Fuqizimi i qndrueshm i pyjeve t

decentralizuara dhe private n

Kosov dhe rajon

Menaxhimi i Pyjeve Cungishte

Menaxhimi i cungishtave n shkall t vogl
si nj zgjedhje pr pyllin cungishte te
degraduar te dushkut n Kosov

Qershor 2014

Connecting Natural Values & People Foundation

Zbatues i projektit:

Financues:
Swedish Development Cooperation

Menaxhimi i pyjeve cungishte

Menaxhimi n shkall t vogl i cungishtave,

nj zgjedhje pr pyllin cungishte te degraduar
te dushkut n Kosov

Studim i prgatitur ne kuadrin e zbatimit te projektit CNVP-Sida

Fuqizimi i qndrueshm i pyjeve t decentralizuara

dhe private n Kosov dhe rajon
Haki Kola & Peter Kampen
ne bashkpunim me stafin zbatues te projektit:
Miftar Lokaj
Isuf Omuri
Sebiha A. Ramaxhiku
Hajrush Kurtaj
Ardita Dinaj
Luan Zubaku

Prishtin Maj 2014

Prmbajtja

Hyrje

...................................................................................................................... 4

1.Qasja / Rishikimi ..................................................................................................... 5

2.Gjendja aktuale e cungishtave ................................................................................... 8
2.1.

Siprfaqja e toks e prdorur si pyll cungishte ................................................... 8

2.2.

Vllimi .......................................................................................................... 8

3.2.1 Vllimi sipas klasave diametrike .................................................................... 8

3.3 Arritshmeria e cungishtave t dushkut nga popullsia rurale .................................... 9
3.4 Rritja .............................................................................................................. 11
3.4.1 Analizat e drurve model ............................................................................. 12
3.4.2. Rotacioni, rritja mesatare dhe vijuese (periodike) vjetore ............................ 14
4.1 Politikat dhe strategjia pr zhvillimin e sektorit t pyjeve ...................................... 16
4.2. Ligji i pyjeve .................................................................................................. 16
4.3. Udhzimet pr menaxhimin e pyjeve ................................................................ 17
4.4 Klasat e menaxhimit te cungishtave ................................................................... 17
4.Sistemet e menaxhimit pr dushkajat cungishte ........................................................ 19
4.1.

Identifikimi sistemeve dhe prshkrimi ............................................................ 20

4.2 Menaxhimi i Thjesht (tradicional) i pyjeve cungishte te dushkajave ....................... 21

4.2.1 Pyje cungishte te thjesht............................................................................ 21
4.2.2 Cungishte me standarte .............................................................................. 24
4.2.3 Sistemi i krasitjes se degve ....................................................................... 24
4.3 Sistemet pr shndrrimin e cungishtave n trungishte .......................................... 27
4.3.1 Pyje cungishte te larta ............................................................................... 27
4.3.2 Cungishte pr konvertim prmes mbjelljes .................................................... 28
4.3.3.

Cungishtat e trajtuara me prerje zgjedhore ............................................... 29

4.4 Krahasimi i norms se rritjes pr grumbujt nen regjime te ndryshme te menaxhimit te

cungishtave .......................................................................................................... 29
4.4.1 Rasti studimor ne Novobrd, zona kadastrale Malishinc ................................ 29
4.5 Modelet e propozuara pr rehabilitimin e cungishtes ............................................. 31
5.Msime nga zbatimi: Ndikimi i sistemeve menaxhuese n degradimin e cungishtave ..... 35

5.1

Vleresimi ne IKP i statusit aktual t cungishtave ............................................. 36

5.2. I njejti pyll i prere ne dy menyra te ndryshme, jep gjenerate te re me rezultate te

kunderta: degradim ose permiresim ? ...................................................................... 37
6.Konkluzione .......................................................................................................... 39
Shtojca 1: Krahasimi i grumbujve aktuale qe rezultojn nga sistemet menaxhuese .......... 42
Kriteret e grumbujve pr przgjedhjen e siprfaqeve prove ........................................ 42
Grumbujt e przgjedhur ......................................................................................... 42
Rasti studimor n Novobrd, ................................................................................ 42
Gjakova, rasti studimor Pashtriku .......................................................................... 43
Rezultatet e matjeve .............................................................................................. 45
Shtojca 2: Plani i menaxhimit pr pyjet publike cungishte te dushkut 2013 ...................... 46
Komente mbi trajtimin e cungishtave me prerje me zgjedhje dhe cikl t gjate ............ 47
Ndikimi I rrallimit mbi numrin e cungjeve dhe n intensitetin e lastarimit pas shfrytzimit
t pyllit ................................................................................................................. 47
Referenca ................................................................................................................ 50
Shkurtime ............................................................................................................... 52

Hyrje
Cungishtat ose si jan quajtur pyje t ulta, si pjes e pylltaris n shkall t vogl, jan
konsideruar si pjes e rndsishme e aktiviteteve t projektit "Forcimi i qndrueshm i
pylltaris private dhe t decentralizuar, promovimi i zhvillimit ekonomik nprmjet ngritjes
se kapaciteteve n Menaxhimin e Pyjeve me baz ferme n Kosov dhe rajon" . Projekti
zbatohet nga fondacioni CNVP Bashkimi i vlerave te natyrs me njerzit me mbshtetje
financiare nga Agjencia Suedeze pr Zhvillim (Sida) dhe SNV (Organizata Holandeze pr
Zhvillim) dhe sht zbatuar nga janari 2009-mars 2014.
Cungishtat mbulojn 38% t siprfaqes s prgjithshme t Kosovs dhe prbejn 84% t
siprfaqes s prgjithshme t pyjeve, te shtrira kryesisht n rrafshin e Kosovs ndrmjet
500-800 (metr mbi nivelin e detit). Cungishtat mbulojn kryesisht pjesn e poshtme te
maleve q rrethojn vendin, malet qendrore veri-jug si dhe shumicn e kodrave, luginave e
shpateve n tr Kosovn. Si rezultat i pranis n shpat male t formacioneve gjeologjike
me nj mas t madhe t kaliumit dhe shkmbinjve granite me tretshmri t lart,
elementet ushqyes t transportuara nga ujrat e reshjeve nga maj malet drejt n pjest e
tyre fundore i bjn
tokat n pjest e ulta t zinxhirit malor t favorshme pr pyje
cungishte me prodhimtari prgjithsisht t lart.
Nj pjes e rndsishme e cungishtave sht e prbr me lloje t ndryshme t dushkut
duke rrethuar kudo tokat bujqsore t kufizuara nga shpate te pjerrta dhe lugina apo mbi
kodrat shkmbore ose n breza apo grupe prgjat rrjedhs se lumenjve kudo n zonat
rurale. Dushkajat cungishte kontribuojn n krijimin e nj peizazhi tipik me kontraste
duke u krijuar sfond te veant arave e livadheve. N rrafshin e Kosovs takohen forma t
ndryshme t mbuless pyjore si cungishte shum moshore dhe shumkatshe (tipike pr
cungishtet ne pronsi t familjeve), kombinuar me mbulesa pyjore uniforme monotone ne
drur t vegjl n format e shkurreve, t pyjeve cungishte publike, t kombinuara kudo me
elemente t agropylltaris s shndetshme n ann e arave, kanaleve ,rrugve e sidomos
t lumenjve q sapo kan zbritur nga shpat malet e kan rn n rrjedhat e tyre te
ngadalta n pjesn e rrafshit, teksa kalojn npr vendbanimet rurale.
Cungishtet jan t shprndara kudo n ngastra relativisht t vogla t izoluara, kombinuara
me arat e livadhet duke plotsuar hapsirat n mes 185,764 fermave t vogla bujqsore,
(madhsia mesatare e t cilave llogaritet rreth 1,5 ha). sht nj koincidenc q n Kosov
madhsia mesatare e ferms bujqsore sht pothuaj e barabart me at t ferms pyjore.
T dyja t vogla me madhsi mesatare 1.5
hektar. Pr jetes t prditshme kjo ferm
sht transformuar nga prdorimi i pyllit
privat apo publik ne ferm private
bujqsore, pr t siguruar t ardhurat
shtes dhe ofrimin e materialeve, p.sh. pr
gardhe, mbshtetje kulturash bujqsore,
dru zjarripr prdorim vetjak, baz
ushqimore apo dhe materialet e tjera t
prdorura n fermat e vogla bujqsore.
Shum prej cungishteve jan pyje private,
q dallohen q nga larg nga nj pamje disi e
veant q vjen nga prerjet n form t
Figure 12 Pyll cungishte tipik ne Kosove

brezave t ngushte t krijuara do vit nga

prerja rrah nga pronart pr t prmbushur
nevojat vjetore pr dru zjarri.

Shumica e dushkajave cungishte publike jan

t degraduara dhe t mbi shfrytzuara.
Mendimi i ekspertve sht se pjesa e
konsiderueshme e dushkajave cungishte te
pyjeve publike aktuale n Kosov nuk
shfrytzojn plotsisht potencialin prodhues
t vendeve ku vegjetojn. Pr dekada
prpjekjet e administrats pyjore, pr t
kthyer cungishtn e degraduar te dushkut n
pyll t lart kan dshtuar. Aktoret kryesore
n sektorin e pylltaris, si MBPZHR ashtu
dhe Agjencia Pyjore e Kosovs (APK) ndajn
mendime t ndryshme nga komunitetet rurale
dhe pronart e pyjeve private n lidhje me
Figure 3 Pyll Dushku i degraduar

sistemin e menaxhimit t pyjeve cungishte

dhe arsyet e degradimit t tyre.

Dokumenti ka pr qllim pr t ndar gjetjet kryesore q rezultojn nga bashkpunimi i

ngusht me pronart e pyjeve gjat zbatimit t projektit dhe ngritjen e vetdijes n mesin e
vendimmarrsve t politikave n lidhje me praktikat aktuale dhe problemet e menaxhimit t
pyjeve cungishte. Ne gjetjet propozohet rishikimi dhe prmirsimi i praktikave aktuale t
menaxhimit q vijn nga politikat pyjore, kuadri ligjor dhe udhzimet administrative pr
planifikimin dhe menaxhimin, duke prmirsuar praktikat ekzistuese pr rritjen e prodhimit
t biomass n Kosov.
Ky dokument tregon nj nga tet historit e ndikimit t projektit dhe msimet e nxjerra.
Ofron t dhna n konceptet, aktivitetet e projektit, rezultatet dhe ndikimet, sfidat dhe
mundsit. Funksioni sht q t jet si nj dokument baz pr msim dhe prdorim t
mtejshm si dhe ndarjen e rezultateve dhe prvojave me partneret. Shtat histori t tjera
prfshijn:
1.Ngritjen e rrjetit te shoqatave te familjeve pronare te pyjeve ne Kosove.
2. Decentralizimin e Pyjeve n Kosov,
3. Praktikat e menaxhimit t Qndrueshm t pyjeve,
4. Zhvillimin e rrjeteve rajonale me REFORD,
5. Prodhimin e biomass se drurit dhe shfrytzimin me pronart e pyjeve private (PPP),
6. Barazia Gjinore & Pylltaria, dhe
7. Ofrimin e shrbimeve nga Shoqatat e familjeve pronare te pyjeve.

1. Qasja / Rishikimi
Ky dokument sht nj prpjekje pr t ndar prvojat e fituara q vijn nga studimi i
prgjithshm i praktikave aktuale t realizuara n pyje cungishte dhe aktivitetet specifike t
projektit q kan t bjn me menaxhimin e pyjeve cungishte. Planifikimi dhe zbatimi i
praktikave t pyjeve i referohen te kaluars historike n menaxhimin e pyjeve gjithashtu
dhe politikave aktuale t pyjeve dhe legjislacionit apo udhzuesve pr prgatitjen e planeve
te menaxhimit dhe zbatimin e tyre. Fokusi kryesor i dokumentit sht pylli i dushkut
(bungs, bungbuts, qarrit e shpardhit) i quajtur cungishte qe e ka origjinn nga lastart

q dalin nga cungu i mbetur pas prerjes s drurit. Kto pyje jan ndar prafrsisht n
mnyr t barabart n pronsi private dhe publike.

Figure 5 Pylli, q e ka prejardhjen nga

fara thirret pyll i lart ose trungishte

Figure 4 Pyll i lart i dushkut ne Leskovice, Kacanik

Pylli i ult ose cungishtja e dushkut e ka origjinn nga lastart.

Lastart te dale nga cungu

Lastart te dale nga rrnjt

Shtim me copa ose dege qe rrnjzojn

Figure 6: Pylli i ulet ka orgjin (i) nga lastart ne cung, (ii) nga lastart ne rrnje ose (iii)
degt qe rrnjzojn

Gjenerata e pyllit q vjen pas prerjes se pyllit te larte (faror) jo nga fara por nga lastart q
elin n cungun ku sht br prerja, nga rrnjt apo nga rrnjzimi i degve q prekin
tokn quhet pyll cungishte ose shpesh thirret pyll i ulet. Ky e ka origjinn q nga kohet e
lashta rreth 10 mij vjet m par, kur njeriu primitiv filloi t organizoj jetn n tok. Me
spatn e par prej guri, njeriu primitiv e preu drurin e dushkut pr nevojat e jets s
prditshme. Pr udi t tij, ai vrojtoi q n vendin e prerjes kishte ndodhur mrekullia. Cungu
i mbetur nuk ishte thar. N vendin e prerjes kishin elur lastar t rinj

Figure 7 Hartimi I planit te menaxhimit pr

pyjet e familjeve pronare ne konsultim

Informacioni mbshtets
sht mbledhur
nga burime t ndryshme. Dokumentet
kryesore t politikave pyjore dhe kuadrit
ligjor t prdorura jan:
Ligji i pyjeve t Kosovs 2003/3;
Dokumenti i Politikave dhe Strategjia
pr zhvillimin e pyjeve n Republikn e
Kosovs;
Udhzime pr prgatitjen e planeve
t menaxhimit t pyjeve;
Inventart Kombtare t Pyjeve (IKP) t vitit 2002 dhe 2012 dhe
Formati i prdorur n planet vjetore operative te pyjeve.

Pr m tutje jan prdorur edhe gjetje e fakte t rezultuara gjat zbatimit t aktiviteteve t
projektit, si vrojtime t ndryshme n pyje private e publike, siprfaqet prov t ngritura pr
matje n pyje publike e private, n kuadrin e hartimit t planeve t menaxhimit, si nga
drurt model q jan przgjedhur, matur dhe analizuar. Shum t dhna e gjetje kan
rezultuar nga konsultimet me popullsin rurale dhe pronarve t pyjeve private. Rezultatet e
matjeve n pyje cungishte jan prdorur dhe analizuar pr t krahasuar ndikimin e
sistemeve t ndryshme t menaxhimit ne pyje private e publike. Ndr t tjera, krkesat pr
dru zjarri, t kombinuara me identifikimin e pengesave ligjore pr zbatimin e trajtimeve
tradicionale (prerje t pastra apo ricungime ne breza) t pyllit cungishte jan marr n
konsiderat.
Pr t prgatitur dokumentin jan prdorur t dhnat e mbledhura n terren n kuadr t
prgatitjes se planeve t menaxhimit pr pyjet publike n shkall zone kadastrale n
Llabjan, Malishince (komuna Novobrd), Lypovec (Komuna e Gjakovs), si dhe planet e
menaxhimit t pyjeve private n Gjakov , Kaanik dhe Novobrd. Jan bere konsultime
me pronart e pyjeve , jan prdorur t dhnat nga analiza e rritjes mbi drurt model,
prvoja e stafit t projektit, artikuj profesional e raportet te hartuara pr progresin e
projektit. Karakteri sht eksplorues-prshkrues me prezantimin e gjetjeve kryesore q
vijn nga analizat e dokumenteve
t politikave pyjore dhe ligjore dhe krahasimi i
rezultateve t matjeve ne terren (siprfaqe prove dhe vzhgime) analizimi i fakteve
themelore dhe shqetsimeve te evidentuara nga formulimi i pyetjeve kryesore pr
hulumtimet e ardhshme mbi ndikimin e sistemeve t menaxhimit n dushkajat cungishte ne
pyjet private dhe publike dhe raportimin e sfondit historik dhe shkaqeve pr gjendjen dhe
menaxhimin aktual te pyjeve cungishte n Kosov.
Studimi sht i ndar n katr pjes kryesore. Pjesa e par prshkruan gjendjen aktuale t
cungishteve n Kosov, t bazuar n Inventarin Kombtar t Pyjeve (2012), ndjekur nga
analizat e politikave aktuale dhe kornizs ligjore q lidhet me pyjet cungishte. Prioritetet e
aktorve kryesor q lidhen me menaxhimin e pyjeve cungishte jan identifikuar dhe
analizohen n pjesn e tret duke grupuar dy prirjet kryesore, n mbshtetje t menaxhimit
t pyjeve cungishte tradicionale dhe rezultatet (statusin e arritur) nga zbatimi i sistemeve
t menaxhimit q synojn shndrrimin e pyjeve cungishte n pyje t larta. Pjesa e fundit
tregon gjendjen aktuale t grumbujve t ndryshm pyjor te regjimit te cungishtv, dhe
prshkruan eksperimente t ngritura me mbshtetjen e projektit dhe rezultatet e arritura.
7

2. Gjendja aktuale e cungishtave

2.1.

Siprfaqja e toks e prdorur si pyll cungishte

Cungishtat n Kosov mbulojn rreth 405,200 ha, duke ndar 38% t siprfaqes s
prgjithshme t vendit apo 84,2% t siprfaqes totale

Kategorit e
prdorimit te
toks
Pyll i larte
Pyje cungishte
Toka te tjera
pyjore
Toka bujqsore
livadhe
Vendbanime
Ujra
Ligatina
Toka te tjera

Siprfaqja
ne ha
75800
405200
29200
309000
161400
48000
5200
800
42400

Toka te
tjeraLigatina
4% 0%
Ujra
0%
Vendbanim
e
4%
livadhe
15%

Tabela 1. Kategorit e prdorimit te toks

Prdorimi i toks ne Kosov sa zen

cungishtet
Pyll i larte
7%

Toka
bujqesore
29%

Pyje
cungishte
38%
Toka te
tjera pyjore
3%

Figura 8. Cungishtat ne Kosove

Nga siprfaqja e prgjithshme e cungishteve 397,800 ha karakterizohen si pyje t thjeshta

cungishte dhe 7.400 ha si cungishte me standarde. Pylli cungishte sht 166,400 ha (41%)
n pronsi private, 234,800 ha (58%) publike (n pronsi t shtetit) dhe rreth 4.000 ha
sht klasifikuar si pronsi e panjohur.

2.2.

Vllimi

Vllimi total i pyjeve t Kosovs duke marr parasysh drurt me diametr m t madh se
7cm mbi lvore llogaritet 40.508.000 m3. Vllimi i cungishtave t dushkut sht 9.243.000
m3 ose 22% t vllimit total. Kjo sht tepr e ult kur merret n konsiderat siprfaqja
totale e zn nga cungishtat n totalin e pylltaris s Kosovs. Siprfaqja e ndar sipas
llojeve, tregon se lloje te ndryshme t dushkut (Quercus spp.) mbulojn m shum se
200.000 ha. Llojet, prbrja dhe shprndarja rezultojn t ndryshme n raportet e IKP
2002 -2012. Sipas inventarit te fundit te pyjeve, pyjet e dushkut ndahen n mes qarrit
(Quercus cerris) me 46% t volumit, Bunga (Quercus Petrea) 40% t volumit dhe lloje t
tjera nj kategori t dominuar nga shpardhi (Quercus frainneto) 14 % t fondit t
prgjithshm.

3.2.1 Vllimi sipas klasave diametrike

Sipas klasave diametrike t pyjeve t Kosovs pjesa kryesore (42% t vllimit t
prgjithshm) sht n kategorin 10-20cm. Dominimi i diametrave t vegjl vijn nga fakti
q shumica e pyjeve jan te reja dhe me prani te madhe te pyjeve cungishte (shih figurn
nr. 2).

Vllimi sipas klasave diametrike dhe llojeve

4000
3500
3000
Querqus cerris

2500

querqus petrea

2000

Other quercus

1500
1000
500
0
07-10.

10-20.

20-30

30-50

50-70

Figure 9 Shprndarja e vllimeve sipas klass diametrike

3.3 Arritshmeria e cungishtave t dushkut nga popullsia rurale

Prania e dushkut dhe ahut ne volum ne kemb sipas lartsis
mbi nivelin e detit
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0

Dushku
Ahu

Mbivendosja e dy
hartave, at te
vendbanimeve t
Kosovs me hartn
e mbulimit me pyje
tregon lehtsin e
arritshmeris s
pyllit t dushkut
nga familjet rurale
sidomos n
cungishtat e
dushkajave si
private ashtu dhe
publike. Shumica e
tyre jan t
vendosur deri n
900 m mbi det.

Figure 10 Shprndarja e dushkajave dhe ahishtave sipas lartsive mbi detare

Shumica e
dushqeve si
bungu, qarri
apo shpardhi
mbulojn
lartsit
mbidetare
ndrmjet 500
dhe 1000
metr.
(grafiku 5).
Ahu mbulon
kryesisht
lartsi m t
mdha se 900
m. T dhnat
e detajuara te
Inventarit
dshmojn
vlersimin e
pyjeve t
llojeve
kryesore
Figure 11 Pyje cungishte trajtuar nga familjet pronare ne Suhareke
gjethernse
dhe afrsia e
tyre me vendbanimet, si dhe lehtsia e familjeve rurale pr ti mirmbajtur. N ann tjetr
dshmojn gjendjen e tyre, vllimin e mundsin pr furnizimin me dru zjarri dhe afrsin
me vendbanimet prkatse. Prafrsisht pyjet e dushkut jan t vendosura n t njjtn
lartsi me vendbanimet e Kosovs t cilat lejojn qasje t leht pr njerzit q punojn n
mirmbajtjen e pyjeve dhe ofrojn distanca t shkurtra transporti pr dru zjarri.
Nga pikpamja ekologjike dushqet ndodhen ne zona kryesisht kodrinore t vendit, ndrsa
ahu sht vendosur n shpatet malore. Kjo on n dallimet n klas te pjerrsive te
shpateve ku ndodhen pyjet. Prafrsisht 62% e vllimit te pyjeve cungishte sht vendosur
n shpatet me pjerrsi m t vogl se 45%. Specifika pr pyjet e Ahut sht e ndryshme,
shumica e vllimit t tyre (57%) sht vendosur n shpatet me te pjerrta se 45% (grafiku
nr 11).

10

Vllimi ne kemb i dushkut dhe ahut sipas klasave te pjerresis

Cungishte dushku

Cungishte ahu
5715

4865

2920
2394

2339

4819

2346

1122

1041

206
<15

15-30

30-45

45-60

>=60

Figure 12.Vllimi ne kmb i dushkut dhe ahut sipas klasave te pjerrsis terrenit (nga 15>60%)

Shfrytzimi dhe transporti ne terrene ku pjerrsia sht > 45% vshtirsohet dhe n
prgjithsi kostot jan m t shtrenjta. Gjatsia e shpatit te pjerrt dhe distanca pr rrug
pyjore duhet gjithashtu t merret n konsiderat gjat vlersimit t arritshmeris. N
prgjithsi kjo sht m e favorshme n pyjet e dushqeve ne krahasim me pyllin e ahut, por
n varsi t rrethanave lokale dhe t infrastrukturs rrugore t pyjeve. Dallimet n
arritshmeri mund t merren n konsiderat kur objektivat e menaxhimit dhe sistemet jan
t prcaktuara. Rritja e nivelit te pjerrsis mund t oj gjithashtu n rrezik t rritjes pr
erozionin dhe si i till gjithashtu ndikon n praktikat pr Menaxhimin e Qndrueshm t
Pyjeve (MQP).

3.4 Rritja
T dhnat mbi rritjen jan marr nga IKP t Kosovs (2012). T gjitha vllimet e
rritjes dhe prerjes se drurve jan dhn n metr kub mbi lvore. Rezultatet tregojn se
rritja totale vjetore e pyjeve t Kosovs ka rn pak; diferencat me t mdha rezultojn pr
llojet e dushkajave, ndrsa rritja e llojeve halore sht ngritur.
Tabela 2 rritja vjetore pr drurt me diametr me >=7 cm ne pyje (2002 and 2012)
Llojet Pyjore

Qarri (Quercus cerris)

Bunga (Quercus petrea)
Dushqet e tjer si Shpardhi Bulgri (Quercus frainneto,
Quercus trojana etc)
Nntotali i dushqeve
Ahu (Fagus spp)
Gjethernset e tjer

Gjendja totale 2002

000 m3
% bazuar ne
llojet e
pyjeve
258
16.5
182
11.6
5
0.3
445
501
174

28.4
32.0
11.1

Gjendja totale 2012

000 m3
% bazuar ne
llojet e pyjeve
193
158
68

12.4
10.2
4.4

419
576
329

26.9
37.0
21.1

11

Gjetherns te pa identifikuar1
Nen totali i Ahut (Fagus spp) dhe te gjethernsve te
tjer
Bredhi bardhe (Abies Alba)
Hormoqi (Picea abies)
Pisha (Pinus spp)
Haloret e tjere
Nen totali i haloreve
Total

228
903

14.6
57.6

0
905

0.0
58.2

92
51
70
8
221
1567

5.9
3.3
4.5
0.5
14.1
100.0

82
71
77
2
232
1556

5.3
4.6
4.9
0.1
14.9
100.0

Mesatarja e vllimit ne kmb pr cungishtat e dominuar nga dushqet rezulton 39.7 m3 /

ha. Ndrsa mesatarja e vllimit n kmb pr totalin e pyjeve t Kosovs sht llogaritur
84 m3 / ha. Rritja mesatare vjetore n pyjet te dushkut sht vetm 1.98 m3 / ha. Raportet
e inventarit pr 9 vitet e fundit jep shfrytzimin e 2.002.000 m3 nga dushkajat cungishte

3.4.1 Analizat e drurve model

N kuadr t projektit t pyjeve Sida CNVP, u realizuan analizat e trungjeve te drurve
model pr 16 drur, si pjes e trajnimit si dhe pr prgatitjen dhe zbatimin e planeve t
menaxhimit t pyjeve private. Qllimi i ktij vzhgimi sht t prcaktohen marrdhniet
mosh-diametr, mosh-lartsi dhe mosh-vllim dhe ecuria e tyre gjat gjith jets s
drurit. Analizat e bra vlersojn ecurin e rritjes mesatare t diametrit, lartsis dhe t
rritjes n vllim. Kto drur jan przgjedhur q t ken prgjithsisht mosh m ta madhe
se sa rotacioni i aplikuar pr shfrytzim. Ato prfaqsojn edhe cilsin mesatare t
grumbujve, pr t cilt rezultatet e vzhgimit duhet t zbatohen. Lartsia e drurit dhe
gjersia e kurors gjithashtu sht matur dhe regjistruar pasi druri sht prer. Matjet e
elementeve t mposhtme t drurit model jan realizuar e riregjistruar:
Lartsia e kurors,
Pika me e lart dhe pika m e ult e kurors,
Lartsia totale e drurit, dhe
Vllimi i kurors.
Druri i prer sht i ndar pastaj n seksione nga baza duke prfshir trungun, n do
metr duke filluar nga 130cm. Pjesa e majs s drurit trajtohet si nj pjes e veant. Druri
sht prere m pas dhe ne do seksion sht marr nj rondele 5-8cm e trash, s cils i
sht shnuar numri rendor duke filluar me numrin pr rondeln nj afr siprfaqes s
toks e vijuar ne progres. Rondelat shrbejn pr te br numrimin e rrathve t krijuar
nga rritja e do viti. Pr do seksion, rrezja mesatare sht llogaritur mbi bazn e dy
diametrave te kalibruar n drejt-knde, totale, mesatare t prgjysmuar dhe pastaj t
regjistruar n tabele. Rezultatet e llogaritjes pr nj dru model jan n tabeln nr. 3.
Diametri mbi dhe nen lkur sht matur si shpjegohet n figurn 12. Jan bere matjet e
prerjes se trthorte t drurit model.

Kjo kategori ishte e prdorur gjate IKP pr rritjen te nj pjese te pyjeve te vendosur ne zona te pa arritshme ne
shumicn e rasteve ishte e klasifikuar si gjetherns te paprcaktuar. Shumica e ktij volumi sht klasifikuar ne
IKP 2012 qofte Ah ose lloje te tjer gjetherns.

12

Figure 13. Prerja e rondelave matjet dhe numrimi i rrathve vjetor te drurit model

Tabela 3.

Llogaritjet e vllimit te drurit model ne mosha te ndryshme

Nr.

Lartsia e
seksioneve

Zona e prerjes se trthoret (cm2) dhe vllimi (dcm3) i nj druri 28 vjear

28 vjet
Mbi lkur

Nen
lkur

25

20

15

10

1.3

7.54385

5.936563

5.024707

3.363647

2.0096

1.029155

0.301754

II

2.3

3.974063

3.834019

2.83385

1.947291

0.898747

0.395719

0.059366

III

3.3

3.379916

3.061991

2.236735

1.605247

0.362984

0.2418

IV

4.3

2.804099

2.431616

1.650463

1.32665

0.311567

0.166106

5.3

2.715786

2.137163

1.560659

1.149319

0.2826

0.04712

VI

6.3

2.473241

1.984559

1.494954

1.020186

0.255047

0.009499

VII

7.3

2.255325

1.885963

1.430663

0.800779

0.224687

0.003317

VII

8.3

2.137163

1.516699

0.907166

0.336785

0.021372

IX

9.3

1.947291

1.378166

0.821525

0.259541

0.010382

10.3

1.650463

1.111639

0.521417

0.138474

0.007085

XI

11.3

1.484141

0.993516

0.390165

0.022687

XII

12.3

1.399047

0.94985

0.2826

0.015386

XIII

13.3

0.882026

0.738607

0.362984

0.00785

XIV

14.3

0.521417

0.184652

0.016505

XV

15.3

0.336785

0.090746

0.013267

XVI

16.3

0.131959

0.104582

0.011304

Totali

32.36533

26.27189

18.8723

11.9706

4.384068

1.892714

0.36112

Vllimi (dm3)

323.6533

262.7189

188.723

119.706

43.84068

18.92714

3.611196

Vllimi i majs

0.175945

0.139442

0.015072

0.010467

0.009446

0.004422

0.079154

Vllimi i trungut

0.754385

0.593656

0.502471

0.336365

0.20096

0.102915

0.030175

324.584

263.452

189.241

120.053

44.051

19.034

3.721

Vllimi total .(dm3)

13

3.4.2. Rotacioni, rritja mesatare dhe vijuese (periodike) vjetore

Analiza e rritjes ndihmon pr t caktuar periudhat optimale t rotacionit (apo turnusit t
prerjes). Rezultatet e rritjes jan analizuar dhe jan ndare me administratn e pyjeve (APK),
Ministrin e Bujqsis Pylltaris dhe Zhvillimit Rural (MBPZHR) dhe aktorve t tjer nga ana
e projektit pr t hapur debatin n lidhje me marrjen e vendimeve pr moshn e aplikuar
pr prerjen e drurve. Kjo prbn rotacionin e prerjes. N vartsi t objektivave t
menaxhimit t pyllit, aplikohen disa rotacione.
rotacione fizike,
rotacione silvikulturore,
rotacione teknike,
rotacione te vllimit t prodhimit m t madh,
rotacione te t ardhurave m t larta dhe
rotacione financiare.
Lloji i rotacionit duhet t zgjidhet nga menaxheret e pyjeve n konsultim me pronart e
pyjeve. Ky debat nuk sht i zakonshm tek ne pavarsisht nga fakti se ai mund t jet nj
faktor i rndsishm n zgjedhjen e llojit dhe gjatsin e rotacionit q i prshtaten qllimit
te menaxhimit. Preferencat ndryshojn midis udhzimeve t administrats s pyjeve dhe
praktikave t pronarve t pyjeve private.
Administrata e pyjeve sht
n favor t rotacioneve
silvikulturore dhe fizike (t
dy rotacione t gjata) dhe
prkon
me
periudhn
natyrore te jets s nj lloji
n nj vend t caktuar2,
katr t fundit jan t
orientuara
m
drejtprdrejt
mbi
produktin, (dru zjarri ose
dimensionet
pr
lende
ndrtimi), si dhe kthimet
financiare.
N
kushtet
aktuale t Kosovs me
krkesa t larta pr dru
zjarri shumica e pronarve
Figure 14. Aftsia lastarizuese e cungjeve varet nga mosha
dhe gjendja e cungut. Pamje nga trajtimi i pyllit privat
t
pyjeve
privat,
Novobrd
pavarsisht se u mungojn
njohuri teorike, lidhur me
rotacionin, bazuar n eksperiencn e tyre brez pas brezi, kan prirje pr t aplikuar
rotacione t shkurtr, apo teorikisht mund t konsiderohet t jen te orientuar n rotacionin
e prodhimit t vllimit m t madh apo rotacionin q jep sasin m t madhe vjetore t
materialit.

F.C. Osmaston, Menaxhimi i pyjeve, tekst i printuar ne Britanin e Madhe Aberdeen University
Press

14

Mbi bazn e matjeve t bra jan hartuar disa grafike e tabela lidhur me ritmet e rritjes s
drurit n diametr e lartsi. Pr t ilustruar mnyrn e prcaktimit t rotacionit, q jep
vllimin m t madh drusor, sht hartuar grafiku i ecuris se rritjes mesatare vjetore te
drurit .
Si tregohet qart nga grafiku i ecuris se rritjes se drurit model te kalkuluar pas matjeve
rezulton se rritja vijuese ndryshon nga viti n vit, dhe kjo sht si nj mesatare e do 5
vitesh, e quajtur rritje t periodike vjetore (kurba PAI ne grafik). Kurba e rritjes mesatare
vjetore (MAI) tregon ecurin e rritjes prej origjins deri n moshn llogaritur. Momenti kur
PAI dhe MAI takohen sht momenti kur MAI arrin maksimumin e vet dhe
sht
konsideruar rotacioni me prodhimin e vllimit m t madh, rreth 23 vjet n grafikun e
mposhtm. Duke analizuar ecurin e kurbave mesatare dhe asaj vijuese te rritjes (si
tregohet n figurn 14, ecurin e tyre me kalimin e viteve dhe pozitn e piks s tyre t
kryqzimit, shihet se pylli I ulet e realizon rritjen maksimale ne moshe relativisht te re dhe
pas moshs 23 vjeare ajo paksohet. (Ne pyllin e larte kjo pike e takimit arrihet ne moshn
80-100 vjeare). Kto gjetje jan me interes t veant pr
vendim marrjen ne
menaxhimin e pyjeve n varsi t objektivave t pronarit. Rotacioni i orientuar n sasi (i cili
sht vlersuar zakonisht si vllim i druri mbi nj trashsi minimale) sht e preferuar dhe
krkohet nga pronaret. Gjatsia e rotacionit apo turnusit n kt rast padyshim do t
prputhet me vitin kur rritja arrin maksimumin dhe I mundson pronarit qe te marre
vllimin me te madh t mundshm nga prona e tij dhe po kshtu edhe te ardhurat arrijn
n maksimum.

Figure 15 kurba qe rezulton nga matjet e drurit model qe dshmon piken ku takohet kurba e
rritjes vijuese me kurbn e rritjes mesatare vjetore (MAI-RrMV), si moshn e rotacionit pr
vllimin me te madh qe ne ket rast rezulton ne vitin e 23-te

15

Vlersimi i biomass se drurit model sht realizuar nprmjet llogaritjes tradicionale t

vllimit t trungut duke i shtuar edhe vllimin e kurors. Kjo sht llogaritur prmes
metods s mostrave t przgjedhura. Nga numri total i degve jan przgjedhur disa
mesatare qe jan peshuar me gjethe dhe pa gjethe. Lidhja midis vllimit dhe peshs jan
llogaritur n baz t peshs specifike t trungut n momentin e matjeve. Rezultatet jan n
tabeln 4.
Tabela 4 Vlersimi i Biomass
Komuna
Siprfaqja prove nr.
Lloji pyjor

Druri model nr.

Kline
1
Shpardhi
(Quercus
Frainneto)
1

Mosha vite
D cm

28
22.5

Pesha e trungut kg
Pesha e degve te kurors kg

Lartsia m

17.76

Totali i biomass kg

Volume total i
drurit m3

0.325

Faktor zgjerus

363.35
119.6
532.35

1.47

3. Politikat dhe kuadri ligjor

4.1 Politikat dhe strategjia pr zhvillimin e sektorit t pyjeve
Qeveria e Kosovs ka prgatitur dokumentin e politikave dhe Strategjis se Zhvillimit te
sektorit te pyjeve me nj proces t filluar nga muaji Maj i vitit 2008 dhe t finalizuar e
miratuar versionin prfundimtar n muajin Mars te vitit 2010. N lidhje me cungishtt e
dushkajave si burim kryesor t prodhimit t druve t zjarrit strategjia rekomandon pr t
futur sistemet e prbashkta t menaxhimit n t cilat komunitetet lokale, Shoqatat e
Pronarve
t
Pyjeve
Private
(SHPPP)
dhe
siprmarrsit me aftsi dhe kapacitete t dshmuara
marrin prgjegjsi m t mdha pr menaxhimin e
pyjeve pr zona t caktuara. Sipas strategjis
prioritet do t jepet n zonat e pyjeve t ulta, ku
pjesa drrmuese sht prodhimi i drurve te zjarrit
pr te cilat ekzistojn planet e reja t menaxhimit t
pyjeve.

4.2. Ligji i pyjeve

Figure 16: Diskutim pronare- APK

N ligjin aktual t pyjeve 2003/3, nuk ka artikuj t

veant, q lidhen me pyje cungishte. N nenin 3.7
prcaktohet: "Asnj person q bn prerje te drurve,
nuk mund t ln vendin me m pak se dyzet pr
qind t mbuluar me drur" Pa referenca t qarta n
lidhje me sistemin e menaxhimit se ku do t zbatohet
apo pr dimensionet e siprfaqes, prkufizimi i
rekomanduar n ket nen, krijon interpretime t
ndryshme lidhur me zbatimin e sistemit t
menaxhimit te cungishtave. Administrata e pyjeve e
interpreton kt nen me kuptimin q n asnj
cungishte nuk lejohet te aplikohen prerje rrah ose si
thirren n regjimin e cungishtave, ricungime, as edhe

16

me shirita t ngusht. Kjo mendohet se sht nj nga arsyet q ka uar n pengim t

menaxhimit t cungishtv.

4.3. Udhzimet pr menaxhimin e pyjeve

Pas vitit 2006 me mbshtetjen e donatorve ndrkombtar dhe investimet e qeveris
pothuajse gjysma e njsive t menaxhimit jan t mbuluara me planet e prditsuara t
menaxhimit. Prioritet i sht dhn pr t zhvilluar plane t menaxhimit pr njsit e
menaxhimit t dominuar nga pyje t larta. Udhzimet e aplikuara pr planet e menaxhimit
ndjekin t njjtn qasje me IKP. Udhzimet pr planet e menaxhimit t pyjeve dhe raportet
prfundimtare t IKP (2002 dhe 2012) prdorin si baz analizimin e sistemit aktual t
menaxhimit. Ka gjasht kategori themelore t pyjeve t prfshira n planin e menaxhimit t
pyjeve. Kategorit jan:
pyje t larta me rigjenerim natyror,
pyje t larta t degraduara,
plantacione pyjore,
pyje cungishte (te ulta),
toka te zhveshura dhe
zonat jo-produktive.
Metoda e planifikimit t menaxhimit t pyjeve prfshin klasifikimin e grumbujve pyjore n
baz t klasave t menaxhimit, nj kombinim i secils sht bere nga kategorit dhe njsite
e klasifikimit ne baz te llojit dhe prbrjes se produktivitetit t toks. do grumbull sht
caktuar pr nj klas t menaxhimit t bazuar n karakteristikat ekologjike dhe metoda
planifikuar e trajtimit silvikulturor. N prgjithsi klasat e menaxhimit jan t emruara
sipas llojeve te drurit dominues, pr shembull klasa e menaxhimit te ahut nga fara (d.m.th.
pyjet e larta te ahut), apo klas e menaxhimit t cungishtave t dominuar nga dushqet.
Ndarja aktuale e zonave te pyjeve n kategori t ndryshme dhe klasave t menaxhimit,
ndryshon n dokumente t ndryshme q prdoren nga APK apo shrbimi pyjor n nj
Komun. Prcaktimet e kritereve t prdorura nuk jan aq t qarta dhe jo t lehta pr t'u
prdorur.

4.4 Klasat e menaxhimit te cungishtave

Cungishte sht nj pyll tipik pr Kosovn qendrore. Shumica e grumbujve e kan marr
formn aktuale nga ndikimi intensiv i njeriut dhe regjimeve t ndryshme t pronsis, q n
bashkveprim prcaktojn shum nga karakteristikat aktuale t tij. Aktivitetet e projektit
Sida- CNVP jan fokusuar n statusin aktual t cungishtave si t pronsis publike dhe asaj
private. Projekti vlersoi situatn e prgjithshme n lidhje me kriteret dhe treguesit pr
MQP. Mbledhja e t dhnave dhe analiza jan realizuar gjat zbatimit t aktiviteteve t
projektit, duke mbshtetur komunat dhe pronart e pyjeve private n prgatitjen e planeve
t menaxhimit t thjeshtzuara, n nivel zone kadastrale pr pyjet publike dhe grupi i
pronarve t pyjeve private pr menaxhimin e pyjeve privat.

17

Tabela 5 te dhnat e klasave te menaxhimit pr cungishtat (IKP 2012)

Klasat e menaxhimit

Sip ne
ha

Sip
ne %

Shtesa
t ne
000 m3

Shtes
at ne
%

Rritja
mesat
are
m3/ha

Prerj
et
000
m3
ne 9
vitet
e
fundi
t

Prerje
t%
ne 9
vitet
e
fundit

Cungishtat
Ahu i dominuar nga cungishtat

37000

7.7

4556

11.2

123.1

893

10.3

Pyll Ahu i przier me gjetherns te tjer

15800

3.3

1066

2.6

67.5

370

4.3

209200

43.5

8305

20.5

39.7

2002

23.2

Pyll cungishte e degraduar nga zjarret ne

pyje
Pyll cungishte e degraduar nga arsye te tjera

5200

1.1

224

0.6

43.1

27

0.3

1000

0.2

43

0.1

43

0.0

Pyll cungishte e degraduar nga menaxhimi jo

i duhur
Pyje Shkoze ku dominojn cungishtat

18600

3.9

213

0.5

11.5

801

9.3

23600

4.9

897

2.2

38

199

2.3

Pyje cungishte nga gjetherns te tjer

79600

16.5

3578

8.8

44.9

1090

12.6

Toke me shkurre e prshtatshme pr tu

kthyer ne pyje pishe
Pyje me Kerleke

1200

0.2

0.0

0.0

1800

0.4

30

0.1

16.7

0.0

Toke me shkurre jo e prshtatshme pr

konvertim (kthim)
Zona te pa klasifikuara

5800

1.2

349

0.9

60.2

0.0

2200

0.5

0.0

0.0

Totali i Cungishtave

401000

83.4

19261

47.5

5383

62.4

Totali i pyjeve t Kosovs

481000

100

40508

100

8633

100

Pyll Dushku i dominuar nga cungishte

Shkurret

84

Sipas udhzimeve pyjet e cungishtave jan ndar n 6 klasa t menaxhimit t emruar

sipas llojit te drurit dominuese:
pyje cungishte,
pyje Ahu te dominuar nga cungishtat,
pyje ahu te prziera me gjetherns te tjer,
Pyje dushku te dominuar nga cungishtat dhe
Pyje shkoze ku dominojn cungishtat
Pyje cungishte nga gjetherns te tjer pyje cungishte e gjethegjera t tjera. Tre klasat e t
tjera te menaxhimit pr pyjet cungishte jan ndare n IKP fundit:
Pyje cungishte te degraduara nga zjarret ne pyje
Pyje cungishte te degraduara nga arsye te tjera dhe
Pyje cungishte te degraduara nga menaxhimi i paprshtatshm.
Sipas t dhnave t inventarit t kaluar situata e prgjithshme n pyjet me cungishte te
dushkajave rezulton me m pak vllim total t drurit n kmb, apo vllim t ult pr
hektar. Cungishtat dominohen nga dushkajat qe mbulojn 43.5% t siprfaqes s
prgjithshme, ndrsa vllimi n kmb i tyre prbn vetm 20.5% te vllimit total n
kmb t pyjeve t Kosovs. Gjendja e tyre aktuale nuk sht e knaqshme, d.m.th. n
lidhje me kapacitetin e prodhimit, prbrjen e llojeve, cilsin, stabilitetin, vitalitetin,
shndetin, strukturn e moshs etj. Nga ana tjetr n prgjithsi pyjet e cungishtave shpesh
zn pjesn e toks me cilsi t lart me nj potencial m t lart t prodhimit. Ka dallime
18

n vllimin n kmb , rritjen vjetore dhe prbrjen n mes pyjeve qe dominohen nga
cungishtat e dushkajave n pronsi private dhe publike. Ne cungishtat e pyjeve private
rezultatet e Inventarit Kombtar t Pyjeve (2012) dshmojn pr nj situat m t mir..

4. Sistemet e menaxhimit pr dushkajat cungishte

Nj sistem silvikulturor merr rndsi kur ajo i plotson krkesat e veanta t shoqris
njerzore mbi pyjet. Sistemet e menaxhimit n pyjet cungishte jan ndr praktikat m t
vjetra pyjore, q prdoren pr t siguruar furnizimin e rregullt me dru t madhsive t
vogla. N kohn e romakeve pyjet cungishte me eltira t prera do vit pr prodhimin e
druve t zjarrit, shtyllat e vreshtave dhe materiale t tjera t vogla jan quajtur silva
caeduae, ku jan zbatuar rotacionet e shkurtra. Plini, n librin e tij "Historia e Natyrs",
prmend rotacionin me 8 vjet pr pyjet e gshtenjs pr prodhimin e shtyllave pr vreshta
dhe 11 vjet rotacion pr prerjen e cungishtave ne dushqe. Pas rnies n shekullin e fundit,
cungishtat prjetojn nj lloj ringjalljeje ne t gjith botn, pr shkak t arsyeve q jan t
lidhura ngusht me prodhimin e energjis bazuar te biomasa ose drut pr ngrohje (Sthr)3.
Pyll cungishte do t thot gjra t ndryshme pr politik brsit, specialistt e pyjeve dhe
populli n prgjithsi dhe kjo vjen nga kontekste t ndryshme socio-ekonomike. Kjo vlen
edhe pr Kosovn dhe ne rastin konkret menaxhimi i cungishtave on n mosmarrveshje.
Kto vijn nga mosprputhjet konceptuale midis dy aktorve kryesor t Kosovs n pyje
qe kan t bjn me sistemet e aplikuara pr menaxhimin e pyjeve cungishte, shtetit q bn
politikat e ligjet dhe pronarve te pyjeve q i prdorin gjenerat pas gjenerate. Nga njra
an (i) shteti si pronar i pyjeve publike ka treguar n dekadat e fundit nj argument t fort
pr konvertimin e pyjeve cungishte n pyje t larta, pr prqendrimin e vmendjes se tije
n lnd drusore dhe vlersimin m t mir ekonomik dhe e ka mbshtetur at me kuadrin
ligjor, ndrkoh q (ii) pronart e pyjeve private konsiderojn pyje cungishte, si pjes
prbrse te fermave e trashgimis s te tyre duke siguruar punsimin lokal, jetesn dhe
sigurimin e materialeve, p.sh. materiale ndrtimi dhe rrethimi e veanrisht dru zjarri dhe
qymyr (Evans, 1992).
Si u prmend m pare, zbatuesit e ligjit t pyjeve, e interpretojn ligjin si ndalues pr
aplikimin e ricungimit n pyjet e ulta, duke e konsideruar kt si prerje rrah (pasi n
brezin ku bhet prerja lihen m pak se 40% t drurve). Prkundr ktij interpretimi t
ligjit si veprim t ndaluar, pronart e pyjeve, q jan njkohsisht edhe menaxhert e
pyjeve private n shum raste e zbatojn ricungimin me breza t ngusht n pyllin e tyre,
si n pyje cungishte t thjeshta edhe dhe pyjet e cungishtave me standardet. Kt e
bazojn n trashgimin e familjes lidhur me vetin e drurit t dushkut, pr t prodhuar
lastar n cungun q mbetet pas prerjes s drurit, rritjes s shpejt t tij, pasi sht mbi nj
sistem rrnjor t fuqishm. Kjo metod e zbatuar prej tyre ka rezultuar grumbuj pyjore t
vegjl t rreshtuar n shirita me mosha nga 0-40 vite por duke dominuar ato 1-20 vite. Me
kt prerje pronart kan siguruar shumicn e produkteve pyjore. Shfrytzimi total i
qndrueshm vjetor nga nj prone prej 1.5 ha4 sht vlersuar si nj ekuivalent me 5 m3
dhe me nj vler tregu prej afrsisht 300 (FAO, 2005)5.

Rilindja dhe shfrytzimi global te sistemeve cungishte

Madhsia mesatare e pronave pyjeve te familjes
5
Raport mbi pyjet Private ne Kosove, prgatitur nga ekspertet e FAO-s Prishtin Mars 2005.
4

19

Figure 17 Agropylltaria kombinim i llojeve drusore qe krasiten me kulturat bujqsore

Qasja e CNVP n kuadr t zbatimit t projektit sht pr t punuar e ndrgjegjsuar

njerzit, ose e thn ndryshe pr t vn njerzit para drurve . Kjo sht realizuar duke
diskutuar se si pronart e pyjeve ndjehen rreth ligjit te pyjeve dhe situats se pyjeve. Kjo
ka treguar se banoret lokal jan t hutuar rreth pyjeve te tyre si publike dhe private, pr
shembull, duke besuar qe nse i menaxhojn ato si cungishte sht si ta kthesh pyllin ne
kasaphan" Nj qasje me pjesmarrje sht aplikuar n studimin dhe krahasimin e t dy
sistemeve te menaxhimit t pyjeve cungishte, sistemin q aplikohet nga pronart private
dhe sistemet e zbatuara n pyllin publik me qllim konvertimin e tyre n pyll t lart me
kontributin e ekspertve t pyjeve dhe t pronarve t pyjeve. Vlersimi i ndikimit t
ndrhyrjeve t njeriut n t kaluarn dhe te tanishmen ne te dyja format e menaxhimit
sht analizuar duke u bazuar n gjendjen aktuale te grumbujve te dushkajave cungishte.
Ky vlersim u realizua n dy faza. N fazn e par sistemet kryesore t menaxhimit jan
klasifikuar ashtu si jan zbatuar nga aktort kryesor n t kaluarn dhe n t tashmen,
dhe hapi i dyte ka qen ngritja dhe analiza e matjeve me an t siprfaqeve prov t
vendosura n sistemet e ndryshme t menaxhimit , duke e shoqruar me analizn dhe
krahasimin e rezultateve q ka sistemi i menaxhimit i aplikuar nga pronaret ne pyjet private
dhe ne pyjet publike.

4.1.

Identifikimi sistemeve dhe prshkrimi

N kushtet aktuale t pyjeve cungishte dhe menaxhimit t tyre n Kosov, sistemet e

identifikuara mund t ndahen n dy nngrupe t rndsishme:
Sistemet e cungishtave tradicionale dhe
Sistemet pr konvertimin e cungishtave n pyll t lart.
N kuadr t sistemeve tradicionale te cungishtave jan identifikuar tre praktika t
menaxhimit:
Sistemi tradicional i thjeshte,
Cungishte me standardet dhe
Sistemi me krasitje t degve apo I prerjes se trungut kryesor n lartsi t caktuar.
Grupi i dyt konvertimi i cungishtave n pyll t lart sht i ndar:

20

 Pyje Cungishte t Larta,

Pyje cungishte pr konvertim dhe
Pyje cungishte m prerje me zgjedhje (selektive).
Pr seciln prej ktyre sht paraqitur nj prshkrim i shkurtr teorik

4.2 Menaxhimi i Thjesht (tradicional) i pyjeve cungishte te dushkajave

4.2.1 Pyje cungishte te thjesht
Sistemi i cungishts se thjesht nuk sht i vetm n Kosov. sht nj sistem i vjetr
silvikulturor, q sht i bazuar n aftsin e drurve (kryesisht gjethegjere) pr t elur, n
fjal t tjera me aftsin e riprtritjes vegjetative me lastar q dalin n vendin ku bhet
prerja. Cungishtat zakonisht priten n sezonin e letargjis, n afrsi t toks pr tu
mundsuar lastarve q dalin formimin e rrnjve te reja e te pavarura prej cungut t
mbetur, cungut i bhet prerja e pjerrt dhe e lmuar n siprfaqe. Pronart i japin rndsi
mnyrs s prerjes, pr t parandaluar kalbzimin nga uji q mund te qndroj e t
shkaktoj kalbzim. Cungishtat n t shumtn e rasteve kur aplikohen si sistem i
menaxhimit , prfaqsojn n thelb nj sistem t aplikuar nga pronart e pyjeve pr
prodhimin e druve t zjarrit dhe t materialit t vogl dhe te mesm deri n madhsi t
hunjve. Rotacioni varion nga 1-2 vjet n rastin e shelgjeve n 10-40 vjet pr prodhimin e
shtyllave dhe dru pr ngrohje.
Cungishtat tradicionale praktikohen me metodn e siprfaqes se brezave q priten pr do
vit. Rotacioni apo numri i viteve pas t cilve do shirit pritet pr s dyti, prcaktohet n
baz t dimensioneve t drurit q preferohen nga pronari n momentin e prerjes. Mosha n
t ciln arrihet diametri I pritur dhe mund t bhet prerja e drurit quhet rotacion (shpesh
thirret turnus). Pr aq vite sa prcaktohet rotacioni, po aq sht numri i shiritave q ndahet
ngastra, e q do priten pr do vit, deri sa cikli t rifilloje.

Figure 19 Prerjet e realizuara sipas viteve ne

Malisheve Kosove
Figure 18 Plani I prerjes sipas viteve

Pr do vit ricungohet nj shirit i ri. N rastin e pronave t vogla pyjore, kur krkohet te
plotsohen nevojat vjetore ne breza te ngushte, ather pronari synon rotacion q t
siguroje prodhimin maksimal vjetor. Tradicionalisht kjo sht br duke i prere me rripa ose
breza mostrat e moshave t ndryshme, e duke matur vllimin e drurve pr njsi t
mostrs se prere (100 m2) e duke vrojtuar se ne ciln moshe arrihet prodhimi m i lart.
Pronari sht pak a shume i njohur me pyllin, si nga prvoja e tij, edhe nga msimet e te
pareve, dhe pak a shume orientohet pr te gjetur moshn ku merr prodhimin maksimal pr
nj ari (0.01 ha) t prer.

21

Figure 20: Skeme e trajtimit me prerje te cungishts se thjeshte me prerje me eltira, ose
prerje me shirita (apo breza e konop si thirren nga pronaret)

N kt mnyr llogaritet numri i viteve apo rotacioni kur prerja e te njjtit brez prsritet.
Duke prshtatur kt procedure, nga do pronar, siprfaqja e prgjithshme e nevojshme
pr t prodhuar sasin e nevojshme vjetore t druve t zjarrit mund t reduktohet n
maksimum. Megjithat, sistemi sht shum fleksibl dhe ky lloj peizazhi i cungishtave
mund t shihet kudo nga nj pyll cungishte private n nj tjetr. Kjo i lejon filizave te
veanta pr t prere pjesrisht apo pr te ln m gjat pr nevoja t ndryshme t pronarit
si prodhimin foragjere ose fardo nevoja specifike t infrastrukturs blegtorale.
N nj cungishte t mir-menaxhuar, filizat jan afr njri tjetrit (nga 1,2-1,8 m).
Dyshemeja e pyllit sht hijezuar plotsisht nga gjethet e lastarve q kan shprthyer e
jan duke u rritur. N vitin e par pas prerjes s brezit, rrezet e diellit derdhen ne tokn e
sapo zbuluar nga gjethet, farat e fjetura te llojeve t ndryshme t bimve, q kan pritur
pr dritn shprthejn, shpend t ndryshm, zvarranik, flutura e insekte popullojn
livadhin q po krijohet nga filizat e sapo shprthyera n habitatin e krijuar rishtazi. Pas 3-5
vitesh lastart rriten e toka fillon prsri t hijezohet shkall shkall deri sa drita nuk e arrin
token. Bimt barishtore i fshehin prsri farrat apo tubert nn tok, nn pylli rrallohet s
teprmi, por do gj sht n pritje dhe sapo prerja e cungishts prsritet, i gjith cikli
prsritet.
5.2.1.1 Preferencat pr regjimin cungishte sipas grupeve t interesit

Figure 21 pamje nga nj zone e prerjes

vjetore te brezit

Figure 22 Drurt me moshe dhe lartsi t

ndryshme qe jan te pranishm.

22

Shumica e pronarve t pyjeve ne komunat e fshatrave t przgjedhura si pjesmarrs n

projekt, marrin pjes dhe kontribuojn pr t realizuar matjet pyjore n pyjet e menaxhuara
prej tyre. Ata kontribuojn n zbatimin e aktiviteteve t projektit, si ne ngritjen e
siprfaqeve prove te prhershme, edhe n matje pr t llogaritur vllimin n kmb apo
analizuar ecurin e rritjes s drurit model, vllimit dhe rritjen mesatare vjetore n mnyra
t thjeshta.
Shumica e pronarve jan fermer q punojn me koh t pjesshme pr t prodhuar dru
zjarri, dhe kan m shum prvoj praktike se sa njohuri teorike n lidhje me pyjet e tyre
cungishte. Debatet me pronart dhe shpjegimet q ata japin dshmojn se pronart e
njohin nga afr ciklin jetsor t pyllit t tyre dhe veorit prtritse te drurve pas
prerjes. Ata preferojn cungishtat pr t prmbushur krkesat e tyre vjetore pr dru zjarri.
Me kt mnyr menaxhimi pronari pothuaj se nuk investon asgj pr prodhimin drusor q
pret, me prjashtim te pastrimit q u bn cungjeve t prera, apo shkurreve, degzave t
mbetura n kohn q realizon prodhimin e drurve pr ngrohje. Pra kapitali i investuar pr
t realizuar prodhimin e ri t drurit pr ngrohje sht kryesisht punsim i familjes pronare,
si dhe obligimi i nj antari t familjes, pr te ruajtur 2-3 vitet e para nga dmet q mund t
shkaktohen prej kullotjes. Periudha e rritjes m t shpejt (d.m.th., n rini t hershme)
sht avantazhi i shfrytzuar duke i prer brezat e radhs sapo arrin maksimumi i rritjes,
dhe duke filluar nj cikl t ri. Prandaj sasia e drurit t prodhuar n vit, nga disa autor
vlersohet se sht m e madhe se sa n pyjet e larta me origjin farore. Fakti se filizria e
dal nga cungjet e ka t gatshm sistemin rrnjor dhe rritet m shpejt n vitet e para se sa
filizat me origjin nga faroret e mbshtet kt teori.
Sigurimi i riprtritjes nga lastart vegjetative sht e thjesht dhe e sigurt n krahasim me
riprtritjen nga fara. Avantazhi i pronave private konsiston n mbrojtjen e mir t filizave
t rinj nga kullotja n vitet e para pas ricungimit.
Ky sistem ofron nj produkt t vlefshm t shum krkuar nga tregu e me krkesa t larta
dhe n prgjithsi mime t lart n tregun e druve t zjarrit n Kosov. Studimet e rasteve
me fermert q menaxhojn mire pyje cungishte, ka treguar qe ky sistem mund t siguroj
nga nj hektar, nevojat e tyre pr dru zjarri pr me shum familje. Prve druve te zjarrit
tradicional, nga ky sistem menaxhues mund t prodhojn ashkla druri pr prdorim n
sistemet e reja t ngrohjes. Distancat shkurtr pr transport pr prdoruesit prfundimtar
prbjn nj avantazh t rndsishm.
Cungishtat krijojn nj habitat dinamik ciklik dhe ekosistem te veant, dhe sht nj nga
disa modelet e simbiozs se njohur n natyr, ku njerzit jan pjes e rndsishme e
marrdhnieve6. Ka disa debate n lidhje me madhsin minimale t siprfaqes q duhet
nj prerje rrah pr nj vit. Familjet e Kosovs n prgjithsi kane ne pronsi siprfaqe
pyjore shum t kufizuar me dushqe. Prerjet me brezat vjetore jan n prmasa shum t
vogla, n varsi t madhsis mbajtse te pyjeve ndrmjet 0.05-0,5 ha. N disa zona sht
aplikuar matja me konop7. N zbatim t ligjit aktual pronart duhet q pr do vit t
krkojn leje prerje nga autoritetet. Interpretimi i ndikimit t ktij ricungimi tradicional pr
nevojat vjetore t aplikuar n eltira shum t vogla, dhe prkufizimi i saj shkencor, krkon
vzhgime dhe konsultime t mtejshme (aktualisht trajtohet nga autoritetet si prerje rrah
n sistemin ligjor t Kosovs dhe sht e ndaluar, pr shkak t interpretimit t akteve
ligjore).

Rruga e pyjeve: nj qasje e perimekulturs pe Menaxhimin e Qndrueshme te Pyjeve, Ben Law Publikimet e Prhershme, 2001 - Nature Konopi sht nj litar rreth 9 metr I gjat. Ai sht pjes e samarit, I cili prdoret pr t ngarkuar drurin pr ngrohje n kafsht q prdoren
pr transport.
7

23

4.2.2 Cungishte me standarte

Inventari i fundit kombtare i pyjeve
vlerson nj prani prej 7,400 ha.
cungishte me standarde. Kto cungishte
prbhen nga dy elemente dalluese:
Pylli m i ult nj moshar me nj
kat sht trajtuar si pyll cungishte t
thjesht dhe
Cungishte me dy kate, nj kat t
siprm
me drurt e lart q quhen
amsore, dhe nj kat m drur t ult
duke formuar nj prodhim shum moshar,
dhe t trajtuar me parimet e sistemit t
przgjedhjes si pyll t lart.
Figure 23 Pyll Cungishte me drur farore standard ne pyll privat (Caralev)

Prerjet me breza zbatohen njlloj si n rastin e cungishtes s thjesht dhe rotacioni sht
fiks sipas objektivave e krkesave pr produktin final. Pylli sht i ndar n aq breza vjetore
sa vite ka n rotacionin e paracaktuar. Si do brez q prfaqson prerjen vjetore kur i vjen
radha kryhen edhe veprimet e mposhtme:
brezi sht prere rrah si n rastin e cungishtes s thjesht dhe
nj numr i caktuar i drurve ekzistues t thirrur amsor apo standard, jan ln
pa u prer pr t paktn nj rotacioni tjetr cungishtave dhe pjesa tjetr sht prer.
Si rregull drurt faror standart jan t shprndar n form individuale mbi zonn (si n
figurn 11). Ndonjher drurt faror standart jan t prqendruara n grupe n mesin e
cungishtes, ose n rripa me ndrhyrje te rripave te cungishtave, nj mbarshtim i cili
prodhon krahas drurit pr djegie edhe dru teknik kur amsort e arrijn moshn e
shfrytzimit.

4.2.3 Sistemi i krasitjes se degve

Krasitja (apo prerja e gjethit) sht nj sistem i vjetr i menaxhimit t pyjeve cungishte, e
cila ofron nj prdorim produktiv t drurve sidomos n nj situat kur familja menaxhon
edhe blegtori. Krasitja (prerja e gjethit) sht term i prdorur pr t prshkruar pr
shembull nj dru dushku, t cilit nprmjet prerjeve te degve ansore dhe kur arrin nj
lartsi t caktuar edhe t majs i formohet dalngadal nj skelet i kurors i cili destinohet
te prodhoje lastar t rinj, q priten sipas nj cikli 2-4 vjear. Praktika e menaxhimit t
dushkajave pr prodhim gjethi duket t jet pothuajse e zhdukur ne Kosov vetm ne
raste t rralla mund t vrehet sidomos n an t arave apo livadheve ku deri n ditt e
sotme ekzistojn drurt e vjetr te dushqeve t krasitur q e tregojn pranin e saj ende.
Ky sistem i menaxhimit t pyllit pr prodhim t bazs ushqimore sht akoma I pranishm
n shum zona t Shqipris.

24

Figure 24 Krasitja e dushkut pr prodhim gjethi ne Mokr, Pogradec

Figure 25 Trajtimi I dushkut pr prodhim gjethi

Drut e dushqeve jan krasitur n fund t vers, kur ka ende

nj sasi t mir t proteinave n gjethe t cilat pastaj thahen
n natyr, lidhen n dengje (n disa zona thirren pala) duke u
vendosur me pas n mullar dhe ruhen pr t ushqyer dhite por
Figure 26 Dru i vjetr
edhe delet apo lopt gjat muajve t dimrit. Pas ngrnies s
dushku i krasitur
gjethit, degt m t mdha jan prdorur pr gatim, ngrohje
,Novobrde
ose n praktikat bujqsore pr t prodhuar hunj
pr
mbshtetje te hardhive, domateve, fasuleve etj. N prgjithsi
pronaret e pyllit e ndajn pyllin n tri pjes t barabarta dhe secili prej tyre sht i prere
do tre vjet (cikle 3 vjeare). Pasi trungu i drurit ka arritur nj madhsi dhe mosh q
konsiderohet e madhe, drurt m t mdhenj priten dhe prdoren pr lnd ndrtimi apo
pr dru zjarri. N vend t tyre krijohet nj eltir ku shpejt dalin e rriten drur t rinj dhe
n kt mnyr sistemi sht ri-cikluar vazhdimisht duke kombinuar prodhim t lnds s
drurit, gjethit pr ushqim si dhe materialit pr ngrohje e gatim.
25

Ky sistem mund t klasifikohet si aplikim tradicional i agro pylltaris si sht paraqitur n

figurn 12. Karakteristik e sistemit sht prdorimi dhe prodhimi i shumfishte. Ajo jep
katr produkte kryesore
prodhim foragjer apo gjethe pr periudhn e dimrit,
shkarpa e hunj q vijn nga krasitja e drurve,
lende druri ku bhet prerje me przgjedhja e drurve amsor t krasitur, dhe
kullos natyrore q krijohet nga mbulesa barishtore q shprthen e rritet ne nnpyll, nga drita e diellit q shtohet veanrisht n vitin e par pas shkadhitjes, ose
prerjes se drurve te krasitur.
4.2.4 Trajtimi me prerje t majave
Trajtimi me prerje t majave sht termi i prdorur pr t prshkruar nj dru gjetherns
q ka qen i prer 180-200cm apo m shum mbi tok. Druri shprthen lastar n vendin e
prerjes n mnyr t ngjashme me nj cung cungishteje por kafsht nuk mund t kullosin
lastart e rinj q dalin n vendin e prere pasi sht prer n nj lartsi q t mos arrihet
prej tyre.
Drurt me maj t prer trajtohen sipas nj rotacioni q caktohet sipas dimensioneve te
krkuara t lastar q do priten rishtazi dhe prdoren n mnyr t ngjashme me drut e
ricunguar. Ky trajtim sht tipik pr agropylltarin me drur t vendosur n rreshta , sidomos
pr shelgjet. N Kosov dhe veanrisht n rrafshin e Dukagjinit ato pothuaj ndodhen kudo
dhe shpesh shrbejn edhe si kufi t tokave bujqsore (mexhave) prgjat rrjedhave te
kanaleve apo rrugve n zonat rurale

Figure 28 Drur te krasitur, Gjakove

Figure 27 Shelg i trajtuar me prerje te majs

ne Junik

26

4.3 Sistemet pr shndrrimin e cungishtave n trungishte

4.3.1 Pyje cungishte te larta

Ky term mund te prdoret pr grumbujt e cungishteve te menaxhuara nga sistemi
silvikultural tipik pr trungishtet te tille si periudha te gjata rotacioni dhe ka si objektiv te
prodhoje drur me dimensione te mdha nga trungje me cilsi te mira8. Njsia e Menaxhimit
te Pyllit Blinaja (NjMP) sht nj shembull i zhvillimit te ktij sistemi te menaxhimit si
rezultat i prpjekjeve pr te konvertuar cungishtat ne trungishte. Aktualisht pylli ka
funksionin e rezervatit te gjuetis.

Figura 29 Pyll Cungishte I larte ne Blinaj

Prerja e fundit rrah ishte ne vitin 1946. E gjith siprfaqja ishte rrethuar me rrethoj dhe
nuk sht br asnj prerje me qllim shitjeje gjate 68 viteve te fundit. Periudha e
rotacionit sht zgjatur, duke mundsuar rritje t drurve n diametr e lartsi dhe
cungishta ka marr tashm pamjen e nj pylli t lart (trungishte).
Ky sistem sht zbatuar pr te konvertuar cungishtn ne trungishte, por rezultatet nuk jan
te knaqshme pr sa i prket prezencs s filizave t rinj apo riprtritjes natyrore. Duke
analizuar te dhnat nga plani i menaxhimit te vitit 2013, vrejm qe siprfaqja pyjore e
trajtuar ne procesin e transformimit pr nj periudhe tepr te zgjatur mbulon 2,027 ha.
Cungishtat me te mira me nj (filizri te bollshme dhe te shndetshme) me rritje vjetore
prej 4.8 m3/ha/vit me vllim 194/m3/ha, kompozuar me dominim te specieve me vlera
ekonomike (dushqe dhe gjetherns te tjer te shprndar) ne stacione cilsi-mira te
rrethuara dhe mbrojtura pr 70 vite jan prfshir ne ket forme menaxhimi, cungishte ne
proces transformimi.

Menaxhimi i cungishtave ne te shkuarn dhe te tashmen ne disa rajone te Evrops Jug-Lindore, Branko Stajic et.al,
Universiteti i Beograd, 2009

27

4.3.2 Cungishte pr konvertim prmes mbjelljes

Cungishtat pr konvertim ne grumbuj me drur me origjin farore, prfshir grumbujt e
dominuar kryesisht nga lloje te ndryshme Dushku dhe Ahu ne vende te mira, ne kushte te
mira shndetsore jan me produktivitet relativisht te larte. Konvertimi n pyje t lart me
mbjelljen e fidanve halore ishte vendosur si
mnyra kryesore e menaxhimit te tyre ne
gjysmn e dyt t shekullit t kaluar.
Dy raste studimore jan ndrmarr nga
projekti. I pari ishte ne Komunn e Istogut ne
Nj.Menaxh. Lugu i bute, parcela nr. 21. Ne
vitet 50-60 te shekullit te fundit ishte vendosur
te eksperimentohet me adoptimin dhe shtimin
e specieve me rritje te shpejte si Hartina
(Pinus sylvestrus L), Duglasi (Pseudotsuga
menzienses), Larshi Europian (Larix decidua
yn. L. europaea) dhe Pisha e Zeze (Pinus
nigra), mbjell ne pyjet e degraduara te
Figure 30 Cungishtat e konvertuara: Pamje Dushkut. Pas rrallimit te pare ne vitin 1980
pas stuhis se ers ne Istog
dhe prmirsimit te kushteve te drits,
prezenca e filizave/lastarve te dushqeve ka
ardhur duke u rritur. Mesatarja e vllimit te siprfaqes se eksperimentit u vlersua nga
Instituti i Pyjeve - APK ne Peje si 332 m3/ha. Disa stuhi te renda te Janarit 2012 rrezuan
dhe thyen me shume se 30% te drurve te mbjelle. Mbetet pr t studiuar nse rezistenca e
ult karshi stuhis s ers vjen si rezultat i llojeve pyjore.
Rasti i dyte studimor sht realizuar ne komunn e Junikut me Bredhin e bardhe kryesisht
gjate periudhs 1970-1985. Pyllzimi artificial u realizua pas prerjes rrah te pyllit ekzistues
te Ahut me breza 30 metr te gjere, duke ndrthurur trungishtja dhe cungishtja e przier e
Ahut u zvendsuan me Hormoqin evropian (Picea abies) breza te mbjelle me halore me
breza me vegjetacionin ekzistues te Ahut. Zhvillimi i drurve te mbjelle shkoi mire. Ka nj
konkurrence te madhe ndrmjet drurve te Hormoqit dhe Bredhit te mbjelle dhe filizris se
Ahut. Ngrnsi i lvores se Hormoqit (Ips typographus L.), sht identifikuar nga Instituti i
Pyjeve APK si insekti qe shkakton dmtime tek drurt e mbjelle gjate dekads se fundit.
Rreziku i larte i zjarreve ne pyllin e mbjelle me Hormoq dhe Bredh sht nj tjetr
shqetsim. Pas 1970, u prit qe transformimi do te arrihej ne nj periudhe relativisht te ulet
(disa dekada), prmes konvertimit ne halore te cungishtave te Ahut. Pavarsisht
pritshmris fillestare, siprfaqja totale e trungishtes qe rezultoi nga mbjellja dhe farzimi
artificial rezultuan 2,000 ha ne pyll publik dhe 800 ha ne pyll privat (IKP 2012).
Pavarsisht prpjekjeve pr te konvertuar te gjith siprfaqen e cungishts ne trungishte
dhe zvoglimit te siprfaqes ne menaxhimin e pyllit si cungishte e thjeshte (prmes ndalimit
te cungimit dhe mos planifikimit te aktiviteteve te ricungimit ne ligjin e Pyjeve) gjith
prpjekjet rezultuan ne nj rezultat kontradiktor, siprfaqja e pyjeve te kthyera nga
trungishtja ne cungishte rezultoi e shtuar ne totalin e siprfaqes pyjore. Te dhnat e IKP
2003 tregojn qe cungishtat prbejn 46% te siprfaqes totale te pyllit te vzhguar. Te
dhnat e Inventarit Kombtar te Pyjeve (IKP) 2012 sidoqoft tregojn qe cungishtet
prbejn 84%. Ndoshta nj pjese e ktij trendi jo-logjik ne shtimin e siprfaqes se
cungishtes erdhi nga klasifikimi i gabuar ne terren nga IKP e pare. Por duhet pranuar se ne
50 vitet e fundit sht nj trend i shtimit te cungishtave ne Kosove.

28

4.3.3. Cungishtat e trajtuara me prerje zgjedhore

Ky koncept menaxhimi i cungishteve sht shume i ngjashm me sistemin e prerjes me
przgjedhje n trungishte. Damkimi i drurve realizohet nga APK. Drurt e klasave
diametrike te mdha shfrytzohen dhe u krijohen mundsi rritje pr klasat me te vogla
diametrike. Ekspertet e Pyjeve e konsiderojn ket prerje selektive ne cungishte nj rruge
me te prshtatshme te rigjenerimit te pyllit sesa prerja rrah. Tharja e cungjeve q mbeten
pas prerjes se filizave dhe ulja e numrit te cungjeve aktive nga rrgjimi i paprshtatshm i
drits pr cungishtn e Dushkut nuk sht marre ne konsiderate. Ekspertet preferojn ket
menaxhim pr mbrojtjen e toks nga erozioni, duke argumentuar se nj mbulese e
vazhdueshme pylli e ben at veanrisht te prshtatshm ne mbrojtjen e siprfaqeve nga
erozioni9. Q hert ne vitin 1937, enin (1937) e rekomandoi at si nj nga sistemet
menaxhuese me te prshtatshme pr pyjet private te Jugosllavis se asaj kohe10. Kjo
metod bazohet ne prerjet e do viti t filizave me diametr m t madh n do cung.
Aktualisht ne Kosove ky koncept menaxhimi po zbatohet nga APK.

4.4 Krahasimi i norms se rritjes pr grumbujt nen regjime te ndryshme te

menaxhimit te cungishtave
Matjet e para pr te vlersuar korrelacionet midis pyllit tradicional cungishte te thjeshte dhe
pyjeve cungishte te krijuar nen sistemin e prerjes selektive jan realizuar ne kuadr te
projektit te pyjeve te CNVP ne Kosove. Kjo sht bere duke kombinuar aktivitetet e projektit
pr prgatitjen e planeve te thjeshtzuara te menaxhimit pr pyjet private dhe prgatitjen e
planeve te menaxhimit te pyjeve bazuar ne zonat kadastrale si pjese e pilotimit te
menaxhimit te decentralizuar te pyllit11. Fakti se drurt jan bashkrisht, produkti pr tu
shfrytzuar dhe bashke me faktort ne terren, makineria e prodhimit, komplikoi vlersimin
dhe krahasimin. Edhe pse llojet e informacionit te krkuar jan te ndrvarura dhe te
ndrthurura me njeri-tjetrin ato konsiderohen sipas disa indikatorve si vllimi n kmb
(struktura, prbrja specifike, dendsia, mosha, madhsia dhe vllimet), rritja dhe pronsit
mbi pyllin (detajet jan dhne ne shtojcn 1).

4.4.1 Rasti studimor ne Novobrd, zona kadastrale Malishinc

Zona kadastrale Malishinc ne Novobrd u zgjodh pr te krahasuar pyjet cungishte te
thjeshta me prerje me zgjedhje. Ne te njjtn zon ekzistojn pyje private me cungishte te
thjeshte dhe pyje publike me cungishte t trajtuara me prerje me zgjedhje. Pavarsisht nga
kushtet e ngjashme te stacionit, strukturn dhe prbrjen e grumbullit, moshat dhe
madhsia e drurve ne grumbujt e przgjedhur jan te ndryshme pr shkak te sistemeve te
ndryshme te menaxhimit te zbatuara. Pylli privat sht cungishte i thjeshte, me origjine nga
prerja rrah dhe pylli publik vjen nga prerja selektive (shih shtojcn 2 pr aktivitetet e
planifikuara pr pyje cungishte ne 2013).

Ne fakt, erozioni nuk ka pothuajse asgj te beje me sa shume drur sht hequr, por ka pothuajse do gj te beje me mnyrn se si ai sht
hequr. Zonat pa-rruge te prerjeve rrah jan te prbra nga masa rrnjsh dhe humusi i toks pyjore. Kjo mase rrnjsh sht sfungjeri me i mire
per reshjet dhe rrjedhjet, pavarsisht nga prania e trungjeve.
10

Branko Stajic tek al: E shkuara dhe tashmja e menaxhimit te cungishts ne disa rajone te Evrops Jug-Lindore; Silva Balcanica, 10(1)/2009;
Referojuni pr me shume informacion mbi kto aktivitete sikurse artikulli tematik mbi Decentralizimin dhe Menaxhimin e Qndrueshm te
Pyllit, te CNVP, 2014.
11

29

Figura 31 Pyll publik cungishte e selektuar

Figura 32 Pyll privat cungishte 50 vjeare

Treguesi i rritjes se pyllit sht prdorur si prfaqsues vital i kushteve te grumbullit dhe
sht prdorur pr te krahasuar rritjen dhe produktivitetin e grumbujve pyjore. Rendimentet
e vazhdueshme nga pylli varen nga e ardhura neto qe sht thelbsore pr te arritur nj
gjendje dinamike te ekuilibrit, i cili siguron dallimet qe vijn nga sisteme te ndryshme te
menaxhimit te zbatuara. Rezultati prfundimtar, pr produktet pyjore varet nga sasia e
druve qe mund te pritet ne vit. Mnyra e punimit te toks pyjore (nj sistem menaxhimi
cungishte selektive, ose sistem cungishte e thjeshte) do te varet se si rritja mund te mbahet
ose te prmirsohet ne sasi dhe cilsi.
Katr parcela te prhershme prove jan krijuar, dy ne pyll cungishte te thjeshte dhe dy ne
pyll cungishte selektive. Duke qene ne mosha te ndryshme (pyll cungishte selektive 18 vje,
pyll cungishte e thjeshte 36 vje) vllimi n kmb ne rritje sht eliminuar. Dallimet ne
rritjet vjetore rezultuan me nj koeficient k = 2.9: (i) ne nj rritje vjetore prej 11.1 m3 / ha
/ vit ne pyll cungishte e thjeshte, dhe (ii) n nj rritjeje vjetore prej 3.8 m3 / ha / vit ne pyll
cungishte selektive (detajet jan paraqitur ne shtojcen 1)
4.4.2 Rasti studimor Pashtriku
Njsia Menaxhuese Pashtriku ne Gjakov, zona kadastrale Lypovec sht przgjedhur si
rasti i dyte studimor. Te katr parcelat prove te przgjedhura kane kushte te ngjashme te
grumbullit, strukturs dhe moshs se grumbullit. Dallimet jan paraqitur ne prbrjen e
grumbullit, numrit te drurve, diametrit, vllimit n kmb dhe rritjes vjetore. Koeficienti i
dallimeve te treguesve te vzhguar (ne kolonn e fundit) sht shume i lart ne vllim n
kmb dhe ne rritje vjetore. Ndikimi i regjimit te drits pr cungjet e mbetura ne hije pas
prerjes selektive dhe prerjeve intensive ilegale selektive ne pyll publik ne krahasim me
regjimin e duhur te drits dhe mbrojtjes dhe mirmbajtjes se mire ne pyje private ne
cungishte te thjeshte konsiderohet si faktori kryesor pr ket diference te larte ne treguesit
e rndsishm te grumbullit pyjor.

30

Tabela 6 Matjet dhe koeficienti i diferencave pr numrin e drurve, vllimin n kmb dhe
rritjen vjetore ndrmjet dy sistemeve te menaxhimit

Sistem menaxhimi
Siprfaqja e parcels prove
Mosha
Lartsia
nr. i drurve pr parcele prove
Diametri mesatar
3

Volumi n

m /sip. prove
3

Volumi m /ha
3

Rritja vjetore m /ha/vit

Njsi matse
m2

Cungishte e
thjeshte

Cungishte
selektive

100

Koeficienti i
diferencave %

100

Nuk ka diference

vit

17

15

Nuk ka diference

metr

7.2

4.5

160

nr. i drurve

51

111.5

46

cm.

2.615

268

0.7

0.19

370

71

18.9

370

4.17

1.3

334

Dallimet ne mes te dy praktikave jan treguar ne mnyr te qarte. Praktika e menaxhimit te

cungishts se thjeshte jep nj produktivitet me te larte. Situata ne pyjet cungishte selektive
sht duke treguar nj situate negative te cungishts se degraduar te paqndrueshme.
Situata ne kto pyje te degraduara cungishte vjen nga menaxhimi aktual i pyjeve.
Administrimi i pyjeve te Kosovs po synon konvertimin e cungishts ne trungishte. Ky fokus
kombtar nga strategjit e kaluara me planifikim te ulet aktual dhe veanrisht zbatimi me i
ulet i aktiviteteve nga APK ka uar ne nj mos-menaxhimin te shumics se pyjeve cungishte
ku ndodh prerja e paligjshme. Si sht shpjeguar me pare kjo cungishte selektive
gradualisht po degradon pyjet cungishte.

4.5 Modelet e propozuara pr rehabilitimin e cungishtes

Pyetja kryesore sht si te ndryshojm situatn e pyjeve cungishte te degraduara. Dy
modele jan propozuar dhe zbatuar ne shkalle te vogl pr demonstrim. Kto modele jan
propozuar ne baze te analizs ne prpjekje te prbashkt nga ana e projektit dhe palt e
prfshira. Modelet e sugjeruara jan duke ofruar nj mundsi te MQP pr t'u marre me kto
pyje te degraduara cungishte ne Kosove. Modeli synon tek nj ndikim me i larte i regjimit te
menaxhimit sipas rehabilitimit te cungishtes se degraduar te Dushkut.
4.5.1 Novobrd, modeli i Malishincs
Nj plan i ri menaxhimi i thjeshtuar sht prgatitur pr zonn kadastrale Malishinc ne
Novobrd. Plani i menaxhimit sht bere ne bashkpunim te ngushte me APK-ne ne Gjilan,
Drejtorin e Bujqsis se Novobrds dhe APPP ne Novobrd. sht prcaktuar parcela ku
do te krijohet zona e eksperimentit. Pese parcela te prhershme prove jan krijuar. Bazuar
ne mbledhjen dhe prpunimin e te dhnave u prgatit nj skeme e detajuar e testimit u
shnua ne terren dhe u zbatua ne fund te prillit 2012. U zbatua nj skeme cungishteje e
prerjeve rrah te alternuara ne breza te vegjl (shih skemn ne figurn 22).

31

Figure 33 Skema e eksperimentimit te prerjes rrah me shirita me gjersi te ndryshme duke

len numr te ndryshm standarte. Zbatuar ne Novobrd viti 2012

Qllimi i trajtimit sht te demonstroje rehabilitimin e pyjeve te degraduara dhe pr te

transferuar at ne pyll cungishte me standarte. Dimensionet e brezave dhe numri i
standardeve jan zbatuar ne tre skema te ndryshme:
brez 20 m te gjere me nj rresht drursh standart ne mes me 10 m distance,
brez 20 metr te gjere me nj rresht ne mes me drur Dushku standart ne distance 5
m dhe
brez me gjersi totale 20 metr, i kombinuar me 2 shirita 9 metr te gjere te prere
rrah dhe 2 metr drur ekzistues te paprekur ndjekur nga brez i dyte

Prerja u kshillua afr toks, duke i dhne nj siprfaqe lehtsisht te pjerrt pr te parandaluar
mbajtjen e ujit e cila do te shkaktonte kalbjen.
Ne terma afat-gjate qllimi i eksperimentit ishte:
Te testoje dimensionet optimale te eltirs apo brezit qe pritet do vit dhe te
rekomandoje dimensionet e eltirs ( siprfaqen e prerjes vjetore)
Te vlersoi moshn e rotacionit bazuar ne madhsin e materialit te krkuar,
Te prcaktoi rotacionin e vllimit te prodhimit vjetor maksimal dhe
Te monitoroi pranin e biodiversitetit sipas shiritave t prere do vit.
Kjo ndrhyrje pilot ne Malishinc sht zbatuar ne Maj te vitit 2012 n bashkpunim me te
gjitha palt e interesuara (APK, Komuna e Novobrds, APPP e Novobrds dhe komuniteti
32

lokal). Leje e veante sht dhne nga APK pr te zbatuar ket praktike. Pr shkak te
interpretimit pr ndalimin e prerjeve rrah nj dialog ishte i nevojshm pr prerjet ne pyje
cungishte. Meqense ju sht dhne leje, modeli u praktikua ne breza me nj gjersi me
pak se 1.5 here sa lartsia e drurit dhe duke len standardet brenda brezave. APPP me
komunitetin rural, nen mbshtetjen teknike te Komuns dhe APK, zbatuan aktivitetet. CNVP
ofroi mbshtetjen e prgjithshme dhe udhzime si pjese e projektit te pyjeve.

Figura 34 Breza te prer me drur farore, zbatim ne Malishinc, Maj 2012

Monitorimi nga APK, Komuna dhe CNVP u realizua prmes vizitave mujore ne terren. Matja e
numrit
dhe
dimensionit
te
lastarve regjenerues te rinj te
periudhs
se
pare
te
vegjetacionit (Maj Tetor 2012)
u realizua prmes ngritjes se dy
siprfaqeve te prhershme prove
ne dy ndrhyrje te ndryshme ne
nj siprfaqe prej 100m2 me
prmasa 20m*5m. Te dhnat
jan regjistruar pr te gjith (i)
cungjet dhe (ii) pr llojet e
Dushkut.
Pesdhjete
lastar
prfaqsues
te
lartsis
mesatare prej secils siprfaqe
prove jan prere.

Figure 35 Pamje e eksperimentit ne vitin 2014

33

Tabela 7 Prmbledhje e te dhnave qe rezultojn nga matjet ne siprfaqet prove

Treguesi i te gjith cungjeve

Nr. lastarve pr sip. Prove
Pesha g
Pesha mesatare e nje lastari
Numri i cungjeve pr ha
Mesatarja e lastarve pr
cung
Nr. lastarve pr ha

50

Lastart e Bungs, te dhnat

pr lastart mesatare
Gjatsia cm.

59.0

Gjatsia cm.

60.0

0.6

diametr cm.

0.5

1352 Diametri mesatar cm.

27

Volumi ml.

6750 Pesha e lastarve me gjethe

11

Pesha e lastarve me gjethe

Qarri
Te dhnat pr lastart
mesatare

20.0

Volumi ml.

15.0

27.0

Pesha pa gjethe g.

26.6

19.9

Pesha pa gjethe g.

13.3

7.1

Pasha e gjetheve g.

13.3

74250 Pesha e gjetheve

Pesha me dhe pa gjethe sht matur. Volumi i 5 lastarve mesatare sht matur ne cilindra
te graduar. Ekspertet vlersuan rritjen e vzhguar si rigjenerim vegjetativ dhe rritje vjetore
te mire te lastarve bazuar ne ket sezon te pare vegjetacioni.
4.5.2 Modeli Gjakovs: eksperimenti ne Pashtrik,
Modeli i dyte u zbatua ne Nntor Dhjetor te vitit 2012 ne Gjakove, n zonn kadastrale
Lypovec, Nj.Memaxh. Pashtrik. Modeli u projektua mbi brezat e alternuar 20 metr te
gjere dhe 100 drur farore te shprndar brenda brezit duke przgjedhur drurt me te mire
ne skemat me distance afrsisht 10*10 m.

Figura 36 Modeli skematik i aplikuar ne Pashtrik

Nj prqasje e ngjashme u ndoq sikur ne Novobrd me prfshirjen e komunitetit lokal

prmes APPP ne Gjakov ne bashkpunim me Komunn dhe APK.

Figura 37 Prerje me breza me drur farore te

shprndar, Nntor 2012

Figura 38 Zhvillimi lastarve te rinj, Maj

2014

34

Vegjetacioni i vitit te pare po konkurrohej nga insektet dhe infeksioni i bute gjate MajQershor 2013. Ne fillimin e vitit te dyte filloi lastarimi i ri. I dyti dukej premtues si edhe
paraqitur ne foton e Majit 2014. Nevojiten vzhgime dhe studime te mtejshme pr te ditur
ndikimin e prerjes selektive ne dendsin dhe mundsin e lastarimit te cungjeve.

5.

Msime nga zbatimi i projektit: Ndikimi i sistemeve menaxhuese n

degradimin e cungishtave

Rezultatet e matjeve t realizuara n siprfaqet prov, n sistemin e cungishts s thjesht

n pyllin privat, dhe n cungishtn pyll publik q trajtohet me prerje przgjedhse,
dshmuan vllim dhe rritje m t madhe n rastin e cungishts s thjesht. Pyetja shtrohet:
sht ky nj realitet apo kemi t bjm thjesht me nj rezultat rastsor. Nj nga
argumentet gjersisht i pranuar i atribuon gjendjen ekzistuese t degraduar t cungishtave
n pronsi publike, nivelit t lart t prerjeve ilegale. Ky sht fakt q vrtetohet edhe nga
Inventart Kombtar t Pyjeve t viteve 2002 dhe 2012. Matjet e inventarit t vitit 2012,
dshmojn se n 10 vitet e fundit jan prer mesatarisht pr do vit 1.600 mij m3.
Shumica e tyre duket se sht prballuar nga pyjet cungishte. Hipoteza q shtrohet ktu ka
t bj m s teprmi me krahasimin e rritjes dhe zhvillimit kur cungishtat trajtohen n dy
mnyra t ndryshme prerje me zgjedhje n cungishtn publike krahasuar me prerjen me
ricungim ne celtira, breza apo shirita n cungishten ne pronsi private. Cili do t ishte
rezultati, nse prerjet do ishin bere me leje dhe do aplikoheshin n sistemin e prerjes me
eltira apo shirita sipas nj programi t hartuar pr do ngastr pyjore? A do t sigurohej i
njjti prodhim vjetor legal pr Kosovn pa shkaktuar degradim t pyllit, ???
Tabuja e mos trajtimit t pyllit me ricungime, si pr pyllin e thjesht t cungishts ashtu
edhe pr cungishte me standarte, sht gjersisht i prhapur tek ne por edhe n pjes t
tjera t Ballkanit. Prgjithsisht shumica e ekspertve t pyjeve dhe politik brsve t ktij
sektori, shprehen kundr aplikimit t ktij sistemi. Argumentet qndrojn n faktin q pas
prerjes rrah n disa gjenerata, n t shumtn e hers pas gjenerats s tret pylli cungishte
degradohet. N programet msimore t shkollave dhe Fakulteteve t pyjeve, i jepet m
tepr hapsir msimit se si t konvertohet pylli cungishte se sa si t trajtohet sistemi i
menaxhimit n vartsi t objektivave t pronarve.
Pas viteve 1990 disa autor (Evans, Buckley, Rackham, Fuller and M S Warren, Peterken) n
punime t ndryshme shprehen se sistemi menaxhimit t cungishts bazohet n aftsin e
nj pjes t drurve gjethore pr lastarizim pas prerjes. Ricungimi vlersohet si proces q
ka ndikim n shtimin e jets s drurve pr disa shekuj.
N kuptimin e menaxhimit t qndrueshm t pyjeve (MQP) sipas Konferencs Ministrore
pr Mbrojtjen e Pyjeve n Evrop (KMEPMP-MCPFE) shtje t tilla si pyje cungishte
konsiderohen shprehimisht brenda kritereve Pan-Evropiane pr MQP (MCPFE, 1998). sht
pranuar se forma tradicionale e menaxhimit kontribon n ruajtjen e biodiversitetit pyjor
(Kriteri 4), dhe ka nj rol t vlefshm n lidhje me aspektet sociale t tilla si ruajtja e
njohurive dhe praktikave tradicionale (Kriteri 6).
Vzhgimet dhe eksperimentet e ngritura n kuadrin e zbatimit t projektit Sida CNVP,
dshmojn se zbatimi me korrektsi i sistemit menaxhues t cungishts s thjesht nuk
sht shkak pr degradimin dhe uljen e prodhimtaris s cungishtave. Krkime e vzhgime
t mtejshme jan t nevojshme pr t realizuar njohje m t mire t ktij sistemi t
shum krkuar n kushtet e nevojave t larta pr biomas n zonat rurale t Ballkanit.

35

Nga analizat paraprake t bra, konkludohet se objekt i degradimit masiv ne te shumten e

rastyeve jan pyjet cungishte publike. Ka nj diferenc t madhe midis udhzimeve pr
trajtimin e ktyre pyjeve dhe zbatimin n praktik t tyre. Bazuar n udhzimet e miratuara
kshillohet
q
cungishtt t trajtohen
m prerje me zgjedhje
me cikl (rotacion) t
gjat
mbi
50
vjet.
Prerjet me zgjedhje n
kto pyje jan realizuar
kryesisht m rrallime n
vitet e rinis, si dhe me
prerje ilegale selektive
(zgjedhore)
dominuar
nga nj metode q n
Kosov quhet prerje
selektive negative n
cikl mjaft t shkurtr.
N kt sistem priten
me zgjedhje ilegalisht
drurt
q
arrijn
diametrin m t madh.

Figure 39: Krahasimi skematik I prerjes ne grupe me prerjen e

drurve te veant me zgjedhje

5.1

Vleresimi ne IKP i statusit aktual t cungishtave

Pr t prcaktuar statusin aktual t cungishtave t dushkut i referohemi prshkrimit t br

n raportin e Inventarit Kombtar te Pyjeve t Kosovs t vitit 2002. Pylli cungishte (115
800 ha) sht pyll qe gjat nj periudhe t gjat kohore ka qen subjekt i prerjes s druve
t zjarrit duke prdorur ciklin shum t shkurtr te prerjes, shpesh n limitet 5-7 vjet. Kjo
prerje intensive ka krijuar mundsi t vogla rehabilitimi pr masivet dhe ka rezultuar n
shum pyje t degraduara me vllim t ult te drurve ne kmb(mesatarisht 27.2 m3 /
ha) dhe ritm te ngadalt te rritjes (rritja 1.3 m3 pr ha ne vit). Situata n pyjet private
sht pak m mir se n pyjet publike.
Prkundr t dhnave bindse vleresuese t inventarit (2002) pr vllimin n kmb dhe
rritjen aktuale vjetore te cungishtave, konfuzion krijohet lidhur me sistemin menaxhues te
aplikuar, pasi prdoret termi cikl i shkurtr i prerjes. sht fakt se n t shumtn e
cungishtave t degraduara, prerja sht realizuar prgjithsisht me cikl t shkurtr, nga
ana tjeter, n diskutim sht regjimi n t cilin prerja sht zbatuar: prerje me zgjedhje?
me breza ? apo me eltira?. Prerjet e realizuara n cungishte publike klasifikohen si prerje
me zgjedhje negative duke prer per cdo vit, drurt me diametr m t madh. Kjo prerje
me cikel te shkurter, supozohet qe te jete shkak kryesor i degradimit. Me te drejte shtrohet
36

pyetja: Cila do t ishte situate

aktuale e cungishtave t
Kosovs,
nse
prerja
e
cungishtave
do
t
ishte
realizuar sipas planit, dhe e
organizuar
me breza ose
eltira duke u rikthyer ne
brezin apo eltirn e par kur
t ishte arritur
diametri
mesatar i dshiruar? Tre jane
pergjigjet apo realitetet
e
pritura: E njjt ? M e mire?
M e keqe ?
E verteta e ksaj pyetje sht
nj nga sfidat por edhe
rrugedaljet
pr pylltarin e
Figure 40 Diskutim i eksperteve te APK me pronaret, cila
Kosovs. Nse rezulton se
forme e menaxhimit preferohet prej tyre ?
prerja e cungishtave me breza
apo eltira nuk ndikon n degradimin e pyllit pas ciklit t dyt apo t tret, ky perben celesin
e zgjidhjes. Analiza serioze dhe pergjigja e sakte, hap rruge per reflektim, pr t rishikuar
politikat, bazen ligjore e udhezimet, e per te lejuar te zbatohet sistemi i menaxhimit t
prbashkt t pyjeve, t rekomanduar nga strategjia e sektorit t pyjeve (2010-2020) t
miratuar nga Qeveria e Kosovs, me prerje ne celtira te vogla per cdo vit e ne cdo ngaster
ku nevojitet.
Eshte demonstruar nj interes n rritje i Agjencis s Pyjeve t Kosovs, pr t studiuar e
krahasuar sistemet aktuale t menaxhimit t cungishtave. Agjencia ka prkrahur dhe ka
kontribuar n realizimin e eksperimenteve dhe matjeve. N vitet 2012, 2013 e 2014,
Agjencia ka prfshir n planin vjetor rehabilitimin e cungishtave me prerje rrah me shirita,
veanrisht n Gjakove, por edhe ne Klin e Istog etj.
Nisur nga rezultatet e matjeve si dhe t dhnave t literaturs, sht br nj analiz pr
diferencat e dy sistemeve menaxhuese duke u fokusuar m tepr n mikroklimn q krijohet
pas prerjes dhe efektet e saj mbi rritjen dhe zhvillimin e bungs, qarrit e shpardhit.

5.2. I njejti pyll i prere ne dy menyra te ndryshme, jep gjenerate te re me

rezultate te kunderta: degradim ose permiresim ?

Pr ti hapur rrug rehabilitimit e futjes n rrugn e menaxhimit t qndrueshme t ktij

burimi natyror me potencial t lart pr Kosovn, nj nga msimet e projektit sht se
vmendja duhet rikthyer dhe duhet analizuar edhe njehere vertetesia e tabuse se ndalimit
t ricungimit si dhe te vazhdojne vezhgimet, por edhe reflektimet nga rezultatet qe
perftohen. Eksperimentet, matjet dhe perpunimi i te dhenave deshmojne se nder te tjera
dy jan faktort ky q ndikojn n numrin e filizave qe rilindin pas prerjes dhe n
kualitetin e tyre:
Numri I cungjeve prezent pas realizimit t prerjes finale dhe
Pozicioni I filizave t reja prkarshi drits.

37

Figura 41 Cung me mundsi te kufizuar t

lastarimit

Figura 42 Cung i vdekur pas prerjes

selektive

Cungishtja e thjeshte me cikl t shkurtr sht sistem menaxhues q zbatohet duke prer
pyllin rrah n shirita ta ngushte apo eltira relativisht t vogla. Me kt trajtim sigurohet
numr i madh i cungjeve pr njsi t siprfaqes dhe filizat vendosen n hapesira t
barabarta pr t prdorur dritn e diellit. Ky nuk sht rasti kur cungishtat trajtohen me
prerje me zgjedhje. Filizat qe elin pas prerjeve me zgjedhje nuk kan drit t mjaftueshme
pr zhvillim.
Dallimi ne krkesat dhe nevojn pr drit nga lloje te ndryshm drursh sht konsideruar
nga shume autore si faktori me i rndsishm pr riprtritjen, konkurrencn midis drurve
dhe suksesionit ne pyje (Vera 2000) 12. N momentin q pritet lastari kryesor ne cungun q
mbetet del lastari i ri. Ai si t gjith dushqet krkon drit. Drurt prreth

Figura 43 Prerje selektive ne

cungishte

Figura 44 Prerja selektive, ndikon ne

prdredhje dhe degradim

filiza t rinj

e hijezojn. N munges t ndriimit t duhur lastart e dal n kt mnyre nuk arrijn t

rriten n lartsi e diametr, ata mbeten te holle dhe jan ne kushte konkurruese me drurt
e gjate ekzistues prreth cungut. Kur kto lastar t dal nga cungjet n hije konkurrojn
me shume drur te gjate prreth ne mnyr te paevitueshme nse mbijetojn rriten ngadal
t deformuar ose nse hijezimi sht i madh humbin betejn pr drite dhe ngadal vyshken
e thahen, cungu e rrnjt fillimisht dobsohen, dalngadal thahen e fillojn kalbzimin e
shprbrjen nga krpudhat de kompozuese.

12

Grazing ecology and forest history / [edited by] F.W.M. Vera. Cabi International 2000

38

Disa nga lastart e mbijetuar n kushte t ndriimit t kufizuar jan pikrisht prbrsit
kryesore t cungishtave t degraduara, me pamjen e shkurreve te deformuara dhe
degraduara. Kto jan cungishtat q klasifikohen me vllim n kmb m pak se 20 m3/ha
dhe rritje me rritje vjetore shum te ulet te drurve (rreth 1 m3/ha/vit).
Rezultatet e prodhuara nga matjet e realizuara ne pyje cungishte t trajtuara me (i) prerje
me zgjedhje dhe (ii) prerje me breza ose eltira dshmojn pr vllim dhe rritje m t mir
t cungishtave t trajtuara n kt mnyr. Kjo krkon studime edhe m t detajuara, gj
q CNVP do e vijoj n bashkpunim me aktort kryesore t sektorit, Agjencin e Pyjeve,
Komunat dhe komunitetet n kuadrin e zbatimit t projektit vazhdues t financuar nga
Agjencia Suedeze pr Zhvillim pr periudhn 2014-2018.

6.

Konkluzione

Cungishtja sht nj praktike e rndsishme e prdorimit te tokes ne Kosove. Ky sistem

mbulon 38% te siprfaqes totale te vendit. Cungishtja e dushkut, si pjese e ktij sistemi
menaxhimi sht prezent veanrisht ne rrethinat e komuniteteve rurale ne vend.
Sistemet e menaxhimit te zbatuara ne cungishtat e dushkut gjate 5 dekadave te fundit kan
rezultuar ne degradim dhe rnie te rritjes vjetore. Prodhimi vjetor i biomass sht shume i
ulet. Degradimi i pyllit ne cungishtat publike rezultoi nga nj strategji menaxhimi e
autoriteteve pyjore q kan synuar konvertimin e cungishts ne trungishte. Kjo sht e
mire-realizueshme nse praktikohet dhe zbatohet mire. Megjithat, planifikimi i dobt,
mungesa e ndrhyrjeve silvikulturore dhe fokusi ne prerjet selektive brenda grumbullit
pyjor, ka rezultuar ne degradim. Kjo sht shtuar me shume pr shkak te presionit prej
komuniteteve lokale pr te prmbushur nevojat e tyre pr dru zjarri. Kjo sht realizuar
shpesh prmes prerjeve ilegale ne pyje publike. Si rezultat, shume nga kto pyje te
degraduara, jan aktualisht pa asnj sistem planifikimi, menaxhimi dhe kontrolli.
Nga ana tjetr, pavarsisht nga kufizimet ligjore, sistemi tradicional i cungishtave mbijetoi
ne pyjet private te dushkut zbatuar prmes prerjeve me eltira te vogla ,shiritave e brezave,
apo konopit ne ngastra te vogla. Nj nga karakteristikat qe diferencoi sistemin e menaxhimit
te cungishts ne shkalle te vogl (pyjeve private ne prgjithsi) nga prerja selektive ne
cungishte (pyjeve publike ne prgjithsi) sht kujdesi dhe vigjilenca pr mbrojtjen e filizave
e lastarve te rinj ne vitet e para pas prerjes e krijimit t eltirs nga ana e pronareve te
pyjeve.
Ky sistem i cungishts ne shkalle te vogl sht konsideruar zyrtarisht si i paligjshm nga
autoritetet pyjore, pasi ai sht ne kundrshtim me interpretimin e politikave kundr
prerjeve rrah (q prgjithsisht rekomandohen n rastin e menaxhimit t pyjeve me origjin
farore). Ky sistem ne pyjet private sht pr momentin i debatueshm pr sa i prket
kuadrit institucional. Megjithat ai sht i prhapur gjersisht dhe ka dukshmri t lart pr
vizitorin pasi kontribuon krijimin e peizazhit t rrafshit t Kosovs.
Ne kuadr te projektit te pyjeve Sida-CNVP nprmjet vlersimit me pjesmarrje kjo
praktike sht identifikuar, eksperimentuar dhe sht diskutuar me pronaret e pyjeve dhe
administratn e Pyjeve. Rezultatet e inventarit kombtar te fundit tregojn qe pjese te
konsiderueshme te cungishtave aktuale nuk e shfrytzojn plotsisht potencialin prodhues te
toks dhe klims se Kosovs. sht e nevojshme q t krahasohen sisteme te ndryshme
menaxhuese ekzistuese dhe t eksperimentohen modele te ndryshme cungishteje me an
t ndrhyrjeve ne shkalle te vogl si dhe t ndahen e debatohen njohuri ekologjike
39

specifike e duke reflektuar mbi rezultatet te gjendet nj zgjidhje e qndrueshme dhe te

shmanget degradimi i mtejshm i pyjeve publike cungishte t bungs, qarrit, shpardhit e
bungbuts .
sht jashtzakonisht e lehte te rritet nj dru Dushku nga lendi (fara) treguar edhe nga
eksperimentet brenda ne shkolln fillore te Junikut (bashkpunimi USAID-CNVP mbi
edukimin mjedisor 2011). Nga ana tjetr, duke pare praktiken ne terren nuk sht e lehte te
marrsh nj Dushk me origjine nga fara brenda nj grumbulli dushku te vrtete. Llojet e
Dushqeve q rriten ne Kosove nuk e durojn hijen. Ato nuk rriten nen drurt me te
mdhenj te te njjtit lloj por vetm ne eltira ose ndonjher nen hije te lehta te drurve te
tjer.
Praktika e prerjes intensive selektive n cikle t shkurtr ne cungishtat veanrisht te pyjeve
publike ka rezultuar ne siprfaqe t gjra t pyjeve cungishte te degraduara ne Kosove. Si
pasoje e shfrytzimit te vazhdueshm (te ligjshm apo te paligjshm) te drurve me te
mire, duke mos siguruar hapsir te prshtatshme pr rigjenerimin e cungishts, grumbujt
kane degraduar ne prbrjen e llojeve dhe n sasin dhe kualitetin e materialit drusor.
Praktika e ndrhyrjeve ne shkalle te vogl, duke praktikuar at q quhet cungishte e
thjeshte, me prerje ne eltira apo shirita t vegjl ne pyllin privat ka dhn rezultate
pozitive, me kt sistem menaxhimi sht realizuar nj prodhim i rregullt i biomass
drunore (dru zjarri). Pr do vit pritet siprfaqe e vogl e cungishts duke krijuar hapsir te
mjaftueshme q drita t shoh cungjet e t ushqeje filizat q shprthejn prej tyre e
formojn pyllin e ri. Kto pyje private jan tipike, nj mozaik i pyllit shume-vjear ne
menaxhimin dhe kontrollin e rregullt nga familjet q i kan n pronsi.
Nga sa u tha del q konkluzioni m i rndsishm, sht q mbetet nj prioritet I lart
zgjedhja e ndrhyrjeve t duhura silvikulturore, pr t realizuar dy objektiva shum t
rndsishme: rehabilitim i pyllit te degraduar si dhe nja volum te larte te drurit ne kmb te
nevojshm pr te realizuar rritje e prodhimtarin optimale nga pyjet. Duke pare rezultatet e
cungishts se thjeshte te pronareve te pyjeve private, sasia potenciale pr nj prerje te
lejueshme vjetore te qndrueshme (PLV) mund te jete, me shume siguri me e larte se sa
sht menduar me pare, edhe pse te nj cilsie te ulet (cilsi pr t prodhuar dru pr
ngrohje).
Ndrhyrja pr cungishtat ne shkalle te vogl prmes brezave ka nj potencial te madh
zhvillimi pr cungishtat e degraduara te Kosovs. Sektori pyjor mund te rris rndsin e tij
si kontribuues ne ekonomin kombtare si ne aspektin e prodhimit dhe t ardhurave nga
druri si dhe nj gjenerator i mundsive te punsimit. Pr te realizuar kt potencial
megjithat nj seri procedurash ligjore, teknike dhe institucionale nevojiten pr te
promovuar ri ngritjen e menaxhimit te duhur e te ln pr nj koh t gjats pas dore. Sfida
sht qe te bien dakord dhe te krijojn struktura ligjore vendore pr te zbatuar ndrhyrjet
ne pyll. Zbatimi i menaxhimit te prbashkt te pyjeve si rekomandohet nga strategjia e
zhvillimit te Pyjeve te Kosovs (2010-2020) mund te konsiderohet si fillimi i ndryshimit
pozitiv. Realizueshmria e saj mund te tregohet ne praktiken e zbatuar ne rastet e
Novobrds dhe Gjakovs, ne te cilt komuniteti lokal prmes shoqatave te familjeve
pronare te tyre ne bashkpunim me komunn dhe APK praktikuan ket menaxhim te
prbashkt te pyllit ne cungishtat e degraduara. Agjencia e Pyjeve t Kosovs e ka
mbshtetur eksperimentimin dhe ka planifikuar siprfaqe t gjra t dushkajave t
degraduara pr rehabilitim nprmjet prerjes me breza apo eltira. Sfida qndron n gjetjen
e rrugve sa m t qndrueshme pr implementim t suksesshm duke zbatuar menaxhimin
e prbashkt t pyllit.

40

Pylltaria sht nj burim i rndsishm i te ardhurave nga pronaret e pyllit dhe pr

punsimin ne zonat rurale. E ardhmja e njerzve qe jetojn ne zonat rurale vetm me te
ardhurat nga pylli do te varen ne mnyr te konsiderueshme nga fakti se si individt dhe
institucionet reagojn mbi ndalimin e degradimit te mtejshm te ksaj prone kombtare
dhe kthejn at ne nj menaxhim te qndrueshm. Rritja e ndrgjegjsimit dhe te kuptuarit
ne trajtimin e ktyre cungishtave te degraduara sht vendimtare. Gjithashtu nevojitet qe
pronaret e pyjeve dhe institucionet te reflektojn mbi mitet e tabut e vjetra qe lidhen me
menaxhimin e cungishts. Por dhe aktoret kryesor t sektorit duhet te ndajn
informacionin me njeri-tjetrin dhe diskutojn se si institucionet veanrisht administrata
pyjore dhe politike-brsit do te informohen pr te njohur realitetin. Ndrgjegjsimi i tille
dhe pranimi i ktij realiteti dhe veprimeve q duhen ndrmarr sht e nevojshme te jete
ne gjendje pr te vene ne praktike menaxhimin e cungishtave ne shkalle te vogl bazuar ne
njohurit tradicionale dhe prvojn te vendosur ne nj mjedis te ri institucional te
menaxhimit te prbashkt te pyjeve me prgjegjsi te prbashkta.
Ne te kuptuarit e menaxhimit te qndrueshm te pyjeve (MQP) sipas Konferenca Ministrore
pr Mbrojtjen e Pyjeve ne Evrop (MCPFE) (apo si quhet ndryshe Pyjet e Evrops shtje
te tilla si pyje cungishte qartazi jan konsideruar brenda kritereve Pan-Evropiane pr MQP
(MCPFE, 1998). sht pranuar qe format tradicionale te menaxhimit kontribuojn ne
biodiversitetin e pyllit (Kriteri 4) dhe kane nj rol te vlefshm ne lidhje me aspektet sociale
te tilla si, ruajtjen e njohuris dhe praktikave tradicionale (Kriteri 6). Prfshirja e mundshme
e menaxhimit te cungishts ne shkalle te vogl ne Kosove prshtatet brenda ktyre
kritereve Pan Evropiane.
Shumica e komuniteteve rurale ne Kosove jan te rrethuar me pyje qe mund te sigurojne
biomasn e nevojshme pr prodhimin e energjis, duke i bere ata m t pavarur n
sigurimin e nevojave pr energji, te zvogloj shpenzimet dhe te siguroje punsim.
Veanrisht menaxhimin i cungishts ne shkalle te vogl mund te kontribuoje ne prodhimin
e qndrueshm te biomass. Prve prodhimit tradicional te druve te zjarrit, cungishtat tani
do te duhet te ofrojn produkte te tjera te biomass se drurit pr prodhimin e energjis
ashkla, peleta etj.). Kto produkte nuk jan konsideruar nga APK me leverdi ekonomike deri
para pak kohesh. Ne ket kontekst angazhimet e Konferencs se kshillit te Ministrave te
Evrops pr Mbrojtn e Pyjeve (KMEMP) tek (i) kontributi ne zbatimin e Protokollit te Kyotos
duke nxitur mes tjerash nj rritje ne prdorimin e bioenergjis nga pyje te menaxhuara ne
mnyr te qndrueshme (Rezoluta e Vjens v5 - KMEP 2003) dhe (ii) rritjen e rolit te
sektorit pyjor ne prodhimin e energjis dhe promovim mobilizimin e burimeve te drurit
(Rezoluta e Varshavs 1 - KMEP 2007) jan me interes.

41

Shtojca 1: Krahasimi i grumbujve aktuale qe rezultojn nga sistemet

menaxhuese
Kriteret e grumbujve pr przgjedhjen e siprfaqeve prove
Pozicioni gjeografik: Te jete vendosur ne komunat e zgjedhura pilot nga MBPZhR dhe ne te
njjtat zona kadastrale ku jan prgatitur plane menaxhuese pr pyje private dhe publike.
Prbrja e grumbullit: Te dominohet nga Cungishte Dushku (cungishte e dominuar nga
Dushku)
Kushtet e toks: Te jene te ngjashme ne kndvshtrimin e tipit, thellsis dhe pjerrsis.

Grumbujt e przgjedhur
Katr komuna jan rekomanduar nga MBPZhR pr te pilotuar menaxhimin e decentralizuar
te pyllit. Bazuar ne kriteret e rena dakord, grumbujt finale pr krahasim e rezultateve t
rritjes vjetore e t volumit ne seciln nga t dy mnyrat e menaxhimit (i) pyll publik,
cungishte dushku me prerje me zgjedhje dhe (ii) pyll privat, cungishte dushku me prerje t
pastra n eltira, jan przgjedhur n nj zone kadastrale te komuns Novobrd dhe nj
zone kadastrale ne komunn Gjakove.

Rasti studimor n Novobrd,

Grumbujt e przgjedhur jan pjese e zons kadastrale Malishnic. Si pylli privat dhe ai
publik jan ne kushte te ngjashme ekologjike. Prshkrimi i detajuar i kushteve te grumbujve
pyjore jan prezantuar ne tabelat e mposhtme.
Tabela 8 Prshkrimi i grumbullit aktual

Indikatort kryesore
Komuna
Zona kadastrale
Siprfaqja totale
Lartsia mbi det
Topografia
Pjerrsia
Kundrejtimi
Tipi i toks
Thellsia e toks
Erozioni
Origjina e grumbullit
Prodhimtaria
Situata shndetsor
Cilsia e drurit
Prbrja e
grumbullit

Pylli publik
Novobrd
Malishince
22 ha
900-935 mmnd
Shpat
15-25%
JL
Kafe
Mesatarisht e thelle
Jo
Cungishte
Ulet
E mire
E keqe
Bunga 68%, Qarri 20%, Shpardh
7% t tjer 5 % (Shkoze, Lajthi,
Vodhe (Vojse), Dllinj, Qershi,
Murriz spp trndafil i egr,
kulumbri)

Pylli privat
Novobrd
Malishince
1.2 ha
915-930 mmnd
Shpat
15-25%
L
Kafe
Mesatarisht e thelle
Jo
Cungishte
Normal/e larte
E mire
E mire
Bunga 65% Qarri 35%
Luleshtrydhe, Anemone,
(Anemone nemorosa, Hellebore,
fieri dhe disa specie barrash t

42

Bime mjekesore

Sistemi i
Menaxhimit i
zbatuar ne
rotacionin aktual

Luleshtrydhe, anemonia apo bija

e ers (anemone nemorosa)
shpendra, Helleborus ordous,
fieri dhe disa specie barrash t
livadhit t shprndara ne skajet e
pyllit
Pyll cungishte n regjimin e
prerjeve selektive. Prgjithsisht
jan zbatuar prerje t
paplanifikuara me zgjedhje me
seleksionim negativ. N 10
vjearin e fundit s ka pasur
aktivitete e te planifikuara
formalisht.

livadhit shprndar brenda

grumbullit dhe te prqendruara
ne skajet e pyllit

sistem cungishte e thjeshte me

rotacion 40 vjear me prerje
vjetore ne eltira te vogla

Tabela 9 Rezultatet e matjeve ne siprfaqet prove Malishince

Indikatort

Njsia

Pronsia

SP Nr. 1

SP Nr. 2

SP Nr. 1

Pyll publik

Rrgjimi silvikulturor

Cungishte
Prerje me
zgjedhje

Sistemi i menaxhimit

SP Nr. 2

Pyll privat

Cungishte
Prerje me
zgjedhje

Cungishte
Prerje me
eltira

Cungishte
Prerje me
eltira

Siprfaqja e siprfaqes prov

m2

100

100

100

100

Cunguar

Viti

1995

1995

1976

1976

Matur

Muaji/viti

Prill-12

Prill -12

Prill -12

Prill -12

Mosha

Vite

17

17

36

36

Lartsia
Drur me diametr me te vogl se
8cm
Drur me diametr me te madh ose
baras 8cm
Diametri mesatar
Volumi n kmb m3/siprfaqe
prove 100 m2

Metr
Nr. i
drurve
Nr. i
drurve
cm.

7.2

7.4

14.6

14

40

55

11

31

33

13.3

12.9

m3

0.7

0.59

4.1

3.9

Volumi n kmb m3/ha

m3

71

59

411

390

Rritja Vjetore m3/ha/ vit

m3

4.17

3.5

11.4

10.8

Shnim: SP = Siprfaqe prove

Gjakova, rasti studimor Pashtriku

Grumbujt e przgjedhur jan pjese e zons kadastrale Pashtriku. Si pylli privat dhe ai
publik jan ne kushte te ngjashme ekologjike. Prshkrimi i detajuar i kushteve te grumbujve
pyjore jan prezantuar ne tabelat e mposhtme.

43

Tabela 10 Prshkrimi i grumbullit aktual

indikatort kryesore
Komuna
NjMP
Kodi kadastral
Te dhnat e grumbullit pyjor
Siprfaqja totale e grumbullit
te przgjedhur
Lartsia mbi det
Topografia
Pjerrsia
Kundrejtimi
Tipi i toks
Thellsia e toks
Erozioni
Origjina e grumbullit
Prodhimtaria
Situata shndetsor
Cilsia e drurit
Prbrja e grumbullit

Bime mjeksore

Sistemi i Menaxhimit i
zbatuar ne rotacionin aktual

Pylli publik
Gjakova
Pashtriku 2
Lypovec

Pylli privat
Gjakova
Pashtriku 2
PG1996; GM 1839

15 ha.

4.1 ha.

539 mmnd
Shpat
10-15%
J
Kafe
Mesatarisht e thelle
Jo
Cungishte
Ulet
E mire
E keqe
Bunge 100%

432-442 mmnd.
shpat
10-15%
S
Kafe
Mesatarisht e thelle
Jo
Cungishte
Normale
E mire
E keqe
Bunge 36%, Frashr 37%,
te tjera 37% (Shkoze, Panje,
Gshtenje)
Shpendra , fieri dhe barra
livadhesh shprndara
brenda grumbullit dhe te
prqendruara ne skajet e
pyllit
Sistem cungishte e thjeshte
me rotacion 25-30 vjear
prere ne eltira te vogla

Shpendra, fieri dhe barra

t livadheve t shprndar
ne skajet e pyllit

Pyll cungishte me sistem

menaxhues me prerje me
zgjedhje. Jo aktivitete te
planifikuara formalisht.
Sistem selektiv negativ i
zbatuar ilegalisht.

Tabela 11 Rezultatet e matjeve ne siprfaqet prove, Pashtriku

indikatort

Njsia

Pronsia

SP Nr. 1

SP Nr. 2

SP Nr. 1

Pyll publik

Regjimi silvikulturor

Cungishte

Sistemi i menaxhimit

Pyll privat

Cungishte

Me prerje me zgjedhje
2

Siprfaqja e siprfaqes prove

Cunguar

Viti

Matur

Muaji/viti

Mosha

Vite

Lartsia
Drur me diametr me te vogl
se 8cm
Drur me diametr me te madh

Metr
Nr. i
drurve
Nr. i

SP Nr. 2

Cungishte

Cungishte

Prerje vjetore me eltira

100

100

100

100

1995

1993

1970

1970

Shtat.2011

Shtat.2011

Dhjet.2012

Dhjet.2012

18

20

15

15

39

38

120

103

22

23
44

ose baras 8cm

drurve

Diametri mesatar
Volumi n kmb m3/siprfaqe
prove

cm.

Volumi n kmb m /ha

3

Rritja Vjetore m /ha

m3
m

11.1

11.7

2.53

2.7

1.528

1.712

0.168

0.21

152.8

171.2

16.8

21

8.5

8.6

1.1

1.4

Shnim: SP = Siprfaqe prove

Rezultatet e matjeve
Malishince, rasti studimor Novobrd
Ne kushtet e moshave te ndryshme ndrmjet grumbujve pyjore te krahasuar, indikatori i
vetm qe mund te krahasohet sht rritja mesatare vjetore. Rritja mesatare vjetore pr ha
ne pyllin privat rezulton 2.9 here me e larte se ne pyllin publik.
Pashtriku, rasti studimor Gjakove
Siprfaqet prove kane grumbuj pyjore me mosha te prafrta. Rezultatet tregojn diferenca
te larta ne lartsin mesatare te grumbullit, diametrin mesatar, prbrjen e grumbullit,
numrin e drurve pr njsi, vllimin n kmb dhe rritjen vjetore.
Ndikimi i regjimit te drits ne cungjet e mbetura ne hije pas prerjes selektive dhe prerjes
intensive te paligjshme ne pyllin publik krahasuar me regjimin e prshtatshm te drits
,mbrojtjen e mire dhe kujdesimin ne pyjet private ne cungishtn e thjeshte tregon qe kjo
on ne ket diference te larte ne indikatort e rndsishm te grumbullit pyjor.
Tabela 12 Rezultati i matjeve dhe koeficienti i diferencave ne numrin e drurve, vllimi n
kmb dhe rritjen vjetore ndrmjet dy sistemeve te menaxhimit

Sistemi i menaxhimit

Njsia matse

Cungishte e
thjeshte
trajtuar me
prerje me
eltira

Cungishte
e trajtuar
me prerje
me
zgjedhje

koeficienti i
diferencs %

siprfaqja e siprfaqes prove

m2

100

100

jo diference

Mosha

Vite

17

15

jo diference

metr

7.2

4.5

160

Nr. i drurve

Lartsia
Nr. i drurve pr siprfaqe
prove

51

111.5

46

Diametri mesatar

cm.

2.615

268

Volumi m3/siprfaqe prove

m3

0.7

0.19

370

71

18.9

370

4.17

1.3

334

Vllimi m /ha
3

Rritje Vjetore m /ha

45

Shtojca 2: Plani i menaxhimit pr pyjet publike cungishte te dushkut

2013
Nga plani i menaxhimit te pyjeve i APK pr vitin 2013 aktivitetet e planifikuara ne klasn e
menaxhimit te cungishts se Dushkut jan zgjedhur dhe sistemuar ne tabeln dhe grafikun
e mposhtm. Zbatimi sht hartuar prmes nj plani operativ vjetor te detajuar pr do
njsi te menaxhimit te pyjeve dhe parcelave te planifikuara pyjore. Ndrhyrjet e planifikuara
jan te dominuar nga rrallimet para-tregtare, prerjet selektive dhe prerjet fitosanitare si
prshkruhen ne tabela.
Tabela 13 Punt silvikulturore te planifikuara ne planin e menaxhimit 2013
Plani operativ pr cungishtn e
silvikulturale te planifikuara pr 2013
Pastrime
Pastrime Fito-sanitare
Prerje selektive
Prerje Fito-sanitare ne pyjet e djegur
Rrallime para-tregtare
Rrallime
Totali i punve silvikulturale ha.

dushkut,

punt

siprfaqja
Ha
13
505
110
10
310
54.6
1002.6

Vllimi
m3
85
893
1620
325
2365
539
5827

Punime te planifikuara ne cungishte 2013 ne hektar

54.6 13
Pastrime
310

Punime fitosanitare
505
110

10

Prerje me zgjedhje
prerje ne pyjet e djegura
rrallime para tregtare
rrallime para tregtare

Figura 45 Struktura e punve pyjore te planifikuara (APK plani vjetor 2013)

Krahas planit operativ qe paraqitet n tabele jan parashikuar edhe punime pr rehabilitimin
e cungishtave te degraduara me ane te prerjes rrah ne shirita ne Gjakove dhe ne Kline ne
siprfaqe totale prej 1244 ha. Kjo nuk sht realizuar pr shkak te mungess se fondeve
dhe te strukturave zbatuese.

46

Komente mbi trajtimin e cungishtave me prerje me zgjedhje dhe cikl t gjate

t prerjes
Ndikimi I rrallimit mbi numrin e cungjeve dhe n intensitetin e lastarimit pas
shfrytzimit t pyllit
Silvikultura sht prcaktuar si arti i prodhimit dhe kujdesimit te nj pylli apo si aplikimi i
njohurive te silvikulturs ne trajtimin e nj pylli13. Prerja me zgjedhje aplikohet n
shumicn e sistemeve menaxhuese. N pyjet e larta me origjin farore ajo ka treguar
prioritet dhe qndrueshmri. Kjo pr faktin se i prshtatet trajtimit silvikulturor t afrt m
zhvillimin natyror t pyllit. Prerja selektive preferohet nga shumica e pylltarve ne Kosove.
Kjo dshmohet nga planet vjetore t menaxhimit14. Ajo konsiderohet si mnyra kryesore ne
prmirsimin e cilsis dhe rritjen e vlers se prodhimit ne pyjet e rinj te dendur. N
mbshtetje t ksaj sht edhe perceptimi pozitiv n pamjen e jashtme uniforme,
prgjithsisht e plqyer nga publiku ne kndvshtrimin etik dhe social.
Faktet dshmojn se ky regjim preferohet edhe pr prodhuesit ilegal t drurit pr ngrohje.
Mendohet se kjo u mundson prersve ilegal mundsi pr t zgjedhur drurt m t mir,
si dhe pr t ln n pyll drurt e vegjl. T mbeturit shrbejn pr t mbuluar gjurmt e
prerjes ilegale. sht nj situat q fiton edhe prersi ilegal, ashtu edhe roja e pyllit pasi
prerja realizohet pa gjurm t dukshme n pyll. Drurt e vegjl t mbetur pr rreth drurit t
prere mbulojn gjurmt e prerjes dhe krijojn imazhin se asgj nuk ka ndodhur
Fatkeqsisht eksperienca e deritanishme mbi menaxhimin e pyjeve akoma nuk sht
fokusuar n specifikat e trajtimit t cungishtave dhe nuk ka siguruar njohuri te detajuara e
te sakta te krkesave apo reaksionit pas prerjes me zgjedhje me cikle t shkurtr te
dushqeve me diametr m t madh q jan aktualisht
n sistemin menaxhues t
cungishts. Nuk ka studime t sakta mbi efektet e prerjeve ilegale me zgjedhje, reaksionin
e cungjeve dhe lastarve n mikroklimn (drita/hija, temperatura, e lagshtira) q krijohet
pas heqjes se drurve m te mdhenj t grumbullit. Kjo sht nj praktike q aplikohet si
ilegalisht (mbi 90 % e prodhimit drusor aktual n Kosov, sigurohet jasht sistemit te
kontrolluar, nga shteti15 aktualisht n shumicn e cungishtave t Kosovs16).
Aktualisht pyjet e rinj dhe shum t dendur formojn nj pjese te konsiderueshme te
siprfaqes pyjore. Dendsia ne shume zona sht aq e larte sa grumbujt kane n disa raste
vete-rrallim natyral, qe do te thot qe drurt vdesin pr shkak te mungess se drits,
hapsirs dhe humbjes se vllimit te kurors. Kurora e reduktuar dhe konkurrenca me
drurt tjer on ne tharjen e drurve me te vegjl. Ky sht nj nga faktort me ndikim
negativ n rritje aktualisht i konsideruar m optimali (Jacobson 2003). Kjo sht kryesisht
pr shkak se dendsia e lart ka shkaktuar nj reduktim te madhsis s kurors s gjelbr.
Nj pjes e konsiderueshme e rritjes sht ne drurt me cilsi te ulet me pak ose aspak
vlera si dru industrial.
Studimi mbi analizat e prodhimit te druve te zjarrit (Jacobson 2003) propozon te zbatohet
urgjentisht nj program rrallimesh e punimesh silvikulturore. Synimi kryesor sht te
reduktoje dendsin dhe largoje drurt me cilsi te ulet duke e barte rritjen tek drurt me
13

Ralph C. Hawley, Praktika e Silvikultures, http://www.archive.org/details/cu31924073869541

. Plani vjetor menaxhues I pyjeve per vitin 2013,
15
Raporti I Inventarit Kombtar te Pyjeve te Kosovs (MAFRD (Ministry of Agriculture, Food and Rural Development of Kosovo), 2013, NFG
Kosovo Forest Inventory Project, (Available at: http:// kosovoforests.org/wp-content/uploads/2013/04/Kosovo_report.pdf.
16
Plani vjetor I menaxhimit te pyjeve t Kosovs 2013, pjesa q u dedikohet pyjeve cungishte t dushkut jepet shtojcn nr 2 t ktij artikulli.
14

47

cilsi me te larte dhe duke u dhne drurve nj shans pr te zhvilluar nj madhsi kurore e
cila mundson rritje optimale17. Pyetja e ngritur ne ket vendim strategjik te rndsishm
lidhur me cungishtn sht: cili sht ndikimi final i trajtimit me rotacione te gjata me prerje
selektive ne cungishte?
ne prodhimin e biomass drusore,
ne te ardhurat financiare,
ne mundsit riprodhuese dhe
ne zhvillimin e rotacioneve te ardhshm.
Nse cungishtja trajtohet me prerje me zgjedhje, prgjithsisht kjo nnkupton q prerja
finale e grumbullit do t realizohet ne rotacione te gjata (50-100 vjet si rekomandohet ne
raportin e IKP). Duke aplikuar moshn e shfrytzimit (rotacionit) pr m shum se 50 vjet
mund te sigurohet nj prodhimtari e mire e lendes drusore, megjithse tregu i drurit teknik
nuk e preferon dhe n fund n
t shumtn e rasteve shitet pr
dru pr ngrohje. Me qellim
sigurimin e drurit teknik nj
rotacion prej 60-100 vitesh do
te ishte i nevojshm. Kur
prdoret nj rotacion i shkurtr
(me pak se 20 vite) riprtritja
sigurohet
plotsisht
dhe
fuqishm. Me nj rotacion 40
vjear mund te kemi riprtritje
te knaqshme lastarsh, por
me
prerje
n
moshn
(rotacionin) 60-100 vjear nuk
mund te pretendohet se cungjet arrijn t lastarojn ne krijimin e nj grumbulli te plotsuar
tamam18.
Figure 46: paraqitje skematike e cungjeve qe mbeten ne
hije, pas rrallimit qe rrezikojn mos lastarizim

Figure 48 Kur sht koha pr rotacion ? Pyll

privat ne Budakov

Figure 4947 trungu I prere vone ka pak mundsi

pr riprtritje

Nen prerjen selektive mundsia e lastarimit

17

ke Jacobson, Silvi Nova AB, Analiza e potencialit per prodhimin e rritur te druve te zjarrit ne Kosove, raporti i
studimit 2003.
18
Ralph C. Hawley, Praktika e silvikultures, http://www.archive.org/details/cu31924073869541

48

sht e kufizuar pr shkak se numri i cungjeve aktive q mbeten pas prerjes se pyllit mund
te jete i vogl (pasi n moshn e shfrytzimit mbeten pak drur (100-250 pr ha.). Procesi i
lastarimit dhe rritjes s lastarve krkon drite dhe ngrohtsi, te dyja te pamundura ne
cungjet q mbeten n hije pas prerjes selektive pr shkak te hijes qe shkaktojn drurt e
mbetur.
Se fundmi kjo on ne uljen e numrit te cungjeve te vjetr te shndetshm. Edhe pse te
gjith trungjet e drurve duhet te lastarojn pas cungimit, dendsia e filizave do te ishte jo
e plote sepse kto drur te vjetr n moshn kur priten mbeten shum pak dhe shume larg
njeri-tjetrit pr te riprodhuar lastar ne te gjith siprfaqen. Ky supozohet te jete shkaku
perse pjesmarrja e Dushkut ne cungishten e degraduar n shum raste rezulton se sht
reduktuar dhe shkoza e frashri jan shtuar. Kur cungimi sht realizuar ne rotacion te
shkurtr dhe trungjet jan te vegjl, lastarimi nga dushku mbulon gjith territorin. Cungu
mbetet i gjall ka e mbron nga rreziku i kalbzimit.
Vzhgime dhe studime m t thelluara do t krkohen pr t hedhur drit mbi arsyet e
diferencave t mdha q rezultojn midis pyjeve private t trajtuara me prerje n breza apo
eltira t prera n do vit dhe pyjeve publike te trajtuara me prerje me zgjedhje. Hipoteza
paraprake e bazuar n rezultatet e matjeve n siprfaqen prove si dhe n argumentimet e
literaturs sht se cungishtja ku aplikohet prerje selektive me cikle t shkurtr ka
tendenca te degradohet dhe jep indikator t degradimit si (i) prodhim t ult vjetor t
biomass dhe (ii) ndikimin e saj negativ n sasin dhe kualitetin e filizave n gjeneratn e
re pas prerjes s cungishts

49

Referenca
1. ke Jacobson, Silvi Nova AB ,2003, Analysis of the potential for increased firewood
production in Kosovo, the study report
2. Bane, Peter, 2012, The Permaculture Handbook: Garden Farming for Town and
Country (Kindle Locations 940-942), Perseus Books Group, Kindle Edition.
3. Buckley, G. P. 1992, Ecology and Management of Coppice Woodlands, Chapman &
Hall, London.
4. CNVP, 2013, Progress report CNVP Sida Project Strengthening sustainable private
and decentralized forest management in Kosovo January-December 2013
5. CNVP, 2014, Thematic story Forest Decentralisation (Sida-CNVP Private and
Decentralised Forestry Project, Kosovo and its region)
6. CNVP, 2014, Thematic story Sustainable Forest Management (Sida-CNVP Private and
Decentralised Forestry Project, Kosovo and its region)
7. Decanic, S., Dubravac, T., Lexer, M., Stajic, B., Zlatanov, T., Trajkov, P. 2009, Past
and recent coppice forest management in some regions of South Eastern Europe, Silva
Balcanica, 10 (1): 47-62
8. F.C.Osmaston, 1968, The management of Forest, Commonwealth Forestry Institute,
Oxford, Printed in Great Britain Aberdeen University Press, George Allen and Unwin
Ltd, (International Book Distributors, Dehra Duun 248001 India) Post box no 4
9. FAO 2005, Report on Private Forestry in Kosovo
10. Glavonji, B. D.:2011, Consumption of ood Fuels in Households in Serbia Present
thermal science, Year 2011, Vol. 15, No. 3, pp. 571-585
11. Glck, P., Avdibegovi, M., abaravdi, A., Noni, D., Petrovic, N., Posavec, S.,
Stojanovska, M. 2010. The preconditions for the formation of private forest owners'
interest associations in the Western Balkan Region, Forest Policy and Economics,
12(4):250-263
12. Kleator, Glen, 1998, The life of an Oak: An intimate Portrait, Berkeley, Calif Heyday
13. Kola, H. 2013, Study and Analysis of Innovative Financing for Sustainable Forest
Management in the Southwest Balkan: Forest Management Practices Supporting Wood
Biomass Production, CNVP, 35 pg
14. Krawczyk, M., Vermont, K., 2014, A Ne, Six-Thousand Year Old Forestry Model,
(Available at: www.keylinevermont.com. Last accessed on: 15 February 2014)
15. Law, B. 2001. The Woodland Way. A Permaculture Approach to Sustainable Woodland
Management. Permanent Publications, Hampshire. 272 p.
16. MAFRD (Ministry of Agriculture, Food and Rural Development of Kosovo), 2013, NFG
Kosovo Forest Inventory Project, (Available at: http:// kosovoforests.org/wpcontent/uploads/2013/04/Kosovo_report.pdf. Last accessed on: 28 February 2014)
17. Nestorovski, L., Trajkov, P., Hinkov, G., Decanic, S., Vuckovic, M. 2009, Contribution
towards energetic potential and possibilities for forestry biomass energy utilization
from coppice forests in some countries of south-eastern Europe, Silva Balcanica,
10(1): 63-67
18. IEA, 2008, International Energy Agency (IEA) in cooperation with UNDP, Energy in
the Western Balkans: The Path to Reform and Reconstruction, IEA Publications, 9, rue
de la Fdration, 75739 PARIS CEDEX 15
19. Peterken, G.F. 1992. Coppices in the lowland landscape, in: Buckley (Ed.) Ecology
and Management of Coppice Woodlands, Chapman & Hall, London, 3-17.
20. Popi Panoutsou at Al, 2011, ESC Biomass Consumption Study, CRES Centre for
Renewable energy resources and saving
21. R J Fuller and M S Warren, 1993, Coppiced woodlands: their management for wildlife,
second edition
50

22. Rackham, O. 2003, Ancient oodland. Its history, vegetation and uses in England,
London; Castle point Press, 584 p
23. Ralph C. Haley, Professor of Forestry, Yale University, 1921, The practice of
silviculture, Ne York, London, http://.archive.org/details/cu31924073869541
24. REC, 2010, Illegal logging activities in Bosnia and Herzegovina: A Fact-Finding Study,
Regional Environmental Center, 27 p.
25. Stajic, B., Zlatanov, T., Velichkov, I., Dubravac, T., Trajkov, P. 2009. Past and recent
coppice forest management in some regions of South Eastern Europe, Silva Balcanica,
10(1): 9-19
26. Vacik, H. Zlatanov, T., Trajkov, P., Dekanic, S., 2009, Role of coppice in maintaining
biodiversity, Silva Balcanica, 10(1): 35-45
27. Vera, F..M. 2000, Grazing Ecology and Forest History, CABI Publishing
28. illiam Bryant Logan, 2005, Oak frame of civilization, Copyright 2005, Printed in
USA
29. olfslehner, B., Krajter, S., Jovic, D., Nestorovski, L., Velichkov, I., 2009, Framing
stakeholder and policy issues for coppice forestry in selected central and South
Eastern Europe, Silva Balcanica, 10(1): 21-34
30. Zlatanov, T., Lexer, M., 2009, Coppice forestry in South- Eastern Europe: Problems
and Future Prospects, Silva Balcanica, 10(1): 5-8

51

Shkurtime
AKPPP
CNVP
NjMP
APK
MMND
KMMPE
IKP
SNV
MQP

Asociacioni Kombtar i Pronareve te Pyjeve Private te Kosovs

Lidhja e njerzve me vlerat e natyrs
Njsia Menaxhuese Pyjore
Agjencia e Pyjeve te Kosovs
Metr mbi nivel deti
Konferenca Ministrore mbi Mbrojtjen e Pyjeve ne Evrop
Inventari Kombtar i Pyjeve
Organizata Holandeze pr Zhvillim
Menaxhimi i Qndrueshm i Pyjeve

52

Working together to grow a canopy of trees providing home, shelter, food, a

livelihood as well as a place to wander
CNVP, a The Netherlands based foundation, is a legacy organisation of SNV in
the Balkans. Established through a legal demerger, CNVP will continue the SNV
forestry and rural development programme in the Balkans and beyond.
CNVP envisions:

Local communities achieving their own development goals;

Maximising the production and service potential of forests through

Sustainable Forest Management and locally controlled Natural
Resource Management;

Forests contributing to equitable local economic development

supporting rural livelihoods;

Forests contributing to wider societal interests and values including

biodiversity conservation and wellbeing;

Connecting natural values and people!

Connecting Natural Values & People

Dr Kuyperstraat 5, 2514 BA
The Hague, The Netherlands
www.cnvp-eu.org