun'Lsacrum; kao u staroj crkvi Sv. Petra, veliki mau- rA f3
zoleji su mogli da budu osovinski spojeni sa transeptom. Ako je velika
svedanacrkva San Lorenco Maclore u Milanu i sama centralno gradena,
onda prirodna osovina sever-jug i istodna osovina postaju mesta gde se
.':t' *
nalaze takvi dodaci.
':+zttx Oblici centralnih gradevina upotrebljenih za krstionice, memorije i mau-
zoleje vei su od ranog konstantinskog vremena mnogo bogatiji no Sto je
.o'r*xa.:'*
g * Santa Konstanca u Riilu. Up Crtez 10 - Antiof.ija-Kausl|e, hododasni-
nauka ranije pretpostavljala. Plan podiva na tri osnovna geometrijska
't 91,
Cko ctkxa SD. Vauile, Up. stranu 92. oblika najjednostavnijevrste: na kry1gu,oktogonu, kvadratu. Ra5dlanji-
vanje proiiorija moZe"seizvesti tao*ktdlim""Sdn ca'rSfmaenzoleja i car-
skili termi na dva nadina: sisternomniSa,kao u oba mauzoleiani iuZnoi
bazilikom i njenim atrijumom u nerazdvojnojedinstvo. postaje jasno da strani crkve Sv. Petra, ili hodnikom sa stubovima,kao u oktogo-nalnoj
su sve velike Konstantinove rasko5ne bazilike medusobno na"jteSnjepo- Lateranskoj krstionici. Obe moguinosti se pojavljuju i zajedno,pa sluZe
vezanei da (svaka na svoj nadin) spaja poduZnisistem starohriSianskih tako veliianstvenomoblikovanju prostorija, kao na primer u mauzoleju
s v e d a n i hc r k a v a s a i d e j o m c e n t r a l n eg r a d c v i n en r a u z o l e j a . l carske ierke. Santa Konstanci u Rimu.
U t r e i o j i e l r , r t i n i I V . i r c k g , i u p o g l e d un a d i v n i r r a n f f i u l o g u R i r n a
q' i:--lreuzima
. - Kod kruinih osnova se naide5ie u zidove udubliuiu sedam neprekidnih
Milano. veiika katedrala Sv. Tekle isprcd danainje-saborne niSa. Konstantinski mauzoleji kod crkve Sv. Pitia imaju (i po broju) cn \
crkve_jeste_dokaz takve petobrodneosnove;iza ;iih sc uvekhalazi car- r =-esvoje carske prethodnike u Galerijevoj rotondi u Solunu. Kod osmostra-
ska ideja da metropola poseduje reprezentativnu crkvenu gradevinu. .-,.-i''ne osnove bez hodnika, smenjuju se ravno zatvorene ni5e sa polukruZnim
Tako.je - kad je,Sawna preuzela ul,ogu N{ilana kao glavno{ grada - "-.Jt' tako da nastaju dve osovine, jedna u obliku ravnokrakog i druga u ob-
i ovde sagradenakatediilE u okrugu Klase, koioi ie p6sle slEdla dvor- {R- liku andrejskog krsta. Ovaj oblik oktogona sa niSama, koji je vei po-
ska crkva Santa Krode za vreme Gale Placidiie. " " stojao u srednjem carstvu, a koji je u mauzoleju Dioklecijana u njegovoj
Ako b-acini pt-@FffTa hri5ianske svedanecikve koje su nastale u IV palati u Splitu ostvaren sa velikim oseianjem za prostor, bio je u drugoj
*^ Fj vekF kao_naslednice konstantinskih gradevina, vidimo da su to skoro polovini IV veka vrlo omiljen u Milanu. On se ne pojavijuje samo u
TP*-- uvek gradevinesa transeptom.TransEptje od podetka pr.ornenljiv.On osmostranoj krstionici kod katedrale Sv. Tekle; i mauzolej kod San Lo-
moZe da bude sasvim_nera5ilanjen (Akvileja, Trijer); iko 1" iituren, ryn+_M.ag,olSt ku:nijg. nazvaqSqrul sa apsidom. u kojoj su pred-
moZeda ima dva uska bodna krila koja se lucjma otvaraju p."-a glavnoj stavljeni Hristos i Ilija, ima ovaj sklop@stora, isto kao i juZni okto-
odaji poprednogbroda (Sv. Petar) ili-pak moZe da bude i pravi olus tri- r Botr ove crkve i krstionica kod Marijine crkve u Efesu.
partitum. Onda srednji prostor za hor ima Sirinu srednj-egbroda, dok U okviru konstantinskog gradevinarstva najsavr5eniji i najbogatiji oblitrl
su obe bodne pro_storijeSiroke kao oba bodna brcda zajejn6. To je oblik zastupa mauzolej Konstance u Rimu. KruZna gradevina ima predvorje cR 5
transeptacrkve Sv. Tekle u Milanu. Ovaj osnovni oblik ima poile dusi sa dve eksedre i sa tri ulaza, koje je podev od vremena Konstantina desto
raz_vitaku poznijoj grikoj bazilici u Nei-Anhiialos u Nikopolisu. I pE.- sioL.<rri+qh- upotrebljavano za centralne gradevine; graclevina je spolja opkoljena
todelni transepriz Epidaura (oko 400) proizilaii iz ovos tip{ fTv veku (,....,.t, >K\'i!{k'{ krugom kolonada, kao Sto je i Galerijeva gradevina bila postavljena u
postoje i jednobrodnc monumeutalncgradevincsa dug-irn'krIiit'a, koia \; sopltveni temenoi. Kada se'u Santa Konstinci ude u hodnik, zaiveden
su slidna.poprednimbrodovim;r,rako da u osnovi nastlje pravi krst. To lJ poi"obiieortimsvodom,; r; ;;;i;il^-""-ii"i": iuodoui, prt-"- 'o\/
o
je sludaj k9d qrkve:\9919!-gM,ilag zapoietc 382. goci.dvde oba krila f f 9_tj" se-da.je dvanaestdvojnih stubovahodnika"r"oui namernotako postav- .6,4
transepta inra.iu porr.ikl-zalim se od srcdnjcg prczvirerija prosiruj,, u ll ljeno, da glavnaosovinaostavljapogledslobodnimka ravno zatvorenoj

o4
>s
 Crtez 11 - Sonld Konstanca u Rlmu. Nadgrobnl spomenik Konstantine,
Veltkog i dalllh aldnoua carske ku'e. od 1256, crkDa, Poptelnl presek
Up. stranu 91.
istodnoj ni5i; pod pravim uglom se nalaze dve okrugle niSe, diji su mo-
zaici sa predstavom Hrista oduvani. Izmedu ove detiri glavne ni5e IeZe
detiri od6ljka zida, sa po jednom ravno zatvorenom srednjom niSom iz-
medu dveju kruZno zatvorenih manjih niSa, a ovaj sistem je malo po-
remeien stepenicamana jednom mestu. Dvanaest manjih ni5a je, dakle,
unakrsno postavljeno: ovaj red je na majstorski nadin podvuden time
Sto po tri para dvojnih stubova u hodniku odgovaraju trima ni5ama.
Ovom sitemu trojnosti i dvanaestobrojnosti podreden je i program mo-
zaidkog ukrasa. Ako se ova prostorija zamisli u potpunom izgledu svog
radijalno postavljenog mozaika u kupoli i sa inkrustacijom prostora pod
kupolom, pre se poveruje da se nalazimo u carskoj prijemnoj dvorani
nego u nadgrobnoj crkvi. Tu je nekada stajao porfirni sarkofag carske
\\{l ierke. Ona je, ustvari, u ovom prostoru pod kupolom primala i posle
svoje telesnesmrti, jer je bila diva u hri5ianskom smislu (to dokazuju
vreZevinove loze i jagnje na njenom sarkofagu) i ostala augusta. Nju je
postavioHristos, predstavljenu dvema niSama,sedeii na zemaljskojlop-
ti, koji i danas objavljuje zakon sa rajskog brda.
Treii geometrijski oblik koji moie da sluZi kao osnova ranohriSianskih
gradevinaje, kao Sto smo videli, takode konstantinskogporekla: to je
kvadrat. On se od samog podetka pojavljuje u sva tri osnovna oblika:
kao nera5dlanjeni quadratum sacrum, kao kvadrat sa ugaonim niSama
i kao raSdlanjenkvadrat sa srednjim kvadratom, sa detiri krstaste ni5e i
detiri ugaona prostora.
U hri5ianskoj antici bilo je uobidajeno da se jedan posveien i poseien
grob uokviri kvadratom i nadgradi kvadratnim prostorom. Jakva unu-
\z
aerke Konttatrtlna
po Dehlo-Becoldu.
Mozalk na svodu severnog hodnlka u Santa Konstancl u Rlmu. Usred vreta vlnove loze I scena
iz berbe grotda nalqzl se poprsle Konstance. tip. strane 91,98.
tra5nja prostorija najjednostavnije vrste moZe da ima detiri zidne niSe,
te onda govorimo o osnovi sa upisanim krstom. Kvadrat moZe da bude
i sasvim nera5dlanjen, dak i onda kad na njemu podiva kupola. To je
sludaj kod l-rododasniike crkve Sv. Vavile u Antiohiji - Kausije (378). Ovde rr-f
detiri neraSdlanjene poduZne prostorije vode sa sve detiri strane prema
srednjem kvadratu, tako da nastaje krstasta osnova; ona se ne moZe
zameniti ni sa jeclnobrodnim dvoranama sa poprednim brodom najjed-
nostavniie vrste kakve su oduvane u crkvi Sv. Anastasiie u Rimu i San
Stefano u Veroni, niti sa crkvama koje imaju osnovu u obliku izbaienog
krsta iste vrste kao San Lorenco formozo u Raveni i crkva Sv. Krsta u
tauriskom Hersonesu.l Crkva Sv. Vavile u Antiohiji po svojoj osnovi lidi
pre na shemu hrama T.nande iz Pagana,.to .ru o#o'uu crkve Apostola u
Milanu, u kojoj nagla5eni kvadrat izmedu naosa i hora proizilazi iz pro-
Zimanja poduZne i popredne dvorane. Sveti kvadrat iz crkve Sv. Vavile
moZe da se poredi sa po5tovanja dostojnim oktogonalnim dvori5tem u
svetili3tu Simeona, u Kalat-Simanu. Nf siiian na"din se postupilo kada
t
 t vizantijskih malih crkava, prenela je u zapadnu Evropu gradevina Teo-
I dulfa u Zerminiicle-Pre (Germigny-6"r-pt6t).
-N?inbviia

I
I namtdl<a'iakopavania"uCentdele'kodTarasona otkrila su -
poied j6dne eetvorolisnegradLvine sa pseudo-poligoialnimplaStem -
novi tip konqla4llnskih mauzoleja, koji ie dotada bio poznat sa poznijih
-sa"krstionice
to,r lr ty- krstio;ic@ koja je pripadala 6a-
zilici u Mastihari i u katedrali Sv. Mine u Abu-Mina kod Aleksandriie.
I/ronstantinski kupolni trrauzalei ia Centdele:rrezqg je u obliku krugi u
kvadrat, tako da ugaone ni5e dine prelaz, Mozaidni program kupole mau-
zoleja iz Centdeleje sasvim carski obeleZen.On prikazuie, nastavljajuii
tetrarhijske predstave cara, ceremonijalne scene na kojima je car obe-
leZcn kao yicnrius Ch: isti, zatim veliki carshi cikius lova, kao u rerrar-
rhijskoj
u J s K O J vr,ili
ur u u rPiaca Armerina,
.laca A r r n e r l n a , Ii sstarozavetnu
l a r o z a v e r n u ssimboliku
rmoo[l(u sspasenja
pasenJa K o J a j] e
koja
uobidaiena
u obidajena n a llionstantinskoi
na ionstantinskoj plastici
plastici ssarkofaea
a r k o f a g a ii n
naa sslikarstvu
likarstvu kkat:
ata-
kombi. Od ove konstantinske gradevine sa ugaonim niSama vode poreklo
neraSdlanjeni i ra5dlanjeni tipovi krsiionica, mauzoleja i centralnih sve-

lm. stara crkua So. Petra, krslasta Crte- Ll - Solun, crkta Hoslos Dcuid. Vldi dole.
a zdpadno od. transepta,

ie Jakovov klaclenac kod Sihema - kome je r.rkazir.'anopojtovanjc -

proSiren u krstasto hododasnidko svetili5te; no ciolc.ic ovde sveti okrug
kladenca obuhvaien krston.r, u svetiliStu Vavile, liao ccntralna gradevina

,J-:^.1-i-&:3:!R,\*- #ir:#l,i'i;:'ii:;,1::t:i::!'J,:if#{; sa.

b"1fi"'?"i,1:1?i# kubusom
: \s.l\.\* \$+i-- ,\rrrt- l<oia.s6__kao
' -podcv"od rizantijski. oinovni oblik srednjovekovnihmalih crkava
VII veka smaira hri5ianskom varijantom iranskog svetiliStava- u crkvi Sv. Leonide u Korintu - Lehajon, ali se mora pretpostaviti i za
'-r<'pL ire - moZe se smatrati carskom pratvorevinom konstantinskog razdob- vreme Konstantina, jer se taj ra5dlanjeni oblik pojavljtije 'iei u San r.e-
renco Madore u Milinu, dakle oko 3i0. godine.^
--;;--
Ija. Glavni predstavnikovog tipa gradevine.icgraciianskasabornacrkva
Uprkos-bltnih p6@, koje je San Lorenco Madore pretrpeo u doba
u Inleru; ,vrsokakubiina sied.tla"gradevin; jffi manirizma, on i danas deluje kao najsavr5enija tvorevina hriSianske
sa cetrn Kraka Krsta, tako da nastaju detiri ugaona prostora, koja sa
-r

gradevinske umetnosti IV veka. Istodno krilo njegovog atrijurna pretvo-

srednjim kubusom u unutra5nje,prostorije, kao i u- spoljnem izgledu.gra- reno je u carsko predvorje sa dve eksedre. Unutra5nji prostor se moie
devin6 sadinjavaju petoClanojedinstvo. Takav kvadratni prostor sa devet
--. odaia bio ie sigurno i Jovanov grob kod Efesa,,komc su olio sredine V , ^--"^najbolje razurneti ako se zamisli kao varijanta Triiera.
'otT"Siioki-unutrainji
'vl,*\'-' ('(''t' i{n veki dodaia tri"troffiodna prilafa; na taj naiin, Jovanovo svetili5te pred- kvadrat upisan je u sfoljni; tai<o nastaju detiri kva-
i!{:1 s t a v l j a r a i d l a q j e n uv a r i i a n l u V a v i l i n o g . s v e t i l i 5 t ua A n t i o h i j i . T e k u j u - dratne ugaoneprostorije, koje spoija ogranidavajueradevinskikompleks
-stiniiansko koji se uzdiLeu obliku tornja. Cetiri strane kvadrata isturene su u oblil<u
vre:me3e ov6me dodaje quadratum sacrtttitsa globom jevan-
segmentakao konhe. U detiri strane unutraSnjegkvadrata postavljena su
t?; s, deliste i to u sistem krstoobrazne crkve sa pet kupola. I(ako je izvrieno po dva stupca (dakle u svemu, osam); od niih poiazeci izvijaju se -
t a k v o u d l a n j i v a n j ej,a s n o p o k a z u j cc r k v a p r o r o k a , - a p o s t o -il am u d e n i k a ,
saqradena +OS.eoa., koia ima svojtr paraleltru krstastoj crkvi noSenestubovima - cetiri otvorene eksedresa po pet ar'liada,koie su
"Saloni; u Gerlsi -quadratuni
sacrum u kvaclratunastaje paralelncsa krivinama spoljnih konhi. Gradevina-ie,'dakle, u su'omsklo-
u u oba sludaiairednji pu odredenapcmoiu dva koncentridnakvadrata i dva koncentridnalista
{sS-os'".*l:f,?'i.l;l ::*,;":H:i 5:Jl.:;J'!l),?:Jli,^
sak'adrarnom
osnovom deteline.PoStoovai oblik prostorije irna veliku slidnost sa graclevinama
\zI rreka- kao Sto su tr.rkatedrala iz Bosre ili tetralionhosiz Sergiopo-
\gir*(: rr nastala je onda u crkvi EpSios Oayra koja se nalaz-ilau carskim ternrama
sa predstavorn I{ristove epifa- J i s a( R o s a f a -) n . i e q o v ap r i p a d n o s te r n d i l e l j s k o ju n l c t n c s t iI V r ' , ' i < in i j c
t\n-.tur u Solunir. Njen zn-adajni;oz-Ini-psidi
bila izvesna.f.:k brjda kiCa se pode-odl<onttaniinskihosnovnih shvarl-
nije otkriven je tek u-na5emveku. Ovaj, r.rsledeio.leposi sve de5ii olrlili

\\
)4

nja kubusa sa devet odaia postaie ra-
zumljiva geneza.Vei u redaniu kahena
i u tehnici zidova,ona nije vizantijska,
nego je izgradena more romano. pozni-
ji oblici ovog tjpa nemaju vi5e
Kraslxu.lo se Jasnoraspoznaie
-selevliiie-piieri-'-1\
uporedi tetrakonhos iz
je s kraja V veka.,Uoba sludaii imimo
koncentridnekvadrate,ali ie u Selevki-
ji unutra5nji kvadrat maniih dimenziia
i vei zato deluje kao post;vljeni balda-
hin. Ovoj razliti se piidruZuje i to gto
otvoreneeksedresa umnoZenimredom
stubova (Sest umesto pet arkada) i
spoljnim, mnogo ravnijim konhama,'ni-
su viSe paralelne, vei se njihovo sredi-
Ste nalazi van prostora eksedre,pa se
dobija utisak da se krivine sp6linih
konhi spajaju u veliki krug. Posleiica
t o g a j e d a S e l e v k i j a ,b a i z b o e i d e i e
o baldahinu, nema karakter hodnika i
crtez14- Ketn,,kuasD.
Gereona,
vtdi f:rj:t**".t'fr*rki?Tli",lT;,#l;
dole ; ,i ,r m -'?oxr.}/'
Justlnllana, sledl u tome vrse uzore iz.
Bosre i Selevkiie,dineii jo3 nejasnijirn
njujekaoekrektidna.,ouotuo."ui,,oub"rlrf
Xl:::W;:ri'#3rtu""':fiTlf1.?
re u Milanu je, pored prvobitne katcdrale u Trijeru,
!1q!9lgl!9.#agEs
p,rltrgr Konsrantrnskogtipa graclevinena kvadratno.iosnovi sa izviienim
obllclma Tidova;pa je stoga - kao treii tip centralne gradevine(bored
oktogonaiz-Vitlejema i sabornecrkve u Triieru), i kao"carskuciku"n,,
grad.evinudostojnu velikih raskosnih bazilii<a sa transeptom - treba
staviti neposrednouz_njitr.
!o poveiava vrednost njegovih iroosovinskih,
centralno.gradenih oktogona, od kojih oba-p6stavljena u osovini
!1k9dg
sever-Jug(San Sisto i Sant.Akvilino)-iine tip sa nitama k6ie se smenju-
j u ; i s t o d n ak a p e l a s a n I p o l i t o s l e d i k v a d r a i n u s h e m u
slavne-sradevin"
Sto je kvadrat tako upisan da nastaje oktogon iu
l], 1oT"
KIm l(rstom.
Na5 genetskimetod je pokazao da je slika konstantinskecrkvene arhi-
S. ttP**-
tekture mnogo bogatija no Sto su ranija ispitivanla pretpostavliala.po_
gled na osnoveseverne,palatekod.hipodroma earigrailu pokizuje
l-r
nije.postojao.samoveliki brol varij.anii izv.ijenih nisa"za,n,itrisnp p.o-
storije, vei da su morale.postoiaii i gradevine sa tontrama, i#:"irr'
napolje i to u velikom broju varijanti. irihoros i crkve ouiift" a"i"u""
su. saFo slucajno.saduvani-najjednostavniji " novi, koji je zidove i tavanicu jedinstveno obradivao, podev od vrernena
oblici. Kada
toku Drugog svetskog, rata delimidno oslobodiledostojanstvenogstarinu,
crkvu sv. Gereonau K:lnu, njegoveromanskeoplatejizaSlaje"na videlo
carska-G-tidlrrp?rde-vitib
si e*liptidnom osnovom; nju je #gradio isti
96
'fr
Graciian koji jc izdejstvovaoi veiiko prezidivanje Trijerske katedrale.
Vci raskoini trcm sa dvema eksedramaul<azuie- na cirsko poreklo. U
poduZnoj oso't'inielipse iskade apsida,a izmedu nje i trema izvijaju sc,
n a o b c m a s t r a n a m a ,i z e l i p r i d n ep r o s t o r i j e ,p o d e t i r i n i S e ;o n e d a j u g r a -
ljegovrr \)eu^ devini ne5to od one pokretljivosii koju je vei Hadrijan voieo. Iivij"ena
kada se
spoljna kontura bila Jc dakle, bar u -vrc'meKonstantiia i Gracijana,up-
ravo karakteristidnacrta crkvene arhitekture IV veka. Ovde postaie ii-
s n o s k r i r c n o s r o d s t v oi z m e d u K e l n a , T r i j e r a , d o l i n c R a i n c u o p i t e " i l , t i -
lana, kao i gornje lralije- MoZda im je veliki uzor bili Konstancijeva
crkva Apostola.u Carigradu,koju je on podigaou dast oca;,Konstantina
Velikog, kao trinaestog apostola. \t{ril\\R) ;,\u--
K l a s i i n i o b l i c i p r o s t o r au k o n s t a n t i n s k oi p o s t k o n s t a n t l n s k oei # e v i n -
skoj umetnosti postavljaju sasvim nove 2adatkemonumentahio"mslikar.
stvu i umetnosti mozaika, koji se od podetka povezuju sa inkrustacijom
i sisremom velikih arhitektonskih redova. prvi put podev od tetra;hij-
skog vremena, a narodito u vreme cara Konstantina, bZiveo je takozvani
drugi pompejanski stil, koji je bio uobidajen u Rimu, Herkulanumu,
Pompejima, z,a vreme Julija Cezara i cara Avgusta. Ovaj monumentalni
s t i l . o l r l i k o v a n j ae n t c r i j e r ad o k a z a ni c z a I Y v e k , i a k o v r l o r a s u t i o i u r . a n
u s l u i a j n _ o . s a i u l a n i ms p o m . e n i c i m a . . Mgia n a l a z i m ov e c u G a l e r i j e v o j
palati u Solunu i u tetrarhijskoj.grobnicf Diiane na Via Salarija iJpred
kapija Rima, z-atimna zidovima dvojne crkve"uAkvileji, u kataliombama
Priscile, PrL.tel(stata i Petra-Marcelina,i uopSteu odajama u katakom-
bama iz IV veka, t CoemeteriumJordanarimiugrobriici pekara u kata-
kombi Domicile,pre svegau katakombi na Via Litina, ottrivenoj posle
Drugog svetskograta i vrlo duvenoj,ali i u balkanskomprostoru (kao na-
primer u grobnim odajama u Sofiji, Peduju, NiSu i Solunu); isto tako
u -prostorijamakoje su nedavno otkrivenc ausrriiskim iskopavaniima u
Efesu i inaic u Maloj Aziji, najzad.i u konstanrinskomTrijeru. REeie o
carslrom stilu koji je u celoj rimskoj dr2avi stekao znadai", kako na Za-
padu tako i na [stoku, i koji se moZepratiti od tetrarhijskogvremenado
daleko posle Konstantinovoedoba.
Ova poinoantiika rcncsansa- iakozvanogdrugog pompejanskoestila po-
kazujc,.sa.vclikim odstup,anjima,niz oSaveznih-siitskih osobin-a,l<ojc'su
s e . s v u d ai u v c . ks p r o v o d i l e .I n k r u s t a c i j e , s en a j i e 5 i e u p o t r e b l j a v a j uz a
g."_
"pirini- pojasevepostolja zidova, pri d.emumoZeda bude u pitairiu prava inkm-
stacija, koja jc uobiiajena i u odajama katakombi-(kao-u preteksrato-
voj); i krstionica kod Lateranskecrkve i srednja odaja u Santa Kon-
stanci u Rimu imale su prvobitno bogatu mermeinu inlirustaciju.
da Najie5ie se pak upotrebljava imitaciJainkrustaciie; to niie nikakva no-
vina lV veka,vei je preuzetaiz renesanseavgustovskogzidirogslikarstva.
Nasuprot sasvim neantidkom crveno-zelenomlinearnom stiluia beloi os-
su bombe u Konstantina zid se horizon-talnora5ilanjava pomoiu
-poias ukrasnih traka, naj-
de5ie su to visoki pojas sokla, iznad koga ie sa poredanim uokvire-
nim pojedinainim-slikamai dckorativni g;r;1i-po1asia lrizom. To znaii
da je nadelnonapu5tenabela osnovazidova, koja-je bila omiljena u III
{-r
Jr
 vclir-r,ili jc bar ogra.nii:cnana gorn.iLrpolot,irru zicia, gde jt: unlc|t-.nr z-r:- L r p c c a t l j i vs k l r c l b o j r r , p l a ' e i c r v e n e , z c l c n c i Z u t e . u i e d n o i k a s e t i k o n -
lcilo-crveni linearr-ristil (naloiito u katakombamzr Pctr-a i iMarcclir-r:r)clo- starrtinske .ju_7-nc er-kvc, a u r.rajjcdnosravniicm obliku i u krstionici kon-
Zivljavao ncku vlstu poznog Drocvata r-r IV veku. Inkrus;t:rciont-rsiiltar', stantinskog konrpJcksa, naizmenidno sc nizu kvadrati i trouelovi oko
st\ro u pojasu sokla r,rpotrcbljava te5kc bo.jc, r-raroiito pornpcj;rnsko-cr j c d n o g ( c s t o u g a o n i k a i i n c c i d ' a n a e s t o r _ r g a o ' i k ;o v i d o d c k a g o n l s c o p c t
v c n u i z a s i c c n u 2 u t u . l z t o g a p r o i z i l a ; : ic l a j t ' s a d l t i i l . r ' a l < t ci l) l ' o s t o r l u i ) c t tako proZimai,, da je jedna icstougaona kaseta okruZena sisest kasera,
otlrcalen trima osnovninr boja;la, ct-\rL.norn, Tutorrr, lrl:Lvom, Itao i u rano- a Sestougaonici sr,robeleZcni krstovima u sredini. U ovom konstantirrskom
t ' i t t l s l i o nvt t ' ( ' r ' r t - n uP.o t l t ' l an o J i a i , - ' r r : i l t c l i l' ., rr , r r , l . , i s i : l i : r r r i lor l ' t ( , s t i t t iill l kasctnorn slik:rrstvu u Tri.jcru vidi sc da sc rcncsansa na pod.ctku hriS-
u o k v i r e n i h ,p o l o l c n i h p r a v t u g l o i r i i r p o l i a i t uj e s c r - a z l i l i r r j o u t ! u o h v i l er r i l r ianstva nijc r-azvila postcpcro i iz jcdnostavni,jih osno'nih dblik^a,r,ei da
slika srednjeg pojasa samo svojom nesaclrZa.ino5iu.Crvene odajc postoje jc geometrijsko nadclo kvadraturc odrnah na podetku st'oriio mnostvo
kako u katal<ombi Doniciie, talio i u Capcllct Greca u krueu Piiscile. Za varijanti.
o v a k o o s l i k a n c i n k t ' r r s t o t a n cz i d o v c i z v a n l c d a r rp r i n t c l . p i ' u Z a g r . o b r r i c a
Amplijatusa u katakombi Domicile. Orro strogo inkrustaciono slll.arstvo
r u a l a z i m od a l j c u s e v c r n o j b a z i l i c i u A 1 < v i l jci . Ctweni aal<osolslaj groir sa inltrustacionjnt siikarstr'om i dvenra sccnama spasenja na gronom
N u Z n a ,p o s l e d i c a o v e s t j l s k c p r o n t c n e j e p o t p u n a l ) r o m c n r s k l u p a p r . i l i - zidu (Vaskrsenje Lazara i Mojsijevo dudo sa izvorom). I<atakomba Domicile u Rimu,lV vek.
Up. stranu 98.
l:om slikanja tavanice. Ako ie slikarstvo III vcka skoro iskliuiivo bilo
naklonjeno otvorcnoj lavanici, koja ic izr-asia iz si,c-ilih zidova i od njih
sc u ukrasu razlikovala samo po svom koncerltridnom sistcmu. iz kor"r-
stantinskog sklopa zidola nuZno ploisticc cla talanica ntola da brrde za-
tvorena, da podiva na zidovima i da im kontrast bude zasr-tovanna za.
konu da noseii i no5eni delovi u prostoriji moraju biti razlidito oboicni.
Tako nastaje,kao novo nacelo konstantinskog slikarstva na tavanici, kva-
chatura, tj. ravne tavanice i poluoblidasti siodovi uvcli su oslikarii ka-
setama. Sve katakombe Rima, nastale u IV veku, punc su ovog sisterna
ukra5avanja tavanice: grobnice u Domicili, u Kalikstu, ali i u sevcrnim
katakombama, a naizad i u mnogim variiantama u katakon-rbi pctra-Nlar-
celina, kao i u novootklivenim ira Via Latina. Tome trcba dodati i kva-
drature podnih_mozaika u Desencanu i Veroni, u Alivileji i drugim rano.
+
hri5ianskim crkvama u severnoi Italiji, hao i podnc moz:rikc- u Santa
I Konstanci u Rimu, ali i podne mozaike sa kvadraturanra Lr severnoi Af-
rici. Talio u vreme Konstantina posto.ie kasete najjednostavnije rirstc
koje se iskljudir,'o sastoje iz kvadrata i one u kolinra sc smenjuj'-r liva-
drati_i oktogoni, l<ao i kasetc koic sc sastoje ocl poreclar.ritroktogona ili
poreilanih l<istova. Pored toga se'ialaze bez6rojnc'liornbinacije ,rf,tug,,r'ru
i krsta ili kvadrata i krsta. Tako dolazi do sloZcnih zvczclastih rLkr':rs:ru
samom sklopu kasete. Najzad, osno'r'ni geoiletrijski oblici kvadrata, ok-
togona i krsta mogr,rda dovedu do estctslii sloZcnih ta.,ranicasa kasctarra,
kakve nalazimo u novootkrivenoi katakombi na Via Latina, i na svoclu
Santa Konstance u Rimu, dalje u uokvircnim poljin-ra poclnih mozaika u
Splitu i Descncanu, u Akvileji i drugim crkvanra gon'rjc Italiic. I(onstan-
t i n s k o s l i k a r s t v o n a t a t a n i c i , o t k r i v c n o o d r n a l r 1 t o - : 1r. : a t a u T r - i j c r . u ,d a . i c
nam, baS zato Sto pripada vrefflenu podetka novog stila, povod da razu-
nremo karaktel ovih kaseta. Carska iaskoSna dvoiana. pod ranohridian-
skom kultnom osnovom u Triierskoi sabornoi cr.kvi. rccla horizontali-re i
vertikalne pra'r'ougaonike,qoki'ilcnc"crvenim i'r'akarna;Zcnska popr-sja sa
kovdeZiiima za nakit ili sa harfom, u kasetama s plavom pozaciinoh, iroja
su izgleda portre,ti carske porodice, smenjuju sc ia igrajutim ili lcbdeiiin
parovima Puta, hoji su narodito uokvireni zlatnirn kimatiiima. Svi unu-
trainii okviri su joS jednom obuhvaieni zelenim tlakama, tako da nastaie

\s

Ukras na zidovima i tavanicama sledi zakon srroge pravougaonosti,dime
se opet uspostavljaju pravilni odnosi izmetlu horizontalnoe"i vertikalnoe
pravca u prostoru. To dovodi do horizontalnog trakastog-ukrasa za iti
izvanredanprimer pmza ukras velikog okna zidovod vaiduha u pretek-
stalovol KataKombl.
Kao u prvom stoleiu pre naie ere, sada se u konstantinskim prostoriia-
ma na sva detiri zida, iznad soklova slikanih teskim boiama, u^zdizearhi-
t e k t o n s k ir e d s t u b o v a . . o ' n i j e i z a S a on a ' i d e l o d a n a s a m o u G a l e r i j e v o j
palati u Solunu, vei i inace pri iskopavanjimau Solunu; sasvim po sebi
sepodrazumevau Dioklecijanovoj pilati rr"Splitu,sad a skoro ie d^okazan
u Efesu i tropSteu jonskom prosioiu u IV r.cliu,a moZesc utv;diti skoro
u s v i m k a t a k o m b a m aR i m a n a p r i m e r i m ap r v o b i t n o ep o d r a z a v a n i ao.v d e
se, u uglovimq grobnih.odaja, isklesavaj*'plastidniiti-rbovi iz jednog ko-
m a d a ( k a o u k a t a k o m b i D o m i c i l e )i l i i c , i s p r e d z i d a s a n a s l i k a n i n is o -
klom i gornjim ortostarima,stavljaju plastidni stubovi iznad kojih fo-
diva pravi arh_itravsa slikanom neprikidnom lozicom.Zona kapiteiu o.'ilt
plastidnih,stubova-ispunjava se jednom'rstom pravougaonih',,metopau,
o n e s u p o k r i v e n ef i g u r a l n i m i o i n a r n e n t a l n i mm o t i v i m i k o l i s c s m e n j u -
ju, a odvojenesu jedne od drugih plastidnim konsolama.iakav sistem
j o S v i S ep o d s e s an a p r v i n e g o n a d r u g i . p o m p c j a n s ksi t i l . U t a k v o j r e n e .
sansi ne _zaduduj-e kad se za poveiavanje plastldnosti ponovo pojivljuje
ukras u Stuku. Naslednicianioninskih prdstorija sa stukom su net<<jlliti
grobovi kod Sv. sebastijana, kao i Kapela Greka u katakombi priscile.
Savrseni primer kako treba zamisliti ovakav sistem zida u narodito ra-
sko5nomobliku, sa skupocenimukrasom, tehnidkim sredstvima inkrusta-
cije, intarzije mermera i ostalih radova sa umetaniem, pokazuie visoki
zid u velikoj auli kuie Junija Basusa u Rimu. Na soklu s'enalaz"ecarska
poprsja u medaljonima izmedu ukrasnih umetaka ili stubova. Iznad tosa
se uzdiZe- od sokla izdvojen friz sa ogromnim natpisom u dva reda I-
veliki niz sa. po dva stuba jedan iznad drugog, poredana u pravilnim
razmacima;izmedu njih se nalazetrodelna visokj polia sa sreiniim or-
t o s t a t o mi g o r n j i m i d o n j i m f r i z o m , k o i i s u t a k o d e - t r o d e l n i .S t u b o v i
nosearhitrav sa triglifima, intad koga se neprekidnoprotezefriz konsola
sa malim lucima. Na njemu podiva ltrozorski dco. lzmedu prozora su
razapeteantependije koje se nalaze izmedu stubova postavlj-enihjedan
iznad drugog, a, na postolju. Na stubovima podiva jednostavni arliitrav
k o j i n a s v o j i m l < r a j e v i m a- u p r a v o i l i n i i i s a s t u b o v i m ak o i i n o s c a n -
t e p e n d i j e- n o s i d v a s t u b a ; i z m e d u - n . j i h " s e n a j a z ep o l i e s a " s l i k a n l au
intarziji. Najduvenijaje slika sa deononikvadrigom, tioja se iuva u Anri-
kvarijumu u Rimu. Iznad ovih stubova se nalazi arhitrav koii dodiruie
- t e m ep r o z o r as a p o l u k r u z n i ml u k o m . U o s o v i n ia n t e p e n d i i ai r r o l i as a s i i -
ka-mag prozorskoj,zoni, predstavljenesu kr.adratnouokvirene maske,a
u kvadratima iznad.prozora scenelz lova i kolsl<atrka. polazeii od ovog
bogatstvau materijalu, oblicima i motivima, pada svetlost i na veliki
dvoranu na forun,Lronlctnunl, kao i na spoljnu arhitekturu i izgled unu-
traSnjegprostora aula regia u Trijeru. To su carskeosnovcveliianstvene
crkve. San Simpiiiiia-no u tr,tilanu;-polazeii od ovog ukraSavanja moZe se
stvoriti pribliZna slika o tome kal<o .je mogao dJ izgleda sisiem na zi
,1'og
\.)
dovima u staroj crkvi Sv. Petra i u San Paolo fuori le mura; najbogatiji
primerci ovog stila su krstionica Lateranske crkve i mauzolej Konstance
u Rimu.
Ovakvi veliki redovi stubova su u IV veku naideSie slikani, kao narrri
mer u iuvenoj grobnici Amplijata, u krugu bomiciline katakombe. I
onda kada se slikarstvo, podev od vremena cara Konstancija, ponovo
vraia beloi osnovi i distom nadelu uokviravanja, tako da ukraSava viSe
linearno nego slikarski, ono se na vi5e mesta pridrZava velikih arhitek-
tonskih stilova. U grobnicama Cemeterijuma porodice Jordani na severu
Rima takvi veliki redovi stubova i pilastara. linearno i varvarski naslikani.
dokazani su dal< i u najmanjim pi-ostorijama.
Ovo strogo arhitektonsko slikarstvo ima presudne posledice i na oblik
slike u pojedinostima. Pro5lo ie vreme rasutih motiva, novi stil vei svo-
jom pravougaono5iu, trakastim ukrasom, i svo.jim ortostatima i kaseta-
ma zahtcva da slikc u prostoriji izgledaju uokvirene kao slike na drvenoj
plodi. To se dodarava pomoiu crvenih i plavih dvoinih traka ili dak i po-
draZavanjem ol<vira. AIi to ie samo jedan oblik novog slikarskog poretka.
llorizontalni sistem traka zahteva, kao i arhitektonski red, neprekiclne
motive slika, a istovremeno podstide stvaranjc neprekidnih slika, ciklusa
slika i celih ziclova sa slikama. Ovaj stih donosi sobom joS jednu posle-
dicu. Opet se pojavljuju motivi koii su skoro pali u zaborav od vremena
ukraiavanja Livijine kuie, a koji predstavljaju pandan arhitektonskom
slikarstvu. To su monumentalni predeli sa vrtovima, koje nalazimo, naia-
lost vrlo loie oduvane, na zidovima iuZne bazilike u Akvileji; njeni se
bodni brodovi vizuelno proiiruju pomoiu ovakvih rajskih predela, tako
da je celokupni crkveni prostor pretvoren u raj. Odludujuiu ulogu, kao
nosioci hri5ianskog znadenja, igraju jaganjci i golubovi, vodoskoci Zive
vode i oranti. Predstava pejsaZa, koji je islikan na zidovima, ovde nije
ogranidena, vei se ceo zid pretvara u rajski vrt. Takvo arhitektonsko i
pejsaZno slikarstvo u smislu avgustovskog stila imalo je posledice i za
figuralni stil. Siidno kao u Vili Item, u konstantinskoj eposi su uobida-
jene figure u natprirodnoj velidini koje se uklapaju u takav sklop. Zna-
dajne su monumentalne figure Dijane i njene pratnje u tetrarhijskoj grob-
nici Dijane na Via Salarija; dak je i jedan piljar, Trebije Justus, naloZio
da se on i njemu ravni, trgovci i zidari, naslikaju u prirodnoj velidini,
a u katakombi na Via Latina moZe da se poiavi Herkul kao monumental-
na pojedinadna figura pri izvrlavaniu svojih dvanaest dramatidnih dela.
Na frizovima, uokvirenim slikama i arkosolijima ne predstavljaju se viSe
rasuti motivi i pojedinadne figure, rrei okvirom odredene, zatvorene kom-
pozicije. Njihove osobinc su slikovitost, brojnost figura, a desto i pripo-
vedadka svojstva, koji omoguiuje nove uzajamne odnose sa slikarstvom
minijatura. Bogate podatke daju novootkrivene slike ove vrste u kata-
kombama na Via Latina. Sada se Ilijino vaznesenje islikava na velikoj
slici sa pejsaZem, isto kao i snaZni andeo koji sreie Valaama na magarcu,
Isakova gozba ili, narodito detaljno predstavljen, dolazak Jakova u Egi
pat, ili prolaz kroz Crveno more koii se proteZe preko tri zida. Ono Sto
je u III veku u zidnom slikarstvu bilo potpuno iskljudeno, postaje sada
nadelo: ljubav ka predstavljanju pojedinadnog, pripovedadka osobina

JakovUev san o nebesklm lestvlcama. Zldno sukarstvo u Novoj katakombl
slike, omiljenost dramatidnih dogadaja, savladivanje masovnih scena;
zatim isticanje motiva koji su u III veku sasvim izbegavani,kao Sto je
l-
1+z vizija Jakovljevih nebeskih lestvica kod Vetilja, ili pr"ida kako Samson
tnL bije- mase Fiiistejaca magareiom vilicom. Umetnost ie ne ogranidava na
\v" zn-adaino,uvek pbnavljanlo
-uvekslikarstvo dogme, uobidajeno u IiI veku; nije
joj dosta-izmi5ijanja novog gradiia, ikoje nije jednosravno preu-
zeto iz tekstova Biblije vei iz suvremenih i ranijih slikanih Bibliia sa
scenama iz Starog i Novog zaveta,
Kompozicije su uvek zatvorene,desto dvostruko ili trostruko uokvirene
i odvojene. Tamo gde nlqu prostorno povezanearhitekturom i pejsaZom,
takve scene se predstavljaju na crvenoj, Zutoj ili plavoj osnovi, kao na-
primer gozba airostola u-katakombi Priscile (Lrvena osnova), ili dudo sa
,\ c2
\i
izvorom u katakombi Domicile (Zuta osnova), ili potop u novoj katakom-
bi na Via Latina (plava osnova). Samo se po sebi razume da se kod takve
zatvorenosti i poviastice oblika, i pojedinadne figure u-vrsiuju_u plastid-
nom smislu i da se opremaju unutiaSnjom monumentalnoSiu. To vaLi za
Jakova koji se odmara koil Vetilja tao i za-ubogog Jova.,za-Samsona
koii biie Filisteice,za snaznogglasnikaBoga koji se priblizava Valaamu,
za"lekarausredivojih udenikakbji demonstrira na lesu,za alegoridni Iik
Abundacije, za pekara kao i za piljar-a, za Dijanu
-u kao i za I{erkula.
Ova, do ri fanfine osvedodenapodudarnost islikavanju konstantinskih
rrnuirasnjih prostorija, moZe se najlakse dokazati ako se sistemi tavani-
ca, u kva"dratnim i oitalim centralnim prostorijama, podvrgnu paliljivoj
analizi.
Tavanice u malim kvadratnim odajama III veka bile su, kao Sto smo
videli, lake i vazdu5astekao senicena bambusovim postoljima, i potpuno
prozradne. Dijagonalne linije se izdiZu sa naslikanih ugaonih-t-rompa da
bi r.rt"mett,-r6bihvatile knig; pomoiu njcga cela prostorija dobija svoju
naiveiu visinu i svoiu pravu sredinu. U drugom sistemu, koncentridni
krueovi su postavlieni oko srednieg kruga; u ivakom sludaju se ikonolo'
eiia"tavanice (u edleriii Flaviicvica, u liatakombi Domicile, kao i u De-
hLtrinoi katako;bi ni Xereu) usredsreduje na srednji krug, u kome se
vidi nebeski simbol ili alegorija, Orfej ili Helije, Dobri pastir ili simbol
spasenia.Ovai sistem ie u IV veku ili potPuno smenjcn ili izmenien
u zatvoren obiik.tsve konstantinske tavanice u katakombama sastoje se
od kruZnih prstefiova, u kojima su trapezoidna polja u zatvorenom nizu
poredana ieino uz drugo, ill pak vitka-polja sa ilikama radijalno polaze
bd srednj6g temenog kiuga. Ona mogu da probiju viSe kruZnih prsteno-
va, ali mbiu da dini i ic?instvenu celinu.-Za pni tip postoji ditav niz
-katakombami
primera u svetog Petra i Marcelina. Cisti radijalni sistem
ie nalazi u oktogonalnoj grobnlci pel<arskogmajstora u kat-akombi Do-
micile. islikanoi iko sreiline stoleii. Tako moramo da zamislimo ustroj-
stvo prave kupble u lcrstionicama i mauzolejima. Stari crteZi pokazuju
da je tako izgledalakupola u Santa Konstanci; izvesnoje dai.za kr-
stionicu u Sai Dovani u Lateranu treba pretpostaviti slidan oblik, koji
na Vta Latlna u Rlmu,
ie posle preuzela duvena kupola krstionice iz San Dovani in Fonte u Na-
"p.tii.,,
Up. stranu 117.
Loiu ima ovakav radiialni sistem. U V veku se u tom pogledu malo
irohenil6. Obe krstionice u Raveni pokazuju isti radijalni sistem, koji
se koristi da bi dvanaestapostolao1<ruZavalo misteriju Hristovog kr5te'
nia koie ie predstavlienou temenom krugu. Sistem radijalno ra5dlanje-
nitr t<rirZriifr-prstenovh,koii je nesumn.iivoprenet sa kupola sa predsta-
vama planetirila, nalazi se u konstantinskom mauzoleju u eentdele kod
Taragona; niegbva je kupola tako uredenada se oko najvi5eg nebeskog
poiala nalazj lruZdi prslen sa starozavetnimscenamaspasenja,koji jc
6pi:t opkoljen kruZnim prstenom sa slikama carevog lova, kao simbola
niesove moCi.
Sisiim koncentlidnih krugova odgovara predstavi da je kupola jli tava'
nica kosmos sa gorniim nebom. U svakom sludaju je vaZno koncentridno
vezivanie za teme kruga s iedne strane, a s druge strane vaian je razli-
diti razinak pojedinih lruZnih Prstenova od nebeskog srediSta.Tako su
\rt
 V
Y
E [F E;;ffi5tg5E! o
E r; ig:$E;;;
Fi:l;i
i 5FI,g l$;$gE
F$*'*'+
3 Hr!e!;ff;it!#;+
i iil!igi*a
l ri;i*;;r;i;f$i!
u'ii;gl;'i'Eii*
;l;!iftffi[!s;
Ee'i"c
HEBEI ; i :58;;sE
qiii'gEF;;i3! I : :rr{:: : :t!t-*{
t*iri;;E!
;;#;!t
ic;;ii;;i!ij;
lii Eiiiff!,*
i
+EE
E
:- +**
Eci;;;,.. k
s:<= iii ;ilii{ii6s,,,E
*iiiff;si[EiE;gFirEHiffiiii
-;i!$p3g1ffEg if;;
ffig3igi3{
jiiffiiili
$E[;ti5ii =r$
EE+isTiqB
FigiiEg;;
;t:i;!iti ;ccE
l;;tf ilgg;lEg;$gifi
siiFii!Es
'$E'ift
Fgtiffiii E-ti;i'i;
lE;iitiiig;#iii
rEl;,l
litgigili*li
xfi
Ii:!ailiiE
!iE
[{iff{fi;uuffi EB'g:^,
[;f
i:E;;srt#ff
lli*;g!fi:iEs;'SE
iE
sl$rii EF'H
EiEss'Eis
;;iEi;Siii
t:534:5fi;?fr
*giliIiEiEff
i*iiui'si; .f,

Takozvanisarkolag Tlojice u Lateranskourrnuzeju napravljenjc po za-
konu vodora.rnog6selaitjivanja, uspravljcnc sredine i usprdvnih pbiaea'
nja na uglovima. Njegova jasna kompozicija mora se tumadi-ti pofinjuii
"frilaii
od srednje apoteoze. geniji ulnose bradni par - predstivljen na
Stitu u o"Utiti,Skoljke - iz lfer6 smrti, prikazane simbolom Danilovog
spasenjaod lavova.-Timeje za ltonstantinsko doba osr,edodenatema hriS-
ianske aDoteoze.
Scena spbsenjaispod Stita, preuzeta iz slilcarstvau katakombama ranog
perioda, moZe da se menja u smislu kripto-hri5ianskih sarkofaga sa apo-
ieozom III veka. Ovde pi'vobitna hri5iinska ikonocrafiia zadrZavaulV
veku svoie utvrdeno mesto. Nasuprot tomc, Eroti Ia Stitom i rudimenti
Viktoriji osudeni su na izumiranje tr umetnosti sarkofaga koja postaje
hriSianska.Hri5ianski clipetrs,koji ne prikazuje vi5e apoteozuvei vas-
kresenie.dobiia nov smisao sa vi5e simbolike.Vei na dvopoiasnomsar-
kofagu sa Stitdm u grobnici Sv. Marka i I\4arcelijana, Stit flaDkiraju Moj-
sije I- koii iz boZariskeruke prima zakonza iza.braninarod - i Avram,
koji ie spieman da irtvuje svog sina. Njegova Zltva je obeleZenaboian-
skoni rui<om kao prefiguracijai kako bi" sc pokazalo'da Bog sam pu5ta
svog sina da umre^na z"emlji kao irtva za iztiavljenje ljudskdg roda. Ova
nova kompozicija sa Avramom i Mojsijem odretluje u konstantinslio vre-
me progrdme sirkofaga sa frizom i" piogran-rekanelovanih sarkofaga; u
postkonstantinsko,pa joi i r"rteodosijansko vreme, ove dve scenezauzi-
maju ugaone niSe galskih sarkofaga sa stubovima i drveienr. U sredini
izmeduhjih stoji onda orans, utnesto Stita sa bradnim parom, ili Rode-
nje Hristovo sa oboZavanjemmaga. Yalna variianta ove kompozicije sa
Awamom i Mojsijem sastoji se u tome, Sto se umesto primanja zakona
predstavlja proroi<ovodudo sa izvorom. Sve ove variianie potidu od rane
konstantinske trilogije, koja pripada programu hriScanskih sarkofaga sa
Stitom: Avram, Mojsije i jedan starozavetni simbol spasenja obeleZavaju
sferu smrti, a spasenjeje obeleZenolirvnom Zrtvorn i crkvenim sredstvi-
ma ovog spasenia. U piimanju zakona se izraZava osnivanje crkve, a u
dudu sa-izvorom krSt6nje. O[o ove srednje apoteoze se redaju, u detiri
grupe, podeljene u dva po.iasa,sceneiz Starog zaveta, Novog zaveta i i.i-
i'oti p"t.a. ove detiri siuie sioje dve po dve",jedna iznad lruge i una-
krst,programskipovezanc: -- -_
Staro2avetnatrilogija se odnosi na postanak ljudskog roda i njegour sud-
binu; Bog Otac sa prestola poziva Evu iz tela leZeiegAdama; Logos stav-
lja ruku na nju, a iza prestola stoji spiritus stlnctus
sanctus obuhvatajuii naslon.
Sve tri hipostaze su odelom, kosom i bradom olteleZenekao istovetne.
Naspram ovog postanka ljudskog roda nalazi se zrnija koja, drZeii u ie-
liusiima rajsku-jabuku,
ljusiima raisklu^iabuku. obavija to je
d'rvo: to
o6aviia drvo: ie sin-ibolidno skraiivanie onoga
sin-ibolidnbskraiivanje onosa
Sto je
ie crkva oznadila kao otpadanje ljudskog roda od Boga, stanje prvog
greha i dug otaca. Izmedu ova dva stoZera se nalazi mladiika figura Hri-
ita, koji po liku odgovara simbolima godiSnjih doba na Konstantino-
vom luku-i sarkolazima sa predstavama
lutu^i na sarkofazima predstavima godi5njih
goaiSn.lltrdoba. Llogos
OSOS S
izmedu Adama i Eve i pruZa im snop Zita i jagnje. Ranije ispitivanje
s p i t i v a n j e jeje
tumadilo ovu scenu kao dodeljivanje rada posle isterivanja iz raja. To je
sigumo pogre5no. Hristos se sam daje doveianstrnr: klasje olidava hleb,
{c,
qu
a jagnje je umesto njegove krvi. Ljudskom rodu, kojeg .ie Bog stvorio
i lioJi je grehom pod-smrt potpao,'FlristospruZa, kab jei< besirrtnosti,
Zrtvu svoga tela i svoje krvi u tajni hleba i vina.
Samo se ovakvim teolo5kim tumadenjem ove scenemoZe razumeti Sto se,
na sarkofazima sa frizom i ni5ama iz IV veka, Zrtva Kajina i Avelja upo-
trebljava l<ao simbolidna scena sa istim sadrZajnim smislom. Odk ie u
srednjovekovnoj umetnosti, drZeii se teksta, Aveljeva Zrtva kao dobra
(od Boga primljen4) suprostavljena Zrtvi njegovog zlog brata Kajina
(kao od:Boga neprihvaieira) i kao motivacija"ubistvi, naiarkofazima ra-
nog hri5ianskog perioda oba brata su predstavljena sa Zrtvom iste vred-
nosti pred Bogom-ocemna prestolu. Aveli donosi jagnje, a Kajin svoje
klasje. I ova scena ie Zrtvena i oznadavaprihvatanje Hristove Lrtve od
Boga oca, a obuhvata osnivanje prideSia. Ova hriSianska scena sa Kaji-
nom i Aveljem narodito je omiljena na sarkofazima sa drveiem, koji-u
poznokonstantinskoj i postkonstantinskoi eposi ostvaruju program Hri-
itove, Petrove i Paviovekrvne Zrtve. Sa puno smisla se fiilri i A"veljpred-
stavljaju na,sp,ram. ubogog.Jova, kao 5to se Hristov dar prvim ijuilima
nalazl poreo orveta sa zmllom.
Na teolo5kom sarkofagr-ru Lateranskom muzeju predstavlja se - na-
spram ove adamitske trilogije, desno od Stita sa apoteozom-- Hristova
trilogija, koja u sledeioj eposi pripada osnovnom inventaru svih hristo-
lo5kih-sarkcifagasa Erizom u mnogobrojnim varijantama. To ie pretva-
ranje vode u iino, umnoZavanje h'ieba u dudu hianjenja, sa lilalosilla-
njem hleba i riba, a k tome i vaskresenieLazara. Povezivaniesa adamit-
skom trilogijo- jq jasno, kao i karakter nagla5avanjaka ugaonoj sceni,
a_najzadi odnos ob6iu scenana uglovima: nispram itvaranji prw6g ljud
skog para, koje izvrSavaBog otac, nalazi se ponovo budenje dbvedanstva
iz smrti, koje izvrSavaHristos. Uslov za ovo novo nastajanjc ljudi je
vino- i hleb, ali-i telo i krv Hristova_(riba). Ni5ta ne bi bilo pogre5nije
no da u ovoj desnoj trilogiji teoloikog sarkofaga i dalje vidjm'o izbor
scena-sa dudima; dak Sta viSe red je o sakramentalnoj trilogiji, u kojoj
je dokazano dejstvo
"pharmaka tes athanasiasnkoji iaje vEditi Zivot u
smislu Ignjatija iz Antiohije. Tek tako postajerazumljiv-veliki uticaj je-
din_stvenogf stiaranja ove sakramentalni tril5gije. 1 ni hristolo5kim sar-
kofazima sa frizon-i, iz konstantinskog vremen-a,u-sredi5tu se vrlo desto
nalazi-blagosiljanje hleba. Redosled tiilu scena se zadrLavai upotpunju-
je,-a kada vaskrsenjeLazara postanejedna od najomiljenijih-scena na
uglovima, naspram nje se naiazi Avramova irtva ili dudo sa izvororn.
Odatle su se razvile iitave grupe sarkofagasa frizom, a ovaj program
ostaje omiljen na sarkofazima-sadrveierir u drugoj polovini iV ieka.
Na galskim sarkofazima pokojnica moZe da stoji liao brans in paradiso
izmedu duda sa hlebom i duda u Kani; to zna1i da ie za svoi pui u nebo
primila viaticttnt,to jest poslednju gozbu u smislu"poputnine.Iz sakra-
mentalne trilogije lateranskog sarkofaga sa Trojicbm moZe se izvesti
stoji
TOJr skoro cela klasifikacija jednopojasnihi dvopoiasnihsarkofagasa frizom.
I slednja scena,ispod Stita 6a Danilom, ra5dianiavanerastivlien friz u
-Boga
dve, tematski strogo ogranidenekompozicije. Ispod prestola oca
nalazi se, levo, presto sa virgo Attgusta Maria i otelovljenim Logosom na
107
 njenim kolenima,u sceniukazivanjapoStovanjai oboZavanjamaga; prvi
od njih pokazuje na zvezd,upored Bogorodidineglave. To nije-scenani
u peiini niti u staji vei velidanstvenascenainkarnacije i prestolna scena
u Jasnoj paraleli sa prestolom Trojice. Hipostaza Sv-etogduha-stoji -u
ist-om siairu i iza prestola Boga oca, kao i iza prestola Bogorodice. Na
ovaj nadin se umnoZava poveiivanje ob_ejuscena.:Bog otac-B-ogorodica
-Eva. Prva ZenaEva, koia nam je donela smrl i (ave) Mariia, druga Zena
koia nam ie donela Zivot; prvi Adam od koga ie nastalo celo dovedan-
stvo i dru;i Adam, koii ie dao svoi Zivot da-bi'dovedanstvoponovo do-
bilo vedniTivot; izgubfieniraj i ponovo zadobijeniraj' Ovo neobidnopo-
vezivanje ostaje ta-jna za nevlrnike. Samo Hristos moZe da ih oslobodi
slepila i da udini da progledaju, stavljajuii svoju ruku na njihove oii.
Stoea se ovoi sceni simigima dodajei izledenjeslepog.Ono se od sada
nalazi u konstantinskoi plastici sarkofagauvek na presudnom mestu i
nagoveStavamoguinosfprosveiivanja usied ponoii i zvezdanidas u tami
sm"rti.Scenasa iragima iostuie vrloznadajna za plastiku Konstantinskog
vremena. Narodito onda kada se predstavija naspram scene u kojoj tri
Jevrejina pred Nal'uhodonosorom odbijaju da ukaZu postovanje zemalj-
skoj kraljevoj slici. U -ovom-sludaju i_e_ istinsko kraljevstvo, koje nije od
ovoga sveta,supr:ostavljenolaZnome.Marijin presto na dvopojasnom sar-
kofizu sa Stitom u grobnici svetog Marka i Marcelijana, nalazi se na-
rpruir Nurr,rhodonos5rovogprestoii; u sredini ispod clipeu-s-atri mla-
diia u uZarenoj peii pevaju pesmu divnom prestolu iznad heruvima:
osvi koji se bojL Gospoda,[va[ite boga svih bogova;uznositei slavitega,
da bi njegova dobrota vedito trajala<! Verovatno se takva prakompozi-
ciia sa nipetom suprotnoSiu moZe dovesti u vezu sa religiozno-politid-
kim preokietom, koji ie doneo sa sobom Licinijev edikt 311.god. U vre-
me Konstantina je teiaa oboZavanja tri n-raga-stavljena ispod Stita sa
pokojnikom, umeito scene spasenja, kao dokaz da je du5a umrlog vra-
iena u vedito carstvo koje nije od ovoga sveta.Naspram po5tovanja maga
predstavliena ie trilogija sa Petrom, koja se nalazi ispod Hristove tri-
iogije. Ova kombinacila scena sa Hristom i Petrom postaje-su-Stinski
diniiac kompozicije i razlikovanja konstantinske plastike na sarkofazima'
Ona ie naitlSnie povezanasa oinivanjem praznika papske stolice.Osno-
va ;oi je, ".t k^hoil,, neprihvaieno, tPelrovo hap5enji u Jerusalimu, koje
nij6 dovelo do njegove smrti. Njegovo hap5enje u Rimu koje_je u vezi
sa smriu na krstu,-predstavlja si: Iek u drugoj polovini IV vek-ai to na
onim sarkofazimadiji je sadriaj Petrova smrt na krstu i Pavlova pogibija.
Neronovaosudaoba knezaapostola,koju je kao nagove5tajprvi pomenuo
Kliment Rimski u svom pismu opitini u Korintu, saduvanoje u upedatlji-
voi scenivei na sarkofazu sa frizom iz Madrida, iz vremena Konstantina.
Na teoloikom sarkofa{u sa Stitom u Lateranskom muzeju red je o ci
klusu koji se odigrava-u Jerusalimu i koji nema nikakve veze sa mude-
ni5tvom i smrdu.-Jasnesu dve njegove scene koje se u konstantinskoj
plastici sarkofagapojavljuju stotinu puta: dva vojnika palestinskepolj-
ske policiie dodepalesu se kneza apostola, koji se opire; Petar udara u
.t"nu (kao nekad Mojsije) voda,-koju poljski policajci,po-
"oniiz koje i2bija
Zudno piju; posle toga postiju hriSiani. Ovdti, dakl!, niie zamisljen
.{q
dogarlaj stradanja, vec ispunjavanje zadatka kr5tenja i osnivanja crkve.
Petar, koji izvr5ava dudo sa izvorom kao dux nebeskogvojskovode, oba-
vezan je najviSoj straZi u smislu militia Cluisti. Stenu (petra) iz koje on
izbija vodu Zivota ne treba dakle tumaditi geografski, nego onomatoloSki
kao "Petar".
Odatle se nadovczuje novo tumadenje scene sa petlom, koja prethodi
dudu sa izvorom. U toj sceni se dugo vremena, sasvim pogre5no,videlo
Hristovo pretskazanje da ie ga se Petar !1i puta odreii pre no sto petao
tri puta zakukuride. Tako tumadena scena je potpuno nerazumljiva u
okviru trilogije, koja se na hristoloSkim sarkofazima sa Petrom desto
ponavlja u istoj zakonitosti. Ona se mora pozitivno tumaditi. PoSto Pe-
tar, sa kojim njegov gospodar razgovara,stavlja prst na usta, mora se,
radi razumevanja ovog dijaloga, uzeti u obzir rimsko vojno uredenje, po
kome deZurni oficir na straZi u toku noii, pri dolasku nekog stareSine,
treba d_astavi prst na usta u,znak svoje budnosti. Radi se Jpozivanju
prtog dux-a na budnost od nebeskogHiista. Petao izmeitu Hrista i Petia
nije dakle onaj biblijski, vei pripada Hristu. Na jednoj lombardiskoj
ampuli za krSt-enjepiedstavljen je Hristos na nebu osritom zvezdami
kako sedi na prestolu, sa petlom a bez Petra. Petao ukazuje na simbol
budnosti, koja je listom naloZenaapostolatu i celoj ecclesiamilitans. Na-
straru to, Sto negativna scena uopSte ne odgovara hristolo5kom krugu
misli konstantinskih sarkofaga sa frizom; ovo moje novo tumadenje Hii-
stovog petlati, naprotiv, objasnilo za5toba5 ova scenaprethodi trilogiji
Petrovog duda sa izvorom, zaSto se moZe osamostaliti iz ovog kruga, za-
Sto se na sarkofazima sa stubovima i drveiem pomera u sredinu i io dak
u t-akvim s-ludajevimakad u ostalim ni5ama sloje odvojene figure apo-
stola i kad je kompozicija apostolata zamenila"biblilste scen"e.Takva
scenasa petlom, puna simbolike, moZe da bude srediStemissio aposto-
lorunt, a petao kao simbol budnosti moZe da bude spomenik na ltubu
u smislu-pobedniikog stuba, kao na ranijem Laterinskom sarkofagu
ltr. 174, kbji se .danas opet_nal,azi u pecin-amaSv. Petra. Najzad, ovij
spomenik sa petlom moZe da iskazuje i pravo Petrovo odricanje u Pila-
tovom dvoru.
Petrova.tri.logijana teoloSkomsarkofagu broj 104u Lateranskom muzeju
treba, dakle, da se tumadi ekleziolo5ki: Hristos osniva ecclesia; Petar
svojom buduinoSiu treba da ispunjava zahteve ove ecclesia militans;
kr5tenje je ulaz u zajednicu vednog iivota. U okviru celokupne kompo-
zicije iarkofaga, trilogija o Petru ji trostruko povezana.Ona stoii una-
krst prema trilogiji Postanja. Covek,pri svom postanku odreclenzi vedni
Zivot ali stavljen u domaSaj greha i smrti, biie pozvan Hristu u ecclesia,
a_krStenjemu vedni Zivot. Trilogija o Petru stoji naspram epiphanie (po-
klonjenj-e maga). Otelovljenje Boga je istorijski uslov za poirbb,r osniva-
nja crkve i njene
"nissio apostolorumo na zemlji pod vodstvom Petra;
tako se i izdvojenost Petra na mnogim drugim saikofazima zasniva na
ovom teolo5kom stavu. Tema >Hristos-Petar< niie za hri5ianske reliefe
konstantinskih sarkofaga samo jedna od mnogih t-emavei jeste presuina
velika tema. To obja5njava treia, unutarnjeJikovna, veia teme sa Pe-
trom: iznad trilogije duda sa izvorom predstavlja se sakramentalna tri-
109
 logija Lazara. Iznad prvog kneza apostola nalazi se njegov uditelj u tro- Ako pregledamo.istoriju
Ako pregledamo ranohri5ianskih jednopojasnih
istoriju .ranohri5ialskih jednopoiasnih i dvopoiasnih
dvopoiasni
strukoj doxa. Iznad ,initiunt christianitcttlsn (izvor, sveta taina kr5tenja) sarkofagi sat
sarl(oraga sa rIrzorfl,
frizom, zaia KortsrantlnsKo
konstantinsko Ii fostk<insiantinsko
poslKonslanlrnsKo rlzdoblje
razooDtJe
izdiZe se telos hris1anske egzistencije (vaskresenjetela, oltarska Lrtia), Rima do os_vajanja carske metropole od strane kralja istodnih Gota, Ala-
iznad misterije zenraljskecrkve - ponovo rodcnje ljudskog roda za ne- riha, proizilaze-i'btiri generacije;-prvedve su (300-360) u pravom smi-
besko carstv6 (Lazar)-, odakle je on'poreklom (adamitskatiilogija). Kao slu konstantinske,treZa obuhvati vremenski period do podele carstva
Sto su levo od Stita jedan iznah dmlog komponovani stari i ndvi Ada-, 395. god.,.dok detvrta mora da se obracluje.vet u okviru- teodosijanske
tako je ovde desnopredstavljen gospodar carstva koje nije od ovog sveta umetnosti, u kojoj
umelnostl, Ko]ol Rim,-
t(lm, ugrozen
ugroZen ocl politidkih opasnostl.
od Dolltlcl(lh i, svoiu
svoju vodciu
vodeiu
i njegov prvi i najvi5i dux na zemlji, sve dok se ovo carstvo jo5 ne otkrije ulogu u Zapadnom rimskom carstvu prepu5taMilanu i Raveni; time su
n punoii parousie. istodnorimski uticaji razvitak plastike
plas-tikesarhofaga
sarkofaga upravili
upravili u nov kolosek.
kolosck.
Ako se na ovom sarkofagu,trilogija sa Hristom i triiogija sa Petrom, ume- Obe konstantinske generacije
arlLrtlsKe Btrrrcr predstavljaju
iaurJc pr doba vlhunca
ecl.sravrJa.rju croDa vrnunca bibliiskih sar.
orolrJSKln sar-
sto jedna ispod druge, stave jedna pored druge, a izmedu njih se kao sre- kof frizom. AKo
Koraga sa trlzom. Ako se
se na stllskom
stilskom stupn.lu
stupnju lateranskog sarkofaga Tro.
lateranskog sarkotaga Tro.
di5te stavi orans, ondase pred nama nalazi glavna grupa iednopojasnih i jice jasno pokazala volja za obnavljaniem plastidnih vrednosti i p-rostor.
dvopojasnih sarkofagasa Trizom, iz konstantinskognre-meha,si hiistoloS- ne uloge reljefa, novi stil u sledeiim vremenima postaie sve punoplastid-
punoplastid"
ko-petrovskom tematikom; ovu grupu sam ja nazvao vrsta sa Lazarom i niii: figure
niji: figure povezane
fisure su povezane osnov()m samo joS
Dovezane sa osnovom
osnovom ioi uskim
ioS iskim vezama
uskim qe od
vezarira ili se
vezama
dudom sa izvorom. Ta vrlo izdvojena, po teoloikom shvatanju jedinstvena nje sasvim odvajaju, da bi u imaginarnom prostoru slobodno delale. Ovu
vrsta konstantinskih sarkofaga sa frizom, koja ima svoje prethodne stup- regeneracijuu punoj .iasnoii pokazujeuporeclivanictakozvanogsarkofa-
njeve u plodama kovdegasa urezima, a u skraienim varijantama na kane. ga Dva brata u Lateranskommuzeju sa ranokonstantinskimsaikofazima
lovanim sarkofazima, sadrZi kao teolo5ko srediSte.Siit sa anoteozom ili sa frizom srodnog tipa..Novom zal<onuprostora odgovara i smanjenje
arans, Hrista sa petlom ili ulazak u Jerusalim; tako je uvek odredena su. broja scena,a punoplastidnostivolumenafigura nov, odmeren odnoi teia
protno5iq >smrt-Zivot<i glavnim tajnama (kr3tenje-pridest). i odela, dok oslobadanju.od_reljefne osnove- nova pokretliivost figura.
Mno5tvo hristolo5kih sarlofaga sa irizom'oznadava bosalstvo konsran- Figura posmatrana sa leda, koji je u reljefu konstantinskogvremena"bila
tin-skeplas-tike sarkofaga. Hri-stos u ovoj umetnosti je-uvek istog tipa, iskljudena, omoguiava sada veiu razliditost. Posledicaje da se mogu raz-
kakav je oblikovao mafstor iz radionice u kojoj ie riden Konsta"ntinov likovati odnosi izmedu aktivnih figura, u smislu izr"ia ljubavi i-sapat-
luk. To nije vile Christis philosophicus, dok se Ciristus heroicus - koji nje, sjaja,i .lepote.-.Time.ge menja i_ sadrZina biblijskih-scena. Nji^hov
potide od heroja poznoantidkih mitova - vi5e ne pojavljuje. Sta viSe,sto- dogmatidni i paradigmatidni naglasak ustupa pred pripovedadkini teZ-
tine konstantinskih predstava Hrista uvek imaiu onai isti tip koji po- njama biblijskih prida i pred moguinostimh duSevnbe'izralavania me-
kazuiu scenesa Hrisiom na teoloSkomsarkofasu u Lateranskoin muzeiu. duljudskih odnosa.Hristos se ne obraia neposrednoLaiarevoi mrtvadkoi
Hrisios ima iznad dela dva horizontalna uvoj[a, a na slepoodnicama"sa kuii da bi nadiniodudo uskrsnuia tela, veCse- nasnuteelave- okreie
obeju strana vise tri vertikalna uvojka. To ie frizura genija godiSnjih sestrama,od kojih jedna sa zahvalno5iui Iiubavliu liubi fsusu ruku. To
dob-ana Konstantinovom luku i na iarkofazima sa prelsta"varia eodi5- viSe nije Christtts soter, koji.izvrSava nirabula Dei, vec mladid pun lju.
njih doba. Geniji godi5njih doba predstavljaju Dgaudiumimperiii (sae- bavi i neZnosti, koji svuda, kao u samom jevandelju, Siri ljubdv. Oriaj
culum auretuerJ,"uiekpromenljivu^sreiu diZive, [oja svoju tiajnost po- detvrti tip Hrista, koji zamenjuje tip godi5njih doba,nije siromah meclu
kazuje promenom svoje stalnosti. Ne samo sarkofag sa Trojicom, vei i siromasima,vei neZnimladii, koji joS nije preSaograniCudedadkoedoba
svi hristolo5ki sarkofazi sa frizom iz konstantinskog razdoblja, u tipu i koji je sav harmonij.a, lepota 1 iiuUav- izgle{a kao ljubima"-Boga;
godi5njih doba pokazuju novi (treii) tip Hrista u ranbhriSianskoj umet- on ulepSavasvoju okolinu i u njegovoj blizininema mesia ni za ruLio,
nosti. Ovaj Hristos izvr5ava svoja miracula po boZanskom nalogu; on ni za zlo, ni za .bedu,niti za smrt. Ovaj Christus puer je nmladidki lep,
stoji izvan ljudi; iako dovek medu ljudima, on se jasno razlikuje 5d's.tro- mali dobro oblikovani dedadii" koji se-u delima Andrij-e i Matije, kao i
jih-udenika,-bolesnika i vernika i oikriva tako doxa veditog bbZjeg car- uop5te u pridama-o mudenicima, pojavljuje mudenicima pred smrt u bii-
stva usred ovog sveta.VaZno je uoditi ga u suprotnosti sa jedinom, in- stavom sjaju. Izglcda kao da Cltristitspuer na sarkofazimaovog stilskog
dividualno jasno obeleZcnom,-svetadkdm Iidno5iu ove umetnosti, sa kruga, u svojoj neuveloj egzistenciji,-vojoj dudotvornosti,svo-mblistal
konstantinskim tipom Petra. Petar je bradom obeleZenkao star i dosto- vom sjaju, blagosti i boZanskoinevinosti,izgovararedi koie ie u hramu
janstven, svojim ekspresivnim izrazom lica kao dovek u nevolji i borbi, kao dvanaestogodi5njal(izgovorio svojim ro-diteliima:
a stalno5iu svog lika kao svetac.Hristos i Petar stoje (ne samo u sceni moram da budem u onom Sto pripada mome ocu?( Crkveni "Zir ie znate da
oci IV veka
sa petlom), na takvim konstantinskim sarkofazima s"afrizom, iedan pre- sq g? qv|4 Christus-ptLer-omdovodili u vezu re(i 44. psalma: ,Ti si lepSi
ma drugom kao Bog i dovek, kao pobeda i borba, kao vednosi i boian- od ljudskih sinova.ljupkost i milo5ta su izlivene na tvojim usnama. Zito
stvenost,zapovesti poslu5nost,kao neuvelostgeniia i dovel<prema smrti, neka te Bog blagoslovi za vedita vremena<.
iovek kogale Bog rismrti ponovo stvorio, a k"ojije pozvanu vediti Zivot Ova promena u stilu i izrazu, u smislu epskog i lirskog nadina pridanja
iz smrti. i odovedavanjatipova, odraZavase i na liku Petia. On gribi svoju itrogost

110
1J,'

i prorodku ekstatidnost.Petar je sada,u smislu platonskogideala lepote,
stasiti, mudri i umereni starac, koji ne pokazuje nikakve znake starosti.
Znadajno je, da se trilogija o Petru pro5iruje time Sto ga oba poljska
policajca nalazeispod drveta kako spokojno dita Sveto pismo. Tematika
ovakvih kompozicija ne sledi vi5e strogo dogmatsko shvatanje,vei razno-
likost prida iz Biblije sa dodacima iz apokrifa i crkvenoistorijskih legen-
di. Na taj nadin se omoguiuje ponovni susret sa slikarstvom minijatura.
Istovremeno to oznadavai postepeni krai biblijskih sarkofaga sa frizom,
u dijoj zavr5noj fazi desto stoji u sredini Hristos sa petlom ili Hristos
sa Samariankom na kladencu. Pravi bibliiski sarkofazi sa frizom kon-
stantinskog tipa nalaze se, pri kraju IV v"eka,samo jod sasvim pojedi-
nadno.Tema ,niraaLlum Dei", naprotiv, Zivi i dalie u izmenjenomsklo-
pu. Smanjenjescenana pet, njihovo rasplitanje i izdvajanje,kao najzad
i nova teZnja ka punoplastidnosti figura, koja zahteva prostor, iziskuje
vei od srednjekonstantinskogvremena nov sklop sarkofaga: to je sar-
kofae sa ni5ama.
Ranohri5ianski sarkofag sa ni5ama najdeSie je petodelan, rede i sedmo-
delan. Od podetka postoje dve grupe iste vrednosti, koje se razvijaju u
medusobnoj vezi: to je sarkofag sa stubovima i sarkofag sa drveiem.
U oba sludaja je red o nadelima raSdlanjivanjaprednje strane sarkofaga.
Rimski sarkofazi sa stubovima nisu nikad tipovi sa arhitekture, pa se
moraiu u osnovi razlikovati od erdkih i maloaziiskih sarkofaea sa arhi-
tektu;om, ali i od takozvanih Sidamira-sarkofaga. Njihovi siubovi ra5-
dlanjuju jednu pravougaonu povr5inu i mogu otuda da budu zamenjeni
i pilastrima, drveiem ili samo obidnim trakama. Sarkofazi sa stubovima
nose grede, lukove i zabate; desto se zabat i luk smenjuju tako da je -
i s tog stanoviSta- iskljudeno svako arhitektonsko priseianje. Arkade
su, bez obzira da li su sastavljeneod lukova ili vrhova drveia, uvek oblici
ornamenta, koje odvajaju pojedinadne scene i treba da imaju crte oso-
benosti, velidine i uzviSenosti.Srednja niSa je uvek nosilac tumadenja
cele kompozicije. Tu stoji Hristos sa svojim petlom, ili predaje kljudeve
Petru, ili je tu neka velika hristoloSka tema dveju Zrtava: Zivog hleba i
Zive vode.
Ova promena u sklopu, koja je svoj vrhunac dostigla za vreme pape Da-
masusa,postala je uzrok raznovrsnim promenama teme, a time i uzrok
nastanka sasvim novih tipova sarkofaga.
U vezi sa smanjenjem broja scena i njihovim izdvajanjem u pojedine
ni5e, joS u vreme Konstantina Velikog nastaje tip sarkofaga sa ni5ama
i sa izdvoienim svecima. Tako se, naprimer, konstantinska scena Isako-
vog Zrtvovanja skraiuje do te merg ila u jednoj nisi stoji samo Avram
sa madem.Tu se nalazekoreni postanka svetacasa atributima iz srednio-
vekovne umetnosti. Scena budnosti moZe se tako podcliti da u jedrioj
niSi stoji Hristos sa petlom, a u drugoj Petar sa prstom na ustima. Re-
zultat toga su sarkofazi sa stubovima, pilastrima i drveiem, koji imaju
predstave pojedinih apostola, patrijarha i proroka.
Zna(ajne primere ove vrste sarkofaga narodito daju radionice u Provansi,
pre svega iz Arla, gde su postojale najznadajnije radionice poodrnaklog
IV veka. Blagosiljanjehleba i ribe moZe ovde da bude podelieno na tri
lt2
)tl
srednje niSe sarkofaga: u srednjoj niSi stoji sAm Hristos, a, u -bodnim
ni5ama,koje se granide sa njom, po jedan apostol koji prinosi hleb i ribe.
Istovremeno se izvrSavai korenita promena tematike u okviru ove vrste
sarkofaga sa ni5ama. Scene sa dudom ozdravljenja i vaskrsenjem iz mr-
tvih ustupaju mesto jednoj novoj opStoj temi; ona kruZi oko hri5ianske
Zrtve Zivotom i njen vidljivi znak je vexillum crucis, koji se najdeSie
nalazi u sredini. Njen praoblik sreiemo na sarkofagu broj l7l, koji se
nalazi u Lateransk6m muzeju, a poreklom je iz cr[ve Sv. Sebastijana.
U njegovoj sredini se nalazi crltx. gemmala koju duvaju dva rimska le-
gionara. Carski orao, izmedu sunca i meseca,spu5ta na krst pobednidki
l<rvorovvenac koii uokviruje Hristov monogram; ovome se okreiu dva
goluba koia sede na kracima krsta. PobedniEkiznak hriSianske milicije,
koii Damasus opeva kao crux invicta, od sada olidava, u sredini hriSian-
skih kompozicija sarkofaga, osnovni zakon militia christiana: Viktorija
je Hristova smrt i smrt za Hrista. Sam Hristos je time uzdignut kao
i imperator verus. Pod lovorovim vencem, koji mu na gla-
istiniti aLLgL4st
vu stavlja rimski legionar - po starom carskom obidaju u borbi - on
polazi ka Pilatovom tribunalu, pa i ka svom putu na Golgotu. Ova nova
ideia Viktoriie, diii se vrhunac u umetnosti moZe utvrditi u vreme Da-
maiusa, od sirjaraiadkeje raznolikosti i dejstva.Retko je predstavljana
sama victoria Christi; najdeSia je trilogija velikih prvih puteva u smrt:
Hristov put Pilatu, Petrovo stradanje na krstu, Pavlovo pogubljenje na
Tibru. Duboki smisao ove skupine sarkofaga sa Hristom, Petrom i Pav-
lom, kao i grupe koja je ranije pogre5no nazivana sarkofazima sa Stra-
danjem, otkriva se na sarkofagu sa stubovima u Vatikanskim peiinama,
u kome.je sahranjen rimski gftdski prefekt Junije Basus. Dobi cvetanja l-s4
ovih sarkofaga sa Viktorijom pada izmedu 360. i 380. god. Ovde se prvi
put u istoriji umetnosti pojavljuje, i to u obliku reljefa sa tri figure,
predstava mudenidke smrti Petra i Pavla. u smislu duvene memoriialne
himne pape Damasusa.Nasuprot ovim dvema scenamasa duces aposto-
lorum, Hristov put ka tribunalu se predstavlja dvema scenama koje su,
pomoiu tri figure, podeljene u dve niSe. Hristos, Petar i Pavle stavljeni
su ispod redi, koje Junije Basus izgovara u natpisu o samome sebi: ,iir
ad Deum". Ova pobednidka trilogija se nalazi iznad starozavetnekompo-
zicije sa predstavama ljudske krivice i bede ljudskog roda, osudenog na
smrt, i primerA spasenja od smrti. Tako je ovoj trilogiji data crta Hri-
stove smrti. Otuda se u sredini ne predstavlja vexillum Christi vei trilo-
gija bremenita posledicama: Hristos na prestolu izmeitu apostola, iznad
raSirenog nebeskog zastora bradatog caelus-a.Tako Hristos sedi na pre-
stolu kao ,rerus rex, u sredini sarkofaga sa sedam ni$a i sa stubovima,
koji se danas opet nalazi pored Basuiovog sarkofaga u peiinama kod
Sv. Petra, kao i na takozvanom Egidijevom sarkofagu u Perudi i na zna-Fll
dajnim odlomcima, koji su otkriveni kod crkve Sv. Sebastijana. Ovaj
"Christos super caelunz" nije viSe ljupki dedak sa takozvanog sarkofaga
braie, vei apolinski tip najvi5eg dostojanstva, olidenje ,malog divus-a"
neobidne i nezemaljskelepote; on netaknut jaSe kroz smrt i, zahtevajuii
poboZnost, predstavlja nedostiZnost nebeskog u oblicima grdke lepote.
On odgovara Hristu na zemaljskoj lopti sa mozaika. Od sada i mladiiki
I
11)

blistavi Hristos moie opet - sa vexillum crucis kra.j nogu - da se nalazi
izmeitu palmi na rajskbm bregu, izmeclu svojih deiovoEa Petra i Pavla.
Ovaj apolinski tip Hrista predstavlja tvorevinu pete generacijestarohri5-
ianske plastike i srediSte kompozicija jednog skoro grdkog stila, koji
sam ja, povezujudi sa terminologijom klasidnearheologije, nazvao olepim
stilom pozne antikeu,
SadrZaidruse vrste sarkofaeasa Viktoriiom ie smrt oba knezaaoostola.
Izvanrddni frimerci (Lat. bi. 164 i San"sebistiano) pripadaju irednjo-
konstantinskom vremenu i pravcu lepog stila. Vexillum Christi stoji u
srednjoj ni5i takvih sarkofaga (najdetiJsa drvedem). Sasvim nedosiaje
fizura Hrista. Naelasak ie na trima sredniim ni5ama: Petrovo stradanie
ni krstu i odrub{ivanje-glave Pavlu odigiavaju se pod vexillum Chrisii,
kome su oni poloZili vojnidku zakletvu (sacramentum) da ie radije da
umru za Hrista no da ubiju. Dve starozavetnesceneu uglovima uokviruju
ovu trilogiju; irtva Kajina i Avelja stoji nasuprot ubogog Jova. U Jovu
se ovaploiuje Zivot hri5ianina pomirenog sa smriu, kako je to Hristos
svoiim primerom pokazao. Prestolu bradatoe Bosa-oca koii prima obe
Zrtie, Kiiin prinosi klasje, a Avelj jagnje; reii" dit le, opet"oiakramen-
talnoj Hristovoi Zrtvi mesa i krvi (hleb i vino), koia ie u ovakvoi inter-
pretaiio christidna prethodno uoblidena u Zrtvi oba miroliubiva biata. U
ovom izralavanju jovovske sudbine ljudskog roda, izledenog sakramen-
tom (viaticune/,smrt knezova apostola, kao ispunjavanje sacramenta, do-
bija neizmerno duboko znadenje.
Tek pri kraju IV veka nastaje joS jedna vrlo znadajna skupina ovih sar-
kofala sa Viktorijom. Hristov puf Pilatu, koji je oblikovan u dve niSe,
stoji naspram obeju ni5a sa Petrom; u jednoj je Petrovo stradanje na
krstu, p-ri demu se_sada,u suprotnosti sa ranijim predstavama,jasno po-
kazuje krst, a u drugoj je Hristos koji pere noge Petru. Ova grupa sa
Hristom i Petrom ima kao srediStedelimidno samo vexillum Christi, nai-
de5iepak traditio legis, koja se od sada prenosi sa konstantinskih mozai-
ka apside na plastiku sarkofaga. Tako sada novi, Sesti tip Hrista prodire
u plastiku: to je Pantokrator sa dugom talasastom kosom - kbjeg je
Ep-ifanije,pozn-avajuii ga sa grdkih'ikona, kritidno-podruglj ivo nizlv do
gyiaikikaii (Zen"skako-sa)- i sa dusom bradom k5il treba ovde
"f<omai-
da obeleZi ne filozofa vei dostoianstvo ivtokratora i Pantokratora
(semnites).
U istoriji ove grupe sarkofaga sa predstavom Hrista i Petra, srednja
traditio legis se pro5iruje sa tri niSe, kao Sto to treba utvrditi vel i za
scenu sa Caelus-omna lateranskom sarkofaeu br. 174.Na ovim teodosi-
janskim sarkofazima koji su se - pod utica--iemkompozicije traditio le-
gis na sarkofazima sa gradskim kipijama I razvili^dalje"u slike koje
zahtevaju poboinost, figura Hrista u ugaonoj niii spaja se sa Pilatovim
pranjem ru-ku i tako se upedatljivo stavlja naspram Petrovog pranja ^scena.
nogu-.Ova formalna ravnoieZa o"dgovarapiomeni znadenja obej"u
Oni sada zajedno obuhvataju mi*steriju rex verus, koji na t6bu daie
nova lex. Ovaj triumphus Augusti Christi nije od ovoga sveta kao ni nj-e-
govo carstvo. Smisao saZetescenesa Pilatom je dijalog izmeilu predstav-
nika zemaljskog i nebeskogcarstva. Takozvano pranje Pilatovih ruku je,
t14
TZ
dakle, ostvarivanje redi: oMoje carstvo nije od ovoga svetan. Shodno
tome_i pranje Petrovih nogu mora da se tumadi u ovoj povezanosti sa
rex-idejom.Ono nije ostatak iz ciklusa stradanja, dak se Sta viSe,na ovim
takozvanim sarkofazima sa Stradanjem, Tajna vedera uopStc ne pojav-
ljuje. Tu je oliien osnovni zakon carstva koje nije od ovog svet-a;-taj
zakon glasi,da udcnici treba da sluZejedni druge,da je sluzenjesiroma5-
nima pravi zadalak apostola i da ie prvi biti poslednji, a poslednji prvi.
Ova scena se moZe uzeti kao primer za Hristove redi: ,Sto ste udinili
nekom od naibedniic braie, ueinili ste meni<.Ideia carskog Hrista dosti-
Ze svoj vrhunac u tikvim kompozicijama. Istinsko carstvo"se predstavlja
kao piavo boZije upravljanje ivetom u savr5enoj distoii. PoSto je sada
i umetnost sarkofaga krenula putem slike koja zahteva poboZnost, ona
pri kraju IV veka sve viSe dolazi pod uticaj monumentalnog slikarstva.
?ato postoje spoljna merila. Srednja niSa moZe da bude predstavljena
kao apsida koja se izvija unazad. Ukra5avanjenebeskoggrada Jerusalima
kapijama i kulama, a ponovo zadobijenog raja breZ-u[cima i rekama.
travom i palmanra, oblacima i zvezdama,vrSi se po merilima i nadinu sli-
karstva i mozaika iz crkvenih prostorija. Kao osnova najdeSie sluZe ap-
sidalne kompozicije, ali se ostvaruju i Zakoni slikovitih frizova; tako od.
lazak Jevreia iz Eeipta, podinie sa pohvalnom pesmom Miriame na dru.
goj obali, i-s naro-domi-decom, koiu drZe za ia.ke i na ranienima, a svi
slede stub sa boZijim plamenom.
-se Mbjsije tuzatvara more svojom darob-
nom palicom, farion davi u Crvlnom moru sa svojom vo.iskom, a
pratnja ggipatskogvladara hrli iz gradskih kapija prestoniceu sigurnu
smrt. Takvi jednosceni dugi nizovi sa istorijskim reclanjemnisu postojali
u umetnosti- sarkofaga u vreme Konstanti-nai lepog slila. Ovdi se cela
umetnost, koja se raZvila u Rimu na pobednidkim s"tubovimai u slikar-
stvu, pretvara u starozavetnu istorijsku sliku, koju moZemo da predsta-
vimo i na zidovima sinagogai crkava. U ovoj poslednioi fazi hri5ianske
plastike pre upada Gota-u-Rim, u frizovima iakozvanih"Vitezila-sarkofa.
ga, predstavlja se i trijumfalni Isusov ulazak u Jerusalim, glavni grad
Jevreja. Ulazak podinje izledenjemdvoje slepih i ima svoj trijumfalni
- vr-
hunac u dvopojasno.ipredstavi izledenja na jezeru Vitezda.
To-je posled-n;evelik<i razdoblje zaparinorimskei galske umetnosti sar-
kofiga nastalo upravo posle pbdele carstva 395. e-odine,kome ie u sa-
mom Rimu Alarih udinib kraj. Pod uticajem aflsidialnihicompozicii. .ta-
staie sarkofas,sa traditio lesis u trima variiantama: kao sarkbfae # rt..-
bovima ili drveiem, kao koripozicija nebesft.e poliane i kao preds"tavane-
beskog grada sa dvanaest kapija. Naravno da u-ovim radibnicama vi5e
ne..vodi Rim; vodede snage rade u gornjoj Italiji i juZnoj Francuskoj, u
Milanu i Raveni, Nimu iNarboni. Na umetnost ovde razdoblia naro8ito
je..stvaraladki i presudno uticala dostojanstvena Figura Amvrosija iz
Milana.
! o.uovreme se razvija- jedna_velika tema kako u Rimu tako i u Galiji.
To je tema povratka militia Clfisti. U sredinu zvezdanogneba postavljen
je vexillum crucis i njemu se - kroz smrt - vraiaiu natrag- dvanaest
ap-ostola-mudenika, pod vodstvom Petra i Pavla. Svakog od njifi boZanska
nrka ovendavalovorovim vencem(Kiprijan: ,>merere coronas")ili pak oni
1\S
 nose u umotanim rukama lovorov venac prema nepobedivom krstu (Ki"
prijan: >portarecoronaso).
Pored teme basileus-apreuzima se sa apsidalnih kompozicija i tema dl-
daskalos-a.To je Hristos koji u apsidi nebesl<og Jerutalimi pretsedava
consilium aposiolorum kao uditeli i prvosve5tenil<.Sarkofag s6 onda mo-
Zepretvoriti u baziliku, u kojoj apostoli na zajcdnidkoj klupi synedrion-a
5s.lF,na _stolifamasa delfinima, oko srednieg LpiskopsicogHrijtovog pre-
stola. U kombinaciji sa Hristom r)erLtsrex ii civitatZ nouT nastaje deivo-
rostrano ukra5eni sarkofag sa gradskim kapijama. Ovaj Hristos-koji udi
moZe, kao na sarkofazima u Milanu i Marseju, da bude mladiiki golo-
brad, ali sa dugom kosom. U predstavama basilica caelestismoZe da 6ude
predstavljen bradat (kao Pantokrator), ali je onda brada znak filozof-
skog i -pedagolkogdostojanstva.Za predstavemladaladkogHrista koji
udi, a koji je preuzet i za najranije sarkofage sa stubovima u Raveni,
praoblik lepog stila je grdka statua poudavajuieg Hrista u muzeju Ter-
me u Rimu.
Kao Sto u plastici na mesto mladaladkog uditelja moZe da stupi bradati
pedagog,isio tako u sredinu ovih sarkofiga sa t;ijumfom, na m^estoCAru-
stus rerc-a,na mesto Pantokratora koji sa brega daje svoj novi zakon,
moZe da ude i mladiiki vojskovoda kao golobrid av!5ust.6n onda stoii
izmedu,palmi na rajskom 6rdu izmedu Petra i Pavla-sa svojim vexillum
crucis kraj-nogu; njemu kao pobedniku smrti ukazuiu poStovanje dva-
naestvoinika niegoveapostolskemiliciie. Jcdan od naipozniiih sriadskih
rimskih sarkofdga, takozvani Probov sirkofag u Vatiliinu, pokizuje ta-
kvu kompozicijti. Umesto mladiiki golobrad-ogChristus sipr,
"oblr,rr,
kao na jednom galskom sarkofagu, u ovoj siik-arski reljefno'j umetnosti
s kraja IV veka moZe da se predstavi Christus victor koji sedi na zemalj-
skoj iopti.
Ovim tvorevinama se zavrSavarimska gradska plastika hri5ianskog IV
veka. Podevod podele carstva, novi utic-aji dolaie iz Carigrada, Milina i
Rave_ne, nova sredi5ta se osnivaju na zapadu u provansi (Marsej) i u
rimskoj Spaniji (Taragona).
Za posle4njih.tridesetgodila nauka je najveii napredak postigla na po-
-knjigarira.
lju proudavanjapoznoantidkogi ranohriSianskogslikarsti'a u
U. ovoj oblast! je vreme Konstantina dugo predstav.ljalo potpunu praz-
ninu. Sporo ali pouzdano se probijalo saznanjeda sitna umet;ost (ri slo-
novoj kosti) i p_lastikasarkofa_gamoraju da ie upotrebe za ispunjavanje
ove. prazaine. Neposred-nopod uticajem nrinijaturnog slikaistv"a stoje
sarkofazi sa scenamaizledenja na iezeru Vitezda i proj-askaJevreia kr6z
Crveno more, kao i sarkofag iz Servana (Servanne)sa svoiim ne"prekid-
nim scenamastradanja. Tome se pridruZuju novi nalazi sarkofaga-sanai-
zgled zagonetnim poj6dinadnim s6enama ii Starog zaveta (Lot, falaamov
magarac) i sa pojedinadnim scenama Stradanja (Judin poljubac, Judino
samoubistvo,Simcn iz Kirene, poj4va u vrtu na uskr5nj-ejutro); one na-
vode na zakljudak da u ikonograTili nile postojao odi'edi:ni zakon, vei
da.jc gmg119.stod podetkaimala slobodnumoguinost da odreda ilustruje
pnce rz Erorue.
ll 4n
i'v
Ako se torne doda bogata riznica biblijskih prida na slonovadama IV
veka, a koja je narodito bogato oduvanana lipsanoteci iz Brq5e. onda se TAI
saiima bogatstvo oblika ranohri5ianske zanatske umetnosti. Dela ranog ()1
V veka, kio londonske plodice sa Stradanjem i ciklus Starog i Novof
zaveta na drvenim vratima crk'r,eSanta Sabina u Rimu, toliko su bliska
delima IV veka da se na osnovu njih moZe zakljuditi o postojanju sta-
rijih pratipova. Otuda proizilazi dalja moguinost da se i poznije pred-
stave u srebru i zlatu, kao i pride o Josifu na Maksimijanovoj katedri u
Raveni i njene novozavetnescene velikog formata dovedu u vezu sa po-
jedinadnini, ikonama slidnim, slikama ni drvenoj plodi, ili sa minijatu-
rama koie zauzimaiu celu stranu.
Tako sam ja, uz pomoi takvih pitanja o poreklu, mogao da pretpostavim
za vreme Konstantina i njegovih sinova postojanje ciklusa Hristovog stra-
danja, sa viSe od trideset pojedinadnih scena.Podev5iod otkriia hri5ian-
ske kapele u Dura Europosu, mora se radunati s tim da su epske slike iz
Starog i Novog zavetavei u III veku bile uobidajeneza ukra5avanje zido-
va crkava i listova Biblije. Sasvim novo svetlo palo je i na podetke pri-
povedadke zanatske umetnosti otkriiem velikog ciklusa fresaka u sina-
gogi u Dura Europosu; predstavljene scene iz istorije izabranog naroda
(Mojsije, Ilija, Jezekilj, zavetni kovdeg,Mardohej i Ahasfer) ne samo da
pripovedaju do u tandine istoriju bogom vodenog izraelskog naroda, vei
pokazuju i jedan izbor koji pretpostavlja neiscrpnu upotrebu celokupne
Bibliie u slikarske svrhe.
Po tome sudeii biie da ie vei u prvim vekovima hriSianstva postoiao
i celi ciklus patrijaraha.bok smo^do sada bili upuieni samo na poina
tl'
svedodanstvaVI veka, kao Sto je Bedka geneza,sada su zidne slike novo-
otkrivene katakombe na Via Latina u Rimu bacile novo svetlo na Droblem TAh
narativne ilustracije. Tu nisu predstavljene samo poznate sirirbolidne
scene spasenja (Jona, Noje, Danilo, Suzana, uiarena pei, Avramova Zr-
tva) kao Sto je to bio sludaj u katakombama prekonstantinskog vremena,
vei sada preovladuju scene koje nismo mogli ni da pretpoitavimo za
tako rano doba. Tako se, naprimer, predstavlja Nojevb pijanstvo, ali i
poseta tri boZja glasnika kuii u Mamvri. Tu nalazimo predsiar.rrIsakove
gozbe,Jakovljevog blagoslova, Jakova i Ezava, ali i pietvaranie Lotove
Zeneu stub soli. IZnena?ujeJakovljeva vizija u Vetilid (takozvane Jakor" TA^NA-
ljeve lestvice), ponavljana predstava analelakod Valaamovog magarca i
opiirno izlaganje Zivota Jevreja u Egiptu.
Za pridu o Josifu narodito su poudne slike u katakombi na Via Latina.
Prida se o Josifovim snovima, ali i o njegovim snovima kad je bio za-
robljenik u Egiptu, o dolasku Jakova i n.legoveporodice u Egipat sa
kolima koia vu-kuvolovi. Tako se pro5iruje ilale zninie, koie smo"dosada
morali da'crpcmo sa koptskih tkanina si predstavariraloilfa i sa scena
na Maksimijanovo.jkatedri. Ako tome dodamo, da su ove slike u kata-
kombama u sasvim sludainom izboru i da medusobno nemaiu nikakve
kompozicione veze, proizilazi da je i ova biblijska grada iz doba Kon-
stantina od podetka bila upotrebljavana za naiativnu umetnost. Izlaga-
nja su data u epskoj Sirini, upotrebljavajuii crte ianra, delom ne bez hu-
mora. Slike pokazuju narodsku sveZinui spontanu snagu invencije, ali i
1lx
 TT

povr5no izvodenje. Narodito su omiljene masovne scene, kao dolazak Ja-

kovljeve porodice u Egipat i odlazak iz Egipta. Izvesno, ovde je kao
osnova sluZila jevrejska tradicija. Takve slike nastavljaju ono Sto su si-
rijski slikari zapodeli u prvoj polovini III veka na atici groba Klodija
Herma, a i masovne scenesa mnogobrojnim figurama iz gnostidke kata-
kombe na Viale Manconi u Rimu nastavliaiu se u doba Konstantina.
l-.\7) - Novo svetlo pada i na takozvanuI(vedlinbui5i<uItalu sa njenim scenama
sa Samuilom i Savlom, koje vaZe kao najstarije hri5ianske minijature
uop5te,kao i na 6injcnicu da je vei Amvrosije iz Milana dao da se drvena
vrata njegove bazilike ukrase iskliudivo scenama sa Davidom. Pomoiu
slika iz Nove katakombe znamo sada da je postojao ciklus prida o Davidu
i Avesalomu,kao i da su Knjiga o carevima i Hronika Starog zaveta bile
-r.l6] revnosno ilustrovane. Tako se medu ovim slikama nalaze scene borbe
egipatske vojske, koje treba smatrati prethodnicima mozaika iz Santa
tc8 Marija Maflore i minijatura sa svitka Isusa Navina. Jedna velika masor.
na scenaprikazuje Samsonakoji ne samo da savlactujelava i proteruje
lisice sa zbpaljenim repovima kioz polja Filisteiaca, vbi i tude Fihstelie
magareiom deljusti. Vaskresenje Lazara se oblikuie po uzoru na takve
starozavetnepride, diji raspon ide od idile porodidne sreie (Adam i Eva
sa Kajinom i Aveljem), preko atmosfere bajke magarca koii govori i
sveta iosifovih snova, do dramatidnih scenaborbe i viskrsavania-Lazara;
tako to sada nije viSe samo simbol vaskresen.ja,vei masovna icena isto-
rijske vrste, koja prikazuje viSe od stotinu ljudi. Zanimljivo je da se u
isioj katakombi ni Via L-atina predstavljaju"i mitoloske"scetr-",kao na-
primer smrt Kleopatre. U njima treba videti prethodnike vatikanske Ene-
f t.a - jide i amvros,ijanskellijade. Ovo istorijsko slikarstvo koje je u V veku
ponovo oiivelo u minijaturnim oblicima, po novom stanju istraZivanja
4G, - ima_svoje korene u IV veku, dokle moZda doseZeprototip vatikanskog
svitka sa Isusom Navinom.
fzvorno m_estoove pripovedadkeumetnosti je u osnovi mnogo slojevitije
no one iz koje proistidu simbolidni i dogmatski pravci hri5danskdumet-
nosti. Sigurno je da se tu, gde se Biblija ilustruje kao istorijski izvor,
kao uzor moraju pretpostaviti irstorijski
ir"torijski reljefi rimskih trijumfalnih spo-
menika i pozloantidko istorijsko slikarstvo. Koniidke borbe koje vodi
Isus Navin oblikuju se po uzoiima velikih sarkofaga sa bitkama i po sce-
nama borbe iz Ilijade i Enejide. Odatle izrasta rioguinost da se skroz
ilustruju-tako?yqne i-storijske knjige u Starom zave{ui to od samog po- Scene lz Starog zaveta lz tzv. Bcdkc gcneze, minljatura oko 500.god. BeI, Naclonalna btblloteka
detka u dva oblika: kao slikovnice u formi svitka i kao islikani ko-d6ks Up, stranu 11?.
sa_neprekinutimtekuiim tekstom. Ako se ozbiljno sprovede traganje na
polju-narativne slikarske umetnosti, moZe se zakliueiti da su lik"ovni od-
raz u velikoj meri naSlai usmena predanja, legende,apokrifna ^pro5irenja ljaju sa njom paralelnu pojavu i imaju svoj sopstvenibogat i raznovrstan
.ievandelja,istorije apostola kao i^kaluderske*pride'odudima. iivot. Za IV vek se s pouzdanjem moZe rekonstruisati ciklus Geneze,
Izgleda da su takve pride u literaturi i slici bile narodito omiljene u Egip- koji se proteZeod Postanja, pa preko proterivanja iz raja, do prvog bra'
tu i Siriji. U tome le neku ulogu pouzdanc igrala i ma5ta-kinovitslih toribi.tua i pride o prvimiiuaima, zatim ciklus si ttoleri, u koine su Uitl
monaha. Interes verski primitivnijeg sloja naroda usmeravao se ba5 za- detaljno predstavljeni dogadaji pre,za vreme i posle potopa, kao i ciklus
gonetnijim i neobidnijim,dudesnimi taianstvenimdogadaiima. sa patriiarsima, koji je kroz slike pridao istoriju Avrama, Isaka i Jakova;
Ovi pravci pripoveda8ke slikarske umeinosti nisu takbzvaira degeneraci- mora di je u cikluiu ove hronike narodito bogat bio krug slika oko Jo-
ja viSe drZavneumetnosti, vei oni, naprotiv, od samog podetka predstav- sifa u Egiptu. Odskora postaje sve jasnije da je vrlo rano prikazivana

111
r1g
 priia o Mojsiju, kao i o Isusu Navinu, zauzimanie Palestine od strane
Jevreja i njihov Zivot u Svetoj zemlji. Centralna lidnost narativne slikar-
ske umetnosti bio je David: njegovo detinjstvo kod odevih stada, poma-
zanje od Samuila, odnos prema Savlu, bitke i pobede, tragedija njegove
kuie (Avesalom).
Cudno ie da su od samoe podetka ilustrovane i porodidne sceneiz Bib-
lije: miioljubivi porodidn'iiivot Adama i Eve sa i;ihovo dvoje dece, Ka-
jinom i Aveljem, nalaZenjeAveljevog le5a, Jakovljev odinski blagoslov,
scene vendanja; Jov, Toviia i Rut su u okviru takvih idilidnih scena ili
scenasa patrijarsima. Religiozni momenat je pri tome potpuno zapostav-
ljen; u pitanju su sceneiz svakodnevnogZivota ljudi koji su Bogu dragi.
Posmatrano sa ove tadke glediSta postaje razumljivo, da je pripovedad-
ka umetnost okrenuta i doZivliaiima iz mladosti Mariie i dedakaIsusa.
Slonovade,kao Sto su milanske liorice knjige ili VerdeirskikovdeZii,sar-
kofazi kao sarkofagAdelfiie u Sirakuzi, ali i mozaici. l<aoSto su oni na
trijumfalnom Iuku*u Santi Marija Madore u Rimu, dozvoljavajuzakljtr-
dak da je grada apokrifinih jevandelja, koptskih prida o dudima i usmene
tradicije, prouzrokovao bogate cikluse iz protoistorije hriSianstva. Tu su
otkrivene pride o osu5enoj ruci, isto kao i odlazak male Mariie u hram,
susret deteta llrista sa pustinjskim kraljem i ljupka igra sa kukavicama.
Mora da je postojala ilustrovana prida o apostolima,koja je u slikama
obave5tavala o Zivotu prve zajedniceu Jerusalimu,kao napr. o Ananiju
i Safiri, o Petrovim dudima, bo delaniu drugih apostola, o pustolovnim
Pavlovim putovanjima, njegovom brodolomu zadrZavanjuna
mu i zadrZavanju na Malti, nje-
Malti, nje-
govim mlsrJama
govlm misijama ri bekstvu kad mu
bekstvu kad j postalo
mu je vrr.ie tle pod nogama, kao Ii
lo vruce
o njegovom susretu sa Teklom. Predmet ove hri5ianske pripovedadke
umetnosti postalo je ne samo Petrovo mudeni5tvo u Rimu i Pavlovo po-
gubljenje na Tibru, vei se i njihovo hap5enjei scenau sudu, sa Nerono-
vom smrtnom presudom nad Petrom i Pavlom, nalaze predstavljeni na
jednom sarkofagu konstantinskog vremena.
Iako oblast narativne hriSianske umetnosti danas ioS leZi u mraku , moLe
se na osnovu sinteze nadaleko rasutos materiiala ipak sa izvesno5iu reii
da su u IV veku bile vrlo ra5irene iluitrovane hri5Sanskeknjige i slikov-
nice u obliku svitka. Ustvari, nisu u pitanju Biblije sa slikama, vei pre
male narodne knjige sa pridama iz Geneze,Hristove mladosti, jevrejskog
vremena careva,hriSianskog vremena apostola,antidke predistorije hri5-
Canstvai crkvene istorije. Suitina ove umetnosti je ciklidna, otuda nala-
zimo njene tragove u ostacima knjiga i na papirusima, na kovdeZiiima
od slonove kosti i povezima knjiga, na sarkofazima i piksidama, na zido-
vima katakombi i poduZnim zidovima crkava i kapela, na srebrnim zde-
lama i zlatnom nakitu, na tkaninama i predmetima hriSianskog pokui-
stva. Ova umetnost ie relativno nezavisnaod zvanidne,carske umetnosti
koja se, podev od Konstantina, razvijala u palatama i crkvama. Siika
umetnosti konstantinskog razdoblja bila bi nepotpllna bez ovog podzem-
nog strujanja.
A2S
I I I . D O B A TEODOSIJA
-'*_
-:*-1
f.f.:., _t { r-:il\,r - -wr{
\L C\pl i
i_n_
1" ) - !*-ALx c!.*w: ti*, r-A.p a \\S h..-L qaltvA
VaZan prelom u poznorimskoj duhovnoj i unretnidkoj istoriji oznadava
godina 391. Teodosije I je ujedinio carstvo, vladao ie niime opet iz Cari-
frada i proglasio je-hriSiansivo drZavnom verom; pbSto su paganski kul-
lovi vei 382. god. bili zakonom zabranjeni, sada podinju ruSenia pagan-
shih svetiiiStiu nizu plogona pagana."Istotreme-no se (:SS) Oiotite6ila-
nova_podela drZave proglaSava stalnim uredenjem; glavni grad Zapadiog
rimskog carstva je prvo Rim, a od 403. god. Ravena, dok Istodno rimsko
carstvo ima svoju prcstonicu u Carigradu. Borba izmedu hri5ianstva i
paganstva, puna napona, koja je usledila posle Konstancijeve smrti, ni-
poito nije time imala svoj kraj. Ona je imala svoje odraze i uumetnosti.
U drugoj polovini III veka isto tako su omiliene medalje Nero redivivtts
i osvetslcog izbavitelja> Aleksandra i bogorodice Olimpije, kao i spome-
nici Izidinog kulta, kulta persijske religije svetlosti, Asklepija i Veste.
-Dolazi do rclnesanse umetnosti,-koja ovakve spomenike obliklse ^To prema
hadriianskim uzorima, tako da se" skoro i ni razlikuie od njih. je
veliko doba predstavljanja apoteoze; motivi otmenog nakita, znadajnih
spomen-ploda tr slonovadi i reprezentativnih srebrnih- i zlatnih zdeli su
muze i filozofi, sveStenici i vcstalke, ali i dvanaest bogova Rima i Dio- \ _\22
skuri. Antiiki mit oget o_Zivljav4.Pod uticajem neoplatonidara Jampliha
i jedntteo-zdfkrnle,-uE niie-Mak-sima iz Eiesa, Flavije Klaudije Juiiian
postaje stegonoSa or,og antihriSianskog monoteizma, ovog renovatio pre-
hriiianske antidkc l<r-rltrrrci oclrZavania prehri5ianskih- i ahriSCan!kih
spomenika. Ahil postaic obavczau uzor pravom vladaru, a Herkulova dela
opet oznadavaju snagu koja se nalazi u slobodnom dovedanstvu: sa ove
tadke gledi5ta su nastale velike paganske srebrne riznice IV veka, kao
m.isorijum iz Augsta- ili nalaz sa Esk.r,ilina u Rimu, Zivi svedoci jednog
oZivljavanja, antike, koja je pri kraju IV veka u svesnoj suprotnbsti si
oDa pravca nrlscanstva.
Voda ovog pravca je rimski senator i prcfekt Kvint-Aurelije Simah, koji
sc kao pisac i rctor zauzima za sve5tenstvo, vestalstvo, duvanie staros
rimskog morala i religioznih obidaja. Njemu se pridruZuie stari rimski
p.o-rodicaNikomahijaca Eps.ki pesnik Klaudije Klaudijan, koji je panegi-
r i d n o o p c v a o V a n d a l i n a S l i l i h o n a , d o b _ i i al i i n o o d A i k a d i j a i - H o n o r i j a
kip koji je postavljen na Trajanovom fommu u Rimu. Istovremeno Nb-
nos iz Panopulisa pi3e svoje Dionisijake u grdkim heksametrima. SnaZni
hriSianski zastupnik nije papa Damasus, koji je Sta viSe traZio duhovno
izjednadavanje sa ovim senatorskim pravcima_-u Rimu, vei Amvrosije iz
Mikna; on je prinrldio Teodo^sijana javno pokajanje,.a u kuriji u {imu
vodio otvorenu borbu.protiv Simaha i.njegolih p.ristalica zbog ponovnog
uspostavljanja Victoria..Rom?ry!. On je istupao beskompromisno protii
lprehriScanskih
rkretad hriSianskc -i vanhriSianskih motiva u umetnosti i bio je stoga po-
umetnosti, a Milano je udinio srediStem ov-eumetnosti.
4zel
 fi$.,'fr]::""-.i:'.','":irnHx;,ilt);;il:J:*$?'
',',"i!'e::l;f,i'l3!'f;,,il"4f,;f ;.?%."H,,o i?
ff
janskii JovanZlatoustir.o1r' tif i:il"i;f,ffi[...,lL',.X
j" :rs'.-[ggjl.!
i od tada
senemirosrdno pg'ri.";i"r"rgr#rfrip'"',.r:"rr,
mesio poTitiel"_iki,il;;J'F"dbiil1lro.nog

.li:'m*W';;#,".ut#i*,H$j#
rimskogcarstva. " JJ."r'ritr"i'emudovrsio
J".ori- Jg-1qs. svoirrrevod

I. .\;)i
J
lrYs($t' ffi f*1-f"'ft !'d51
!; ;;qi:s; *1,-;?,1
tti's;itl
rJiJr.
q.r-iiii
r"i
i"untiir.r!'.u",o,
sc'nI t ^'iii3vaIi rI
F$Iiy tre
" ksandriilitiJ;,*1'1f:'{"'
;
w"u?'i*,i,q:'u&t!*,I;it'i#*-.*.ff*;^?,.0'i,
crkvu Apostolau caiigradu, u ri.j"i :;-;;; r""rt"riiiiple-i"l."[""
naestiapostol. ,ri-

:jt,1,,'-:.?'li
,,trtg,,}trt?q?#l.*riah."i.:"
*;;i&,i:i'd,fl
ii';"i",i;,x:li;";:p:1f-Tiil'*#?,H
;1rd!;l*5ig$6ii:*'ir*$*i*tii
HJ ;lil'"lHli:
'ft *n'?ii'i#'.n"*ft.f
]$if"'iii.?Hi"{?!li{tkit*:r}fi :1.1}
vremeno i monogram cara i cariie. c.tue-ili"-r;;";
tit*gii'k
" :lilf .*jg-,: _I lii .4
vremeno i I .*i:]:obrik auoruuoi'Jr1*,t#;il:
",a.dan
r1r_."i* #d; ;l'.]'#iHl[ilh f"'ilr"lJix;iian
a: niem'io
I :#rT."T
igl1;,:i,11,;#:r=;;;i"",i",.ffiffif
|I $1ti*i{ft,}"#:''i.i*:si',iqT{{#s
n5idi;'i; ;;b;h;i#iltiri;n_"1,i31$:'i,r;;..,r11,!i
[.:,q:{T$lr,.
#lHg[ [=
l r,*- lf*Hqi.,qli:,lHl#j::;,11"":*:r.Hllt-t'm"
**'"**",
vnri# [**a..-iffi*lf
stavljaispodlovorovog
u?tnca
HristaFu.rioti."to.d.
j:"ff'"."i,&ylilTIB::-r:li;ft
Pesnil( (BoetiJe).i Iruza.
ffi#h3 offi
.ie."a",p,riff
D i p t i l l o d s t o n o v e k o s t l . O k o j 0 0 . god.

1,.,::T:-i""T,?i;.',
Visina 3,1 cm. Sirlna 12.5 cn
I\{or1ca, r'lznlcr Saboinc

.Lii
c.kve. Irp. s t r a n u l 2 l .

Aa)

T2?

I
 venac. Tu zapodinje nova hrisianska umetnost carskih spomenika, koja
je dovela doitvarinja novih programa za carske pobednidke spomenike.
Trijumfalna kapija u Al4funu u Kapadoklii, sa predstavama Hristove
\(Uvr-'FA-F!
illiti bez carskih trijumfalnih
\JhJl/\
lukova sa hri5danskim programom kao uzorom. Po danaSnjem stanju
nauke vi5e je nego verovatio da takozvani trijumfalni lqt I=4dviga.!-o-
boznog, koii je,{jnhart preoblikovao u mi@
-oftar5fo?
krsia, niie kar6liski izum, vei kopiji onog Sto mi treba-da za-
mislimo"l<ao trilumfalni luk V veka. Program predltavlja cara kao lco-
nianika i hri5danske straZare sa kopljima i Stitovima; car kao Hristov
zamenik ubija aZdaju smrti; iznad toga se, u drugom pojasu, nalazi Hri-
stov monogram izmettu tonda sa simbolima jevanclelistakao i samih je-
vanclelista;"tu su, najzad, u gornjem pojasu, apostoli, kao hri5ians-ka
narodna vojska, i nebeski arhandeli. Arcus je izridito oznaden kao tro-
paeum i pokazuje sve elemente teodosijanskdumetnosti, kako njene car- - ..
ske tako i njene transcedentalne motive.f Carevi Teodosijeve dinastije "*
skoro su uvek predstavljeni u dvorskoj odeii, kao chlantydati i kao /o- *(azr
sdflleadoqtje,_v+qr-{ru"1,_Epq+iq i Arkrdije na isti, nadin.nose di- w aG>i
laclemu sa dva reda brs-6Fa.Atributi careva Teodosijeve dinastije bili su e\?<
-.-1

llobus i crux invictn. Tako treba dopuniti i Markijlnovu bronzanu dZi-

novsku statuu u Barleti.
I consulesu palati Konzervatora, kipovi visokih dinovnika iz Afrodizijasa
T.15 - u muzeju u Carigradu i mnogobrojni kipovi dinovnika u Efesu, pokazuju,
prema carskom uzoru, odeiu i drZanje, dostoj anstvenosildqal izo-uanjz-
,t, ^ .
razliqt i jasno iskristalisan celokupni izgled, Kipgrv! sr1.-uV veku eve viSe
L , (\ l - , { SraEunati-nadeono posmatranie; ne po[azuiu n-ikakve okrugline u pro-
filu, a imaju sasvirn ravanlzgled s leda. Tatve idealne slike teodosijan-
Tls) - skih dinovnika i visokih damisa dvora nalizimo podev od kraja IV v-eka
na takozvanim konzularnim i dinovnidkim diptisima, koji se, kao pan-
dani divovskim aipovima u Carigradu i Maloj Aziji, mogu utvrditi u
Rimu podev od Probijana, gradskog prefekta Rima (oko 395), preko Fe-
liksa (428) i Asturijusa (a{l, do Vasilija (480) i Boetija (487). Carskoj
slici pripada i velika Viktorija, koja olidava snagu carske velidanstveno-
sti, kao naprimer duvenaNika u muzeju u Carigradu.Takve Viktorije na
postoljimii stubovima obeleZavajucaisku pob6du kao Hristovu pobedu.
Viktorile ove vrste, koje na Prindevskom sarkofagu u Carigradu nose
Hristov lovorov venac,morale su najpre biti proturiadene kao-carske,pa
tek onda su dospelena novac i na medaljone, slonovu kost i kameje. One
obeleiavaju ulaz carske bazilike kao Hristovu triiumfalnu kapiju, a me-
\^\\ ' sto litureiiske Lrtve kao svetiliSteViktoriie Euhaiistike-Odvoienod Vik-
Le.',sq-
-'f< {-r^-j*
toriia, Fiiistov loyorov ve1r4cpostaje moiiv otmenih sarkofag:a,narodito
:--.........''._ Mlsorijum cara Teodoslja I,3BB. god. Srebro, po sredinl prelomljeno, Predntk ?4 cm. Nadeno
4
u oblasti za!-ddnoffiavnog grada, Ravcne, Ovoi hri5ianskoj drZavnoj kod Almendraleho (Almendralejo), Badohoz (Badojoz). Madrld, Muzej krauevske Akademlje,
simbolici pripada i krst, najde5ie u obliku.crttx hastata, koji na Prindev- Up. strane 57, 125.

skom sarkofagu, a i inade,duvaju principes apostolorunt (Petar i Pavle).

Qva crux invicta u carskoj ikonografiji novca smenjuje konstantinski
labarum. Ako Valens i arkidile nisvoir novcu jo5 nose labarum, pobe- bedu. Tako je stvoren novi tip cara, koji ostaje uobidajen do Iraklija
donosni car na novcu oba Teodosija, oba Valentinijana, Lava i Livija (610-641). Ovaj tip cara odgovaratipu Christus victor, koji nosi krst na
Severa,uvek nosi crux hastata, koju car nosi kao oruZje za napad i po- ledima ili ga posle pobede stavlja kraj nogu. Takva statua Hrista nala-

\u 1)
-
 zila se ispred carigradske palate, a u drZavnoi umelnosti V veka on se Velikog,i nosila su kao trijumfalni propilajon natpis: >Haec loca Theo-
raznovrsno predstavlja na amuletima i medaljonima, u Stuku i na nro aostus deco-rat-postlata tyranni; aura saecla gerat qui portam construit
zaiku. Carski lik doiivljava promenu koja je bogataposledicama.Poprsja auroK..Sp.oljnl bedem grada podigao je prefekl Konltaritin 442.
eod. JoS
careva rado se predstavljaju sa boZanskomrukom koja stavlja krunu na :_treogosrJa{rsko vreme je .nastalai velika carska palata, diji su dgromni
carevu glavu. BoZanskaruka, koja u hri3ianskoj umetnosti kao pojam iz podni mozaici, - tek otkriveni u vreme nase geneiacije - verovatio pre-
Starog zaveta predstavlja uvek me5anje Svemoguieg u sudbinu doveka, Oni se pridruZuju. podnim mo.zii.ima ,Lu".r," afri[e i,^po.
. z2 kruni5e Galu Placidiju, kao i Gratu Honoriju; pobedu i autoritet ne daje t:tttlil":\1. podnih,mozaika.u pjaci. Armerini_i onih iz Antiohi-je_
T1,j:tTl-nlisKrh.
-Ltatni,,predstavljaju
v1!e victoria romana, ve( ntttntrs divina. Ovo hristijanizovanje carskog najdragocenijesvedokecarske umetnosti u ranovi-
jezika simbola u doba Teodosiia ima mnogostruke posledice.Ne samo da zantusr(.oJeposi. Oni nose pedat carske vladajuie umetnosti vise no
car kao vojskovoda,nosi Hristov lcrst,vei krst pripada i prestolnoj slici. 'b,. svi ostali.
Victoria ispisuje Hristov monogram na pobedonosnicarev Stit umesto ;- - fgqdosije If,vcc, je na podetku.svojcvlad-avineponovo sagradio,
vota, Krst izmecluAntemija i Lava, ili drugih careva, nalazi sc umesto f ]!t-lldl
I 5?9-L.gdelnubazrliku, konsrantinskudvorsku crkvu, koja je unis-tenau
personifikacijecotrcordin-e,i postaje simbol concordia imperatonutt. i koja.jc nosila ime Svcta premudrost.O njenoj unutra5njosti ne
I lo-?*
Krst ili Hristov monogram kruniSe sada i globus, a i dijadema cara i 5-' 'l '. l"o.r1-o.d3. st'orimo nikakvu predstavu,po5to se-na nlenom mesru na-
carice sadrZikrst. lazr Justinijanova Sveta Sofija.-Iskopani propilon pokazuje carska obe-
F*
Promenayictoria rontana u victoria christiatn verovatno niie mogla da | \tlu
osno.ve. Sab,ranoLctu.sve bogatstvooblika helenistidliegradevinske
nastanebez Amvrosijcvogdvrstog i borbenog stava. Na noviima feodo- da
| :i_11{nenirk_e bi se fasadi dao sjajan,. a ceremoniji carsko-g ulaza i li-
sijeve dinastije, narodito na onima koji su kovani u Milanu, Raveni i iz,raz.Tema
Rimu, Viktorija u hodu ne drZi vi5e - kao u vreme Konstantinove dina- | _q9:!9tu" dvanacst dvanaest.jaganjaca,koji zastufnidki stoje
:.TqlJ.? skupa.od
umesto apostola,izalirinale ,i fri, atike unutrasnies
stije - vojnidke znake, palmu i krst, vei izridito predugadku crux ha- iI portala kao hlmna jcdinstvu carske crkve; verovatnotu ima podseianii
stata, koju nose Hristos i carevi. Ova crttx teodosijanske Viktorije po- na konstantinsku crkvu Dvanaestapostola au;E;;d;, [;;:;'iJ'H;
stavljena je i ispod zvezde.Time je iskazano da pobedu daje samo nebo - je " i m piii"uuu";
S!=1,i4-qa., ni kej sk o-car.igrad
sk u"r", po-
u znaku krsta. lvro-ro ucenJe nrkeJskog sabora o Trojici. "*
Umetnost V veka postaje razumljiva iz teodosijanskeideje crux lnstata. sranju iipitivanja, to je prvi put da se friz sa jaganjcima,
Ovaj krst se, jo5 na zavr5etku Zapadnog rimskog carstva, predstavlja 3:,dinu,tli".m
na mozaicima i sarkolazima sa gradskini [apijama,
I:lt _J_:
u!,otrebljava,TobrcaJen
kao gra_d_evinska
u lovorovom vencu na novcu Valeriiana III i Romula Aucustula.Time ,'| plastika. To odgovaraistovremenim inten_
je otvoren put umetnosti apstraktni6 simbola, te ova predmetna simbo- cuama AmvrosrJarz Mrlana, koji je na svom duvenomsarkofagu sa pred_
lika, nastala iz ideje krsta, brzo prodire u sve oblasti drZavne i carske u-cikvi-San Ambrodo
I :llloanebggkogJerusalima
umetnosti, a u V veku vlada i svetom simbola na ravenskim sarkofazima. sa jaganjcima. ovaj ob.lik alegorije sa jaganjcima
"-Mitu"""upot;;bi;
i,potret-
I l:^Tl-ategorije
rJavan -_ povezan sa corona vitae i crux invibta - podev od v veka u
- Carska moi, podev od Teodosijevedinastije naovamo, usredsreduje se u I Jg
Ta-g-c:rit'
| .ul^- oblastima koje su imale veze sa istodnim Rimomj tako na mozaiku
1'a<g\?-l Carigradu. V vek je obeleZenkao snaZnaborba Rimskog carstva za pri predvorju dvorske crkve Gale ftaciaile u iia-
padnost basileus-au Carigradu i za opstanak: godine_382. | :^:ln_!or-enc9"Fgrmo39,,u
rll saryorairma Varentinijana III i. Konstancija III, na imfostima
zapadni su Goti
pre5li na drZavnu teritoriju; 405. je napuStenagranica na Rajni; Vandali I l]illl sve do kraja Justinijanove dinastije i na mozaicima i Stuku,
I rlryrcr?, ",
i Alemani prodiru preko Raine u borbi protiv Franaka;407. je izgubljena I la pregradama hora, oltarima i amvonima. Snaga koia ie zradila sa hri5-
Britaniia; Alarih osvaia 410. god-Rim; Atar-rlfprolazi kroz Galiju dalje monumentalnih gradeiino *ol" se poturaiii-.,
| :1T!::.:t{:,simbolike
pogledu, narodito u samom Carigladu, a pre svegau ltavenilFrii
ka spa;ijijm r"u"rnL,,afriku. srcdnia'i sevei- Ii :y+9m
na Francuska su konadno izgubljene za carstvo posle 460. god. a Italija sa.jaganjcima:J,",_"_9:._lj,""skoj Svetoj Sofiji u Cirigradi
postaje drlava istodnih Gota, gde Teodorih (495-526) iz Ravenesprovodi j3'i#3u]i*j"o?l:
:::.11":+:p'$biiii'"#rHT'""'""?'J#;r%3,![,H:- "iie
ram"'poe
svoju strogu, ali blagoslovenu r,ladavinu. U ovo vreme pometnji seobe zavne crk'e kao nebeskog Jerusalima; bn je potseiin.ie r na svete
dove Jerusalim i Virleje.ml kao i na j;dinst:v;-d;t-a;';';ril;: sra-
naroda, uprkos gubitaka na Dunavu i Eufratu, car u Vizantiji osta-ie f..7r'rii
gospodarsvih Rimljana na istoku i zapadu.Diplomatiji Teodosijevedi- pgrill, koji ustvari predsravljacarski u.utu, proruii; l" l;";rrzr^t";rii
nastije je uspelo da mlada germanska kraljevstva dovede u zavisnost. . l?l_.,1,T"
svoie borbenepropovedi;.ovdeje c?rigradskipatrijarh kmnisao
Carigrad je sada, izmeih:-413-i 447, ptl. dobio svojc kopnene bedeme, t-e, ..': $$$l-@-posle vendanja sa Pulherijom, kao prvog vizantijskog --'"' cara.
jcdno zdanje, naj[inijeg naiina zidanja, sa redovima Zuckastogtesanog :*.u- lsRre[. ove crkve stajala-je konjid<a siatua vizaitiSsfro!
kamena i zatvorenih slojeva crvene opeke, ogrornne visine a pojadanc-r ' :ryenl xovcezlc od slonov!kosti, koji je naclcnu samageru "r;;;;;:"
(samaeher)
. i utyrdeno sa 96 kula. Ovaj kopneni bedem zapodeoje 413. god. prefekt kod Pule, daje jasnu predstavtro smislu teodosijanskelrkvine
Antemije; modna Zlatna vrata bila su sagradenavet za vreme Teodosiia ture i njene liturgije: tu su lukovi i oltarske prelrade, u"t"p.na1u-i ";f;ii;k_
uo'-

126 1zT
 lC
-'--:'^
's'ir
"'rR'\ r->
t
t i v n c k l u r t c , a l c g o r i j c s a . j a g a n j c i m a i k r / s t u l < r ' a l e nc l l r g i n t i \ l i n r c n . i . J n r ,
i'etvororcdno brdo sa Petronr i Pavlom. lPosnratraniem iriicrsl<c slono-
v a d c m o Z e s e r a z j a s t " r i t ki a k o . j c i z g l e d a l a p o v o r k a k o j a s e l i r c t a l a k e s t a -
roj Svetoj Sofiji pri prcnoSer.riurelikvija, naprimcr, pri osvcceniLrcrk\,c
i pozdravljanju cara i lilira, sa crrir int,it'ttt i svctania u ruci cara i niu-
gove irratnje. Iako lcrovatno pl'ipada tel<justinijansl<onr'trentcn,,,,rna
iasno pokazuje Sta svc pripada car.sko.jci'rcmoniji i osvedenju c:rrskc
crkve.. Odlazak dinastije u crkvu odvija se uz tarnjan i sveie, a poprsje
Pantokratora je vidljivo rra zabatu ulaz-nil"rvratzr. To jc naistariji ligir-
ralni zabat koji uop3te poznajenlo. Olaj zabat sa poprsjcm nalazi<.r-sc
ili na gradskoi liapiji ili na ulazu bazilike. U svakom sluia.lu, on nije
\'rJ\+\
^-n wLru
^ \-A stvoren za sitrtu, zatlzitsku un-retnosil Po svemlr Sto smo do sada zaklju-
- iili prvi put-je leodosijansko graclevinarstvo preneio arhitektonsku pia-
o{rl5sr,'r*$-4. stiku _i na sakrainc gradei inc. Zabati su mogli-biti ukra5cni i mozaikom;
tt.svakom sludajr{ moranto sebi da zamislimo, dir ic i zabat sa Qr,-::fu"
-'--'-
'rnzw,>.j--:S-it-r{;
I t,tctor-ey+3 grads.koj kapiji u Raveni - prikazan r,rclvorskoj crkiiTE6l
'do)Tha-Veli[og
- imao svo je prethodnilie-u Carigradu. U na jicsnjoj vczi
s a o v o t l t r e l i e i n o m l t l a s t i k o n r s t u i i t j k r r - r e l ar r l a s t i k a C l t r i s t t t s t , i c ' i o ' ra t r t -
b u l a r t s s u p e i ' ! c o r t e t t ie t b t L s i l i s c t i i i rk, o j e ' s c n n l a z i l a i s p r e c l c a l s k e p a l a t u
u Carisradu.
U ovoj vczi trelta oceniti i urlverttrts.to jest car.a lio.ji sc vracA iz r:rta sr,o-
. i o j - c r k v i a k o l i - s c .p, r c J u s t i n i j a n a , \ ' c t ' o l a t n o n a l a z i o r - ra t r - ij u n r r r S v c t c '
S o i i j e . f a k o j c i I r o n i e r r i e J i as t g r r r eT r ' r , t l o ! _ r l r : r - s t r i l li es p t ' t ' crl r . i t ' - o r . - , d v o r ' -
siic crk'e u Rar[iifffiiauic]ri-SiliTlifffiiv'eli&s- u Mr'.rrrralioJe i.
radena po ugicdu na jcclntr tcoclosifansfii-liEiffi-itku- srnttru (t-rirrr.jc keo
{ edver-tttLs,prikazanar-r prolazn polrlenutog Ajnirertovor luka). p,-'tbdclni
diptih jednog vizanti.iskog _cafa Lr Luvrtr, koli prcdstai'lja Anastasija ili
Justinijana, a verovalno je bio povcz car.skeBib)i.ic, predstavlja odvdlrus
pobedonosnog cara ispod poprsj a Cltristtts t,ictot:-a;il-istos biagosilja - sa
crux ittvicta u ruci, izmedu sunca i mescca, a ltose ga Viktorije.
Po3to ne nolemo stvoriti sliku o unutraSnjosti Teodosijevc Svete Sofiie r-r
S-. i.,qd., Carigradu, crkva svetog Jovana, koju ie 463. god. sagiadio patricije 5tu-
i
S'=ro,os
dios, a nalazi segolgl-Jeadosijansl(bg kopnenLg bedjma, da'ic nam pr.'cl-
s t a v u o J e d n o Jc a r i g r a d s k o j b a z i l i c i . O v a c r k v a j c t r o b r - o d n ak a o i r . i m s l i . c I
I
bazilike koje'su joi prethodile: Santa Mariia"Madore i Santa Sabina.^ S^ts q.\hEr\
Njena poluk.yilu,e]llj*o ig oktoeolE]jlo sazidana. Clavua razlike iznre- I
( t u n J e r n m s k i h b a z i l i k a i e s t e i r o b l i k o t a n i t r n a r . r e k s a h. o i i i c u C u r . i -
-
in-\ !-rr,.! r\/i.f
gradu pravi troclelni eksonarreks s;;iao6ffij-cr p;l a)^ ,.ri elarni br-od
.,5r'.1 vw(j'i.1"A i po jednim prilazom bodninr brodovima.
U suprotnosti sa rimsl<om bazilikom V rrcliii, u unuLlasr-ric.rsti sc nalzrzi
u p a d l j i v o . m a l i b r o j s t u b o t a ( 5 e s t ) . P o n r o i u r . r v i hs e l ) r o s r o r s k r a c u j c p o
duZini, a is-tovremcno se tako proSiruje da sr-cdr.rji brod inra d'c,siruku
Sirinu u odnosu na bodne brodovqlo_s-1_t_oy4. sc bliZi kvadratu i ostavlja
utisak Siroke odajc. Nije iskljuicno da je i Sveta Sol'ija irnala ove pro-
porciie.. Zid--oli--qtudjjprrc lr?iiilcc jo5 su vrlo sroclni carigradskonr kop-
nenonl_bgdemu, a i arhitrav koji poiiva na bogatit.rrl<altitc-linraima muo-
g o s t r u k o s t e p c r l o v a n u ,d c l t - r n r r t e h n i c i p l t . , l r m i i z r ' , ' r l e
n u l a z r r r l . ' r r o sit r . r r - I ) i p t i h . , c i s l r ) i r o \ ' . I i ( , s t i s r . 1 1 r ([ ] 1 n r s 1 ; " i i . j e m T ( 4 t l - 5 1 8 ) . j z n e l l a C i ) , n l , r / l r j l I : 1 ' B a r b . i : . i x P j r , r
n r r r r e n t i k i r k o j a s e n r o Z en i i r l o r , c z a t in a l z r d i o n i c u S v c t c , s o i i j t r . o v a l r a z i - , ' u , ; . r - ' t a ! :\ ' l I L ' k i r V i s i n i r t - l . l c l r ! . 1 - r i r i n a: 6 . 6 . n ] . l ) a n 2 l l u z { : i I - u r r Io. jtrl,lra l:1,13;.1:lr.

'11.9 110

.__likaje.sigurno imala i arhitektonsku plastiku: trii veca reljefa i viSe
manjih duvaju se u muzeju u Carigradu.Jcdan pokazuje Hrisiov ulazal<
u Jeiusalim,-na kojem je grad pr6dstavljen kao torani crkve u smislu
opastira Jerme.. Na rubu, ukra5enom vinovom lozicom, prikazana je
crux inyicta izmetlu jaganjaca i ptica. Drugi reljef ispod zabatnog lulia
pokazuje skup apostolt koji su jrripadali Majesias-slici.Oba reljifa su
pod uticajem-pr-eth_odne tcodo,sijanskc plastike na sarkolazima,ali poka-
zuju plitki reljef i linearni stil nabora postreodosijanskog vremenalkoji
se u skulpturi predstavlja delima u slonovo.ikoiti, kao Sto su diptiii
Boetija iz Bre5e(487)i Vasiliia (a80);prvi predstavnikovog srila ie Astu-
rijeva slonovaiaiz Darm5tatd (449); to ie doba kada se ulstodn6m car-
stvu na diptisima radije predstavliaiu tonda no natpisi, ili poprsie ume-
sto celoglika: za to je aiptih Sividila (488) prvi, a diitih nrebUinal (SOO)
klasidni primer. Ovoj Skoli arhitektonske plastike pripadaiu i odlomci
Hrista na prestolu sa Petrom i Lazarevovaskresenje,-kab i odlomci scena
sa Jonom, ljudima u uZarenoj peii i Avramovom ?rtvom. Ni u kom slu-
daju nije red o reljefima sa sailiofaga, vei o zidnoj oplati iz unutraSnjosti
crkve, dakle o jednom nadinu ukraSavanjakoji je u Zapadnom carstvu
bio nepoznat;on ima odgovarajuie paral-eleu-zidnim oplatama afridkih
crkava,.u kojima su (nSroditou Sbetli) upotrebljavane'kvadratneplode
od terak_ote,kakve se danas u velikom brb.1uduvalu u muzeju L B'ardo
(Le Bardo) kod Tunisa.
Na osnovu ostataka stabala stubova, koii su navodno poreklom sa isko-
pavanja kod Svete Sofije a koji se danas nalaze u muzeju u Carigradu,
mi smo upuieni u to da se arhitektonska plastika Carieiada protdzala i
na stubove crkava. Stubovi u gustom vinovom liSiu pdl<azuju Hristovo
t5 kr5tenje _sa-personifikacijom Jbrdana, ofcrtorijum i6na i s6enu ,a p.-
stirima. Takve stubove sa vinovim liSiem nalazimo vei na sarkofazima
u. krugu Basusovogsarkofaga i latcranskogsarkofaga br. 174,kao i u
nizu drugih-sarkofagalepog stila, koji su svi pod grdkim uticajem. Ovom
nlzu pripadaj_ui carigradska stabla srubova, koja odgovaralu stilu iz
vremenamladog Teodosija,kada je ovaj ponovo-izgradioSv6tu Sofiiu.
!ip.u obeju .carigradskihbazilika V veka-pripada ne[oliko znadajnih 6a-
RA?*ru!'LE-- zilika u Grdkoj. To je pre svega bazilika ril{eaAdrjjalos, saeradenaoko
| \Y-(iL.:) 470.god. i crkl'a u_S=olun-U, koia nosi ime Aheiropoietos.O6e srdke ba-
zilike imaju upadljivosj1oisisanj*rod*kao vei i bazilika u Epidauru,,. 5
g tamo5njemAsklepiejonu.Crkva Ahejropojetosima dlanacst stubova.
Ovaj broj je obavezanza mnoge bazilike-kdie su pod grdkim uticajem,
verovatno zbog svog.gpostolskog "pla-
-karaktera. Ved ziv etnd.crkva Gale
cidije u Raveni ima dvanaeStstubova i ovaj broj zadri.avaju i crkve sa-
gradene pod feo4oa!1to41r_Juslinijanom u"Raveni. Druga"odlika crkve
Ahejropojet-osu Solun-u takode je obavezna u egejsko"m -prbzorskom umetnidkom
je bazilika sa emporama, a u
\*g_" V veka. Ona delu ima
-' ..' jl
ovoJneprozore.
q' D\M Ovaj egejski tip je, u poslednjoj klasici pri kraju V veka, ostvaren u
*D- u petobrodnoj osnovi sa transeptom naistariie crkve Sv. Dimitriia u So-
>:\,J v lunu. Njen Siroki srednji brod ima dvanaeit lukova, iinad korjil G na-
laze empora sa istim brojem lukova ispod jednoslivnogkrova,-dok su u
030
G"b
prozorskom dehr srednjeg broda prozori udvojeni. Tome se prid-rr!7uje
Siroki, r'a5ilanjcni transcpt, nepoznat rimskbmZapadu' On nizom lul<ova
ra\(\t\-
r +,xd opasujc sveti grob Dimitrija i tako ga narodito nagla5ava, te postaje cen-
tar osnove. Sam grob je mala crkva posveiena Svetom krstu, podzemne
vrste, koja se nalazi ispod trpeze oltara.
' Takvo raSdlanjivanjetranseptabrzo se raSirilo u egejskoj oblasti i po Ma-
loj Aziji. Jednostavnegradevine sa transeptom ove vrste,,oblikovane kao
oput tripartittutt, nalazese u Nikopolisu i u Korintu-Lehajorl Transept
- bazilike u Epidaunr, koja pripada ranom V veku, bio je verovatnopeto-
l'1"*:' dclan i neiitiknut. Naroditb bbgate varijantama su gra"ilevinesa transep-
cY\\'r'ts
tom ove vrstc,u hriSianskom-Eqi$u. Vei bazilika Sv. Mine u Mininom
gradu kod Aleksandrije irna Siroki i trobrodan tran:;6f,-6ji skoro ima
Sirinu naosa i kao i on ra5dlanjen je stubovima. Ovaj nadin rasporedi-
vanja stubova, koji obrazuju hodnike, ostvaren je u katedrali u Her4,ao-
.noli.r,r. Tu se iraniept zavr"Savaapsidama, tako ia nastaje osnof6-66b-
deluiu kao da su produZeni kroz tran'
deteline. a bodni brodovi deluju
liku deteline,
sept. Sa ove tadke gledana, postaje jasna bazilika Belog manastira, gde
,
2-i-'' ^ se na kraju srednjeg broda nalazi quadratum sacrum, koji je sa tri stra-
t,r- .4;sirrnsuokviren ugradenim apsidalolikim ni5ama.
Najrazliditije su varijante transepta,ra5dlanjenihstubova. Velika prva ba-
zilika u Filipima srodna je po svom sklopu - kao i ona iz Tropeuma (Do-
brudZa) -bazilici A i clru'goj bazilici (-B) u Perge (Pamfiliji). Me5ovit
oblik pokazuje takozvana crkva Hristovog umnoZavanjahleba u et-Tabga
veku se, dakle, stvara jstodni crkveni ob-
. = na Genezaretskomjezeru. U V-je
f r'^frt?\k, razudenog
-i6-sk.im transepta,Toji u velikoj suprotnosti sa svim zapadno-
) s.., tianieptima. U'naiEeiiim sludaj"eviniaje neki sveti grob-uzrok
ovqg novo! sistema (Mina, Dimitrije) ili pak obeleZavanjemesta koje
treba da sluZi za seianje (kamen umnoZavanjahleba).
7 Presudno je da je sredina ovog transepta obeleZenaugradnjom beme u
n. obliku pregrade, kakvu ie Sotiriu rekonstruisao za Nea Anhijalos i kaiiva
j" u Viianiiiskom m,tzej,l u Atini ponovo podignuta.U tom imislu svaka
.'J'
\, od ovih memoriialnih crkava vei ima hododasnidki karakter. Na bemi
KL se u najjednostivnijem obliku izgraduje zid za slike, pregrade postaju
a\; sediStaalegoridnei simbolidne ornamentike i tu nastaje graclevinsko-pla.
N'\, stiini zadaiak pregrada beme. U bemi se razvija oblili u-kra5enogoltara
e,r u obliku trpeze-ili bloka, ovde postaje potrebna i druga-katedra, koja
omoguiuje episkopos-uda sedi i gleda u istom pravcu u kojem i narod
u crkvi; tu je, najzad, mesto u kojem treba postaviti dve predikaonice
'rrr4\ls'P
za ditanie ievandeljai poslanica.
Nije dalile'sludajno da irajstariji ukra5eni amvon ove vrste, koji se danas
duva u muzeju u Carigradu, potide iz Soluna. On je od zelenog porfira i
pre svog preno5enja u Carigrad stajao je delom u crkvi Sv. Georgija, a
delom u crkvi Sv. Pantelefmona.Amvon iz Soluna ima dva stepenika; is-
pod lukova u obliku Skoljki prikazanisu kraljevi koji iskazuju poStovanjc
ispred prestolaMarije, koiale predstavljena-dva puta: jednornpri prim"a-
nju maga,a drugi put sa anclelima.To su najstarije predstaveMarijinog
prestola u arhitektonskojpiastici uopSte.Sa te tadkeposmatranomoramo
u ovoj crkvi zamisliti bemu, amvon, pregrade i stubove narodito bogato
lj^
 \Iozaik u liupoli sa precLsta\rom krstenja Hlistovog. okruzenog apostolima i frizonr zrtYenjlir I
I)os\'!.(.cni dko {;ll. (o.1. Ul) str.rne 11j,143, l?3
prestoln. Kastionicr ol1odoksnlh Lr Ravenll. IJD. strane 135.14j.1?3.

v2 \>J
 ukra5ene. Na stupcima baiustrade u muzeju u Carigradu, koji su pore-
klom iz Topkapu i iz Smirne, predstavljene su vinove lozice, pastiri, pti-
ce, oranti i jahadi. Oni pripadaju onom krugu odakle vodi poreklo i ukras
portala u crkvi Sv. Dimi,tfija*u-Solugu.tOvakvi izbodeni polustubovi, koji
nose kubus sa orantima, upotrebljavani su kasnije u Raveni - narodito
- za vreme episkopa Agnelusa- za ovendavanjepredikaonica, Ikonograf-
A!tL.\ r!.( -.
ske i radionidne povezanosti izmedu Carigrada, Soluna i Ravene jasno
pokazuju da u rrelike crkve radikalno prodire snaZanarhitektonsko-pla- +-1-;v:rrih u Raveni, kao i u Sant; Sabini u Rimu; odatle se razvija mnostvo raven-
stidni smisao podev od Teodosija I.
Tada nastaju i u grdko-jonskom prostoru prvi ukra5eni oltari u obliku
stola. Na njima se predstavlja ciklus o Joni, Avramova Zrtva, prvi ljudi,
Danilo i David i druge biblijske scene,najde5ie na plodi stola,,koja se
rado oblikuie kruZno ili polukruZno. Otmeni primer ove vrste ie dasna
lrpeza iz La6dikeje, koja je 1925.prebatena preko Smirne u muiej-u Ca-
rigradu. Ona pokazuje veliki ciklus o Joni. Sliini komadi se mogu naii
u severno-afridkojoblasti; iz Sbetle je poreklom oltar koji se danas na-
lazi u muzeju L"Bardo. Na ovim ?ainim tipezama mogu scene da
budu poredine u frizovima, ali je u V veku uobidajeno ri5dlanjivanje
arkadama.
Pored scenaiz Biblije u ikonografiji se upotrebljavaju i alegorije sa ja-
ganjcima, golubovima i vreie vinove loze. KruZna menza u Varni na Cr-
nom moru preuzrma motiv victor c/zrlsrlaffiilom-o-6liku-Io'ff poka-
zuje i Prindivski sarkofag u Carigradu. Dok dve Viktorije nose Hiistov
lovorov venac, apostoli pod vodstvom Petra i Pavla, prilaze da prinesu
svoje vence. VaZno je da su svi ovi grdki oltarski reljefi predstavljeni
na krugu oltarske plode, dakle sudelicesveStenikakoji vr5i sluZbu.To je
zajednidko svim oblastima celokupne istodne crkve. Sve na Zapadu na- Y-rx-vr':r-)" tcodosiianikoi mozaidnoiumetnosti vei u-rotondi-SvetogGeorgija u So-11'
dene dasne trpeze (naprimer u Marseju i Vezonu) nisu kruZne ili polu- c-6Dg;,\i
kruZne,vei kvadratne ili pravougaone; one nikad nisu ukra5ene na plodi 'S-'Lrt-
- .. . t ,
'----ll'i sudelice,vei na bodnim ivicama i to frizovima jaganjaca i apostolskim
Gg ie golubovima oko Hristovog monograma kao znaka pobede. Iz ovih pro-
',\1* 2.. t+cLF vansalskih menzi V veka nastaje, kao Sto je to poznato, romanski ol-
tar u obliku stola, kao naprimer oltar Bernarda Gilduina u San Sernenu
u Tuluzi. Grdki oltari V veka u obliku stola ostaju ogranideni na egejsku,
maloazijsku i egipatsku oblast i nisu imali nikakve evropske sledbenike.
Najzad se, u vezi sa unutra5njim ukra5avanjem grdkih crkava, mora uka-
zati i na detiri odlomka sa jevanclelistima,koii su sme5teni u muzeju u
Carigradu. To su imagines clipeatae, koje imaju dugu tradiciju u carskoj
ikonografiji. Takvi tondi sa poprsjima odredeni su za gradevine i trijum-
falne lukove. Oni su u IV veku - kao 5to pokazuje takozvana Rajderova
\,185 ploda u Minhenu - zajedno sa plastikom za niSe, upotrebljavani kako
za spoljnu tako i za unutra5nju arhitekturu. Kod ove imago clipeata
mora da se radilo o arhitektonskojplastici velikih dimenzija,koja je slu-
dajno saduvanau predstavi detvorice jevandelista u Carigradu, ali se i
inade odraZavai na radovima u srebru i slonovo.ikosti V i VI veka, kao
i na staklenim daiamasa pozlatom i na mozaicima.Na vizantiiskim dipti-
sima ranog VI veka u takvim tondima se pojavljuju konzuli i ostali di-
l- \81 novnici, isto kao i boginje gradova (Rim i Carigrad) i alegorije drZavne
at
J+
sreie. Vei na lipsanoteci iz Breie predstavlja se mladiiki Hristos kao i
niegovi apostoliu obliku poprs.iaulondu. Na petodelnommilanskom po-
vizl kniiie, ievandelisti sir tatoae predstavljeni u lovorovom vencu.Sam
Hristos si piedstavlja kao poprsje u tondu na petodelnom povezu knjige
iz zbirke Barberini i u srebrnim tondima na srebrnom krstu Justina II,-t.!a:
r kao i na novcr'ma Justinijana II. Mi smo vei videli da iz ove tradlcije
nq5-"izrastaju slikani medaljoni trijumfalnih lukova u San Dovani Evandelisti
5ui\*-r
.-v b . .l skih medaliona sa poprsiima iz iustiniianskogvremena'
Rezultati ovakvog proudavanja trigova ilozvoljavaju da nam pretpostav-
r ka Karla Nordcn"falka o tondu salevandelistimaiz Carigrada, kao gra'
devinskoj_plastici.uunutraSnjosti crkve Apostola ove drZavne metropole,
izglcdavi5c no priniamljiva.
i :-::, r
i,' - "
--
J plrr 5- .i_l!
Kod pitanja o graclevinskoj plastici teodosijanskih crkava u oblasti Ca-
rigrada i Grdke, mora se uzcti u obzir i portal. Eton?ana vrat4*lq-q4m
pryi-put wznata sa Justinijanove crkve Svete Sofije. MoZe se pretposta-
vlti da u lradiciii livenia bronze za portale,dak i u poznoantidkovreme,
nikad niie izumila senitorska i carika tradicija. Na jednoj od najotme-\rr;
nijih slonovada oko 400. god. na vidljivoj strani kubidnog donjeg dela
I sverog groba, predstavljeni su - relj6fima bogato ukraiena - dvokril-
na vrata sa ukupno Sest visokih polja. Ova vrata koja treba zamisliti
verovatno kao brbnzana ili mermerna, imaju desnoi levo od samih vrata
' po iednu veliku ni5u sa kipom apostola, dok je sam portal bez ornamenta
i sliulpture. Takvi apostoli u ni5ama u Stukri okruZuju u drugom pojasu
\- i unufrainji prostor krstionice u Raveni.Qvecikoji se mole, nalazese ur)4
lunu; pred m"ocnomceniralnom arhitekturom u mozaiku na plivoj os-
novi, oni podiZu svoje ruke prema nebeskoj velidanstvenosti.Ako tome
dodamo di su na konsolnim^gredama u Bavitu izrezbareni sveci u arka-
dama, a na kvadratnim poljima ispod arkada se pojavljuju i Hristos i
Bogorodica, proizilazi pojam starohri5ianskih svetacana kapijama, od-L
nosno svetaci kao duvira svetiliSta. Onda postaje razumljivo Sto se kip s'\
svecau molitvi nalazi i na stubovima i pilastrima koji su sluZili za podu-
piranje odvajajuiih pregrada u bemi. Stoga se moZe pretpostaviti da su
ni5e na spoljnim zidovima ranohri5ianskih crkava bile odredene da pri-
me stojeie siatue ili statue koje sedena prestolu. Na fasadi Teodorihbve
palate se sigurno nalazila konjanidka statua gotskog kralja, a u arka-
dama njegove palate, koja je predstavljena na mozaiku u Sant Apolinare
Nuovo, staiali su visoki dvorski i vojni dinovnici. Vei smo videli da se,;tltq,
na osnovu ravenskog mozaika i trij-erske slonovade,moZe primiti kao
' pouzdana dinjenica postojanje aabata za teodosijansku i justinijansku
gradevinsku umetnost. Zanatstvo za proizvodnju ovakvih lineta narodito
je cvetalo na cgipatskom podrudju.
"Slonovadaiz Kisielo Sforcesko (Milano), nastala istovremeno kad i min-
henska slonovadai njoi ravna po vrsnoii, prikazuje na kubidnom donjem
delu svetog Groba poluotvorena vrata, koja se mogu zamisliti pre u
bronzi no ,i me.-"r,l. Ona su oividena briZliivo izradeiim okvirom'orna-
i
 G?

il
-_.i
S,tH
-tr-L
/.
+

--t
,|
.. r
-ti*,
-I, "
tI --J
L lpr t'!<

h); r,s
l.-
I,"T7.,r
l
l
1.,;l

r|
t -rli.

i,"l
*.e
l l

Apostol Pavle sa nlozaika I k[poli Krstionicc orLodolisnil] Lr Ilrucni. Up. strane 135, 143, 1?3. .At)osiol Petaf sa mozailic u liupolj t,:rrlionjce oitodoksnih u Illl!'{)nj. U0.:jtflne l:j5. l13.

menata koji u hadrijanslcom finom stilu pokazuju tanano uraden friz tih Cerere i Bal.rus<tvesve5tenice. Sama vrata pokazujq tri scene, koje sc
lotosa i palmeta, koji su Nicontachii i S1,ni*or|r'' upotrebljavaii za dip- ditaju od krila do krila, a oclnose se na dogactaj vaskrcsenja koje-bes-

l-'ro
 krilni andeo ispred ovih vrata objavljuje dvema lenama: Hrista koji
vaskrsava Lazara, Hrista koji doziva Zaheja sa drveta i Hrista koji se
pojavljuje Mariji Magdaleni u vrtu. Ovde nije u pitanju jednostavna pro-
mena antidkih vrata smrti, vei je u pitanju pravi crkveni portal, koji je
u svom programu svrsishodan.
Najzad treba ukazati i na to da u Siriji, narodito na nadgrobnim plodama
od crnog bazalta, u oblasti Haurana, takozvana vrata smrti najdeiie
predstavljena u dvokrilnom obliku i to tako Sto su poprsja lavova sa
alkama, koji se nalazeu srednjem polju, a koje poznajemo iz romanske
plastike- sluZila za otvaranie i zatvaranje vrata. Na taj nadin postaje ra-
zumljiva briZljiva predstava obijenih vrata svetog Groba na plodici Stra-
danja u Londonu. Dvokrilna vrata i ovde imaiu tri polia; u gornjem se
prepoznaje Vaskrsenje Lazara, u donjem Beskrilni andeo. U svakom od
obadva srednja polja nalazi se ogromno poprsje lava, u dijim ustima
visi alka.
Brojnost materijala u poznoantidkom i ranohriSianskom vremenu dozvo-
ljava zakljuiak da su po antidkim uzorima izradene i bronzane kapije,
koje je Karlo Veliki izlio za carsku sabornu crkvu u Ahenu, ukljudujuii
i njihova lavovska poprsja.
\\'"{y\(->-
U feodosijansko vreme mora da su na hri5ianskim crkvama bili vrlo
SA-^(^-j.,fu desti portali, izrezani u drvetu. Najstarija drvena vrata - saduvanau po-
qT - jedinim originalnim delovima - jesu vrata sa amvrosijanske graclevine
, ^3\ - (" M|lgld s kraja IV veka. To su prava carska vrata, koja su imala svoj
pTo@]nadinjen po propovedima milanskog arhiepiskopa, stvorena ka6
uzor pravog hriSianskog cara i kao trajna opomena vladajuiem gospo-
daru Teodosiju. Ova Davidova vrata prikazulu Davidal<od stada,-Davida
kog-a-tra4 Samqlls-hoji ga je i pomaiao za iarifiwanla iZmidu Davida
i Savla,i Davidova borba sa lavom. Scenesu bile rasnoretlenena usDrav-
nim i vodoravnim poljima na nadin i danas vidliiv na oduvanim drvenim
r''ilr
^ 4\ ro - vratima crkvg-Sa-n1e Sabinau Rimu. Na popreino izduZenimpoljima gor-
t-1'1r njeg pojasa iebdeii\utlnf,e1i
koji su d'r'Zalimonogram Isusa Hristl u
Odlomci drycnih vrata iz crkve San Anrbrodo u Mllanu sa predslavama iz Davidovog Zivota.
vencu.Ova ideja Viktorije, koja se pojavljuje i na Prindevskom sarkofagu KraJ IV veka. Vislna 58 cm. Milano, muzej Sant'Ambrodo. Up. strane 118, 13B.
iz Carigrada i na postolju Arkadijevog stuba, imala je na milanskim dr-
venim vratima jo5 jednu varijantu, koja pokazuje corona victoriae izme-
du ptica besmrtnosti (dva pauna). Ova andeoska kompozicija Viktorije spramno su postav'ljeniHristos u mandorli i Marija izmecludvanaest apo-
sa drvenih vrata iz San Ambroda doZivliava u ravenskoj umetnosti naj- stola. Kompoziciji sluZi kao uzor dvopojasno Vaznesenjesirijskog ili egi
razliditije varijante; ona se pojavljuje i na golnjoj poprcdnoj traci p6- patskog karaktera, koje nalazimo na srebrnim ampulama iz Svete zem-
todelno! diptiha iz Murana l-njegovih mnogo-brojnihileabenilia, postije lje iz Teodolindine riznice u Monci, zatim na slici Hristovog vaznesenja
omiljeni motiv ravenske umetnosti sarkofaga,a u Justinijanovoj Carskoj u Rabulinom kodeksu, pisanom i slikanom u manastiru Zaeblna Eufraiu
crkvi San Vitalu odreduje program prezviterija. U Milanu je ona najvi5i 586. god., a kasnije i u nizu kaluderskih kapela u Bavidi. Dok su ove
simbol portala i odredena je za predstavu drZave i crkve. Skoro istovre- kompbzicije ranije smatrane za tvorevine VI-veka, po dana5njem stanju
meno sa milanskim drvenim vratima, izrezbarenasu i drvena vrata crkve rasprostiranja materijala, moie se pretpostaviti da je ova kompozicija
Svete Varvare u starom Kairu. U gornjem uskom pojasu dve lebdeie Vaznesenja u dva pojasa morala da postoji u grdkoj i sirijskoj oblasti
hriSianske Viktorije drZe Hristovo poprsje u lovorovom vencu. Ispod vei oko 400. god. Ona u sebi sadrZe postojanje dveju crkava; ecclesia
toga, u dva velika stepenastopostavljena kvadratna polja, pod pojedi- caelestis,diji je gospodar logos i ecclesiamilitans, dija je majka Bogoro-
nadnim arkadamau malom srednjem folju, predstavljbni"su'Marko,"sue- dica, a njen voila u Egiptu je Marko. Ovakvim proudavanjima danas je
tac Egipta, i Hristos na prestolu. U srednjim poduinim poljima drvenih razumljiv veliki program kupole u rotondi u Solunu, koja je u doba
vrata - koja po velidini tadno odgovaraju traci sa Viktorijama - na- Teodosija pretvorena u crkvu. Posle diSienja, sprovedenogpre dvadeset

godina, postalo je jasno da arhitelctonski mozaici i nebeski mozaik ku-
pole dine jedinstvo. Temeni krug nebeskogsvoda pokazuje Hrista na pre-
stolu; njega nose detiri anclela,a opkoljavaju ga - u okruglini kupole -
sa velikom pesmom Aliluja, Dvadesetdetvoricastaraca. Veliki arhitekton-
ski krug rotonde ozna(avaonda zemaljsku crkvu, gde se niZe svetiliSte
za svetili5tem, a sveci i mudenici podiZurruke u molitvi.
Takvu ikonografiju jedinstva ecclesia trimphans i ecclesiamilitans, kao
zakona veine crkve, preneli su vrsni grdki rezbari sa kupole ili apside
na glavni portal crkve Sv. Varvare u starom Kaim. U tome ie jedinstve-
na vrednoit ovos umetnidkoe dela.
Najsavrdenije delo ove vrste iu vrata od kiparisovog drveta, koja su oko
\u 1\ i I 432. god. pod Sikstom III postavljenana Aventinu kao glavni portal ba-
zilike Santa Sabine,koju je zapodeonjegov prethodnik Celestin,a u nje-
govo vreme je dovr5ena.Vrata su prvobitno na dva krila sadrZavalar-rkup-
no Sesnaest malih polja sa predstavamauita, stradanja i Isusovih pojava
na zemlji, kao i dvanaestvelikih polja visolcogformata; detiri od njih
prikazuju pride o Mojsiju (Mojsije pred faraonom i izlazak iz Egipta,
Mojsije kod Jotorovih stada kod grma i pri dobijanju boZansl<og zadatka,
dudo sa izvorom, hvatanje prepelica i primanje zakona), kao i Vaznesenje
Ilije u kompozicijama Sirokih poteza i slikarski zami5ljenim. Zatim po-
stoje jo5 detiri dalie sceneiz Hristovih misterija: najpre sveta tajna vas-
kresenja,prikazana stupnjevito kroz dudo sa vinom, dudo sa hlebom i va-
skresenjem Lazara. Andeli primaju Hrista u nebo; Logos u lovorovom
vencu gornjeg neba izmedu njegove detiri snage,koje se objavljuju u je-
vandeljima; Hristos kao iclttys, to jest obeleZenkao sin BoZiji i spasilac
sveta,dije se carstvo na zemlji dodiruje sa vitlejemskom zvezdom;u sre-
dini, Petar i Pavle kao kneZevi apostola kruni5u devidansku Bogorodicu
sa crlttcinvicta. Naizad, velidanstvenaslika Crkve, koioi viSi i niZi staleii
uka?uju po5tovanj6.Program ovog rezbarskogdela uieainiu3u pripove-
dadke male scene Starog i Novog zaveta sa velikim slikama za razmis-
ljanje, koje dovode do spoznavanja zakona Starog (Mojsije i proroci)
i Novog zaveta (Hristos i crkva). Manje je vaZno stilski razlikovati maj-
store, koji su radili na ovom delu; Sta viSe, tipologija kompozicije na
ovim vratima proizilazi iz njene topologije. Jedna grupa polja sledi mi
nijature ili mozaidne male slike na poduZnim zidovima crkava; izvesna
Skrtost u kompoziciji figura navodi pomisao i na slonovaduV veka, a jo5
vi5e potseia na kompozicije oko 500. god. kakve su, u Sant Apolinare
, 1t,ls Nuovo, stvorene za Teodoriha, no na istovremene starozavetnemasovne
-Q sceneu Santa Mariia Maclore i miniiature vatikanske Eneiide ili amvro-
l! \Ltt
sijanske Ilijade. Jedan od ovih majstora, koji je rezao i scenu raspeia
si tri figur!, 'r'oli arhitektonsku pozadinu ditti kao naslagane tesanike
jednog neogranidenogzida.
Polja visokog formata pokazuju tri razlidite vrste kompozicija. Sakra-
mentalno polie Hristovih duda"i njernu odgovarajuie poiie dulotvornog
Mojsija, pbkizuju trodelnu odnosno detvo-rodelnukoinpbziciju u zona-
ma, kakvu je kasnije na osnovu autopsije Bernvard iz Hildeshajma upo-
trebio za svoja tuvena bronzana vrata. Na plodi gde je predstavljen
Mojsije i na plodi prolaza kroz Crveno mori., nala"zise siikarsko ste-
i0
/\5f-
penovanje po visini. U oblikovanju su najstvaraladkije kompozicije Iliji
nog i Hristovog vaznesenja,koje zavise od zakona linea serpentinata.
Ovde se ToI$.y pretpostaviti kao uzor mon-u.mentalnekompozicije u ap-
srclama. t.ltJtnovaznesenjetreba po_ts_etiti
sidama. Za Ilijino iti na skoro istovremenu apsi-
du sa mozaikom i sa istom temom u San Akvilino u Milanu, kao i na
ranije Ilijino vaznesenjena novoj tavanici katakombe na V1a Latina u
Rimu. Ovaj nadin kompozicije dbve.denje. do najvedeg pojadavanja u
obema predstavama nebeske i zemaliske crkve.
Nauka je isuvi5e dugo zapostavljala froblem starohriSianske arhitekton-
ske i portalne plastike, ili ga je smatrala nebitnim. Jedan ranohriSianski
program portala, kao onaj iz crkve Santa Sabina, na nralom prostoru po-
kazuje zbijeno mnoStvo dogmatskih povezanosti,koje kasnije otkrivaju
unutra5nje prostorije ukra5ene mozaikom. NaSeproudavanje je objasni-
lo da su ove kompozicije mogle nastati samo u istodnoj oblasti Sredo-
zemlja. Drvena vrata iz crkve Santa Sab-iq!r_iona iz crkve Sv. Varvafe
u starom Ka,rru,predstavljaju dve osnovne moguinosti oblikovania pro-
grama portala._Tieiu otkiivaju slonovadesa piedstavom Hristov6g sve-
tog 9roba. Njihovi programi portala uslovljeni su idejom vaskrsenJa,to r {1'
su dakle jednoglasnoprogrami mauzoleja.Uop5te se ne moZe posum-
njati da su vrati iz crkve Santa Sabina p6d sirliiklm uticajem. Po'svemu
Sfo danas znamo, V vek je doba cvetanja ovaftvih programa portala sa
srediStem u Istodnom rimskom carstvu. Sa sve desiih ukri5avaniem
fasada i prostorija narteksa mozaikom, izgleda da su u VI veku pbie-
dnostavnjeni glav:ni portali carskih crkava.lustinijanova Sveta Sofi.la u
solunu imalale moine, ali disto ornamentalne i znacima krsta ukrasene
bronzane portile, a i justinijanska drvena vrata crkve Katarininog mana-
stira na bldu Sinaju pokazriju iskljudivo vegetabilni i predmetno--simbo-
Iidni ukras bez ikdkvih figuia.
Dosada je u nauci ostalo potpuno nezapaLenoznadenje velikih zavesa u
teodosijinskim palatama i cikvenim piostorijama. Takozvana antepen-
dija, prikazana na slonovadamai u plaitici sarkofaga,jednostavno su ob-
ja5njena kao oznaka enterijera i u naiboliem sludaiu su protumadena
kao neka vrsta simbola uzvi5enosti.Sada ii ranohri5ianske^literature -
Sto nam potvrftuie i litureiia ranos vremena - znamo da su zavese u
carskim i-crkvenim monui-r6ntalniri gradevinamaodredivale optidki uti
sak prostora i njegovih pojedinih delova. I ovde nam pomaZejedino dalje
ispitivanje-zavesana likovnim predstavama iz V veka. Pada u o6i da je
portal, pod kojim na svome diptihu stoji konzul Feliks, velidanstveno
obeleZenvelikim zavesama;one su vezanesa strana. Konzul, koii ie ode-
ven w tunica palmata i tunica talaris, na svom sluZbenom skiptru nosi
pop4sja Teodosija II i Valentinijana III. On je, dakle, u godini svoje
sluZbe (428) u bukvalnom smislu redi pod iednom porta aurea i to u
najviSem dinu kao predstavnik velidanslva. Tako i iarski sve5tenik na
jednom diptihu sedi na prestolu za vreme svedanih igara hajke na med-
veda. Na diptihu Lampadijevaca u Bre5i scenadignitas, koja se odigrava
na balkonu Circus-a ntaximus-a, obeleZena ie zavesama. Isto tako na
diptihu, koji je danas u sabornoj crkvi u \iovari, Patricijtrs stoji pod
I4
 carskim baldahinom; u portretu cara prepoznaje se izgleda Hon-orije
(418-422), pa na taj nadin postaje verovaino da je ova znadajna slono-
vada nastala u Raveni, utoliko pre Sto pokazuje blisku srodnost sa ra-
dovima na ravenskim sarkofazima. Znadenjeovog zastora se joS viSe po-
vciava u pozniiem V veku, narodito u oblasti dvorske umetnosti. Zavese
igraju pr6sudnu ulogu u Teodorihovoj palati, kako na ulaznom tremu
tako i u prestonoj dvorani. Kada su car, carica ili najviSi predstavnici
dvora sedeli na prestolu pod baldahinom ili se pokazali tamo stojeii,
baldahin je sa svih strana bio zatvoren zavesama,tako da se pojadavao
efekat epifaniie. U srednjem delu jednog jo5 prejustinijanskog carskog
diptiha ir firehtinskom Bardjelu, 6aricJsioji-na-postoiju isp6d balda-
hina u obliku Skoljke, a njega sa strane kruni5u orlovi. Carica je odevena
u bogato izvezenu'dalmatik*u,nosi dragulje i bisernu dijademu, ima ca-
revo poprsje (verovatno Lava Minora) na bogato izvezenom segmentu
svoje tunike, drZi skiptar i zemaljsku loptu ukra5enu krstom. To je prava
slika uzviSenosti:augusta je tu, istovremeno, tticaria Maria i diva. Pred-
stavljena je u trenutku kada se otvorila zavesa,iza koje se nalazila skri
vena ova velidanstvenaprilika, i kada dvor izvriava proskinezu. Naisrod-
nija joj je prestolnaslika jedne carice pod baldahin6m u obliku Skbljke,
eiji zu zist6ri takode otvoieni; srednji deo ovog carskog diptiha, koji se
nalazi u bedkom Istorijsko-umetnidkom muzeju, pokazuje verovatno istu
caricu iz doba Lava iZenona, Oba dela su nastala u Carigradu i predstav-
ljaju slike carske epifanije najvi5eg reda.
Zaveseove vrste zatvarale su i carska vrata i prestone odaje, kao i beme
i baldahine. One su mogle optidki sasvim da odvoje Siroke srednje bro-
dove velikih crkava od bodnih. Verovatno su pre kamenih i drvenih zido-
va ikonostasa postojali ikonostasi od tekstila. Na carskim mozaicima u
{_ uc San Vitale, ovakvim zavesamaie naro6ito obeleZenosvetili5te, u kome
--F- se nalazi Teodorin baldahin u obliku Skoljke. O upotrebi zavesau crkva-
ma, privremena ali bogata obja3njenja daju slonovadesa liturgijskim ili
biblijskim scenama. Na lipsanoteci iz Bre5e, Hristos koji udi, u krugu
svojih apostola, predstavljen je u svetiliStu koje lidi na apsidu i koje
181 ogranidavaju dva tornja. Zavese ovog svetili5ta su razgrnute kao kod epi
fanije, tako da se stvara slika pojavljivanja. Po5to vei Ignjatije iz An-
tiohije takvu scenu Hrista koji poudava izmedu apostola, uporecluje sa
synthronos-omepiskopa usred svojih sve5tenika,dozvoljeni su zakljudci
o ulozi zavesau apsidi i bemi. Na amvonu iz Soluna, Marija sedi na pre-
stolu u Skolikastoi niSi, kao nebeska carica izmetlu andela; niSa se mora
zamisliti ka6 baldltrin, a njeni zastori su takode otvoreni i obavijeni oko
bodnih stubova. Tako nastaje, u hri5ianskoj saZetosti,nebeskapredstava
sa Skoljkastim baldahinom i zavesom,koja je neposredno pre toga bila
jo5 u upotrebi za prikaz gozbe bogova na srebrnoj zdeli iz Cezene.Tu Koptska tkanina u tehnici tkanja s petljom sa predstavom Moliteuke ispod luka. Visina 69,8,
ieZe koreni diptiha-Pantoklatora i Bogorodice, nastalog u VI veku, koji llrina 64,?cm, Iz nekropole Seh-sajet kod Ahmima. Muzej Luvra, hrlsdanske starine. Up. stranu 144

se nalazi u Berlinskim muzejima; na njemu se tema najvi5eg autoriteta

sveta, u vidu Avgusta i Avguste, pojadava motivima velidanstvenih za-
stora, do epifanije nevidljivog boZijeg carstva. Kao dinovnici pred carom, Santa Sabina,i jednim minister Christi, pa tek onda postaje jasna nje-
tako sada pred njima stoje apostoli. Tako se obia5njava prikaz zavese gova simbolika; zavesaopkoljava i apostole iz communio sanclorum, ra-
ispred portala jedne crkve sa dva tornja, na drvenim vratima iz crkve sporecleneoko Hristovog kr5tenja u kupoli Neonovog kaptisterija u Ra,

4Z

veni. Ispred zavesa-stojei pokojnici koji, moleii se, ulazeu rai. U kata-
kombama i mauzolejima .le s,togaantependijum simbol za ono sto se
naziva mors utique vitae mediunt.
Prirodno je da je bio narodito bogat veliki crk'eni zastor u crkvama Si
rije i Egipta. Iako pozni, mozaici iz Sant Apolinare in Klase dozvoljavaju
samo uslovnezakljudkeza ranija vrcmcna,pa ipak oni daju razja5irjenja
o mnogos-trukimmoguinoslima upotrcbe antependijumoliuo .u"tog tiri.,-
oola uzvrseno-stl:
l- Predaja carskih privilegija Ravenskoj_clkvi- kojc prihvata arhiepi-
s,k9nReparatus-.odigrava se ispod baldahinaizmecluorlova,kako biie
dol(umentovalanJlhovapravna snagai trajna vaznostza drZavui crkvu.
2. I ravenski episkopi-Ursus,Sevems, Ursicinus i Eklesijus stoje pod
bogato ukrasenim baldahinom, diji su zastori priivrsieni ra pilartr"
ukra5enedragim kamenjem.
3. Tajni din u kome Hristos izmedu Avelia i Avrama, na odi vitleiemske
zvezdei pod zapovesiubozanskeruke, u liltu prvosve5tenikaMelirisede-
ka, izvrsava.svoju sopstvenu Zrtvu, odigrava se u svetilistu koje lidi na
ba.ldahin;njegovi zastori, koji skrivaju tajnu, otvoreni su u trenutku
sakramentalneZrtve.
Takvo bogatstvo tragova crkvenih zavcsai njihove upotrebe stavlja nau-
ku pred Zelju da takozvane koptske tkanine ponovd grupi5e i di ih sa
ovog stanovi5tatumadi. Ima zavesar-rtehnici tkania s-peiliom sa prika-
zima hramovskih slugrl.koji stoje u arhitekturi, za'cia sL girrandan-ra
i poprsjima, sa moliteljkama ispod l'kova, s'eStenicimai oiantima iz-
113 medu sveia. one-pripadaju gro6ovima i mauzolejima,a imale sr,rveliki
,
ltticaj na nap_uljskoslikarstvo u katakombamaV"vcka, kao i na afridkc
mozaidnesarkofage. Ovi zastori sa lukovima, z,abatima,tondima, stubo-
vima, krstovima i trijumfalnim zuacimamoraiu se prcdpostavitii u ka-
pelamai crkvama. Kao primer za mnoge od niih kaiakt6ristiina ie zato
jedna tkanina u Viktorija-Albert muzcju u Lo'donu, poreklom iz V veka,
koja -prikazujemotiv hri5ianskih Viktoriia sa coronatlvisti, dai<lernotiv
k o j i .b i m o g l i c l a z a m i s l i m oi z n a d z a v e i ei s p r e d b e m c . T o j e i s t i o n a j
m o t i v k o j i s e p o j a v l j u j c n a d r z a v n i r ns p o m e n i c i ' r ai n a n o v t u T e o d o s . i ' -
jcvog vremena, kao i na sarkofazimai-oltarima. on zavrsavaicone zi-
dove apsida,a isto tako i drvena vrata u Milanu i u starom Kairu. Tai
motiv je i zna.\ pobede na zavesamabeme i zavesamau kupolama i grobl
nicama'narodito u oblasti')11"t.
r\o*,-,, : ...- . r:-;r
Srw h,-s^-ts'"r.r Na latinskom zapadu se, narodito u samom Rimu, sve clalie raz'iia kla-
sidni tip trobrodne bazilike, diji je _pred_sravnikoko 3iiO. godi, gra-
G\arrit r--j ! ilevina uSan Klementu. U Rimu, pod rnudrom upravom papi, kaotto
Fr.)-\}{lf su sikst ri-r-i-r6t-T--nikakui oir"tati
"n"irx"ji-G;t,rsLi''plti"ii"iiri
kulturni Zivot i tu je crkva mogla da uiiva puno postovanieariievskih
istodnih Gota, naroiito pod nanrcsniStvomTebdorihau Raveni.
Konstantinskucrkvu-Sy. Pavlg isp_red_kapija
Bima,vei je Gara pracidija
prosirila po r'or.,.naffi," lsu, p"iia'i i", i t" 1 lil-
Kom na Kome Je blto predstavljcno ukazivanje"tpostovanja
"'trii"r.,r"r,ii*
i veliko Aliluja
L+t+
\-,1
Dvadesetdetvorice staraca. Gala Placidija je znala Sta je sve duina tra-
diciji stare prestonice carstva. Njen zahtev za zvanjem avguste u Za-
padnom carstvlr bio je istovremeno i zahtev za vladavinom svetom; i
kad je vladala u Raveni to je uglavnom bilo zbog toga Sto je Alarih ra-
zorio glavni grad i Sto je on bio u stalnoj opasnosti od invazija.
3lv\t\o\-! -Za vrelne St$a-Ill4astale su obe glavne bazilike u Rimu, koje ie ubu-
ffi tatinski..Zapid. tako .su se$e-Madja-MadorQ i
_Santa Sabina imale kao naredbodavcarimskog episkopa, one su ipak
. To .sfi-ZiiEii6-$ofi[fi6 gradevine sa
gusro posravrJenrmstT66ilfr6l-srednjem brodu (j0 odnosn6 24), obe su
- be-ztransepta i stoga ostavljaju utisak ogromne dubine u pravcu zapad-
-isto--R:T;il6 M ar iji Ma dor-e"deluj e, u u-=nut ra5njqqll kao' ri mski hiam
jonskog reda, Sania Sabina .1ebaziiika sa arkfilfrl-i dvades6tdetiri
divna korintska stuba od mermera, sa elegantnominkrustacijom, stvore-
nom na osnovu predmetno-simbolidnihznakova.Obe crkve su se utisnule
u evropsku svest kao klasidni tipovi rimske bazilike.-rTekposle sredine
stoleia postaju razmaci izmedu itubova veii, broj stirbova-se smanjuje,
prozori su uZi, a razmak izmealuprozora Siri. To vaLi za Santa Agatu dei
Goti (462---!70)i vei za San Pijetro in Vinkoli (450).Ravenski uticaj pro-
dire podev od ovog vremena, a osnovna mera postaje-vizantijska stopa
umesto rimskp.
U Raveni je crkvena gradnja od samog podetka nezavisnaod Rima i stva-
s*-r'-^-TeffiiSopstveni
nepromenljiv tip prostorA. Kada je Gala Placidija svoju
zavetnu crkvu posvetila_Jovanu-Je-v_aldeli$i,novi tip je bio vei sasvim
izgraden. Graclevinaje trobrodna, ima po grdkom nadinu protezis i da-
konikon, tri velika prozora u apsidi, a, pre svega,na Istoku uobidajen,
-iiroki srednji brod, koji odlikuje sve grdke crkvene prostorije za razlTku
od rimskih i severnoitalijanskih. VaZno je pak, da brod ove najstarije
ravenske clkve, sagradeneizmedu 424.i 44. god., - nasuprot rimskiirr
- ima samo po dvanaest Siroko razmaknutih stubova sa svake strane
i da je bazilika sa lukovima. Kao Sto smo videli, trijumfalni luk i apsida
prikazivao je program koji predstavlja carsku dinastiju i ravenskogepi-
skopa. Time je postavljen zakon ravenskom gradenju crkava, kome ka-
sniie sledi i Justinian.
Sve ravenske crkve-su bazilike sa lukovima i one sve imaju po dvanaest
stubova sa svake strane; sve se dvrsto drZe-korintskog pravca i imaju,
nasuprot rimskim bazilikama,_kapitele sa impostom,kojih jo5 nema u IV
veku, ali koji sr-rzajcdnid!4svojina svih egejskih i ravenskih crkava V
i VI veka. !foj_-Ctqbgle-(l2) ne moZe biti sluiajan, jer se bez razlike
ponavlja I u-Tai-ia TEEilXi
i u arijevskim crkvima San Spirito i San
Apolinare Nuovo, kao i u bazilici San Apolinare in Klase..Dyaruest stu- r.6.
bova oznadavaju dvanaest apostola, koji su vei u Bibliji obeleZenikao L
stubovi crkve. Odatle proistide posledica, vaLna za utisak prostora, na
koju se do sada obraialo samo malo paZnje.Sirina srednjeg broda i mali
broj stubova pri Sirokim meduprostorima, podseiaju na nadin gradnje
V veka u Carigradu i u Egeji. Ovakav red stubova daie utisak Sirine koja
deluje suprotio od poduZnbg pravca. Iako u Raveni ae postoji smenji-
vanje stubova i stubaca koji dele poduZni brod na odeljke - kao Sto je
1^
l- .t
 )tfr- 9'>
^,
5 i!^iv! q,t
a :L\! \ "r'
'i.?.rti u

to sludaj u crkvi lv. Dimitrija u Solunu, u Marijinoj crkvi u Efesu i u

crkvi Sv. Sergija tiRosafi - u ravenskom unutra-Snjemprostoru postoji
skrivena cenFalnost. Ona nastaje na taj nadin Sto jedan od'trinaest lu-
kova, koii se izviiaiu iznad dvanaeststubova,obeleZavaskrivenu sredinu
naosa.Ovaj zakonie moZe na'jbolje proveriti kod srcdnjeg broda crkvc
ri San Atrolinirg Nuove, koju je ot<o+S0.god. sagradio Teoito-rihkao crkvtr
-o t-]1- ----.--.r:...F--.r--..-r-?-i'
Spasitelia i dvoiski hram. Broju od trinaest lukova odgovaraju jedanaest
piororu"na prozorskom pojasri, dime je istaknuta popr?dnu osovin4. Ceo-
no predstavljeni proroci i apostoli izmedu prozora, svojim rasporedom
nagla5avajusredinu naosa.
\/r') ?-,"rC'r Od presudnogznataja je likovni program iznad prozora, koji na svakom
zidu obuhvata trinaest scena: na severnomzidu sceneiz Hristovoe Zivota
i delanja na zemlji, na juZnom zidu scene stradanja "sei scene iz v"remena
\-
,i8 izmedu Hristovog vaskiesenja i vaznesenja.Dok u jednoj rimskoj
crkvi, kakva je $anta Marija Madore, takvi nizovi slika ditaju neprekidno
kao na (anti-dkim)-Tfu-5Odm:-uvode u crkvu i iz nje opet izvode, a
prema hronologiji starozavetnih dogadaja- u Raveni su izbor i redosled
sasvim drugadije uredeni. Na svakom zidu podev od oltara predstavlje-
ne su po dve trilogije, a od ulaznih vrata prema oltaru takocle po dve.
Na svakom zidu, iznad srednjeg luka, izmedu njih stoji prema oltaru po
jedna pojedinadna scena. Dve zapadne trilogije severnog zida prikazuju
jedno od Hristovih duda (izledenje kao aluziju na kr5tenje) i jedno od
poredenja (sirota udovica, farisej i carinik, ovce i jarci). Dve trilogije
prema oltarskoj strani predstavljaju izledenje dovekove unutra5njosti
'l
ra (slepi i krvoliptiteljla*kao i Samarjanka) i evharistidnu trilogiju (Umno-
Lavanjehlebova, postavljeno izmectu Petrovog ribolova i Cuda u Kani).
One se ne mogu ditati ni tumaditi po redosledu liturgijskih tekstova, kao
"il1i?'i,;:?""".1'iiJl'",,i";?fXi, u naosu
sanAporrnare
Sto se to ranije pretpostavljalo, niti hronolo5ki. Ulazna trilogija (krite- 3ffiT',1""'ill, #,1"i1?liul'"u"'ava
nje) povezanaje sa trilogijom u oltaru, a i trilogija poredenja povezana
je sa odgovarajuiom koja sva izledenja tumadi paralelom o vodi Zivota.
Sest zapadnih i Sest istodnih scena juZnog zida imaju svoje srediSte u suda, prvosve5tenikovapresuda Judi koji vraia srebrnjake i odlazak u
trinaestoj sceni, koja je izdvojena i koja se nalazi tadno iznad srednjeg smrt. Petrova i Judina trilogija su naspramno postavljene. Ulazna trilo-
luka naoia. To jeLazirevo vaskresenje,koje u hri5ianskoj umetnosti-oii gija juZnog zida pokazuje Mironosice, put u Emaus i pojavu Hrista pred
samog podetka igra glavnu ulogu. dvanaestoricom apostola i pred Tomom.
eetiri trilogije na severnom zidu nemaju samo svoje srediSte,vei preko Nasuprot neprekidnom frizu starozavetnih slika u istorijskom poretku
srednjeg broda imaju i kompozicione veze sa detiri trilogije na juZnom - koji je bio razvijen u Rimu sa svim posledicamaistorijskog ciklusa i
zidu. Izdvojena scena Lazarevogvaskrsenja stoji naspram sceneu kojoj sa afinitetom prema slikovnicama, kao Sto je to svitak Isusa Navina, lG)
sluZavkau Pilatovom dvori5tu pita Petra, a ovaj svojim gestom izralava
izdaju uditelja. Ovde je istovremeno postavljen kontrapunkt protiv va-
skresenja tela: izdaja onoga na kome je crkva zasnovana;ova scena oli-
dava potrebu Hristovog odlaska u smrt u svrhu novog objavljivanja
doveka.
Zrtvenoj trilogiji na severnom zidu odgovara trilogija prvosve5tenikove
molitve na juZnom zidu, koja se nalazi izmedu gozbe sa hlebom i ribarna
i zarobljavanja Hrista. Prvosve5tenikovamolitva se nalazi naspram Zr- zivanj.e ikonografije, koje gdgovara i poretku kapitela i inkrustacije u ,L \,
tvenog imisla umnoZavaniahlebova i riba. sredniem brodu crkve Sv. Dimitriia u Solunu.
Druga"trilogija juZnog zidi prikazuje izvodenje Hrista, presudu Prvosve- Veliki tvorevina u Raveni, koja je prva ostvarila ove vizantijske zakone,
Stenika i opomenu Petru. Njoj odgovara kao treia trilogija Pilatova pre- nesumnjivo je dvorska crkva Gale Placidije; crkvu je carica sagradila

t6
 u svojoj prestonici, ne dugo posie davanja zaveta,kao drrgu veliku cr-
krr:, a naz,valaje Santa crux, verovatno u znak seianja na caricu Jelenu.
Uprkos ialosnog stanja, ova crkva se moZe rekonstruisati na osnovu nje-
nih monumentalnih ostataka i kniiZevnih podataka, narodito na osnovu
Liber pontificalis ecclesiae.Bila je to naodita bazilika sa transeptom (u
tom pogledu naslednica carskih- konstantinskih bazilika u Ririru) i sa
jednom apsidom u kojoj je Hristos, kao vladar sveta, sedeona lavu i
vasilisku, iznad rajskog brega; tom- predstavom je Gala Placidija pre-
(J\Q}/\,
nela u Ravenu ideju koja joj je bila bliska iz njene palate u Vizantu.
Ispred ove bazilike se nalaii6 iarski trem; on je"po zikonu trodelnosti
" ?-i..--r
bio tako raSdlanjenda je dvojni ludni srednji ulai bio flankiran sa dva
jednostavna_luka,kojima se opet prikljudivao po jedan graclevinski deo
sa dvojnim lucima.-To nadelo ra5dlanjivanjaje u-vreme Gale placidije
\D. l& preneto i na ravenske sarkofage. Poiev od taliozvanog sarkofaga Valeir-
nlbolov I Pozivanje Petra. Nlozaik na severnoj strani naosa u San ADolinare Nuovo u Rav{)nj
Oko 500-5i6. god. Up. strane 140.146
.- Monofizitska stremljenja, koja su se joS poo3trila saborom u Halkidonu,
tinijana III, postoje u Raveni - onda i u celokupnom jadranskom i istar-
skom podrudju - sarkofazi sa tri nepovezanatabernakla. Izduieni trem
dvorslie crkve zavrSavaose na obema stranama - umesto velikim eksed-
rama, kao Stoje bilo uobidaieno- krstoobraznim grattevinama,od kojih
je oduvana samo jedna; ona se rado naziva mauzolJjem Gale Placidije,-ali
je prvobitno mogla da bude Lavrentijev oratorijum. Po5to je u carskom
drZavnom okrugu, u Rimu i Milanu, pored Lavrentija istovetnu ulogu
igrao i sv. Martin - a oba driavna svecanalaze se jol u povorci mudeni-
ka, koja je po narecienjuarhiepiskopa Agnela izradena u mozaiku umesto
dvorske svite u San Apolinare Nuovo, gde se ovaj par razlikuje od drugih
mudenika purpurnim ogrtadem i carskom dijademom - moguino je da
je jedna krstoobrazna gradevina iste vrste, na drugoj strani raskoSnog
trema, bila posveiena sv. Martinu. Osnova u vidu slobodnog krsta upo-
trebljavana je u V veku prvenstveno za martirije i memorije; u Puli je
takva krstionica, u Veroni (Santa Toska i Teuterija) i u tavrijskom Her-
sonu (kod Sevastopoljana Krimu) koji je Zenon proSirio.Ove centralne
cradevine sa osnovom u obliku Slobodnoskrsta davale su tremu narodito
ivedani naglasak. U kupoli Lavrentijevo*g oratorija (San Lorenco For-
mozo) zlatni krst - kome se klanjaju Petar i Pavle predstavljeni u li-
netama - okrenut je prema istoku, dakle u pravcu apside dvorske crkve
u kojoj je nekada bio Hristos. Lavrentije (na mozaiku) nosi Hristov krst
na svom putu u smrt u ognju; iznad ulaza Christus victor koji sedi u
raju i uspravlja krst, sav odeven u brokat i purpur, te olidava pit i secu-
ritas. Tako je dvorska crkva carice Gale Placidije u osnovi i u pojedinim
oblicima, kao i u svojoj mnogostrukoj ikonologiji, bila sasvim u znaku
svetog krsta, koji su od sada mogli da nose rtictoria, car i carica i apo-
stoli. Krst nadviSava dijademu Licinije Evdoksije, on postaje skiptar i
stoji dvrsto postavljen na lopti sveta koju je Hristos poverio vizantij-
skom caru. Ravensko crkveno zdanie odriava svoiu skrivenu centralnost
neprekidno kroz staro vizantijsko vreme. Ono ie, nasuprot carigradskoj
i egejskoj crkvenoj gradnji, samostalnije, ali je srodnije istodnim bazili-
kama no rimskim. U arijevsko doba Ravene,uticalo je i na rimske i ital-
ske gratlevine poznog V veka.
\ t_-.--..-._., 1.*
ne samo da su u V veku dovela Antiohiiu u poloZai crkvenopolitidke ve-
lesile, vei i do potpuno samostalnog nadind gradnje sirijsliih bazilika.
Vei ranije crkve, kao Fafirtin (372),Ksedobeh (41a) i Sv. Pavle i Mojsije
izDar Kvite (418) imaju pored beme - slidnezidu sa slikama - kratke
brodove sa pet podupirada i dve zatvorene pastoforije levo i desno od
apside. Iz- toga se razvija takozvani katedralni stil severne Sirije, koji je
zastupljen crkvama kao Sto su Dar Tefmanin_i Kalb-tuzeh.-Karalteristi-
ke ovog graditeljskog stila su Siroki srednji brod, najdeSie samo sa tri
odeljka, zatim jedna vrsta istodnog dela gradevine koja nastaje na taj
nadin Sto su pastoforije i apside spolja i iznutra spojene u grattevinsku
prostornu celinu, i narteks, koji se - odgovarajuii istodnom delu -
sastoji iz tri dela, od kojih dva bodna,u obliku kula, mogu da natkriljuju
srednji deo. Na taj nadin nastaje jedna vrsta fasade sa dve kule, kakva
 se nalazi i u predstavi crkve na drvenim vratima iz Santa Sabine. Orna-
mentalni frizovi na spoljnoj strani graitevine obuhvataiu pojedine delove
graitevine i celokupno nJenozdanje u jednu celinu. Poito se"obazapadna
tornja slaZu sa pastoforijama na istoku, nastaiu ovde zadeci kompleksa
sa detiri tolgijr, prikrivenog srediSnjeg, tipa, lioji ukaft-Ef6TE,ns-Ri-m
-graGtmama,-k-ao
Sto su Geirnrodei'HIldesh;im. Nao. sa svoiim masiv-
nim, vrlo kratkim podupiradima i moinim luclma, koji se nalize izmedu
istodnogT-z_apadnog dela, samo je po pravilu opus tri-partitum. ovai cen-
tralni karakter je u o5troj supiotnosti sa riniskim bazilikama, ali isto
tako i sa onima u Eseii i Raveni.
- Centralni karakter jo5 fojadavaju po dva ulaza u naos na severnoi i iuZ-
vLAi noj strani. Odeljci su, podev od 480.god. najdeScckvadratni, takri di ie
\"--\ pojam_bazilike sk_oropogre5an. Prateti glavhe gradevine, vidimo da tL-
kve crkvene zgrade nastaju narodito u severnoj-Siriji, kao Sto su Kera-
tin, el Anderin, Basufan (491/92) i Kalota (494), ali i Ruveha. Nastaie
sasvim novi oblik-akanto_vo! kapitela, koji je kao vetrom pokrenut, dinie
se obeleZavaposeban poloZaj ove crkvene eradnie.
\ r 1' Podelana tri prostora, koja siednjem brodu"daic icarakter centralne oda-
je, upotrebljena-je i u crkvi lSy-pglUfla u S-olupqi dovela je tamo dc.r
smenjivanja stubova i stubaca-Uliladriom i-istociiom odeliliu se iznad
tri stuba izvijaju detiri luka, a u sredniempet lukova iznad detiri stubajNl, "
Kapiteli,.inkrustacija.i Sarenilozapadnog_iistodnog odeljka povezanis"X\
jedan s drugim, tako da nastaje prava sre-dinanaosa]koia"se i dalie naela- \
'
Savarasporedomgalerija, a pokazuie se i spolia u raspoiedu prozora.
U sirijskom katedralnomstilu takode se izgradujetakvo smeniivaniestu-
bova i stubaca, pa se onda prenosi na cenlraln6 gradevinerce"lepiednie-
, ( , -u1tJg\"oblasti. Ovai tio naiiasnjje pokazujg bazilika svetoe
. &$tb gES
i .' .-; safi(Sergiopolis n-arufraiil. t'na rma rrocletnrnarteks, uiidinrerr*ffillsto?l
nu graclevinu (apsida izmeilu pastoforija) i naos; srednii brod ima tri
kvadrata, koja su stvorena pomoiu masirrnihkrstastih stu"baca.Podelana
odeljke se ne izvodi samo optidki, vei se poiadavapoprednim lucima koii
vodg. preko sred.rljeg brsda-i abamfi.Time ie
odeljci osamostaljuju u posebneodaje. U poduZnompravcu cikve izmedu
stubaca se izvijaju-po dva_lg!g, polazeii-od jednog^tankog stuba. Ovdc Jerusalim s Kupolom na steni. Pogled s Maslinove gore. Ul
se nalazi najjednostavniji-SisTem smeniivania po?upiradi. postavlieni
_stubov-inaglaSavaju qg4ti-alni karak ter svakog odelj ki.
fgnredni pojasni luci kod jerllobrodnih crkava-,u iiriisko3 crkvenoj ar- apsidu. sve tri istodne
'
prostoriie -- u suprotnosti sa narteksom i salom
'r^poduZne
hitekturi,_ mogu sasvjm de Iniite+o4Ufuti_pgavac i da stvoie_neku v"rstu za yernrKe- poKazuJl svodove,-uMar Gabrijelu je sluda spro-
Siroke crkve. Ovaj obidaj, koiilelaroeito eesti Mesopotamiii, pretpo- veoen poprecnr svoo.
postavlja postoLanjejevrejsko-hii5CanskihSirokih crkavi. I-iturli;it<i ciUi- Siroke^crkve Mesopotamije i Haurana nisu imale veliki istorijski uticaj.
je ovaj gradevinski.oblik zahtevao za sinagoge.On se udvr-stiou Si- centralna gradevina je doiivela bitno jadanje u grdkim i predr,rjeazijskim
fj
riji,.a ponegde i utlaloi ,,{z-iji i to preteZno u- jevrejsko-hri5ianskim oblastima.-Zakrstionice i mauzoleiesu, kao u IV veku, ostali kao uzor
,t -.-, c.,4i))"'top5tinama; prenet.je na-meiopotamskepoduZnenaose na taj nadin Sto iednostavni oblici, kakvi su dodavani katedralama. To su, pre svegalok.
se popredno-duguljasteprostorije retlajuledna iza druge do prezviteriia, "toson ru ni5ama iii cilindridna gractevinasa ni5a14a..koji su bili uobida-
a odvojgne su pojenim lucima. Naiiednosravaiii oblik nalazimo u cr_ ieii podev od rimskog Panteona i Hadrijanovih gradevina, a uvedeni su,
-'+t!D kvama-MalGebrfieh
Ter Abdinu fI{ar Jakqb-ir Salahu. Na mali nar_ L poinoi antici, prekb takozvanog mauzoleja carice Jele_ne.Takve cen-
teks sa poprednim svodom nadovezuie=s!'-ij6-predno-duzuliasta sala. ta- trilne giadevine nalaze se-pored Bogorodidiire crkve u Efesu (oko 400),
kocle sa poprednim svodom. Dok u Mar fikirbu i Salihti, uz pored irkve Svetog Leonide u Korintu-Lehajon (oko 450), u kompleksu
-istuienu
,.4

50

iz Kalat-Simana (oko 470) i u trikonhalnim delovima prostora u Belom
manastiru Deir-El-Abiat u Egiptu,
Isto tako.je sflL?gomiljen kvadlat sa ngaoniqniSama. U illaloj,Aziji jg
takav oblik odaje verovatnoimao rnartyrion Giigorija iz Nise, koji je i
inade u Maloj Aziji - kao na primer onaj pored bazilike u Mastihari -
imao primenu. I krstionica bazilike Su -Miue-_g_Abu-l4inakod Aleksan-
drije imala je taj oblik. On je primenjen u naveni-u-krslionici episkop_a
ir ..:.,ir,:*.r--\r- _ Neona.(oko-450), a pre sveela_ u arijevslioj krstiolic-i, kduje_Jeodorih
sagradio pored San Spi_{ito.Mnogobrojne gradevine u gornjoj Iialij"i-i n
; tr Pr"ovb:tsi;'afi-l-uSpaiijifSvajca-rskoj, po[azuju ovaj Eestioblik grade-
i il 'rine sa ugaonim ni5ama,kao u Akvileji i u Riva San Vitale, Ov4losqo1ni
i I -oblik, u kojem se,-,-kvadratpretvar4 u o\1qgoqql{ri unutr4Snji prostor
' | | pomoiu ugaonih niSa, postao je u komplikovanijem obliku joS jednom
razvojnoiSfqrijski znadajan u justinijanskoj eposi i to za odaje sa izra-
J-
zitim sistemom baldahina. U kvadrat se dalje, narodito u srobnim oda-
f tr.ibu- ffi
/ jgq?._lqgqgnjagn-i p144!qiima, upisuje unutaSnji kvadrat, koji je
.r-RL, \xsri*rr-+ / spoljnim zidom tako spojen da nastaje prostor u obliku grdkog krsta.
I Takvi nadzemni nadgrobni spomenici i martiriji postojali su u Akale u
I Kilikiji isto kao i u Kasar al NuvajdZisu u Siriji i Sekri u Hauranu.
I Obidno se srednji sveti kvadratni prostor nadvi5ava kupolom, a prosto-
I rije upisanog kruga svodovima.
.1,-1,,ei."41r'4- Kao rezqltat toga nastaj_e onda kvadratna devetoodajna crkva sa cen-
ft qa11 ffiTi#:13i]'**u: i:1h"1""T'ii#?:tr j',l
";."i:i?"j3$
$Ti'.11
( g t t U N "'i'.ro
tijikamalairkva,ovajgiadevinski@diVIIveka
i nalazi se u carigradskoj i heladskoj varijanii, u mnogobrojnffira?d-
vinama vizantiiskoe srednieg veka. Izeleda da ie ovai tip eradevine
:s Lj5i
-. 'J>-:: '"i.G-!r'--re51v3ren kao cikva"prvi prit"utSoTuiTlErdska i tvrdavska cik'iatHosios'-
. , ^(,:^
i s oivn-usoluhu, flari-ai-b8dG;;T;nitfrao torzo, ali sa upedatlji'/'im mo-
Ftikitm* ir apai-di koji predstavlja Hrista sa starozavetnirn-prorocima,po-
fiazuje nad kvadratrlom osnovom srednju kupolu, upisani krst sa detiri
ftrostorije koje imaju poluoblidaste svodove,i detiri ugaone prostorije sa
fkupolama.
r' l r U manjim jednobrodnim crkvama desto se ispred apside postavlja ku-
1 - polni kvadrat, koji se nalazi izmedu obeju pastoforija; tako ova takozva-
na krstasta crkva izgleda kao Siroka prostorija sa tri apside i prostori
' jom pod kupolom izmedu prostorija sa pastoforiiama. Jermenskecrkve,
kao Bogorodidina crkva u Artiku, pokazuju ovaj oblik isto kao i dalma-
tinske i istarske crkve u Ninu, Puli i Zadru. Ovai gradevinski oblik-kva-
,drata sa kupolom. izmedu--dv_ejupastoforija dokazan je i u Spaniji u
Puhol de Plans (Pujol de Plans). Taj jednostavni osnovni oblik ostao je
dugo u upotrebi u trikonhosnim i tetrakonhosnim varijantama.
- Ovai osnovni oblik moZe da dovede do iednobrodnih crkava sa trodel-
nim trarrseptom. Takve grattevine nalazimo u Livri Hisaru, u Blnbi*r.
-ilise, u Cukurkenu,.kao i u Mahaledu, Kizil Dagu u Pafosu i u Likaoniji;
crkva Panagije dTomad iz ranog VI veka ima ovaj oblik; dvorana-u
ovom sludaju nije ni5ta drugo do tri popredno-duguljastepravougaone
prostorije lioje su poredaneJedna uz a:ruL'ui krozT<oje se prolazi?a bi
t2
it
se do5lo u quadratun sacrltm. Na srednji prostor sa kupolom nadovezuje
se jako izbodenaapsida u obliku potkovice,a levo i desno se na;lazepasto-
forije. Takve odaje se rado uporeduju sa.trodelfrim transeptima otonskih
. gradevinaili se dik smatraju'predstupnjevim{ia transept6sa izdvojenim
mestom gde se saZimaju transept i naos. Ustvari se radi o jednom kva-
' dratu, koji je, zbog svoje svetlosti, izdvojen dvema pastoforijama.
Sada,postajerazumljiva osnova crkve u Alahan lVlonastiru-(Alahan Ki
lisi) kbju j6 Vercone objasnio; njen istaknuti zna(aj je u slbbodno po-
stavljenom trijumfalnom luku. Tu je, ispred oltara smeStenprostor sa
kupolom, koji se prema pastoforijama otvara sa tri luka iznad dva stuba,
a svaka pastoforija ima po jednu malu apsidu.Izgleda da ie ovai sistem
u komplikovanijeh oblitiu ostvaren vei u bazilici u Merijainliku, koja ic
sagradina izmedu 471.). i 494. god. Pre svega,dvojna crftna Boeorodice,
u bg|Sj je 431. god. zasedaoduveni sabor i Efesu",
-U-kopokazuje talo.r-if,o.
o-i-crkvl-, iu se,riuri k roz t^ro-
delni narteks, raspored odaja je takav da veliki kvad'rat sa kupolom zau-
zima tadno sredinu naosa; on se sa tri luka otvara ka uZim Brodovima.
_ , Ovakav kvadrat sa kupolom obuhvaien je sa zapadne i istodne strane oda-
. '!'rjhma
i'\ slidnih razmera, od kojih istodna vodi u ipsidu izmedu pastoforiia.
r:rPoYev od VI veka nastao je-u Carigradu- pobvoj shemi -iniz crkava
sa stepenasto pored-animodajama; od tih crkava je najotmenija crkva
Sv. Irene. Ovaj oblik gradevine odrLava se i u posljustftijansk6 vreme;
6Tm-enrp-rimef predstavlja kr.rpolnabazilika u Dere hgzi u"Likiji. - '- -t .
Quadralum sacVurnmoZi:, ka6 Sto smo videli, da leZi-u osnovi siriiskih
i mesopotam-skihlarzili&E_sa_tri odeljka,. izdvojen,pomoiu smenjivanja
eodupirada.ili bez.toga. Alko16 usreidsreilenu kvadlat kao njegova sie-
dina, nastaje razudena krstasta crkva sa upisanim krstom. Jddiu takvu
imamo pred nama u takozvanoi crkvilsv. Krgta u Saloni kod Splital ee-
tjri ugaone prostorije uslovljavaju jednu vrstu trobrodne osnove sa re-
dovima stubova k^oji se proZimaju u srednjem kvadratu. Najjasniji pri
mer se nalazi ulstag!.crkvama najbogatijem gradu Jordanije i to u
9rkvi proroka, aqostola-i mudenika, koia je-datovana u 465.gdd. nropi-
leum sa deset stubova, koji deluje kao otvoreni narteks, vodi u unutriS-
njost g-dese.dveulice stubova proZimaju u nadvi5enomkvadratnom pro- ^grd-
storu. Jako izolovani ugaoni prostori pretvaraju kvadratno zdanje u
ki krst, u koji je raKorecruprsan krst od stubova.
o_vevarijante quadratunl sacrum-ane smeju se zameniti sa hododasni-
f.^- -:-\s-
r$>- -
-H dkim svetiliStima,koja nastaju u v veku u Maloj Aziji, Siriji i palestini;
cr'ft hJlss\ zbog velikih masa hodoiasnilia
on?-iifi-f;u,oko kvadrdtnog svetilista, gra-
,5- s-'q1"r devinska pro5irenja q obliku krsta, ali- ni u kom sludajri nisu krsfaito-
Iike crkve. Tako je oko duvenog Jakovljevog ]<ladenia'" Slft"-" rA;;-
deno krstoobrazno zdanjc. Na vrlo slidan iadin je pro5iren martiiion
Vavile u Kausiii kod Antiohiie. ''l r.
-\L ;:- Groh_jevandeliiie{o"?t11,lgiiovan u c.elojMaloj Aziji, nalazio se na brdu rpf
'+-t<\rr\ Kod b'tesaI Imao Je obllk Jednogquadratum sacrum. U preiustiniiansko
vreme sagraden je trobrodni prilaz u Sirini kvadrata, sa zalada, i"ueru,
..vL i juga, a odgovarajuii zid kvadiata otvoren ie u Sirini sreiniee broda.
Istovremenoje razorenaistodnaapsida i na isloku ie dodata peiobrodna

bazilika sa istaknutom apsi-
dom. To ie bio razviieni ob-
lik preiustiniianske Jovanove
.-_
r .
crKve u Etesu, Kola Ie onda
u-VT-vGk-ri- Zrtvovan-a seni
jalnom nacrtu crkve sipet
-5\
ii-(
kupola.
Naivelidanstveniia hododas-
nidka crkva naitala ie oko
- 470'.god. u spomen siarijeg
tti . i5]r:
stolpirika, SirireonaStilita",ii
Kalat Simanu kod Aleoa.
Oko svedevogstuba, na ko-
me ie 459. sod. umro kao as-
keta, sagra-tlenoje ogromno
okogonalno dvoriSte, koje je
sa svoiim Zivim izvorom osta-
lo pod vedrim nebom. Ulice
stubova su, Siroke koliko
strane oktogona, s_a triju
strana vodile pravo ka cen-
tralnom stubu. Boini zidovi
prostorija sa nizom stubova
nisu se dodirivali, ved su bi
li povezani bogato ukra$enim
ni$ama, koje su - gledane
Tt_
iz dvori5ta - zavr5avaledetiri usaone prostoriie u obliku trapeza. Dok
su tri trobrodne ulice prilaza vodlle stu6u, sagridena ie na istoku sveea-
na crkva sa tri apside,u istoj Sirini, samo izdiEenija. I" ovde je kao osno-
va posluZila ideia, merodavna i za preiustiniiansliu crkvu Sv. Jovana u
Efesu. Prema tohre kod Kalat Simana ni u koin sludaju nije rEE o listas-
toj crkvi sa nadvi5enim kvadatom, ali ni o slidnosti sa Gracijanovom sa-
bornom crkvom u Trijeru. Naravno, da je ova osnova, nasuprot prejusti-
nijanske Jovanovecrkve u Efesu, bila aihitektonski pianirana.
To joj daje velidanstvenostcelokupnog umetnidkog dela i pored odstu-
panja sveEanecrkve od prave linij-e giavnog ulaza.-Hododainidka crkva
Simeona S-tilita je majstorsko delo antiohijskg katedralne Skole uopfte.
To vaZi kako za iaznovrsnost prostorija, ndio-eitoako se one posmairaju
iz oktogonalnog dvori5ta, tako i za raz-udenostulaznih fasada,'zglobovnih
niSai istodnih apsida; najzad i za briZljivu obradu i raspodelu gradevinske
plastidne ornamentike, narodito za s!6p9 stubove,okvire proz-orai vrata.
Osnovu ovog najvi5eB9tila, I.qji je sirijska gradi-teljskaumetnost dostigla,
eini sitr*g-rlmski gaeb*fil, koji,s.e najranije pojavljuje u Balbekq._-On
lma svoj nastavaKu severnoslrlJSKlmKateoralama,pre svesa u Kalb Lu-
zehu i svoj krunisani zavr5etak u ranom
krunisani zavrSetak ranom VI veku u Rosafi (Sergiop-Iis).
u'Rosafi"(SergiopolGt
Crkvama boeati V vek stva-
ralatki je delao na prednjem
Cr[eZ 15 -
i;t,;i" i;;;;;';i otto.
Rekonslrtkci,a StneonoDog suellllsta
gonalne i kruZne centralne
u Kalat S|manx,
graclevinesa hodnikom. Kon.
stantinski oblici prostora se
ne preuzimajuj jednostavno,
vei sada nastaju novi, koii
su od velikoe znalaia za da-
Crtez 16 - Slmeonovo svelltlite u Katdt Slmanu I 'lj i gratlevins[o-istorij ski raz-
I vitak.
\+F\Fra
Najmoinija gratlevina u Ri-
(-=iieBa
mu, koja u naiim danima Co-
Zivljava velidanstvenu rekon-
strukciju, San. Stefano Rc-
tondo, verovatno je vi5e ins-
pirisana rotondom crkve sv.
Groba, no jerusalimskom ba-
zilikom sv. Stefana. U ovoi
najmoinijoj okrugloj gracle-
vini hri5ianskog Zapada iz
V veka proZima se sistem
dvaju koncentridnih hodnika
sa krstastim oblikom, koji je
u to usraden.
Kod o"ktogilnau Binbirkilise,
ce!tralni prostor je krstastog
t oblika. Crkva Sv. jl_o;gtaL&z: Crtez 1? - KupoLa na stenl u Jerusalimv, IzometfiJ.
rl, los oanassacuvanasa svo- skq osnoua 1 pro)ekclJa, Up, slranu 757.
\*".' C\p't{*L.L{ -1 ,!+t r >\\i-\)\
G\,r1's
t5

Ulazna strana hododasnidke crkve u Kalat Simanu (Slrija).
jom 5iljatom kupolom, ima jednostavni ophod pun deistva; on nastaie
na.taj nadin Sto osam uglastih stubacapoipuno odgovaraju istom broju
zidova, koji postaju od ugaonih ni5a u'kvidratnoj-osnovi. Na ovu cen-
tralnu odaju sa ugaonim niSamanadovezujese istbdni opus tripartitum
ka9 prezviterijum,diji se srednji deo izvija u Siroku osmbstranuapsidu.
Takva crkva dini osn6vLrgradevinesa ugabnim niSamai sa sistemombal-
dahina, .koj? j" nastala oko 525. god. u-spomen svetih Sergija i Vakha u
C-arigradu.Isto. tako veliki utisak ostavfta Bogorodiiin_airkva, koja je
484. god. sagradenana brdu GarizimrLu Pa,lqstiqi.Ona ie pTivi olitogon,
sa propilonom.i tri prolaza,sa istureiom, frezidanom'apiidom. Oni 3e
istovremeno,oktogonalnotal<ozidana da di'tiri izduZene'kapele
dama leZeunakrsnou vidu andrejskogkrsta, clok su u popreinoi osovini
trapezoidni prilazi. NajvaZnija nbvina je dobro smiSljeno smenjivanje
podupirada.Izmedu uglastih-stubacapostavljenasu po duo stubi tako
da se izmedu njih izvija Sili luk, obuhvacensa dva r-rZa.
. i r . -\Ovo v o ssmcniivauie
J-------------'e--+
i u rimskim
r-?-Z,'1 i dvostubadni
(ivo iz oblika kmsa.
156
+t
V vek, Up. stranu t5,l
Apsida hodoeasnidkc c.l<vc u Kalat Simanu (Sirija). V vek. Up. stranu 154
Smenjivanje podupiraia .je u V veku upotrebljenona bazilil<amau So-
-lurrq. .e!eji ibtqi^aa bi"se ria-gl*ila njiho_vaikrtys-:ea."otrelnoet.'oiicr
dini podlogu sistema baldahina justinijanskih velikih crkava, kao i cen-
tralnih gradevina u Carigradu i Raveni, a isto tako i podlogu crkava sa
kupolaria i krstoobraznifr crkava sa kupolama iz VI veka. Iz"ove hri5ian-
ske tradicije treba izvesti veliku islamsku bogomolju-kupolu na steni u
Jerusalimu, koja je svojim dvojnim ophodom vrhunsko dostignuie ovog
vizantijskog nadina gradnje. Nedavnoje u Hijerapolisu (Pamukale)isko-91g
pana jedna jo5 veliianstvenijagradevinaovog oktogonalnogtipa. Ona je
matematidki promi5ljena i geometrijski najtadnije sradunata. Njen okto-
sa apJi- gon je okruZen kvadratom, koji na svakoj strani ima devet kvadratnih
prostorija. Cetiri strane oktogona mestimidno obuhvataju tri srednje od
ovih odaja. Time je obeleZena sredina. Ostale detiri strane oktogona sa
dvcma stianama uhutraSnjeg kvadrata dine pravougli trougao, talio da je
menllvallle
svaka od detiri strane oktogona oslonac za pet odaja. Kosa osovina pruZa
nama sa opnooom.
se kroz detiri ugaonc prostorije spoljneg kvadrata. Uglasti stupci u unu-
tra5njosti oktogona ogranidavaju, na taj nadin, osam pravougaonih pro-
storija sa poluobliiastim svodom, izmedu kojih se nalaze trougaoni pro-
stori (ukupno takode osam). Izmedu stubaca, u istom razmaku, izvijaju
 i(-

se po tri luka iznad dva tanka stuba. Ovai oblik prostoriie deluie sre- nik crkveisan I-ore.r.i trliaort Milanu je takozvani martirijum r:.-t:-
deno, nasuprot justinijanskom sistemu baldahina u San Viiale; u ivome "
te"}iii (shmandtg). O6-eCitddilne-podivaju na kvadratu, kod-obeju se
sklopu on pre ima veze sa carskom sabornom crkvom 6.afla V,glikqg u ntitf! ei<s"areizvjiaiu iz Eetiri kvadiatne strane, samo Sto kod gradevi'
Ahenu, samo Sto u Hijerapolisu unutra5n.iiosmougaonikna sarir5enna- koji izdvojenim
ire u Selevkiji nedbsiaju veliki pilastri_u u_nutrasnjosti,
din.potpuno.odgovara spoljnom_;Sirenjem u kvadrit ne dolazi do prela- usaonim prottoriiama-u Milanu daju karakter kula. U selevkiji se, na-
ienja rr spoljni sesnaestougaonik, kao sto ie to sludai u Ahenu, sa afrie- pFoti", r,^lur. privougaoni delovi zidova, koji se -stidu u un-utrasnjos.ti
kih podnih-mozaika znamb da je u pozncii antici bila - planim6iiGfti kvadrata: iz niegovih triiu strana izlaze olvorene eksedre sa SestarKada
kao i arh i tek ton ski - poz"lte lilsti; irnad pei stu6oia, dok ie prema izbodenojapsidi - zbog slobode-po'
4ra_lp-g 'u g.1naSflggg391 l l<a t vo re-
Irgf osmo;qggqlka. Graditelj oktofona Hijerapolisu- nije iZg
Zelebraj eleJa - stavlieno sedatti aikada iznad Sest-stubova..O-spyi4qL4 apsida u
sklop, vei ie ostvario nadelo da pravougaone odar'ii sa poiuoblidastim San Lorencu ie,oktogon sa upisanim grdkim krstom, a u- Selevkiji ie. pra-
svodom zrate iz unutraSnjegoktogbna na-spoljne zihove. Najzad, i sklop ub;nuo"a tufai sa lruZnoni apsidom. U nizu ovih gradevinskih sklopo-
velidanstveno izvijene gradevine San Lorenca Maclore u Milanu bio ie va ialazi se i tukotltuni tetrak6nhos van gradskih zidina, u.$gg[i (Ser-
blag.otvoranza dalji razvitak ovog gractevinskogtipa u istodnoj obrasli eiopolis). koii ie isto tal(o malo tetrakonhoskao i grailevinc koje mu
Sredozemlja. Mj, ne poznajemo. nj eg.oveistodne pr-e_tbqd$t-e, q i kraj nj i it"inoa", ali je usled novih justinijanskih gradcvinskih teZnji promenio
supar,rJ ovog sKlopa, KoJl predstavlja saborna crkva g Bosril iz ranog iio. Zapadna btuo.ena eksedia, koi-a se sa pet arkada izvija iznad detiri
vr ve{a,, m-ora.zoog nepouzclanlhosnova da ostane pod znakOm pitanja. stupca, odvoiena ie u narteks, Tako, kao glavna odaja, nastaje popred-
Detelinasti hodnici se ponekad projektuju i u kruZne osnove, kao Stole no-bvainicrkveni prostor sa hodnikom, koji je u osnovi slida! baroknim
to sludaj g1gglilg1gJ_crkvi u^Edmiadiinu. Stvarni grad"ui,iiki nasl"h- oblicima. Iz ovogbvalnog glavnog prostora se izvija Ona,je.p.o1i-
" sorro zatvorena,i nalazi iJizmedu-dveju pastoforija."PJig3.
Koliko god, dakle,
ietrakonhos iz Scrgiopolisa sledi tradiciju V veka, narodit-o_crkvuu Se- \{
Oktogon u hododasnlakoJ crkvi u Kalat Simanu (Sirija). V vek, Up. stranu 15{
levkiji, ipak je iz istog sklopa sada naslao sasvim novi oblik prc,stogEJl

Kao Sto ie IV vek obeleZenskulpturom na sarkofazima, tako je V vek u

irioi meii obeleZenobiliem monumentalnihzidnih mozaika.Prema danas
oduiranim mozaicima nirodito su bogata dva perioda: doba Teodosijeve
dinastiie. sa sredistima u Rimu, Milanu i Raveni,i doba Teodoriha,oko
500.eo"d.,u kome se priprema visoki stil justinijanskedrZavneumetnosti.
tlajb"olje'jeda se bofati'materijal sredi u tri CYqe po mestu.postavljanja
mo2aika u crkvenom prostoru. Prva grupa obuhvata mozaike u naosu,
rraidescepripovedadkogkaraktera, sa predstavamaiz istorije boZanskog
,.,1
oii,n."*u spasenia. Sa1uvani su veliki ciklusi u Santa Marija Mactore u
ium"u i Sani Apoiinare Nuovo u Raveni; tome bi_se-pridruZio i c.iklus iz r..,r
'\y
San paolo fuori le mura u Rimn da smo o njemu bolje obavesteniputem
crteia. koii bi imali karakter dokumenata.Druga grupa obuhvata mno-
Stvo oduvinih, za rekonstrukciju moguiih i knjizevno opisanih apsidal-
nih mozaika, deiom i sa programom-mozaika na-njihovim deonim zido-
vima, koii su pogodni da^udi-ne shvatljivijim celokupni program apsidal'
,rop prosioru. i; 5vai kompleks treba udlaniti i kompozicije na zapadnom
iid."u'crkava. Datje ie ovdie postavlja vei naznadeno pitanje mozaidnih
tonda sa poprsjima svetaca.
Mnogo heieiog6niii ie materijal trece grupe, koji se odnosi-na monumen'
talne-mozaikJsa iavanica. Ovde smo u sreinoj situaciji da analiziramo
sasvim oduvane programe krstionica, jer nam je od-uvanp.rogram tava-
nice u San Dovani in Fonte u Napulju i Neonove krstionice u Raveni.^3: '-
srupu spada i program iz Lavrentijevog oratorijuma u crkvi Santa
U ovu -,,,
Kruks ttaveiri i pr6gram svetiliStaArhiepiskopske-kapele-u istom me- 1-!'
stu. Ukoliko mateiilal dozvoljava da se izvede zakljudak, V vek je -
oslanjajuii se na konstantinsku tradiciju - u naosima veiih crkava ra-

58
 - a!.ruT

sporedivao sledeie cikluse: ciklus Genezesa Stvaranjem sveta do potopa

i ponovnog podetka dovekovogZivota na zemlji. Takav ciklus je stvoren,
oko 450. god. za jednu Bibliju namenjenu Lavu Velikom, a bio je prika-
zan i na zidovima crkve San Paolo fuori le mura u Rimu. On ie imao
velikog uticaja na dalje cikluse ove vrste. Bedni ostaci scena ipaljene
Koton-biblije, srodni sa scenamaPostanja iz duvenekupole sa Postanjem
u predvorju crkve Sv. Marka u Veneciji, navode na zakljudak da je takav
ciklus - sa boZanskom pridom o Postanju, koju je Skola u Turu upo-
trebila za carske biblije, a Bernvard iz Hildeshajma za svoja bronzana
vrata - vei u V ili VI veku bio prenet iz naosa u kupole sa koncentrid-
nim krueovima. Takve kupole moramo da zamislimo kao one oduvaneu
el Bagav:atui Bavitu. U frvim slikama Bedke genezeiz YI veka joS se
moie videti uticaj takvog ciklusa Stvaranja sveta. Drugi ciklus mozaika
u naosima imao je teokratsko obeleZjei sluiio je tome da pripovedanje
o spasenju izabranog jevrejskog naroda uoblidava u pridu o spasenju do-
vedanstva.On je oduvan u mozaicima naosa crkve Santa Marija Maclore,
a njegovi predio5cisu ilustracije Mojsijevih knjiga, knjige Isusa Navina
kao i knjige careva i proroka. Predstavu o takvim ilustracijama u kon-
tinuiranom stilu daje svitak Isusa Navina, koji je, iako delo srednjovi-
zantijske renesanse,morao imati ranohri5ianskog prethodnika. Egipat-
ske tkanine sa predstavama pride o Josifu i njegovoj bradi, kao i ciklusi
u slonovoi kosti - kao naprimer sa Maksimiianove katedre u Raveni -
pruZale su bogati materijdl za pite o patrijarsima. Dalji izvor takvih
starozavetnih ciklusa predstavljaju freske u sinagogi u Dura Europos,
koje boZanski din spasenja ne predstavljaju istorijski, ve(. ga podre-
tluju nadelu teokratskog voclenja naroda i tumadenju njegove istorije
svetaca.
Sa ovakvih osnova polaze(i, proistide jedno sasvim novo i svojevrsno
tumadenje starozavetnogmozaidnog ciklusa u crkvi Santa Marija Mado-
re. Ciklus je rasporeclenu dva dela na oba zida. Na severnom zidu se
prikazuje ciklus o starozavetnim patrijarsima, koji podinje u oltaru sce-
nama sa Avramom i Melhisedekom,pa preko scenasa Avramom i Lotom
hronoloSki tede prema izlazu iz crkve: tu su Blagosiljanje Isaka, Jakov,
Rahilja i Lavan, povratak, susret sa Ezavom i prida o Hanoru i Dini u
Sihemu. S pouzdano5iu se moZe ustanoviti da je ciklus predodavao,kao
praoce svetog naroda, iskljudivo tri patrijarha. Ciklus se stoga ne moZe
tumaditi samo disto istorijski, nego kao uoblidavanje crkvenih otaca.
Tome se pridruZuje i dinjenica Sto, pored sveg idilidnog predstavljanja
pojedinosti (i pastirskog Zivota), dve sceneimaju anagogijsko znadenje.
To su obe scenesa Avramom, koje se neposrednododiruju sa deonim zi-
dom stare apside: Avramov susret sa prvosve5tenikom Melhisedekom i
Avramov doEekboZiiih izaslanika u mamvriiskom lusu. Ove dve scenese
razlikuju od ostalih"po tome Sto nisu dvopojasne,'IeC su celovite slike
velikog formata. One, nadalje, pokazuju vi5e zlata na pozadini i time
se pribliZuju mozaiku trijumfalnog luka. Prodiranje zlatne osnove,ume.
sto iluzionistidke pozadine (pejsaZi arhitektura), nije sredstvo stila vei
Pogied na mesto pl.oZimanja transepta i naosa u cfl<vi Sv. Sergtja
- podev od ranog IV veka - obeleZjeevharistidke stvarnosti i neposred-
u Sergiopoltsu (Rosafa). V vek,
Up. strane 118, lSE.
nog boZanskogdejstva.

r60
 Sto se tide scene Susreta Avrama i Melhisedeka posle bitke protiv Ama-
le-kiiana,to vi5e nije slika doga4aja, vei uoblidavanje evhariitidke zrtve,
Melhisedek se pojavljuje u rasko5noj odori prvosvi:Stenika,kako je on
obude! i pri crkvenim poslovima (tako je i na slici sklapania braka iz-
medu Mojsija i Sefore na j.uZnom, naspramnom, zidu). Isireci njega stoji
veliki krater za vino sudeliceAvramovoj konjici koja se fribliziv"a, a on
sam nu4i_hleb
.jz opletene kotarice. U 6blakir iznad njega pojavljuje se
poprsje Hrista kao Pantokratora, odevenogu purpur, kbi potvrduie"lttel-
hisedekovuzrtvu. scenu treba tumaditi u smislu pirmi ieu."iim'a, kao ;g:,arilia.j:. . {R
praobraz prid,eiia, a neobidna promena starozavetneistoriiske"slik6 odi
grava se u blizini oltara. Kao- Sto u plastici sarkofasa tV veka, braci \r ']
Kajin i Avelj prinose Bogu ocu klasjei jagnje kao znik tela i krvi Bozi-
jeg, sina, tako i pod MelhisedekovomZrtvoh u Santa Mariia Madore i' ll
treba razumeti prisustvo Hrista. Sa te tadke gledanopostaje iazumljivo i.. ,
qu, t3T9 gde boZanstvonije oznaieno kao manus diiina, Togosposiaje
delajuii Bog u istoriji jevrejskog naroda i u drugim sta"rozavetnim
pridama.
Hristos je i u velikom ciklusu Postanja u crkvi San paolo fuori le mura
gnaj,BgS,koji,je glvgrjo svet, bica i [ude,-uniStio ih, opet stvorio i koji
ih odrzava. Slika Melhisedekovezrtve je od velikog znataja za dalji raL-
vitak. ona razjasnjava pr.ocespre.obraZivanjanarativne slii<e stit ri toja
treba da potseia, a istorijske slike u obrednu sliku koia zahteva
"
nost- Time je postavljenaosnova obredne slike u linetima oltara'u san
noboz-
Vitale; na ovoj slici.se Avelj i Melhisedekpriblizuju Hristovom olraru,
Avelj sa jagnjetom kao znakom kv-r, a Melhisedek sa hlebom kao zna-
ffi,
kom Hristovoe tela.
Ali ovaj liturgij;Fprizvuk nastavlja se u sledeiem mozaiku u crkvi san-
ta Marija Maclore: Avram pozdravlja tri boZija doveka, dogovara se sa
Sarom za pripremanje gozbe i posiuZujeih ia stolom'pod' smokvinim
drvetom u mam.vrijskomgaju. Opet su hleb i vino prenaglaSeni;slika
Isus Navln I andeo. IseCak tz svltka Isusa Navlna u vattkanskoj btbliotecl (Koplra lz x veka po
L'ozDeu.rylamvnJr preo_brazena je u svedanostprideta i u udesie Boga ranohrlsCanskom uzoru). Up. stmne 1{?,161,
na evharistidgoj gglbj: I oyig je postavljena osnova daljem razvitku je?-
ne od najznadajnijihIiturgijskih kompoiiciia vizantijskeumetnosti.
Vei u svetiliStu u San vitale. tri bozija dov-ekadine irediste kompozicije
ovde preovladuju, u neprekidnom frizu, sceneiz borbe,_opsadei razara'
u.linetama, koja potpuno odgovara iineti sa Aveljem i Mclhised'ekomi
nia, riajde5ie kbmponovane u Siroke slike, jedne iznad drugih. Dok se
njenom oltaru. odavde se razvila vizantijska ikoni svete trojicc koja je pbreklo ovakve predstave borbi, kao borba na Gavaonu, ranije izvodilo c{
svima po_znata.prekomajstorskog dela Rubljova (up. sliku u": umetnost
ireposrednoiz rimskih istorijskih reljefa, u najnovije vreme su jevrejske
u svetu,,Srednjovckovna umetnost istodneEvrope).'Isuviie dueo se Dre.
viclalo da se u V veku mozc ytvrditi produb]javanje rrrisianJke ik6no- freske III vcka i rimsko slikarstvo u katakombamaIV veka prepoznati
grafije, Sto je. povezano.sa.jakim, tegioSkiurui5".,i*, iirpoioi."j"* kao uzori, a ciklus o Isusu Navinu iz Santa Marija Mactore moZe se sta-
viti u niz mnogobrojnih minijatura amvrosijanske Ilijade i vatikanske
doba.Amvrosija,Avgtrstinai Jovana Zlatoustog. " Dvopojasni sastav kompozicije omoguiava direktno preuzima-
I.ciklus na juznom zidu u crkvi Sa.ta Mariji Madore obuhvaien je je- Enejide.
"takvih -popredno
nje minijatura, koje su najde5iiebile izduZeneslike s
dinstven_om idejom i takode zapoiinje od oltara. oba starozavetnaci- o"kvirom.Iz ovih malih, figurama gusto ispunj6nih istorijskih slika, snaZ-
klusa.teku od trijumfalnog lu.ka ka ulazu. ciklus prikazuje osroboire.je
jevrejskog raroda od egipatske vladavine, prolaz' preko "CrvenoeMoia no se diZu kvadratne velike slike kao vrhunac istorije izabranognaroda:
uni5tenje faraonske vojske u Crvenom kao konadan s-pasnaroda
i kroz pustinju, borbe Mojsija sa Amalekicanima,dlvanie rakona"i smrt
velikog_voile, prelazak preko Jordana pod voitstvom Isusa Navina, borba uz po*b" Moisiia - velika Mojsijeva molitva u bici sa Amalekiianima,
i niredba Isrisa"Navina: "Neka sunce stoji mirno iznad Gavaona, a ti
za Jerihon i zauze(e terra sancta. Nasuprot idile ciklusa o patrijarsima, mesede iznad doiine Eionu. To su vrhunska dostignuia u predstavama

62

Mlnljatura lz Vergtluevog rukoplsa IV veka u Vatlkansl(oj btbltoteci u Rinru. Up. strane ll8, 110
istorijskih mozaika u V veku. Ako su na severnom zidu stvorene najsta-
rije liturgijske kompozicje hriSianske umetnosti, onda je umetnik koji
je radio lfr6jsijeue i irlavinove slike pojadavaoistorijsku iliku, na velikim
icompozicijami, do po5tovanja dostojne predstavd sile boZanskog pro-
videnia.
Dve 5feneracijekasnije, nastala su, pod Teodorihom Velikim, oba novo-
zavetna mozaidka ciklusa u San Apolinare Nuovo, koja smo ve( analizo-
vali. Oni nisu porectaniu neprekidnom nizu, ved su u skupinama od tri t*f
dlana i okupljeni oko sredine. Smisaoneveze proizilaze iz skupina jednog
zida i njemu naspramnog.
Nije se, tu, teZilo da budu ispridani Livot i smrt Hristova, vei delovanje
boZijeg sina redima i dinom, dudima i propovedima na zemlji, kao ni
njeg-oipovratak u vednost kroz stradanje. Na zemlji kao i na riebu, ovaj
bog nosi isti purpur i isti krst u zlatnom kolutu svog nimba. Samo jedno
razlikuje njegov lik: u zemaljskom Zivotu je on mladiCki golobrad, dakle
Christus victor, kakav se pojavio u Arhiepiskopskoj kapeli i ranije u dvor-
skoj crkvi Gale Placidije. Pri povratku Ocu, vei kod Tajne vedere i pr-
vosire5tenidkemolitve, on je naprotiv barbatus. Kao takav se od starina
pojavljuje u predstavi ne6esko! cara na rajskom bregu u apsidama, u
vencu zraka na temenima triiumfalnih lukova, a izmedu palmi u nebe-
skom sradu na teodosiianskim sarkofazima.Ove mirne ikoie iz San Ano-
linare\uovo su najveia suprotnost koja se moZezamisliti svim moiai-
cima teodosijanskog vremena. One imaju malo figura, malo boja (ljubi
dastu, belu, zelenu, zlatnu); postavljene su na zlatnu pozadinu i ne pri-
daju nikakve dogadaje,vei su izrazreti i mirni znaci boZanskogizja5nje-
nja. Farisej i carinik predstavljaju pravu i laZnu molitvu; ukazivanje na
udovicu pred haznom je poredenje kao Sto se porede i plavi i crveni
andeo levo i desno od Hrista koji sudi. Mozaici u Santa Marija Maciore
Lele da budu videni; ove iz San Apolinare naprotiv ne treba ditati ved
sluSati, jer oni izralavaju Hristovu punovaZnu red kroz sliku.
Kada se materijal sa mozaika u apsidama,koji je u V veku srazmerno dest,
dopuni materijalom koji se moZe rekonstruisati - a koji je knjiZevno po-
svedodeni prepoznat u ogleda,lureprezentativneplastike - dobija se obi-
lje tipova teodosijanskih i teodorikijanskih programa u apsidama.
Kompozicija Hrista na rajskom bregu, izmedu Petra i Pavla ili dvanae-
storice apostola, mnogostmko variral Ona najde5Cezadriava oblik tradi-
tio legis i odigrava se ili u rajskom vrtu sa palmama ili u nebeskom gra-
du sa dvanaest kapija. Sudeii po jednom Kampinijevom crteZu, takm
kompoziciju rajskog brega imala je crkva Sv. Andreje u Katabarbari u
Rimu; izgleda da je bila vrlo uobidajena i varijanta Christus victor sa
velikim irux irtvicia na rajskom brdi; njega pokazuje Probov sarkofag
u Museo Petriano i lateranski sarkofag br. 106.Povezanasa lavom i va-
siliskom po carigradskom uzoru, ova kompozicija se ve( nalazila u dvor-
skoj crkvi Gale Placidije u Raveni, a alegorijsko poreclenje je u lineti
crkve San Lorcnco Formozo, uz trem crkve Santa Krode. Ova crux in-
victa je izgleda u teodosijansko vreme bez izuzetka odredivala programe l!
apsidi i liieta. Tako se i ilike prestola u Stuku iz Krstionice orfodolksnih
dovode u vezu sa slikom u apsidi. Borbeni Hristos, koji stavlja krst na

,4

-f rame, predstavljen u lineti Arhiepiskopske kapele, kao i na zabatu grad-
povorke u
\ R.r{z ske kapiie u Raveni naslikane na teodorikijanskom mozaiku
San Aiolinare Nuovo, vodi poreklo iz teodosijanske tradicije, koja se
ogleda u Christus ambulans super apsidem et basiliscum na Stuku Neo-
n5ve krstionice. Ovaj Hristos ia kritom, koji se u justinijansko vreme
io5 jednom ponovo vrada u San Mikele in Afridisko u Raveni, predstav'
Iia neku vrstu umetnidkog priznanja Teodosijanskoj dinastiji. Skoro svi
sarkofazi sa figurama ranog V veka u Raveni pokazuju reprezentatifnu
predstavu mai'7stas domini potpuno izostav|hludi icenslu predstavu.
Ova teodosijanska tematika, koja se ved u Rimu probija na monumen-
talnim kompozicijama pod grdkim uticajem u krugu sarkofaga Basusa,
ne moZe se zamisliti bez uticaja Carigrada i Male Azije. Hristos sa ber-
linskog Sidamara-sarkofagaje najreprezentativniji primer ovih sredi5nih
i poboTnih kompozicija, k"oidnas navode da na oin6vu ravenske plastike
sarkofaga, ukra5enih frizom i stubovima, zakljudujemo o izgubljenim va-
rijantama kompozicije Majestas u apsidama. Sarkofazi iz San Frandesko
i Santa Maria in porto fuori u Raveni pokazuju takvu prestonu kompo-
ziciju. Na sarkofagu Pinjata Hristos sedi na frestolu iinad lavova i va-
siliika; na Ekiupe-rancij6vom sarkofagu i na iarkofagu sa traditio legis
u Nacionaliom iruzejuj Hristos je pridstavl;en na raJskom bregu izrie-
tlu Petra i Pavla i izmedu dveju palmi. Tema Rinaldo-sarkofuga i sarko-
faga sa stubovima u katedrali u Ferari je Hristos na prestolu koji prima
apostole Sto prinose vence. Varijante takvih centralnih kompozicija bile
su u Raveni brojne.
-,. - I kompozicija Hrista na zemaljskoj lopti, koja se prvo pojavljuje u crkvi
Santa Konstanca, ima svoj nastavak u V veku. Na teodosijanskom sar-
kofagu iz Arla, sastavljenom iz delova, takode se pojavljuje Hristos koji
sedi na zemaljskoj lopti;'ova tema je oko,46,0/70.god.-upelreblj-enakao
slika u apsidi crkve Santa Agata dei Goti, koja se nalazi na ulici ka Vimi-
nalu. Nestale apside u oratorijumu na Monte dela Dusticija u Rimu i
u zavetnoj crkvi San Dovani Evandelista u Raveni, prikazuju Hrista na
prestolu izmedu apostola koji mu ukazuju po5tovanje.
Iz vremena neposrednoposle Amvrosija potide mozaidka scena,-nazlat-
noj osnovi, iz crkvelS;rn -Akvilina u Milanu; ona predstavlja mladaladkog
Hrista koji poudava u svom kolegijumu apostola. Na ovaj nadin mora-
mo da zamislimo i prvobitni mozaik u apsidi crkve Santa Sabina, koji
je morao da ustupi mesto freskama Cukarija. Ova tema se - u vreme
rimskog episkopa Inokentija, na mozaiku apside u crkvi Santa Puden-
cijana - pojadava u kompoziciju apostolske pracrkve. Kada se za njeno
tumadenje uzme u obzir i Cakonijev crteZ, u pitanju je sabor apostolske
pracrkve, u dijoj sredini Hristos na prestolu, iznad jagnjeta na rajskom
bregu i goluba Sv. duha, sedi i poudava. Njemu najbliZe sede Petar i
Pavle, a njih kruniSu Zenskepersonifikacije jevrejske i paganske crkve.
Iznad Hrista - izmectu svetih jerusalimskih gractevina - izdiZe se, u
nebu jutarnjeg rumenila, visoki ukra3eni krst izmeclu Sestokrilnih Zivo-
tinja, koje obeleZavajubiie i snagu logos-a.Ova kompozicija se prika-
zuje i na poletlini milanskog sarkofaga sa gradskim kapijama, kao i na
jednoj grupi galskih sarkofaga sa predstavom ecclesiacaelestis; na sar-
166
+q
kofagu iz Arla ona je predstavljena kao bazilika sa kapijom za mudenike
kapijom za device i stolicama za apostole. SmiSljena kompozicija poka
zuje ideju, koja se opet vraia na istovremenom mozaiku zapadnog zidi
crkve Santa Sabina u Rimu; tu su ecclesia ex circumcisione i ecclesit
ex gentibus personifikovane kao matrone, a ispod pojasa od pet lukovr
stajali su Petar i Pavle. Njih je krunisala boZanskaruka, dok su se detir
krilata bi(a nalazila izmedu predstave manus divina u isedcima. Tako r
apsidi crkve Santa Pudencijana imamo najvelidanstveniju predstavu su
Stine pracrkve. Ova apsidalna kompozicija nije sluZila samo za molitve
vei je pre svega bila crkvenopravni dokumenat, kojim se izraZavalo onr
Sto je Ignjatije iz Antiohije, u svom duvenom pismu EfeZanima, ovakr
formulisao: ,Ono Sto je Hristos izmedu svojih apostola, to je episkol
u vencu svojih vernikan.
Ova misao o jedinstvu crkve postala je u teodosijansko vreme vidljivr
i na deonim zidovima apsida. Tako se na trijumfalnom luku u crkv
Santa Sabina, kao Sto smo videli, luk sa medaljonima apostola proteza(
izmedu svetih gradova Vitlejema i Jerusalima, koji su pripadali crkve
nom pojmu; u temenu se nalazio medaljon Hrista, a iznad njega su leb
deli golubovi Sv. duha. Kad je Gala Platidija proglr-il4 crkvu Sv. Pavla
zav{eme episkopa Lava I. nidna apsida ie dirbila triiirmfalni luk sa-moi
nim medalionom-Pantokratiira,
nim medalionom-Pantokiatiira, ko kb i i sti-nilazio-ispied-suEene
s6lilazio-iipiid-sunEene plode,
plode, r
-teti-rikrilatr
-Eeti-rikrilatr
nimbu sasfavl
nimbu sasfavli enom
enom oa
oa iiakova.
iiakova. Ifredalion-
-Pelar_i edalion- su--o-lfrriav'dla
su--o-lfrriav'dla
brca u jutqrnjem
bica_u lutarnJem qu4g;i .Havlekao zastupnici
. Yetat | ?avle_kao
rur-nenrlu. zastupnrcr -e-lokupne
celoKupne ze ze
maljske crkve (jevrejske i paganske) pozdravljali su Pantokratoia, pri
kazani u donjem
!<azagi poiasu, a Dvadesetdetvoricastaraca,
doniem pojasu, staraca,koje, prate dva ar
koie prate
handela, donela su mu svoje vence kao zastupniku nebeske crkve. Cel
trijumfalni luk u San Paolo fuori le mura postao je tako simbol uni
verzalne crkve neba i zemlje, a istovremeno i velike crkvene molitve
trostrukog >Svet-svet-svet<.
Sa ovog stanovi5tapostaje jasan dqveni trijumfalni luk,,koji je Sikst III
kao rimski episkop, posvetio boZijem nagqdu u Santa Mariia Mattore
naclovezujuiiie na efiski sabor. Oi nas najvi3e-obave3t6va- U njegovon
temenom medaljonu nalazi se presto Boga sa krstom i golubom kao zna
cima mesta Sv. Trojice, na koji se logos vraia posle svoje krvne Zrtve
Ovoj hetointasi.a,koju okruZuju detiri krilata biia, ukazuju poitovanj,
Petar i Pavle kao predstavnici zemaljske crkve i njenog jedinstva. Tim,
je istovremeno obeleZenasuStina dasne trpeze - koja se nalazi na gra
nici izmeclu naosa i apside - kao mesta za Zrtvu i kao mesta gde se uvel
obnavlja inkarnacija. Oba sveta grada, Jerusalim i Vitlejem, kroz dij,
kapije ulaze apostolski jaganjci kao pracrkva, obuhvaiena su u ovim cr
kvenim idejama kao zemaljska ,podnoZjan. Tajna otelovljenja i nastan
ka crkve objavljuje se scenamaBlagovesti i Sretenja, Poklonjenja istoi
nih mudraca novom caru i Poklonjenja pustinjskog kralja Afrodisija
kao i Odbijanjem istinitog carstva od laZnog zemaljskog kralja Iroda
dime ie izazvano ubistvo dece. Ove scene na triiumfalnom luku u Santr
Mariji Matlore nisrr predstave prida iz Hristove mladosti, iako je korii
iena'apokrifna legenila. Protiv ioga govori vei istaknutost zlatn6 osnov,
i blistavost prikazivanja, Sto je suprotno vedini slika Starog zaveta l
 istoj crkvi, koje su date slikarsko-iluzionistidki. Scena Blagovesti sa Ma-
rijom i sa Gavrilom koji sa sobom vodi goluba Sv. duha, pretvorena je
u prestolnu scenu nebeskeaug,usta-e.Maiiiinom prestolu iu podredena
deliri snaZnakrilata andela, Sto je sasvim neobidiro, a ovde si prvi put
predstavlja na Rimskom tiu. I b[agovesti snaZnoganttela Josifu'prilalo-
duju se ovoi velidanstvenoiandeoskoi predstavi.-Takav andeo s6 nalizi
i izmetlu Marije i Josifa kada donose'Firista kao dete u hram Simeonu.
Tamo gde mudraci ukazuju po5tovanje novom caru, on sedi na velikom
ukra5enom prestolu izmedg majke \,Ia{je i Ane, ispod svoje zvezde.Nje-
govi su straZari, iza prestola, detiri krilata arhanatelau belim haljinama.
I kada sveta porodica sreie kralia Afrodisiia u pustinii. iza dedak-aIsusa
gtoje dva_andela kao snaZna zastita. tak6 ikonoloSlii program trijum-
falnog_luka o,bjavljuje oltar kao mesto na kome su, pri svikoi liturgiji
- ka{a se Hristos ponovo rada u evharistiji - priiutni and6li. Tu ie
poreklo najveie i nijsudbonosnije nove tvoievine teodosiianske ikonb-
L\.5.69 r\i,, grafije._Marija je sada augusta, a andeli u tajni oltarske evharistije spa-
jaju nebo i zemlju.
a iv/ Jedna od najranijih apsida istodne grdke umetnosti jeste ona u crkvi
r ,{bn Iosios David u S6lunu. Ovde se radi d pravoi1gglgjii"nu osno'o.,9. stiha
@Mhdiiki eolobial ttfist6fii-augom kosom, kr-
stastim nimbom i u purpurnom odelu sedi na dugi usred-bogato obliko-
vanog rajskog vrta; on le okruZen mandorlom koju nose dEtiri krilata
biia, koja su ovde predstavljena kao tetramorf, a prekrivena
-kao su sa hi-
ljadu odiju- svevidei-egBog9.-Proroci tumade vodu izvor koji daje
Zivot. Apsida je najsvetija kuia hrane za du5e vernika. Srodne teme su
]<qsnijedesto predstavljane u manastirskim crkvama i kapelama Kapado-
kije i Jermenije, Egipta i Latmosa. Mozaik u Solunu, pak, koii ie po teh-
nici i stilu blizak onome iz crkve Santa Pudencijana, kao i mozaicima
V veka u Milanu i Napulju, nalazi se na podetku niihovog razvitka.
U ka-mpanskomprostbru- je, u vreme Paulina iz lriole, iz'vesnopostojao Jezeklu I Markov lav. rsedak iz mozalka u apsldl crkve Hostos Davld u Solunu. sredlna v veka.
Up. strane 94,168,
apsidalni program, koji je predstavljao Sv. Trojicu. lJ apsidi-Basi[ica
a-postolorumkod groba sv. Feliksa, video se nebeski krug, okruien sa
dvanaestgolubova, sa srednjim ukraSenim krstom iznad raiskog vrta sa crkve.GaIe Placidije; u izmenjenom obliku se nallazii u kampanskim zve-
ruZama,ljlljanima i palmama; na dervororeinom brdu jagnje b6Ziie gle-
1dgs.tim.k+p-olamateod_osijariskog vremena, pre svega g Mitroni u San
da ka goiuliu koji se otiskuje sa krsta. Odozgo boZaniki iuka kiun"i5e Prisko kod Kapue i u kupoli male seoske cikve u "Kaianarelo kod Ka-
krst. Tumadenjeu smislu pia Trinitas unitas dao je sam Paulin iz Nole u zarana.U San Prisku kod Santa Mariie u Kapua vetere apsida ie. sudeii
svom natpisu: >Dettm revelat eox paterna, et Spiritus, sanctam fatentur po bakrorezu Mihaela Monahusa sadiZavala-dudoDuhovi. IznLd malog
crux et agnus victimam, regnum et triumphum purpura et palma indi- kvadratnog prostora kapele Matrone i danas je zasvoitenrebrastim svo-
cant(. OrLizridito obeleZavaovaj, Trojici posveien, iajski vrt kao pravi dom;. njegova rebra su prekrivena ogromnim palmama, izmettu kojih se
petra ecclesiae.Slidna je bila kompozicija apside u bazilici u Fundi, u razviia tema
razvrJa tema vlnovog
vinovoe dokota. U lineti
vinovog tlaz.i je
linetf kod ulaza ie predstavljeno
nredstavlien. u,, iondu
i^rd,,
k-ojoj j9 po redima Paulina iz Nole, stena crkve bila sedescrucis et agni, poprsje Pantokratora, u bodnim linetama prazni presto sa lolubom
prazni-presto golubom Sv.
slidno kao i na istovremenom kovdeZidu od slonove kosti iz Pule. Na duha i monogramom Hrista izmeitu orla i krilitoe bika."Druea line-
ovom prestolu boZijeg jagnjeta, \gji istovremeno oznadavaodvajanje ja- ta pokazuje - izmedu saduvanog krirlatog homo I nestalog [rilatog
raca od ovaca,istovremeno je dakle epifanija i parusija; sa zenita - gde l"g - jedan,_danas uni5-tensimbo-I.Naspraim linete sa predstivom panl
se nalazila corona yitae u manus dittina - otiikuie se golub -Sv. Sv. du]ra. tokratora nalazi se apsida sa Silaskom ioluba Sv. duha'. pokazalo se da
Teodosijanska cru)c invicta odreduje ovde biie delujuie Troiice. Te- sy.e,ov.evarijante teodo{janskog oblikovlnja apside zavise u krajnjoj li-
ma crui caelestisu mandorli i u vencu od dvanaesl eolubova nalazi se niji od velike tvorevine Trojice u apsidi crkve Sinta pudenciiana u ninru.
istovremeno u krstionici u Albengi i u Lavrentijevom-oratoriju dvorske Najzad, mora da je vei u vreme Teodosija postojala predstiva Majestas-

r8
 Lo
-Marije, koja prikazuje Mariju na prestolu sa detetom. Ona se nalazila u
petobrodnoj Basilica Suricorum u Kapua Vetere, koju je episkop Simah
oko 430. god. posvetio Bogorodici; izgleda da je Marija ovde sedela na
prestolu rlsred evharistidkog Cokoia l"oze.Mac6ki je ovu apsidu sa Ma.
rijom iz Kapue uporectivaopo lepoti sa apsidom u Santa Marija Madore
u Rimu. Od vajkada predasnacrkva Rima je, dakle, sa naivedom verovat-
noiom takotle posedovalaapsidu sa Marijom;-uzorunije iskljudeno da je to
bila Bogorodicd u vinovoj lbzi, po dijem j'e ondi Jakopo Toriti
stvorio svoju srednjovekovnu Mariju u apsidi. Zbog nagla5avanja,koje
na trijumfalnom luku - pored lvtaiije - pripada i irhandelima"uz njdn
presto, nije iskljudeno da se vei u crkvi Santa Marija Maclore u Rimu
nalazila onakva Madona kakva je kasnije, za vreme Jovana VII, nasli
kana u Santa Marija Antika u Rimu i kakva je bila uobidajena u VI veku
Mozaik u crkvl Sv. Dimitrlja u Solunu. Oko 600. god.'Up. st.anu 2j0.
u Poredu, u Kiti na Kipru, u Carigradu i u Apolonovom manastiru u
Bavitu. Da je i Hristos ved u vreme Teodosija bio predstavljen izmedu -oB
dva andela na straZi, postaje verovatno zbog dinjenice Sto je u dvorskoj
crkvi Teodoriha Velikog, na juZnom zidu, presto sa Pantokratorom na
nebeskoj poljani, izmedu detiri arhantlela, bio naspramno postavljen pre-
ma istovetno oblikovanom Marijinom prestolu na severnom zidu. On mo-
ra da je takode imao duZu tradiciju i kasnije je obeleZavaoapsidu u crkvi
Santa Agata Madore l Raveni. Najzad treba ukazati i na to da i straZa
kod krsta pripada tipologiji teodosijanskeapside, pri demu Petar i Pavle
ili dva arhanalela duvaju veliki krst u sredini, Usamljeni krst u apsidi
crkve Sv. Irene u Carigradu ima svoje prethodnike u teodosijanskim
kompozicijama. VeC u V veku se na amuletima dosta desto pojavljuje
crux caelesti.sizmetlu kneZeva apostolA, a u San Lorenco Formozo Petar
i Pavle stoje ispod zvezdanog krsta.'Takvu apsidu je, prenna Aggellrsqvoj
Liber poniificdlis, imala i B-asilica apostol6Vim, fiojti 3Jbfis-top Neon,
graditelj krstionice, sagradio u Raveni; kasnije je nazvana San_Pijelro
Maclore, a danas je to crkva San Frande_sk-o. Na osnovu ovih tragova se
moZe pretpostaviti da i dva anclela euvaju krit. Sa oprezom se rioile za-
kliuditi, da se i u crkvi San Stefano Rotondo u Rimu slidna straZa krai
kista nalazila vei u prvobitnoj gradevini, kao Sto je ona iz VII veka, dti
danas saduvana,samo Sto su nekad, mesto Primusa i Felicijana, straZu
drZali Petar i Pavle.
Iz istorije mozaika V veka moie se i5ditati hijerarhija communio sancto-
rum; ona podinje od boZanske ruke, Pantokratora i goluba Sv. duha, i
stepenastose spuita od neba ka zemlji, preko serafima i heruvima, snaga
Logosa, jevandelista i apostola, mudenika i devica. Iz vremena izmedu
Teodosija Velikog i Teodoriha oduvan je dovoljan broj programa deko-
racije kirpola i ta-vanicada bi mogli sebi da stvorimo slikir oie nevidljive
crkve u redosledu umetnosti.
Nebo na svodovima moZe da bude predstavljeno pomotu zvezda, ptica i
cveda, kao Sto je to, naprimer, na bbdnim svbdovima crkve Sv. Gebrgija
u Solunu. Ali, liao Sto sino videli, ono moie da se pojavljuje i kao sjaJrio
zvezdanonebo, kao naprimer u krstionici San Dovani in Fonte u Napulju,
u oratoriju San Lorenco Formozo u Raveni, u kupoli crkve u Kazanarelu
i u San Pi'isku kod Kapua Vetere. Palme, kantharoi sa vinovim dokotima,
venci voda, krst, monogram Hrista ili Agnus Dei, obelelavaju hri5dansku
su5tinu ovog neba. U Lavrentijevom oratoriju, u dvorskoj crkvi Gale Pla-
cidije, obeleZava ga sjajni krst usred zvezda, koji je opkoljen krilatim
snagama logos-a.I pauni i feniks pripadaju njegovim biiima, njega nose
palme, ali isto tako i simboli ievanclelista; oni su iz tog razloea ved u kr-
5liqnici u Napulju ukra5avali-konhe, koje predstavljaJu donje zvezdano
nebo. Kada se u trompama vizantijskih kupola - vei u Svetoj Sofiji u
C.arigradu- detiri kdlata biia uvik ponavllaju, ona.imajy svoje pore-
klo u centralnim gradevinama sa kupolama iz teodosijanskog vremena.
U tome su jednake sve centralne gradevine, bez obzira da li su mauzole-
ji, krstionice ili svedanecrkve.
Ovaj sadrZaj kupole se danas najjasnije prepoznaje u teodosijanskom
mozaiku kupole u crkvi Sv. Georgija u Solunu, po5to je ona sasvim odi5-
[,

iena. U najvi5em temenom krugu detiri velika andela nose presto logos-a,
koji znadi obeleZavasredinu crkve i njenu najveiu visinu. Ovde treba
traZiti prasliku kupola sa Vaznesenjem,kakva je ona u Svetoj Sofiji u
drugom prstenu
prstenu kruga, koji je
Solunu, uKrasena
Solunu, ukra5ena mozarkom.
mozaikom. U ctrugom kruga, l(oJr Je postav.
postav.
lien oko ovog najviSeg
ljen naiviSeg misterija loeos-a, treba - po tragovima mozaika
misteriia logos-a,
- rekonstruisati communio apostolorum;
rekonstruisati communio apostolorum; on okruZuje srednju sliku
okruZuje srednju sliku sa
anctelima, ukazujuii po5tovanje na isti nadin kao Sto, u u-srednjovizantij-
srednjovizantij-
skim predstavama Vaznesenja i Duhova, to dine apostoli, ili - u pred-
stavama u kupolama sa Emanuilom - starozavetni proroci. Ovde u So-
lunu nalazi se-pred nama pnobitni tip ove hri5Cansk6kupole sa koncen-
tridnim kruZn_imprstenovima; razlog viSe da smatramo da je i prototip
kupole sa Postanjem.koja nam je oduvanau predvorju crkve Sv. Marka
u Veneciji, nastao u teodosijanskom vremenu u Egeji. Dvadesetdetiri
sveca su imala svoje mesto u ovom kr"r:Znomprstenu Rotonde u Solunu.
Ovde ne moZe da bude u pitanju VaznesenjeHrista, vei slika epifanije
Pantokratora sa poklonjenjem i velikim aliluja dvadesetdetvoricestaraca.
U donjem kruinom prstenu nalaze-se- danas viSe neosporovane- ar-
hitekt6nske slike; u-osam odeliaka prikazuie se po iedna trodelna sa-
kralna gradevina'sa po dva grdka s-veca;metlu nSinia su Filip, Terin,
Cirilo, Vasilisk i Prisk, Onesifor i Porfirije, Kuzman i Damjan. Ne samo
da arhitektura i sveci u molitvi dine nerazdvojno jedinstvo, ved je ovaj
mozaidki prsten tesno povezan i sa prstenom dvadesetdetvoricestaraca.
U Rotondi u Solung .s_u,dakle, stupnjevito predstavljeni.-najvi5e nebo
logos-a,nebeska i zemiliska crkva, kalio je to- teoloSki-obrazloZioDioni-
sije Areopagit. NaSa analiza mozaika u apsidi crkve San Pijetro.e Prisko
kod Santa Marije u Kapua \{gt_erepokazuje da, u okviru teodosijanskih
kupola, moZemo i za predstavu duhovskog duda Silaska Sv. duha da pret-
postavimo koncentridni sistem kruZnih prstenova.
Pored sistema kruZnih prstenova, za teodosijanske sklopove kupola po-
stojale su i radijalne sheme, preuzete iz slikarstva u katakombama. Naj-
bolje oduvan primer iz ranog V veka je u gradevini sa ugaonim ni5ama
krstionice San Dovani in Fonte kod bazilike svetog Januarija u Napulju.
U krugu vedite plodnosti, koji je oblikovan Zivotinjama i biljkama, iznad
piscina-e blista plavo zvezdano nebo. Na nebu lebdi krst, a njega kruniSe
boZanskaruka. U vencu stoji feniks sa nimbom, okrenut istoku i jutar-
njem rumenilu; feniks je tu kao ptica vaskrsenja iz mrtvih i kao simbol
kr5tenja. Veliko drvede sa plodovima, koje izrasta iz oktogona, drZi ve-
nac. Trapezoidnapolja, koja na ovaj nadin okruiuju gornje nebo, obzna-
njuju dudo uskr5njeg jutra i Hristovu vladavinu svetom, dudo vode Zi
vota i tajne hleba i vina. Trompe posvedenejevandeljima nose ovaj venac
misterija i tako bukvalno lebde izmettu neba i zemlje. Na svakom deo-
nom zidu, jaganjci i jeleni, sa pastirima izmeclupalmi, oznadavajukr5te-
nje kao izvor Zivota. U ovoj visini kubus, tj. piscinu, okruluju stojedi
apostoli, odeveni u belo, kao nosioci i svedoci nebeske divote i svedoci
vaskrsenja kr3tenika iz svete vode Jordana. U krstionici u Napulju nalazi
se jedanbd najraskoSnijepovezanih i najosmi5ljenijih progrimi, sa gle-
di5ta relavanja misterija, koji su u ranohri5dansko doba zami5ljeni za
centralne graitevine.
t72
z4 \)z- 1)1
rf*lrr
Ne mnogo kasnije-episkop Neon je pored saborne'crkve u Raveni sagra-
dio svoju duvenu krstionicu, takode kao gradevinu sa usaonim ni5ama.
Ona je bduvanasa,celim svojim ukrasom i*danasjo$ predstavlja celovito
umetnidko delo, u kome se mozaici na plavoj osnovi i SareniStuk spaiaiu
u velidanstvenojedinstvo boje i oblika. Krstionica je sagradenaok<j o-kto
Bgnalne pi-scina-e,a iznad_oktogonapodiva okrugla kqp_o-!a. Odatle proi-
zilazi za ikonologiju karakteristidna trospratnost. U-riasivnom doniem
spratu, koji sadinjavaju konhe i slepi luci koji se smenjuju, predstavljene
su svete prilike u zlatnim vreiama na plavoi osnovi. Srednii sprat ima
pod velikim hlcima,osam velikih prozbra kbje nadvisuje iedan luk, a
flankiraju ih dva luka. Levo i desno od svakoe prozor; sri pod lukorn-,p
predstavljeni apostoli i jevantlelisti u Stuku, nirh- g*!ai3_t_nd-_bro_i"j ir-,",,"
nad njih su vidljivi simboli borbe i spasenjadatl u reljefimiu Stuki:, kao' '
Jona i Danilo i Christus ambulans siper aspidem et bisiliscum. Trodelna
kupola se-zasvoduje iznad osam umetaka vElikihluko:ria. Trozvuk, koji se
horizontalno razvijao kroz dvadesetidetiri mala luka srednie zone, na-
stavlja se kr.oz tri \once_ntrid_nakruga u zenit_u,U spoljnom kruZnom pr-
stenu mozaika vlada zakon liturgije u distoj predmetnoj simbolici, bez
ijedne figure. Svako od osam polia sa slikinia ie - kio u Rotondi u
Solunu - _trodelno;u srednjim apsidama, to jeit iznad temena velikih
lukova, prikazuje se oltar, u obliku _stolana ddtiri stuba, i na njemu je-
vandelje;.izmedu su po dve episkopskekatedre i presto Sv. Trojite, onog
oblika u.kojem^ga,istorremeno, Sikst III predstavlja na mozailiu deonog
zida apside u Santa Marija Madore u Rimu. U ovbm kruZnom prsrenu
zvudi, u trodelnom ritmq prestola i oltara, liturgijska himna crlive slav-
ljene na zemlji, himna koja kaZe da - kroz i-evandeliaobiavlieni -
logos silazi sa prestola Trojice u svakom dinu evharistidke irtv; da bi
kr5teni.mogli da se gzdignu. KruZni prsten koji se nalaziiznad toga po-
deljen je pomoiu nebeskih biljaka, a spojen nebeskim velen; on iaarZi
ctvanaest apo_stolasa vencima u rukama; oni okruZuju temeni krug, sa
misterijo-m Hristovog krStenja u Jordanu, na taj nddin Sto se peiar i
Pavle nalaze u osovini pros-torije. S-tojimo ovde pred najupedatljivijim
umetnidkim svedodanstvomhriSianskog pogleda nl svet u vieme ieodo-
sija. Ova kompozicija mora da je ostavilfdubok utisak na ariievce u
doba Teodoriha. Teodorih je, na1me,naredio da se, kod njegovl crkve
-poijednostav-
Santo Spirito, u tamo5njo,j.krstionici,ponovi ista tema ali u
rJenom oolrKu r oez uoedurve snage.
U njegovo. vreme je mozaikom ukraSen svod male kapele u arhiepiskop-
skoj palati; u predvorju kapele se nalazi christus vicfor koii stavlia sv6i
krst na rame._Neboje ovde predstavljeno na krstastom svoilu; no dok sri
u teodosijar-rskovreme-detiri rebra koja se diZu iz uglova, najdeSie po-
pqnjena palmama ili drugim nebeskim drveCem, ovZe stoie strmo -
takoreCi sa detiri podnoZja.sveta- detiri krilata arhanctela;-sapodignu-
tim rukama u molitvi, oni drZe u temenom kruzu Hristov monos-ram-kao
nebo. Izm-edunjih lebde detiri krilata biia kao boZanske snag6 Logosa.
T_oje.velidanstvena t9m?za oltarski prostor koju je, kao Sto j-e poznato,
Maksimijan u San Vitale preneo u prezviterijum.-Ovde detiriaihandela
drZe venac voia sa agnus Dei u zvezilanomnebu. Kada je papa pashalis I
 upotrebio ovu temu za malu Zenonovu kapelu u Santa Prascdc u Rimu,
temeni medaljon je dobio poprsje Pantokratora.
Iz ovog hijeratidno stepenovanog nebeskog redosleda, koji je vodio iz-
grattivanju snaZnog anclela u teodosijanskoj i teodorikijanskoj umetno-
sti i koji crkvenom prostoru daje karakter ikone, naslaje u mozaiku,
Stuku i plastici, kao novi oblik slike, izolovani lik sveca, koii poznajemo
inade tek iz vizantijskog doba. Od samog podetka izdvojeni svetitelj je
dvojno predstavljan: s jedne strane kao stojeii lik, s drr-rge strane kao
rnedaljon u poprsju. Vei u mozaicima na stupcima crkve Sv. Dimitrija
u Solunu, dve predstave svetaca ne pripadaju sastavu VII veka, vei Sta
viSe V veku. U krugu San Lorenco Madore u Milanu stvoren je izgleda
najradikalniji proboj ka ovoj vrsti monumentalne svetadke ikone. U ka-
peli San Vitore al ijel d'oro su sveti Amvrosije, Gervasije i Protasije pred-
stavljeni na jednom zidu na plavoj osnovi; Maternus, Nabor i Feliks su
na drugom predstavljeni deono, bez pokreta, kao ikonama slidni stojeii
likovi. Nedavno su u predvoriu crkve Sant Akvilino otkrivene ne5to sta-
"(povremeno,
rije figure svetaca istc vrste kao u crkvi Sv. Dimitrija, sa
jednom ,govoreiomn plodicom za obja5njenje). Istovremeno se u kupoli
pojavljuje poprsje svetog Viktora u vencu od voia. Oba oblika nastaju,
dakle, istovremeno.
Isti zakon je upotrebila carica Gala Placidija za svoju zavetnu crkvu.
U medaljonima trijumfalnog luka bila je cela teodosijanska dinastija
predstavljena u poprsjima, a u apsidi su se zajedno nalazili stojeii raven-
ski episkopi, i car i carica. Mi smo videli, da se takva poprsja u medaljo-
nima upotrebijavaju i za trijumfalne lukove sa apostolima, u dijoj se
sredini nalazi medaljon sa Pantokratorom. U izdvojenom obliku se me-
daljon pojavljuje i u temenu trijumfalnog luka Gale Placidije u San
Paolo fuori le mura i u jednoj lineti u San Pijetro e Prisko u Kapua
Vetere. Medaljoni sa carevima i apostolima nastaju, dakle, istovremeno
kad i ikone u tondu, tako da se mora pretpostaviti i uzajamni uticaj iz-
-1 medu carskih i hri5ianskih stoieiih fieura u mozaiku. Mi smo videli da
je Rajderova ploda u Minhenul koia iotide iz teodosijar-rskog vremena,
preuzela iz arhitektonske plastike kako tondo ievanilelista tako i poje-
dinadnu fieuru u niSi. ZnaU da su oba oblika svetadke ikone nastala isto-
vremeno; od podetka su upotrebljav^naza personifikacije likova, kao 5to
su to jevrejska i paganska crkva na zapadnom zidu crkve Santa Sa-
bina, a za Petra i Pavla kao straZare na vratnicarna na istome me-
stu i u Lavrentijevom oratoriju Gale Placidiie; izdvojeni sveci stoie
oko piscina-e u San Dovani in fonte u Napulju. I arhandeli se moraju
zamisliti u ovom obliku. Teodorih Vcliki, koii je krajnje po5tovao cr-
kvu u Rimu, sledio je ovu tradiciju na taj nadin Sto je naloZio da se viso-
ki pravougaonici izmedu prozora njegove dvorske crkve, koja se danas
naziva San Apolinare Nuovo, ukrase mozaikom sa frontalno stojeiim
likovima na zelenom travnjaku, ispred zlatne pozadine; na severnom
zidu su bili predstavljeni proroci Starog zaveta, a na iuZnom zidu apo-
stoli i jevandelisti Novog zaveta. Tako se istoriia figuralne ikone sa
predstavom celog svetitelja rnoZe proditati sa teodosiianskih i teodo- Mozajk nr sl.upcu, sa predstavom S v D.imitrija izmedu prelekta Leont j j a t episkopa Jo!ana
rikiianskih mozaika. u crkvi Sv. Dimitrija u Solunu. Oko 629-64S god. Up. stranu 230.

174

omiljen-o mesto tonda su krivine. I ovu sliku svetacau tontlu preuzima
Teodo-rih.U Arhiepiskopskoj kapeli u Raveni, krstasti svod sa detiri ar-
hanclela i detiri simbola jevandelista podiva na detiri siroke krivine sa
neprekidnim me.daljonima,u kojima se prepoznaj" pop.ili-aiiitus vic-
tor, Petra i Pavla, A1d1ej9 i Filipa, ali i Hiisogona, Kasilana, Eufemiie
i. Evge-nije,Perpetue i Felicite. u monumentalnim srikarslvu ie porekio
drvenih ikona, oko kojih se uglavnom vodila velika ikonoboradki bitk".
Ako je u IV veku hri5ia.nski sarkofag sa stubovima, koji jebrzo i razno-
vrsno.menjaosklop i stil, bio stvarni nosilac umetnidkog"razvitkau pla-
stici, to se u v veku potpuno menja. I jedinstvenostslila plastike sar-
kofaga u V veku se isto- tako gubi kao i vradai"iu ;G;Ti-ri.in .u-
dionica.
U samom Rimu.ne postoji vise znadajnapr_oizvodnjasarkofaga posle zau-
zpcT.Eradaod, Alariha. Poslednja rimska faza u vreme Gradiiana i reo-
dosija I prenela je. - u,$im,u kao.i.na drugim mestima _ i ni sarkofage
temu monumentalne s.like koja iziskuje poboznost i koja se razvila"u
apsijlama i trijumfalnim lucima crkava. \apusta se visespratnost. Na
pr.ednJoj i na _bocnim.stranama sark-ofagaovladuje jedna jedina tema,
diji centar je- Hristos kao car, pantokralor ili ka<i .t8iteli: i
l.r'st.mozesada da postan-esrediste,bilo da su u pitanju ceremonija ""pou"aiui
akla-
macije apostola,bilo niihovo prinoSenievenaca.
vaznije je.Sto rimske radionice vise niiu vodeie. Stvaraju se novi centri
91gi-zyo{nje,..narodito oko velikog_Amvrosija u Milanul njegova proiz_
vodnJa-Je-utlcala na celu gornju Italiju sve do provanse. Narodiio se
tip .sarkolagasa predstavom.nebeskogierusalima i predstauom n"u"r["
oazulKe, crJr su rasl(osni primerci ukraseni sa sve detiri strane, siri iz
p_re-ko"Bornje.
Italije u, jrl?lu Francusku. U provansi postaje naj-
S-t"11
pre Arl.srediste.proizvodnje hrisianskih sarkofaga. ovde se u toku tri
generacije,brzo iz.vrsila asimilacija rimskog stila-IV veka. Kao rezultat
roga -nastalr-su galski sarkotazi sa frizom,.sa drveiem i sa scenamaduda,
pak,oni.sa
lllgiito
prlastnma i drvedu. U J:ojedinadnim aposto-limapod lucimi ii"bo"i-a,
"a Stradanja
AfLu i_Nimu se onda takbzvani sarkofag
pretvorio u veliku kompoziciju Hristovog carstva. oko prelorii u"Lu n"-
staje } Provansi podvrsta motiva Hristi izmedu dvaniest apostoiu. ro
Je sarkotag.sa plqdstavom nebeskog sabora, kome inade, u ipsidi bazi
uKe, predsedava Hristos. Koliko mozemo danas da prosudimo, ovaj tip
sarkotaga ostaje ograniden na juZnu Francusku, isto-kao i motivi rrilsti
KoJrseor na zemauskoj lopti, a koji je srodan motivu traditio leeis. po_
red sarkofag-asa ven_cem zvezda,za provansu je narodito karakteiistidan
cesto zastuplien tip kanelovanih sarkofaga, koji u srednjem polju poka-
zuje.m-la*ia8kog thristus vtctor (iikia"fblo"iu.rog sa plrorkin"'rom t<tt-
rora/. u u-alul se q ovom poznom vremenu nalaze, kao i u celoi sredo_
zemnoj oblasti, sarkofazi iz radionice u Arlu, sa predstavom preiaza Je-
vreja, preko Crv,enogmora, kao i sarkofazi'koji predst".,rlj"j;-Hii.tou
ulazak u Jerusalim i njegova.duda na. jezeru Vitezda. Na 3arkofagu iz
Servana, najzad,-udinjen je jedini poklsai u plastici sarkofaei-a"a se
Hnstov put stradanja predstavi u neprekidnom nizu, od Getsimaniie do
176
K9
vazneseniana nebo. U V veku Arl prepuSta svoju ulogu Marseju. Ovde
nastaju poslednji sarkofazi sa Stradanjem, traditio legis i aklamacijom
u staiohii5ianslioj umetnosti, u plitkom reljefu, u razblaZenomi poste-
peno sve viSe ukodenom stilu figura, pretvarajudi polako sarkofag u
obliku sanduka u oblik skrinje, neprekidno satimajuii sklop stubova u
jednostavniju podelu polja. U najpoznije sarkofage u Sen Viktoru, plo-
diru istovremeno novi motivi, koji nisu uobidajeni ni u Rimu ni u Arlu;
s jedne strane nalazi se izmedu palmi Stit, koji nose Viktorije, sa pre-
stolom Hrista kome Petar i Pavle ukazuiu po5tovanje. S dmge strane
je alegorijska scenajagnjeta boZijeg na rajskom bregu, iz dijih reka piju
jeleni, uokvireni tajnom prideSia (duda vina i hleba). I poklopac jednog
takvog sarkofaga pokazuje ovaj novi zakon kompozicje: iz kapija svetih
gradoia, Vitlejimi i Jerusalimd,izlazeapostolski lagniad izmbdu palmi,
iduii ka pobednidkom Hristovom vencu.Verovatno u Marsej, koji je uvek
imao Zivu trgovinu sa Carigradom i Malom Azijom, prodire grdki talas,
koji dolazi iz Egeje, u krajnjoj liniji iz Carigrada.Bez Prindevskogsar-
kofaga iz Carigrada, ove kompozicije u Sen Viktoru u Marseju nebi se
mosle zamisliti.
Ovi tradicija sc nastavlja u jugozapadnoj Galiji. Tu je izgleda Tuluza
bila centar. U sarkofazima,najde5ieu obliku skrinje, sa sedam do devet
niSa, i sa stubovima, pilastrima i poljima, pod lucima, zabatima i u pra-
vougaonim poljima najpre se nastavlja motiv izdvojenih apostola i pro-
roka i motiv dvodlane grupe. Vidljivo je sve veie izdrrtavanje i izoblida-
vanje likova, sve apstrlktnili izrdz lica, kao i nepouzdanostu sklopu.
Stubovi gube svoj zadatak, ornamentalno su postavljeni u polja, onda
postaju suvi5ni i, najzad, zamenjeni su prugama. Smanjivanje broja fi
gura dovodi do toga da je, na kraju, samo srednje polje-s figurama, a i
ono se najdeSiezamenjuje Hristovim lovorovim vencemili dokotom loze.
U polja prodire onaj ornament koji ovladuje i koji smo navikli da na-
ziiamo akvitanskim: to je najde5d6 dvokril-no oblikovano li5de Zivota i
motivi lista. Ovaj razvitak ie u Tuluzi, Nimu i Narboni, Bezijeu i Moa-
"Sare
saku, Rodezu i lilnu jasno bpipiljiv; pridruZuju se i uglaste kane-
lura i kr5lju5ti, kao i zvezdani kvadrat. Nastaje jugozapadna galska pro-
vincijska umetnost, koja potpuno gubi vezu sa vizantijskom drZavnom
umetno5iu, mada u XI veku opet umetnidki dejstvuje u protoromanskoj
renesansi u Tuluzi i Arlu.
Razvitak u Spaniji se odvija jo5 radikalnije. Svi Spanski sarkofazi kon-
stantinskog vremena, koji se danas nalaze u Geroni, Madridu i Martosu,
predstavljaju rimski i galski uvoz, isto kao i konstantinski sarkofazi sa
frizom, sarkofazi sa frizom i stubovima takozvanoglepog stila, kao i ma-
lobrojni teodosijanski sarkofazi, od kojih je jedan, Vitezda-sarkofag,uzi
dan u sabornoj crkvi u Taragoni. Karakteristidno je da je Taragona
imala prekonstantinsku pagansku radionicu sarkofaga, ali se ne moZe
dokazaii ni jedan jedini liriYianski sarkofag IV veka. Iiiprotiv, u V'veku
cveta vrlo samostalna radionica u Taragoni, koja najvi5e proizvodi ka-
nelovane sarkofage; oni skoro svi imaju apstraktno srednje rajsko polje
(rajsko brdo sa loVorovim vencem, ploda sa natpisom), dok u bodninr
poljima pokazuju plitko obradene likove svetaca (Petar i Pavle, Mojsije
 a rh
i Avram, mudenici i device), diji sistem nabora, urezan paralelnim cr-
tama, oduzima ,telu svaku zapreminu; njihove jedine parilele se nalaze
na severnoafridkim nadgrobnim plodam-a.Novi nalazi sa predstavama
Petra i Avrama dozvoljavaju da se prepoznanadin na koii ie kanon scena
carskih rimskih sarkofagq preved-enu novi Spanski siil. Ova3 izgleda
prethodi onome u San Pedro de Mare i Kvintanila i ponovo oZivljiva u
protoromanskom stilu oko 1050.god. u zapadnoi Evrobi. potpuno van vi
zantijskog.drZavnogstila.su oni sarkofazi,-dijaikonogrifi;a i zapadnogor-
je grupa sarkoTaga'izBurgosa,"Al.
;kq noreklo j.oS irigu.razjaSnjeni.To
Kaoeule, l1.a(lrzar trtr.le.
Mali broj takozvanih sarkofaga sa mozaikom -_nadenih u zapadnoj Ev-
rop-i - to jest u slobodnom prostoru zidane grobne humke, od opela ili
maltera, p_revudene -figuralnim mozaicima, otkriven je, sem jedriog pri-
merka u Poatjeu, skoro iskljudivo na podrudiu Spairiie. Oni se sasvim
i potpuno ukljuduju u veliku severnoaTridkuproi2vodirju. Najveii broj
ovih sarkofaga sa mozaikom naden je u danaSnjemTuniiu, a n"alazese u
velikom,broju u muzeju L Bardo. Oni nemaju-nikakve veze sa vizantij-
sKlm drzavnlm strlom.
Pol.etkoji.su u drugoj polovini IV veka doZivljavale radionice skulpture
u Carigradu, imao je odjeka i u plastici sarkofaga. prindevski sarkofae
u Ca{igradu, zatim deo iedne-traditio legis sa detiii apostola iz Caiigradi
i berlinski Sidamara-odlomak sa Hristom u sredini, dokazuiu po"reklo
i.razvita.k. ovog vizantijskog stila u.Carigradu i u pozadu tvtali aziie.
Najpozniji primerak ovogn{zaje berlinskfodlomak, koii prikazuie petra
sa Hristovim krstom i koji je poreklom iz okoline Sinope na Crnbm mo-
ru. Uticaji ovog carskog stila Teodosijevog vremena pokazali su se kacr
Sto smo videli, u nizu pregrada i drugih arhitektonsko-plastidnih reljefa,
koje moZemo da pratimo sve do plaltienih frasmenati Studiieve 6azi-
like. Jedna znadajna skupina ukraSbnih dasnih trpeza iz Laodik6ie, a ina-
ie iz Kapadokije, i njen uticaj na grdke kopnene i balkanske fi.quralne
iasne trpeze, kao i na one u severnoj Africi, uskoro ie biti svi sakupljeni
u jednom korpusu;. mi smo vei videli da i dasna trpeza iz Varne pripada
ovom krugu. U poslednioi treiini IV veka pokazuiu se zradenia ovih-cari
gradskih radionica-na rimsku plastiku saikofaga-iz kruga sarkofaga Ju-
{ . o . r s nija Basusa, sarkofaga iz Perude, jedne skupinl lepoe siila u San-Seba-
TR. 3? stijano i na lateranski sarkofag Stradanja-br. 174 kao i na slobodnu
"( plastidng,figuru sedeiegHrista ia niSu, u Muzeo Nacionale u Rimu. Ovaj
poznogrdki disti stil doZivljuje svoj procvar pod Gracijanom u Trijeru".
Dokaz za to su ne sam,o.dijnovska lliva samog cara, ve-i pre svega mno-
gobrojne herme iz VelSbiliga
Novi centar ove grdkorimske umetnosti sarkofaga postaje_Brogge.Njeni
najraniji sarkofazi sa stubovima - narodito onaj u Ievom bodnom brbdu
u crkvi San Frandesko- naslednici su ranoteodosijanskeskulpture, na-
rodito Prindevskogsarkofaga iz Carigrada.Preuzima se i sklop iarkoiaga
sa ug.aonimstubovima, dok su rimski sarkofazi, kao Sto je pbznato, bili
ukraSeni sa sve tri strane. Ravenski sarkofazi su ukraieni na sve detiri
strane, ali talco da je prednja strana figuralna-i nagla5ena,dok je zadnja
strana ispunjena apstraktnim simbolima u plitkom reljefu. Tema je -
178
sa izuzetkom sarkofaga egzarhalsaka, koji na prednjoj slrani prikazuie
oboZavanje Marije -- uvdk >Hristos izmettu Petra i P-av-lao ili >Hristos
izmedu dvanaest-apostolau.Traditio legis u Raveni odnosi .se,suprotno
od rimskog obidaii, uvek na Pavla, dime je izraheno da ovde nije red o
crkvenom irredenju'i crkvenom zakonu, ved o udenju o besmitnosti,-koje
DriDada doctor pbntium. Istovremeni su sarkofazi sa ugaonim stubovi
ma- i sarkofazi Ja ni5ama u obliku Skoljki, dije Skoljke imaju svoj- za'
tvarad okrenut navi5e.Na sarkofazima grdkoga porekla sa poljima reljet'
na osnova ie slobodna tako da postaje korisna za kompoziciju' Pored
predaie ievindelia Pavlu (na sarkofazima u San Frandesko i Santa Ma'
iiia in porto fu6ri), upotiebljavana je, pre svega, Predstava Hrista na
piestolu, sa lavom i vaiiliskom, preneta sa mozaika (narodito na Pin-jata'
lsarkofagu). Dok Hristos, po tiaditio evangelii,-prestoluje na Pavlu, u
tradicioialnoj sceni traditio legis on je predstavljen kako sedi na Petru,
a na sarkofalu u Muzeo Naci,onaleie,-kao i obidno, predstavljen kao
Pantokrator [oii stoji, predajudi svitak zakona Petru. Red je, dakle, o
dvema potpuno"odvojenim scenama.Sasvim u carigradskom stilu su ve'
Iidanstv'eneskupine si tfi figure na tEksuperancijevom sarkofagu.u-sabor'
noj crkvi i na sarkofagu Rinalda; na poslednjgm-apostoliprinose svoje
vence kao i na sarkofaeu Barbatiiana, izratlenom na istome mestu. Na-
slednici ovih ravenskiF kompoziciia su sarkofazi sa ugaonim stubovi-
ma i sa dvanaest apostola u Klase, i sarkofag sa stubovima i sedam
ni5a u sabornoj crkvi u Ferari; ovde se iz poznijeg vremena takotle na-
lazi jedan sarkbfag sa ugaonim stubovimal koji iira istu ikonografiju.
Plastika sarkofaga u Romanji i u Venetu ostaje dugo pod ravenskim
uticajem.
Scenamasiroma5na ravenska plastika stvorila je u teodosijansko vreme,
naide5ie za Sire strane sarkofaga, velidanstveneBlagovesti (na Pinjata-
-sarkofagu), Poklonjenje maga (na sarkofagu Isaka),-vi5esiena sa Dani
lom i, pie svega,jednu s'cenusa Hristom koji Tomi.pokazuje svoje rane.
Stilski razvitak skulpture na ravenskim sarkofazima tede paralelno sa
onim koji smo utvrdiii u carigradskoj velikoj plastici. Najstaiija skupina
(oko sarkofaga u San Frandesko) pokazuje skoro isti stil kao i statua
cara Valentinijana II iz Afrodisijasa (oko 300); srednja moZe da se upo-
redi sa skulpturama Teodosijevog obeliska, statuom Elijafracile u Pa-
rizu i kamejom Honorija i Marije u zbirci Rot5ild. Tre-Ci-qtil, sa vrlo
plitkim reljefom, moZe se porediti sa diptihom Stilihona i Serene i sa
statuama Einovnika iz Afrodisiiasa.
Onda, kako izgleda od vremena-Gale Placidije, ravenska plastika na sar-
kofazima odjednom doZivljava bitnu promenu. Likovi se vi5e ne pojav-
ljuju, iskljudivo vlada nadelo simbolike predmeta i alegorija sa Zivoti
njama. Sarkofazi u San Lorenco Formozo, od kojih jedan nosi ime Kon-
stancija III, a drugi Valentinijana III, nalaze se na podetku razvitka. Oko
sredine veka su nastali sarkofazi sa jaganjcima iz San Savino Fuzinjano
i iz Muzeo Nacionale. Veliki broj Frankovid datuje u drugu polovinu V
veka. Vrhunac ovog stila razvija se u doba Teodoriha, kada, izmedu osta-
lih, potidu i mnogobrojni odlomci iz San Frandeska. Ova nova radionica
sarkofaga, koja nema svoju sopstvenu tradiciju, sve vi5e stupa u vezu sa
 d'
dovodi do osiro-
g r a d e v i n s k o m p l a s t i k o m . N e m a s r r m n . j ed a j e a l c g o r i j a s a j a g l r r r . j c i r n ar r a - onda u Raveni i u gornjoi Italiji u kasnijim vekovima
stala u Carigradu, a to se na.iprc moZe Lrtvrditi na portalu teoclosi.jarrskc
c r k v e S v c t e S c ' f ii e . $:h*:**iai;**:,:iffi jtT^q
.1?J
:**:*tii'*?';"*r:'Jff
Z a p a n j u j r r c c . j cb o g a t s t v t rv a r i . i a n t il a r r ' u s l t i l rs a l k o f a r : as a s i r r r l r o l i c r r o r u
i k o n o g r a f i j o n - r :j a g n j e b o Z i j e n a r a . i s k o m b l e g u i s p r u d J i r s t a , j ; r g n . j eb o -
(kov'rl1 2a r'likvije) D'uga pol'rvina IV veka
Z i j c i z r l r e c l ua l c g o r i j s k i h j a g a u . i a c a: r l r o s t o l a P c t r z r i P a v l a , j a g n j c b < - r Z i j c Kovac?-1c od \lono..c liosll, l^rioz!aln:l
lil)!an()t'kr
strane B0' 131' 142' lB2-
24 cm B'esa Gradslii muzoi' Up
isprcd krsta sa golubon koji nosi lovorov venac, iagn.ie boli.je iznad Visina 22 cm, sirina 32? cnl. dubjna

k r s t a u s u n c u u s r e d d v a n a e s t a p o s t o l s k i l . r . j a g a n . i a cjaa,g n j c b o Z i j c u S t i t r - r
k o j i i m a o b l i l i S k o l j k c , . l a g n j c b c , i i i c k a o s p o r n c n i l i n a p o s t o l . j u ;c l v a a p o -
s t o l s k a j a g n j c t a ( P c t a r i P : L v l c ) ,l c v o i c l c s r r o c - r c. jl a g n j c t a b o Z i j c g , i s p l c d
crLtx invicta, pozdra!ljajui-i ili liubeii Hristov nlonogram. Olaltve alego-
r i j e s a j a g a n j c i m a s e , p o i e v o d V v c k a , s v e v i 5 e p r c n o s L -n a k a p i t e l e ,
imposte, oltarc u obliku bloka i oltarc u obliku stola. Uticaj sc rnoZc
p l a t i t i k r o z c e l u I t a l i j u i P r o v a n s u d o l v l a l s e j a .A l c g o l i j c j a g a r r j a c ai e o -
lubova sa provansalskih iasnih trpeza vodc poreklo od ovc ravcnskc sim-
bolike predmeta. Ona sama jc oievidr-ro nastala prvo na zadnjoj strani
figuralnih sarhofaga, a onda je ikonografski osvo.iila ccli sarkofag. Na.i-
omiljenija alegorijska skupina sa dve prcdsta\re su paLlni, koji (najdeSc'e
izmedu dr,'eju palmi) okruZuju lovorov Hristov venac ili niegov mo)ro-
gram, krst ili kantaros kao simbol Zive vode, a pri tome, kao ptice be-
smrtnosti, imaju svole mesto Ll evharistidlion-r tokotu lozc i na ietvolo-
rednom bregu iaja, iirredu palnri ili dn'eia Zivola.
N a s u p r o t a l e g o r i j c s a j a g a n j c i n r a i p a u r r o ri n r a . t r R a r c r r i a l r ' g o r ij a p a r ' a
golubova neito zaostaje za njinra. Dva goluba lctc kn Hristovont ilono-
gramu ili scdc na crur invicta, oni pi.jrr voclu Zir,ota iz kantarosa ili jedu
g r o Z d e s a H r i s t o v e l o z e , o n i o p k o l . j a r , a j r -rrr l t l a i c n i k r s t k a o i j a g a n j c i .
a mo-qu ponekad da ih zamene i d:r vaZc kao aleoorije Pctra i Par.la. U
o v o m - s l u d a j u i e k a s n i j e , k a o a p o s t o l s k aj a g n . j a d ,i J a g r ii c b o 2 i j c d a d o b i j c
postolje kao spomcnik. Kao Sto alegori.je jaganjaca imaju kao svo.iepr.ct-
hodnike mozaike u apsidi i sarkofage sa gradskim kapijama, tako se i
a p o s t o l s k i g o l u b o v i p o i a v l i u j u u m o z a i k u l < r s t i o n i c eu A l b e n g i , a s r r . d n j o -
vekovr-rimozaiaar apside San Klementc u Rimu ol<rr-rZuicHristov krst, po
starohriSianskom obidaju, sa dvanaest apostolskil-r golubova. Simbolika
jaganjaca i paunova na ravenskinr sarkolazima stvorila ic unretnitki na-
iin izraZavanja, koji idc nrnogo cialjc od or:og Sto jc formulisao hrjsti-
janizovani oFiziologn, utiiuii tra.jno na sreclr.r.jovekovne alegori.jc.
Najzad treba spomcnuti najbitni.ju promcnu u plastici salkofaga, ko.ja
sc odigrala u Raveni. Vci na sarkolagu Bar-bati.jana u sabornoj crkvi,
D rir -ikoljkaste ui5e su ispr-rnjenciskljudivo prcdrnctnim sirnbolima. CrtL-r irt-
victa (sa Hristovim koli-rtor.n) sto.ji izmeclu dvcju visokih svetiljlii, dijc
sveie gore. I na sarkofagu sa tri nepovez.rna tabcn-rakla pojavljuje sc
apstraktni krst lr obema Skoljliastim nilama. Klst i Hlistov rrtolrograllr
s e o d s a d a u p o t r e b l j a v a . f ui z d v o j e n o , k a o p o j e d i n a i n i s i m b o l i , i s t a v l i a i u
se pojedinadno izmeclu pilastara, u zabate poklopaca u obliku kovdega i
zabatne prozore poklopaca koji imaju oblik krova. Na sarkofazima sa tri
nepovezana tabernakla moqu da se pojavljuju iskljudivo krstovi. Poje-
dine palme dobijaju kar:rkter sirnbola na taj nadin Sto se stavljaju pod
Skolikast luk. Najzad, pod hrcin-ramogu biti okadene krune i lusteri. To

180
 ,'b

vensku rradiciju, _u kojoj jcclan ,jedini kantar-os i.r.roZcci:r zastupa idr:ju

Z i v e v o d e , n a s t a v l j a s c t r a d i c i j a a k v i t i r n s k i h s a r k o f a g z ri t a k o - p r e s t a j e
istorija rar.rohriSianske plastike sarkofaga.

U V v c k u s e r a s c v e t a v a . i e c l n as a s v i m n o v a g r a l l a h r i i i a n s k c u t n c t r - r o s t i ;
sudeii po dana5njem poznavlnju rnaterijali, ona ni.ie postojala u kon-
s t a n t i n s k o j e-pToos i , a l i s a d a p o s t a j e v o d c i a i b i t n o r - L t i Cnc e i s t o r i j u t r r n c t -
nidkog stila. j e h r i 5 i a r x k a r - r m c t n o s tu s l o n o v o j k o s t i . O r ; a n a n r s c
l- 'r. t,,' p r - c c l s t a v i l as a i c t i r i v c l i k c s t i l s k c s k u p i n c . P l v l i s c o k t r p l . j ao l < o l r o v i : c Z i c l a
od slonove kosti iz Brcic (370---,100),Drrrga jc obelc'le:na kovicgon-r iz-
Pule i majstorskom londonskom ploiicon.r Straclanja (420--450).-Trcitr
s t i l s k u s k r - r p i n zu a s t r - r p a jorbr a n e j l a n i j a p c t o d c l n a d i p r i h a i z r . i z r r i c ek a r e -
cllalc u Milanu i iz IVI-rrana,sacl;rn tr,tirzcoNaciolrale'u Ra'eni (460-490).
Najzad, pre Justinijanor,og doba, izdiZe se joS .jcdna, dr:tvrta izvanrcdna
a r:s - s t i l s k as k u p i n a , k o j a j e o b e l c i e n a t a k o z v a n i m p c t o d e l n i n t d i p t i l . r o m c a r a
\- A n a s t a s i j a( 4 9 l - 5 l 8 ) i z I - u v r - a . l D i p r i she p c s r r i h t - r m i m u z a m a ,\ . c r . o \ ' r l n u
diptih Boctija, oprcclcljuju ovaj stilski siupan.j za cloba velii<og Teorlo-
l i h n , .a u n j e m r r s u _ s _ t l o l c r tocs n o \ c k l a s i i n o g j L r s t i r r i j a n s l t oset i l a . K r . r r g
oko kovdeZiia za relikviic iz Brc5e rnora se tadno vremenski odrediti. On
nora da je nastao prc niliornal.rijsko-simahijske rencsansc, mora znaii
cla je stariji od Fc.liksor,'ogdiptiha (428) kao i od dipriha Stilihona i Se-
1.183 rene, koji je nastao u gornjoj Italiji oko 400. god. Njegov vrcmenski
io_T"l obeleZavajtr Probijanor. diptih iz Berlina-(395), diptlh Asklepija
i Higijej.e-iz Liver"pula _i diptih-carskog svcStenika iz Luvra. Stilski je
\ t. 139 srodan delima koje slede sarkofaglr lunija Basusa, pre svega, reljefinia
Amvrosijevih Davidovih vrata u Milanu, sr.cbrnom liovieZiiir proiekte i
Venerinoj kaseroli iz eskvilinske ostave, kao i srebrnim tan.iirima sa Ki-
belom i Atisom iz l(astclo Sforcesko u Milanu. Cesto pominjana Rajde-
I l. 185 rova ploda iz Minhena i Minher.rskaslonovada sa Mironosicamh zastupaiu
ovaj stil u neSto pozniioj fazi; kao primer or.og stila jc Avramova piksida
i z B e r l i n a , s v e i i n r h e l e n i s t i i h i r n d e . j s t v o m .D e l a s u v i i e s l o . j n a i u v e l i k o j
meri protkana mitolo5kirn i pripoveclaikim motivima. Izgleda da je Or:-
fej bio omiljeni motiv ovc umetnosti. Orfejct'a piksida u Bobijr-r potscia
p o s t i l u n a s t a b l o s t u b a i z C a l i g r a d a ; p o a r k e d i j s l < o md u h r r i p , , ' m o r i r L r
k o j i i s p u n j a v a p o r . r 5 i n u ,o n a i m a n a i b i i Z e s r o d n i k e u v r t n o j p l a s t i c i O r -
f c j a , r a c l e n o j u t e h n i c i p r o l a r n a n . j a ,k o i a s e c l a n a sn e l e z i u V i ) a n t i i s k o n r
{ m u z e j u u A t i n i . J o ( . j e d n a l c p a p l a s t i k a O r f e j a r r r l a z i s r ' d a n a s r r n i r r z ei u
u Bejrutu.
N a p o i e t k u o v o g r a z v i t k a s t a r o h r i 5 i a n s k e u m c t n o s t i u s l o n o v o . jk o s t i n a -
l a z i s c k o v i e Z i c z e l e l i k v i i e i z B l c S c . P o s v u j o j r r r r r o u o s t r . u k o sr n i io l c . , '
porediti sa Vcrclenskim kovieZiicm koji, nastao iajranije r-r V veku,
o p - < i r n op r i d a i s t o r i j u I s u s o v e m l a c l o s t i . O v o o b i l j c s c c n : r r e t k o j e u V I
v e k u , i z u z i m a j u i i [ . { a k s i m i . j a n o v ul t a t c d r u k r o t n o n u m e n t a l n o r C p r . z e n -
tivno delo. Kovdeg od slor-role kosti iz Breie prik:rzujc-, na r.isokc,nrsred-
n.1empojasu, scene sa Hristom i Petrom, ita ieonim krilinta Hrista lto.ii

Konzularni diptilt prol{onzlrla Rufn p.{)bijanl. Slon{)\'r kost. OI<o JtJo.;o(1. Bcrlin. Drza\na

182
 Rl

pouiava izmeclu krvoliptcic Zene i prcdstave loieg na.jan.rnikameclu pa-

stirima; na zadnjoj stlani predstavl.jcnc s11- 65i111Prcobraicnja - op-
Sirne scene o Ananiju i Safiri, a na bodnim stranama Isccljenje slcpog
i Lazara, kao i Vaskresenjc Jairove icrdice. Ovaj novozavetni glavni pojas
p r a t e , g o r e j d o l e , u s k a p o l j a s a l i k o v i m a , a n j i h s l e . d cs t a r o z a v e t n i d o -
gadaji, kao uvod novozavetnim (Suzana, Danilo i Jona; Mojsije, Suzana
i Danilo; Mojsije, Jakov i Rahilia, David i Golijat; straZarenic(ragarca
nad dovekom koga je ubio lar'; bog Jcrovoalnov Lr Vctilju, zlatno telc).
Na poklopcu sc - oko srecln.jcrlmcclal.jonasa I{ristorn - gn-rpiir-rrnccla-
l j o n i s a a p o s t o l i m a , a P c t a r i P a r ' l c s u i l < o r " r o g r a l s k i . j a s noob c l c l c n i ; t o j c
jedna vrsta upotrebc medaljona, ko.ia sc sacllr trdonret'u.jc u zanatskoj
umetnosti i ulazi u upotrebu kocl raclova tr zlatu, srebru i slonovadi. Na
p o k l o p c u s e u g o r n j e m p o i a s L rp l i k a z i r j r ' - ispod uskc trakc sa icst go-
lubova - stradanje u Getsir-nanskob j a S t i : H r i s t o v a r r s a n r l . j c n ar - n o l i t v a
m c c l u m a s l i n a m a , n j e g o v o p i t a r r . j en a o r u Z a n i r l Z h i r i n r a k o j i n o s e b L r k t i -
n j e , i p i t a n j c s l u i k i n j c z b u n j e n o r n P c t r l r n a s p r a r r rp e t l a n a s t u b u ; u c l o -
njen.rpojasu Hristos prcd .)c-vrc.jskim pt'vosvc!tcnicirra i njcgova osr,rcla
o d P i l a t a . P r o g r a r ni i p s n n o t c k ct r B l c i i , o b l i k o r a n i t ' i z t r i k l r r s a n r o t i v a ,
k o j i s u t o p o g r a f s k i s m i 5 l j c n o p o r c c l a n i .T o n t e o d q o v a r a i t o s u h r i s t o l o i -
ku- glar.ne scenc sa Petrom uokvirenc precinletnim sirlbolima kao pila-
s t r i m a . R c i 2 i i ' o t a , k o . i l i z a z i v a i z l e c . ' n j ek l e i e c c 2 e n c , i s t u n t a c c n a j e v c -
l i k o m r i b o m , k o j a i e s i m b o l s o t a r - a ;p r i k a z s a z l i r . nn a j a m n i k o m d o b i j a
svoje tLrmaier.rjepetlom na stupcu. Smisao preclmetne simbolikc na ovoj
slonovaii postaje joi jasniji r.ranjeno.j z-adnjoi strani. Sccna sa Hristom
izmedu dva apostola dobiia dogmatski smisao aetvorospratnom kulom,
koja prema pastiru Jermi oznadava Hristovu crkvu. Tarno gde se ncvernr
Arranija iznosi mrtav, izdajica Juda visi na drvetu. Vaskresen.jc Jarrovc
ierdice nalazi se izmedu znaka krsta i iedr.rossveiniaka sa ulianom lam-
pom, koji oznaiava 2ivot. Sccnc Isccljcnia ilepog i Veskrcs.inja Lazare
stoje izmedu drveta Zivota i stuba oko kojcg se uvija drvo Zivota; iznad
drveta se nalaze tcrazi.je pravde. Skladnost motiva i njihovo skrivcno
znadenje, kao i objaSnjavaiuii odnos prcdmetnih simbola i biblijske pri-
de, govore za to, da je lipsanoteka iz BreSe nastala u gornjoj Italiji, u
Milanu, pod egejskim uticajem, u poslednjoj treiini IV veka, mo>.da za
vreme Amvrosijeve vladavine, kad ie Teodosiie privremeno boravio u
Milanu.
eetiri dela od slonove kosti. rnala po formatu, ali po svom estetskom i is-
t o r i j s k o m z n a i e n j u o d v a j k a c l e v i s o k o c c n i e n a , t a k o c l es c r n o p u s p o j i t i u
jasnu stiisku skupinu. To su detiri ploiice sa predstavom Hristovog stra-
danja iz Britanskog muzeja u Londonlr, koie pripacla.iu ko.",dcZiir-r za rc-
l i k t i j e ; t r i p l o i i c e , t r k o d c i z i s t o g r n r r z c i a ,l i . o i es c m o c u s p u i i t i u l i o v i r ' -
Zii sa Petrom i Pavlon.r; zatim, poznati relikvi.jar z:i krst, koji je naclcn
ispod oltara s\,etog Hermagore u Samagc'nt, a danas sc nalazi lr graclskorn
m u z e j u u P u l i ; n a j z a c l ,c l v c t r o c l c l n c p l o i i c c k o . j c p r i p a c l : r j u . j c d n ac l r r - r g o . j ,
sa scenama llristovil-rduda (iedna od niih.jc u L.uvru, a druga u Dria'r'-
n i m m u z - e j i m au B c r l i n u ) , i o c l l o r r a k i z -N c v c l u s a H r i s t o v i n - r r o c l c r r j e r n
i P o k l o n j e n j e m m u d r a c e k o j i p r i p e c l a i : t o . i r a c l i o n i c i . R a c l i o r . r i coav c z r . r a - lvlifonosl(e na ljrobu i \raznesenje I'lristovo (Rajdcrova ploda). Oko 400. god. Slono!a kost,
d a j n e h r i 5 i a n s k e s l o n o v a c c t l e b a , p o j c c l n o s l : r s n o r rrrn i s l . j c n j t r ,d a s c t r a Z i 18,? cln S),inr ll (j cm Minhen, Ba\-arski nacionalni mLlzeJ. Up. slrane 13;. l{1. 1?4

184
 u Milanu, tu gde su oko 428. god. rezani diptih od slonove kosti porodice
Feniksov. Red je o siednjem
Lamp-adija iz muzeja u Breii, kao i onaj-vremenu
razdobljri Teodosija II, tadnije redeno, o kada je u Raveni vla-
dala carica Gala Placidiia. Ako bi konzularni diptih iz riznice katedrale
u Halber5tatu bio drZavni spomenik KonstancijiIII, na njemu predstav-
liena tema Pokoravania moila bi se razumeti kao Konstanciievi pobeda
iad Vandalima u Raveni (417), a Zenski lik bi se mosao tirmaditi kao
Gala Placidija. U razdoblje oko diptiha Lampadijaca treba sigurno dato-
vati i slonovaduVenacija iz Liverpula, dok Asturijev diptih tiDarm5tatu
(M9) obele[ava kraj ovbg stila.
Religioznu dubinu, koju ialazimo u vreme Gale Placidije na spomenicima
Rav6ne, pokazuju i piodice sa Stradanjem iz Londoni; one iu, po razu-
mevanju Hristove patnje, srodne sa istovremenim reljefima na drvenim
i i:. 1?' 18 vratima u Santa Sabina u Rimu. Nasuprot elesantnom stilu radova u
t?' slonovoj kosti i srebru u doba Teodosijh I, figr-falni_-sl_ilje.-sadazdepa-
stiji, izraz tup, kompozicija te5ka i stisnuta. Ikonografija je jcdinstvena:
Hristos nosi svoj krst izmedu Pilata i Petra koji je pored vatre; na ovoj
najstarijoj predstavi raspeia Hristos sa pregadom visi na krstu pored
Jude, koji visi na drvetu. Pored razvaljenog svetog groba sede dva legio-
nara i dve Zene,tako da predstava vi5e iziaiava la"spoloienje na VeTiki
petak, no uskr5nje jutro; ploda takozvanognevernog Tome je najverovat-
nije demonstratio sanguinls i nagoveStajirtve za apostole.
Tri pravougaoneplode iz istog muzeja mogu se spojiti u kovdeZii sa Pe-
trom i Pavlom: Petrovo dudo sa izvorom. Petar vaskrsava Tavitu. Pavle
sa Teklom na gradskoj kapiji i Kamenovanje apostola Pavla. Odlomak
iz Nevera ie verovatno ostatak kovdeZiia sa scenamaiz Hristovoe Livota.
euveni diltih Adama i Pavla iz Bardela u Firenci pripada ve"rovatno
neSto starijem stilskom stupnju i jo5 pokazuje vitki stil figura, koji je
bio uobidajen u doba Stilihona i Serene.Na njemu narodito postaje ja-
sna svestranost umetnidkog stvarala5tvau slonovoj kosti; predstavljeno
je saslu5avanjeapostola pred prokonzulom na Malti, dudo sa zmijom i
izledenjebolesnih. Mora da je u teodosijansko vreme vei postojao op5i-
ran cililus o Pavlu, koji je bio nezavisin od ciklusa sa Petrorir, ali se
mogao sa njim spojiti. Iz iste radionice odakle potidu londonske plodice
sa Stradaniem i kovdeiiC sa' Petrom i Pavlom. potide i kovdee ir puli.
U V veku j'e odigledno postojalo mno5tvo kovdeZidaza relikvije] ukraSe-
nih scenama:piksida iz Luvra od srebra sa Poklonieniem mudraca i Va-
skresenjem Lizara, kovdeZii od mermera u Arhiefisliopskom muzeju u
Raveni,koji izmetlu ostalog prikazuje Hristovo vaznesenjena nebo. Kov-
teLit. iz Pulc se razlikuje od svih ovih relikvijara svojom reprezentativ-
nom ikonografijom, kojoj mora da je kao uzor posluZila kompozicija iz
apside,moZdaposredstvompredstave na sarkofagu. Na poklopcu je pred-
stavljen Hristos, na detvororednom bregu raja, sa Petrom i Pavlom; na
prednjoj strani hetoimasia sa jagnjetom boZijim i Petrom i Pavlom; na
zadnjoj strani jedna liturgijska scena koja podseia na confessio u crkvi
Sv, Petra, jedna druga, na supl'otnoj strani, sa zavesamaikonostasa.Upo-
treba alegorija sa jaganjcima, kao i krsta i venca, votivnih kruna i kivo-
rija, palmi i lovora, pokazuje da kovdeiii zavisi od visokog umetnidkog
186
pravca, koji se razvijao pod Galom Flacidijom u Raveni. llcdice-qa-tri
polia iz Pariza i Berlina postale su naiznadainiii
---_ 5-f - -svedoci
_ - r " - - . . + tovog
- doba, i to
_ r .-.
-_{-
od onos vremena otl(ada re Doznato da su rn KoDrrale Detodelne Korrce
knjige, "nastale u dvorskofltbti Kiiii vbtitog, a koje s6-danal nalaze u
Oksfordu. Tako je ponovo otkriven najstariji hri5danski, verovatno car.
ski, petodelni rasko5ni povez u slonovoj kosti. Na srednjem polju naj-
bolje je, prema uzorima karolin5ke kopije iz Oksforda, zamisliti Hrista
pobednika koji nosi krst na ramenu, a kojeg je Gala Placidija uvela u
ravensku umetnost iz Carigrada. Na gornjem poprednom pojasu treba
pretpostaviti Hristov monogram, koji nose dve Viktorije, ili njegov po-
bednidki venac; na donjem popred.nom pojasu treba pretpostaviti neku
starozavetnu scenu spasenja, kao Jonu, Suzanu ili Davida. Saduvana su
dva poduZna pojasa, koja prikazuju po tri scene kvadratnog oblika: Po-
kolj vittlejemske dece, Kr5tenje i Cudo u Kani, desno haemonhoissa, De-
moni na jezeru, raslabljeni od kostobolle. Kao Sto Cemovideti, ove peto-
delne korice za kniizu su se u V i VI veku brzo razvile i postale t:z,orza
carske biblije karciliiSkog i otonskog vremena. Lako je pojmljivo da u
ovim o{lomqima vidimo ostatke rasko5nog jevandelistara carice Gale Pla-
ridije. TreiaTbtilskaskupina slonovada.V,veka-okupljase okq jgdnog ras-
ko5nog poveza,oko petodelnogdiptiha izriz-nicekatedrale u Milanu. Zbog
krutof i linearnog siila naboia dituie se u wdmd u kome je nastao Val
silijev (480) i Boerijev (478!diptih. Ako se tome doda-Siyidijev-diptih iz
Nacionalne biblioteke u Parizu (488) - na kome se po prvi put uvodi
na konzularnim diptisima celog IV veka tako omiljeni tondo - postaje
jasno, u koja umdtnidka stre;ljenja treba udlaniii milanski petodeliei
diptih. Prednja i zadnja strana odgovaraju jedna drugoj. Velika srednja
polja su ispunjena predmetnim simbolima u ravenskoj tradiciji: jagnje
boZije u vencu voia i crux gemmatz.na rajskom bregu. Bodna poduZna
polja su trodelna kao i na rasko5nom povezu Gale Placidije, koje smo mi
rekonstruisali. Na njima su predstavljene scene iz Livota Marije, iz Hri-
stove mladosti, izledenja i vaskresenja, ali i reprezentativne scene, kao
Hristos na zemaljskoj lopti, koji pruZa venac dvojici apostola; zatim
predstava o udovidinoj lepti, gde Hristos takotle sedi na zemaljskoj lopti,
gozba sa hlebom i ribom na nadin na koji je predstavljena oko 490. god.
na mozaiku juinog zida u San Apolinare Nuovo. Time se milanski ras-
koSni omot uvr5duje u gornjoitalsku umetnost, a jedna slonovada sa tri
polja iz Luvra pokazuje da je u doba oko Zenona postojalo vi5e raskoS-
nih omota ove vrste.
Gornji i donji popredni pojasevi milanskog diptiha imaju u uglovima lo-
vorove vence: gore su popunjeni Sestokrilnim simbolima jevanclelista, a
dole poprsjima odgovarajudih jevandelista.U drugoj polovini V veka ovi
tondi prodiru na konzularne diptihe i srodne slonovade, a podev od ranog
VI veka dak i preovlacluju. Tako se objalnjava ova varijanta rasko5nog
poveza u Milanu.
Ne mnogo kasnije nastao je i rasko5ni povez, poreklom iz Murana, koji
se danas duva u Muzeo Nacionale u Raveni. VeC zbog svog izduienog i
razvodnjenog stila figura, on je srodniji zenonskoj umetnosti no umetno-
sti justinijanskog vremena. Slika glavnog polja prikazuje Hrista na pre-

stolu pod baldahinom u obliku Skoljke; scenau podnoZju, koja predstav-
lja Trbjicu mladiia u uZarenoj peii, data je kab pred6la. Uioietlenjem
se potvrcluje da Marijina ploda u Dlon ,Rajland Lajbreri u Mandestem
predstavlja-zadnju stianu'plode iz Murana. I ovaj rasko5ni povez nije
usamljen, jer se srodan primerak moZe spojiti sa nizom odlomaka u Pa-
rizu, Londonu, Lenjingradu i Moskvi. Kod muranske plode se napredak
- nasuprot starijim rasko5nim povezima - sastoji u dvodelnosti (ume-
sto trodelnosti) obeju poduZnih ploda, kao i u tome, da Hristos, kao i
inade na delima VI veka, dini duda krstom. Osim toga, motivu Viktorija,
sa gornjeg poprednog pojasa, pridodat je par arhanctelasa globusom i
dugim krstom, u demu se lako prepoznaje ravenska tradicija. Od sada
postoji standardni rasko5ni povez, koji na prednjoj strani ima predstavu
Hristovog, a na zadnjoj strani Marijinog prestola. Osnovaovog standard-
nog tipa je petodelni diptih iz Murana, dok je klasidni primer VI veka
onaj u manastiru Edmiadzin.
U Teodorihovo vreme nastao je slededi rasko5ni povez ove vrste, koji bi
mogao da predstavlja samog cara Justinijana. To je petodelni diptih iz
zbirke Barberini, danas u Luvru, koji pripada stilskom krugu izmedu
bedkog diptiha Rome i Konstantinopdllsh i^slonovadavizantijJkih carica
u Firenci i Bedu. Stilski preokret ka vedoj punoii u predstavi tela, kao
i u nagla5enoj snazi lika, moZe se i inade oko 500. god. svuda konstato-
vati;-nlsuprof vremenu Vasilijevog diptiha, treba sairo ukazati na diptih
Areobinda (506), Klementina (513) i Anastasija (517); jedna od najvrs-
nijih slonovadaove vrste koja, u tesnoj vezi sa Boetijevim diptihom, raz-
ja5njava olu promenu stila jeste konzularni diptih iz Mitropolije u Pragu.
Ako-ne uzmemo u obzir koga cara predstavljd mnogodiskutovani dipiih
Barberini, ipak je jasno da je u pitanju povez carske Biblije. SAm cai je
predstavljen na-kdnju, sa svetim kodljem u adventus-u, s-apersonifiki-
cijom terra-e i victoria-e, sa palmom iznad zernaljske lopte. U suprotno-
sti sa ranijim petodelnim povezima knjiga, uspravne plode imaju po jed-
no polje. One sadrZepredstave oficira telesne garde, koji prinose statue
Viktorija na postamentu,koje pruZaju vencecaru Sto se vraia. Ovaj sklop
je, u k-arolin5koj dvorskoj skbli, pieuzeo rezbar petodelnog rasko5nog
poveza,koji je bio odreden za evangelijar slobodnog carskog manastira
Lor5. Ono Sto su za cara oficiri telesne sarde, to su za Christus victor-a
arhancleliGavrilo i Mihailo.
Dok na donjem poduZnom pojasu varvari ukazuju po5tovanje hriSian-
skom caru, gornji poduZni pojas diptiha Barberini prikazuje u tondu,
no5enomod Viktorija, poprsje mladaladkog Christus victor-a, sa krstom,
izmeclusunca i meseca;ovde se u VI veku na carskoj slonovadiispunjuje
sve ono Sto je bilo idejni sadrZaj hristolo5ke umetnosti V veka. Na car-
skim diptisima mogu da se u tohdu Viktorija, pojave i simboli carstva
ili glavni gradovi carstva (Rim, Konstantinopolis). Vei carski sve5tenik
na plodama od slonovadeiz Luvra sedi izmedu so/-a i luna-e. Pod ovim
znakom car odriava svoi adventus na diptihu Barberini, a na diptihu
Hrista i Marije iz Berlina-,koji pripada vremenu Justinijana, oba presto-
la su obeleZeia su.rcemi mes6c6m.U ovo doba je jedan brijentalni umet-
nik rezao velike slonovade Ahenske propovedaonice iz katedrale, medu
188
8:l
njima i imperatora koii peladi i jaSe konja. JoS bliZa ovom diptihu lerb-lx
slbnovada takozvane aiiiidne iz muzeja Klini. Znadi da veliki iasko5ni
povez iz zbirke Barberini nije najstariji od petodelnih poveza ove vrste.
On ima bar jednog velikog prethodnika iz leonijanskog vremena. To su
tri dela carsliog diftiha, kJ3i treba da su poreklom iz iranastira Mihels-
berg kod Bambergia,a danis se nalazeu brZavnoj biblioteci u Minhenu.
Na"saduvanoj deJnoj poduZnoj plodi konzul u rasko5noj trabea, praden
od germanskbe cureuog telesn6f duvara, sa Hristovim Siitom i kopljem,
nosi codicesciru. Od lEvog polji je saduvanjedan obidno odeveni Bovek,
-poprije
iza koga Viktorija izdiZe bradatog Eovekau lovorovom vencu;
izmedu oba poljl moramo kao srednje polje zamisliti prestolnu scenu,
na isti nadin'ka6 i kod srebrnoe 5tita, n;primer Aspara Ardabura (434).
Na osnovu ove analogije moguino je da poprsje iznad dvorskog dinov-
nika - diia kompozidiia potseia na odeovaiaiuie naderobno slikarstvo
u grobnici Dva brata ,i palrniri - predlstavlji apoteo/u ili apostolskog
sveca-zaStitnika;u svakom sludaju, takvi se medaljoni nalaze i na kon-
zularnim diptisima iz Bolonje i diptisima Klementina (513) i Anastasija
(517). Minlienski odlomci mogu se spojiti u petodelni rasko5ni povez,
koji je pandan onome iz zbirke Barberini. Ovaj poslednji je vojnidki i
moZe se zamisliti kao povez ratne istorije: onome je koren u mirnom
dvorskom Zivotu i mogao je da bude povez pravnog kodeksa, ne5to kao
izdanie codex Theodosianus.
Mi smo pre5li dugi put kroz detiri generacijenajotmenije umetnosti ra-
dionica slonovade"V^veka.Pri tome'se poka"zaloia post6Siizvesna srod-
nost u plastidnosti izmetlu visokog stila pod Teodorihom i podetnogstila
pod Gracijanom. Onaj ko je naudio da paZljivije posmatra, neie viSe da
povezuje takozvani diptih sa pesnikom i muzom iz Monce sa pesnikom
Klaudijanom, niti da ga stavlja u vreme diptiha sa Stilihonom i Sere- - -
nom. dn, Sta viSe, prifada kriju razvoja, kida su rezani ahenski i Ari- rb'\
iadnin relief i kada se stil polako razvijao ka oblicima Justinijanovog
doba. Onda je shvatljivo Sto u filozofu, odevenom kao kinidar, vidimo
drZavnika, pesnika i filozofa, koga je Teodorih Veliki privukao na svoj
dvor u.Ravenu.i koji.je tamo 524.god. pogublj.en.Na'pragu istog vreme-ro ,,n
na stoji i veliki londonski arhandeo sa glasnidkim Stapom i globusom
sa krstom, prikazan pod lukom na visokim stepenicama;iznad njega je
krst u lovorovom vencu i jambidno-trimetrijski grdki natpis koji njegovo
nadzemaljsko biie obja5njava, zagonetnoi duboko, kao zahtev dovedan-
stvu i otprilike znadi: nUzmi ono Sto sada postoji i udi, Sta je poslednja
osnova i uzrok sada3njosti<.Tako se zavr5avadoba druge ranohri5dan-
ske klasike pod Teodorihom Velikim. Prkosan, sa starom rimskom valja-
no5du izgraden dvospratni mauzolej velikog gotskog kralja, sa svih deset
strana u donjem spratu, pokazuje neprekidne niSe, a u gornjem delu po
dve slepe niSe. U unutra5njosti donjeg sprata upisan je u krug snaZni
grdki krst; u gornjem, opet ispred apsidalne niSe danas stoji kraljevski
porfirni sarkofag u obliku kade. Ornamenat u obliku klje5ta na kupoli
ima ornamentiku istodnogotskezlatarske umetnosti, koja je u najbliZem
srodstvu sa danas nestalim duvenim zlatnim nakitom, koji je u5ao u isto-
riju umetnosti kao )pancirni ili kolski nakitu Teodoriha. Koliko god spo-
 k^.

menik svojom kupolom, iz jednog bloka istesanom,deluie strano pored IV. DOBA JUSTINIJANA
e.legancijecarigradskih i ravensl<ihdvorskih palata, on ie-obeleziebozan-
ske uzv.i5enostijednog vladara, pa je srodan carigradskom mauzoleju
apostolikog Konstantina i po tome sto dvanaest kamenova kubeta nose
+
imena apostola. Apostoli ovde gore duvaju stra-zuza kralja koji je posred
Hristovog krsta sahranjen u purpurnom sarkofagu.Tu ie iedinsivo vizan-
tijske crkv.e-injene kulture ogl.atenoapos.tolskofrprirodom vladara; i po Kada je car Justinijan 27. decembra 537. god. osvetio novu oVeliku cr-
tome su slidni Konstantin velilci i r-eodosije veiikl, Teodorih veilt<i i kvu( - koja je kao dvorska i patrijarlijska crkva vei od vremena Teo-
veliki Justinijan. dosija nosila ime BoZanskemudrosti - pu dast i slavu SveviSnjego,re-
kao ie: oSolomone,ja sam te nadma5ip<.Ne samo car, ved i svi savre-
menici bili su mi5ljenja, koje je delllo-i potomstvo, da je stvorena neka
vrsta svetskogduda neuporedive vrste i neStosasvim iedinstveno.Istori-
dar Agatijas iz Mirine ji prorekao da je Antemije --odlidan inZenjer i
mateliatidar, kome on pridaje veiu zailugu no niegovom saradniku Isi- 1l r45
doru iz Mileta - gradenjem Svete Sofije stekao neprolaznu slavu i da Ce cF,
njegovo ime ostati besmrtno vezano sa ovim dudesnimdelom. Prokopije, T^8,
Justinijanov istoriograf, posvetio je novom zdanju oduSevljenopis u svo- 1*)
ioj kniizi ,O Justinijanovim gradevinama", koja i danas ima estetsku
vridnost. On opisujej kako se-nova crkva iidiZe visoko na nebu iz ruSe-
, vina i pepela i okao da ma5e ostalim kuiama, slidna brodu usidrenom
:u pristiniStu, jer nadviSavaceo gradu. On hvali blagorodnost duiine i 5i-
'rine. velidinu i skladnost masa, nienu raskoSu koioi ie toliko ukusa da
ine moZe da se ogresi o meru. On otkriva tajnu dbvohenja svetla u ku-
ipolu: >Ona je puna svetla i sundevogtreperenja,-a,prostor.ne-.osvetljava
svetlost spolja vei ona zradi s.a,maqgbqrqo. Divi se polukruinoj
-konha,
"sundeva
apsidi i konstrukciji kao i optidkom iitiskri lebdenja i pored pou-
:' zdanog oslanjanja na dvrstu osnovu. Prokopije isto tako uodava novi zada-
1 tak i raspored stubova; oni nisu u pravoj liniji, vei su postavljeni u po-
i' lukrug prema unutra5njosti, kao horsko kolo, nanizani jedan uz drugog.
Ono Sto mi danas nazivamo nadelom otvorenog baldahina, opisao je ovde
jedan suvremeni, estetski obrazovan i osedajan istoridar. Prokopije, u
svojoj analizi graclevine, kreie od istoka i zapada ka sredini >hramao,
koju ogranidavaju detiri ve5to napravljena nkamena masivau (stupci) -
dva sa severa i dva sa juga - koji, opet, izmedu sebe imaju po detiri
stuba. On uporeduje ove stupce, sastavljeneod modnih kvadera, sa pla-
ninskim stenama, na kojima se, sadinjavajuii detvorougao,uzdiiu detiri
lebdeia svoda. Iznad njih je kruina kupola, koja izgleda kao da lebdi
na neizmernoivisini.
Ovoj kupoli, lroz koju rano ujutru sa osmehom ulazi dnevno svetlo, Pro-
kopije pridaje najveiu vaZnost,>jer se uzdiie iznad cele zemljeo. Kupola
ostavlja telo zdanja samo malo ispod sebe i tu su postavljena 24 otvora
za svetlo (prozori), koji ostavljaju utisak da kupola ne naleZe dvrsto.
Strukturu pandantiva Prokopije sa tehnidke i estetske strane izvanredno
opisuje jednom redenicom: "Time 5to je veza izmedu lebdeiih svodova
izvedena u detvorouglu, delo zatvaraju detiri trouglasta umetka izmettu
svodovau.Ovde je u Prokopijevom ekfrasisu opisano ono mesto vizantij-
skog sistema baldahina, u kojem prostor izmectu trupa gradevine i ku-
pole ikonolo5ki oznadavamesto izmetlu zemlje i neba kao mesto gde se

)0 I
 Crtez 18 t 19 - Srerc SottJs u Carlgradu. poprecrLt presek po du,oJ osovtnn o|tlouq po lstom
fasporedu,

Sveta sol{a u carlgradu.532--53?.8od'; obnova kupole 562' Up' stranu 191'

eleda da ona podiva na dvrstoj osnovi, ved kao Ca premo5iuje prosto

s-ulredgdovek i Bog. Svaki trougul - tako to opisuie prokopiie - ima
dole Silj-atiugao, Siri se navi5e I prelazi u okrugiinul te tako^sivara deo
koji nedostaje krugu. Prokgpije saZima, u nepievazidenom obliku, oiz-
vanredno lep izglcd snaZneloptaste kupoleo ovim redima: >Uop5tene iz-
iisedi na zlatnbm lancu sa neba.o Ono Sto je visoko-gore u vazdunu spo
ieno, i visi iedno o drugom, i oslanja se jedno na..drugo, poKazuJetaK(
'ilil;"i8;;it
i-"a p-it-.ia ii se pogtea fosmatrada nikad ne zaustavlji
veCbez ikakvof nipori, ma koliko desto skretao, obu
Fiotopi:" se trudi?a 6uiaini. tajnrr-karaktera lebdenja.
"u-ool"aino.tima,
il;.i;';;iil"-.
6"it"zi"" na primeiu- redanja tesaniki stubaca' Kamen- je po prirod
d;;;i,;ii vettd ugladan. Tam-ogde kamen dini uglove stubaca, kqT."" j'
u uslu otesan, a lnade ie kvadratan. za veziv.anie-se- niJe^upotreblJava(
tiu""o olovo, koje je - izliveno u fuge - spajalr
"iTi"e "i "if'"ti "ie

192
 v

Zlatnl medalron 8e portretotn cera Justlnijale (53?-565). celvanoplasdfnl odsak po ortglnalu rrto! ncoauona
kojl Je u meduvremenu tzgubtjen. PECntk 8,5 cm. London, Brltensld muzer.

kame4je. Zlato-svodova bilo je nadjadano sjajem kamena. Oba bodna

hodnika nisu odvojena od crkvenog 6roda, ne-gosu ove prostorije za mo
Iitvu - namenjene muSkarcima i Zenama - po lepoti ravne svetiliStu;
ova slidnost svih delova i prostorija predstavlja sledeii ukras. Bezbroj
dvorana i hodnika sa stubovima, lLpdta stubova i vrste kamena podse-
Caju na livadu sa puno cvetova, na kojoj se das divimo cryenom-a das
zelenom, na kgjoj cveta ovde purpurno a onde sija belo, ostvareno na
nadin na koii komplementarne boie stvara umetnica Driroda.
Inade tako tiezveni-istoridar, Prokopije, u ovoj crkvi vidi pravi dom mo-
 Q \
),/

leZeuvukao tako da vi5e ne naleZena stubove.-24. decem_bra.!{1.god. car

umetaka - nebeska lopta. Cetiri, srednj a .stupca-iv$to--lpovezr\iu-ova
su po
1P_ltlilgt\obdaren drugi ,put.osverili gradevinu
pesnlcki
i za vreme ileda-nosti ;e kvadrat, uz pomoi potpbrnih zi-dor&-EajuZnim-i-sevemim-zidomspolj
dvorski dinovnik pavle Silentij-arije, recitovao s.roj.,
himnu -Sofijinoj crkvi; u ".i F..L.pila, nieg kvadrata. Izmeclu obeju oprostorija sa stupcima<, severno i jutnr
-ce.ttralnog
-o-voj himni on, .a razliku
opeva Sareni ukras i poreklo -i '."it vi5e oi kvadrata, nalaze'se, izmedu dveju kvadratnih prostorijr
kam_ena,vrste merme.", r"rri"u i", sa krstastim ivodom, po iedna uska srednja prostorija sa poluoblidastin
il?!1 1sveta
:1^e!{a, nego,.?ihitekturu.
CrkvaSv.-sofiieje inlsio l"mpij-"i,il r svodom. Njih ograniEdvajupo detiri stuba povezanalukovima; ti hodnic
celog i- Pavle Silentiarije
grade.hora, kao i o'ltar i oltarski .narodito opisuje ikonostus, umuori -ht.i p.:e- vode u poprednir osovinu prbstora pod kupblom; pod njihovim severnin
kivorij. bo to*" |e celoi<uoni -o--i i iuinim lukom uvuien ie po iedan dopunski zid. Svaka strana ima t
rfele.da sasvim,.nematerijalan,6listaiuci .d .;;b;;;--"iuf^;
119 .du.
sami driniem sDratu pet lukova ilznail detiri stuba, u sredniem spratu sedan
stubovi su svetleli ukraseni srebrnom oplatom, iz oltari ie zlatom
sijala slika spasitelja, >koji je nestvoren ;;".';;-*b"lit luk6va iziad Seit stubova, dok su u ogromnoj lineti dva r-eda prozora
r*itir-on cou"- sv6ki sa po devet odnosno pet prozora. Na srednjem sptalu-se nalaz,
krii.atih,andela..Otuda,postajejasno
I^1,j^" ]31"carsklm .za5toje Sveta Sof-ija,za_ glavne tribine crkve, koj e sv63om trodelno5dg-dgovaraEpdajam-au pri
Jeono .sa _dvorom i hipodromom, postala sredilte grada i iredi- zemliu. Ovi prividni zidovi ne ogranidavaiuprostor, ved ga otvaraju; istt
Ste politidkog Zivota.u
(\ a\r. tr:- .glavnom gradu Romeja, koj i j; ;;;.?;;i(onstan. tako"oni ne'nose kupolu, vei su"bez teZiie i izgledaju n;materijalno ka(
r-rn velKl K,aoprvy, hrrscansku metropolu sveta; on nije poznavao nika-
Kvu pagansku proslost, a njegov duhovni zivot u vt v"ekriodredivali sr.r i sama kupola. Po iitom zakonu horizontalne trojn-e podele, od istodnil
sam car, oniesova mnogovoljena, od boga data supruga(, pravnici kao stubaca se izvijaju dve otvorene eksedrei glavna apsidlargde se slavi slui
Sto rr Treboniian i.Kasi6dor, istorieari k?o egatiias i prokopiie, filozofi ba Hrista<, a Cpajaju se sa vidljivim zidovima u optidko centralno jedin
Kao Jovan, pesnici ka_oNonos i pavle Silentijarije, vojskovode kao veli- stvo. Tri takve eksedre se izvijaju i ka zapadu, polazedi od stubaca; on,
zar-i Narzes, lekari kao Aleksandar iz Trali i "uinet"nici t.o e"i"mij" su nadvi5ene i spojene svodovima u vidu detvrtine lopte. U sredini istoi
I lslcor. ne strane, tamo gie se zaokrugljuje oltarski prostoi, eksedra-je plitkt
Svakog crkvenog zatvorena, da bi se - drLe6 se i dalje zakona trozvudnosti - obrazoval,
su pevari tropare s-aamvona po Dpro-
gramu svedanosti_p_raznika,pevaci
Velike crkve"_kao ispovestBolomajki: ,Tvoj giad, f,oji u carske dveri. Dve detvrtkupole temenom dodiruju kupolu centralne pro
vlada.u Tebi i koji si Ti iz stra5ne nei,olje izbav-ila, storije, a sa obeju strana se izdrtu sferni trouglovi i gube se u veliko
p'eva fibi] f,iio'e"r"-
-C;h'g;;;,-g;i"ciJfiau, okruglini glavne kupole. VeC je Prokopije tadno prepoznao osnovne zako
dt._:, svoje blagodarnosti<<.U troiaru se
_hiT,l"
nazlva ocnom ;abud-icomsveta i svakog 14.,novembra, ni dan Juitini- ne ove vizantijske arhitekture. Sva kretanja i naponi u svodovima izjed
jan-gye^_s1_rrti,^r"*d4eje iz-crkve Sv. S;fijs himna caru naduju se i neltaju unutar samih svodoval nosioci - nisu zidovi i stubbvj
i niegovoi: su- vec se same prosiorije mettrisobno nose.
pruzi' Crkva Sv. Sofije ostala je u vizantijskoj umetnosti ono"sio
ie bita Sasvim je opredno rimskom nadinu gradnje da se sklopovi dine nevii
od,podetka:.centar,iaput muidi,usred triisci'nite tii".i.""-rr.*,
prlJema i odluka o ratu i miru. Cesto je sijala, kao""i.ii, ljivim. Podev od poda, svi zidovi su, skoro bez razlike, jedinstveno prt
Sto to kaZe pavle Si- ruSeni. Ne postoie delovi koii nose i koii su no5eni. ved horizontaln,
lentij3rije,.r,rnoinom svedanomosvetljenju:"'foCi .iiai., i r-"-i" r"'i".no
tekuii pojaSevi: irveni oiffoifiia, Zuti odi[iildiJs-Fg mennera, zeler
.ir.>-+-- :,-^ - kao dan, sijaju i plamte kao u svetlu.,iz".fko".td"iirit?iiJ;;1il"-
od tesalskih stena; za plode se upotrebljavaju mennerne intarzije i mer
-r_r,, .i-r. _..-r,-' :Ka.crkva Sv. Sofije u Carigla{u.bile su poduZnegradevine,a sadjpo merni mozaici, U ovaj sistem mennera i mozaika, koji slikarsko-optidl
prvl- put nastaje,
gradqvina..Tako je.u .kao caput mundi, carska-s_vedana-crkva kao centralna
novom Rimu -Rimu;-sledeii
f-ostavljen snaZansuprotni pol kon-
stantinskoj p-ragracleviniu starom takvi to[orie mislil
moze se moZda razumeti smeli pla-nJ4lijaII, koji je hteo da u obnovriel
nom starom Rimu zameni longitudinalnu gradevinri stare crkve Sv. peiral
snaZnomcentralnom gradevin-omiste vrsi"ekao Sto ie Sveta Stfii.. o-o.d
kao caput .r1tun!i. Fi5ir vo.l Erlah je ,i.tiiiirk.i"-.j-tiiJilti.i""l
ovu justinijansku stvaraladku grad6vinu " ""ojoj
shi,aiio crtadki i"sa tl"Ua"i;u.
- Danas se vi5e crkva Sv. Sofije u Carigradu ne moZe riuuiti ;;J .Ar"
S--\:'eis' rimske drZavne t''
i ir; m;t; ;;;;j;j videti proZimanje " longi-
"-"t"o.ii
tudinalnog i centralnog prostora. ona ideju i!"lr"inoiti'ih""ifJiriti"'r:Fi, -
a kao celokupna prost6rija podiva n" iioa"i"i[=;;;i";i;"u:il1.-
drat se slav-lj-as{dnji kv;dr;t, na njegovim "ue""i";;dir" ;il;"i-" ij"iii. t"-
pola.9a- pandantifiml. to ie ornoun-i irojni slial .it r"-p."^"iio.lTt^ir-
i u katedrali rr Rosri. Sistem
nad kubusa zemlje postavija se - u -Ldup.osioi" ii.""a"-L"fuo"ift metlu pilastara, sasvim je raz
I

196

9gc{rAu ({S+1, a klasidan je u oktogonu u Hijerapo.ltru_,Ali ni jedna
od oiDlrvelikih gratlevina V veka nije ni izbliza predujmila sloleni sistem
baldahina Svete Sofije, patak qi cr[va svetoqQfu=4a.saSil3atomkupolom
izEzJ;e. Napon prostora izmeclu otvorenih izviienih eksedri i kvadrata
ffiffie pot3eda na slidan napon izmettu unulra5njeg tetrakonhosa i
kruZnog-omotada, koji odreduje unutra5nji prostor/cikve Sv. Dorda u
Edrqiadzinu.
. Polazna tatka za istorijsko-razvojno obja5njenje gractevinskog tipa cr-
' kve Svete Sofije moZe ila bude simo tebdoiijahska gradevina sa ugao-
nim niSama, kirja je u najjednostawrijem obliku zas"tupljenau mnoge -Po
brojnim krstionicama u AEu Mini, u Riveni, Mastihari iu Carieradu.
dan-asraspoloZivom materijalu izgleda da je u'crkvi Sv. Dqrd? u_-Ezri,
koju je sagradio Pre,zvi1".Jilvan 515.god., tikav tip prostoia prvi put pre-
tvoren u svedanucrkw na taj nadin Sto joj je dodat oktogonalni pravllni
^godine,
hodnik. Ova graclevina je jo3 prejustinijanlka. Njoj sle*di,520.
u samom Carigradu - gde je Justinijan vladao od-527 - gradevina sa
- ugaonim ni5ama, posveiena svetim ratnicima Sergtju i Vakhu; njima
je, kao Sto smo-videli, ne mnogo kasnijelSl3)'s6Erade-ria cikva
i u Serigopolisu na Eufratu, iste vrste kao i tetrakonhos u Milanu i u
Selevkiji.
Ono Sto u osnovi dini razliku izmedu crkve svetog Sergija i Vakha u Ca-
rigradu i crkve Sv. Dorda u Ezri upravo je ono Sto nju i za neupudeno
oko na prvi pogled povezuje sa crkvom Sv. Sofije; stbga ie u turskom
narodu i dobila ime
"Mala Sv-etaSofiian. Kvadrat, upisan u kvadrat usao-
nih- niSa, ustupio je rfi-eTi6..oR'
igomrl koji se sastoji od moinih ugao=nih
stubaca. Smaniivaniem ugaonih ni5a.i zamenom podupirada. sto se ovde
p51i put primehjujri, pribliZen je obliku kvadrata- koj i-d6uhvltiunutras-
nji oktogon. Od stubaca se izvijaju osam lukova, od koiih ie onai koii
yodi u apsidu, malo uzdignut. Iznad lukova podinje nabrafu svod, a u
lukove su umetnute dve w:ste zidova kao ispunjavanie - oba dvospratna
i u obliku niSa. Zidovi se na oba sprata oivaiaju riz pomoC dvatfuba,
tako da u donjem spratu nastaje riodni arhitrav sa pb tri prolaza, a u
gornjem- po tri luka u svakoj riiSi; na taj nadin je rinutra5nji oktogon
crkve u horizontali podeljen u tri dela. To je novi ied, koji sasvim menla
prostor- Izmedu stubaca, paralelnih sa sioljnim zidovi-ma urudene iu
plitke niSe; stubovi stoje, dakle, u pravoj liniji kao Sto je to, u vedoi
razmeri, i na juZnom i severnom zidu prostorije pod kupolom velike Sve-
te Sofije. Izmedu stubaca, koji odgovaraju uga6nim ni3ama, niSe okto-
gona se polukruZno izvijaju, a u donjem spratu nose izvijene grede, a na
galerijama apsidiole. Ove otvorene konhe u crkvi Sv. Sergiia i Vakha od-
govaraju otvorenim konhama u Svetoi Sofiii. One se palilelno izviiaiu
ka ugaonim ni5ama. Ovaj sistem vodi pro5irenju u obliku baldahiira i
pro]aznosti ce_ntralnogsrednjeg p_rostora,kao i potpunom poni5tavanju
hodnika. Moglo bi se gqq'e1iti-o-kvadratnom baldahinu sa^ugaonim ii-
Sama,koji je postavljen u kvadratnu gradevinu sa ugaonim niS-ama.Hod-
nik tako postaje nosad galerije koja ide okolo.
Koliko je gvaj justinijanski zakon prostora ved potpuno razvijen u Maloi
Svetoj Sofiji poznaje se i po tome Sto su svi delovi gractevine- kapiteli,
198
\/r
-l
arhitravi, venci i frizovi - ujedinjeni u ravnomerno tekude pojaseve; lod
wlo promenljivih oblika kaiitetal imposta i ispupdenja u pitanju su, bez
ianz!tka, rad6vi u tehnici pioboja, koja je pogodna da stvori utisak op'
tidke Sirine, lebdeCih odnosa prostora i zamagljivanja struktura u korist
apsolutnog prostora. Ova pro2raCnost od sada bdlikuje sve justinijanske
dblove grdtl-evina, kapit!le u cisternama i crkvama Carigrada, kao i u
crkvami u Raveni, Solunu, Jerusalimu i Varni na Crnom moru. fsfu pro'
zradnost su imali i zidni ukras u Svetoj Sofiji, pregrade hora u San Apo-
Iinare Nuovo i San Vitale u Raveni, kao i u velikoj bogomolji na steni u
Jerusalimu. Omajadi su upotrebljavali oblike kapitela, koji lide na one
iz Male i velike Svete Sofije u Cirigradu; ovaj justinijaniki visoki stil
doZivliava u crkvi Sv. Marka u Veneciji najznadajniju renesansu,koja je
starohri5ianskoi umetnosti bila dodeliena u sredniem veku.
Posle svega ovo-gamoZe se zakljuditi <ia crkva Sergija i Vakha, koja leZi
na Hormisdas-pilati kod crkve svetog Petra i Pavla, ni q koq sludaju
niie primitivni-preteda Svete Sofiie, vei majstorsko delo koje bi moglo
bi"ti delo samog Antemija iz Trala. Odmah pbsle njenog dor'!5avanja,-za
vreme Justiniiana i Teodore, zapodeto je gradenje velike crkve Premu'
drosti. Kad s6 episkop Eklesije vratio iz eafigl:ada - a sledede godine
je umro Teodorih --podeo jL, uz finansijskripomod bankara Julijana
Argentarija, da zida'oktogo4_ g-Rayeai posveCensvetom Vitalu. Njegovi
nailednici-Ursicin i Viktor su nastayili gradnj-u-Lzdar1je.je najzad pe
,Sq\\:!
svetio, 547) godine, arhiepiskop Maksimijan, koji je na mozaiku apside
predstavljen zajedno sa carem Justinijanom, narodito istidudi po5tovanje zs1
_->
vladavini cara i njegove supruge Teodore. Ne moZe biti sumnje da su
justinijanske gradevine i ideje Antemija i Isidora kumovale i ovoj raven-
skoj centralnoj gradevini. Ali nije red o grattevini-sa ugaonim-:rilama,
wd-o oktogonu-sa oktogonalnim hodnikon- Utoliko je ova grattevina u
tradiciii koia zapodinie krstionicom kod lateranske-bazilike. U teodosi.
jansko-m vri:menu se kod ovakvih oktogonalnih hodnika, kao Sto smo vi.
deli, uvodila neka vrsta zamene podupirada, tj. izmeclu osam masivnil
uglastih stubaca postavljaju se parovi stubova. Tako je to i u oktogont
u Hiierapolisu i u crkvi Teotokos na brdu Garacim. Ova tradiciia se na
-najveCo
stavlja dalje i u justinijansko vreme, da bi se u VIII veku, u
slole-nosti, preneli na takozvanu Kupolu na steni - omajadsku DZ-amijr
u Jerusalimu tF-t
Arhitekta crkve San Vitale ne sledi ovaj oblik oktogonalnog hodnika. O:14
pre sledi zakone tetrakonhalnih crkava sa galerijama i sa izvijenin
spoljnim zidovima, u kojima se izmeclu detiri pilastra izvijaju detiri il
pet lukova u obliku konhi, kao Sto je to sludaj u Milanu i u Selevkij
Arhitekta u San Vitale prergrima ovaj moliv_otvorenih niSa hodnika u ot
liku kakav je bio izgraden u crk{ Sereija i Vakhau-eangradu. On, mr
tlutim, upotrebljava samo motiv izvijenih ni5a i to kao neprekidni moti.
kao Sto to zahteva oktogonalna gradevina. Za oktogonalni hodnik u Sa
Vitale proizilazi odatle monumentalni baldahin sa osam otvorenih aps
diola kbje se nadovezuju i sa ophodnom galerijom. Ni5e su mnogo vis,
na oba sprata se iznad obaju stubova u svakoj ni3i izvijaju tri luka, tak
da nastaje veda ravnomernost ritma. Istovremeno se gubi stroga hor
 3)
zontala, omiljena u Carigradu, dok se naglaSavastrma vertikala u odno- Sofije u -Solunu, nastala najranije u VIII veku; u njoj su vel za-
su na Sirinu prostora. To je novi stilski stupanj vizantijskog sistema bal- snovani skoro svi preduslovi koji vode velikim gradevinama makedon-
dahina, koji se ne moZe zamisliti bez uticaja zapadnorimskih oktogonal- t-lcr>c: skog vremena.
nih gratlevina iz vremena Konstantina. .g--11..*r.- Justinijanska graditeljska umetnost, sa idejom.-ovog.centralnog,sistema
^ r\ \_n!r .*KUpOra, raqlKalno se umesala u porusenerlr suvrsemale graelevrnsl(e
kom-
Ako kao merilo monumentalne graditeljske umetnosti VI veka uzmemo :i'1:.:: plekse konstantinskih velikih cikava. Petobrodna crkva"Rodenja u Vitle-
kupolu sa pandantifima, kakva je razvijena u justinijanskim centralnim s$Iq\l\'-R jemu, koja se sastojala od konstantinske velike poduine bazilike i odvo-
sradevinama na Istoku i Zapadu, proistide iz toga iedna - variiantama jenog, istodnog dozidanog okto-
bogata, ali u jezgru jedinstvina -- tipologija juitinijanske crkvene arhi- urtl1;A ' gona, doZivela je jednu od naj- |
L..rr-^-^^-:::L --^-^-^ nr-+i d l*
tekture, koja je od velikog znataja za srednjovizantijski razvitak. Otmena "- - sudbonosnijih promena. Okto.
kapija senatskegrattevineu Carigradu, koja je sa rasko5nim propilonom . gon'se sada zamenjuje duboko
sagradenaoko 540. god., bila je trodelna i imala je srednju kupblu; ku- postavljenim horom; ovaj je za-
pole se pojavliuiu de5ie u lrodelnim transeptima Male Azije vei u ranom podinjao sa petobrodnim tran-
"niprimer
VI vektr, Iiao u-c]-kvi Panagije u Tomarzi. Takve viseie kupole septom, koji je bio ograniden
upotrebljavane su vei u V veku u centralnim malim crkvama sa kvadrat- dvema izbodenim apsidama, ta-
nom osnovomi upisanim krstom, za Sto je crkvallosios David u SoJugu ko da je nastao stupnjeviti tri-
najraniji oduvani primer. Ovaj mali.oblik vizantij,skih crkava, koji se.raz- Los-h_os. Niegqvq slgdipa je kva:
vijao u uzajamnom uticaju sa graditeljskim ideiama iranskog svetiliSta drat,lznad-lioga se diie liupola.
vatre, postao je standardiri tip-grdkoglrednjeg veka u perifeinim delo- Ovaj potkupo'lni kvadrat,-koji
vima Carigrada i na Peloponezu,a ostao je osnovni oblik i u srednjovi. nastaje proZimanjem dva broda
zantijsko vreme{ Iz njega se u carigradskoj Skoli razvila devetooda.ina
, cJtva-sa-pqt kupble; ri trietaastoi g.a?iteliskbi Skoli je samo srednji c"en-
L ' J i 4 t ,i ' I tralni kvadr?t-pod kupolom, dok su ugaoni prostori dobili krstaste svo-
.

t.
nia transeptai naosai ima svo-
ld prethodnikE u cr-kvi aposto-
Itr
predstavljalpryj_-naiin-sai.\pa-

J rt
I dove.CrkvaUspenjaBogorodiceuNikeji,sagradenaverovatnojo5ura- ia, proroka i mr:denika u Gera-
fl nom VIII veku, proSiruje krake krsta sa severa i juga, smanjujuii isto- si (465) kao i u Bosorodidinoi
vremeno ugaone prostore pod kupolom; tako sada inigu da se ni justini .'. -,'+ crkvi u"Tomarzii Niove erad-e-
' janski
"f nadin postave podupiradi sa tri prolaza.I . -. i,i;t3;Trs-iisT6lm kupolo-m na-
:, r .,.'r .* U Uatoi Aziii se, na irelaiu iz V u Vl^vek, ispred apside obidno stavlja " " dovezuie se katedrala u Sofiii,
koja je dovrSenatek u postju-

hl
^Iu-diina; "
prbldzi n?*jiiZno3 i severnoj strani, obidno u obliku arkada, izi- stiniianskom razdobliu.
:- , ,Mv - Iedah arhitekta iz Efesa je ok<-r r
..!
skivali su redove stubova. Takav shldai ie u bazilici sa kupolom u Meri I

jamliku (471-494), u kojoj se pogled-ka kupoli nagla5avi pomoiu dva +,r.* sredine VI veka doiao na izvan- I I
I

fl
odeljka sa izmenom podupirada. Vrlo srodnu grad&insku zamisao po- rednu zamisaoda kupolni kva- l .---]_
I
.1
kaztije glavna c-rkva u Alahan Kilisi. Mora dale Antemije, koji je 6io
poreklom iz-Mals Azije, poznavao ove ideie maloazijskih irkava-sa stup-
njevitim retlanjem prostorija i izmeniivaniem podupirada, kada ie podeo
ffi transeptom. To je bio arhitekta t
I
I

da zida u Carigiadu-.Kada je u pobuni Nika izgbrela532. god. staia Lrkva diji je zadatak bio da oko groba
- i=r_\- Sv. Irene, ona_je ponov,osagradenapo nadelu stupnjevitbg redanja pro- sv. Jovana sagradi jedinstvenu
slorijq, postavljenih zidova sa horizontalnim raSdlanjivanjem i si siste- r veliku graclevinu, drZeii se me-
Inom galerija._Onasvoj oblik zahvaljuje uglavnom proiirehju posle dru- ra i odnosA.velidinA petobrod-
gog p6Zara 564.-godin6,To je najveiidansivenija gradevina"ov^ogtipa, u .' nog dela hora justinijanske gra-
kojoj su upotrebljena sva dostignuia Antemijeve i Isidorove radionice. devine, Graclevinu ie dovr5io
- Dalji raspored prostorija razvija se iz kombinacija stupnjevitog rectanja 565.god. posle Teodorinesmrti
prostora sa tipom deveioodajn"ecentralne gradevine.t<bd"velik5e prodl-
-hodnika u dast carskog para.
lavanja odaja sa poluoblidaitim svodom riastala je neka vrsta
oko centralnogprostora pod kupolom. To se vei nasluiuie u Meriiam-
liku i Alahanul a skrivendse mo2e prepoznag u bazilici sa kupolom u Fi.
Crtez 20 - Eles, Nadgrobna crkua Su,
lipima (oko 540) i u Titovoj crkvi u Gortini.,Odatle se razvija irkva Svete ,louana. Vidl gore.

200

u-, ;nrL, ,l:#,.fii.,*
-$-ve-tigrob-jevandeliste Jovana stavio je arhitekta pod baldahin sa kupo-
fogr; na seyery kao i na j,lgu ga je- flankirao sa po jednim kupolnim
kvadratom, za koji su mu bila potrebna po dvasledoia stupca, tako da su
sva tri kvadrata kupole koristila jake stupce oko groba. I2medu stubaca
je, sa tri strane, postavio po tri stuba (sa detiri prolaza) i - poSto ie
_tg_i5liq sta.ry apsidu qrgpa - nadgrobnoj kupoli j-e na istoku d<idaoki1-
polni kvadrat istog oblika; ovaj istodni deo je tako prezidad da je na--
stao h!prekidni hoilnik_do istodnog spoljnjeg iida sa siupnjevitim }ioro-
*i dv=a$Bapna prostora kao pastoforije. Ovom ra5dlanjenbm transeptu sa
istodnim horom, na.zapaduje dodao 4va kvadrata sa-kupolamaistog ob-
. li_ka,i raldlanjenosti, iako da su razdvojeni masiv-nimp-arom stubaia, a
sa _2apada i sa istoka su ogranideniparom taniih stubaca.lPrikliudivanie
na transept usledilo je na taj nadin Sto se hodnik moiao neprekidnoni-
stavljati; to znati da su naos i transept imali istu Sirinu, i hodnik iza
zapadne fasade, sa.trodelni_r4gl4ynim portalom i dva bodna portala, za-
vrSavaose kao eksoT6iteks. Isprtd ovog postavljen je prostrani, poprei-
no izduieni atrijum, dija je istbdna galerija einiia uiki trem prema pro-
1 Stf?no[l eKsonarteKsu.
je
I TuJ.o usklatlivanjem kupolnpg kvadrata, a po zakonu saiimanja pod-
I jednako Sirokih i ra5dlanjenihbrodova,nastalanaistariia crkva sveta sa
Ipet kupola; ljenznadaj za celokupnuistoriju arhitekture Istoka iZapada
treba isto tako visoko oceniti kao i znadaiSveteSofiie u Carisradu.Ona
je g h-ri5danskomsvetu takocle vaZila kao svetsko dudo; njen" veliki na-
sle-dnikje crkva gu. !!gtl.u u Veneciji, a kad je u XII vekJ u A[vita4iji
podela reire3ansakupolnih gradevina, po ovoni je uzorr sagradenacidia
_Sen Fron u Perigeu. Istorijsko-umetnidki znad,ajcrkve Sv. Jovana iz Efe-
s^aje q tome Sto je najznadajnijajustinijanska crkva Carigrada,pored
SveteSofije, crkva sv. Apostola- koja je dosadamogla iedino da se re-
lonstrui5e po opisima Plokopija, KonstantinaRodiisloe i Nikole Mesa-
ritesa - sada posvedodenakao crkva sa krstoobrazno rasporealenimku-
polama; ona je sagradenapo shemi efesl<evelike gradevine kao dudesna
tvorevina ranovizantiskog carstva, na_lqlygom breZuljku Carigrada, na-
zvanomMesolofos,tamo gde se danas nalazl raskoSnamo5eia"Mehmeda
Osvajada.qOna je u osnovi imala slobodangrdki krst sa peikupola kao
i osobenostSto je iz svakogpotkupolnog kvadrata vodilo-pet prblaza ka
hodniku, a prolazi su bili naeinSeniod itubova sa istim iazmakom. Cr-
kva_Sv. Apostola je zameniia Konstantinoru veliku graclevinui dokazaia
je da.se i Jusliniian (kao i Teodorih u Raveni) prikaiivao kao drugi Kon-
stantin time Sto jE zauzEomesto trinaestog apostola. Kao Sto nad=grobni
spomeniFTeodoiiha u Raveni nosi imeni dvanaestapostola,tako su i
potkupolni kvadrati -crkve sv. fpostola, koji su okruiavali srednju ku-
polu sa likom Pantokratora, bili postavljeni u detiri kraka krsta i imali
su po dvanaeststubova.
Onaj ko ieli da shvati duh ove prve velike vizantijske klasike, mora da
sagledaumetnidko pregala5tvoJustinijana i njegovbg uzora Konstantina
Sirom celog sveta,a pre svegai u podizanju gradova.Justiniian ie uzdigao
svojg prestonicu - koja je bila najhri5ianskiji glavni grad pivog hii5-
cansl(og cara - moenom graclevinskom delatnosiu, u svetski grad; u
)2
\-
njemu je 519. god. pomoiu regula fidei,ponovo obnovljeno jedinstvo ce-
lokupnc crkve i g njemu su 546,'i 553l god. donete odluke o pravover-
nosti. Godine -534.je usledila kodifikacija rimskog prava na latinskom i
grdkom jeziku i tu su sc - posle zatvaranja univerziteta u Atini (529)
- nauke i umetnosti toliko osnaZileda su mosle da zradena celi tadaS-
nji svet. BaS zato Sto ovaj svetski grad nije ima-onikakvu pagansku proS-
lost, u njegovom kulturnom Zivotu izvr5ila se sintezaantike i hri5ianstva,
T,"toka i-Zapada.
Veliki gradovi su uticali na hri5ianske oblasti Rimskog carstva. Crkva
Sv. Jov:anapostala je obeleZje Male Azije, kao Sto je"to pre toga bio
moini oktogon u Aniiohiii, kirli ie kao caput mundiiiaetilm bio-obele-
Zje Antiohijskog patrijarhata. U Raveni, metropoli istodnogotskogcar-
stva, opet su oZiveleideje Gale Placidiie; ispod Christus rsictor-au apsidi
nove cirske saborne crlive, koja je posiala ia grad ono Sto je bila Sv. So-
fija za Carigrad, blistali su - kao nekad u apsidi crkve San Dovani Evan-
delista - u reprezentativnomsjaju car Justinijan u pratnji svoje vojske
r
i klira njegovog egzarhata Ravehd, i dvorska srlita isto toliko lepe koiiko
i energidne carice Teodore; ona je kao avgusta na svom ogrtadu nosila ""lk
u5ivenu predstavu Poklonjenja istodnih mudraca istinitom Hristovom ?s.-
carst!'u. Graditeljska umetnost Justinijana moZe se razumeti kao memo-
rijalna umetnost najmonumentalnije vrste. U celom Rimskom carstvu iz-
diZu se velike crkve, na svetim mestima prahri5ianstva i na mestima bo-
Zanskogplana spasenja,kao dokaz da je lrri5iansko pradoba prisutno u
sada5njiiti i snbZnou buducnosti. Poile smrti svoje mnogovolienesu-
pruge, car je iz tog razloga naloZio da se, visoko gbre na-brdu-Sinaju,
usred pustinje, sagradi ona raskoSna bazilika, diji nam mozaici olidavaju
velidinu justinijanskog vremena i njegove monumentalne umetnosti.
Odatleje razumljivo Stoje Justinijan sledio KonstantinaVelikog i u tome
Sto od Palestinei dalie stvara svetu zemlju, negujuCi sva mesta prahriS-
ianstva, obnavljajuii ih i pu5tajuci da govore m-onumentalnomilionogra-
fiiom. Takozvanakarta Palestineu crkvi u Madabi nedaleko od brc'ea
N-ebo- ustvari podni mozaik topografskog karaktera po ugledu na onii
iz Antiohije-Dafni- pokazuje sveta mesta u Palestini i svete gradove,
medu njima izridito J&ihon i-Vitlejem, ali pre svegahriSianski JJrusalim
justinijanskog vremena.
U starom Rimu je Amalasvinta, posle srrrti svoga oca Teodoriha, obeleZ-
je Rima, templum sacru,n urbis, iza rotonde poslednjeg zapadnorimskog
cara, poklonila rimskom episkopu Feliksu IV; on je izmedu 526. i 530.
god. orrr graflevinu pretvorio u crkvu, posvedenumaloazijskim lekarima
Kuzmanu i Damjanu. U apsidi visoko iznad Rajskog brega, kome se iz
svetih gradova Jerusalima i Vitlejema pribliZava-dvaiaestlaganjaca, stG
ji Pantokrator u jutarnjem rumenilu; kao vei u vreme Konstantina, on
je izmedu Petra i Pavla, koji sada dovode dvojicu grdkih svetitelja, osni
Carekl mozalcl u prez!'lterlju u San Vltalc u Ravenl. Na severolstoCnom zldu car Jusdnllm I
arhleplskop Maksimljan sa pntnjom na Jugozapadnom zidu carlca Tsdora sa pratnJom. Mo2alsl
th pdkazuju u evhartstlcnoJ radnll u oltaru, prllkom prlnosenja hleba l r'lne za Zrtw. Oko
525-547. god. Up. strane ?5,1{2, r99.
+
f
 vada Feliksa i, u iustinijansko vreme svuda omiljenog, vojnidkog sveca
Teodora, kome je kasnijl na podnoZju Palatina posveiina jedna dkrugla
gractevina.Podevod Feliksa IV, gradska rimska istorija umetnosti je deo
vizantijske svetske istorije umetnosti.
Istraiivanje justinijanskog monumentalnog slikarstva i njegove ikono-
grarlJe
grafije nalazi se,
nalazl
erafiie nalazi se. nasuprot
nasuDrot rstorrJr arhitekture, u beznadeZnom
istoriii arhrtel(ture,
istoriji arhitekture, beznadeZnom poloZaiu,
poloZaju,
beznacleznomPolozaJu,
jer u samom
jer samom Carigradu nedostaju svi spomenici. Po5to ovo stanje ostaje
nepopravljivo, usled tragidnih razaranja, nauka je prinuclena da mudni
put iitraZivanja sveta primeni sa gle-
istraZivanja tragova u celom tada5njem carstrtt iveta
di5ta: svi putevi vode u Carigrad. Ako se ranije najde5ie i5lo jednostrano
- polazeii od ravenskih spo*menika- danas'izgleia najcelishodnije, sle-
deii Andre Grabara, Georgija Sotirijua i Kurta Vajcmana, da kao polaz-
nu tadku uzmemo prednjeazijske spomenike; pri tome treba Malu Aziju,
Siriju, Palestinu i Egipat smatrati kao celinu, zavisnu od Carigrada, ali
i medusobno, dije razlikovanje proizilazi tek u okviru ovog jedinstva.
Pri tom traganiu, srebrne ampule iz Svete zemlje (zajedno sa njihovim
imitacijama u terakoti), koje se danas nalaze uglavnom u crkvenim riz-
nicama u Monci i Bobiju, osvedodenesu kao pomoina sredstva prvog
reda. Njihovo datovanje u VI vek obezbedenoje time Sto je papa Grgur
Veliki, koji je pre svog stupanja na duZnost (590) bio nuncije u Cari-
gradu, takvu"riznicu sre6rnih ampula darovao langobardskoj kr-aliici Teo-
dolindi, kao uspomenu na mesta Svete zemlje. Grdki natpisi sa ovih sre-
brnih bodica za ulje ne samo da dokazuju njihovo potpuno grdko pore- Crlez 2l - Prednia i zadniL strana srebrtue ampule; obe strane su iskucane i zaLetovane. Ispu-
klo, vei i njihov nastanak u Jerusalimu. Niihove kompozicije su monu- njene suetitn uljem, one $u hodotasnlctma
presto sa PoklonJenJem
slul.ile kao uspomcna lz Su. zemtje. Leuo: Bogorod.iain
maga I pastlra. Desno: Vaznesenje Hristouo. Vislna 19 cm, preanlk 15 cm.
mentalne, uprkos pripovedadke zanatskeumetnosti, tj. one u minijaturi Monca, T|znica katedrale. Up. stranu 208.
podraZavaju velike crkvene kompozicije, bilo iz crkve Sv. Groba ili iz
crkve Rodenja, Bogorodidine crkve ili iz crkve Vaskresenja.Najde5ie dvo-
pojasna, frontalna i osovinska, centralna kompozicija odgovara najvi-
Sem stilu, koji se moZe dokazati u svim monumentalnim apsidama justi manastiru u Sakari i u n_adgrobnimkapel,amau Antinoje, dozvoljavaju
nijanskeumeinosti,u Rimu kao i u Raveni,u Siriji kao i u iigiptu i Egeji. zakljudke - u ye.zlsa slikama iz peiinikih crkava sve do Gruzije, eg6j-
Jedinstvo je zasnovanou Carigradu, utoliko viSe Sto su Justinijan i Teo- skih poznih apsidalnih mozaika ni Kipru i tragova fresaka u apsida"ma
dora izsradili crkve u Palestini. a narodito u Jerusalimu, te ie arhitekton- q.,samom Carigradu - o moguinostima i ostvarenjima justinijanskog
ski i ilionografski nadinili svetom zemljom, tj. istovremeno i hododas- slrKarstva u aDsrclama.
nidkom zemljom hriiiana VI veka. za istraiivani-e monumentalne ikonografiie u rimskoi drZavnoi umetno-
Za ovaj - sam po sebi bogat - materijal postoje dve velike kontrolne sti VI veka pod voctstvom Carigrada, justlnijanski mozaici apsida na Si-
oblasti. Jedna oblart je Sirija. euveni k6delistizbiblioteke Laurencijane naju, u Poredu,Raveni i Rimu ne ostaju viSeizolovanapojedinadnadela.
u Firenci, koji je 58d.godine u mesopotamskommanastiru Zagbi napisao vei su znadajni svedoci jedinstva i rainovrsnosti ove umeinosti.
i islikao izvesni kaluder Rabula, sadrZi pored mnogobrojnih ividnih ilu- U celini mi se dini - sa t-etadke gledi5ta- da su na ampulama iz Monce
stracija i detiri velike slike; one su vei odavno prepoznate kao predstal'e tri velike slike od presudnog zna(aja; to su Hristovo raspeie (povezano
poreklom iz palestinskih apsida i obeleZavajunajveie svedanostiliturgij- sa svetim grobom), Vaznesenje Hristovo (kao obrazovarije pricrkve) i
ske godine, u slidnom smislu kao i Biblija iz Lavre iz grdkog srednjeg Fogorodiiin ptesto (sa Poklonjenjem maga, pastira, a u veji sa mario-
veka. To su monumentalneslike Velikog petka i Uskr5njegjutra (Raspe- loSkim i hristoloSkimscenama)..Moguinoiti povezivanjasu mnogobroj-
ie i Prazan grob), Hristovog vaznesenja,Silaska sv. Duha, zatim su tu ne: krst i Vaznesenjemogu da budu-kombinovanina prednioi i iaaniol
joi nzlssloapostolorunti Sabor apostoiau Jerusalimu.Znataj ovih veli- strani, ali i Bogorodidin presto sa Vaznesenjemili sa-praznim grobo:m,
kih slika s jedne strane proizilazi iz njihove povczanostisa palestinskim najzad i Marijin presto sa krstom. S druge strane, krst i prazan-erob -
srebrnim ampulama, a s druge strane sa mnogobrojnim egipatskim fre- spojeni najdeSicu dvopo.iasnoikompoziciii - mozu da se poiave i kao
skama u niSama i apsidiolama. odvojeneslike, tako da krst izridito predstavljaVeliki petak,'a sveti grob
2c( Takve freske u niSima Apolonovog manastira u Bavitu, u Jeremijinom UskrSnjejutro.

l6 20'

Sllkarstvo u apsidi crkve u Bavitu. vlslna 1(mcm. slrina 100 cm. Kalro,
""Ot"*t
Ne moZe biti sumnje da kombinaciji krsta i svetog groba na ampulama
<4- 2r jerusalimske srebrne radinosti sluZi kao osnova crkva Sv. Groba i velika
ccremoniia hodoiaSia; na tu crkvu se hododasniciZeleda prisete pomoiu
talcvih srebrnih bodica za ulie sa ,svetih mesta<(. Ipak, varijante su vrlo
broine. Sto sc tide samogkrsta, on ima tri oblika: apstraktni krst, krst sa
imdgo Christi clipeata iRaspeie sa colobium-om.
Jediostavni krst-- kao i svi drugi - nema nikada grdki oblik, vei uvek
latinski; to nije samo uspomena na krst na Golgoti, ved isto tako i na
krst podignut u crkvi Sv. Groba, dije je pronalaZenjepripisivano Jeleni.
On ie naimpulama predstavlienpod irkladom kao-poil klvorijem, ili na
raiskom bregu u zveidanom nebu, gde ga onda detiri arhandelapokazurju.
ruiieeSCeimi oblik Zivog zelenog drveta i oznaden je kao arbor vilae.
Niie verovatno da ova p-reclstavikrsta potide od kompozicije u apsidi.
Ona ima svo.iekorene pie u pravom krstu, koji se nalazio u krugu-crkve
Sv. Groba, i u ikonoklastidno vreme je, u ovom obliku, postavljen u
apsidu crkve Sv. Irene.
Krst ie na jerusalimskim ampulama mnogo de5depredstavljen-na Gol-
coti i2medu-dvarazboinika i dva kockara,-ana njegovomvrhu.je popr-
iie Pantokratora, naide5ie u medaljonu, dakle kao imago clipeata, ili sa
krstastim nimbom. Ova vrsta predstave raspedapostala je poznata i u
siriiskoi umetnosti rada u srebru. U Istorijsko-umetnidkom institutu u
Maincul u zbirci Princ-Johan-Georg,nalazi se jedna takva imago Christi
picia na enkaustidnom slikarstvu. Hristovo poprsje iznad krsta je na
ampulama opkolieno suncem i mesecom.Kao varijanta se, umesto popr-
sia, povremeno iavlja raspeie u colobium-u i ovaj oblik se smatra kao
slikc u Rabuiinorn kodeksu.
"."o""
Do sada u justinijanslcoj apsidi nije nigde nadeno Raspeie, ali grdki
r-rmetnicisu"u VIiI veku u^crkvi Santa-Marija Antika naslikali jedno
takvo ,sirijskoo Raspeie u apsidi pape P,avlaI. U naspramnoj apsidi
ove crkve nastalaje onda velika povorka i himna raspetom,koja trijum-
falno tumadi dogadaj na Golgoti.
"da
Ne smc se previ"deti je ov-a.itrijunrfalni k-arakter- kojr jg utisnut
pri gradeniu crkve Sv. Gi'oba - bio posebnabriga ne samo Rabule, vei
i urietnika srebrnih anrpula. Krst jc tumaden kio drvo Zivota. On stoji
na detvororednom bregu; na njemu ne visi dovek Isus, veC se,u tondo
stavlja boZanski gospo-darsveta. Krst ne stoji ispod, nego iznad-prqznog
crobi na Uskr5nie iutro, a moZe da bude okruZen vencima zvezda ili op-
[oljen kruZnim prsienom medaljona sa apostolima. Sa njegovog,vrha an-
aleli uznose Paniokratora na prestolu u njegovo carstvo. Na-jednoj am-
puli sa sedam tonda, krst je u sredini izmetlu detiri sceneinkarnacije,.a
u vertikalnoi osovini izmeilu groba i Vaznesenja.Ako se do kraja anali-
zuie ova boiata jerusalimska-ikonologija krsta, - narodito s gledi5ta
ul6ee inzaei Christi, koia se u najzvanidnijoj zlatarskoj umetnosti VI
i VIt vekiuvek nanovo-odraLava- za na5e istraZivanje je znadajna ka-
pela svetog Prima i Felicijana u Santo Stefano Rotondo-u Ritrrq. Ukra5eni
krst ove aiside zavr5avase medalionom sa rroprsiem Pantokratora sa kr-
Trllir; l?: stastim nimbom, a njega kruni5e-boZanskaruka. Metridki natpis objaS'
niava niegov triiumfalni karakter: Aspicisauratum caelestisculmine tec'
tim asiriTeru,nfirtenicans praeclaro iumine fultum.
Takav hrit sa piedstavom Hrista u medaljonu na vrhu (ili u preseku oba

108 2(

kraka Krsra,
KraKa sigurno je
krsta) slgurno dokazan u VI vl veKu poznim freskama u kata-
veku na pozl
Je ooKazan
kombama, kao u katakombi Poncijana
Ponciiana u Rimu i u San Gaudiozo u Na-
pulju, ctat(le
pulJu, dakle u umetnostr Italije poct
umetnosti ItaIrJe pod grekrm
grdkim utrcajem.
uticajem. Iztoga
Iztoga se mogu iz-
vesti dvazakljudka za.istorijsku situaciju Crux-a u rotondi Sv. Stevana
u Rimu. Ova kompozicija nije stvorena samo za ovu priliku, vei se mora
pretpostaviti justinijanska varijanta u Carigradu.Stoga mora da je, po-
red jerusalimskog monumentalnog Raspeia, postojala i predstava straZe
kod krsta, i to ne samo u apstraktnom obliku - kao Sto se moZe pret-
postaviti podev od konstantinskogvremena - vei u novom justinijan-
skom obliku, u kome krst kao poprsje nosi imago Dei clipeata. U VII
veku ovu straZu drZe dva sveca, dije su moSti prenete u V veku iz Via
Nomentana.Po5to u iustiniiansko vreme duvari prestola ili krsta mosu
da budu kako kneieviapo.t6lu, tako i dva arhandila, kompoziciji u crk"vi
San Stefano Rotondo j6 posluZila kao osnova straZa apoitola ili andela
oko krsta, koja se moZe zamisliti na isti nadin kao i na duvenom lenjin-
gradskom srebrnom tanjiru.
Na osnovu tog mogaosam da objasnim kompoziciju Salus Mundi u apsi-
di crkve San Apolinare in Klase, ukraSenoj mozaikom verovaqno nepo-
sredno pre posveiivanja od strane episkopa Maksimijana 549) godine.
Metamorphosis,na brdu Tavoru treba ovde razumeti u-smislu teo"lo5kog
tumadenjaJovdn-aZlatoustog,tj. kao otkrivanje trijumfalne smrti Pantd
kratora na Golgoti. U moin6m"nebeskom krui;u sa plavom osnovom po-
javljuje se, umesto Hristove figure, zlatni ukra5eni krst sa imago Christi
clipeata. Ova vizija Golgote odigrava se izmedu proroka Mojsija i Ilije,
koji su prikazani kao pojave na nebu, u poprsju na zlatnoj osnovl, a
ispod boZiie ruke koia kruniSe. Ispod krsta stoii sveti Apolinariie kao
zastupnik irhiepiskofskog poloZajaRavenskecrlive. Iz sveiih gradbva tu
krecu apostolskajagnjad ka nebeskoj poljani, koja se rascvetavaispod
krsta ni Golgoti;irlridenika, koja sri na iavoru pn'a doznala za tainu
krsne smrti na Golgoti, gledaju navi5e prema viziji krsta. Vek kasnije,
na deonom zidu oko apside dodani su Gavrilo i Mihailo kao duvari taine.
Odeveni u brokat, sa inakom feniksa, ptice vaskresenja,a nadviSenipal-
mama, oni pozivaju vernike da se pred smriu Boga na Golgoti pridruZe
pevanju trokratnog >svet<<. Po5to je ova promena u ikonografiji Preobra-
ienja u ravenskoj apsidi bila moguia vei u vreme kada su nastali carski
mozaici u San Vitale, moie se - uprkos gubitka carigradskih spomenika
- stvoriti slika o raznovrsnosti i rasko5i, ali i o uzvi5enoi velidansrve-
nos!i i religioznojdubini justinijanskih mozaikau glavnomgradu carstva.
Neobidnozagonetanmozaik PreobraZen.jau San Apolinare in Klase pret-
postavlja da-je za kompoziciju Preobralenja - diji je nastanak, u okviru
praznidnih ikona, ranije smatran kao srednjovizantijski - morala poslu-
iiti kao uzor jedna ranovizantijska kompozicija apside. Novija iitraZi-
vanja su, potom, i pokazala da je dugo osporavani mozaik u apsidi crkve
Katarininog manastira na brdu Sinaju bio novo delo vizantijske dvorske
umetnosti. Po podacima kod Prokopija i Evtihija iz Aleksandrije, kao i
po jednom ponovo otkrivenom natpisu, vidi se da je Bogorodidinu crkvu
na Sinaju ^sagradioJustinijan posle smrti svoje supruge, u poslednjoj
godini vladavine,565,a da je dovr5cnaza vrenle njegovognaslednikaJu-
210
Aoa
\
strna, 5oo.
stina, u nJoJ
566.rU je predstavlJena
njoj Je predsta,vliena Metanlorpnoss;
Metanlorphosis; scena je uoKvlren
scena Je uokviren
horizontalnim lukom - na koiem su medaljoni sa prorocima - i ar
kadnim frizom sa nizom medaljona tem-enuluka se nala;
medaiiona apostola; u temenu
crux invicta. Viktorije na deonoj strani uoblidavaju scenu ka
medaljon crux,
trijumf, a jagnje boZije, u temenu iznad arkade,objaSnjavascenuistovrr
meno i kao Zrtvu na Golgoti; na to ukazuju Avramova Lrtva i Lrtva Jel
tine ierke, koje su naslikane u sporednim odajama. Dve scene sa Mojs
jem, u gornjem pojasu deonog zida (Mojsije i gorude kupine i Primanj
zakona na Sinaju), ne ukazuju samo na sveti boZji breg, poStovan od stz
rine, i starozavetnu pridu o spasenju, vei istovremeno i na carski karal
ter zdanja. Obe scene sa Mojsijem nalaze se i u carskoj sabornoj crkr
San Vitale pored apside i upuiuju na to da hri5ianski car treba da bud
novi Mojsije hriScanskog naroda, kao Sto je vei Evsevije oznadio Kor
stantina Velikog. Najzad, kompozicija Metantorphosis-a ima i jasan mi
rijanski vid, koji se objaSnjava time Sto je ona na glavnoj apsidi Bogorr
didine crkve. U medaljonima su, naime, Pantokrator i Bogorodica, u p<
prsju, naspramno postavljeni.
Ovde nije dovoljno ukazivati samo na tumadenje Zlatoustog. Sta vi5r
iza ove ipside kiile se dogmatsko shvatanje, koje je Jefrem Sirski razvi
u svom duvenom govom o Hristovom preobraZenju. On najpre pokazui
zaSto se dogadaj odigrao na bregu. Pantokrator hode time da pokaZe d
je sin boZiji, koji je pre svih vremena stvoren od Oca; on je po istek
odreilenog vremena uzeo telo od device, roden je bez za(e(a i saduvao j
netaknuto devidanstvo svoje majke. Stoga je vodio udenike na brdo, d
bi ga Otac nazvao svojim sinom i da bi im pokazao da je zaista njego
sin i Bog.
Blistajuii sjaj i sakupljenost svetla u mandorli slikovito izraZavaju idejt
koju Jefrem Sirski ovako opisuje: je svoje haljine bele ka
"Pokazao
svetlost, jer je iz njegovog celog tela izbijala velidanstvenost njegovog br
Zanstva i svetlo je zradilo iz svih njegovih udova. Njegovo svetlo je izbil
i ostalo u njemu sakupljeno; ono nije nikud odlazilo i nije ga napu5tal<
ono nije niodkuda dolazilo da bi. ga preobrazilo; ono mu nije bilo pr
vremeno pozaJmlJeno vec Je lz nJega rzDrJalo(.
Pojava Mojsija i Ilije ima svoj smisao u tome Sto su proroci sa rado5ir
koju do tada nisu poznavali, videli njegovo postajanje dovekom; ali su :
radovali i udenici, jer su gledali divote njegovog boZanstva, koje joS nis
poznavali. Postaje jasno da je takvom kompozicijom zauzet stav proti
teologije antiohijske Skole, koju je Justinijan 544. god. osudio; isto tak
je jasno da su ovde olideni hristolo5ki i marioloSki pogledi sabora u Cr
rigradu iz 553. god. na kome je osudena filozofija Origina.
I veza Ilije sa Jovanom, kao i Mojsija sa Petrom, koju pokazuje sinajsk
kompozicija, postaje jasna, kada se uzme u obzir sedma glava Jefrerr
Sirskog. Tako on kaZe da je sveti Mojsije gledao posveienog Simona, 5t
znadi zastupnik odev zastupnika sinovljevog; Mojsije je vodio svoj narc
kroz talase u slobodu; Petar je podigao kolibu da bi sagradio crkvu. T
Sto se, dakle, Petar nalazi pod mandorlom Hrista, ima svoj ekleziolo5l
smisao. Na ovom brdu je uzviknuo Otac: oOvo je moj Ijubljeni sin, slr
Sajte gan. Brdo Tavor je, dakle, slika Crkve. Na drugoj strani, dedni St.
 rog zaveta (Ilija) naginje sc dednom Novog z^veta (Jovan): ,Brdo je po-
stalo obrazac Crkve, a Isus je na njemu sjedinio oba Zaveta i claoih crkvi.
Stari zavet je dobio njegove tajne; Novi je otkrivao krasote njegovih
dela<. Zato se nad sinajskim PreobraZenjemsa puno smisla spaja apo-
stolski luk sa prorodkim. nlsus pak zradi celim telom divotu svog boZan-
stva, kao sunce svojim zracima<. Jefrem Sirski objaSnjava divotu na
brdu Tavoru iz inkarnacije i iz udenja o dveina prirodama. Tri apostola
vide tu velidanstvenost,koju nikada ne mogu videti oni koji odbacuju
da je lt{arija rodila Boga. Tako postaje jasno zaito se apsida sa Preobra-
Zenjem nalazila ba5 u jcdnoj crkvi posvedenoj Bogorodici. Potresno je
kako u poslednjim glavama svog govora o PreobraZenju,Jefrem Sirski
stavlja uvek ponovo, jednu pored druge, misao o istinitom bogu i istini
tom doveku u smislu Halkidonskog sabora, i kalco slavi divotu trolidnog
jcdinstva.Tako je kompozicija Pre-obraZenja, u krajnjoj liniji, olidavanjc
boZije redi, sa kojom Jefrem Sirski zavrSavasvoj govor: oTo je moj lju-
bljeni sin, sluSajlgga<. Postajerazumljivo zaStosu kompoziciji Preobra-
Zenjau San Apolinarein Klase kasnije dodata oba arhandela,koji za ve-
lidanje jedinosur5nostisv. Trojice ved-
"klidu sada i u sva vremena i u svu
nost<; ovim se zavr5avai govor Sirca o Hristovom preobraZenju.
Kao Sto se ranije mislilo da je nemoguie da Metantorphoslspripada glav-
nom kanonu monumentalne kompozicije ranovizantijskog v::emena,tako
se i do danas scena,tr kojoi Hristos kroz zatvorena vrata pristupa dva-
naestorici apostola i navodi Tomu da stavi svoje prste u njegovu ranu,
smatra kao sporeclnanarativna scenai pogre5nose oznaiava pojmom ne-
vernog Tome. Ali vei u Teodorihovom ciklusu Stradania u Raveni po-
staje jasno da al<cenatuop5te nije na Tomi, vec na Pantoliratoru,koji
rrlazi kroz zatvorena vrata. Jedna od naivelidanstvenijih kompozicija ove
vrste, na jednoj srcbrnoj bodici iz Monc!, nosi monumentalni natpis koji
deluje ka6 priznanje pracrkve, izgovorenood onoga diju ie ruku sim bog
stavio u svoje rane: ,Gospo{q pqqi-i-Bpie-mojo.Da li je i ova scenau ju-
stinijansko vreme imala disto ekleziolo5ko znadenje i da li je bila sliha
priznate crlcvc? Onda bi trebalo kompoziciju tumaditi u smislu Jefrema
Sirskog koji je nije sludajno stavio u-vezu sa svojim objaSnjenjem Preo-
braZenja: oKada nije bio Bog, kako je rnogao da ude kroz zatvorcna
vrata? Kada nije bio telesan,dije je rane Toma opipao rukama? Ako rrije
bio Bog, kome je onda ovaj doviknuo: 'Gospodemoj i Boie moj'?"
I,{onumentalnadvopojasna apsidalna lcompozicija jerusalimske umetno-
sti, koja se morala nalaziti u apsidi crkve Vaskrsenja, prikazivala je
vaznesenjeHrista u nebo; njene varijante se zadrlavaju u oclredenim
granicarnai pokazuju zajedni8ki sasvim odreclcnamerilajkoja se sagla3a-
iaju sa sliko^mVazireseija u koleksu- Rabule i na takozvanim fresirama
Vaznesenja u kalu{q1qk-im_\a-pgl_qrffq_U_B alitu - Kompozici j a j e uvek dvo-
pojasna.U gornjem pojasu detiri andela nose Pantokratorana prestolu;
samo je u Rabulinom kodelisu Pantokrator predstavljen kako stgli. Sve
egipatskefreske sledenaprotiv, bez iz;yetka, jerusalimsku tradiciju, koja
se ogleda na arnpulama iz lt{once, a ponchad preuzimaju zajedno sa an-
tlelima i jezekiljsl.:i tetramorf iz scene Vaznescnia RabLrlinoghodeksa.
l2
Donji pojas u jcrtrsalimskim predstavamaVaznesenjaprikazuje apostole;
ali veza sa gornjim dogadajem nije uvek jasna. Donja scena se mole i
aIi
relativno osimoitaliti. Lt svb5oi
os6moitaliti. U svblol sr-edini
svbioi iasno prikazuie
oni iasno
sr"ediniona prikazuje
orikazuie trojnu
troinu sku-
pinu: uvek Mariju
pinu; Mariiu (nekad kao moliteljku), naideSie iizmecfu Petra i Pa-
moliteliku). najdeSie
ila, a, prigodno,-i pod vitlejemskom zvezdom.-VeinaSeanalizeteodosi-
janske lkonografije
ikonografije u apsidi crkve Santa Pudencijana, kao i reljefa sa
Sabini, pruZaju upedatljivo
vritima u crkvi Santa Sabina,
Logosom na drvenim vratima upe8atljivo
tumadenje donje zone jerusalimske Analipsis; ovde se pod ecclesiacae-
/estis logosa
tesrrs r nlegovln
logosa'i anoela Ii poo
njegovih"andela pocl zvezoom
zvezdomrnl{arnacue
inkarnacile srvara zemalj-
stvara zema|J-
ska pradrkva, tijJ je sredi5te Mirija. Ona je u tom siilopu, kao crkva
sveta, olidena u Petm, kao zastupniku jevrejske crkve i u Pavlu kao za-
paqanske crkve. Po tome bi dublii smisao ove takozvane ana-
stupniku paganske
lipsis bio ma.njedogadaj vaznesenja,a vi5e inisterija crkve, u tom smislu
cla postoji nebeskai zemaljska crkva; orrr zadnju je rodila Marija iz svog
lirila, a osnovali su je Petar i Pavle.
Dalja istorija ove ekleziolo5kekompozicije, koju moiemo da sledimo u
rnnogobrojnim kaluderskim kapelama u Apolonovom manastiru u Ba-
vitu, potvrduje ovo tumadenje. Pri tadnijoj analizi primeduje se velika
razlika izmedu fresaka u ni5ama u Bavitu. U nekima jo5 preovladuje ka-
rakter dogadaja, lcoji se naglaSavau Palestini i Siriji. U najznadajnijol
fresci, u ni5i kapele XVII, dvopojasnost je veCraldlanjena u dve sasvim
samostalnekompozicije, koje su odvojene horizontalnom poprednom tra-
kom. U donjem pojasu je Marija jo5 uvek kao Moliteljlca, a i predeo je
io5 naznaden,kao Sto su oznadenii Petar i Pavle; ali se vi5e ne radi o
Apostolskoj pracrkvi, vei uop5te o predstavi crkve, sa ukljudivanjem
koptskih svetacai igumana. U manastiru Apolona se,od sada,oba pojasa
mogu razdvajati i svaki posebno moZe da ukraSavajednu niSu. Ali je jo5
presudnije 5to se na freskama niSa u kapelama VI i XLII stojeia i mo-
leda Bogorodica zamenjuju Bogorodicom sa detetom na prestolu; ona
sada nije vi5e sedi5te pracrkve, vei koptske ili dak i lokalne crkve. U
takvim apsidama nastaje tip Galaktotrophousa (rnlekopitatelnica), koja
se pojavljuje na jednoj fresci u ni5i u Jeremijinom manastiru u Sakari.
Taj tip treba da udini odevidnim da je Marija majka crkve, koja svojirn
majd.inskim mlekom hrani crkvu. DojeCaMadona je, dakle, u koptskoj
crkvi varijanta vizantijske ideje, a ni u kom sludaju se ne moZe objasniti
sesipatskom dulnoiiu i umetnidkim realizmom.
p-'
I(ada je papa Jovan IV (640-642) dao da se u kompleksu Lateranske ba-
zilike sagradi kapela za relikvije sv. Venancija - koje su spa5eneiz nje-
gove domovine Dalmacije, pri upadu Avara - apsida je dobila jednur
predstavu crkve, koju je dovr5io njegov naslednik Teodor (642-649);
komponovanaje na nadin koji je bio razvijen u Carigradu,Siriji i Egip-
tu, ali rr varijanti uslovljenoj od vremenskih prilika. U gornjem pojasu
se predstavlja poprsje Pantokratora izmedu dva anitela, dakle gornji po-
jas analipsis-asa ampula iz Monce, skraden na oblik poprsja. U donjem
pojasu stoji Maria orans izmedu Petra i Pavla, predstava, dakle, trodla-
ne ecclesiamilitans; ona je ovde kao sredi5te proterane mudenidke crkve
Salone, koju predstavljaju Venanciie i Domnus i ostali mudenici, diii se

Bogorodlca na prestolu, lzmedu Teodora
strina 4B cm. Manastir na SlnaJu.
214
lrh)
1\/4
niz nastavlja preko deonogzida, Mozaik je skoro istovlemen rimskim mo-
zaicima u apsidama u Santa Agnezei San Teodoro u Rimu; on je dakle
politidki i umetnidki dokaz zalokret balkanskih i grdkih progninih cr-
kava u ltimu.
Istodnorimsko Hristovo vaznesenjebilo je od samog podetka su5ta su-
protnost zapadnorimskoj ascensio,koja se pojavljuje na teodosijanskim
sarkofazima i slonovadamaV veka. Cuveni jermenski,evanttelistar kra-
ljice Melke, danas u manastiru na ostrvu San Lazaro kod Venecije, u
svoj strogosti odraZava ovaj tip istodnorimskih apsidalil|kbmpozicija
jo5'u X v"eku.U evanalelistaiuMelke, u donjem pdiasu, prcdstavijeniiu
Petar i Pavle, kako proskinezom ukazuju po5tovanje Bogorodici, Ova
kompozicija Vaznesenja,poreklom iz Carigrada, predstavlja osnovu Va-
znesenja karolin5kih i otonskih Skola na Zapadr, ali se ne preobliduje
samo u vezi sa dogadajima, vei se kombinuje i sa zapadnorimskim ascen'
sio i pretvara u zapadni tip Hristovog vaznesenja.
Najzad, jerusalimske srebrne ampule osvedodujui postojanje jedne veli.
ke apsidalne kompozicije Bogorodice na prestolu. Ovaj Marijin prestc
ne sme se zameniti sa prestolom Galaktotrophouse; njegovi koreni su ve.
rovatno u vezi s Poklonjenjem maga i pastira, koji svojom ravnomernor
t.f,
4t trodlano5iu obezbeiluiu simetriiu prestolne
-maga, slike. iznad koie se nalaz:
l:9 moina zvezdainkarnacije. Skuf ini kao i skupini pastira, pripadz
:* po jedan andeo, koji sa svoje strane takocle pojadava koncentraciju iko
:'-; ne na gledaoca.Nad zvezdommogu da lebde i Viktorije, koje su poznat(
.l: sa deonih ztdova apside u crkvi San Vitale i u Bogorodidinoj crkvi ni
::$' Sinaju. Ovim scenama sa Bogorodicom na prestoiu oduzete su sve pri
t$!
i*
povedadkecrte biblijske pride. U vi5e sludajevaje poboZnaslika Bogoro
-.? dice na prestolu obeleZenagrdkim natpisom kao slika Emanuila; natpir
glasi: oEmanuilo sa nama, nai Bogo. 14aipai dete su uvek okrenuti gle
daocu; dete nosi krstasti nimb. Drugi, monumentalni tip Marije na pre
stolu prikazuje Bogorodicu izmedu dva analela.Takva scena se mogla vi
deti u apsidi crkve Teotokos u Carigradu jo5 za vreme Sacmana,koji jt
je nacrtao. Marija na prestolu ove vrste oduvana je i u pro5irenju crkvt
Sv. Dimitrija u Solunu, a pre svegau Santa Marija Antika u Rimu. Isto
vremena bimogla da budd odigi;ija, koju duvaju andeli, u apsidi crkvt
PanagijeAngelo-Ktistosu Kiti kod Larnake na Kipru; ona prikazuje ca
rigradski tip Odigitria na suppedaneum-v,koji kasnije preuzima iz Ca
rigrada crkva Uspenja u Nikeji. Poznom justinijanskom vremenu pripa
da jo5 mozaik apside u crkvi Panagije Kanakarije u Litrankomi na Ki
prul sa Marijom^koja je, kao Augusii, odevenau purpur i na zemaljsko.
lopti, u duginoj mandorli na plavoj osnovi. Ona je okruZena medaljo
nima apostola i stoga se mora, kao i sve carigradskepredstaveMarije
tumadiii ekleziolo5ki.Varijante Bogorodice na prestolu-sa oba arhandeli
bile su narodito omiljene u Maloj Aziji, Siriji i Egiptu u ranovizantijskon
razdoblju: u evandelistaru iz Edmiadzinanalazimo Bogorodicu na presto
lu, a i freske u ni5i kapela XXVIII u Apolonovom manastiru u Bavitr
predstavljaju Mariju na prestolu sa Emanuilom; nju kao varijantu P/a
iytera-motivaobuhvata mandorla; presto duvaju ob-aarhandela.Ovaj ra
i Sv. Dorda. Enkaustidna lkona VI vcka visina 6B
novizantijski prcsto s Marijom izmedu Gavrila i Mihaila, kao Sto jc po

znatno, upotrebljava se u makedonskoj mozaidnoj unletilosti bez izuzctiia
za veiike apside. Velidanstvena slika majke boZije, Iioja nas danas, kac.r
poslednji ostatak iz starijeg makedonskog doba, pozdravlja u dostojan-
stvenoj samoii iz apside crkve Sv. Sofije u Carigradu, imala je, na istom
mestu, pouzdano justinijanski uzor.
Cisto justinijanski mozaik apside, u svom prografiru sasvim oduvan, na-
lazi se u katedrali u Poredu, koju je episkop Eufrazije (530-560) dao da
se sagradi i dovr5i. Marija sedi na subsellium-u, pod pobednidkim ven-
cem koji drZi boZanska ruka, na carigradski nadin. Oba arhandela u beloj
cdedi, sa kraljevskom trakom u kosi, ne duvaiu jednostavno straZu, vec
privode prestolu svetog Mavra, episkopa Eufrazija i njegovog dakona
Klaudija. Takvu ulogu imaju ancteli vei na frizr-r povorke clevica u San
Apolinare Nuovo. Tako arhandeli prate u San Vitale svetog Vitaia i epi
skopa Eklezija ka Hristovom nebeskom prestolu na rajskoj poljani. Ma-
rijin presto na justinijanskim mozaicirna,'kao ito smo videli, duvaju dva
andela, isto kao i Hristov presto u apsidi u Santa Agata Madore i San
Mikele in Afridisko u Raveni, ili i u peiinskoj crkvi David-GaredZi u Dodo
(Gruzija). Ova uporednost izmedu Hrista i Bogorodice na prestolu kojc
iuvaju andeli, provladi se kroz celu ranovizantijsku mozaidnu umetnost
apsida. Dovodenje svetaca Mariji na prestolu rr Poreiu je uspeSno nad-
vi5eno sa dvanaest medaljona svetica u poprsjima, koje okruZuju sred-
nji medaljon sa agnus Dei. Na deonom zidu apside prestoluje Hristos na
zemaljskoj lopti. Njemu prinose vence i knjige jevandelja, sa leve stranc
Sest apostola pod vodstvom Petra, a sa desne strane Sest apostola pod
vodstvom Pavla. Takav friz sa zemaljskom loptom biie kasnije upotreb-
ljen i na deonom zidu crkve sa galerijom u San Lorenco fr-rori le mura u
Rimu kod motiva r.rvodenia svetaca u smislu onosa u San Vitale. O viso-
kom osecaju stila i o taktu tadasnjeg vremena sv6dodi to 5to jc u Poreiu
Zenski zvuk apside usaglaSen s mu5kim na deonom zidu apside, dok je lr
San Mikele in Afridisko, Christus victor-u izmedu oba arhandela dodata
muzika truba andeoskih jata na frizu deonog zida.
Trozvudnost osovine mozaika apside u Poredu (Hristos na lopti svcta,
jagnje boZije, Bogorodica na prcstolu) nastavlja se u arhandelu; on stoji
u sredini prozorskog pojasa pod Marijinim prestolom i pokazuje loptu
sveta sa zrakastim krstom. On olidava takozvanu lux vera u natpisu na
trijumfalnom luku; nju nagove5tava sedam sveia apokalipsc nf fasadi
narteksa, a ona se pojadava do redi I{rista sa loptom sveta: oJa sam isti-
nito svetlo<. Arhand6o stoji izmedu Zaharije, zastupnika prvosve5tc-
nidkog poziva i Jovana Krstitelja kao poslednjeg proroka. Ne5to kasnije
sr,r- bodno od prozora - predstavljena ona clva objavljivanja inkarna-
cije, koja imaju svoj pandan na trijumfalnom luku sa PreobraZenjem iz
karolinSke crkve sv. Nereja i Ahileja u Rimu; ona u Vizantiji sadinjavaju
veliko stalno jedinstvo i tako se pojavijuju i na jerusalimskim hodoias"
nidkim bodicama: Gavrilo objavljuje Mariji na prestolu da ie postati Bo-
gorodica; Jelisaveta i Marija stoje jedna naspram druge i saopStavaju
svoiu bremenitost.
Za ovu justinijansku kompoziciju je znadajno da ie sa puno smisla prate
dve meilusobno srodne scene krunisania u sporednim apsidama, koje je
t6
,1,v
ilalrltirajrr. Sa;cdrrog isr:ika oblaka, I{ristcs Emanuilo kruni5e levom i cic-
snom rukom po jednog svetog mudenika pobednidkim vencem. Tako FIri
stos na amuletima i daiama sa pozlatom vei u IV veku kruniSe Petra i
Pavla, kao i bradni par koji se pokorava sacran'LentLuTtmatrimonii. Mu-
denici prinose svoje vencc Bogorodici, kod koje se naiazi Zrtveno jagnje.
Takav vcnac, l<oji boZanska ruka drZi iznad Bogorodice, daje Hristos i
onima koji ga slede na njegovom putu l<roz smrt u pobedu.
Monumentalna umetnost u srediStima rnoii i vere, diia je priroda jedin-
stvo svih delova u celokupnoj ideji, izrasla je iz sredine carske i hristo-
loike drZavno-crl.lveneideje; ona jc morala da prima stvaraladke pod-
sticaje, u katedralama i sabornim crkvama, iz iedne odreciene prostorne
sredine i da joj di glavni akcenat pre svih drugih odaia. To je oltarski
prostor, smeSten izmedu prostora za vernike i apside. Neka dobra sudbi-
na u istoriji vizantijske umetnosti htela je da je ostao saduvan takav
prezviterijum, iz justinijanskog vremena, sa celim svojim programom.
To je prezviterijum u sabornoj crkvi u San Vitale u Raveni. Ovde moZe-
mo nauditi da shvatimo, koje nove moguinosti su se razvijaie iz oltarskog
prostora u VI veku, koji su novi oblici slika, liturgijske kompozicije i
kakvo je topolo5l<o uredenje prostora nastalo iz ove sredine, a koje su
posledice novih zakona slike.
Na osnovu arhitekture ove prostorije, koja od Carigrada preuzima nadelo
otvorenih dopunskih zidova sa tribinama i krstastim svodovima, proizi-
laze najpre, za ikonoloiki raspored programa, tri l<lasidnoispunjcne nuZ-
nosti. U sredini ovog >otvorau, u kvadratnoj osnovi nalazi se oltar ja-
gnjeta boZijeg. On ima l<ao Zrtveiri znak simbolidno jagnje na svom blo-
ku. Oltari nogu biti u ovo doba u obliku stola ili bloka; u justinijansko
vreme ne postoji bitna oltarska plastika. Oltar je jednostavna trpeza Gc-
spodnja i Zrtvenik, a njegovo tumadenje se odvija kroz program mozai-
ka onog prostora koji ga obuhvata i koji je takoreii njegovo ruho. Iznad
c i r a l r a ,5. .c -z^ a- , s, ^v, +( ,' ,(:l^u J C1l i. f, -s^ ir a^ ^s. :i l ^s. v, ^oJ o , ll .i ^o: :] l .L. Llr c^ -i n e n o m v c n c u s a v o c e m , p r l -
.,li^-^
kazuje jagnje boZije tadno iznad sredine oltara, na ko.iem se, u svakoj
liturgiji, ponavlia njegova Zrtva. Cetiri voina stabla drveta 'zlvota, iz.ra-
stajuci iz uglova, iznad paunova kao simbola vaskrescnja, podupiru vi-
soki znak boZanshog samoZrtvovanja u temenom krugu. Usred bogatstva
vegetabilnog Livota, u trapeznim poljima na pi:ozradnim plavim nebes-
kim loptama stoje alhancleli i oberudke nose voini venac jagnjeta bo-
Zijeg. Ovaj svod sa arhandelima ima svoi teodorihovslli uzor u Arhicpi-
skopskoj kapeli, ali je sakramentalno pojadan i dignut do najviSe visine,
dak iznad visine carske apsicie. Do njegovog podnoZja doseZe moini tri-
jumfalni luk iduii od velike okrugie prostorije za vernike. Na n.iemu je
podev od Gale Placidije uobidajEna, a u Arhiepiskopskoj kapelisrodan
- friz sa nizom rnedaljona sa apostolima i svecima i sa poprsjem Panto-
kratora u temenu, koje se nalazi u pravclr osovine agnus Dei; on time
oznadava delo spasenja Pantokratora, koje postaje jasno u oltarskoj ir-
tvi. Na taj nadin, apsida je, sa svim svojim sjajem, pridodata i podredena
svodu sa arhanilelima; ona se odncsi na ideiu Zrtve, kako njen mozaik
sa Hristom u polukaioti, tako i oba bodna, niZe prikazana mozaika sa
carem i caricom. I-iristos prestoluie usred nebeske poliane l<ao mladiiki
 /oJ
Hr-isios Er.r'ranuilo,bcz l<r's1a,sa jclanilcljem. To je tr.aclicija poicv ocl IV o d z l a t a i c l r a g o g k a l n c r . r j a ;o \ i u p r e d n j u s t r a n u k r s t a p o k a z u i e i M a k s i -
v e k a . A I i s c e n a s a d a b l . i e s t i s a z i a t r . r co t n o u " , r i o k i c ' u p r e z v i t e r ii u z l a t o
- , . - I - ^ A l : - - ^ ^ - - - - , J - l - l : e ^ .

mijan na mozaiku u San Vitale. Na zadnioi strani, pali, tri m-edaliona u

d o s t a i t c c l l ji i v' ro' ou p o t r c b l jj e
ennoo .. B i t n i .i aj a jiee p
n r o m e n a t1rr:'ancclliicciibonnaallnncsc cr -c,n' rcr .t (C
: - u' r-r - v c r t i k a l r r o i t . r s o v i n ip r i l i a z u . j u j a g n j e b o z i i c , P a n t o k i a t o r a i C h r i s t u s , t i c -
vari p r e s t o J anisll
v a r i prestoJa n i s l l Petar
P e t a r i P:rvlc,
P : r v l c ,vci
v c i dva d v a iaka
i a k a arhanclcla,
a r h a n c l c l a .koie
k o "i es i JJef,rcnr
e f ' r c n rS ir-
Sir- /or sa krstont, oba u poprsju; horizontalni kraci krsta nose carska .^-
etog
ski nikad drugadije i ne naziva nego >tlrvari.. Oni dovode Vit:iia prsja, Icio i dcsno od'medaliono tu iueni"tom. Na iusriniiansko;c!;-
i c p i s k o p a E k l e ? i j a , k o j i n o s i n r o d e l c a r s k c s a l > o r n ec r k v e , l l r i s t t r n a J o p t i -skorn krstu jc, dakle, plrrje krovana idejzr apside (Hiistos j car) i time
s v e t a . A r h a n d c l i n e r , . r e d s t a v l j a j uo v d e s a m o d v a l i k a r a v c r . r s k ec r - k l c ,
v c i H r i s t o s n j i h o v i r n p o s l c d s t ' r ' < > runz i r n a u s v o . j t rn a j v i i t r z a i t . i t t r V i t a l o - .ic stvorcn odrcclcn oblik, ko.li molda ima s'oie korene u konstantinskim
p r c d s t a v a m a , a l i k < - l . i.ii c i z ' c s n o b i o o b n o v l l e n o d c a r e v a m a k e d o n s k e
vu crkvtr u Ravcni, sl svinr n.joritrtlclrricima, za kojc jc Eklczijc -sagla- | c n c s a n - s ci o d l i a | o l i n i k c i o t o r r s k c c a r . s k ck . u i e , k a o S t o i c t o p o k a z a o
clio 1r-rkuiu. Ancleli ne iuvajr.r sarn() st'cti l)rcsto, ncgo"i voclc k njcriru;
na Maksimijanovoj iiatedri i na jcrr-rsalintskim ampularna, anileli prate
mage, isto kao i na svim l;etodclirinrdiptisima jusiinijanskog r.r.cmena. Prccinja st.ani kiii..1r( rfhicDisii.ra 11"L.t-,r".a (51.i-553). U sredlnl Jovan KrstitclJ
Oni drZe stra2n na ulazu u >5yjatu ju 5r,jatihn, kao Sto jc vidi "na dconor-n
OkruZen
aetvo|icirm icYandelista. tiavcna. arhiepiskopski Jnuzei. Vidi gorc I stranu 220. i dalje.
zidu u. San Apolinare in Klase. Oni drZc Zrtveno jagnjc na najvisem r.rcbr-r
nad oltarom i svi oci - ne samo Areopagit - znaiu da ancleli ni kocl
jedne proslave evharistijc ne nedostaju.
Carski Hristos u purpuru sa zlatnim clat,i drLi u desnici vcn;rc. Sveti Vi-
tal se pribliZava sa pokrivenim rukama da primi,Zivotn; u litureiiskoi
u m e t n o s t i v e n a c 2 i v o t a p r i p a d a Z r t v e n o m . j a g n . j e t um , y s t . ' r i t r r r t, l i i i i r i s t t -
crificii, onima koji srr dali svoj Zivot za ijr'ist'a,kao'Sro ie iagnic dalo
svoj zaiovetanstvo, a car ga dobija kao yicarilLs Cltristi u irki,l-i iarstvu
na zemlji. Car Justinijan je predstavljen ispod Gospodara sveta sa svo-
jom trostrukom moii, koja je u Coclex Jttstinianus dospela do nepromen-
Ijive pravne snage i vedit-evaZnosti; to je, s jcdne straie, n.jego'"bdinov-
niStvoi vojna snaga,a sa dmgc strane crkvi, koja je oliieni u arhicpi-
skopu Maksimijanrr, njegovom prvosveSteniku i arhidakonu Ravene. Sie-
dinu ne dini arhiepiskop, kao Sto je to bio sluiaj u zavetnoj crkvi Gale
Placidijc (Hrizolog izmedu Teodosija i Evdoksije), vei car kao Hristov
n a m e s n i k , k o r n e .p r i p a d a p o t p u n o . u r e d i v a n . l ep. r a r a k o j e j e n e d c l j i v o , a
p o s r o j o j p r i r o d i r i e d o z v o l j a v a d e o b r rn a , d u h o v n o n i , i v e t o v n o n . N a -
spram cara stoji carica sa svojom pratnjom; onzr jc prikazana kao augtt-
sta, .t,icaria Bogorodice i stoga na svom brokatnom ogrtadu nosi tada po-
litidki znadajno Poklonjenje maga uugusta-i i caelestina-i na prestol-r.
Frontalitet oba mozaiika triza objasnio .ie Gcrhar.t Rodenvalt - irpor-ccltr-
iuii ga sa frizon-r 2p11'sfivgus1ii, lioji .je sunurrtLspotltif ex na Arrt i;ccl.: rr
Rimr.r- autol(ratorstvom skroz naskroz sakralr-revizar-rtiiskc carske idc-
je. Car u apsidi u Sar.rVitalu nosi Hristovo tc'lo rrhlc-brr, a n.jcgova nrrro-
qovoljena supruga Hristovu krv u putiru vina. Carski n.rozaiii se tinre
dvostruko povezuju: sa gospodarem sveta na nebu i sa oltarom jagnje-
ta; tome prisustrruje sveStenstvo sa krstom, carskorn bibli jom i posudonr
za tamjan. I to se mora tainije objasniti. Na mozaiku je krst u Maksimi-
janovoj ruci sav od zlata; on je slika Konstantrnoloq ukraSenoq krsta.
To je krst koji iuvaju arhandeli na evharistiikoj sr.'brnol zdciiiz Pol-
tave, koja se danas nalazi u nuze.ju u Leniingradu.
Kako je u stvarnosti izgledao carski krst'u ireme Justiniiana mo2cmo
bar zakljuditi po pozlaienom srcbrnom krstu koli je Jr-rstinII (565-578)
poklonio Rimu i koji danas pripada velikim ranovizantijskim dragoce-
nostima iz \4uzeoSakro u Vatikanu. Prednja strana je disto dekorativna,

218

Jozcf_Der (Josef DeCr).lzmedy mozaika sa carern i caricom, u apsidi u
S-anVitale, stajao je arhiepiskopski presto. Njegov program se morao
uklopiti u celokupni evharistidki prostbr i morab je da se"odnosina kom-
pleks crkvenog uredenja. Ma koliko da je, inade,u unutralniem prostoru
gratlevinska plastika potisnuta od mozaidke oplate, na katedri s?:,u sku-
pocenom materijllu, slonovoj kosti, koja je delom bila pozlaiena.,razvio
2 1 )- bogati program.. On nam j-e oduvan na duvenoj Maksimijanovoj katedri
od slonove kosti i to u retkoi celini.
Na prednjoj strani katedre, fod moinim lucima stoie detiri ievanclelista
kao_repre4entativnepojedinadne figure, Iako okrenute srednjoj ni5i, gde
je Jovan Krstitelj.predstavljen hao prorok koji deli Novi od Starog za-
veta. On u leyqi drZi me4aljon u lcome se nalazi jagnje_bpZije,tak6 da
njegov govorni gest, podignuta dcsnica, objavljuj-e id-eju olt-ara: oVidi,
to je jagnje boZije, koje nosi grehe sveta(. tspod iite talive arkade nalazi
se i velidanstveni londonski andeo. Ova petbdlana srupa vesnika boea
i logos-a,na prednjoj strani ravenske katedrc, ima larikter ikone, kio
i proroci i apostoli izmedu prozora Spasiteljeve crkve Tecdoriha Veli-
kog i kao crkveni oci Amvrosije i Materius ved u San Vitore in Ciel d oro
ti Milanu..Oni imaju istu ulogu kao Zaharije i Jovan Krstitelj izmldu pro-
zora apsid-e.u bazjlici Fufrazijani u PoreCu,a zastupaju zahtev najviseg
crkvenog dina, dije _boiansko jemstvo olidavaju. U ovoj ikonograiiji j-e
simbolisanauditeljska sluzbana isti nadin kao sto to dirii sv. apllinirlje
i kasnije ikone -ravenskihepiskopana mozaikuu San Apolinare^inKlasl,
kojima se takotte pridruZuju poprsja j,evandelista.Reprezentativnapriro-
da katedre izraLaia se i u-redanjrrtakozvane scenskeikonografije. Ude-
nje crhvene vlasti podiva na Starbm i Novom zavetu. Iz Star6e ziveta ie
izabrana tema egipatskog Josifa Hranitelja, oblikovana sa arLeolo5koin
tadno5iu i uZivljavanjuu egipatskenoSniei obidaje.No to niie nikakvo
merilo za poreklo stila, vei uop5te kulturni obidai VI veka, koii obuhvata
istoriju, -pro5lekulture, leksikografiju i enciklopedi.iu,etimologiju i zbir-
ke, antologiju i proudavanje staritr- obidaja i havii<a; na poditku ovog
doba stajao Boetije, a u Carigradu je stvorena nova Univ6rsitas titrcr;-
ruirn.I{eksih iz Nlileta je napisao leksikon erdkih pisaca. prokopiie neku
vrstu istorije arhitel<ture,Aleksandar iz Tr:ala medicinski prinienik, Isi-
dor iz Sevilje enciklopediju.nauke i etimologiju. VaZniji jd akcenat koji
daje tvordc programa Maksimijanove katedre. On bodnoieita oscenesa
Zitom", i uokviruje ih bogatim lozicama,u kojima vinov dokot i vinova
lozica imaju istaknuto mesto. AIi on i ove starozavetnescenepodreduje
onima iz Novos zaveta,
Novozavetne sdene irnaju - nasuprot narativnim scenama sa Josifom
koje. su -iirokog i po tome srodne.minijatur2ma.Bcdke..gcneze
- visoki format {ormq1i,
i repr:Czentativnikaiakter. To u brvom redr_r niie itilska
razlika, ved se sc,eneNovog zaveta poistoveiuju-sa .ievanclelistima. One
se nalaze.naprednjoj i s_traZnj_oj povr5ini nasiona prestola i prikazuju,
(sa izuzetkom ulaska u Jerusalim) sccnc inkarnaciie: Roclenibi potio-
pjenje, Josifov san,_Put u -Vitlejcm i Kr5tenje; tome se pridruZuju sa-
kramentalne scene Blagosilja.nja hleba,- Hrahjcnje pet hiljada ljudi i
Svadbe u Kani u vezi sa para.bolidnimizledeniima. Tai<o scenhsa Sima*
io-tr
jankom oznadavakritenje; Isceljenje slepog je u ranohri5danskoj umet-
nosti uvek u vezi sa scenama Viaticum-i (Blagosiljanje hleba i Cudo sa
vinom). Katedra, dakle, sa temom oJosif u Eeiptuu nisove5tava Doruku
lioyog zaveta; njene scene se jednosmisleno ddnose niideiu posiajanja
Hrista dovekom i smisao njegovog svakodnevnogponovn6g-radaiia-u
pridesti. Cesto je izazivalo dudenjJSto kompozici'ie'u slonoioi kosti na
Maksimijanovoj k-atedri imaju tako_monumentaln-ecrte i Sto ju kompo-
novane centralno kao ikone i kao slike koie iziskuiu poboZnost.Uzvi5eno
znadenje andela, na skoro svim scenama daie irir fuieratsku merodav-
nost, udaljuje ih od dogaclaja i podiZe ih u iferu beivremenskih ikona
koje iziskuju p-oboZnost. llazumljivo je, samo po sebi, da je takav zadatak
mogao da bude dat s_amo_nadvoru u Carigradu, ili na dvoru arhiepi-
shopa u Raveni. Ovu l<atedru, koja je imalJsvoje mesto medu carskim
mozaicima, najbolje je zamisliti kao poklon cara svom yicarius-u u cr-
kvenim stvarima - arhiepiskopr,ru Raveni.
Arhidakon na carskom m-ozaiku u Raveni ng-s!cg$lru -b!blij_q.Ona ima
rasko5an povez,l<bji ie izraden za vieme A'nistaiiint i-feoEotihu V"li-
raskoini po_v_ezr
oye_v.rste-kdjeka93n{.pgg_dstav-
I?t:l:l:d.:\l"cars\i
\a povez-iz Murana, oluvani su u veiem broju iz justinijanike epohe.
Plode sa Marijom.iz Britanskog mu2ejq i iz Mandeltera,L sa Hriitom
iz zbirke Vaselo (Vasselot) i ii nekada3nie zbirT-e Hdil'eiiko iz Kiieva.
mogu -se spojiti u .takve rasko5ne poklopie; na njima se, ponekad, na
prednjoj strani prikazuje Hristos n-aprestolu, a ni straZni6i strani Bo-
goro.dJcana pr-estolu.DrZavni muzeji u Berlinu polgdujqjve_od
^su najsaw-
Senijih srednjih-ploda ovog visokog stila, koje vrlo bjGFvefikim fi-
gurama na prednjoj strani Maksimijanove katedre. Ovi carski rasko5ni
pgvezi din-enajreprezentativniju i najbrojniju, po sebi vrlo jedinsrvenu
st(upinu. slonovada ranovizantijskog vremena.lEaugki primerak,)koji je
nekad ukraSavaoevandelista-rsvctog Lupicina, pre<istailja zapadnu vaii
jantu.ove gmpe, koja se nalazi u istom nizu k-aoi pov6zi i/Murana, a
koja je nastala u vezi sa radovima na Malisimiianovoi katedri: primcrak
iz manastira Edmiadzin je jedna, ako nc siriiska, ono pak istodnorimska
varijanta, koja je mogla da nastaneu perifemim krajevima carigradskog
Dozada.
bvi povezi knjiga, ma koliko bili mnogobrojni i internacionalno rasireni,
inraju svi osnovni sklop slonovadeiz Murana: u srcd.ini Hristos i Bogo-
rodica-na prestolu, bodno po dve ncvozavetncscene,na donioi popredrioi
traci friz koji se najdesceodnosi na srednju prestolnu sliku'ka6 ukazi'-
vanje poStovanj.a.ilirumadenje,i Viktorija,-koja je ostala nepromenjena
podev od Arkadijevog stuba u Carigradu i odatie se ralirili po
svetu. oltari i povezi biblija prcuzcli su iz hriiianske dvorske rimetnosti
""lom
ovu victoria christiana; i prezviterijum u San vitalu uoblecuo,takoreii
sa svih strana, ove Flristove Viktoriie.
Koliko je tip monumentalnih rasko5nih povezasa monumentalnom iko-
nografijom, lio carska nadleZno_st, pa dak i zakonski propis, najbolje
proizila?i iz-dinjenice Sto je petodelni rasko5ni povez u kiroiinSko \.reme
bio podstrekad onih biblija koje su napravlien-eu dvorslioi skoli Karla-
Velikog, kao Sto je to raskoSna bibliia slobodnog carskog manastira u
22
 Lor5u. Sve do kraja XVI veka, veliki carski oblik ostao je neprikosnoven
za raskolne biblije.
Za tumatenje programa svetog oltarskog prostora u San Vitatlu _- koji
ovde analizulemo s gledi5ta dubljeg razumevanja justinijanskog sistema
mozaika - presudna su oba puna zida prezviterijuma; oni svoju prozrad-
nost, dvojni sistem od po tri arkade, tribine na spratu i svoju celokupnu
nadgradnju u tri pojasa, podreduju sistemu eksedri centralnog glavnog
-kao
prostora, i op5tim caiigradskim nadelima dopunskih zidova u siste-
mu baldahina crlive Svete Sofije, Sv. Jovana u Efesu i ostalih gradevina
ove epohe.
Donjf pojas je ograniden sa detiri pilastra i-na svakgj strani je otvoren
pombCir iri. iroliza: detiri imposta aZuriranih kapitela imaju kao jedinu
ikonografiju apostolsku jagnjad oko krsta; u vezi su, dakle, sa oltaro-m
u obliku 6loka, sa jagnjetom na katedri i sa jagnjetom u zenitu svoda,
a predstavliaiu simbol Zrtve skrivenog karaktera.
Z6na sa linetama-ima trqstnrku-ikoaoglaflju, koja se mora ditati ne u
okviru slilii, veCffirednb iznad proJtorije, daklej iznad-oltara. Elemen-
ti hleba i vina - daii su kroz sceiru Avramovog gostoljublja u mamvrij-
skom gaiu i scenu Avelia i Melhisedeka, izmedu kojih je dasna trpeza,
koie sti liostauliene nasframno kao i car i carica u apsidi. Obe ove kom-
poiicije in usai;laSenes prostorom; tako su one postale obredne slike
i. molitnu, kak"vih ranije^ nije bilo, a koje su za dlalju istoriju vizantij-
skih oblika slika imale nenasluden uticaj. Su5tina justinijanske umetnosti
moZe se najbolje shvatiti kroz njih.
Ako ie vei trodiana-sc-erl4_I4.4lgviij*-e slike-g-Sa.nta Marrja-MadqesBi-
mu bila liturgijski obojena idejom evharistije, onda je ljneta u San Vitalu
kao sredi5na-kompozicija pretvorena u mistidnu gozbu. Tri doveka za
stolom uoblidavaiu obed koii daie besmrtnost. Ovo se ne iskazuje samo
hijeratskom fron-talno5iu i riagla5avanjem tri hleba na stolu, vei se i sli-
kovno obja5njava Avramovom Zrtvom-,tqjom se od vajkada izraLavaHri'
stova krvna irtva. Kompozicija se, dakle, ne moZe ditati ni po zakonu
Mozaik iznad arkade na severnom zidu prezvlterlJa u San Vitate u navenl, N.r sltcl u ltnetl
neke biblijske pride spasenja, niti po zakonu reprezentativne_,sa stanjem predstavliena su- trl andela kod Avrama I lrwovande Isaka. u lsecctma
saglasne,l<ompbzicije pobo?nosti, vei samo talio da jedan deo slike ob- prima zakone. Oko 525-54?.gocl,
JeremlJa (levo) I Mojsue
jalnjava drugil ovdd jelu liturgijskom prostoru, komp-onovan-aprva-sred'
irjov-ekovna -pomen-ilika; ona postaje sasvim razumljiva tek u odnosu
ni Zrtvenik u sredini prostora iha sliku u lineti na naspramno postavlje- linete u san Apolinare in Klase, gde praobraz oltara iz san vitala doziv-
nom punom zidu. l.1avasvoj prvi preobralaj. U sanktuariju, iza dasne trpeze kojoi Aveli
Na t5m zidu se, pak, nalazi dasna trpeza, pokrivena- s-a tri pokrivada,
obeleZenazvez.dominkarnacije i sa kraterom vina i hlebovima na njoj; nrrno;i svoje jagnje, a Avram. svog sina-- stoji,sam Hristos ,t litu pr"-
vosvestenrka; on se obema rukama obujima, da bi se na zapovest naivi-
ona odgovara stolu u mamvrijskoj lineti. I oko nj,e delaju starozavetni Seg oca,
sveci, ali sada sveci sa razliditih mesta i iz razlilitih vremena. $velj pai- .dija je desnica spustl prema nlemu iz oblaka, pieaao rr ii,ut
covefansrva. lo Je preobrazaj linete sa Avramom i Melhisedekom iz san
nosi oltalqjagqie, a Me-llr,isgdekdgnosi hleb slidan hostrfl-.obojica iz- vrtalej..u vizantij.skoj umetnosti_srednje_g
diZu svoie Etien" darove (krv i telo Hristovo) kao u sreclniovekovnoj veka_od mamvrijske linete u
san.vrtalu postaje gozba
elevatio,-a u sredini, iznad oltarskog stola, boZanska ruka se priklanja -svete Trojice, koju u latinskoj jasnoii (sancta
tru.tttas) preuzimaju kaluileri iz Monte Kasina,_kao sto ga-i Rubljov obli-
svoioi Zrtvi. Obe linete prikazuju, dakle, praobraz oltara, kome i Justini-
jan-i Teodora, u svetim sasudima, u smislu priiparatio socramenti, prin-o' {g:e u velikom forma-tu na najlep5oj-san ruskoj ikoni.
obe carske i hri5ianske. Viktoiild u viialu, divno zamahnutih krila, \23'
ie svoje Zrtve. Time je stvoreno, u najvi5em, a istovremeno i u najdub- drze Hristov pobednidki znak ti temenu obeju iineta. tvtoiiv vittoriia #
lSem s:mislu, novo liliovno ostvarenje.- Odavde je samo jedan korak do

222
 4ot
ponavlja na visollim lucima, kojinra se svetiii5te olvara prerna okrugloj
gradevini na zapaclnoj strani i prer,ra carshoi apsidi na istodnoj. Na ieo-
nom zidu apside motiv je nagla5en doda';anjem palmi i dva grada, Vi-
tlejema i Jerusalima. Pokraj luka s apostoliraa, ispred zidova svetog gra-
da Jerusaiima stoje naspramno, sa svojim vcncima, veiiki proloci Starog
zavela, Jeremija i Isaija, kao navestitelji velike misterije otkrovenia i
svete pohvalne pesme u hramu boga. Prema apsidi, na strani carice, na-
larzi se Nlojsije kod Jotorovih stada; a iznad isti prorok, izuva obuiu na
svetoin mestu gde gori kupinov Zbun i odakle se duie glas boZiji. Scena
ne simboliSe samo distotu boZije kuie, vei i boZiji poziv, njegov nalog
carskoj kuii, ltoja treba da bude za hriSiane ono Sto sr.rMojsije i Mirjam
bili za izabrani narod pri iziasku iz Egipta i na podctku puta u obeianu
zemlju gospodnju. Naspram ove sc!ne sa Mojsiiern, na drugoj strani,
blizu carskog mozaika, predstavljerrc je primanje zakona. I u Bogorodi
dinoj crkvi u Katarinirrom manastiru na Sinaju, sagraclenoj u dast lju-
bljene supruge, Justinijan je dao da se ove dve scene stave na deoni zid
apside; on se progla.Savaza zastupnika Boga, za novog Mojsija izabranog
hriSianskog nai'ocla na zemlji, isto kao Sto proglaSava svoj zalttev za
vodst'rrom u vladanju svetom u ime Boga.
Pitanje je da li su obe tribine, ko.ie se izdilu iz.nad ovog pojasa sa line-
tama u prezviteriju u San Vitalu, ikada upott'ebijene u carske svrhe. Ako
nisu, onda one irnaju karakter epifani.je i oznadavaju da ie carstvo oliru-
Zeno nagovestiteljima Novog zakona, detr.oricom jevanclelista. Predstav-
ljeni velikirn stojeiim figurama, oni na Maksimijanovoj katedri jemde za
udenje arhiepiskopa. Ovde u prezviteriju, oni sede ispred zelene osnove,
koja odreduje sklad boja celog svetililta, a clati su u celoj figuri i u ve-
Iidanstvenom predelu; iznad njih se pojavljuju njihova Zivotinjska biia
koja ih obeleZavaju kao Matiju i l'{arha na strani carice, a hao Luku i
.Tovana na strani cara. To su, uopSte, prve monumentalne ikone sedeiih
jevandelista sa svojim simbolirra, te su od presudnog zna(aia za istoriju
vizantijske i rane zapadne slike jevandelista na il(onama i jevandelista-
rima. U prezviteriju u San Vitalu oni dine gornjc jedinstvo prostora. Iz-
nad njih se zaokrugljuje luk, ispunjen vin5vim iokotom, kbji se pruZa
iznad otvora carskih tribina, hoje deluju kao prozori i simboli ,vera
luxn. l7r,2ril toga se zasvoduje moini krstasti svo-d, sa jagnjetom boZijim
na zvezdanom nebu u velikorn vencu voia. Nigde na svetu se ne moZe
tako doZiveti srritina vizantiiske umetnosti VI veka kao pod ovim svo-
dom, gde oltar stoji iznrcrJu dveju prefiguracija. Ovde se nalazimo u sre-
diStu, tadno tu gde nebo preobraZava zeml.ju. Mozaici su kao zavese,koje
istovremeno sakrivaju i otl<rivaju; oni su ruho unutraSnjeg prostora, bez
kojeg on ne bi bio nista. Premi Jovanu Zlatoustom i fi:fi.ei'nu Sirskorn,
Avgustinu i Kasiodoru, sudbina sviir ljudi -.e odluduje na pitanju da li ie
se,naii na putlr verniker ka irtveniku na kome se sam bog prineo. To je
u krajnjoj liniji i smisao programn u Sa-n Vitalu. Flristov presto, presto
cara, pr"esio arhicpiskopa - t"o i. r'clil<a trijada koja predsiavlja idealno
jeclinstvo. Zakon trijade, koji cio u tandine nalazimo ostvaren u San Vi
stranx sa ilustrac!jaltla llodclisa, koji jc 236, gocl. plsao kaludcr Rabula u nanastiru Zagbl u
talu, osnovni je zalion cclokupnog l,:osmcsa,liao 5to l<aZeDionisije Areo- M e s o p o t a m l J l . G o r e I l r i s t o v o r a s p e i e . d o l e g . o b k o j i s e otvaia sa strazarlma u bekstvu, dcsno
pagit. BoZija tnijada postaje vicllji','a r"r triiadi encleoske hijerarhije i u Mironosice, l(jvo Noll 1ne tan,J!re. [trencr, Bl.blioteka LaurenciJana.

114
4La
 trijadi triju glavnih sakramenata,u tri.iadi carske dinovnidke organizacije
ka6 i u tiijaai crkvene sluZbe.Kakva je bila prava povorka ka"stolu Gb. Ova_liturgijska scena ustanovljavanja evharistije - koju nasuprot isto-
rijskoj takozvanoj "Poslednjoj< vederi treba nazivati >Prvom<- nastala
spodnjem u San Vitalu i uopSte u crkvama tog vremena moZemo sebi je, dakle, u oltarskom prostoru, kao i kompozicijeu linetama u San Vi-
lako piedstaviti. Agnelus je dvorske procesije u"donjem pojasu mozaika
ialu, ali ni u lcom sludaju nije komponovaniza pltene. Gde je ona imala
g 9an Apolinare .Nuovo zamenio povorkom mudenika, koji idu prema
Hristovom prestolu, i povorkom d'evica,koje idu prema Mirijinom pre- svoje prvobitno mesto u svetiliStu Istodne crkve-,poudavaju-nas,s jedne
strane, srednjovizantijski mozaici u apsidama - gd" je ovakva kompo-
stolu. Ovaj ivedani hor svetacanagove5teni-eu putu apostola i."rnu pr"-
stolu Het6imasia, koji je predstav'ijen u kupoli'krstionice Teodoriha'Ve- zicija vrlo desta - a, s druge strane, takozvani eiitafiosi, ti. plaStanice
za Veliki petak sa prikazom Hristovog leSa;njima je bivao pokrivan oltar
likog. Ali u purpurnonirukopisujfy_eka, kbli je Adolf Harnak otkrio u
katedrali u Rosanu - a koji je srodan purpgrnomlrukopi_su._izSinope, kad-aje pletvaran u sveti grob izmedu Velikbg p6tka i usl.r5nje nodi. U
poslednjem sludaju, dvojna scenacommunio apostolorazniskazuie da se
ka_oi jednom stvorenom na dvorrr u Carigradu, tzv. Eoskoiidovom ke
uZiva Hristovo telo i krv, koie ie on sam dao u smrti. fstovremeno se
_d"Lr,r, te se stoga rosanski rukopis mora uvrstiti u umetnidki krug glav-
-nog d_okazt'ieprisutnost andela k6d i:vharistije, koji kod ove scene asistiraju
grada - postoje dve znadajne evharistidne slike, koie zaiedn-o-dine
Hristu kao pneumata leiturgika. U apsidi crkve Sv. Sofije rr Kijevu ey3
cglinu. One nemaju nideg zajednidkog sa pashalnom goiboml na kojoj communio apostolorum (kao i posle u mnogim sredniovizantiiskim cr-
Hristos pere noge-Petru iude-nicima; 6va sc^ena, koju_$-i zapadnjaci rad6 kvama) nalaii sc u istom obliku,_koj!_nap j.{qalgvaui_Vl_yefiL_spur-
oznadavimo kao Tajnu vederu, u(Cbaex Rossaneisildak Sta vise odvo- pu rn.om ru kop i su i n a si_rijskilq _rf{b:lUf_p.eEffi
j"l9 je pr-edstavljenai to na nadin mozaika sa Tajnom vederom, kojom it"
podinje ciklus Stradanja na juZnom zidu crkve San Apolinare Nuovo. apside i scene sa apost_olimqaatazeElnfieiCtoTetvoriie ciieva i pro-
roka) grdki crkveni oci, koji dokazuju boZanskoustanovljavanie pride5da.
Ovde su naprotiv u pitanju Sestoricaudenika, odevenih u belo, koii idu Ispod._ovakvih.kompozilija u- apsidi, skoro nevidljivo, stoji r5bliSnjenle
prema l{r!s-tu, odevenom u purpur i zlato, da bi iz njegove ruke piimili
jednom lrleb a drugi put viho koje Hristos pruZa u-putiru; sem-Petra, svete Zrtve, kako ju je formulisao Zlatousti: >Pomoiu evhiristi-dnod teia
nisam viSe prah i pepeo, nisam vi5e zaroblienik vei slobodan; nies-ovom
koji p-redvodi-Sestoricuda prime vino, ni jeilan drugl apostol nije iko- pomoiu nadam se nebu i svim dobrima u niemu:
nografski obeleZen.Svedanost ove communio aposto[orum ie takod.e- - besmrtnom Zivolu. do-
Zivljaju andela, zajednici sa Hristom<.
kao i na drugim slikama - podr,r-rdena pomoiu dva starozavetna cara NaSaanaliza je pokazala da k-ompozicijacommunio apostolorum pripada
(David i Soloinon) i dva proroka (Mojsije'i Ilija); oni su predstavljeni u
stalnom sastavu liturgijskih kompozicija justinijanske crkvene rimetno-
obliku poprsja ispod svedanogdina i pokazuju prema ovom misieriju. sti,.da je na-stalau oltarskom prostoru i d-atu, pbd prestolnom slikom u
Primanje destica je ovde, dakle, projektovano iz crkvenog liturgijskog apsidi, zajedno sa nizom detvoiice crkvenih otaca,isiide apsidu. I u rome
obidaja-natrag na-prvobitnu Crkvu: Ilus je bio prvi prvos"ve5teni-k, koii se-dobavelikog Justinijana pokazuje kao tvoradko razdobiie i kao osnova
je delio prideSie ni nadin na koji se od onda davahcfrilikom svedanosii
celokupne_vizantijslie istorije umetnosti; upravo je makedonska renesan-
i:vharistije. 'Redje, dakle o jedn"oj vrsti dokazne slike; moglo bi se i reii sa izgradila novo na umetnidkim dostignuiima justiniianske epohe, a sli-
o ujstanovljavanjupride5ia, dakle o crkvenoj kultnoj slici. Trojica od apo- karski prirudnik s-aAtosa je nadinio eitetqkg zikone bd onogl Sto je, u
stola skruSeno id pribliZuju, savijenog teld i ispniZenih rukir, da bi^iz- ovom velikom dobu, izraslo iz umetnidkih snaga Istodn5g rimikog
razili svoju teZnju za hranom besmrtnosti. S_lgdeiipokriva svo.ieruke, carstva.
onaj za njim pun po5tovanja prima vino odnosno hl!b,a F;eanji podiZ6
ruk6 u molitvi zahvalnici pbsl'eprijema destica,kao sve5tenik pbsie pre-
tvarania destica u telo r.rk-rv ttriltovu.
To je jedna od qaiapadajnijib kompozicija lrrr5-i,anrk-e--arrtike-i._stoga je
osobito vaZno gde je nastala; to Sto je u carskoi purpurnoi bibliji 1z
Rosanaova sceia podeljenani dve strinicqpokazriid da ie ovhe veibila
sekundarno upotriblieria. Ali postoje i .fip Tajne vedeie na srebrnim
_ patqnama,.od kojih je jpdna, iz Strime, danas u riznici muzeja u Cari-
gradu, a drugu, ta SjhS^ dobio je muzej u Dambarton Oksu.- Patena iz
Stume, sa kojom je zajedno nacleni flabelum koji joj pripada i dva druga
j
n?la lrn ira iza.f od.eiu hlebo.va),ima n a pol edini pdeitJcslg+l-I. (s6s:-
578). Ovde su oba delenja hleba i vina predstavljena pod baldahinom;
iza oltara, zaklonjenog zastorima, stoii Hristos ia krstastim nimbom,
-putalledima
predstavljen dva o leata,"kaoSto se moglo zakliuditi vei iz
Rosanskogkodeksa; on kao prvosve5ienik pluZa hleb"i vino.-

26
 ( t5
V. KRAJ - IRAI(LIJEVA DINASTIJA

Po5tojc car umro rr dubokoj starosti, 1i,noue-bru SOBgod.,i po5to je

- kao Sto to panegiridki opisuje Korsipa - pred novom caricom Sofi-
jom u Svetoj Sofiji, leZaona zlatnom odru, sveZkao u iivotu, odevenu
purpllr i sa dijademom, a prepozitus, u svetlu bezbrojnih sveda,tri puta
doviknuo mrtvacu: ,lzadi, tebe zove car careva i gospodar gospodaralo,
carska povorka sa mrtvacem krenula je prema crkvi Apostola.Tu je car
sahranjenpored svoje mnogovoljenesuprugeTeodore.Car je bio mrtav,
njegov naslednik je bio Justin Kuropalat; on ie iskoristio otsustvosvog
imenjaka Justina, koji se borio na I_(avkazu,._da se sa Sofijom popne na
presto justinijanske dinastije kao Justin II. Radosni zanos naroda u
glavnom gradu - koji se naknadno odralava u muzici, tepisima i slono-
vadama,kao i u radovima u srebru ovog vremena - udinio je da je Zalost
brzo pro5la; na gozbama,koje su davali Justin i Sofija, ikonografija sre-
brnih i zlatnih posuda je podseiala na Justinijaria; one su prikazivalc
njegovu sliku i dela njegovog dugog, uspeSnogLivota.
Ostalo je skriveno da je time podeo kraj Justinijanove dinastije. Vero-
valo se ugovoru o pedesetogodi5njem miru sa sasanidskomdrZavom
(562); ali Bugari i Sloveni su stajali pred kapijama glavnog grada. Pod
naslednicimaJustina II. Sloveni su nastavili svoje prodore i dospeli do
Peloponeza. Kad je Foka'(602-610) nasledioMavrikija (582-602) persij-
ska opasnostje postala akutna; Sasanidisu prodrli kroz Mesopotamiju
i Siriiu do Halkidona. Visoki Fokin stub na fommu u Rimu io5 danas
svedodio sjaju i beoi pri kraju Justinijanovedinastije.
Istorija umetnosti u doba Iraklija (610-641) i njegove dinastije (610-
707) malo je ispitana. Izgledada do sada nije dovoljno paZnjeobraiano
na pitanje u kom je obimu Carigrad joS ostao centar. To je vek najteZih
kriza. Iraklije ustanovljava praznik Uzdizanja krsta (629) - proslavljcn
kroz umetnost, sve do Pijera dela Frandeskei njegovih fresaka u Arecu,
kao najveii dogadaj VII vel<a-, ali to ni.je moglo da zadrZi stvarrost
postepenogsloma svetskogcarstva i osamostaljivanjanjegovih provin-
cija. Palestina,Justinijanova sveta zemlja, izgubljena je i pripala je Sa-
sanidima,isto kao i Egipat. Bitka kod Ninive je, istina, zauvek otklonila
persijsku opasnost,ali se posle bitke kod Nehavenda(642)utoliko vi5e
digla preteia sila Omajada.Dve kulture, koje su imale sasvim suprotne
religiozneosnove,sukobile su se na prednjem istoku; nauka ie ubuduie
morati da ispituje, s jedne strane, usvajanje vizantijskog visokog stila
od strane islamskedinastije,sve do novog velikog razdoblja prednjcazij-
ske istorijc umetnosti u ianom VIII ve[u, kadi su nastul" dZa;iie i]
Bosri, Hohsu i Hami, ali i velike dZamije u Damasku i Jerusalimu, L sa
njima najveie doba cvetanja monumentalnogmozaika posle Justinijana.
S druge strane se, pak, nauci postavlja pitanje, kao novi, dosadanepo-
znati zadatakza proudavanieVII veka: kako je, ttstvari,izgledalacrkvena

229
 umetnost u oblastima koiima su vladali Sasanidi? Konstantin III je ra-
tovao protiv Arabljana u"Siriji; u zemlji antiohijskog katedralnog stila,
omaiadski prindeviki dvorci i dvorci zi uLivanje, u jo5 visem stilu, vrlo
brzo su sm'enili vizantiisku umetnost na tai nadin Sto su preuzeli njcne
zakone, udinili ih islariski upotrebljivim i tako ih stvaraladki preobli
kovaii.
Dok se Konstantin IV. Pogonat borio sa Slovenima i Avarima, ali pre sve-
ga bezuspeSno sa Bugarima - tako da je ovima uspelo, 672-681. god.,
iauzimanje oblasti kole im i danas pripadaju - pod Le-ontijem (695-
698) su sL Arabljani dtvrdili u Kartagini, pretvorenoj u hrisianski vele-
grad, i potdinili iu islamu hri5iansku severnu Afriku.
3" o"orir btoiijrkom situacijom u vezi je to Sto u Vil\eku.nisu nastale
nikakve hri5ianske velike gradevine, pa ni u Carigradu. S druge strane,
nedostaiale su i stvaraladke ldeje; oblici i zakoni oblika justinijanskog
visokog"stila odredivali su male oblike postjustinijanskih crkava nastalih
najvi5Ju perifernim oblastima. Devetoodajna crkvqsa kupolom na kva-
dritnoj oJnovi i sa upisanim krstom - kojS-se pr19/pojavljuje u Hosios
Davidu u Solunu - postaie sada standardni oblik, a sa ovim malim
crkvama zapodinje vizdntijsi<i srednji vek., Nosilac graclevinskog.razvitka
je sve viSe sve5tenstvo: u-gradovima episkop, u manastirima i hododas-
hitkim kaoelama monofizitsko kaluderstvo.
Kada ie u Rimu papa Pelagiie II eradio crkvu sa galeriiom, San Lorcnco
fuori L mura (579--590), s-iedioje egejsku shemu, dok mozaik na trijum-
falnom luku prikazuje justinijanskog Hrista na zemaljskgj lopti; ist^ina
- nasuprot siidnim trijumfalnim lucima, kao naprimer iz Baz.i.likeEufra-
ziane u Poredu - sadi preovladuie shema uvodenja svetaca (introductio
i praesentatio) i za deonu stranu-apside. Ne prikazuje se bezvremenska
piedstava Gospodara svih gospodara, izmedu njegovih nebeskih stralara,
vei se uvodi L^avrentije kal st-avrofor - kako je predstavljen vei na jed-
noj rimskoj zlatnoj daSi, amuletu u Vat-ikanskom.muzeju i na mozaiku
,, iiegovoni oratoriju u Raveni - zajedno sa osnivadery. Pqpom Pelagi-
iem". Itra drueoi strini, Pavle privodi svetog Stefana i Hipolita, vojnika
iimske straZ6 koga je Lavrenfije preobratio. Takvo naglaSavanje mude-
nika i svetaca nJtriiumfalnom-luku ranije nije osvedodeno; tema je ve-
rovatno oblikovana prema temi mozaika u apsidi crkve svetog Kuzmana
i Damiana na rimskbm forumu. Latinski natpis izraZava ovaj novi duh
kulta mudenika - koii postoii vei od V veka na freskama u katakom-
bama u Napulju - i bdiedul" svom mozaiku stil i karakter ikone,. isto
tako iasno kao i kompoziciiu: ,Martyriurn flammis olint levita subisti,
,1.?0
' iure iuis templis lux ieneranda rediti,. Tako treba razumeti i stupce sa
mozaikom u obnovljenoj crkvi svetog Dimitrija u Solunu (629-634). To
je veliko doba, u kome su u Rimu grdki kaluderi, nastanjeni u svojoj
izbeglidkoj crkvi na fommu, u gradevinama Horea na podnoZju Palatina,
slikalli freike: grdke svece, kao naprimer sv. Avakira, moinog grdkog an-
dela iz Blagovesti na stupcu po njemu vei proslavljenom. .
Mi smo ved videli kako j-e na mozaiku apside Sv. Vena-ncija pored Late-
ranske bazilike, koji je iapodet za papu iovana IV, a dovr5en za Teodo-
ra I, velidanstvena- t6ma Hristovog vaznesenja preinadena u predstavu
:30
istarskih, narodito solinskih svetacai mudenika (643-65q. Slidan karak-
telpokazuju'freske u Felicitinom oratorijg*koji je u VII veku ugraclen
u Titove terme LrRimu. I zagonetnimozaik svetbg-Stevana, koii sJnalazi
g Saq Pijetro in-Vinkoli, pripada grdkom talasu-u mozaidkoj-umetnosti
VII i VIII veka, l<oji se moZepratiti u SantaMarija Antika od justinijan-
skog vremena preko Jovana VII (705-707) do velikog dobi pavli t.
U tom veku su Stevan i Lavrentiie postali za Rim onotto su Teodor i
Dorde bili za Egeju, a Sergije i Vakh za mesopotamsko-siriiskuoblast.
Apsid-a_sa Bogorodicompo justinijanskoj sheml ostala je.oduvanau ca-
rigradskoj tradiciji; to ie ogleda-u moiaiku apside cikve Teotokos iz
VII veka. Ali i u Santa Marija Antiki je, pri kraju ove epohe,lovan VIII
(705-7-07) dao da-se premaZe velidanstvbna,moZda olfeienf justinijan-
ska slika Bogoro4ice na prestolu, da bi iznad toga nastala nova siika
Marije na prestolu; o-nastavlja intimnost skoro 'kapelami
privatnog po5tovanja
namesto carske raskoii; ova intimnost, narodito u i malim ir-
kvama, odgovarakaluderskoj duhovnoi delatnosti (entelehiii) opStezite-
lja, grikom duhu i lidnoj poboznosti.ovu'rrstu individualiziciieumetno-
sti prepoznaie kasnija epoha, kada u natpisu Felicitine apside hvali sve-
ticu kao cultrix Rornantnn, kao sancta martyr, a njeno ime tumadi tako
kao da svi oni,koji se nadajg i ne odajavaju" mogu biti,Felicitateso.
Ovoj pov,ezanosti jed-nequasi devotio moderia u vreme posle Justinijana
pripada i kompozicija apside u San Teodoro na podnoZju palatina. Hri
stos sedi u purpurnoj odeii na zemaljskoj lopti-ispod boZanskeruke i
prima dvojicu grdkih svetih ratnika, Teodoia koga piivodi petar, i Dorda
koga privodi Pavle.Ova dva svecaokruZuiu Boeoiodicu na prestolu na
jednoj sinajskoj ikoni koja spada u umet;idki [rue Rabulinbe kodeksa
(586),.a.,des1ose pojavljuju kao par u srednjovizantijskojumetiosti, kao
pesacr lll Janacl.
Najveii religiozni i este-tskiishod ove promene mozaika na apsidama 'Santa i tri-
juq!3lq1m lucima predstavlja van. svlke sumn.je, apsida u Agnezi
na Via Nomentana; po natpisu sudeii Honoriie I (625-638) ie dao da se
ona ukrasi mozaikom. MoZda je imala slidno iiomponovanu irethodnicu:
izvesno.je da.je sledila tradiciju iz San Apolinare in Klase,'gde po prvi
put,.istina jo5 u velikoj hristoloSkoj povelanosti, jedan svet-acziuzlma
sredinu apside. U Santa Agnezi stoji ri sre-dini sveti Agnesa, koju je vei
Damasus op,evao,i l<ao augusta za5tiiuje krug grobniJa, kojimi.je dala
svoje ime.-Ali u crkvi njcnog imena pred kapijama Rima njen atribut nije
jag"jg - koje ioj p,, etimologiji imena pripada_- koje Damasus u svoloj
pesmi, a mozaiiar u povorci devica u San-Apolinare-Nuovo u Raveni-li"-
kovno izraiava -, vei mad u plamenu; kao kbd Gavrila i Mihaila na deo-
nom zidu u San Apolinare in Klase, brokatna odeia Agnese obeleZena ie
pticom Pavlovog uc'enja o vaskresenju (usred nebeskili zvezda). ona vei
prrpada nebu i stoga.stoji.uzvi5eno u apsidi, na svetlucajuioj zlatnoj
g : n o v i , a . , k r u n i S ej e b o Z a n s k a r u l c a . H o n b r i j e . i S i m a h . s t o j e p o r e d n j e ,
To je najbitnije reSenje ovog tipa apside i najjasniji primer za promenu
pogleda na svet, koju su izazvale umetnosti u vreme dinastije^Iraklija.
Tako.Eufemija_s_toji u sredini apside svoje crkve u Rimu, njbj je papa
Sergije (687-701) postavio ovaj spomenik; uzvi5ena slika Feiicite u ora-

toriju u Titovim termama je -u isto tako dostojanstv.ena..Svecima se tako
u a;sidi podile spomenik i tome umetnost VII veka sledi grdko-rimsku
t.aiicii.t. I apsidilna freska u Abu Girgis (Mariut kod Aleksandrije) po-
kazuie-ovu temu centralne svetadke figure.
U o"iifJ*i* oblastima, koie su narodi-tobliske Carigradu, justinijanska
tia'ailiia monumentahih pdboZ.tih slika nestaje takoieCi pre no Sto nalet
Arabliina sasvim uniStava ovu tradiciiu. Presto sa Hristom i Marijom
poit"i" tradicionalan i zadrlava shemri (najdesdesa arhandelima), koja
ie bili razviiena pod Justiniianom i koiu jecrkva Teotokos u Carigradu
brenela u vieme-dinastiie Iiaklija. Freske Apolonovog manastira-u Ba'
vitu imaiu u svoiim kaluderskim kapelama ovu ikonografiju i jedan niz
fi"iti to ukazuje do dubokog VIII veka. Jeremij_inmanastir u ,lakari
p.LG-i "d ovu tradiciiu. Hristos- na prestolu, izmedu 9avrila i,Mihaila,
izmedu sunca i mese6a,nalazi se u dpsidi David-Gare<1a, peiinske crkve
u Dodo (Gruziia). I frcska apside u Vaznesenju Gospodnjem u Cromi,
takode u'Gruziii, spada u ovai red. Onu u peiini Pantokratora na Lat-
*or" ttoa geiat<t6je) treba fekonstruisati u sliku_Hrista-na prestolu.
"Sv.
U Faleitini, u crkvi Sergija uGazi, izgubljene slike apside pokazivalc
su tin Boeorodice na prest6hr vei u V vEku, kao sto je tamosnja crkva
Sv. Siefan-aimala Panfokratora na prestolu izmecluandela.
Naizad. iz Jerusalima se proSirila siraZa arhandela oko krsta i to u onom
obliku'koii pokazuie leriiineradska patena, i to pre svega iz Adamove
kar:ele u iarioi crkvi sv.-Grbba; i Nika ovde ne nedostaje: Da je red o
kritu, kakav prikazuiu jerusalimske hododasnidkeboiice, ij..sa^meda-
lionom u kome ie po-prsiePantokratora, proizilazi iz Elucidatio Quares'
*irs-u; sub farnice-eit dZpicta Crux Domini_et in ntedio eius el circulo est
ef-fipiesSaliatoris cum liiteris graecis (NIKA) et ex utraque parte ange-
Iisiomnia opere musaico elabolata. Mozaik Adamove kapele Svetog,gro'
ba u Jerusafimu .1e,dakle, u istoj tradiciji, koj4 se pokazuje u.Klase'
Takav krst ie staiao i u crkvi Mar Gabrijel u Kartminu i u crkvama
e*ur" i rl fefi Zeh, a najdivnijem obliku pak u kapeli katedrale u
"Sereiopolisu (Rosafa).
epsldd sa pristolom Bogorodice izmedu arhandela imala je pozan pro-
cvat u ionikoceeiskom prostoru. Naivelidanstveniji mozaik ovog tipa je
mozaik-Panagijli\rrgelq[t-istos u Kiti kod Larnake na Kjnry, koji je ne-
davno bez pffiovora stavlfen u vreme Iraklija i - ne na kraju - mozaik
apside crkve llspenja Bogorod-ice u Nikeji..
U istoriji postjristinijanske arhitekture pokazuje se.ono,i"*,1. nas udi
i istoriia cikve: vreme pred ikonoborstvom ne samo da voli mali tormat,
bit"" risaelasens vrcmienom opSteZitelia,vei - kao i celokupna teolo-
eiia - slidi tradicionalizmu k<jii je daleko od svakog stvaraladkogduha
iiiieje napietka. Teologija i umetnbst ne.treba da se upravljaj.u p9 nadelu
auiri t<oii istraZuie i ti#i novo, vei teolozi i umetnici postaju sluge bo-
Ziii. nieiovi thesaurophyla&os(duvari blaga) u najdubljem bogosluZbe-
n,im sinislu redi. U arhiiekturi se uvek ponavlja jednostavni tip kupole;
talio su eradenerKlimentovacrkva u Ankhri i Nikolina crkva u Miri, rnada
irKalender - crlivi u samom Carigradu sledi ovom zakonu. U raznim
oblicima-,ia hodnikom u vidu slova T oko potkupolnog prostora, ovaj tip
.32
'{ lt
u crkvi Uspenja u Nikeji i u crkvi Sv. Sofije u Solunu dobija izvesnu
novu_crtu velidine,-odakle se razvija_ranomakedonskitip-sagradenojcrkve sa kupo-
lom, koji je na Peloponezu predstivljen u Sirokogrudo cri<vi
u Hristiianu.
U }lesofotamiji se-iz ob-lika sinagoge izgraduje razvijeni crkveni tip Si-
roke zgrade:-odmah posle 600. god. u Ktezifonu, a veCu ranom V veku
u crkvi manastira Kvartamin. U naistariiim crkvama Busarske nalazimo
kako ranu sirijsku zamenu podupiradai kao naprimer ir,4lboba pliski,
tako i, centralnu graclevinu s-ani5ima i jednostavnim hodiiE6m--Jao u
rotondi u Preslavu.
N;Fil;ds"iji ot ii"i se razvijaju u Jermeniji od@jq(vrrDveka. Se-
verno-sirijski tip poduZnegrailevine sa podelom na odeljke,Ii-skrivenom
centralno5iu, poprednim lucima u naosu i zadecimafasade sa dve kule,
nalazimo sredinom V veka u crkvi u Ereruku; tip dvorane sa stepena-
stim odeljcima, koji se penju'--kaTavle izgiatlen u crkvi Sv. Ir6ne u
Carigradu - susreZemobkci OOO. godine u cr[vi u Ptghavanku,a ttrhan-
hosnu krstoobraznu crkvu sa kupolom u TAI_|S!(662=35). t aevetooail-
na crkva na hvadratnoj osnovi-qdsmadilt_sp_uJermeniii, kao u crkvi
Sv. Gaja-nau VagarSapatu,nastaloj oko(63Qlod. Narodito su omiljene
tctrakonhosne osnove sa ugaonim ni5ama-- kao u crkvi Sv. Hflpsime,
a takode u crkvama bogatom Vagar5apatu (618) - i kvadrllne EradEvinti
sa detiri podupirada i Cetiri izbodeneapside u obliku deteline,kab u crkvi
u B a g a r a n u( 6 3 1 ) .
{' Vei ovom vrstom arhitekture obiavliuie se vizantiiski srednii vek; VII
I vek je u svakom pravcu povla5iivao piivatnu umethost pored forumske
1i i zvanidne visoke umetnosti. I kod aristokratiie ie posloiala ta liubav
ll
ti prem? malom obliku. Na putovanjima brodom b6gaii trgovci su nosili
I
It sa sobom svoje privatne *udne oitare i ikone. Talo naitaie pokretna
I umetnos-t. >Primenjene( umetnosti se odvajaju od arhitektuie i postaju
:r samostalne. Pri go2bama se povladava srebinom posuttu i pribbru od .
':l zlatai tako ponovo procvetava - za neupuiene iznenada - baS u VII
"1 veku. pod.Iraklijem, prvoraz.rgdna p_rerada srebra. Sa ovom teZn.lom
;1
ka >kudnoj< upotrebi umetnosti u vezi jt i jedna dalja moguinost. Cr-
5.:
kvena umetnost se sve viSe i vi5e ogranil,ava na crkvenu prostoriju. U
:: krugu privatne umetnosti zato su opet omiliene rneutralne( teme. Aiisto-
! kratija, koja je pored Safe ditala i sledila Anakreonta, kojoj su se dopa-
dale Menandrove komedije isto kao i Aristofanove, koja ie imala pri rirci
n svog-Kasiodora, da bi se-zanimalasa sedam slobodnih umetnosti, okru-
T Lavalase, kao Sto to znamo ved od Boetiia, umetno3du i umetnidkim de-
lima !r mozaiku, slonovoj kosti, zlatu i sr6bru. Prqbgdilo se interesovanje
za ru5evine rimske antike i z-?zlatrrodoba, kada su grdki bogovi Uiti 5oS
tako ljudski.'eitani su ljubdvni epffami Makedonij-a"ali i liimna pavla
Silencijarija lepoti najlep5ecarice Teodore, ier ie-dopadanie izazivalo
baS to Sto je bila igradica i hetera. Ako se u crkvama uZivalo u himnama
Romana iz Bcrita i al<atjstnoi himni patriiarha Sersiia, iako se moralo
slu5ati stojeii i zajedno se pevalo, ipak se kod kuie,-i u t<ruguprijatelja,
uZivalo.u anakreontici, u pesmamakoje su_bilesastavljenezi velilie igia-
de, gladiiatorc, sportistc ivih vrsta, cirkuslceljude i ailete. Agatiias iiie

bio samo istoridar vei i anakreontidar, a veliki esteta, analitidar arhitek-
ture i istoridar Prokopije, lidno sastavlja pamflete protiv Justinijana i
Teodore, koje na ulicama velegrada pevaju ulidni pevadi.
U poznoj antici je u vi5e navrata postojala eskluzivna umetnost malog
formata u senatorskim krugovima i krugovima starog plemstva: hajpre
pod Simahiicima i Nikqmasima u Rimu za vreme pape DamasusaTonda
irodev od Boetija pod Teodorihom,lustinom i JustiniJano{nq RimuT Ra-
ireni i Carigradu i, najzad, pod Iraklijem u vreme piopadanja Rimskog
svetskog carstva. Sve tri faze su medusobno slidne; sve tri su ogranidene
na najmanji krug skeptidara, koji su uvideli da je san o svetskoj i poli
tidkoj modi Rima zavrSen i da Virtus Rotnana ne moZe biti vrlina za
politidka delanja, vei begstvo i povladenje u svet duha. Za vreme ovih
poslednjih aristokrata, najditanije knjiga je bila Boetijeva Consolatio
phtlosofhiae, prava knjigf utehe. Ovi iiuai-su znali da, podev od smrti
Teodoriha Velikog, nije postojao nikakav senat, niti ma kakav din na po-
litidkom polju koji je imao izgleda na delanje; svi su oni imali lik Boe-
tija, kakav se pokazuje na njegovom diptihu. Oni su zajedno sa njim
znali da prijateljska muza moZe da del! svetski bol, ali da ne moZe po-
6oii. ,Nepoznata visoka figurao koja je-:tupila u Boetijevu sobu, kada
ie bio blizu odajanja, bila je filozofija. Ona prilazi lekaru, koji je otkrio
Iekoviti madogora-koren i zove se Heuresis. Pravog drZavnika okruZuju
dve Zene,koje oblikuju njegov karakter, pravda i laidagogia. To je smi-
sao consolatto philosophiae, kako ga tumadi Boetije, a drugi mu veruju.
Pored Davida u samoii stoji jedna lepa Lena; sada se zove nelodia, ali
kada se on bori sa Golijatom, pristupa mu pokornost, tapeinophrosyne
i daje mu da pobedi u borbi protiv alazonei,hvalisanja, koje stoji pored
Golijata. Tu je koren diptiha sa pesnikom i muzom, filozofskih tema na
slonovoj kosti, alegorija r-r "filozofskimu temama umetnosti. Stoga se u
ovoj zatvorenoj umetnosti VI i VII veka pridiZu Orfej i Herakle, mitovi
Grka i slike Indije. Prokopije je u dubini isto tako malo verni hri5ianin
kao i Pavle Silencijarije. Oni su, kao vei i Boetije, filozofi koji zna-
jg za jedinstveni zakon sveta, kome su podloZneZivotinje kao i biljke,
-kamenje
i kristali, pa i dovek, zakon po kome sve zadriava svoje biic,
4 pokazuje\svoj smisao u tome Sto kao uzakon uredenog biiau ne do-
zvoljava nikakav izuzetak, tako da je u svetu svemoguieg stvaranja sve
na SVOmemestu.
Kada se u VI i VII veku bude, u srebru i zlatu, naizgled paganske teme,
onda to nije nikakvo poslednje otpadni5tvo od hri5ianstva. Mitologija
ved odavno realno ne postoji, a bogovi su odavno ,pobedeni", najkasnije
ei vremena uniStenja Serapejonau Aleksandriji, koje tako tadno opisuje
i dlikama ilustruje papirusni kodeks Alcksandrijske svetske hronike.
Orfej; naprimer, omiljeni motiv u VI i VII veku objavljuje da oni
koji uzdiZu svoj duh navi3e gornjem danu, udestvuju u vednoj boZan-
skoj stvarnosti, dok oni, koji spu5taju odi ka peiini Tartara, gube sve
Sto imaju.
Tako treba razumeti i veliki broj srebrnih tvorevina sa Zigom Iraklija
Zigosanihi raznovrsnostnjihove ikonografije. Pored liturgijskih srebrnih
234
{r1z
tanjira sa Hristovim monogramom, sa herqvimima i serafimima, sa com-
mun.io.apostolontm ili pojedinadnim svecima kao nosiociiiralirsta go-
postoje.i.d{!rgi, koji su.skoro svi nadeni-naXipnr i
lpo.dnjeg,
gzi j i, a. p redstavlj aj u Davi dova de-lalnj egovo pomazanjfS6-rbu "il[3[:
sa-Goli"-
Jatom, borbu sa lavom, njegovo vendaniei niegovu muziku.
Nesumnjivo, ovakvo srebrnb i zlatno pbsude b-ilo je odrectenoza ukras
carske trpeze_u palati; David_je jos oil vremena klda ie Amvrosije Mi-
lanski svoja Davidova vrata komponovao radi reodosila velikogi slika
pravog hriSianskos vladara.
-ovde
Je red o trecij sfupl-o1e srebrne radinosti, koja skoro iskljudivo
pripada vr-emenucara Iraklija i.od koje se mnogi primerci, i to nijzna-
dajniji,.nalaze u. muzeju u Lenjingradl'. Njena Ieriratika se proteZL od
rclle,rulometra, koJa je komponovana kao deZnjaza proledem u Egiptu,
do idila sa Zivotinjama, kao naprimer putania-sa divliadi pod drviSem
ili morski pejsaz sa ribama. Jedna boca, diste persiiske strukture. prika-
luje Nerejide na morskim lavovima i hipokampima, jedna kaserola temu
Posejdona, dru_gajedna venere; tema o talasirira mora rado ie pou"r.tta
sa temom o talasima ljubavi. Na jednom ukrasnom taniiru rireiada iera
sa silenom. svestenica hrani zmiju koja palaca iz korie, a iea"6r"
od najreprez-entativnijih.mis-orijumani piestolu sedi Iirdija, "" dalLka, od
zapaonJaKa.zer-Jena zg.m_rJa,
k-ao dostojanstvena zena izmedu Zivotinja
svoje.religije.Motiv ljubavnih parova, kao Sto su Amor i psihe, Venera
i Anhis, Meleagar i Atalanta, pojavljuju se u mnogobroinim variia.trama
ne samo u srebru vei i na mozaicima i u minijatlrami.
Zajednidka-ve,zanije viSe mit, vei romantidno bekstvo u carstvo snova
i bajke. Arkadija se trazi duSom. Vergilijeva Georgika se u vatikanskom
Kooel(suvl veka ltustruje na isti nadin kao i tepih; pesma sirinksa pro-
vladi se kroz rasuti motlv, rasporeden po celoj'poviSini; stimn;-koiib-e
su ideal jednostavnog zivota ia zemljoradnjom i stodarstvom. Lenjin-
graclska sre.brnazdela prikazuje sedecegpastira u arkadijskom predelu,
stepenastokomponovanom. Afi, ova umlfnost, ko'ia eini iidliivifir- snove
o jednostavnom zivotu i monumentalno ih uzvisaia, ne izrazavase samo
tako. I scenegozbe u kodeksu iz Sinope,kao naprimer l"piba.rt Jf"."o-
na, odiSu ovim duhom asocijativnt i[ile; narodito su liupke scene iz Zi-
vota Jakova do njegove smrti, slikane u neprekinutom tiiru, kakve u Bed-
l(oJ.genezl rspunjavaju
.strane starog zaveta;scenesa Josifom na Maksi-
muanovoJ Katectrrlmale su vee takve crte. TeZnia za pridaniem baiki
spaja,se sa ljubavlju pTe.mastranim obidajima i oioben<isiim"] omrtjdr"
1u 4dijske, egipatske, kineske ipersijske-legende.
Ono, pak, Sto-ovde,rl najvi5oj pGfin;6nosti istandaneumetnosti u meta_
tu, po:laje tako ubedljivp jasno, nij.e s.amoduhovita igra intelektualnog
sa.mastom, vec su to slike consolatio.ducis; one proizllaze iz saznanja6
celini.sveta, koja sve obuhvata i ureduje. u tom imislu j" rruns'fo"
K-amphauzendao,novo tumadenje Boetija. Velidina ove najpoznije ""e an-
trcke umetnosti idile u tome je $to je ona izraz savlatlivanja bola-i tra-
gike.. za dvorske. ljude je on-a ledni v-rsta suncem obasja'ne pi"siolti,
istinito sunce koje pod osnovnim nadelom consolatio philosoihiae dini
blazenim,pomirljivim i smirenim: ojer ljudima vise sluZi nepiijateljska
 Itzt
no priiateliska sudbinao(Boctiic se nalazio pred pogubljenjem kada je
to pisao). Dionisijaka jednoga Nona bila jc omiljena kao umetnidko delo,
ali-i zboe nienih iziava o harmoniji sveta,koja se spoznajena svim, pa
i pustoloivnim putevima; bio je omiljen roman Dafnis i Hloje n_esamo
zbog uZivania u variiacijama-ars amandi, vei i zbog mudrosti koja se
odn-osilana-svakog doveka: "Onaj koji voli dozvoljava da ga,uhvati le-
pota, bez obzira u koiem obliku Ceje naiio. Zivot pastira je slika nepro'
Iaznosti, vreme njihov ritam; to je uteha prave filozofije; i Boetije i oni
koii ea slede sp6znaiu u ovom'Dsvetlu ljubavi", jednom za uvek, da
je svi postojede dobro te da je stoga i lama stvarnost razborita' U
iome je dubiji smisao ponovnog oZivljavanja takozvane antike u onom
trenut"ku kadi se vizanfijska klisika biiZi kiaju, a zapodinje grdki sred-
nji vek.

Uvid u poreklo grdkog srednjeg veka dozvoljava jedna umetnidka vrsta

u koioi iaznaierio, tel od G6oigiia Sotirijua, da je u preikonoklastidno
vremlebila istoriisko-umetnidki 2iatajna. To su enkaudke-slike na drve'
noi plodi, koje se obidno obuhvataju pod nazivom oikone,l. Od kako je
Cebrgiie Sotiliju sakupio ovo blago iz kaluclerskih Celija na poluosttwu
Sinaju- i predab ih monasima ma4astilalSl^-Katarine-u,a-b-rdu.,Sinaju,
svima se 6tvorio nov sveti VeC danas je mpgudno da se klasifikuju ikone
nastale pre borbe oko ikona i da se rasporede u gnrpe-lPrema-sadrZini'
Pri tome se pokazuje da skoro sve najstarije pripadaju VII veku. Ovamo
spada, van svake sumnje, $qnq sa_Mariiom; na njoj Bogorodidin Presto
uokviruju dva grdka sveta ratnika koji nose krst i koji se od tog vremena
pojavljuju na iinajskim ikonama desto kao par, stojeii ili na konju, i
najdeSii-su duvari Boeorodidinog prestola. Iza prestola stoje dva arhan- Trt mladlCa u uzarenoj pcdl. DnksustiCna lkona VII veka. Visina 33,5 m,6idna 40,6 cm. Slnajskt
manastlr. Up, stranu 236.
deia. Ta ikona ie mon-umentalnipoboZna slika,-moZdasredhji deo neka-
da5nie vede poboZne slike, sastavljene od pojedinadnih drvenih ploda,
ili deb domaCbgoltara. Ne moZe biti sumnje da se vezujeza stil Rabulinog
korle-ksa,da se dakle, moZe datovati vei u kraj VI veka. VeC ju je Ernst predstavlja^scenu sa Tri mladiia u uZarenoj peCi; ova drvena ikona je
ricineei stavio'u rloitiustiniianski stilski stup-ani,poznat iz crk'ie Santa izduZenogformata, Sto se inade kod ikona nfuad ne pojavljuje. Njeria
ioi iri' tu, frontalna Mariia-sa carskoiri krunbm,
Mariii Antika. sroana -pr6Jlolne ikonografiia (s velikim andelom koii pretvara vatru u hladnu-r6su i [ako
koja]je s-me5tenaiznad slike.Jovana VII, kao i freska sv' Dimi- izaziva veliku prestolnu himnu troiic; mladiia) ista ie kao na petodel-
triia ira istom mestu. N'edavnoodi5denaMadona iz Santa Frandeska Ro- nom diptihu iz Murana, gde dini neku vrstu opredeleoHristu na prestolu.
mina sa rimsliog foruma pokazala se kao slededa slika na drvetu sa Odatle sa izvesnom pouzdano5du proizilazi da kod sinajske ikone sa uZa-
Bogorodicom na prestolu, kao Sto je to veC Karlo Cekeli primetio ispod renom peCi nije u pitanju samostalnapoboZnaslika, ved da je ona sadi
sloia iz XIII veki. 4javala jedinstvo sa prestolnom slikom_(Hristos ili Marija); pored peto-
Nema sumnie da ie ovde monumentalna slika iz apside preneta na drvo, delnih slonovada postojale su i petodelne drvene plode, kojE su riogle
u mali formit, ka6 Sto se to u VI/UI veku dosta testo de3avalosa peto' biti domaii oltari-ili p6kretni oltari za putovanja 6rodoh ili kamilaria.
delnim rasko5nim povezima od slonovade.I nebeska prestolna slika Hri- Takve slike na plodi (oltari slikani na divetu) vlrovatno nisu bile odvei
sta kao Boga-ocanadena je na Sinaju. On tu nije Pantokrator, ved sedo- ret\e. Jedan drugi odlomak sa prestolom iz preikonoklastidnog doba ta-
kosi i sedobradi gospodar svih dand, koji se desto naziva Emanuilom. kode je na5ao Georgije Sotiriju.
On prestoluie na dugi, u zvezdanomnebu. obe prestolne slike su na cari- Najznadajnija scenana jerusalimskim ampulama, scenaHristovog vazne.
eradskim i iirsko-eiipatskim slonovadama tako deste da su verovatno senja - koju nalazimo i u Rabulinom kodeksu i inade u umefnosti u
ireuzele ulogu posrEdnika pri nastajanju ovih slika na drvetu (najde5de slonovadi i srebru -, takotte ie otkrivena mettu enkaustidnim ikonama
drvo sikomore). Sinaja. Desna polovina je, istiria, obnovljena u srednjem veku (moZda u
Jedna, pak, najvi5e antidka medu svim ranim ikonama sa brega Sinaja, XII veku), ali je leva polovina - grupa apostola oko Pavla - po reali-

236

stidkom izrazr,,po stilu odeie, proporcijam,a figura i izrazu lica, srodna
sa stilom Rabulinog kodeksa, tako da sinajska Analipsis mora da se udla-
umetniiki krug. Onda se postavlja jedno bitno pitanje
ni u ovaj umetnidki pitanje. Po5to
j e i i PreobraZenie.
su Blagovesti
Blasovesti i Rodenje
Rodenie Hristovo,
Hristovo. Kr$tenie J e ,VaskresenJe
Lazara i Razapinjanje na krst, Prazan grob i Vaznesenje, Duhovi i Koime-
sls Bogorodice u VI veku primili svoje dvrste oblike, u smislu poboZnih
slika - a dokazane su i na srebrnim ampulama i slonovadama- po-
stavlja se nuZno pitanje, da li je Analipsis sa brda Sinaja bila svedanaiko-
na; sudeii po na5em poznavanju stvari, ona bi bila, uop5te, prva. Ali jed-
na druga drvena ploda u Katarininom manastiru prikazuje Hrista u pur-
purnom kolobi.jumu na krstu, izmectu oba orazbojnika<, sa andelima,
Marijom i Jovanom, i kockarima; i ova ikona je preikonoklastidka.
Ako se tome dodaju scenesa jerusalimskih ampula, koje zajedno spajaju
Evangelismos, Genesis,Baptismos, Taphos i Analipsis - bilo da je red
o sceni rodenja, bilo o raspeiu - biiemo skloni da ideju svedanihikona
projektujemo unazad, u VI vek, iako.pu prvobitno bile nizloZene(samo
kao simboli praznika i joS nisu imale \voje mesto na ikonostasu. Time
enkaustidki slikani poklopac na relikvij'aru u Muzeo Sakro u Vatikanu
dobija presudan znataj. On prikazuje sledeie scene u tri pojasa: u do-
njem pojasu stoje zajedno Rodenje i Krdtenje Hristovo; srednji pojas je
sasvim ispunjen Raspeiem; kao na sinajskoj ikoni i u,Rabulinom kodek-
su, Hristos je ovde predstavljen sa collobium-om. Gornji pojas pokazuje
Prazan grob i VaznesenjeHristovo. To je vrlo smilljena teolo5ka poveza-
nost izmedu pet scena; smrt Logosa na krstu nalazi se izmedu njegovog
dolaska na zemlju i odlaska na nebo. Ovde se, u stvari, nalazepovezano-
sti koje su odredene praznidkim liturgijama crkvene godinc. Za ranovi-
zantijsko vreme se ne moZe pretpostaviti ni jedan dvanaestodelniciklus
praznidnih ikona, ali se jedno moZe reii s izvesnoSiu: u ovo vreme trom-
pe crkava mogu vei da imaju ikonologiju srednjovizantijskog vremena
(Dafni). Tu se nalazilo mesto za Blagovesti, Rodenje, Kr5tenje i Preobra-
Lenje,- dakle Sto smo videli - za glavne scenecarigradskog kruga.
Jedna od najvpZnijih ranih ikona koja se nalazina brdu Sinaju.-v^'' svake
je velika lkg4--sll-Bsta. Ona je i istorijski najznadajnija..Petar
:umnjE
je
predstavljen u poprsju i to kao Hristov konzul, kako ga ved Jovan
Zlatousti oznadava.Kao skiptar svoga >cara<on nosi krst; umesto svit-
ka, on drZi svitke Starog i Novoe zaveta. Prikazan ie ispred arhitekture,
iznad koje se nalaze triliredaljoni sa poprsjima, koji se,^morajutumaditi
kao Pantokrator izmedu Bogorodice i Sergija-
Ti elementi su upotrebljeni na konzularnim diptisima i to ne na zapadno-
rimskim, vei na istodnorimskim iz vremena Asturiia, Justina i Justini-
iana. Na diptihu Klementi44 iz I.ivqrpqla , (513), njihova carska visost
Anastasije iArija?ni predstavljeni iu"u medil;onirira, i to levo i desno
od Hristovog krsta. Konzul, dakle, ovde potvrcluje da dela u ime cara
Anastasija i njegove supruge; on jemdi, kao Petar Hristu i njegovoj maj-
ci, zakonitost konzulata. U zabatnom polju Antemijevog diptiha (525)
nalaze s.e,kao na ikoni sa Petrom, tri medaljonal moZda Antemije izmettu
Anastasija i Arijadne. Na diptihu Oresta iz Londona (530) to su Amala-
sunta i Atalarih uz srednji krst, na diptihu Justina iz Berlina (540) izgle-
238
11q
da da se ispod niza portreta nalazi Pantokrator. Ovi primeri dovoljno
jasno_pokaiuju .li ikbna sv. Petra iz Katarininoe-ftafdstira na_siniju
vodi poreklo .iz ikonografije i stila- konzlla-rniFffFtifia:Da se i inate
imago clipeafa na hriSianskim spomenicimamogla upotrebiti, pokazuje
slonbvada u Bolonji; na mitolo5kim slonovadani-astoli ona, icio venac
Zivota,iznad Hipolita i Fedre ili iznad Artemide i Endimiiona. I petodelni
diptih.iz Milani ima, kao Sto smo videii, takve imagiies clipiatae. Na
taj nadin treba tumaditi Christus r)ictor-a u Stitu iznad,adventns-a konja-
nika na slonovadi iz zbirke Barberini.
Kijevske ikone poreklom sa Sinaja, kojima je isuvi5e dugo poklanjana
mala paZnia, dobiiaiu sada naroditi znatai. Ikone sv. Sereiia i Vakha ne
uvode sarno u carski domen vei istovrembnopbkazuiuffclipeus iznad
obojice - koji prikazuje njihovog vojskovodu, Pant6kratora^u poprsju
- treba da se tumadi u sniislu dlptilia Barberini: Pantokrator je rapo-
vednik ovih dtrces (vojskovoda) u militia Christi, za koje je u Sirgioio-
lisu, kao i u Carigradu, sagractenavelika crkva. 6ba svdca su, pretira ra-
sporedu iz slikarskog prirudnika sa Atosa, imali svoje zaiednidko mesto
kao Hristovi oficiri na straZi u velikoj carskoj crkvi vizlantijskog sred-
njeg_veka.Tako je ikona sv. Petra sa Sinaja hiistijanizovani konZularni
diptih, a ikona Sergija i Vakha hristijaniiovana vojnidka ikonografija.
Ova poslednja je poduZna slika i stogl moZda deo ledne vede siike na
plodi, diji je srednji deo verovatno ovendavala
Ik-ona Sergija i Vakha je po stilu_tsliLo sradna_mA?Argir4aVII veka u
crkvi Sv- Dimitrija u Solunu i lepim svetalkim_gl_avarrrasa_fresaka_uO*eir
Abu Makarios, koie se nalaze u zhirci Johan-GeorEu Maincu. da se oni
bez muke mogu uklopiti u stilski pravac Iraklijei'og vrdmena. Poprsja
koptskog episkopa Avrama iz Berlinskih muzeja i dogorodice i siira iz
r:"tog mesta, po svojoj linearnoj- tvrdoii, predstavljaju egipatska preina-
cavanja grekog tipa poprsja, kako nam ie oduvano u poprsiu Avakira u
Santa Marija Antika; danas nema sumnje da freske u Kaitelseprio ne
mogu biti proizvodi jedne, ma kako stvorene,srednjovizantiiske rbnesan-
se, vei u ovom redosledu pripadaju vremenu Iraklija.
Kvadratne ikone sa poprsj-imi ne mogu se, dakle, neposrednoprikljuditi
rimskim-portretima s_amumija u Egiptu, ved one imaju svoje sopstvene
uzore u Vizantiji. Ipak, moguie je da su poprsja pored toga-imala i por-
tretnu tradicijri. Zd to gov6ri, fre svega,okofnoit Sto su"mnogobrojne
ikone ovog oblika - ukljueuiuii i l,tadinu u obliku poprsia -"naro6ito
nagomilane u oblasti Egipta-i na Sinajskom poluos^trvu;da je islikani
tondo, pored mermernog i metalnog, morao da pripada istom inventaru
oblika, p-okazujeintago-Cltristi picTa iz zbirke priirca Johana-Georgau
Majncu, koja je verovatno sluZila kao zavrletak-zlatnog krsta.
Najzad p-ostojena Sinajg i prqikonoklastidke ikSUe__Sa_fig"rama
stojeiih
s.vetaca,koJe se ponekad-mogu spojiti u vedu-drvenu plodu, kao diptih
ili vertikalne plode. Naivelidanstveniii primeri sursveti Hosolomos i sveti
Poldq. U or,rr.grupuspada i ikona Jovana Krstitelja, poreklom sa Sinaja.
BoZiji dovek je gorc obeleZensa dva poprsja u medalionima, poprsiima
Pantokratora i Bogorodice; takvi medlljoni se pojavliuiu i na-ap^sidama
sa PreobraZenjemu justinijanskoj Bogorodidinoj crkvi u istorir mana-
 dI
stiru, i to na deonomzidu. Povezanostje, dakle, lokalne vrste; i Srr.Petar, sika ranohriscanskeumetnosti,.. koja se razvila iz vremena Justinijana,
i sveti Sergije i Vakh imaju ove mcda.ljonekao oznake uzviSenostinjiho- a poiinj,ala s.Iraklijem I, konadno-jepro5la. Ltaslednikje, najpre, oma-
jadska dinastija, koja je, u vreme kada-JovanvII u staroi crkvi^sv. petra
vog sveto{ naloga. Mozaik je pouzdanb skiciran i izveden od umetirika
iz Carigrada. Na to se, izvesno, nadovezivala jedna sinajska radionica nalaie da se'mozaikom ukrasi njego-vBogor_odidinoratoiijum, sagradila
ikona, koja se razumevalau tajne enkaustidkogslikarstva i koja je imala 'a jerusalims-kom brdu monumenialnu g-radevinu,Kupol.ri na st;ii. Ali
svoje sedi5te u manastiru Svete Katarine. kad .je. makedonska dinastija ojadala, prl kraju lX veka, iz ove ianovi
Dostojanstveni mozaici na stupcima crkve Sv. Dimitrija u Solunu - sa zantijske umetnosti i od nje stvorene-srednj6vizantijske'osnove, make-
tadke glediSta drvenih ikona sa stojedim figurama i iraklijanskog hele- donska drZavna umetnost izrasta u veliki cvet.
nizma - uklapaju se bez muke u istoriju umetnosti VII veka. Oni pred-
stavljaju Dimitrija kao zaStitnika dece, svetog Sergija kao Oransa i sve-
tog Dimitrija izmedu prefekta Leontija, ktitora crkve, i episkopa Jovana,
koji je umro 649.god. Nastanak ovih mozaika se, na taj nadin, moZe lako
odrediti izmedu 629. i 649. godine. Nasuprot pojedinadnirn svecima sa
mozaika velikih crkava u Milanu iz doba Amvrosija, u Raveni iz doba
Teodoriha, kao i u Poredu iz doba Justinijana, koji su obrazovali neke
od oblika ikona, ove kompozicije na stupcima u Solunu vei su pod uti-
cajem pravih drvenih ikona. VaZan rezultat najnovijih istraZivanja je-
ste dinjenica da je vei u VII vekurpostojalo najmanje pet vrsta ikona
na drvetu. Ovde postaje potpuno jasno da se veliko carsko doba mozaid-
ke visoke kulture bliZi kraju i da na svim poljima umetnosti zapodinje
doba maloe formata.
Iime se mEnja i celokupna sociolo5ka struktura umetnosti, koja ublzo
doZivljava svoj nagli kraj. Kaluderi neguju r-r-.alu
sliku; carevi zahtevaju
bezlikovnost i talco dolazi do ogordeneborbe izmedu mona5tva i carstva,
koja se raspaljuje na pitanju slika; Hludovski psaltir odevidanje kalucler-
ski dokaz. Velika epoha triju vekova, koju smo poku5ali da obuhvatimd,
pri kraju je. Mi moZemo njen zavrSetaknajbolje da prikaiemo time Sto
iemo da predodimo mozaike u apsidi u San Apolinare in Klase, koji su
nastali pod carem Konstantinom IV.
Predstavljeni su sveti episkopi u celoj figuri kako frontalno stoje na
postolju, izmedu prozori, kao-srednjov6ko',r=ne ikone. NiSe u obliku Skolj-
ki, kao i zastori, posvedoduju njihovu svetost isto kao i venci iznad nji-
hovih gl4va. Oni se svi poimenidno predstavljaju, jer im pripada proski-
neza kao i apostolima; to su Elclesije, Sever, Ursus i Ursicin. Oni stoje
izmeclu liturgijske slike - koja ima zvanidan karakter ikone i koju smo
mi dnalizovali kao poslednji stupanj pravno-sluZbene evharistidne sveda-
nosti - i velike frontalne ceremonije, koja povr5norn oku deluje kao car-
ski mozaici u San Vitale. Kao i u San Vitale, i slika u San Apolinare in
Klase je skroz politidka i crkveno-pravna.Ali vremena su se sasvim pro.
menila. Nije vi5e predstavljena slika najvi5e crkveno-carskevlasti u svo-
joj jedinstvenosti, ved istorijsko-pravni din, koga objainjavaju natpisi.
Car Konstantin IV, nazvan Pogonat,i njegova braia Iraklije i Tiberije, u
pratnji dvojice arhiepiskopa, daju privilegije ravenskom arhiepiskopu;
to je po Otu fon Simsonu, cpiskop Reparat, koji je ustvari 666. godine,
kao dakon, primio ove privilegije u Carigradu po nalogu svog episkopa
Mavra. Carska privilegija zauvek je potvrdivala autokefaliju Ravenske
crkve. Time je crkveno-politidki ciokazanoono i:emu nas ude istorija i
istorija umetnosti VII vc^ka.Zapodirrjaloje novo vl'cme. Treia velika kla-

240
 irrG
ILUSTI{O\'ANl DOI)rYIi\l(

L t r . r c t rDr o b l r . r g l ) a s t i r a , t - r k o 3 6 0 . 1 r , o c lR. i r n , L a t o l a r . k i r r t t r z c i .
R c i i e l i - s aK o n s t a n t i n o r o s l r r k n L r R i n r u , 3 l 2 / - 1 1 3q. i r c l . ;2 . l \ { r : s t ' r : t ' rz' a l ) r e c ; i
a s c s p u S t aL Ll r o l c ; . 3 .K o n s t a n t i n n i r p t e s l o l t r o k L u Z c nt c l i l i o c k r s t o j n i c i t : r . r
' s f r , a ; . 1 . L l z l c t i c t v o l o p l c g a S u u c a ; 5 . A l l o c t . r t t oc u t r a i z r r e i l u s c d c i i h s t a -
I I a c l r i j a n a i . . \ n t o r r i n aP r . j a .
u i r , c l k v a s r ' . D i m i t r r j a . P o g l e c lk l o z s r e c i n i i b r r d p r - c ! ' r : ri s t o d n o . is t r a n i .
: c t f , k g r l d c n j a p l i k r a j u \ / ' " ' c k a . O b r . r c n ' :6t2 9 - 6 1 3 . g o c l . L l p . s t r a n e 1 3 0 ,l 4 o .
l L n l r , S a n A p o l i n a r c i n K l a s c . P o u l c t l k r ' , r zs l c r l n . j i b l o c l k : t i s t o k t t . P o s r c '
r a ro k o 5 4 9 . g o c l . U p . s t r a r l u 1 . 1 . i .
l r s l a n t i l r V c l i k i ( 3 t i 6 - 3 - 1 7 ) .G l a v a c i z j n o v s k cs l . r l u c i z K o i r s l l i n t i r r o r cb ; . r z j .
: . V i s i n a 2 , 6 0n r . R i m , P . r i u t a k o n z c r v n l o r a .
r r a g o l o b ra c l o g m l a d i i k o g H r - i s t a .
- G l a l e p r o r o k a u S t u k u , i z p r o z o l s k o g p o . j a s l tLt K r s t i o n i c i o r t o r l o k s t t i h r r
v c n i . V r c k . U p . s t r a n c 1 3 5 ,1 7 3 .
o j n a i k o n a s r ' . S c r g i j a i \ / a k l i a s n H r i s t o v i r t r S L i t o L lV l r e k , & 4 o s k r a ,D r ' -
'ltt
lt.lLlzcJ.
j u z u l . l r n i c l i p t i h A l c o b i n d a . S l o n o l a k o s t , - i 0 6 .g o i i. L a l i l r l a c l . \ ' r s j n a 3 6 c n i ,
ina I 1,4 crn. Parjz, Mtrzc.j Luvr.
l j c l t r s l o n o v o j k o s t i , 5 0 9 . g o d . A r i j a c l n a .O k o - - i 0 0g.u c l . \ / i s i n u { 2 c n r , S i l i n i r
8 c r n . P a r i z , M u z e j K l i n i . U p . s t r a : r r Ll E 9 i c l a l . j e .
h a n c l e o .S l o n o v a k o s t . V i s i n a ; 1 2 , 8 c n r , S i r i n a 1 3 , 4 c t n . L o t - t c l o t .Br l,i L a n s k i
rzcj. Up. sLrnnu189.
v . s a r k o l a s V a l c r t t i n i . j a n al l l . V v c l t . R : r v c n a .S : u t I - o r e n c o [ ' o l t l o z o . U p .
' a n c f . i 8 , 1 7 9i d a l . i c .
- D e L a l j i c l r r c n i h \ / l a t a \ a z a p a c h r t , !pro r t a l : r c I k V c S a t t t a S a t t i r t ar r R i n t L t ,
o . 1 - 1 0 . g o c l . L c r , o l l i i i n o v a z t . t c s c r . t inca n e b O , c l c s D o ] - l r i s t c r v o r , a z n e s c n j c .
) . s t r a r l c i 3 8 , 1 1 0 ,1 8 6 .
l k o f a g g r e t l s k o g p l e i ek l a . i r r n i . j a B l i s u s l r ( u n t r o J 5 9 ) . ! l c l r r . ' r . V i s i n ; r
I nr. iirinir 2,{3 rr. Ilinr. \/alikanskc pccinc. ['p. slrit]]c Il3, Li[], l;S.
o p o j a s r - . is a r k o l a g s a S t i t o n r . R i n r , I - a t el a n s k i n r r r z c i t r r . 1 8 . i .
i c b o . j n i s a l l i o f a g s a p a s t i r i n l a . R i n r , I I I r e k . L a t c r - a n s k ri ' : r r - r z bc rj ' . 1 5 0 .
r k o l a g s a S t r n c l a u j e m .l V i ' c k . R i u r , r t t : r t t z o l c S j an Selrlstijano.
l k o l l - r s l s t c p c n i r s t op o l c ( i a l i r l i r i b l i j s k i r l : r ( ' e n a r n riiliI. v c k . \ ' c l c t r - i ,n r u z c i .
l l i o l a q s r S t l a c l a n . j c n r l.\ ; r ' c k . R i t r r , l - : t t e r a n s k i r r t r r zj. b r ' . l ( r l .
ttr
 ---,=
r>,
tv
 .Y}'.':
f\
 lz"
SPISAK LITEMTURE
[Ians Acltelis, Die Katakomben von Nea-
pel. Leipzie 1936.
Mireieriti va:nBerchem et Etienne CIou'
a6t, Mosaiques chrdtiennes du IV-"
au Xn. silcle. Gentve 1924.
Hans Wolfgang'Beyer, Der syrische Kir'
chenbair.Studie; zur spetahtiken Kun-
stseschichtcI, Berlin 1925.
Giusdppe Bovini, Sarcotasi paleocristiani
di'Ravcnna. Citte del Vaiicano 1954.
GiusepoeBovini, ll cosidetto mausole di
Galla Placidiain Ravenna,Citti dcl Va'
ticano 1950.
Der Obelisk und seineBasis
Gcrda Bruns.'Hippodrom
auf dem zu Konstantino-
pel, Istanbulei Forschungen7, Istanbul
1935.
Gioranni Brusin - Paolo Lino Zotatto,
Monumenti paleocristiani di Aquileia e
di Grado. Udine 1957.
A, Calderini'- G. Chierici - C. Cecchelli,
La basilica di S. lorenzo Maggrore in
Milano. Milano 1951.
Carlo Ceccheth, Il trionfo della croce,
Roma 1953.
Richard Delbriick, Antikc Porphyrwerke.
Studien zur spetantiken Kunstgeschi-
chte 6. Berlin 1932.
Richard. Delbriick, Die Consulardiptychen
und venvandte Denkmiiler. Studien zur
spetantiken Kunstgeschichte 2, Berlin
1929.
Friedrich Wilhelm Deichmattn, Friihchrist-
liche Bauten und Mosakien von Raven-
na (Tafelband).
'Dinkter, Baden-Baden1958.
Erich Dis Apsismosaik von S.
Apollinare in Classe.Wissenschaftliche
Abhandlunsender Arbeitsgemeinschaft
fiir Forschung des Landes Rheinland-
-Pfalz, Band 29,1964.
Antonio Ferrua, le pittulr della nuova ca'
tacomba di Via Latina, CittA del Va'
ticano 1960.
Friedriclt Gerke, Die christlichen Sarko'
ohace der vorkonstantinischen Zcit.
Stucfien zur spatantiken Kunstgeschi-
chte ll. Berlin 1940.
Friedrich Gerke, Die Zeitbestimmung der
Passionssarkophage,Berlin-Budapest
1940.
Friedrich Gerke, Der Sarkophag des Ju-
nius Bassus.Berlin 1936.
Friedrich Gerke, Der Trierer Agriciussar'
kophas. Trier 1949.
Friediich-Gerke,Christus in der spAtanti-
ken Plastik. Berlin 1939'
Friedrich Gerke, Licht im Tode. Das
lise Anlitz in der spiitantiken Grab
lelei, Der Bildeikreis, 25/26, I
burc/Br. 1944.
FriedriCh Gerke, Das Christusmosaik
der Laurentiuskapelle der Galla Pl
dia in Ravenna, \VerkmonograPl
zur Bildenden Kunst 104, Stuttt
1965.
Friedrich Gerke, Idengeschichte der :
ren christlichen Kunst, Zeitschrift
Kirchengeschichte, 3. Folge I0, B
59. 1940;str I ff.
Friedrich Gerke, Der Urspung der L
meralleqorien in der altchristlic
Plastik.-Zeitschrift f.d. Neutestam
Wiss. u. Kunde d. iiltesten Kirche
1934,str. 16Off.
Friedriih Gerke, Das Siegel des Kreu
Kunst und Kirche 17, 1940,str. 15.
Friedrich Gerke, Militta Christi, Kt
und Kirche 17,1940,str. 49 ff'
Fiedrich.Gerke, Nuovi aspetti sull'o
namento compositivo dei mosaioi
presbiterio di S. Vitale di Raver
VII Corso di cultura sull'arte ra.
nate e bizantina, Ravenna 1960,fasc
str. 85 ff.
Adoloh Goldschmidt, Dle Kirchentiir
Heilisen Ambrosiirs in Mailand, St
sburi 1902.
Andrd Grabar, Ia peinture byzantine,
nlve 1953.
AndrC Grabar, Les amPoulles de T,
Sainte. Paris 1958.
AndrC Grabar, L'Empereur dans I'Art
zantin, Strasburg 1936'
AndrC Grabar, Martyrium, Paris 1943/l
Adolf Harnac& Militia Christi, Gie:
1905.
Christa lhm. Die Prosramme der chri
chen Apsismalerei- vom vierten J
hunderi bis zur Mitte des achten J
chunderts, Forschung zur Kunstge:
chte und christlichen Archdologit
Wiesbaden 1960.
Richard Krautheimer, Earlv christian
bvzantine archutecture, The Pelican
siory of Art Z. 24, Harmondswt
1965.
Richard Krautheimer u. a. Corpus Ba
carum Christialurrum Romae, Vati
1939ff.
lohannes Kol|witz, Ostriimische Pla
der theodosianischen Zeit, Studien
 spetantikenKunstgeschichte12,Berlin Otto von Simson, Sacred Fortress, Chica.
1933. eo 1948.
-u, OBJASNJENJA NAJVAZNIJIH STRUCNIH IZRAZA
lohannes KoIIwitz, Die Lipsanothck von G. M, Sotiriou, Ic6nes du Mont Sinai,
Brescia,Studienzur spetantikenKunst- Athenes 1956/57.
eeschichte7. Berlin 1933. Oscar Ulrich-Barrsa. Moneta Mediolanen-
?e{n Lassus.Sanctuaires chritienncs de sis (352--498),Venezia 1949.
Svrie. Paiis 1947. Paolo Verzone, Alahan Monastir, Torino
). Marucchi, Il Cimitiero di Domitilla, Ro- 1956. ad maiorem Dei za veiu slalu Boga cru* hastata dugadak krst
ma 1909. Wolfgang Fritz Vollbach, Elfenbeinarbei- glori.am crut in1)icta nepobedivi krst
lrif Millit, Ein Prinzensarkophag aus tcn der SpAtantike und des fri.ihen lt4it- adventus dolazak, pojava crux. sancta sveti krst
Istanbul.Istanbul 1934. telalters, Mainz 1952. agape ljubavna gozba
)arlOtto Nordstr\m, Ravenastudien, Woll gang Fritz Vollbach, Friihchrjstliche
Stockholm 1953. Kunst. Die Kunst der Spiitantike in allocutio oslovljavanje
Ians Peter L'Orange lund Arnim von Ger- West.undOstrom. Mi.incheh1958. analipsis vaznesenje
kan, Der spiitantike Bildschmuck des Kurt Weitzmann u. a. Fri.ihe lkonen, Wien anima salpanda duSa koja treba da se deffionstratio pokazivanje krvi (ra
Constantinbogens,Studien zur spdtan- und Miinchen 1965. et salvata spase i koja je spa- sanguinis
tiken Kunstgeschichte10, Bgrlin 1939. Joseph Wilperl, Die Malerein der Kata- Sena de cfuitate Dei o Bolijem gradu
)avid Talbot Rice, The Art of Byzantium, komben Roms, Freiburg/Br. 1903. anima christiana I'rriSCanska duia d.iscipulus udenik Grdke
London 1959. Joseph Wilpert, Die rijmischen Mosaiken
llois Riegl, Spiitriimische Kunstindustrie, und Malerein der kirchlichen Bauten nnrtn titno voda livota Graeciae
Wien 1927. von IV. bis zum XIII. Jahrhundert aquarium ribnjak sa Hristovim ri discipulus caeli udenik neba
jerhart Rodenwaldt, Eine spiitantike I-IV, Freiburg 1916. ptsctcutorutlt bicama divina scriptura bolanski spis
Kunststrtimuns in Rom, Rcimische J. Wiegand, Das altchristliche Hauptpor- arbor pitae drvo iivota doctor gentium uditelj naroda - Pa
Mitteilungen 37/37, 1921/22,str. 58 ff. tal an der Kirche der hl. Sabiga,Trier ars christiana hri3danska umetnost
,1. I. Rostoltzeff, The excavations at Du- 1900. d.ominus lesem Gospod daje zakon
ra-Europos, New Haven 1939ff. Fntz Wii"ttt, Rdmische Wandmalerei vom ascensio vaznesenje dat
llt'ons Maria Schneider, Die Grabung im Untergahg Pompejis bis am Ende des arcus maior trijumfalni luk d.oxa udenje
Westhof der Sophienkirche zu Istanbul,
Istanbuler Forschungen 12, Berlin 1941.
llfons Maria Schneider, Die Hagia So-
phia, Berlin 1939.
3. JahrhunYerts.Berlin 1940.
Paolo Lino Zoyltto, Mosaici paleochristia-
ni delle Venezie, Udine, b-ezgodine.
ars morendi

Autokefalija
pravo ponaSanje za
smrt (pri smrti)
suverena samovlada,
duces
apostolorum
votte apostola (aDos
ski k-neZevi- Petr
Pavle) I
l
samouprava Diptychon dvokrilna ploda, sa:
pisom, slikama ili
barijom
basilica caelestis nebeska bazilika
bonus angelus dobri andeo
ecclesia caelestis nebeska crkva
ecclesiamilitans vojujuda crkva (zen
caput mundi poglavar vernog sveta ska crkva)
fidelium ecclesia ex Jevrejska crkva
chlamydatus odeven u hlamidu circumsione
Christos Hristos koji poudava ecclesia et paganska crkva
didascalos (Hristos uditelj) gentibus
Christus ttictor Pobedonosni Hristos ele'vatioanimae podizanje duSe u nel
(koji pobecluje-greh, in coelo
Krlvlcu I smrt), epiklesis nadimak, naziv
Hristos pobednik.
civitas Dei grad BoZiji eucharistia molitva zahvalnica
posle Agape
communio prideSCe apostola
apostolorum euche molitva
comntunio zajednica svetaca excitus izlazak (u smislu sm
sanctorum
consolatio ducis savet koji pomaZe
corona litae kruna livota
crux gefttmata krst ukra5en draeim lacta di1)ina bolanske dinjenice
Ita mpn ipm
izledenja

54
 Ga!aktotropho- dojeca Bogorodica, missio -
ussa iza5iljanje apostola
mlekopitatelnica apostolorum
gaudiumimper.ii blagostanje drZave more Romano na rimski nadin
mys.teriium ... ._ tajna boZanskeZrtve
qwtnt sacnlrcri
hetoimasia prazan Hristov presto
hyle materija
Hypostasa bide Narthex ulazna prostorija
-noG-Iaion
nova lex
noya sidera nove zvezcle
ichtys riba, tajni simbol za nol)us rex, novi kralj, novi car r
Hrista, nastao skra-
ienjem grdke formu-
le: Isus Hristos sin
BoZiji Spasilac ogdoas nebo (najvi5e nebo)
iit ad Deum oti5ao jc k Bogu opcrator izvr5ilac dela
imago clipeata slika na Stitu factorum
_>
inngo (eikon) slika (praslika)
operator izvr$ilac (boZanske) redi
imperator Car, koji gazi preko zmi-
verborunt N
ambulans je (lava) i vasiliska oratu in
paradiso
molitelika u raju P
super aspidem ( P s .9 1 ,l 3 )
(leonem) et opus tripartitum slobodno raSdlanieno
basiliscum zdanje
integrator onaj koji ne5to menja
instinctu divino boZanskim potstrekom
introittts ulazak paradigmatutn primer
Pastophorie sporedne odaie hora u
istodnohriSianskoi
arhitekturi
Kairos povoljni trenutak pastor bonus Dobri pastir
Kompozitni poznoantidlii oblik passio humana
kapitel ljudsko straclanje
kapitela, me5avina pax, cretenla in
ionskog i korintshog vediti mir u raju
paradiso
liaprtc.la
Kymation pax cltristiana ilt hriSianski mir u raju
or"namenatlista u obli- paradiso
ku talasaste tralte na
profilima (ivicarra) pharntaka tcs lekovi za besrnrtnost
Athanasia
pietas poboZnost
plscina krstionica (bazen)
ktbarutn steg pisciculwn Hristova ribica
liberalitas dareZljivost cara Christi
intperatoris
Polycltromiia mnogobojnost,
Lr:ea linija u obliku zmije
serpcntinata viSeboinost
praefigtLratio praobraz, praoblik
Lcgos Gospod (u smislu .Tova- Christi Hrista (u smislu na-
na I, l) javljivari.ia njegovog
lux tera istinito svetlo delania kroz Stari
zavet)
praeparatio pripremanje Zrtve
sacramenti (evharistija)
megalopsychict velikodu5nost Presbyteritnn odaia sve3tenidkoe
memoria spomen (crkva) d6lanja (svetiliSt"e)

256
 r?1

profectio polazak sol invictus nepobedivo sunce

protonl skradeni oblik predsta- (personifikovano u
ve, poprsJe Solu ili Heliju)
sol ittstitiae sunce pravde
soteriologiiq udenje o spasenju
successio nasledstvo apostola
qt4adratum sveti kvadrat apostolorum
sacfunT
sub di"ve pod boZanskim (tj. pod
vcdrim) neborn, tj.
van gradskih zidina.
/efrigerium gozba blaZenih sub specie s obzirom na smrt
ntortis
tenoyatio obnova drZave
imperii successor naslednik hri5ianskih
imperatorum rimskih careva
rex verus in istiniti kralj (car) u Romanorum
civitate nova novom gradu christianorum
Rotna aurea zlatni Rim symplegma ujedinjenje, spoj
rostra govornica

togatus dovek odeven u togu

sacramentum tajna vode (kr5tenjc) traditio legis predaja zakona
aquae tripodus tronogi sto
saeculum zlatno doba triumphus hriSianski trijumf
aureum christianus
salus -extra van crkve nema spasa tunica exomis odeia bez rukava
ecclesiam
non est
salus Romae spas Rima yera lux
(salus imperti) istinito svetlo
'veritatis onaj koji menja istinu
salus rtitae spas iivota interpolator
securitas oscdanje bezbednosti vefus rex, istiniti kralj (car)
sedes crucis mesto krsta i jagnjeta .texillum Chisti vojnidki znak Hristov
et agni vexillum crucis vojnidki znak krsta
sellae sediSta apostola yiaticum hrana za put, putnina
apostolorum yicarius Christi namcsnik (zastupnik)
Septuaginta rukopis Staroe zaveta Hristov
sa knjigama] Sedmo- victoria hriSianski oltarski
\ knjizje eucharistica simbol
simulacrum \lika, lik lictoria romena rimska boginja pobede

ta-

257
 4tq
REGISTAR Al
Ar
Ar
Aboba Pliska 233 AnastasijeI 54,129,189,221,238 At
Abu Girgis 232 Anastasijev diptih l29,180,188 i dalje Ai
Abu Mina (krstionica) 198 Anastasije i Arijadna 238 Ar
Abu Mina, katedrala sv. Mine 95, 10r. Ankara (Klimentova crkva) 237 Ar
Abundantia (abundancija) 103 Ankona 71,73 A1
Adam, stari i novi 47, 108, 110 Andrija t76 A1
Adam i Eva 2 3 , 4 1 , 4 4 , 4 6 , 1 0 6i d a l j e , Andrijini spisi 111 Ar
1 1 8i d a l j e , 1 3 4 Aneleli, straZa 60 Ar
Adonis l? Anona t4 Ar
Adventus 51, 56, 58, 128,188 Antependiie 100,141i dalje, 144 Ar
Afrika 19 Antemije iz Trala l9l, 195,199i dalje Ar
Afrodisijas 124,179 Antemije 126 i dalie,238 A.
Afrodisiie - 167 Antemijev diptih 238 A.
Agape 44, 63 Antinoje, nadgrobne kapele 207 A.
Agatijas iz Mirine l9I, 196,233 Antiohija 84, 149 A.
Agnelus 74 i dalje, 134,149,171,226 Antiohija-Dafne 127,203 A.
Agnesa,sv. 65,23L Antiohija-Kausije, sr'. Vavila 93 i dalje, 153 A.
Agnus Dei l7l, L73,217 Antiohija, oktogon 203
Ahasfer 117 Antonini 23 A'
Ahen 54, 153 Antonije Pije 56
Ahen, carska saborna crkva 158 Apokalipsa 216 A.
Airen. bronzana vrata 133 Apokrifi ll2, 118
Bi
Ahen, predikaonica 183 Apolinarije 220
Ahil 12. t2I Apolon 48, 5E Br
Ajnhardov luk 124,128 ApostoLi 25,32, 48,66,72,76, 82, 103, B;
Akantov kapitel 150 108,112,115,120,124,r27, 130,135,139, B,
Akale (Kilikija) 152 142,145,149,165,l7l, 176,179,184,187,
Aqto vitae (akva vite) 26 r 8 9 ,2 0 2 ,2 r 0 ,2 t 2 , 2 1 5 , 2 2 0 , 2 2 6 , 2 3 7 B,
Akvileja 7 3 , 8 3 , 9 0 , 9 8 ,1 5 2 Apostolski obed u Priscili 102 B;
Akviieja, bazilika 63, 84, 85 Afoteoza 14,20, 33,42, 48,51, 106,l2l, Br
Akvileja, dvojna kategrala 84,97 189 Br
Akvileja,juZnabazilikl 73,84,101 Arbor yitae v. drvo Zivota B;
Akvileja, severna bazilika 64,98 Areobind 130 B,
Alalran 124, 200 Areobindov diotih - 188 B,
Alahan l\{onastir (Alahan Kilisi) 153,200 Areopagit - 218
Alariir 111,115,126,145,I7o Areco 229 B,
Albenga, krstionica 168, 180 Arhandeli 76, 104,124,167,17l, 173,176,
Alegorije 19 188, 189, 197,210, 215, 232, 236 B
Aleksandar iz Trala 196,220 Arhitektonske slike 70, 172
Aleksandar Veliki 54 i dalje, 121 Arhitektonsko slikarstvo 14,23, 64, 81, B
Aleksandrija 83, 95 1 0 1, B
Aleksandrija, Serapejon 231 Arhitektonski mozaici 140
Aleksandrijska Hronika sveta 234 Arhitektonski stil 23 B
Alemani 125 Arijadna 16,189,238 B
Alepo 154 Ariianska krstionica 152 B
Alkesta 22 Ariltofan 233 B
Alkadeute 178 Arkadije 54,75, 123,124 B
Alloctttio (alokucio) 56 Arcus ntaior v. triiumfalni luk B
Analasunta 238 Arl 78, 89, 112,176 i dalic B
Amalasvinta 203 Arnas 232 B
Amor i Psihe 14,15,20,35,42,235 Ars christiana (ars kristijana) ii B
Amvon l3l, 142, L96 Artemida 239 B
Amvrosije iz Milana 70, 115,Il8, l2l, 123 Artik, Marijina - crkva 152 B
126, r38, 162, 166, t74, 184,220, 235, Asceisio 2l5idalje B
Anakreont 233 Asklepiejon 130
Asklepije l2l B
Analipsis v. vaznesenje 240
B
Ananije i Safira 120, 184 Asklepijev diptih 182

262
 rtr
Aspar Ardabur 57 Berlinski muzeji, tablice sa
Aspar Ardabur, srebrni Stit 189 predstavom Hristovih duda 184,187,
Asturije 124, 130 221
!38 Atalarih 228 Berlinski Sidamara-sarkofag 166,178
Ije Atanasije 123 Bernvard iz Hildeshaima 140.161
138 Ataulf 126 Besmrtnost, simbol, iidenie 15; 180
:5t Atina 203 Bet-Alfa, sinasosa 101
7S Atina, Vizantijski muzej l3l, 182 Bct-San. sinaebe-a 104
176 Atos, slikarski prirud,nik 277, 239 Binbirkilise " "
1l 152
Augst (Augusta raurica), misorijum 121 Blagosiljanje (umnoZavanje)hlc'ce 107,
60 Aurelija, grobne odajc 23 rr2, 146, 187.220
l4 Aurelijan 51 Blagovesti 167,179,238 i dal.ie
141 Aurelije Prudcncije Klement 123 Bobio 206
rJv Auzonije 123 Bobio, Orfeieva
- piksida 182
238 Avakir 230.239 Boetije 124,130,220,233idalje
238 Avari 213.230 Boetijev diptih 187,163
207 Avelj 1 0 7 ,l l 4 , 1 1 8 , 1 2 0 ,1 1 1 , 1 6 2 , 2 2 2 Bog planine 36
149 Avesalom 118, 120 Bog sunca 5l
u0_1 Avgust 61,97,218 Bogovi 54
153 Avgustin 64, 123, 162,224 Bogorodica
203 54,69,140,142
/.3
Avram _- - 46, 106,ll2, 119,14'1,161i dalje, Bolonja 189,239
56 178,222 Borba Davida i Golijata 25
zr6 AvramovaZrtva 21,26,107,1i7,130,134 Boromini, Frandesko 60
118 Bosra 229
220 Bagaran ZJJ Bosra, katedrala 95, 158, 197
5E Bahova sveStenica t31 Bosra, tetrakonhos 96
03, Balbek 15.5 Bratoubistvo 119
?o Bald-ahin lM, 142i dalje, 144,l9l, 197, Bre5a 130,141,181
87, 199i dalje,226 Bre5a,lipsanoteka 80, 116,135,142,182,
Baptismos v. krStenje 184
102
')l
Baptiseriji v. krstionice Bre5a, muzej 186
Barberinidiptih 135, 188, 23,c) Brinjol 36
Barleta, kolos iz 53 Bronzana vrata 135, 138, 140 i dalje
Barleta, Markijanov kip 124 Brokat t49
IJU Basileus 116 Budnost 109i dalje, 112
188 Basilica opostolorum ad catacumbas
218 Burgos 178
v. Rim, S. Sebastijano
229 Basilica caelestis (bazilika celestis) 80,
76, Carigrad 61,70, 73, 80, 83, 116, 123,
116 126,130,134,142,145,153,156,166,t7l,
172 Basufan 150 177,r80, r87, 196,198,202,206,215,232,
81, Bavit 135,138, 161,213 234, 239
Bavit, Apolonov manastir l7l, 206,212 - Arkadijev stub 123,138,221
140 i dalje,232 - balustradni stub 134
Bavit, kalutlerske kapele 212 i dalje,Zl5 - carska palata 64,80,127i dalie. 196
l5 - - - crkva Dvanaest apostola - '
238 Bed, diptih Rome 188 97,
1s2 Bed, dvor 56 123, 127, 135,I02,209
Bed, Geneza ' - crkva Sergija i Vakha
233 1 1 7 ,t 6 r , 2 2 0 , 2 3 5 156, 19S
124 Bed, Umetnidkcistorijski muzej 142 i dalje
Bejrut, muzej - crkva sv. Irene 153,171,200,233
182 - crkva sv. Petra i Pavla
rlie Beli manastir 152 - crkva Teotokos
199
232 Bema 131,135, 142,144,149 232
J'
- dvorska crkva Sankta Kruks 74
Beograd, Jonin sarkofag 34,45 - dvorska crkva svete Premu-
239 Berlin, Awamova piksida 182
152 drosti 127
Berlin, Jonin sarkofae 43 Carigrad, Sveta Sofiia
ilje Berlin, Trobijanov dif,tih
7A, n7. n2. l9l,
130 182 196,202, 216, 221,-229
r2l Berlinski fragment sa Petrom r78 - amvon 196
t82 Berlinski muzeji 142,239 - carska vrata 197

263
 r') \
t4-Y

Carigrad, Sveta Sofija Crux invicta 53, 58, 60, 70,81, 113,124,
- horska pregrada 196 127 i dalje, 140, 165, 168, 179,200
- ikonostas 196 Crux sancta 53 i dalje
- oltarski kiborion 196 Crveno more, prelaz preko 101, 140
Carigrad,hipodrom 57,91,96,196 Cukari l6D
- Hormisdas-palata 199
- Kalender-crkva 232 Casna trpeza 143
- kopneni bedemi 126,128 Centdele 94
- Markijanov stub 123 Centdele, mauzolej 103
- Mesolofos 202 Cetiri godiBnja doba J.)

- Prindevski sarkofag 124,134,138, Cetvororedno brdo t2B, 168,178,1 8 6

176 i dalje Cezena t42
- severna palata 96 Cinovnidki diptisi r a.t
lL-t, t79
- sveti Jovan (Studijcva Cuda Flristova 140
bazilika) 128, l7S Cudo sa hlebom 41,46, 107,13r,140,t46
- Teodosijev stub 57,123 Cukurken r52
- tondi sa jevanttelistima 135
- zgrada senata Cakonije r66
200 Cirilo t7t
- zlatna vrata 172
- dZamija Mehmeda osvajada 202 Daia (repfrigerium) 24,26
Carski kipovi 19 Dafni 233
Carski kult 20 Dafnis i Hloie 236
Carska simbolika 54 Damask 229
Celsus 47 Damasus,papa 54, 58,77, rt3, t2t,23r, 234
Celus 58, 78, 82, ll3 i dalje Dambarton Oks, muzej 226
Celestin I 140 Damian 203
Cemeterijalna crkva 6l Danilo 24,26,29,34, 41, 65, 107, It7,
Cemeterijum Jordanorum 97 134,173,t79, 182
Ceremoniial 19 Danilo meilu lavovima 41, 43, 47
Cerera 137 Dar Kvita, sv. Pavle i Mojsije 149
Cezareia 83 Darm5tat 130
Christits philoso phicu.s ( Hristus DarmStat, Asturijev diptih 130, 186
filozofikus) 46 i dalje Dar Termanin 149
Christus rer (Hristus reks) 78, 116 David 25, 118i dalje, 134,138,184,i87,
Christus vJclor (Hristus viktor) 80, 226,234i dalje
116, 125, 128, 149, 165, t73 i dalje, 176, Decije 12,16,31,33,34
188, 203, 216, 2r9 Deir Abu Makarios, freske 23')
Ciyitas Dei 54,75 Deir-El-Abiad, Beli manastir 131, 152
Circus maximus (cirkus maksimus) l4l Deoba drZave 54. lli
Communio aoostolorttm Dere Azi 153
(komunio-apostoiorur-n) 226i dalje, Desencano 98
234 Dijadema 149
Communio sanctorunl (komunio Dijana 101,103
sanktorum) l7l Dimitrije 131,236,240
Concordia (Konkordija) 126 Dina 161
Concordia imperatorim 126 Dioklecijan 16, 51
Consilium apostolorum 116 Dioklecijanova podela drZave l2l
Corona Christi lU Dion 10
Corona vitae (korona vitc) l?9 Dionisije Areopagit 69, 172,224
Crkva sa kupolama, krstoobrazna 202,233 Dionisos 10, 22, 30
Crkva svetog Groba l4l Dioskoridov kodeks 226
Crkva svetog l(rsta 131 Dioskuri 12 i daljc, 48, 121
Crkvena porodica 84 Diptih Stilihona i Serene 179 i dalie
Crkveni oci 45, 47, lll,227 Diptisi 124, 128,130, 135, 138, 141 i
Crno more 134 dalje, 179,184,186,236,238i dalje
Cromi, crkva Vaznesenja 232 Dobri pastir 2 5 , 2 9 , 3 1 , 3 2 , 3 4 , 7 3 , 8150, 3
Crut caelestis (kruks celestis) 168,170 DobrudZa 131
Crux gemmata 53, 113, 187 Dodo (Gruziia). David Gareda, crkva
Crux hastata 60, 124 i dalje u pedini 216,232

264
 4zE

Doctor.gentium(doktorgencijum) l7g El,iziium

r-lo.f,a(dol(sa) 10 i dalje, 30, 31, 34
llr) Eln' 177
Domnus ti Emanuilo
Drvena vrata 117 i dalje, 138,140,144, 218, 172,215
Emaus, -put u r46
186 Eneiida
Drvo Zivota 118,i40, r47, 163
2Ag Endimiion 238
DrZavna misao 55, Z3 Epidaui
DrZarma simbolika 90
BS,'124 Epidaur, bazilika 130i dalie
DrZavna sreia 110 Epifaniia
DrZavna umetnost 67, 69, rc9, M2, 168,224
8.20, 53, 73, ll8, 126 Ebitatije 227
DrZavni spomcnici 144 Erlah, Fi5er fon
l)uccs apostolorunt y. knczovi apcstola 196
Ereruk 233
Duhovi -)o(t
- - ' 1)7,r
;6 Eros, Eroti
Dnnav 22, t06
Eskvilinska riznica, Venerina
Dura Europos ?i -" 2q q? kaserola
Dule Eurofi_os,Irriiianska Uapeli"' 182
ii', Etija l7B
25, 29, 117 Eriabga, crkva Hristovog
Pura Europos, sinagoga 25,65,117,16l
uvoJne bazltlke g4 ym4gZavanja hleba
-Euremua l3i
Dvorska umetnost 176
20 Pufrazije (episkop) 216
Dvadeseldetvoricastaraca 69, lC!,, l3g, .trutrat 126, 139, 150
167,r72 Euridilca 32
Dvanaest apostola u Klase 179 Etangelismo,s,v. Blaeovesti
Dvanaest bogova Rima -
t2l Evdoksija 74.218
Evharistija 26, 48, 63,82,218 226
Dakonikon 245 EvsevrJe 57, 64, Zll
Eenova
'155:
70 Ezra, crkva sv. Dorda l9S
Dorile 23r
Faeton 15
Edikt tolerancije 20 Fafirtin 149
Edmia.l?in, evairdelistar Z2l Faraon 115
-ffmim.a7in,_Crig,orijevacrkva 158 Farisej i carinik 746, 765
*cmlal?rn, f)ordeva crkva I9g Fedra 23e
.Ecruacurn,manastir 221 Felicijanus 171
ttcs 9 7 , 1 2 4 ,1 5 3 , 2 0 1 Felicita 176,231
Pfes, Jovanov grob 94 Feliks r24, t6B, 171
Pfes, Jovanova-crkva 202 i dalie.222 Feliks IV 203
Efes, .It4ariiina crkva 9r, 146: iil:ltl Feliks (konzul) 111
Eklezija 82 Feliksov diptih 182
E ccl esla .caelest is ( eklezija Feniks l7l i dalje, 210
_ c.elestis) v. nebeska cikva Ferara, katedrala, sarkofag
LccLesla.ex. gentibus (eklezija eks sa stubovima
g.entlbus) 166,179
- v. paganska crkva Filip 171,t76
Ecclesta ex circumcisione (ekleziia Filipi, bazilika sa kupolom
ek_scirkumcisione) v. jevrejski 200
crkva Filipi, prva bazilika 131
Eccjgsig^miQlarzs-,(eklezija Filostrat 10
militans) 36 Filozofi
_ q, 98,10e,l3e, r40,2r3
Ecc.tesw.trtumphans (eklezija Firenca
15, 36
186
rrrJu[rrans) gl. 140 Firenca, Bardelo, carski diptih t17-
Eklezije (episkop) tgg,2t6 i aoi:J, i+o Firenca, biblioteka Laureniiiana 2M
Eklekiicizam 55 Firenca, diptih sa Adamom i pavlom 186
Eks 78 Flavije Klaudije Julijan t2
Eksedra l4g Foka 229
Eksodus 70 Franci 126
Eksonarteks l)R llt:r
*"' Freske
El Anderin 161
ll} Fridrih 19
El. Bas3vat - - 29, 104,161 Fundi, bazilika, kompozicija
Elisejska polja Zz apside 168

265
 A?*>
Galaktotroftrsa 213.zls Heksih iz Mileta n0
Gala Placidija 53, 57, 61, 67,74, 56.9J, Helije 32, 36, 58, 103
l ? 9 , r 4 t , 1 4 7 , 1 6 71, 6 9 , 1 7 4r,7 9 , 1 8 6 r, 8 7 , Hemoro;sa 146,184:,lB7
203.217 Herkul 101,103;t2l
Qu!g..j" s4, s7, 8E Herkulanum 97
Galijen 7, 12, 14 i datjc, 23, 33,35 '22 Hermapolis l3l
Ganimed Herson, crkva sv. Krsta 92, 149
Galacim, crkva Bogorodice l5{; Heruvim 108,171,234
uavaon l6i Hetoimasia 167,lg6,' 226
Gavrilo-. 168,188,210,215 i dalje, 231 Higijeja, diptih 182
i dalie Hijerapolis (Pamukale) 157 i dalie
Gaza,cikva sv. Sergiia 232 Ilijerapolis, oktogon 199i dalie
Gaza, crkva sv. Stefana 232 Hildeshajm 150
Qc.ia l'".,55 Hyte (hile) Il, t4
Geneza 117,i20, 161,220,235 Hipatija t?3
G c n i ji 106 fl;polit 11, 230, 239
Gcniji snrrti 3 3 i c l a"l i c Ilipostaza 64
Gerasa,crliva prorcrlia,apostola i Hludof, psaltir 240
mudenika 94. 153 HoCoda5ce 131
Germani 126 Homs 229
Gernrode i.50 I{onorije 54, 60,75, 121,124,142,231
Gerona 177 Hosolomos 239
Gerona, crkva Sv. Feliksa, sarkofaq 80 I{ram
Gervasije 51
174 Hranjenje pet hiljada ljudi 25, 22A
Getsimanija 176.184 Hristiianu 233
Gihtidni 24 i datic Hrisogon I74
Gilduin Bernald 13,+ Hrisolog 218
Godi5nja doba 12, 29, ll0 i dalie Hristos didaskalos 116, 142, 182
GodiSnjadoba, Eroti 15.33 Hristos sa lavovima i vasiliskom 165
Godi5nja doba, geniji liO I{ristov hod po talasima 25
Godi5nia doba, simboli 55 Flristovo hapSenje 146
Golgota 45, 53, 89, 113,209 i dalic Hri.stovokr5tenje 24, 39,47, 103,130,
Golijat 184, 23J 173. 237
Goreii kupinov Zbun 140,224 Hristova mladost 182,187
Gornja Italija 180,184 Hristov monogram 53, 173
Gozba blaienih 24. 26 Hristovo preobraZenje 210 i daljc,238
Gozba sedmorice -
21 Hristovtr iaspeie 87 i dalie
Gradske boginie 13.{ Hristovo roatenje 106,184,237 i dalje
Gradevinskiphstika 1 3 0 ,1 3 5 ,1 4 ,1l 7 q , Hristovo vaznesenje 139,146,206 i dalje,'
220 209,212i dalje, 215,230,237i dalje-
Gratlevinesa ugaonim ni5ama 95, 198
Grobna umetnost 20. 22 Ignatijc iz Antiohije 63,82, 107,142,167
Grobna vrata 12 i dal-ic. 36 /c/r/ys (ihtis) 140
Grobno slikarstvo 18, Ikone 162, 174 i dalje, 220,224, 231,
Gracijan 7 5 , 8 9 , 9 7 , 1 7 6 ,1 7 8 ,1 8 9 2 3 3 , 2 3 6i d a l j c
Graciian nepos 75 Ikonostas
Grata Honoiiia 186,196,238
126 Ilija 212
Grgur IV 88
Grigoriie iz Nisc 123.l5S Ilijada 1 1 8 ,1 4 0 ,1 4 7 , 1 6 3
Grigorije Naziianski 123 Ilijino vaznesenjc l0l, 140
Grigoriie I Vcliki 206 lmago clipeata (imago klipeata) 11,
Grimaldi 76 3:3,42,'48, ll4,209" i darle
Intago Cltristi picta (imago Hristi
Hadrijan 55, 97, l5t pikta) 209,239
Halber5tat, konzularni diptih u Impost kapiteli 145,180
crk'r'enoj riznici 186 I nrperator atnbtilants super apsidern
Hama 229 ct basiliskun 53. 64, 80, 166,173
Hanor 16l Imperator christianus
Harnak, Aclolf 226 (irnperator hristijanus) 75

266
 {?o

Indija 235 Jerusalim 2 0 ,6 1 ,6 9 , 7 2 , 7 88, 3 ,8 5 , 8 7 ,

Inkarnacija 69, 107,167,209,212i dalje, 90, 108,n5, 127,166,176,199,203,206,
2r5,220,222 209,212,223,229
Inkrustacija 64, 80, 92,97, 100,145, Jerusalim, Adamova kapela 232
147 Jerusalim, crkva Rotlenja 87 i dalie,208
Inokentije, episkop u Rimu t66 Jerusalim, crkva Sv. Groba 83, 87, 155,
Inokentiie III 76 206, 209, 232
Instincti- dit,lno (instinkti divino) 54 Jerusalim, crkva Vaskresenja 206,2r2
Intarziia 100 Jerusalim, brdo Kalvarija,
Introi{us 70 v. Golgota
raklije 8, 54,125,229,231i dalje, 239 Jerusalim, Kupola na steni 156,199,244
rod 167 Jerusalim, Sabor apostola 206
saije 48, 167,223 Jerusalim, Konstantlnova bazilika 81
sak 26,46, ll9, 16l Jerusalim nebeski 80 i dalje
sakova gozba 101,117 Jerusalim novi 81, 87, 104
sakova Zrtva ll2,210 Jerusalim,ulaz u 110,115,130,1i6,220
sav ll7, 16l Jerusalim, sarkofazi 70
sceljenje na jczeru Vitezda ll5 i dalie Jerusalim, bazilika Sv. Stefana 15s
sceljenjeslepih 108,115,182,184,220 Jerusalim, crkva Vaznesenja zli
sidor iz Mileta 191 Jerusalimske ampule 2()9,215,218,232,
sidor iz Sevilje 220 237 i dalje
sidor, neiak Antemijev 159,199i dalje Jevan.lelisti 66,73, 124, 134, l7l, 174,
Istiniti Apolon 38 187,220,224,239
Istiniti Mojsije 57 Jevandelisti,fragmenti 134
Istiniti Orfej 36, 38
'126 Jevanitelisti, simboli 124, 187
Istodni Goti- Jevrejska crkva 80, 166, r74, 2r3
Istorijske sUke 115 Jevrejski kult 20
Istorijsko slikarstvo 118 Jezekili-Genezaret ll7, 767
Isus Navin 65, 118, 159, 162 Jezero 131
Isus Navin, svitak 65, 118, 147, L6l Jona 23 i dalje, 58, 65,84, l l 7 , 1 3 0 , 7 3 4 ,
Izidin kult 54, l2l t72, t82, 186
lzlazak Jevreja iz Egipta 116 Jordan 47, 130, 172 i dalje
Izvorsko dudo 106.140 Josif, Marijin mul 167
Izvorsko dudo Mojsijevo 24,26, 46 Josif, sin Jakova Ll7, t6l,220,23s
i dalie Jotorova stada 140
Izvorsk6 dudo Petrovo 48, 109, 186 Jov 102, 107, rt4, r20
Izvorsko dudo proroka 106 Jovan IV ?1? ?70
Izvorsko dudo u Domicili 102 Jovan VII 169,237,236,240
Jovan episkop 240
Jagnje BoZije 168,180 Jovan filozof 196
Jaganjci, alegorija 127, 134,180, 186 Jovan ievanttelista 49,75, r45
.Taganjci,frizovi sa 70, 127,134,176 153,-201,2rr, 224
Jagnjad, apostolska 167,176,210 Jovankrstiteli- 216,220,239
Jahve 26 Jovan Nepos 75
Jair, vaskresenje ierdice 184 Jovan, udenik 238
Jakov 46, lI7, ll9, 16l,182,235 Jovan Zlatousti 123,r27,162,210,224,
Jakov u Egiptu 10t 238
Jakovljev blagoslov tr7, r20 Jovanov grob kod Efesa 94,201
Jakovljev kladenac 93, 153 Juda It6, 146, t82, 184
Jakovlieve lestvice 101,117 Judin poljubac tt6
Jamplih I2I Julija Domna 10
Jefr6m Sirski 2rr, 2t7, 224 Juliie Cezar 97
Jelena 82,147,209 Juliie II 60, 196
Jelenin mauzolej 15r Julijan Apostata 123
Jelisaveta 216 Juliian Argentarije 199
Jeremiia 223 Juniie Basus 77, 113,130,165,178,
Jerihori 162,203 180
Jeronim 123 Justa Grata Honoriia- 75
Jerovoam 182 Justin 47,210,229,234,238

267
 t3t

Justin II r35,218,226 Katakombe, tavanice 103 I

Justin Kuropalat
' 229' lataTna, sveta 240
Justinijan 53,?0, 75,128,130,145,180, Katectra 131,220,222,224
't6t:11i I
187,189,19t, t96, t98,202,206,210,218, Kazanarelo ' I
222, 224, 227, 229, 232, 238, 740 Kefr Zeh Bz
Juina Francuska 78 Keln S3,-bt
' I
Keln, Sv. Gereon 96 I
Kadiz L77 Keratin 180 I
Kain 1 0 7 ,1 1 1 ,1 1 8 ,1 2 0 ,1 6 1 Kerd, Demetrina katakomba i0, I
Kairo, crkva Sv. Varvare u starom Kibela 60 I
Kairu 138i daljc, 144 Kijev, crkva Sv. Sofije 2Zz
Kaivano, grobnica u 28 Kijev, zbirka Hancnk-o ZZI I
Iklat Siman, svetiliSrc Simcona 151, Kinici 15, 35, i89 I
153 i dalje Kinidki filozofi 36, 38 i <iatj6, a6 I
Kalota 150 $ipar rc9,215,'232
I(arneja Honorija i trIariic 179 12,21,4r,4e,T: tr5
Kampijani 70 Sintila1
(Kipar)
Kiti 169 t
(ampmJr l6s Kiti-(Kipar), Panagija Angeloktistos 215,
Kana, ludo u 43, 107,136,140,146,220 I
232
Kanelovane kade .tJ
Kizil Dae I
Kantaroi 17l t1z
Kapela S. Ipolito 96 Klaudiian 189 r
Kapitolinski bogovi Klaudije (tlakon) 216 I(
-(4 r
Kapua Vetere, bazilika Surikomm 168 Klaudije Klaudiian l2l
Kapua Vetere, S. Pietro i Prisko 172,174 Klementinov dipiih 187 i dalje, 238 r
Kapua Vetere,S. Prisko 70,104,168,171 fi.reoparra I lE x
Karakala 11 i dalie Kliment a-leksandri.iski 29, 32, 47 F
Karakala, Lovadki spomcnik 55 Kliment rimski l0S X
Klodije Hermes, atika groba ll7 B
Karlo Veliki 54. 128 X
Karolinzi 20 Knezovi_apostolski 61, 63, 76, Bl, |M,
Kartagina 31, 83, 123,230 tt3, r40,2t0
Kodeks biblioteke l.aurcncijane 206 L
Kartmin, crkva Mar Gabriiel 232 L
Kasete,kasetiran.ie 19,64,98i dalje, 101 Kodeks Iustiniianus 2lB
Kodeks Rosanensis 2?6 L
Kasijan 174 Kodeks Sinopensis L
Kasiodor 196,224, 233 235
Kodeks Teodosiianus lZ.3 L
Kasr al Nuvajdiis 152 Kolobijum 208,238 L
Kastelseprio, freske 239 Kolumbarijum Polimanti ZB
Katakomba Jordani 64 Komod 8 i dalje L
- Petra i Marcelina 60, 97 i dalje, 103 Kompozitni kapitcl L
- na Via l-atina OZ
25,64,97i dalje, 101, Konfesio 63 L
104,r07, 140 Konstanca, Zena Fridriha II 19 L
Katakombe 2 0 , 2 5 , 2 7 , 5 3 ,6 1 , 6 5 , 7 3 , Konstancije 97,100,l2l, l27 I,
97,lM, t42 Konstancije II 53 L
Agnezina liatakomba 61 Konstancije III 179, L
Demetrina l.atakomba 103 ' lB4
Konstantin Rodiiski 202 L
Domicilina katakomba 22,28,31,58, Konstantina, porfirni sarkofag 19,22 [.:
80, 97, 100, r03 rronstans 7s
Hermesova katakomba 80 Konstantin II 60 Lt
Januarijeva katakomba 24 Konstantin III 230 L:
Kalikstove katakombe 28, 40,43,98, 104 Konstantin IV (Pogonat) 240
Kirijakina katakomba A1
,I Konstantin Posonat 230 L
Lucinina katakomba 22,24,28, 3t, Konstantin, gigantski kip 51, 53
39, 4l Konstantin, prefekt 187 L
Poncijanova katakomba 34,209 Konstantin Veliki 8 i dalie. 48, 51,53,
Pretekstatova katakomba 97, 99 73,78, 80, 87, 97 r04, 1r2, rr7, 120, 123, Lr
Vibiiina katakomba 22 189,196,202 i datie,2ll Ir
Katakohbe, freskeslikarstvo 22,25, Konstantinopolis, v. Carigrad I-r
28, 32, 34, 36, 38, 41, 44, 46,78, 80, Konstantinov luli 7{, 105i dalie. ll0 Lt
95,106,rr4,r72 Kontorniate 53 i dalie Lt

268
 (f2

103 Konzulami diptisi 124, 186, 188,23S Leontije (prefekt) ; 240

240 i dalje L!pi 3til '
114,130,t77 i dalje
4,224 Korint 108 teukopidi 22
t, l7l Korint, Lehajon, Sv. l,eonida 95, 131, Ievkadska stena 22
232 151 Liberalitas 58
i3, 87 Korsipa 229 Liberalitas imperatori 56
96 Kosmos 103 i dalje Libije Sever 125
180 Koton-biblija 103,159 Liciniia Evdoksiia 149
103 Kovdeg zavetni r17 "
llcinije 20,43,45,63
60 Kovdeiii od slonovade 120, t27, 168, Licinijev edikt 53, 108
221 180, 182 Likaoniia 152
221 Krescencijeva kuia (casa di Pilato) 20 Litrank6mi (Kipar), Pantagija
, 189 Krstionica oktodoksnih 165 Kanakariia 215
e, 46 Krstionicc 64,70, 80,90, 94, 100.103. Liverpul, diptih Eskulapa i
,232 rse,r6s,168,170,
!1t, 1!?,r4e, 180;
le8, Hieij;je 180
, 115 2t3.224 Liverpul, diptih Klementinusa 184
r69 Krst nepobedivi v. crta invicta Liverpul, VCnacio.slonovada 184
?tq Kr5tenje 26, 47 i daljc, 66, 85, 106,108. Livija Primitiva 34
146,172,186,220,238 Livijina kuda 64, l0l
152 Ksedbeh 149 Livri Hisar 152
189 Ktezifon 83 Logos 25, 67, 69, 104,106,139,162,166,
216 Kult sunca 32 t7t, 173,213,220,238
121 Kuzman 171,203 Lokulus-plode I l0
Kvalb Luzeh 85, 149,' London 187
238 ' 155 London, arhantteo
Kvarezmije 189,220
't.,1 1 8 Kvartamin, manastirska crkva
nz
I-ondon, Britanski muzej 184, 221
47 233
108 Kvedlinburska itala 25, 65, llg I-ondon, plodice sa Hristovjm
tt7 Kvintanila 177 stradanjem 116,138,180,184,186
106, Kvint Aurelije Simah l2l Irndon, Viktorija i Albert -1zej 144
I-or5 188,221
206 Labarum 53, 58, 124 I-t 116i dalje, 161
2t8 La Gajol, sarkofag iz 35 i dalie I-ov l1
226 Lampadiievci,diptih l4l,' lii4 I-ov, ciklus 94
235 I-aodikeia, menza jz 134 Lovci, scene sa l1
123 l.aterani 60 Lov na lavove 12,33
238 Latmos (kod Herakleje), peiina
-
Lov, spomenici t?
28 Pantokratora 232 Ludvig PoboZni, trijumfalni luk 121
alje Lavan 16l Luka 224
62 Lav 124, 126 Luka, sarkofas sa Stitom 43
63 I-av i vasilisk 53; 147 Lu*tiox (luks---noks) 60
l9 I-av minor 142 Luna 53, 58, 60, 73,113,209
1?_7 -I-av I Veliki 66, 123,144,159,l(16 Lupicin 221
53 Lav III 8S Lustrutn 73
184 [-avra, biblija 206
202 l-avrentiie 148i dalic.230 Macoki 169
77 l.avrentiiev oratorijum 148, 159,'168, Madaba 70, 203
t5 171. t74 Madr:id 57; 108, 177
60 I-azar 26,47 i.dalie. 109.118.182 Madrid, muzej n
230 Lazarevo vaskresenie 24,38. 46, lU, Madrid, srebrni misorijum 125
240 130, 136. 140. 146, 184, 186.237 MaF!. scera sa poklonjenjem 108,r3t,
2i0 L lqdo (kod Tunisa), muzej r78, 203, 215,-218
130,134, Mahaled
,53 177 152
187 L Ma d'Er. sarkofag sa pet scena, Majestas 76 i dalje
53, u kripti 47 Maiestas Domini 65
123, Lenjingrad 187 Maika i sin 239
Icniingrad, Ermitai 60,218,235 Majnc, zbirka HajncGeorg 209,239
Trnjingradska patena 23?. Makari, tetrakonhbs 95
110 I-enijnsradski srebrni tanjir 210,215 Makedonija 233
rlje Leontije 230 Maksencije 5 1 , 60 i dalje

269

iji
,ii
1;'I
 47)
Maksim iz Efesa l2l Milano, drvena vrata il8, 138,144
itt"ksinijon 173,199,210, 218 Milano, reljef amvrosijanskih
-
iGt.,lziir' 19 Davidovih vrata 180 i dalje
Malta 120 Milano. riznica katedralc 180, 186
ivfdwijsti gaj ll7, 16l' 222 Milano. sarkofazi 116, 166
-tr-pZon ploda sa Marijom
-Mandester, Milano, S. Ambroilo, sarkofag 80, )I
Rajlendslajbreri 187,221 Milano, S. Ambrodo, drvena vrata lru'
Mandorla 221 r38,144
Maraonel ll7 Milano. S. Akvilino 80, 91,96, 140,166,173
M;kii.i fl.,7,.1?4'!?7. Milano, S. l,orenco Madtore 88, 90, 95'
Markd 138 i daljg'- 2-l! 157, 173, 197
Mar[o Aurelije 9 i dalje, 22,33,.3.5 Mihn6, S. Simpliiijano
- 88, 100
Markovstub 6loa-Uc lvtiiarro, S. Sistir 96
Marija Magdalena rJo Miiano. S. Tekla 98
Mirija, uvddenje u hram l?q Mitano, S. Tekla, krstionica 9t
Mirija, vaznesdnje
- 207 nniiano. S. Vitorb 66, 173,220
Mariiin presto 207, 231' .6- Ir{ilanska
- slonovada sa Zenama na
Mariita kod Aleksandrije 232 erouu 181
i\,radj 70, 80, 116,r34, 176' 180 tvtit-aniti diptifr 186, 238
Miiiei, sarkofag 116 Miianiiii t s3, 61,T' q1
Marsej, Sv. Vikior l1i "tiit knjige
Miiinltii povez 120,135,187
Madn' 148i dalje MiiiJiina6r 60
Mirtirion 151 i dalje etiliiia-Cnr*ti(milicijaHristi) 108,113,
Martos 177 115
Misiilrari 94,^l5l, 198 Milviiski most. v. Pons Milvius
Mater ecclesiarum 60 i datle Mina. Uazitika'sv. Mine u Mininoj
Mater:nus 173,220. varosi toa Aleksandrije ll!
Matiia 224 Minhen, drZavna biblioteka l-E.u
Maiiiini spisi 111 Mintien, Rajderova Ploia 67, 134, 171,
Miuius, ebistop 216' 210 182
M"wiuie' 22e Uiia, Nitcotina crkva 232
Mec, koirjanidka statua Karla
----Velikog Miriim !lr,??t
Mniio apostolorum
128 109,4W
ueaieiici 60 Uii"ti:a' 233
Uieit; isycftra(megaloPsihija) Mit r2,l2r
l? 32
Meleagar II Mitra
iriii.aEit i Atalanta 235 Miiiei 61
ivtitrrir?a"r 144,.16r,.2.2.2Mii.ii tutt ?o
Mitti", evandelistar 214 i-da\ie moisat< lTl
Mimohie, memorijalnccrkve 61,77'82' -l\{;Gii;
-ild: 24, 40,s7, to6, lg8, ll-s?l-lJ.r
86,89,90, l3l, ls2 l4o, l5e,'16r,t77,182,2ro,223,??9
uenanaar 233 Monca 189
Menze, v, dasne trPeze i,1;;4, ampule 207,212.i-dalie
Miiiillmiit, bazilita rs2' 2o^2 ii,t;il; Teo'dolindinoblago - 138'?gq
Miffit*" inkrustacije lgq MoniJ'rasino 223
Mersina, zlatni medaljon- 99 Mo"i,m"ntatno slikarstvo Ul
Mii"poiami:a 8s Morsli- tiCntaur tl
Metainorfozi 2lo i dalje, 216, 237 Moskva 187
Mihajlo 188,210, 215, 231 i da]j9 Mozaici
-its. 62,64,73,78,8819?' 91, \1,1,
Mihajlo monah 168 t39, 142,144,t59' 16r,
tzo. 126.'r34',
kod Bamberga, manastir, -^-
-carski "aiptitr
-Miheisberg l6s; l6s; ree,217,233,23e
188 rnrozaii< u ipsidi lffi-,-172.
-70, s8'q1
-Milano 78, 83, 88, 91, 27, l1l' lll' M.^iiti pt6e**
l ? 3 , 1 2 6 ,1 3 8 ;1 4 8 ,1 5 8 ,1 6 8 ,1 7 6 ,1 8 4 ,1 9 8 ' M"iu"o,-.iipiitt 138,l8o,197-,n7
Muze 35' l2l
240
Milano, Kastelo Sfordesko, srebrni 173
tanjir sa Kibelom i Atisom lEz Nabor
90, 103 Napuli 80,83, 168
Milan6, crkva aPostola - 80
Milano; diptih 186,238 iiilij, bazilika Severijana

2V0
 t>q
Napuli. freskc u katakombama 230 Odigitriia 215
Nabulj, Januarijeva katakomba 24 Ofeitorilum 85
:: Napulj, krstionica I72 Ogdoas 11, 14, 35
J Narodni tnuzc.i
Napuli, 14 Okeanos ,. l.l, 22
5 S. Dovani in fonte 66,78, 159
a Nairulj, Oktavija, grobne odajc 23
',, Napulj, S. Dovani in fonte, krstie Oktavija Paulina, 10
nica 103,159,171 Oksford 185
Napulj, sarkofag 41 Olimpija 54,l2l
t Napulj, S. Gaudiozo 210
i,
Olimpski bogovi 142
Narbona ll5, 177 Oltar u obliku bloka 131
Narodna umetnost 15,20,39,45i dalje Oltar u obliku stola 63,67,131,134
0 Narteks , 5 9 ,2 1 6
87, 128, t 4 r , 1 4 9 , 1 5 31 Omajadi
6 t99,228
Narzes 196 Onezifor 171
8 Navuhodonosor 43, 103 Opus tripartitum 131, 153
t Nazonijevci, grob 28 Orans v. Zena u molitvi
0 Nea Anhijalos, bazilika 89,130 Oratorijum 148,159,166,168,l7l, I74,
Nebeska bazilika 176 230,240
I Nebeska crkva 36, 63, 67, 80,82, 159, Orest, diptih 238
I t4l, t66,213 Orfej 22, 103. 182,234
2 Nebeski Jerusalim tts, L27,t71 Origin
1 25, 42,2ll
Nebo, brdo 203 Orleanvil, episkopska crkva 84
0 Nehavend 229 Ostija 14
I
Neon, arhiepiskop 142, l5l, 159, 165, Otoni 2A
t70, t72 Ovce i ovnovi 146
N--oplatonizanr 14, 36
Nlopitagorejske sekte 20 Quad.ratum sacrunt ( kvacbatum
I Neopitagorizam 22
i8 sakrum) 93 i dalje, 96, l3l, 152
Nerejide 15
t, Neron 77,108,120 Paf 152
Nero redivittus 54, l2l Pagan, Ananda hr:am 93
,2 Never, odlomak iz 184, 186
t4 Paganskacrkva 80 i dalje, 166,174,213
|6 Nika 724 Palada Atina 44
;5 Nika, buna 200 Palatin. s. Teodoro 230 i dalie
Nikeja $,ln Palermo '19
I Nikeja, cfkva Uspenja 200,215,232
i2 Palestina 70, 87
Nikola Mesaritis 202 Palmira, grobnica dva brata 188
rl Nikomasi 121,135,234
t0 Pan i Amor 33
Nikopolis 89, 131 Pantokrator 67. 69.71.75,78, ll4, 116,
7 Nilometar 235 123,128,142,t6t. 166.l7l, 173,178,202,
Nim ll5, 176 i dalie 209. 2t7, 232. 236, 238
t6 Niniva 229
t9 Parabjago; srebrni misorijum 60
Nis 97 Panz 187
ie h'cje 26,34,42,46,49,117,ll9 Pariz, Luvr 187
l6 Nojev kovieg 34,49 - Anastasiiev diptih
t3 128, 180,187
Nola 20 - Diptih carskog sveltenika 180, 188
:5 Nola (Cimitile), bazilika mudenika 23 - Piksida
.1 86
Nona 152 - Plotica sa scenama Hristovih
II
Nonos iz Panopolisa 721,196,235 duda r84, 186,?-21
t, Novac, gliptika 73 Pariz, Muzei Klini 188
Nova lex (nova lcks) n Pariz, kip Eliiefracile 179
t2 Norta sidero T1 Panz. Nacionalna biblioteka.
t4 Novara, saborna crkva l4l Sividiiev diptih r86
IT Novi zavet l,m Parusiia 69,.110,26tl
l1 Nopus rer (novus reks) n Pashalna gozba 226
Numismatika 75 PashaJis . 69,70,72
73 Pashalis I 88. 173
t8 Obelisci ' 57 Passio humana 9,12
]0 OboZavanjemaga 106,l3t, 167,184,186, Pastirske scene It
201 Pastoforije r49, t52, 159,202

271
 t 3-t

Pastor bonus v, dobri pastir Pons Milvius 8, L9, 46, 49, 51, 54, 56,
Patricije l4l 73,75
Patrijarsi l4l Pontif ex maximus (pontifeks
Paulin iz Nole 168 maksimus) 5t
Pauni 138,171, 179,217 Pored 207
Pavle 8, 58, 60, 68,71,75,107,ll3, 120, Pored, basilika Eufraziana 66, 72,78,
124,t28,134, 140,149,t65, t70, 173,176, t69, 2t6,220, 230
t82, l84, 186, 203, 212, 230,237 Porfir 19, 189,197
Pavle I 2W,231 Porfirijum t7l
Pavle, kamenovanje 186 Porta aurea 14r
Pavle Silencijarije 196,233 Portalna plastika t4l
Pax aeterna in faradiso (paks eterni Portret mumija 239
in paradizo) 26 Posejdon 14,55
Pax cfiristiana-in paradiso (paks Postanje 103,105,109,118,159, 162,l7l
kristijana in Paradizo) 39 Postumus 12,36
Pecad 24,26,36,39 Potop 159
Pecad ljudi 2 6 , 3 6 ,6 8 Potop, u katakombi na
Peeuj 97 Via Latina r02
Pegaz 28 Povest Hristove mladosti 182
Pelagije 230 Povez knj'iga 120, 125, 186
Pentesileja 1i Poznotetrarhijsko doba 46, 48
Peregrin Protej t0 Pojava u vrtu ll6
Perge, izgradnja bazilike A. i B . l3l Poredenje sa lo5im najamnikom 182
Perige, Sen Fron 202 Prag 188
Perpetua t74 Predaja kljudeva tzl
Personifikacija 19 Predeo, slikarstvo 10r
Perutla 58 Prefiguracija, praobraz 161
Peruda, Egidijev sarkofag 82, ll3, 178 Pregrade r3l
Pesnik i muza, diptih 180,189 Prelaz Jevreja preko Crvenog mora fl6
Petar 8, 48, 58, 60, 68, 71,76,85, 106, Preslav, rotonda 233
t20, t24, 128,130,134,ICI, 146,119,t65, Prestolna slika 5 7 , 126
170,173,t76, t82, 184,186,203,21t,215, Prestolna slika carice ood baldahinom
226, 23t, 238 u obliku Skolike - 142
Petar i Pavle, kovdeZii sa 186 Prezviterijum 72, n, n8, 217,221,224
Petar Hrisolog, episkop 74 Prijem zakona 106, 140
Petao, scena sa I09 i dalje Primus 170
Petrov put raspeiu 174 Principes apostolorunt 124
Petrova ikona 238 Principat 8 i dalje, 17, 20, 51,6l i dalje
Petrov ribolov 146 Prisk l7l
Piksida 129 Probiian 124
Pilat 109,ll3, 1,16,182,184 Probijanov diptih 180
Piscicwli Christi (Piscikuli Hristi) 26 Progon hri5iana 36, 41, 46, V3
Pismo Jevrcjima 16l Projekta, kovieZii 182
Ptxa 34 Prokopije 191, 195,202, 210, 220, 233
Piza, S. Pjetro a mare Prometej 14,32, 41,46
66 Propilon ln
Pjaca Armerina 19, 95, 127 Proroci 32, 46, 66,75, ll2, 140, 145,
Pjero dela Frandeska 229 1 6 8 ,1 7 r , 1 7 4 ,t 7 6 , 2 1 0 , 2 t 6 , 2 2 0 , 2 2 3 , 2 2 6
Planetarijum, predstave 103 Proskineza 142
Planete 103 Protasije 173
Platon 13 Protezis 145
Plotin 10, 13 i dalje, 35 protoplasti v. Adam i Eva
Pluton 22 Provansa 35, ll2
Poatje 177 Prozerpina ?2
Polemanti, grobne odaje 23 Prvosvestenik 116
Polihromija 16 Ptghavank 233
Poltava, srebrna zdela 218 Ptice besmrtnosti, v. pauni
Pompeji 97 Puhol de Plans 152
Pompeji, vila Item n, rcl Pula 127, 152,168, 182, 186

272
 Alc
l, Pula, gradski muzci 184 Ravena, S..Kruks, oratorijum .
Pula, krstionica 149 I-awentija 159
Pulherija 152 Rarlqqa,-F-. Ip*nSo Formozo 92, 127,
t Purpur 19, 163,226 t49,165, 170,179
7 Purirurni rukopis 224 - oratorijum l7l
,. Ravena, S. Marija in porto fuori 165.128
Rabulin kodeks 138,206, 209,212,231, Ravena, S. Mikele in Afridisko 165:216
236 i dalje Ravena, S. Piietro Madore
I Radijalni sistem 103 i dalie v. S. Frandesko
I 8ad q srebru 134,142,181,229,233,237 Savena, S. Spirito 145,
'-' l5l
I Rahilja 161.184 Ravena, S. Spirito, krstionica |1i
,9 Rajhenau, bazilika 6b Ravena,_S. Vitale 58, 66, ?0, 72, 75, 78,
;5 Rajnska granica 126 138,1s7,162,r73,r99,zri,ZiS,UA,'ii
,1 - apsida
Rais!_ib19g 78,92,114, 116, r47, 163, 75'.219
;6 1 6 5 ,1 6 8 ,1 7 6 ,r 7 9 , t 8 7 , 2 0 3 , 2 W - carski mozaici 53,58,25,142:,210
i9 Rasuti motivi 14, 23, 26, l0l 24A
Ravena 57, 66,74, 89, I I l, I I 5. l2t . 124, - lineta 222.226
l2 - '
t?6, ty., t4l, r44,156,159,165,173;178; pregrada hora 199
\2 !q, lqq,t-9&203,206,2r0,2t2,2t8',22r,_ - prezviterijum 224, 217. 221
to 230,234,240 Ravena, sarkofazi sa stubovima 116
t8 Ravena, arhiepiskopska kapcla 70. 80, Ravena, Teodorihov nadgrobni
t6 159,163,t65, 173,217 spomenik 202
12 Ravena, bazilika apostolorum 170 Refigeriunt, vidi dada
l8 Ravena, crkva Gale Placidiic 57. 127. Religija misterija Zt
zl r30, 147,163,t65,168,218 Relikvijar krsta 184
lt
5t _ - Lavrentijev oratorijum l7l, 174 Reljefi 130
Rave.na,dvorska crkva Teodorihova, Renesansa galijenska 16
3l vidi S. Apolinare Nuovo Renesansa karolin5ka 50
t6 Ravena, deiiji sarkofag Renesansa5prrnjovizantijska 16l
J5
35
Ravena-,cpiskopski muzej, mermerni Renovatio imperii (renovacio
26 kovdeZii imperii) 2A
186
Ravena, gradska kapija 80, 128,165 Reparatus 141,24.0
42 Ribarske scene
24 Ravena, kip Teodoriha na konju 128, 11
40 135 Riha, patena sa tajnom vederom 226
70 Ravena,krstionica 80,94,103,134.142. Rinjije I Fran, sarkofazi 80
24 1 5 1 ,t 5 9 , 1 6 5 ,r 7 0 , 1 7 2 Rim 8 , 5 3 , 6 0 , 7 0 , 7 3 , 7 6 , 8 3 ,8 s . 8 7 .9 7 .
je Rave_na,.Krstignica Neona 142,l5l, 159, r04, 108,110,115,tzt, t23,126. 134.'144.
tl 165, t70, I72 _ 159, 166,174,t76, 188,r%, 203, 206,216
24 Ravena, Maksimijanova katedra ll7. Rim, antikvarijum 100
80 16l,182,2t8,235 R:im, ara pacis 218
73 Ravena, S. Agata Matlore 159 Rim, areal Petra i Marcelina 6t
B2 Ravena, S. Agata Mactore, apsida 216 Rim, Aventin, armalustrijum 7l
r3 Ravena,S. Apolinare Nuovo 60. 65.75. Rim, basilica apostolorum 20. 90
46 \2_8,t34, 140,145,149,r59, 163,t'65,'r69', Rim, cemeterijum, grobnicc porodice'
l7 174, 187,224, 226, 231 Jordanr l0l
5, Ravena, S. Apolinare Nuovo, Rim, cemeterijum majus g0, 104
,-6 pregrada hora 199 Rrim, crkva Sv. Andrije u Kata-
t2 Ravena.,S. Apolinare Nuovo, pro oaroara 165
t3 _ cesr1adevrca 2M,235 R.im, d.omusaarea Nerona lM
t5 Rav^ena-,.S. -Apolinare in Klase 60, 7C, Rjm, forum Romanum 20.36.
' 43. 46.
87, t4r'..,.210-, 212, 2t8, 22A,nI 51, 53. 56, 60, 100,229,236
t2 - apsida Salus mundi 210 fum, Galerijeva gratlevina
,2 - mqar!< pleobraienja 9l
_ 210 Rim, grobnica sv. Marka i Marcelina.
t6 Rave_qa,^S-. Dovani evanalelista 74, l4S, Mojsije, sarkofag sa klipejem 106,
|3 166.203 108
- trijumfalni luci l3S Rim, kapitolinski muzej 14
;2 Ravena,S. Frandesko 165,lZ0, l?g Rim, katakomba Domicile,
t6 Ravena,S. Krode 89;145; l6j Amplijatova grobnica 98,100

273
 tl \- - r ?

Rim, katakomba Dornicile. ealeriia Rim, S. Konstanca 79, 97, 156,

Flavijevaca 22:29.' lO3 - kupola ' 166 Rt
Rim, latakomba Domicile, -grobni-ca 103 Ri
pekara _ _- mozaici na svodu 9g Ri
103 Eim, 9. Krole in Derusaleme 65
Rim, Fatakomba Domicile, odaje Rim, S.-Lorenco fuori le mura
I Ri
Dobrog pastira 7g,94, Ri
Rim, kat?tombe, vidi i katakombe
3l
77,
216,230 l Ri
Rim, S. Marija Antika 36.
' 43. 46. ffi. Ri:
100, 104 l,
Rim, Koloseum _ _ 169,2W, 215, 231, 236, 239 Ri
5'l Ri*, S_.Marija in Trastbverc,
Rim, krstionica kod Lateranske predvorje
pal-ate (A, 97 4l Ri,
-. . Rifi, S. tvlarija Madlore 25. 65. 67. 70. Ri
Rim, k_rstionica Laterana, kapela gg.84,t28,t40, 144,159,tot,-ioi,'fi1"
_ - sv._Venancija 70, 213 222 Rir
Bim, Konstantinov luk 54, 58 i ;falje RuT,..S. Marija Madlore, mozaici llg, Ri
Rim, kuia Juniia Basusa 100 161,165,175
Rim, lateranska bazilika 60, 75, 83, 87, 230 Ri:
Rim, lateranska krstionica _ - trijumfalni luk 67, 69, l2O, l6i Ri
90 Rim, Sv. Pavte O+.OS.-t3.-AiliA
Rim, lateranska palata 23. 60 Ri
'100 Rim, S. Paolo fuori le muri 15.dS tz. Ri
Rim, lateranska palata, krstionica
Rim, late-ranski muzej- _ 100, 144, 159, 162, 167, 173
40, 44, 47, 58,77, Rim, Sv.-Petar 6i,65,24, g2,gg, lg6
1 0 5 ,1 0 9 ,l l l , 1 1 3 - pedine Ri
Rim,. Maksencijeva bazilika 109
20, 51, 53, - mauzolei 58.'l4S
9l
56 Ri
Rim, S. Pijetro in Vinkoli Ri
Rim, Markov stub 56
Rlm, mauzolej -Konstantine St-, $. Prasede 43, 68,72
'72, Ri
. 64,78, lW Rim-,.S.Prasede,Zenonovakapela RJ
Rim, muzej u Dioklecrranovrm 174
termama, Hertofilin sarkofae RJ
Rim. S. Pu-dencijana 70,75,81,166,l6E RJ
sa Stitom 44 - apsrda 80. 166. 213
Rim, muzej u Dioklecijanovim R:
Rim, .S. Sabina 66, 70,80, 82, S4: tZB, R,
termama, sarkofag sa frizom 46 l4l, lM, 166,174 R
!im, Muzeo K-apitolino, Iokulus-ploCa 38 - drvena vrata ll7, 138, 140, 149, R
im, Muzeo Na-cionale 166,178
' t84, 2t3 R
Rim, Muzeo Petriano 165 - trijumfqlni tuk 67,72,75,135,166
r. R
Bim, Muzeo Torloniia 35, 39 rum, stara crkva sv. Pavla 8Z R
Rim, nalaz sa Eskvilina l2l.'l82 Rim, stara crkva sv. Petra
Rim, oratoriium na Monte dela 63. 65.77. R
86, 90, 100,144, 196,240 R
Dusticiia 166 - agnus Dei 76
Rm, pal-ata konzervatora R
St, lZ4 - friz sa jaganjcima 76 R
Rim, palata konzewatora, zatvaradi - hetimasija
lokulusa 76 R
46 - iskopavanja 7I R
Rim, p-alaco Fanteze, sarkofag - mozaik u apsidi 76
sa Stitom 34 - rajska livada 76 S
Rim, Palatin, pedagogijum ?-3 - rajski breg Z6 S
Klm, fzrnteon 150 Rim, S. Savino Fusinjano js
Rim, Porta matlore. podzemna 179
bazilika Rim, S. Sebastijano 77, 82, 84,88, 100, iq

Rim, raskoSne bazilike za Petra

22 113,178 s
- grobnica Klodija Herma 23,25,
i Pavla i7 29
Bi*, S^.Agata dei Goti 145, 166 - grobnica Inokentijevaca 23 s
Si-, !. isneza 2r3',23r - katakombe 48, 5tl
Rim, S. Anastasiia
- 92
Rim, S. Dovani 83
Rim, S. Stefano rotondo
i dalje
155,170,'209 i
Rim, S. Dovani, krstionica 103
Rim, S. Frandeska romana 236 - - kapela Primusa i Fclicijana 209
Rim, S. Venancio, mozaik u arrsidi 230
Rim, S. Grizogono 83 Rim, S. S. Apostoli 58
Rim, S. Kalisto, sakramentalna Rim, S. S. Kbzma e Damijano 70,23(l
_ - kap_ela-- 22, 26,29, 3l - mozaici u apsidi
-e 78
Rim, S. Klemente 144 Rim, S. S. Marko Marcelino,
- apsida r80 sarkofag sa Stitom 43

274
 ^?q

Rim. Sv. Ner.ej i Ahilcj ?16 Sarkofag Barbatijana 178, 180

Rim, muzej u Ternrama 116 Sarkofag BraCe lll, 113
Rim, templum sacrae urbis 203 Sarkofag dediji 35
Rim. Titove terme 230 i dalje Sarkofag Egrdija 82, lt3, 178
Rim, Titov trijumfalni luk 51, 5+ Sarkofag egzarha Isaka 178
Rim, Trajanov forum lzl Sarkofag Eksuperancija 115, 178
Rim, Trajanov stub 96 Sarkofag Hipolitov 38
Rim, trijumfalni luk Septimija Sarkofag iz Arla 166
Severa 51, 56 Sarkofag iz Gerone 80
Rim, trijumfalni stub Manka Aurelija 58 Sarkofag i" La Gajola 35 i dalje
Rim, Vatikan, dvoriSte Belvedere 35 Sarkofae iz L Ma d Er 47
- mr:zeo sakro 78, 218,230,238 Sarkofa! iz Napulja 44
Rim, vatikanske pedine 52 Sarkofag iz Rinjije I Fran E0
Rim, vatikanski kodeks iz VI. veka 235 Sarkofag iz Saragose 48
Rim, Via Longara 39 Sarkofag iz Servana 116, li6
Rim, Via Nometrtana 210,231 Sarkofag Jelene 19
Rirn, Via Ostenzis 60, 75 Sarkofag Junija Basusa 77, ll3, 130,
Rim, Via Salarija 35 i dalje 166. 178,180
- Dijanina grobnica 97, l0l Sarkofag Konstantine 19
Rim, Viale Manconi, gnostidka Sarkofag lateranski br. 104- 105,107,
katakomba 25, 117 109
Rim. Vila Medidi 40,42 Sarkofag lateranski br. 164 - 114
Rim. Viminal 166 Sarkofag lateranski br. 171 - 100
Rim, Vinja Rondanini 22 Sarkofag lateranski br. 174- 109,ll4,
Rim, voina krima na Kapitolu 23 130, 178
Rimsko-voino uredenie 109 Sarkofag Nojev 49, 80
-S.I Fian, sarkofizi
Riniiie 80 Sarkofag Pinjata 80, 165, 178
Riva Vitale 152 Sarkofag porfirni 19, 55, 92
Rodenvalt Gerhart 8 Sarkofag prindevski 124, 134, 13E, 176
Rodez 177 i dalje
Roma aurea 35 Sarkofag Probov 116, 165
Roman iz Berita 233 Sarkofag Rinalda lffi, 179
Romulus Augustulus 126 Sarkofag sa aklamacijom 176
Rosafa vidi Sergiopolis Sarkofag sa Amorom i Psihe 20
Rosano, katedrala 124 Sarkofag sa klipejem u Luki 43
Rosano, -purpurna biblija 22, Sarkofag sa klipejem u lateranskom
Rostra' 5 1 , 5 6 ,5 8 muzeju 33, 10E,186
Rubljov
- 162,222 Sarkofag sa tri nepovezana
Rut 120 tabernakla 180
Ruveha 150 Sarkofag sa tradicio legis lff, 176
Sarkofag teodosijanski 166
Sabor efeski 67, 69, 153,167 Sarkofag Trojice 105,107,109i dalie
Sabor halkidonski 123, 149,202,213,232 Sarkofag u obliku kade 189
Sabor nikejski 63,117 Sarkofag u obliku kovdega 176
Salona, crliva krsta 94, 1ii Sarkofag u obliku orrnana 176
Samaser kod Pule 172 Sarkofag Valentinijanov 148
SamaEer.relikviiar krsta ispod Qarlolazi cFski porfirni 19, 55, 92
oltira sv. Heimagore 184 Sarkofazi dionisiiski 15. 22.' 33
SamariCanka 146,220 Q."Fo[-i galski. _, 78, 80,.1?6
S"marjanka na kladencu 2 7 , 3 8 , 4 7l,l 2 Sarkofazi marsejski 116
Samson 118 Sarkofazi milanski 80, 116, t27, 166
Samson sa magaredom vilicom l0l Sarkofazi mitoloSki 22
i dalje Sarkofazi mozaidni 144, 177
Samuilo l l 8 , 1 2 0 ,1 3 8 Sarkofazi reljefni 12.
' 33
Sara t62 Sarkofazi sa aklamacijom apostola 28
Saragosa, sarkofag 18 Sarkofazi sa apoteozom 39,48, 106
Sarkofazi ll, 36 i dalje, 54,77, 80, 116, Sarkofazi sa arhitekturom llz
144,165,177 Sarkofazi sa borbom 10, 15, 19,33, ll4
Sarkofag Adelfije 120 Sarkofazi sa Cudima ?8

27s
 \?e

Sarkofazi sa drveiem 106,109,ll2,ll4,176 Sihem 93, 153

Sarkofazi sa Faetontom 15 Sikst III 67,140,1441 167,172
Sarkofazi sa frizom 43, 45,54, 80, 104, Simahiici 136,231,234
106,165,176 Stnah Kvint Aurelijan tzl
Sarkofazi ia godi5njim dobima 18' 29, Simbol uzvi5enosti l4l, lM
106, 110 Simbolika predmetna 126
Sarkofazi sa gradskim kapijama 78' Simeon 167
il4, 115, 127, 166, 180 Simeon stilit 153 i dalje
Sarkofazi da Hristovim stradanjima 78, Simon iz Kirene 116
1 1 3 ,1 1 5 ,1 7 6 Symplegma (simplegma) .- -4 I
Sarkofazi ia jaganjcima , -1,7,9 Sinaloea- 61, 65, ll5, 150
Sarkofazi sa Jbnlom M, 38,43 i dalje Sinai 57,203,207,215,235
Sarkofazi sa kanelurama 39, 42, 48,77, Sinai. Katarinin manastir, Bogo- ,l
106, 110, 176 r6didina crkva 72. l4l, 201,210,215,
Sarkoiazi 3a lovom l0 224,236,238
Sarkofazi sa Nerejidama - 19,?2 sinediion 63, 82' 116
Sarkofazi sa niSaha lW, ll2 i dalje Sinop 177,224
Sarkofazi sa niSama u uglovima 107, Sirofa udovica 146
l12 Sirakuza, ' Adelfija-sarkofag l?q
8s
Sariofazi sa orantima 39 Si.iF
15,39.,.40,-45 Sitria umetnost 60
Sarkofazi sa pastirima 130, 186
Sarkofazi sa Pilastrima 1l-2.,\7Q Sividije, diptih
'
176'-17.8 Slepi-' 146
Siikofazi sa ioljima l3l, 142
Sarkofazi sa lrre-dstavomraja {q'{i Sliliani zidovi '23
Sarkofazi sa Prometejem 14'Y Slika za razmi5ljanje - -
15 Slika poboina 57, 68, ll5, 162, 174
Sarkofazi sa Selenom '54,77,106, l0l, 112'116
Sarkofazi sa stubovima Slikaritvo minijatura
109,lr2, 115,165,r74, 1,76 Slikarstvo peis&a 101
I/o Slikarstvo ia- tavanicama l0l
Sarkofazi sa vencem nezda
Sarkofazi sa Viktorijama - 113 i -dalj9 Slonova kost 66, 116,120,124,129,139'
Sarkofazi Sidamara Ll2,\6-2,!!9 134,140,16l, 180;184,188,214,219,229,
Sarkofazi Vitezda lr5, rt.l 233, 236
25,229 i dalje Sloveni 229
SisaniOi 134
Savle ll8, 120' 136 Smirna
65 Sofiia 97
Sivle, ikonografija 229
sefori 161 sofiia. carica
152 Sotiia.
- katedrala 201
sekra
Sic"itat (sekuritas) 9 Sol 5 3 , 5 8 , f f i , 7 3 , 1 1 3 ,2 0 9
Selevkiia l3l Sol invictus (sol inviktus) 1?, tt
158' Sol iustitiae isol iusticiie) 32, 5l
Selevkija(Samandag)martirijum
197 solun 1 9 , ' 5 4 , 9 71, 3 1 ;1 3 4 ,1 5 2 ,1 5 6 ,1 6 8 ,
9j t7l, 199,240
Selevkija-Pijerija, " ' tetrakonhos 126 Solun, Ah6jropojetos - crkva 130
seoui-inioha
Sepiimi3e s"tn"r 51 Solun, amvon- 131' 14?
Seirtuaginta 25 Solun, Dimitrijeva crkva 130, 134, 145'
Seiafiri 17l,197,234 147,150,173,215,239
Serena 179i dalje, 186 - inozdici na stupcima 173,230' 240
Sereiopolis 85, 155, 188,232,23e Solun, Galerijeva palata 97' !ry
serEiobotis. Sereiieva crkva 145,150 Solun, Sv. Soiija 171,201,232
SerEiobolis; tetr-alionhos - 95r l.l9 Solun, Sv. Geoigije 104,131'135
Serliid 198,231,238i dalje -'kube sa riozaikorn 131
Serlije i Vakh, ikona 239 - kupola sa mozaikom - 11?
Serlije (patrijarh) 233 - .ofo.tda 91, 139,l7l
SerEije I, papa 231 - zasvedenihodnik l7l
Servan, sarkofag iz 116,176 Solun, Sv. Pantelejmon 131
Sever 23,144,230 Solun, Hosios David 94, 152,,167' 2W'
Severna Afrika 98,126 230
Sfordesko, slonovada u kastelu 135 Solun,trijumfalni tuk Galerijev 19,57,
Sicilija 95 68,78

276
 /tQo
;3 Solomon 19I,226 Terakota, plode od 130
2 Solomon, ikonografija 68 Tertulijan 29, 32, 35, 41, M, 46, U
+ Soter 184 Tetramorf 168,212
I
Soteriologija 29 Teodorih. kolski ili pancirni -38, ukras 189
+ Split 1 9 ,5 1 , 9 8 , 1 5 3 Teodorih'Veliki 54, 72, EO,128,130,
6 Split, Dioklecijanova palata 100 r34,140,t4l, r52,159,163,169,t7r, r73,
Split, Dioklecijanov mauzolej 9l 179, 188, t98, 202, 220, 234, 240
e Spasitelj sveta 54 Teodolinda 208
6 Sreda drZave ll0 Teodor I 2t3, 230
2 Srebrne ampule 138,206,215 Teodor (sveti ratnik) 202,231
0 Srebrni krst Justina II 135.218 Teodor iz Ravene. episkop 73
5 Srebrni misorijum 57,@ Teodora 124,i99', 20I.,'n3, 206,222,229,
Stari zavet 110 233
;, Stavrofor 230 Teodosije 75, 124, ln, 130,138, 173,
Stefan, sveti 230 r 7 7 , t 7 9 , 1 8 8 ,1 9 1 ,2 r 8
,,1
Stilihon l2l, 179, 186 TeodosijeI - 54, 57,60,121,124,127,134,
:j Stilihon-Serena,diptih 189 17t, 174,r84
:ri Stra4anje Hristovo 108,ll5, 117,140, TeodosijeII 70,74, 123,127,l4l, 184
i:,
146,163, r82 Teodosiie Nepos 7S
j Stradanje,plodice sa 116,138,180,181, Tesaloniki, viili Solun
186 Tetrakonhos 95,152, 159,193,233
StraZa kod krsta 170,210,232 Tetrarhija 17,20,43,53
Stub, spomenik na 109 Tetrarhijska dvorska umetnost 20
Stuma, patena sa tainom
- vederom 226 Tetrarhijska monarhija, vidi tetrar-
Sub specie mortis 14 hiisko doba
q Sulpicije Sever 6l Tetrarhiiska portretna umetnost 16
Snzana 26,41,117,182,187 Tetrarhijska umetnost 15, 19
Svedanost ustanovljavanja papske Tetrarhiiski stub 5l
I, stolice 108 Tetrarhijsko doba 8, 19, 23, 39, 48, 51,
I Sveti duh 107 54,56,61,97
l Sveti Grob 67, 88, 135, 138,184,207, Tiberije 240
209,226 Tibul 10
Tir
I Sveti krst I49 l0
Sveta zemlja &, 69, 80,206,229 Titulus 75
t. Svetili5te vatre, iransko 93 Tit 69
Tivoli, Vila Adrijana 704
Sacman 2r5 Toma 146, 178, 184,212
Spanija t26 Tomarza, Marijina crkva 201
Staufi 20 Tomarza, panagija 152
stit 30, 105,110,175 Topkapu 131
Toriti, Jakopo 169
Stit sa apoteozom 107,1 1 0 Tovija 120
Trabea 17
Tabernakl 148 Traditio legis (tradicio legis)
TaliS, crkva sa kupolom u 78, ll4,
t65, 176,r78
obliku krsta 233 55, 57
Taphos (tafos) 236 lrajan _
Trebije Justus 101
Taragona 116,177 Trebonije 196
Taragona, katedrala 177 Tri gracije 15
Taragona, S. Pedro de Mare 177 5 1 , 6 1 , 6 4 , 8 38, 9 ,9 5 , 1 2 3 , 1 7 8
Tavanica, kompozicije i sistemi 29,103 Trijer
Trijer, aula regia 88, 100
Tavanica, slikarstvo na 104 Trijer, katedrala 96, 155
Tavita, oZivljavanje 186 Trijer, katedrala, rasko5na
Tavor, brdo 211 i dalje sala pod ranohri5ianskom
Tebesa 83 osnovom 98
Tehnika veza, sa dvoriiima t44 Trijer, gracijanska katedrala 93, 155
Tekla 120,126 Trijer, katedrala konstantinska
Ter Abdin, crkva Mar Gabrijel l50 (Jelenin dvor) 73,123
Terinus 170 Trijer, dvojna katedrala . 83

277
 Itro
Trijer, konstantinsko slikarstvo Varna (na Crnom moru) l9e
ir kasetama 98 Vasilije 124, 130
Trijer, konstantinska iuZna crkva 98 Vasilijev diptih t86
Trijer, krstionica konstantinskog Vasilisk 53, 173
kompleksa 9u Vaskresenje 135,140,146, t 7 2 , 2 W , 2 t 7
Trijer, ilrezittivanje katedrale 96 Vatikan, vidi Rim
Triier avadratum sacrum 90 Vavila, martirion 153
Trijer, Nojev sarkofag 49, !q Vavilon 43
Triier, severna bazilika tis Vaznesenje 138,171,213
Triier, sv. Maksimin, sarkofag Vedera 26, |ffi, 110, 161, 176,220,226
sa frizom iz kripte 17 Velen 173
Triier, prakatedrala 96 Veletri, gradski muzej 4t
Tri]er. slonovada 128, 135 Veletri, sarkofag iz 41, 45
Triiui,falni luoi 19, 51, 53, 56,60,62, Veliki petak 206 i dalje
6 7 , 7 2 , 7 5 , 7 8 , 8 5 , 8 8 , 1 2 0 ,1 2 4 ,r 3 4 , 1 4 4 , Velizar 196
152,16l, 169, r73, 216, 230 VelSbilig 123,178
T rium.phus christiantts (trijurnlus Venanciie 213
kriitiianus) 67 Venecijd, manastir na ostrvtl
Triiumf;lni spomenici 113,123 San Lazaro 2r5
Trijumfalni siubovi 53, 58, 66 \tenecija, San Marko 19,r99,202
Trijumfalna vrata 124 - kube sa postanjem u
Trikonhos 152,201 predvorju 103,199,r7r
Tri mladida u uZarenoj peii 26,43,46, Venera i Anhiz 235
108.117,130,236 Verdenski kovdeZii 120,182
Tri mirdraca sa istoka 43 Vergilije 235
Tripodus 26 Verona 98
Trojica, sarkofag - 10.5 Verona, Sv. Stefan 92
Troiica, sv. 107,162,168,173,222 Verona, Sv. Toska i Teuterija L49
Trobeon (DobrudZa) 131 Verus rex (verus reks) 59,78
Tropajon 196 Vestalke. kult 54, tzl
Tuluza 176 Vetilj 101,117
Tuluza, S. Sernen 134 Vezon 131
Tunika 4l Vexillum (veksilum) fJ

Tunis 177 V exillum Christi (veksilum Hristi ) 54,

Tur 159 s8, 113
Vexillum crrrcis (veksilum krucis) 113
Ubistvo dece 167, 185 Vicarius 53
Udovica kod kutije za milostinju 165, Vicaius Chtisti, vidi zastupnik Hristov
187 Victorio christiana 126,134,22r
Ukrafuni krst v. crlrx genltnala Victoria euchaistica 85, 124
UmnoZavanie hleba, iudo sa Victolia romana 53, l2l, 126
hlebom, v. blagosiljanje hleba Viktor 173,199
Ursicin 144, 199,240 Viktoriie 1 4 , 3 3 ,4 2 . 4 8 ,5 5 , 5 7 , 7 8 , 1 0 6 ,
Ursus 144,240 ll3,-124,126,128,134,138,144,149,176,
Uskrs 206 i dalje,209 187,210.215,221,223
Vinkoli. S. Piietro
-69, 231
Vakh 198,231,239 vittejeir 72, 76,78,83, 88, 90, 96,
Valaam 103 123,127, 140,166, 176,2A3,220,223
: Valaamov magarac 101, 116 i dalje Vitlejem, crkva Rodenja 6 9 ,8 8 , 2 0 1
Vagar$apat, Sv. Gajan 233 Vitlejemska zvezda 144,213
Vagar5apat, Sv. Hripsim 23-1 Vitezda 176
Valens 124 Virtus !2
Valentijan 7r Vitalis 216,218
Valentijan II 60, l7q Voda iivota 109
Valentijan III 75, 123, 126, 141, 148, Vodena bolest, obolcli od 47
178 Vojnidki carevi 1 6 ,1 9 , 5 4 ,6 1 , 7 3
vandali lzb
Vanitas 12 Zadar 152
Varna, dasna trPeza iz 134,173 Zagba (manastir na Eufratu) 138,206

278
=r-

t1\2r)
\<-.

Zaharije 216,220 Zidnt mozaik 64,159

Zahej 136 Zidno slikarstyo 14,22, 54, 64,78, 97,
Zapadni Goti 126 101
Zastava 53 Zlatno doba 54,56
Zastupnik Hristov 53, 61, 124,2L8 Zlatne daie 78,t34,216,230
Zavetni kovdeg ll7 Znaci zod'ijaka
Zbetla 130,134
Zbirka Hanenko 221 Zena u molitvi 24, 29, 36, 64, 101,106,
Zbirka Rot5ild 179 110,134,144,213,240
Zbirka Vaselo, ploCe sa Hristom 221 Zene na grobu
-de 25
Zenon 149,187 Zerminji Pre 94
Zemaljska crkva 36, 63, 67, 109, 132, Zrtvovanje Isaka ll2,2l0
t4t, 213 Zrtvovanje Jeftine kieri 210 ! daljg
Zemaljska lopta 78, 149,166, 176, 181, Zrtva Kajina i Avelja 107, ll!
215, 217,230 Zrtva u hramu 167
Zid, sistemi 104

279
 POTPISI ISPOD SLIKA ZA ILUSTROVANI DODATAK tP
BAZILIKE SA RAVNOM TAVA]fICOM
I - Surburg u donjem Alzasu, druga polovina Xl veka. Sa naizmenidnim nizom
stubaca i stubova. V. str. 4l
2- Alpirsbah n Svarcvaldu, bazilika sa stubovirna. Podctak XII veka. V. str. 4l
3- Ifvediinb.urg, brod sa naizmenidno postavljenirn podupiradima kao u donjoj
S a k s o n i i i .Z a v r 3 e n1 1 2 9V
. . str. 127-
4- Montje an Der, bazilika sa galerijama u Sampanji. Osveiena 998; brod je vrlo
verovatno bio saerailenu XI veku. V. str. 56
SIIKVE SA SVODOM
5- KnehtStcden, posle 1138.Sistem zasvotlavanja na donjoj Rajni: bazilika sa
clvostrukim travciima. V. str. 7l
6 - Daram u severnoj Engleskoj, bazilika sa gaierijanra i rebrastim svodovima,
oltarska apsida podev od 1093,brod podev od 11i0. V. str.61
7 - Valans na Roni. Dvoranska crkva sa poluoblidastim svodom. XII vek. V. str.
73, 85
8 - Santjago u Komposteli, severozapadnaSpanija. Dvcranska crkva sa tribina-
ma i poluoblidastim svodom nad glavnim brodom. Istodni delovi su bili zavr-
Seni1112b , r o d n e 5 t o k a s n i j e .V . s t r . 7 3 , 7 6
9 - Milano, Sveti Amvr-osije.Lombarclijskzrdvor-anskacrkva :;a galerijama i ro
brastim svodom. Verovatno oko 1128.V, str, 108
l0 - Fontevro kod Sc,mira. Vi5ekupolna crkva na jugozapadu Francuske, oko sre
dine XII veka. V. str. 72
[1 - Klermon Feran. Notr Dam di Por. Overnjanska dvoranska crkva sa galeriiom
i poluoblidastim svodom. Vrlo verovatno krai XI veka. V. str. 88
t2 - L'Eskal Dje (gornji Pirineji), cistercitska crkva osvedena1160.Dvoranska cr-
kva zasvedenapoluoblidastim svodom, sa nizom kapela. V. str. 77, 93.
APSIDE (u. takod.e tdble na strantma 69, 90 t 136)
f3 - Majnc, katedrala, is_todnaapsida sa.lombardijskorn galerijom, tipidna za gor-
nju Rajnu. Kraj XI veka. V. str. 46.
[4 - Komo, San Abondio,_o_sveien. 1095.Kule pored glawe apside sa bogato ukr.a-
Senim prozorima u lobmardijskom stilu. V. sti. i03
15 - Lund u Skaniji (juZna_Svedska), katedrala. Apsida sa lombardijskom galeri-
jom. Pn'a polovina XII veka. V. str. 138
16 - Trijeq na M.ozelu,Sveti .Simon, sredina XII veka. Poligonalna lorenska ap
sida. I-evo rimski sevcrni portal - Pol'ta Nigr-a.V. rtr.48

I-IKOVNA UMETNOST

17 - Tuluza. Avgustinski muzej: rlve Zenesa znacima zodilaka. V. str. 184

18 - Klini. Muzej Farinije: kapitel sa svirademna liri. \/. str. 154,174,182,187
19- Vezle. Sent Macllen: unutra5nii timpan. Detalj: Hristos u slavi. V. str. 154,
t74, 182,187 ll
20 - Arl. Sen Trofim: stubac klaustra sa svetim Trofimom izmeitu svetog Petra ,l
i svetos Jovana.V. str. 195 il
Zl - Londori Viktorija i Albert muzej: rcljef od kosti sa predstavom Poklo
njenje mudraca. V. str. 204
22 - Beninghauzen,parohijska crkva: Raspcie
23 - Sjlos, San Domingo: reljef sa predstavom Skilania s krsta. V. str. 195,
196,204
24 - Cidester, katedrala: reljef sa predstavom L.azarevogvaskrsenja.

*!
- V. str. 204
25 - Mastriht, Sveti Scrvacije: kovdeg svetog Servacija.V. str. 208

tr
26 - I\,lodena,'katedrala:Viligelmusov-frizsipredstarlom Postanja.V. str. 197
),71?8- Londcn. Viktorija i Albert muzej: emaljna ploda sa svetim Pavlom
- 4i
29 London, Viktorija i Alberi muze.i: relikvijar sa 1'rrcclstavomSkidanja s krsta
30 - Njujork, Biblioteka P. I\4c,rgan:krst relikvijar. V. str. 169 *
l:.r
3,tr
nw
-

_r_.__ _ X BTA I tlmodu !o.rc { F.r.. _

liq

.Y
,' c/)
l-
;i
o
Y
(t)

-rF
aF'
Q-

a Kail

".<\
7
ao.rhd.rii o
sr or!"n"O
uu uuon g yon.,! ^

! Eran
o v.rdor

.,. \G
tsMs O
. iqKA a)
^$Ouv
on"^".'
(e" ",,,",,1'.;',ofM"iU.Ed^'
 t1 '
l4-

_t:..

r$,
-\

@ @@

S':t O a @g
,r,t,S
^

* t'\*'L--. t
*
,, 6) g P,P
$ ,.,,rr.r It Sr,,, ;
It'r r) t& L , i . . \ ,
E r,,,,,
I 4{r'" !
/H Aqi'r th (
S S,.'i ; i,rbc,
s , / /ou,".
(:rtar5al
S
l _ aS . . r , \ r r : c r d L
ac, n S . r ., ,
rs'll b NS"n t' ;"'@"","n,,,
,f0,r/
)t.,
.@-
'' '\ t
,lo'.'..,,'
_, -,,.
- i .

,:4,,i,,fl*o.,
i i , . i , , , i i i

(E{}
@ (9 i..,,.
': rl*
J:-;
10s?i::,11,
\ 56 oran'
o
FE,r,
t.l C U :,,r( i\ i-'.
. q} r" 1p^"6-i':,,
@ *
l9'.* 93,"Po"":::
Ool -i. ej'i';g'e-...,,, .t

' l r r r ; ,).,;
l/ L-/
',' 'v)---'-._- ./i.",",n
<___ ",Ut
$ s:"e
C l l ' r . , : r@
j, -/-
t- rUr.
( S S e g o v1 :
, ^ . . .l u
, ,&
Sp A,yt,t
"4
@ f!'lir.lricj

o
o-

Y'-
St]EDOZEIVlNO MOI]I:

).-i