Professional Documents
Culture Documents
URUGUAI*
RESUMO
Esse trabalho estuda o exlio de Darcy Ribeiro no Uruguai
(1964-1968), enfocando sua vida intelectual. Nesse sentido,
ressalta a participao do escritor em vrias publicaes como:
Marcha, Cuadernos de Marcha e Enciclopedia Uruguaya. Destaca
tambm o trabalho realizado pelo educador na Universidad
de la Repblica, mostrando que gesta parte de sua obra
antropolgica naquele pas. O artigo salienta tambm como
Darcy Ribeiro continua sua interlocuo com ngel Rama
fora do Uruguai, quando a ditadura tambm a se instala. Para
que fosse possvel estudar o exlio do escritor brasileiro no
Uruguai, foram realizadas entrevistas e pesquisas em arquivos.
PALAVRAS-CHAVE
exlio, Darcy Ribeiro, Uruguai.
O exlio pode ser focalizado sob mltiplos aspectos e, com base em vrias abordagens.
No mbito desse trabalho, cabe-me revisitar estudos que tm norteado meu enfoque sobre
o assunto. Maria Jos de Queiroz, em seu volumoso e aprofundado estudo, atenta para a
experincia coletiva e individual do exlio, descobrindo nas obras dos despatriados a
sndrome do desterro.1 Trata do exlio como ausncia, como um mal que se traduz na
dor de querer voltar para casa.2 Relaciona tambm o exlio ao castigo e, dentre outros
aspectos, mostra o judasmo associado emigrao, ao exlio, ao xodo na sua acepo
poltica e teolgica. Para a autora, o exlio pode ser imposto ou voluntrio. Nessa segunda
acepo, corresponde ao autodegredo do mundo, seguido de mergulho no Eu.3 Denise
Rollemberg constri seu livro, abordando o exlio brasileiro decorrente do golpe militar de
64. Embora no se atenha ao estudo da literatura, pois oferece uma viso histrica do
Este texto parte do desenvolvimento do projeto que realizei em Montevidu, entre maro e
julho de 2002, sob a superviso do Prof. Hugo Achugar, na Facultad de Humanidades y Ciencias de
la Educacin, Universidad de la Repblica, com uma bolsa de pesquisa da CAPES. Parte dele,
originalmente, foi apresentada no Congresso da ABRALIC, julho de 2002, sendo alterada com
acrscimos e modificaes.
1
QUEIROZ. Os males da ausncia, ou A literatura do exlio, p.15.
2
QUEIROZ. Os males da ausncia, ou A literatura do exlio, p. 35.
3
QUEIROZ. Os males da ausncia, ou A literatura do exlio, p. 31.
2002
- ALETRIA
211
exlio, inicia seu texto, enfocando Ulisses, personagem de Homero e prottipo do exilado.
V o exlio como fruto da excluso, da dominao, da anulao, da intolerncia.4 Apesar
de tudo isso, o exlio oferece um outro lado: a oportunidade do recomeo e da
transformao.5
O exlio de Darcy Ribeiro no Uruguai, depois do golpe militar de 1964, mostra como
o escritor brasileiro transformou a situao de banimento em produtividade, trabalho,
ajudando a escrever, de forma crtica e atuante, parte da Histria cultural e poltica da
Amrica Latina. O olhar de Darcy Ribeiro sobre o prprio exlio se acha presente em
prefcios de livros, entrevista e, at mesmo, em correspondncia. Estando em Santiago, o
antroplogo, dirigindo-se ao amigo Heron de Alencar,6 recm-operado, comentava que
gostaria muito de visit-lo, mas a pobreza de exilado o impedia de faz-lo. Em contrapartida,
o trabalho o movia, reconhecendo que a vida intelectual intensa era a nica que lhe restava.
Pude constatar essas lies de resistncia do intelectual no exlio, com base nas
diferentes atividades exercidas por Darcy Ribeiro no Uruguai (1964-1968). Nesse pas, o
escritor brasileiro gesta parte de sua obra antropolgica, entra em contato com diferentes
intelectuais uruguaios, cria intensos laos de amizade e se reconhece como latino-americano.
Seu exlio cria outras teias cujos elos vo ocorrer em outras plagas, depois que a ditadura
se instala tambm no Uruguai, a partir de 1973. O exlio de Darcy Ribeiro no Uruguai no
um caso isolado. Outros brasileiros compulsria ou voluntariamente vo para esse pas,
fugindo da ditadura brasileira.
ngel Rama, um dos grandes interlocutores do antroplogo, chama a ateno para a
importncia do exlio na produo literria e cultural 7 de alguns brasileiros. Veja-se, ento,
o trecho em que faz essa afirmao:
A pesar de pertenecer al comn denominador de Amrica Latina han sido muy escasas
las comunicaciones culturales o polticas entre Brasil y sus vecinos. Estos intelectuales
descubrieron la existencia de Hispanoamrica, no slo en sus singularidades polticas
sino tambin en sus modos culturales: Mario Pedroza en Chile, Ferreira Gullar en
Buenos Aires, Darcy Ribeiro en Montevideo, Francisco Julio en Mxico, si por un
lado se constituyeron en embajadores de una cultura ignota ante los grupos
politicamente afines, por la otra hicieron experiencias de culturas desconocidas. Pienso
que un libero imaginativo y talentoso como Las Amricas y la civilizacin de Darcy
Ribeiro hubiera sido imposible sin estos largos aos de exilio que le permitieron recorrer
y vivir por aos en diversos pases y zonas del continente. Del mismo modo la
experiencia en las artes plsticas de Pedroza en la poesia de Ferreira Gullar, en las
Ciencias Polticas, de Julio.8
212
ALETRIA -
2002
NO URUGUAI
Como Darcy Ribeiro chega ao Uruguai?
Como exilado faz uma viagem compulsria para salvar-se da perseguio, do crcere
ou da morte.9 Sai do Rio Grande do Sul, em um pequeno avio, junto com um secretrio.
O avio seguiria para Buenos Aires. No entanto, por algum problema, aterrissa em Salto,
estado situado a 500 quilmetros de Montevidu. A notcia sobre a presena de uma
personalidade importante espalha-se e o antroplogo brasileiro procurado pelo
representante poltico local e pelo chefe de polcia, que lhe perguntam o que pretendia ali.
Com um raciocnio rpido, Darcy Ribeiro lhes disse que vinha pedir asilo no Uruguai.
Darcy vai para Montevidu e entra em contato com a famlia de Mrio Cassinoni,
seu amigo e reitor da Universidad de la Repblica. Naquele momento, Cassinoni estava
muito doente e no pode receb-lo. Em seu lugar, Domingo Carlevaro (naquela poca,
estudante de Direito, representante estudantil na Comisso de assuntos Universitrios) e
Luis Carlos Benvenuto, Secretrio de Cultura da Comisso de Cultura da Universidade,
vo ao encontro de Darcy.
Essa histria, depreendida do depoimento do senhor Domingo Carlevaro,10 hoje
Diretor Geral de Relaes e Cooperao da Universidad de la Repblica, evidencia que
Darcy Ribeiro se exila no Uruguai por casualidade. Acrescento que foi uma casualidade
feliz, porque a plantou uma grande floresta, com muitas rvores de onde surgiram outras
folhas, outros ramos, outros frutos (outras coisas),11 todos cultivados com profundos laos
de amizade, como pude constatar nas entrevistas que tive a felicidade de realizar no Uruguai,
durante o desenvolvimento de minha pesquisa, contando com uma bolsa da CAPES e o
auxlio inestimvel dos professores Hugo Achugar e Pablo Rocca.
AINSA. La reconstruccin de la utopa, p. 83. Segundo o autor, el exilado no tiene outra alternativa
que asilarse en el pais que lo acoge para salvarse de la persecucin, de la crcel o de la muerte. Essa
questo foi observada tambm em meu texto Brasil, Cuba e Canad (Qubec). In: SCARPELLI; Duarte.
Poticas da diversidade.
10
CARLEVARO, Domingo. In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro
en Uruguay. Entrevistas, p. 135-158. Todas as entrevistas mencionadas no artigo so de 2002. Como
o livro das entrevistas foi publicado em 2003, procurei atualizar essa informao.
11
A imagem da floresta foi utilizada pelo antroplogo Rezo Pi Hugarte para se referir produo
antropolgica incessante de Darcy Ribeiro durante o exlio no Uruguai. Essa imagem estava presente
na primeira verso da entrevista que me foi concedida pelo antroplogo, em Montevidu, 21 de
maio de 2002. No entanto, essa imagem no reaparece na verso que o professor me enviou
posteriormente. Cf. HUGARTE, Renzo Pi. In: C OELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de
Darcy Ribeiro en Uruguay. Entrevistas, p. 45-115.
2002
- ALETRIA
213
12
214
ALETRIA -
2002
RAMA. Letras. In: SCHAEFFER et al. La estructura de la Universidad a la hora del cambio, p. 154.
RAMA et al. Seminario sobre poltica cultura autnoma para Amrica Latina. Proposiciones sobre
poltica cultural autnoma de Amrica Latina, p. 1-10. A propsito desse Seminrio e de outros
textos de Angel Rama publicados em Marcha, veja-se COELHO. Amrica Latina como alteridade:
memorias de un campo identitario, p. 299-311.
18
ROCCA. Marcha, las revistas y las paginas literaria (1939-1964), p. 17. A propsito de Marcha, veja
tambm o livro ROCCA, Pablo. 35 aos en Marcha. Crtica y literatura em Marcha y en el Uruguay
(1939-1974). A bibliografia sobre Marcha bastante extensa, como pude verificar no Uruguai.
19
Cf. MORAA y MACHN (Ed.). Marcha y Amrica Latina, p. 561.
20
H UGARTE . In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro en Uruguay.
Entrevistas, p. 53.
17
2002
- ALETRIA
215
de jvenes escritores muy vinculados a Juan Carlos Onetti que, pese a que en ese
momento viva en la Argentina, colaboraba con Marcha; me refiero a ngel Rama,
Emir Rodrguez Monegal, Idea Vilario, Carlos Martnez Moreno, Manuel Claps, y
muchos otros, todos brillantes. En un momento posterior se produjeron nuevas
incorporaciones como, por ejemplo, la de Jorge Rufinelli, que viene aos despus pero
que contina la tradicin. En esa perspectiva cultural, se desarroll mucho la crtica
literaria: ngel Rama y Emir Rodrguez Monegal, que eran muy buenos lectores, le
dieron una gran expansin al peridico gracias a la presencia de la literatura as como
a la crtica mismo, que tuvo momentos brillantes e innovadores. Ambos estaban muy
informados y eran muy nerviosos en la bsqueda de asuntos tanto latinoamericanos,
sobre todo rioplatenses, como de la gran literatura europea.
Por esa misma razn y complementariamente, Marcha le di una gran importancia al
cine y a la crtica correspondiente, mucho antes de Cahiers du cinma. El responsable
de esa seccin era Homero Alsina Thevenet: sus opiniones pesaban porque no se
limitaban a meros comentarios de estrenos sino que hacan historia y teora. Alsina
vive todava y sigue produciendo en este campo, en otras y nuevas revistas pero el
momento de Marcha, hacia 1955 ms o menos en delante, fue correlativo a la llegada,
y deslumbramiento, de mucho y buen cine europeo de vanguardia europeo que suscitaba
mucho inters en ambas ambas orillas del Ro de la Plata.
Muchos y muy buenos periodistas y escritores se formaron en Marcha, hasta que la
dictadura lo clausur; el pretexto fue que haban publicado un cuento de Nelson
Marra, que haba sido premiado en un concurso por un jurado integrado por Onetti,
Rufinelli y Quijano. En ese cuento se haca alusin a los tupamaros o la guerrilla, que
por entonces ya estaba instalada y pareca invencible. Autor y jurados debieron marchar
al exilio: Onetti a Espaa, Rufinelli a Mxico, lo mismo que Quijano. Con estos dos
tuve relacin personal y de amistad.
Antes, mi relacin con Marcha haba sido espordica; publiqu, si no recuerdo mal,
un par de artculos o notas entre 1958, ms o menos, y 1967, cuando yo mismo me fui
de la Argentina.El peridico llegaba a Buenos Aires y ah era muy apreciado, era muy
importante para todos nosotros adems de ser un puente entre las dos culturas y,
sobre todo, entre literaturas que asomaban con mucha fuerza en ese momento.21
216
ALETRIA -
2002
Creo que ese es el mayor aporte del semanario, que indiscutiblemente tiene que ver
con la figura de Carlos Quijano, que es la figura convocante para que se acerquen a l
todas estas personas relacionadas con el liderazgo latinoamericano, con la discusin
de ideas, con la investigacin. Esas discusiones ahora se dan en distintos mbitos y no
salen adelante, no parecen tener la misma productividad intelectual, porque incluso
el Frente Amplio tampoco tiene hoy gente con la jerarqua y las posibilidades que
tuvieron aquellos hombres.22
Consultando Marcha, pude ver como, logo depois do golpe militar de 1964, a histria
proibida do Brasil, contada sob outra perspectiva, aparece registrada pelo semanrio, ao
longo da dcada de sessenta at os idos de 70, quando se instaura tambm a ditadura
uruguaia. Em artigo, recentemente publicado,23 focalizei esse semanrio, considerando trs
aspectos : Marcha: o olhar vigilante sobre o gendarme continental; Marcha e a memria
da cultura brasileira e Darcy Ribeiro em Marcha. Nesse estudo, discuto tambm a questo
da fronteira, abordando-a sob a perspectiva ideolgica, cultural e tica.
Darcy Ribeiro aparece, de forma inaugural, em Marcha, concedendo uma entrevista
a ngel Rama. Analisando esse texto, fica claro que Darcy vai, atravs da nomeao de
vrios intelectuais brasileiros, acenando para o crtico uruguaio um leque interpretativo
da cultura, oferecido pela nova gerao brasileira, composta por Srgio Buarque de Holanda,
Florestan Fernandes, Lus Costa Pinto, Victor Leal, Antonio Candido, Heron Alencar e
Helcio Martins. Gilberto Freyre tambm aparece nessa constelao, mas, como pai de sua
gerao, lo odian, esforzndose por vencerlo. Essa entrevista e os desdobramentos tericos
nos escritos dos dois intelectuais so outros tantos ramos para pesquisas posteriores.
Em relao outra publicao de que Darcy Ribeiro participava (Cuadernos de
Marcha), saliente-se a opinio de Renzo Pi Hugarte: Cuadernos de Marcha constituy una
publicacin aparte del semanario Marcha que dedicaba cada entrega a un tema especfico
de naturaleza poltica, histrica o cultural, tambin con una ptica latinoamericana
amplia.24 Segundo No Jitrik, Marcha recomenz su tarea en Mxico, durante el exilio
de Quijano, despus se convirti en los Cuadernos de Marcha. 25
No Uruguay, Cuadernos de Marcha iniciam sua publicao em maio de 1967,
terminando a primeira fase em junho de 1974. Segundo Mara Daz de Achugar, Carlos
Mara Gutierrez era o jornalista uruguaio que estava frente dessa edio. Em Cuadernos
de Marcha, so tratados temas muy candentes, algunos an sin solucionar, como el referido
a Israel y Palestina. 26 No Mxico, tambm foram editados Cuadernos de Marcha e, a partir
22
2002
- ALETRIA
217
27
ACHUGAR , Mara Daz de. In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy
Ribeiro en Uruguay. Entrevistas, p. 177.
28
Veja-se a publicao Cuadernos de Marcha, Montevideo, out. 1967. Esclareo que um estudo
detalhado se encontra em RAMA. Los gauchipolticos rioplatenses. Literatura y sociedad.
29
VIDART, Daniel. In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro en
Uruguay. Entrevistas, p. 160.
30
RODRGUEZ, Julio. In: C OELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro en
Uruguay. Entrevistas, p. 35.
31
VIDART, Daniel. In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro en
Uruguay. Entrevistas, p. 159.
32
RAMA. Cronologa.
33
BLIXEN; BLIMAR. Cronologa y bibliografa de ngel Rama.
218
ALETRIA -
2002
era frecuente que para referirse a ellos se hablara de Los Innombrables. Las clausuras
de rganos de prensa eran frecuentes. El autoritarismo creca en paralelo, tal vez debiera
decir ms rapidamente que la actividad de los propios Tupamaros y se manifestaba en
muchsimos campos que poco tenan que ver con la actividad por ellos desplegada.
A partir de la maduracin del proyecto y de la puesta en marcha de la Enciclopedia,
que sufri algunos cambios y retoques a medida que avanzaba en su publicacin, si se
excepta su trabajo como redactor del captulo Espaa de la Conquista, y los juicios
y opiniones que tuvo la amabilidad de formular sobre los originales de algunos de los
captulos cuyo texto le solicit que leyera antes de proceder a su publicacin, no se
puede afirmar que Darcy haya tenido otra participacin importante, ms que algunas
espordicas visitas a la editorial. En esas ocasiones solamos festejar su presencia con
alguna copa de vino, interrumpiendo las tareas y rutinas propias de una publicacin
peridica, antes que l mismo las paralizara con una incontenible y deslumbrante
locuacidad que nadie se atreva ni deseaba interrumpir. (Ver fotografa anexa, que
deseara poder recuperar).34 Adems, muy pronto, Darcy se embarc en muchas otras
actividades y proyectos.35
Essa fotografia foi publicada no livro de entrevistas que organizei. BENVENUTO , Luis Carlos. In:
COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro en Uruguay. Entrevistas,
p. 133.
35
Cf. BENVENUTO , Luis Carlos. In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy
Ribeiro en Uruguay. Entrevistas, p. 128-129.
36
ACHUGAR . Apuntes para una historia de la crtica uruguaya, p. 59.
2002
- ALETRIA
219
reconocimientos y admiraciones por las obras de otros. Entre tanto, no puedo negar
que las caractersticas de mis exposiciones en el aula tienen mucho de su modalidad y
que he utilizado en mis propios cursos y trabajos, las conceptuaciones suyas que he
entendido valiosas y pertinentes. A todas luces, es indudable que Darcy signific mucho
para m en lo que tuvo que ver con mi formacin y con algunas de mis tareas
profesionales; por eso, no puedo evitar que mis palabras sobre l estn teidas de un
fuerte componente emocional. No siempre, es evidente, la vida da la posibilidad que
yo tuve de interactuar tan ntima y largamente con alguien distinguido por una
personalidad de la riqueza de la de Darcy.37
Esse gesto de solidariedade dos uruguaios, em relao a Darcy Ribeiro, vai ser narrado
por Domingo Carlevaro, um dos entrevistados. Mostra como a Universidad de la Repblica
trabalhou para que Darcy Ribeiro fosse libertado da priso brasileira. Em Estocolmo, o
Ministro das Relaes Exteriores do Brasil daquela poca, ao sair do avio, foi recebido
com cartazes que protestavam contra a priso de Darcy Ribeiro. Naquele momento, o
Ministro viu o fato como campanha do Partido Comunista. No entanto, segundo o Diretor
Geral de Relaes e Cooperao da Universidad de la Repblica, o Partido Comunista
ramos nosotros, la modesta Universidad de la Repblica que, con una carta traducida al
ingls, haba llegado a todo el mundo, y lo importante era que haba llegado con un mensaje
serio, que era el que Darcy estaba preso.40
Darcy Ribeiro conservou as amizades que fez no Uruguai e isso pode ser visto tambm
atravs das suas atitudes solidrias, conforme entrevista do professor Julio Rodrguez. O
historiador uruguaio contou-me que, em 1976, estando em Paris para solicitar apoio
campanha mundial para a liberao, no Uruguai, do engenheiro Jos Lus Massera, foi ao
37
HUGARTE, Renzo Pi. In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro en
Uruguay. Entrevistas, p. 115.
38
Cf. C OELHO. Cultura e literatura: o exlio brasileiro no Uruguai, anos 60, p. 39-44.
39
Marcha, 7 fev. 1969.
40
CARLEVARO, Domingo. In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro
en Uruguay. Entrevistas, p. 150.
220
ALETRIA -
2002
EXLIO
NOSSO
DE CADA
DIA
Com o golpe militar de 1973, muitos uruguaios tomam o caminho do exlio. ngel
Rama estava na Venezuela, desde 1972, para ministrar um Curso na Escola de Letras da
Universidade Central, quando foi surpreendido pelo golpe militar, no podendo regressar
ao Uruguai. na Venezuela que ngel Rama vai receber a delegao latino-americana
para pensar na organizao da Biblioteca Ayacucho. Estavam a, como convidados, Darcy Ribeiro,
Sergio Buarque de Holanda, Leopoldo Zea, Arturo Ardao e Roberto Fernndez Retamar.45
Tendo em vista a escalada ditatorial vivida na Amrica Latina com exceo da
Venezuela, Colmbia e Mxico, a Biblioteca Ayacucho foi, segundo No Jitrik, una de las
tentativas ms importantes para hacer algo concreto y efectivo, de signo inequvocamente
latinoamericano.46
41
RODRGUEZ, Julio. In: C OELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro en
Uruguay. Entrevistas, p. 36.
42
PAPO, Flora. In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro en Uruguay.
Entrevistas, p. 42.
43
FERR, Alberto Methol. In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro
en Uruguay. Entrevistas, p. 165-166.
44
ACHUGAR , Mara Daz de. In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy
Ribeiro en Uruguay. Entrevistas, p. 171-181.
45
Cf. RAMA, ngel. Dirio 1974-1983, p. 36.
46
JITRIK, No. In: COELHO (Org.). Las memorias de la memoria: el exilio de Darcy Ribeiro en Uruguay.
Entrevistas, p. 123.
2002
- ALETRIA
221
A interlocuo entre ngel Rama e Darcy Ribeiro continua alm das fronteiras
geogrficas, espraiando-se pelos escritos dos dois autores. A discusso do regionalismo no
contexto de Amrica Latina e da transculturao aparece em Transculturacin narrativa en
Amrica Latina. O crtico uruguaio menciona, dentre outros textos, As Amricas e a
civilizao, para evidenciar o relacionamento entre unidade e diversidade na Amrica Latina.
importante acentuar que o enfoque do regionalismo nos dois autores esteve presente
na reflexo ocorrida nos seminrios da Universidad de la Repblica e permanece em As
Amricas e a civilizao, Transculturacin narrativa en Amrica Latina e em O povo brasileiro:
A formao e o sentido do Brasil. Nesses textos, a mestiagem, para Darcy Ribeiro, e a
transculturao, para ngel Rama constituem categorias tericas importantes para o
entendimento da cultura brasileira e da literatura latino-americana, respectivamente.
No Uruguai, tomei contato com uma correspondncia no muito extensa de Darcy
Ribeiro para ngel Rama. Em uma das cartas, o amigo brasileiro trata o crtico uruguaio de
Angelito. A maneira de estabelecer um dilogo com o amigo pode ser vista de duas
maneiras: expresso de afeto, de proximidade e, tambm, quebra com a formalidade.
O ento antroplogo brasileiro, naquela data j autor de Mara, h pelo menos quatro
anos, convidava o amigo a demonstrar que a literatura nos espelha melhor que a cincia.
Qualquer dia convido voc aqui para demonstrar que a literatura nos espelha melhor
que a cincia. Podamos passar muito bem obrigado sem todos os sociopoliticlogos
que engendramos, mas no podemos dispensar meia dzia de literatos. Digo isso como
autor de Mara.47
LIES
DO
EXLIO
47
222
ALETRIA -
2002
em outros lugares tambm real. O outro reporta-se tica de fronteira praticada pelos
exilados, denunciando as arbitrariedades ocorridas nas ditaduras de seus pases. Enquanto
o discurso da globalizao insiste em homogeneizar as diferenas poltico-econmicas e
ticas, os exilados compartilhavam o saber de maneira fraterna, contra a violncia e o
abuso dos poderes ditatoriais.
Ao tratar das fronteiras mltiplas e do hibridismo cultural, no contexto da
globalizao, o crtico Benjamin Abdala48 mostra a necessidade de uma fratria comum
entre os pases ibero-afro-americanos. Focalizando Marcha, durante o perodo que Darcy
Ribeiro esteve asilado no Uruguai e analisando as entrevistas que fiz com vrias pessoas
que conviveram com Darcy Ribeiro naquele momento, percebe-se que a fraternidade j
existia entre os exilados, sendo praticada internacionalmente.
O exlio construiu uma vida em rede, um trabalho em rede, uma associao
permanente contra as arbitrariedades sociopoltico-econmicas naquele tempo e no nosso.
Olhando para trs, para meu passado, creio que as lies do exlio precisam ser revisitadas
nesse caudal de destruio e de caos em que a utopia parece no ter mais lugar.
AA
ABSTRACT
This essay examines the exile of Darcy Ribeiro in Uruguay
(1964-1968) as well as his intellectual life. It emphasizes the
writers participation in many publications, such as Marcha,
Cuadernos de Marcha, and Enciclopedia Uruguaya. This study
also highlights the work carried on by this educator at the
Universidad de la Repblica, showing that part of his
anthropological studies originated in that country. The article
also comments on Darcy Ribeiros contact with ngel Rama,
even after he leaves Uruguay. This research is based on the
investigation of archives in Uruguay and on interviews.
KEY
WORDS
REFERNCIAS
BIBLIOGRFICAS
2002
- ALETRIA
223
224
ALETRIA -
2002
2002
- ALETRIA
225