You are on page 1of 53

KONSTITUISAUN

REPBLIKA
DEMOKRTIKA
TIMOR-LESTE

NDISE ARTIGU SIRA-NIAN


PARTE I
PRINSPIU FUNDAMENTL
Artigu
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

Repblika
Soberania no konstitusionalidade
Sidadania
Rai
Desentralizasaun
Objetivu Estadu nian
Sufrjiu universl no multipartidarizmu
Relasaun internasionl
Simu direitu internasionl
Solidariedade
F valr ba rezistnsia
Estadu no relijiaun sira
Lian ofisil no lian nasionl sira
Smbolu nasionl sira
Bandeira Nasionl
PARTE II
DIREITU, DEVR, LIBERDADE NO GARANTIA FUNDAMENTL SIRA
TTULU I
PRINSPIU JERL SIRA

16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28

Universalidade no igualdade
Igualdade ba feto no mane
Protesaun ba labarik-oan sira
Klosan sira
Ferik no katuas sira
Sidadaun neeb iha defisinsia
Timr-oan sira iha tasi-balu
Interpretasaun kona-ba direitu fundamentl sira
Lei restritivu sira
Estadu exesaun nian
Asesu ba tribunl
Provedr Direitus Umanus no Justisa nian
Direitu ba rezistnsia no defende an rasik

TTULU II
DIREITU, LIBERDADE NO GARANTIA IDA-IDAK NIAN

29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49

Direitu ba moris
Direitu ba liberdade, seguransa no integridade ema idaidak nian
Halao lei krime nian
Limite b kastigu no ba medida seguransa nian
Habeas Corpus
Garantia ba prosesu krime nian
Extradisaun no expulsaun
Direitu ba onra no privasidade
Labele viola uma hela-fatin no korrespondnsia
Protesaun ba informasaun ema idaidak nian
Famlia, kazamentu no maternidade
Liberdade koalia no informasaun nian
Liberdade imprensa no komunikasaun sosil nian
Liberdade reuniaun no manifestasaun nian
Liberdade asosiasaun nian
Liberdade sirkulasaun nian
Liberdade konxinsia, relijiaun no kultura nian
Direitu ba partisipasaun iha poltika
Direitu sufrjiu nian
Direitu petisaun nian
Defeza soberania nian
TTULU III
DIREITU NO DEVR EKONMIKU, SOSIL NO KULTURL

50

51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61

Direitu ba servisu
Direitu ba greve no bandu lock-out
Liberdade sindikl
Direitu konsumidr sira-nian
Direitu ba Propriedade privadu
Obrigasaun kontribuinte nian
Seguransa no tulun sosil
Sade
Uma hela-fatin
Edukasaun no kultura
Propriedade intelektul
Meiu-ambiente
PARTE III
ORGANIZASAUN PODR POLTIKU NIAN
TTULU I
PRINSPIU JERL SIRA

62
63
64
65
66
67
68
69

Titularidade no ezerssiu podr poltiku nian


Sidadaun sira-nia partisipasaun poltika
Prinspiu renovasaun nian
Eleisaun
Referendu
rgaun soberania nian sira
Inkompatibilidade
Prinspiu kona-ba haketak podr sira

70
71
72
73

Partidu poltiku sira no direitu opozisaun nian


Organizasaun administrativa
Podr lokl
Publisidade atu-ofisil sira-nian
TTULU II
PREZIDENTE-REPBLIKA
KAPTULU I
ESTATUTU, ELEISAUN NO NOMEASAUN

74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84

Definisaun
Elejibilidade
Eleisaun
Simu knaar no juramentu
Inkompatibilidade
Responsabilidade ba krime no obrigasaun kona-ba konstituisaun
Auznsia
Rennsia husi mandatu
Mate, rennsia ka inkapasidade permanente
Kazu exesionl sira
Substituisaun no interinidade
KAPTILU II
KOMPETNSIA

85
86
87
88
89

Kompetnsia rasik
Kompetnsia kona-ba rgaun sira seluk
Kompetnsia iha relasaun internasionl
Promulgasaun no vetu
Asaun Prezidente interinu nian

KAPTULU III
KONSELLU-ESTADU
90
91

Konsellu-Estadu
Kompetnsia, organizasaun no funsionamentu Konsellu-Estadu
TTULU III
PARLAMENTU NASIONL
KAPTULU I
ESTATUTU NO ELEISAUN

92
93
94

Definisaun
Eleisaun no kompozisaun
Imunidade
KAPTULU II
KOMPETNSIA

95

Kompetnsia Parlamentu Nasionl nian

96
97
98

Autorizasaun lejislativu
Inisiativa lei nian
Parlamentu nia apresiasaun kona-ba lejislasaun
KAPTULU III
ORGANIZASAUN NO FUNSIONAMENTU

99
100
101

Lejislatura
Disolusaun
Partisipasaun husi membru Governu nian
KAPTULU IV
KOMISAUN PERMANENTE

102

Komisaun Permanente
TTULU IV
GOVERNU
KAPTULU I
DEFINISAUN NO ESTRUTURA

103
104
105

Definisaun
Kompozisaun
Konsellu-Ministru
KAPTULU II
FORMASAUN NO RESPONSABILIDADE

106
107
108
109
110
111
112
113
114

Nomeasaun
Responsabilidade Governu nian
Programa Governu nian
Apresiasaun ba programa Governu nian
Husu votu konfiansa
Mosaun sensura nian
Demisaun Governu nian
Responsabilidade kriminl husi Membru-Governu sira
Imunidade Membru-Governu
KAPTULU III
KOMPETNSIA

115
116
117

Kompetnsia Governu nian


Kompetnsia Konsellu-Ministru nian
Kompetnsia Membru Governu nian
TTULU V
TRIBUNL SIRA
KAPTULU I
TRIBUNL SIRA NO MAJISTRATURA JUDISIL

118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131

Knaar jurisdisionl
Independnsia
Haree ba hahalok neeb latuir Lei-Inan
Jus sira
Exkluzividade
Kategoria tribunl sira-nian
Tribunl Supremu Justisa nian
Halao knaar no kompozisaun
Kompetnsia konstituisaun no eleisaun nian
Elejibilidade
Konsellu Superir Majistratura Judisil nian
Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no Konta nian
Tribunl militr sira
Audinsia tribunl sira-nian
KAPTULU II
MINISTRIU PBLIKU

132
133
134

Knaar no estatutu
Prokuradoria-Jerl Repblika nian
Konsellu Superir Ministriu Pbliku nian
KAPTULU III
ADVOKASIA

135
136

Advogadu sira
Garantia kona-ba halao advokasia
TTULU VI
ADMINISTRASAUN PBLIKA

137

Administrasaun Pblika nia Prinspiu Jerl sira


PARTE IV
ORGANIZASAUN EKONOMIA NO FINANSA NIAN
TTULU I
PRINSPIU JERL

138
139
140
141

Organizasaun ekonomia nian


Rekursu naturl sira
Investimentu
Rai

142
143
144
145

TTULU II
SISTEMA FINANSA NO FISKL NIAN
Sistema finansa nian
Banku Sentrl
Sistema fiskl nian
Orsamentu Jerl Estadu nian

PARTE V
DEFEZA NO SEGURANSA NASAUN NIAN
146
147
148

Forsa Armada sira


Polsia no forsa seguransa sira
Konsellu Superir Defeza no Seguransa nian
PARTE VI
GARANTIA NO REVIZAUN LEI-INAN NIAN
TTULU I
GARANTIA LEI-INAN NIAN

149
150
151
152
153

Fiskalizasaun preventivu kona-ba lalaok Lei-Inan nian


Fiskalizasaun abstraktu kona-ba lalaok Lei-Inan nian
Latuir Lei-Inan tan omisaun
Fiskalizasaun konkretu dalan Lei-Inan ninian
Lia-kakotun Tribunl Supremu Justisa nian
TTULU II
REVIZAUN LEI-INAN NIAN

154
155
156
157

Inisiativa no tempu halo revizaun nian


Aprovasaun no promulgasaun
Limite materil iha revizaun Lei-Inan nian
Limite sirkunstansil revizaun nian
PARTE VII
LIAFUAN IKUS NO TEMPU-LEET NIAN

158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170

Tratadu, akordu no aliansa


Lian serbisu nian
Krime bo'ot
Hasai riku-soin latuir lei
Rekonsiliasaun
Organizasaun Judisil iha Tempu-leet
Kompetnsia Tempu-leet Tribunl Supremu Justisa nian
Direitu uluk nian
Inu nasionl
Transformasaun Asembleia Konstituinte nian
Governu Tempu-leet Darua
Eleisaun prezidensil 2002 ninian
Lei-Inan tama iha vigr
PREMBULU

Timr-Leste nia independnsia iha loron 28 fulan Novembru 1975, neeb Frente
Revolusionriu Timr-Leste Independente (FRETILIN) mak proklama, sei hetan rekoesimentu
internasionl iha loron 20 fulan Maiu tinan 2002, wainhira povu timoroan hetan libertasaun hosi
kolonializmu no okupasaun ilegl ba Ptria Maubere hosi potnsia raiseluk.

Elaborasaun no adosaun Konstituisaun Repblika Demokrtika Timr-Leste nian, mak


tutun-aas rezistnsia sekulr povu timoroan nian neeb sai makaas liu horik invazaun loron 7
fulan Dezembru tinan 1975.
Funu hasoru funu-maluk, hah ho FRETILIN nia lideransa, neeb loke dalan luan tan
ba partisipasaun poltika, hodi hamoris Konsellu Nasionl Rezistnsia Maubere (CNRM) iha
tinan 1987, tuir mai Konsellu Nasionl Rezistnsia Timorense (CNRT) iha tinan 1998.
Rezistnsia halao iha frente oin tolu.
Frente armada neeb Forsas Armadas Libertasaun Nasionl Timor-Leste (FALINTL)
halao ho barani tebes hodi hasae asaun histriku ida.
Asaun hosi frente klandestina, neeb halao hodi matenek iha funu-maluk sira-nia leet,
neeb feto no mane rihun barak f sira-nia moris, liuliu klosan sira-neeb halao funu ho sirania moris atu bele hetan liberdade no independnsia.
Frente diplomtika, neeb halao iha mundu raiklaran, loke dalan ba libertasaun totl.
Iha nia parte kulturl no umanu, Uma-Kreda Katlika iha Timr-Leste la para simu ho
dignidade povu tomak nia terus, hodi tau an iha povu nia leet hodi defende sira-nia direitu
kdasar.
Konstituisaun ida-nee reprezenta, ikusliu, omenajen ida, povu f ho laran tomak ba
Ptria nia martir hotu-hotu.
Nunee, Deputadu hotu Asembleia Konstituinte nian, wainhira povu hili tiha nuudar
sira-nia reprezentate lejtimu iha loron 30 fulan Agostu tinan 2001,
Hodi tuba metin ba referendu loron 30 fulan Agostu tinan 1999 ninian, neeb lao iha
Organizasaun Nasoens Unidas nia matan-okos, konfirma povu nia hakarak
rasik ba
independnsia;
Ho neon-metin duni katak iha nesesidade atu harii kultura demokrtika institusionl ida
rasik Estadu Direitu ninian, iha neeb ema sei respeitu Konstituisaun, lei no instituisaun neeb
povu rasik mak hili;
Hodi interpreta povu Timr-Leste nia sentimentu klean, nia aspirasaun no nia f ba
Maromak;
Hateten hikas ho solenidade nia determinasaun atu halo funu hasoru forma oin-oin
tirania nian, opresaun, dominasaun no kaketak sosil, kulturl ka tuir relijiaun, atu defende
independnsia nasionl, respeita no f garantia ba direitus umanus, no ema sidadaun sira-nia
direitu fundamentl, atu kaer metin prinspiu haketak podr iha Estadu nia organizasaun no harii
demokrasia sanak-barak nia regra prinsipl sira, hodi buka harii nasaun ida-neeb justu no
buras, hodi ms foti sosiedade ida-neeb hakiak ema atu f neon-laran ba malu nuudar maunalin.
Asembleia Konstituinte halibur iha sesaun plenriu iha loron 22 fulan Marsu tinan
2002, aprova no dekreta Lei-Inan Replblika Demokrtika Timr-Leste nian neeb tuirmai
nee:

PARTE I
PRINSPIU FUNDAMENTL SIRA
Artigu 1.o
(Repblika)
1.

Repblika Demokrtika Timr-Leste katak Estadu ida-neeb demokrtiku, soberanu,


ukun-an no ida-mesak, harii hosi povu nia hakarak no iha respeitu ba dignidade ema
moris idaidak nian.

2.

Loron 28 fulan Novembru tinan 1975 maka loron Proklamasaun Independnsia


Repblika Demokrtika Timr-Leste nian.
Artigu 2.o
(Soberania no konstitusionalidade)

1.

Soberania haktuur metin iha povu , neeb halao soberania nee tuir Lei-Inan haruka.

Estadu hakruuk ba Lei-Inan no lei-oan sira.

Lei-oan sira no hahalok seluk tan hosi Estadu no kbiit autoridade lokl sira-nian foin sai
vlidu wainhira sira lao tuir duni Lei-Inan haruka.

Estadu rekoese no valoriza norma no lisan rai-Timr nian neeb las kontra Lei-Inan
no ms lejizlasaun seluk tan neeb koalia kona-ba direitu neeb mai husi lisan no
toman.
Artigu 3.o
(Sidadania)

1.

Iha Repblika Demokrtika Timr-Leste nia laran iha sidadania nanis no sidadania
husun.

2.

Sidadaun nanis Timr-Leste nian maka ema neeb moris nanis iha rai nasionl laran:
a)
b)
c)

oan sira-neeb aman ka inan moris iha Timr-Leste;


oan sira-neeb inan-aman laiha, nasionalidade eh rai moris-fatin lahatene;
oan sira-neeb aman ka inan ema raiseluk, neeb idade liu ona tinan sanulu resin
hitu, no sira rasik hili sai timoroan;

3.

Sidadaun nanis Timr-Leste nian ms sira-neeb, biar moris iha rai-liur, sira-nia aman
ka inan, timoroan.

4.

Lei-oan mak sei regula kona-ba akizisaun, lakon no hetan filafali sidadania, nunee ms
sidadaun sira-nia rejistu no prova.
Artigu 4.o
(Rai)

1. Rai Repblika Demkratika Timr-Leste nian halo parte rai-foho nia luan no naruk no
klean zona tasi nian no kalohan-laran tuka-ba rai-ketan nasionl sira, neeb tuir liak-tuan
tama hotu iha klees loro-sa'en tasi-leun Timr nian, rai-leun Oe-Kusi Ambenu, tasi-leun
Atauru no tasi-leun Jaku.
2. Lei-oan sei hametin no hatuur kona-ba luan no rohan we rai-laran nian, zona ekonmiku
eskluzivu (haketak tasi mutin no metan) no Timr-Leste nia direitu iha zona tatutan no
plataforma kontinentl.
3. Estadu la taka matan ba Timr-oan nia rai rohan ida eh ba direitu soberania neeb nia
halao, hodi lahalo aat ba ratifikasaun kona-ba rai-ketan.
Artigu 5.o
(Desentralizasaun)
1. Estadu respeita, iha nia organizasaun rai-laran nian, kona-ba PRINSPIU atu fahe kbiit
Administrasaun Pblika nian.
2. Lei-oan maka hatuur no hametin karakterstika eskalaun oin-oin rai-laran nian, no ms
kompetnsia administrativu rgaun sira-nee nian.
3. Oe-Kussi Ambenu no Atauro, sira hetan tratamentu administrativu no ekonmiku espesil.
Artigu 6.o
(Objectivu Estadu nian)
Estadu nia objetivu fundamentl sira maka nee:
a) Defende no garante nasaun nia soberania;
b) Garante no promove sidadaun sira-nia direitu no liberdade fundamentl, no respeitu ba
Estadu nia prinspiu kona-ba direitu demokrtiku;
c) Defende no garante demokrasia poltika no partisipasaun populasaun nian kona-ba
rezolusaun problema nasionl sira;
d) Garante dezenvolvimentu ba ekonomia, ba progresu sinsia no tknika;
e) Harii sosiedade ida-neeb hatuur iha justisa sosil, hodi hakiak sidadaun sira-nia moris
diak ba isin no ba klamar;
f) Proteje didiak meiu-ambiente no boli nafatin riku-soin rai nian;
g) Hakatak no haloko povu timoroan nia personalidade no nia liman-rohan kulturl.
h) Harii no haburas relasaun diak no harosan (kooperasaun) ho povu no ho estadu hotuhotu;
i) Promove dezenvolvimentu ida-neeb nakait kabeer ba setr oioin no rejiaun sira, no
ms fahe loloos produtu nasionl nian;
j) Hamoris, promove no garante biban no leet neeb hanesan ba ema feto no mane.
Artigu 7.o
(Sufrjiu universl no multipartidarizmu)
1. Povu halao nia kbiit poltiku liu hosi sufrjiu universl livre, diretu, sekretu no
peridiku, no liu husi forma seluk tan neeb hakerek ona iha Lei-Inan.

2. Estadu f valr ba partidu poltiku sira-nia kontribuisaun atu povu hakatak-sai nia
hakark rasik tuir organizasaun, no ba sidadaun nia partisipasaun demokrtiku iha
hahalok ukun nian iha nasaun laran.
Artigu 8.o
(Relasaun internasionl)
1. Repblika Demokrtika Timr-Leste halao relasaun internasionl hosi prinspiu
independnsia nasionl, kona-ba ema hotu nia direitu, povu nia hili rasik atu ukun an,
soberania permanente povu nian kona-ba nia riku-soin no rekursu naturl sira, kona-ba
protesaun ema hotu-hotu nian, direitu kona-ba respeitu malu ba idaidak nia soberania,
integridade rai-laran nian no igualdade entre Estadu sira no labele halo interfernsia iha
Estadu idaidak nia lia rai-laran nian.
2. Repblika Demokrtika Timr-Leste halo relasaun diak no harosan ho povu hotu-hotu, atu
hakotu lia didiak kona-ba konflitu sira, hatn kilat jerl, simultneu no kontroladu, harii
sistema seguransa koletivu no hakiak orden ekonmiku internasionl foun ida atu bele kaer
metin dame no justisa iha povu hotu-hotu nia relasaun ba malu.
3. Repblika Demokrtika Timr-Leste halao relasaun privilejiadu ida ho nasaun hirak neeb
koalia lian ofisil portugs.

4. Repblika Demokrtika Timr-Leste halao nafatin nia relasaun babelun espesil no ho


harosan ho nasaun viziu sira no ho nasaun hirak neeb iha rejiaun laran.
Artigu 9.o
(Simu Direitu Internasionl)
1. Orden jurdika Timr nian adopta PRINSPIU sira direitu internasionl jerl nian eh hotuhotu nian.
2. Norma sira-neeb mai iha konvensaun, tratadu no akordu internasionl sira-nia laran vigora
iha orden lei railaran nian, wainhira hetan aprovasaun, ratifikasaun eh adezaun hosi rgaun
kompetente idaidak no wainhira publika tiha ona iha jornl ofisil.
3. Norma sira-nee sei la iha folin, sira latuir karik konvensaun no akordu internasionl siraneeb lei Timr nian simu tiha ona.
Artigu 10.o
(Solidariedade)
1. Repblika Demokrtika Timr-Leste ms solidriu ho povu hotu-hotu neeb luta ba
libertasaun nasionl.
2. Repblika Demokrtika Timr-Leste f azilu poltiku, tuir lei haruka, ba ema raiseluk siraneeb persigidu tanba sira-nia luta ba libertasaun nasionl no sosil, defeza ba direitus
umanus, demokrasia no dame.
Artigu 11.o
(F valr ba Rezistnsia)
1. Repblika Demokrtika Timr-Leste rekoese no f valr ba povu Maubere nia rezistnsia
tinan atus ba atus hasoru dominasaun hosi railiur no ms ba sira hotu neeb f
kontribuisaun hodi luta ba independnsia nasionl.

10

2. Estadu rekoese no valoriza Uma-Kreda Katlika nia partisipasaun iha prosesu ba


libertasaun nasionl Timr-Leste nian.
3. Estadu asegura protesaun espesil ba mutiladu funu nian, oan-kiak no ms sira seluk tan
neeb f-an tomak ba luta independnsia no soberania nasionl nian, no proteje ms sira
hotu neeb partisipa ona iha Rezistnsia hodi hasoru okupasaun hosi raiseluk, tuir lei
haruka.
4. Lei maka define kona-ba mekanizmu atu f omenajen ba asuwain nasionl sira.
Artigu 12.o
(Estadu no relijiaun sira)
1. Estadu rekoese no respeita fiar oin-oin, neeb sira-nia organizasaun iha liberdade atu halao
atividade relijiozu sira, neeb buka halo tuir nafatin Lei-Inan no lei- oan sira.
2. Estadu halao knaar hamutuk ho instituisaun fiar relijiaun oin-oin, neeb hakarak serb ba povu
Timr-Leste nia diak.

Artigu 13.o
(Lian ofisil no nasionl)
1.Repblika Demokrtika Timr-Leste nia lian ofisil maka Tetun no Portugs.
2. Estadu valoriza no dezenvolve Tetun no lian nasionl sira seluk.
Artigu 14.o
(Smbolu nasionl sira)
1. Smbolu Repblika Demokrtika Timr-Leste nian maka bandeira, emblema no inu nasionl.
2. Lei-oan maka aprova emblema no inu nasionl.
Artigu 15.o
(Bandeira nasionl)
1. Bandeira nasionl nia forma maka retangulr no tringulu izseles rua hosi hun hanesan,
ne'eb tetek malu, ida metan nia aas ho baluk-tolu ida (1/3) hosi komprimentu neeb hatetek
iha kr kinur nia leten no nia aas hanesan ho komprimentu sorin balu bandeira nian. Iha
tringulu kr metan nia klaran iha fitun mutin no sanak lima nuudar naroman neeb
hatudu dalan. Fitun-mutin nia sanak ida fila ba bandeira nia parte leten hosi liman karuk.
Parte balun hosi bandeira nian iha kr mean.
2. Kr hirak nee reprezenta:
Kinur - kolonializmu nia ain-fatin
Metan - nakukun neeb presiza halakon
Mean - funu ba libertasaun nasionl
Mutin - dame.
PARTE II
DIREITU, DEVR, LIBERDADE NO GARANTIA FUNDAMENTL SIRA

11

TTULU I
PRINSPIU JERL SIRA
Artigu 16.o
(Universalidade no igualdade)
1. Sidadaun hotu-hotu hanesan iha lei nia oin, no ms iha direitu no obrigasaun hanesan.
2. Labele halo diskriminasaun ba ema ida tanba nia kulit, nia rasa, nia estadu sivl, nia seksu,
orijen tniku, nia lian, pozisaun sosil eh ekonmiku, hanoin poltiku ka ideolojia, relijiaun,
instrusaun eh nia kondisaun fzika eh mentl.
Artigu 17.o
(Igualdade ba feto no mane)
Feto no mane iha direitu no obrigasaun hanesan iha moris famlia, kulturl, sosil, ekonmiku
no poltiku nia laran.
Artigu 18.o
(Protesaun ba labarik-oan sira)

1.

Labarik sira iha direitu ba protesaun espesil husi famlia, komunidade, no ms estadu, liuliu hasoru hahalok hotu hanesan la tau-matan, diskriminasaun, violnsia, opresaun,
abuzu seksul no explorasaun.

2. Labarik sira hetan direitu hotu-hotu neeb mundu rekoese, hanesan direitu sira-neeb
hakerek ona iha konvensaun internasionl, neeb estadu aprova no simu ona ka ratifika
filafila.
3. Labarik hotu-hotu neeb moris iha kazamentu nia laran ka lae, iha direitu hanesan kona-ba
protesaun sosil.
Artigu 19.o
(Klosan sira)
1. Estadu foti no f barani ba klosan no feto-raan sira, atu sira bele hakoak metin unidade
nasionl, bele harii fali, tuba no haburas nasaun nee.
2. Estadu sei halo buat hotu-hotu neeb nia bele, atu tulun edukasaun, sade, formasaun
profisionl ba klosan sira.
Artigu 20.o
(Katuas no Ferik sira)
1. Sidadaun sira-neeb ferik no katuas (terseira idade), iha direitu ba protesaun espesil hosi
Estadu.
2. Poltika ba ema ferik no katuas sira-neeb terseira idade, sei loke leet ba sira-nia
partisipasaun iha moris sosil, ekonmiku, kulturl, atu nunee bele moris ho dignidade iha
komunidade nia laran.

12

Artigu 21.o
(Sidadaun neeb iha defisinsia)
1.

Sidadaun neeb iha defisinsia fziku eh mentl iha direitu no ms obrigasaun hanesan
sidadaun sira seluk, maib sira sei la halao knaar hirak neeb sira labele halao tanba deit
sira-nia defisinsia.

2.

Estadu, wainhira bele, promove protesaun ba sidadaun sira-neeb iha defisinsia, tuir lei
haruka.
Artigu 22.O
(Timr-oan sira iha tasi-balu)

Sidadaun sira-neeb hela eh tuur iha rai tasi-balu iha protesaun hosi Estadu kona-ba sira-nia
direitu, no sei hakruuk ba obrigasaun neeb las inkompativel ho sira-nia auznsia husi
railaran.
Artigu 23.o
(Interpretasaun kona-ba direitu fundamentl sira)
Direitu fundamentl sira-neeb konsagra iha Lei-Inan la hasai direitu selu-seluk neeb temi
iha lei no tenke interpreta sira tuir Deklarasaun Universl Direitus Umanus nian.
Artigu 24.O
(Lei restritivu sira )
1. Limitasaun ba direitu, liberdade no garantia sei halo deit tuir lei-oan atu bele f protesaun ba
direitu no interese konstitusionl neeb hakerek iha Lei-Inan.
2. Lei restritivu sira kona-ba direitu, liberdade no garantia sei iha duni karakter jerl no abstratu,
labele habadak extensaun no nia asuntu prinsipl iha Lei-Inan nia laran, no labele iha efeitu ba
kotuk.
Artigu 25.O
(Estadu esesaun nian)
1. Lei deit maka bele hapara direitu, liberdade no garantia fundamentl wainhira iha estadu
serku eh estadu emerjnsia nia laran, tuir Lei-Inan haruka.
2. Bele deit deklara estadu serku eh emerjnsia nian wainhira iha kazu agresaun eh ameasa
hosi forsa rai-seluk neeb atu tama dadauk ona, wainhira perturbasaun boot ka ameasa atu
sobu orden konstitusionl demokrtiku eh dezorden pbliku.
3. Wainhira f-sai ona deklarasaun estadu serku eh emerjnsia nian sei hapara ms direitu,
liberdade no garantia hirak neeb mai iha espesifikasaun laran.
4. Wainhira presiza tebes duni, labele hanaruk suspensaun liu loron tolunulu nia laran, maib
la halo impedimentu atu hafoun hikas suspensaun ho tempu neeb hanesan.
5. Deklarasaun estadu serku nian labele afeta direitu ba moris, integridade fziku, sidadania, no
labele halo retroatividade ba lei penl, direitu ba defeza neeb iha ona prosesu krime nia
laran no liberdade konxinsia no relijiaun nian, ho direitu atu lasimu tortura, sai atan,
tratamentu krul, las umanu eh degradante, no iha garantia atu la hetan diskriminasaun.

13

6. Autoridade sira iha obrigasaun atu harii hikas fali normalidade Lei-Inan nian, iha tempu
badak nia laran.
Artigu 26.O
(Asesu ba tribunl sira)
1. Ema hotu-hotu iha direitu atu b tribunl hodi defende sira-nia direitu no interese
sira-neeb lei f protesaun ba.
2. Labele nega justisa ba ema ida, tanba deit nia la iha kbiit osan nian.
Artigu 27.O
(Provedr Direitus Umanus no Justisa ninian)
1. Provedr Direitus Umanus no Justisa nian, nuudar rgaun independente ida-neeb iha
knaar atu haree no buka hatn sidadaun sira-nia problema hasoru podr pbliku, hodi haree
loloos hahalok sira-nee tuir duni lei, no halo prevensaun no hah prosesu tomak hodi
haburas fali justisa.
2. Sidadaun sira bele hatoo sira-nia kesar ba Provedr Direitus Umanus no Justisa nian konaba podr pbliku sira-nia hahalok eh omisaun, biar la iha kbiit atu hakotu-lia, nia bele hatoo
lia-menon ba rgaun kompetente sira.
3. Maioria absoluta hosi Parlamentu Nasionl maka hili Provedr Direitus Umanus no Justisa
nian atu halao knaar iha tinan haat nia laran.
4. Knaar Provedr Direitus Umanus no Justisa ninian nee independente hosi
meiu kbiit administrativu no jurisdisionl nian neeb hakerek nanis iha Lei-Inan no leioan sira.
5.rgaun sira no ema administrasaun ninian iha obrigasaun atu kolabora ho Provedr Direitus
Umanus no Justisa nian.
Artigu 28.O
(Direitu ba Rezistnsia no defende an rasik)
1. Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu la simu no reziste hasoru orden neeb la tuir lei eh
neeb ofende nia direitu, liberdade no garantia fundamentl sira.
2. Ema hotu-hotu iha garantia kona-ba direitu atu defende nia an rasik, tuir lei haruka.
TTULU II
DIREITU, LIBERDADE NO GARANTIA IDA-IDAK NIAN
Artigu 29.O
(Direitu ba moris)
1. Labele viola ema ida nia vida.
2. Estadu rekoese no garante direitu ba vida.

14

3. Iha Repblika Demokrtika Timr-Leste la iha kastigu nuudar mate-kotu.


Artigu 30.O
(Direitu ba liberdade, seguransa no integridade ema idaidak nian)
1. Ema hotu-hotu iha direitu ba liberdade, seguransa no integridade ba nia an rasik.
2. Labele kaer ka dadur ema ida, wainhira hahalok nee la tuir dalan neeb hakerek tiha ona iha
lei neeb hala'o daudaun nia laran, tenki hatoo beibeik detensaun eh dadur ema nee nian ba
jus neeb iha kbiit atu haree iha prazu legl nia laran.
3. Ema hotu neebe lakon nia liberdade tenke simu kedas informasaun loloos no momoos konaba razaun tan s nia dadur eh tama iha kadeia no ms nia direitu saida, no hetan lisensa atu
koalia rasik ho advogadu eh hosi nia maluk eh ema ida-neeb nia laran-metin ba.
4. Ema ida labele hetan tratamentu aat, neeb las umanu eh degradante.
Artigu 31.O
(Halao lei krime nian)
1. Labele lori ema ida b julgamentu wainhira lei-oan la haruka.
2. Laiha ema ida mak bele hetan julgamentu no kondenadu kona-ba hahalok ruma neeb
seidauk kualifika loloos iha lei nuudar krime iha momentu neeb nia halo, labele ms
hetan terus hodi medida seguransa nian neeb la hatete nanis momoos iha lei ruma
liub kotuk.
3. Labele f uluk pena eh medida seguransa nian ba ema ida iha momentu nia halo krime,
wainhira hahalok nee ladauk hakerek iha lei.
4. La iha ema ida mak bele hetan julgamentu no kondenadu liu dala-ida kona-ba krime ida
deit.

5.

Lei penl labele aplika hah hosi tempu kotuk ba mak-salak ida, bele deit wainhira
lei-foun nee benefisia fali ema salah nain nee.

6. Ba ema neeb deit maka kondenadu maib latuir justisa, nia iha direitu ba
indeminizasaun neeb justu, tuir lei haruka.
Artigu 32.o
(Limitasaun ba kastigu no medida seguransa nian)
1. Iha Repblika Demokrtika Timr-Leste la iha prizaun perptua, la iha ms pena no medida
seguransa nian ho durasaun rohan-laek eh ladauk define loloos.

2.

Iha kazu ruma neeb bele lori susar ruma hanesan anomalia pskika, bele hanaruk
medida seguransa tuir desizaun judisil.

3. Labele tula-fali responsabilidade penl ba ema seluk.

15

4. Maksalak neeb hetan-ona pena eh medida seguransa hakloot nia liberdade, bele hetan
nafatin nia direitu fundamentl, menus buat hirak neeb nakait ba kondenasaun no kona-ba
ezijnsia prosesu nee nian.
Artigu 33.o
(Habeas corpus)

1.

Ema idaidak ho nia liberdade rasik iha direitu atu hetan providnsia husi
habeas corpus.

2.

Habeas Corpus maka dalan klaran (interposto), tuir lei haruka, ba an rasik eh hosi ema
seluk ruma neeb iha direitu sivl tomak.

3.

Jus deit maka hakotu-lia atu ema bele hetan habeas corpus iha loron ualu nia laran,
wainhira nia rona razaun husi sorin rua hotu.
Artigu 34.o
(Garantia ba prosesu krime nian)

1.

Akuzadu hotu-hotu sei nuudar inosente nafatin too wainhira jus hakotu-lia judisil katak
nia sala duni.

2.

Akuzadu iha direitu atu hili nia defensr atu tau matan ba nia iha hahalok hotu-hotu iha
prosesu laran, no lei mak sei hakotu kona-ba kazu ruma neeb defensr tenke iha oin.

3.

Ema hotu-hotu iha direitu atu rona no atu defende nia an iha prosesu krime nia laran.

4.

Prova hotu-hotu la iha folin no la iha efeitu wainhira hetan hosi tortura, obriga husi ema
seluk, hahalok aat ba integridade fzika eh morl no intromisaun abuzivu iha vida partikulr
no iha uma hela-fatin, korrespondnsia eh iha forma seluk komunikasaun nian.
Artigu 35.o
(Estradisaun no espulsaun)

1. Extradisaun bele halao deit ho desizaun judisil.


2. Labele iha extradisaun tanba motivu poltiku.
3. Labele iha extradisaun tan krime ida, wainhira estadu neeb husu extradisaun bele f
kastigu mate-kotu ka kastigu too mate, eh wainhira, iha tada-nanis katak atu iha tortura eh
tratamentu aat no degradante ba ema be atu hetan extradisaun.
4. Sidadaun timoroan hotu-hotu labele hetan soe-sai eh duni-sai tiha husi rai-laran nasionl.
Artigu 36.o
(Direitu ba onra no privasidade)
Ema idaidak iha direitu ba onra, ba naran diak no ba reputasaun no direitu atu defende an rasik
no la f-sai ninia moris partikulr iha uma-kain laran.

16

Artigu 37.o
(Labele viola uma no korrespondnsia)
1. Labele viola uma tuur-fatin, korrspondnsia no ms meiu komunikasaun seluk neeb
partikulr, hela deit ba kazu hirak neeb hateten ona iha lei kona-ba lia prosesu krime
nian.
2. Atu tama karik iha ema ruma nia uma tuur-fatin, latuir uma nain nia hakarak, bele halo
deit ho ordem hakerek hosi autoridade judisil neeb iha kbiit, tuir kazu no forma neeb
hakerek ona iha lei.
3. Atu tama karik iha ema ruma nia uma tuur-fatin iha kalan, latuir uma nain nia hakarak, ida
nee labele duni halo, bele deit wainhira iha ameasa bo'ot ba ema nia moris, nia isin, ba
ema neeb iha uma nee nia laran.
Artigu 38.o
(Protesaun ba informasaun ema idaidak ninian)
1. Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu bele hetan dadus informatizadu kona-ba sira-nia an rasik
eh neeb hatama ona iha rejistu mekanogrfiku no manul kona-ba sira-nia an, bele husu
atu halo retifikasaun no atualizasaun ruma ba informasaun hirak nee no iha ms direitu atu
buka hatene informasaun hirak nee nia finalidade.
2. Lei maka define loloos konseitu kona-ba informasaun ema idaidak ninian no kondisaun atu
trata didiak informasaun nee.
3. Bandu tebetebes halo tratamentu informatizadu kona-ba vida partikulr, konviksaun poltika
no filozofia nian, relijiaun, no filiasaun iha partidu poltiku eh sindikatu no orijen tnika
wainhira la iha lisensa husi dadus nee nia nain.
Artigu 39.o
(Famlia, kazamentu no maternidade)
1. Estadu proteje uma-kain nuudar baze selulr iha sosiedade no nuudar kondisaun neeb
diak ba ema idaidak hodi dezenvolve an.
2. Ema hotu-hotu iha direitu atu harii no moris iha uma-kain.
3. Kazamentu hatuur iha ema feto no mane sira-nia hakarak rasik no iha sira nain rua nia
direitu hanesan, tuir lei haruka.
4. Soin diak no tau matan duni ba maternidade, fiar metin katak feto hotu-hotu hetan
protesaun espesil wainhira hetan isin-rua no wainhira hahoris liutiha, no ba feto
traballadora hotu-hotu iha direitu ba feriadu iha tempu adekuadu ida nia laran, molok
hahoris eh hahoris liutiha, hodi la lakon retribuisaun no regalia, ruma tuir lei haruka.

Artigu 40.o
(Liberdade koalia no informasaun ninian )
1. Ema hotu-hotu iha direitu ba liberdade koalia nian no direitu atu hetan informasaun ruma,
no tan informasaun loloos nian.

17

2. Liberdade koalia no informasaun ninian labele hetan limitasaun hosi sensura ruma.
3. Lei maka sei regula direitu no liberdade neeb temi-sai iha artigu ida-nee, ho baze iha
imperativu kona-ba respeitu ba Lei-Inan no respeitu ba ema idaidak nia dignidade.
Artigu 41.o
(Liberdade imprensa no komunikasaun sosil ninian)
1. Iha garantia ba liberdade imprensa nian no ba meius seluk tan kona-ba komunikasaun
sosil.
2. Halo parte liberdade imprensa nian, liberdade koalia nian no hamoris/hakiak jornalista sira,
asesu ba fontes kona-ba informasaun, liberdade editoril, protesaun ba independnsia no ba
segredu profisionl no ms direitu atu halo jornl, publikasaun ninian no meius difuzaun
selu-seluk tan.
3. Labele permite monopliu kona-ba meiu komunikasaun sosil sira.
4. Estadu hametin liberdade no independnsia ba rgaun pbliku kona-ba komunikasaun
sosil, husi podr poltiku no podr ekonmiku.
5. Estadu hametin ezistnsia ba servisu pbliku ida ba rdiu no televizaun, neeb sente livre,
haree ms ba objetivu seluk, hanesan protesaun no divulgasaun kona-ba kultura no
tradisaun Repblika Demokrtika Timr-Leste nian, no f garantia ba ema ida-idak atu
hateten nia hanoin rasik.
6. Estasaun emisora ba radiufuzaun no rdiu televizaun nian bele halao deit ho lisensa tuir lei
haruka.
Artigu 42.o
(Liberdade reuniaun no manifestasaun nian)
1. Iha garantia liberdade ba ema hotu-hotu neeb hakarak halo reuniaun iha ps no la kaer
kroat, no sira lalika husu uluk autorizasaun.
2. Rekoese ema hotu-hotu nia direitu ba manifestasaun, tuir lei haruka.
Artigu 43.o
(Liberdade asosiasaun nian)
1. Ema hotu-hotu hetan liberdade ba asosiasaun, ho hanoin ida neeb la halao violnsia no
halo tuir lei haruka.
2. Ema ida la obrigadu halo parte asosiasaun ida eh hela metin ho asosiasaun nee kontra nia
hakaran rasik.
3. Iha bandu ba asosiasaun neeb ho kroat, asosiasaun militr eh paramilitr no organizasaun
sira-neeb hakarak defende hanoin eh hatoo hahalok ho karater rasista ka hasoru ema
railiur eh haburas terrorizmu.
Artigu 44.o

18

(Liberdade sirkulasaun nian)


1. Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu b-mai no hetan nia hela-fatin iha Territriu Nasionl nia
laran.
2. Sidadaun hotu-hotu iha garantia ba direitu atu emigra livre deit , nunee ms iha direitu atu
filafali mai nia rain.
Artigu 45.o
(Liberdade konxinsia, relijaun no kultu ninian )
1. Ema hotu tenki iha liberdade ba konxinsia, relijiaun no ba kultu, nunee
relijiozu sira haketak ho Estadu.

konfisaun

2. Labele halo tauk no labele diskrimina (hatn) ema ida tanba nia konviksaun relijioza.
3. Iha garantia ba objesaun tuir konxinsia, tuir lei haruka.
4. Iha garantia ba liberdade atu hanorin relijiaun neeb deit, maib iha relijiaun ida-idak nia
laran.
Artigu 46.o
(Direitu ba partisipasaun iha poltika)
1. Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu partisipa, hosi nia rasik eh liu hosi reprezentante neeb
hili tiha ona tuir demokrasia, ba vida poltika no ba asuntu pbliku nian iha rai laran.
2. Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu halo no partisipa iha partidu poltiku sira.
3. Konstituisaun no organizasaun ba partidu poltiku sira lei maka regula.
Artigu 47.o
(Direitu sufrjiu nian)

1.

Sidadaun hotu-hotu ho tinan sanulu-resin-hitu ba leten, iha direitu atu hili no ema hili nia.

2. Halao direito sufrjiu nee katak kona-ba ema ida-idak, no hanesan devr sviku ida.
Artigu 48.o
(Direitu petisaun nian)
Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu aprezenta petisaun, kesar no reklamasaun, mesak-mesak eh
iha grupu, ba rgaun soberania sira, eh ba autoridade selu-seluk atu defende sira-nia direitu,
Lei-Inan, lei-oan eh ba interese ema hotu nian.
Artigu 49.o
(Defesa soberania nian)
1. Sidadaun hotu-hotu iha direitu no devr atu kontribui ba defeza independnsia, soberania
no integridade territriu nasaun nian.
2. Servisu militr halo tuir lei haruka.

19

TTULU III
DIREITU NO DEVR EKONMIKU, SOSIL NO KULTURA NIAN
Artigu 50.o
(Direitu ba servisu)
1. Sidadaun hotu-hotu, feto ka mane, iha direitu no devr atu halo servisu no livre atu hili nia
profisaun.
2. Traballadr sira iha direitu ba seguransa no hetan ms husi servisu fatin ba selu-kole,
deskansu no ms frias.
3. Labele hasai ema serbisu nain sira wainhira la iha kauza justa (loloos) eh tan deit motivu
poltiku, relijozu ka idioljiku.
4. Proibidu obriga ema serbisu, maib nee la halakon buat neeb maka iha lejizlasaun konaba ezekusaun kastigu nian.
5. Estadu haburas kriasaun (hakiak) kooperativa ba produsaun no f tane ba empreza famlia
nian nuudar fatin atu hetan serbisu.
Artigu 51.o
(Direitu ba greve, no bandu lock-out)
1. Traballadr sira iha direitu atu halo greve, wainhira sira halao greve karik sei halo tuir lei
haruka.
2. Lei define kondisaun atu halo greve, hanesan halao knaar balu neeb presiza ba seguransa
no manutensaun ekipamentus ho instalasaun, no ms servisu mnimu neeb tenke halao
duni tanba sosiedade nia presiza.

3.

Labele halo lock-out.


Artigu 52.o
(Liberdade sindikl)

1. Traballadr iha direitu atu forma sindikatu no ms asosiasaun profisionl hodi bele defende
nia direitu no nia interese.
2. Liberdade sindikl fahe ba liberdade halo nia konstituisaun, tau naran, organizasaun, no ms
regulamentu internu.
3. Sindikatu no asosiasaun sindikl sira-nee independente hosi estadu no patraun sira.
Artigu 53.o
(Direitu konsumidr sira-nian)

20

1. Konsumidr sira iha direitu atu simu sasn no servisu neeb maka iha kualidade, no ms
atu hatene informasaun loos, kona-ba sasn sira-nee atu proteje sira-nia sade, seguransa
no ms interese ekonmiku hanesan ms atu bele hadia buat neeb aat.
2. Lei maka regula publisidade,
habosok.

bandu publisidade hirak neeb buka taka, hasees no,

Artigu 54.o
(Direitu ba propriedade privadu)
1. Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele f ba ema seluk wainhira sei
moris no ms wainhira mate, tuir lei nia lalaok.
2. Labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun sosil.
3. Atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu pbliku, tenke selu
indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka.
4. Ema sidadaun nasionl deit maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian.
Artigu 55.o
(Obrigasaun kontribuinte nian)
Sidadaun hotu-hotu neeb iha prova katak iha rendimentu iha obrigasaun atu selu ba reseita
pbliku, tuir lei haruka.
Artigu 56.o
(Seguransa no tulun sosil nian)
1. Sidadaun hotu-hotu iha direitu ba seguransa no asistnsia sosil, tuir lei haruka.
2. Estadu hola medida sira tuir nia kbiit nasionl nian, hodi halo organizasaun ho nia sistema
ida ba seguransa sosil.
3. Estadu apoia no fiskaliza, tuir lei, ba serbisu no funsaun instituisaun solidariedade sosil
nian, no seluk tan neeb nuudar interese pbliku la buka lukru /funan.
Artigu 57.o
(Sade)
1. Estadu hatene katak ema hotu iha direitu ba sade, asistnsia mdika sanitria, no ms
devr atu defende no promove direitu nee..
2. Estadu halao no harii serbisu nasionl sade universl ba ema hotu-hotu, tuir nia kbiit,
gratuitu/la selu, tuir lei haruka.
3. Servisu sade nasionl tenke iha fatin barak, labele hamutuk deit iha fatin ida, atu ema
hotu-hotu bele halo parte.
Artigu 58.o
(Hela-fatin )

21

Ema hotu iha direitu ba nia an, nia famlia atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun
diak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema idaidak no privasidade familir.
Artigu 59.o
(Edukasaun no kultura)
1. Estadu rekoese no garante sidadaun hotu nia direitu ba edukasaun no kultura, nunee ms
harii sistema ensinu bziku universl, obrigatriu no wainhira bele, saugati, tuir lei haruka.
2. Ema hotu iha direitu hanesan, ba oportunidade atu eskola no ba formasaun serbisu/profisaun
nian.
3. Estadu rekoese no fiskaliza eskola partikulr no kooperativu sira.
4. Estadu tenki garante ba sidadaun hotu-hotu, tuir sira-nia kapasidade, atu bele hetan eskola
boot kona-ba investigasaun sientfika no hamoris/haburas arte.
5. Ema hotu iha direitu atu goza no harii kultura hanesan nia obrigasaun atu haburas, defende
no ms f valr ba patrimniu kulturl.
Artigu 60.o
(Propriedade intelektul)
Estadu garante no f protesaun ba hamoris, produsaun no halao filaliman ho obra literriu,
sientfiku no artstiku ninian, no ms f protesaun ba direitu autr sira-nian.
Artigu 61.o
(Meiu-ambiente)
1. Ema hotu-hotu iha direitu atu moris iha ambiente ema moris nian neeb moos,
nabelun-diak h natureza, no iha obrigasaun atu proteje no halo diak ba jerasaun loron
ikus nian.
2. Estadu rekoese katak iha nesesidade atu tau matan didiak no f valr ba ita-nia rain nia
riku-soin.
3. Estadu tenki f-sai buat neeb mak sei halo atu defende natureza maib sei hodi halao ms
nia ekonomia.
PARTE III
ORGANIZASAUN PODR POLTIKU NIAN
TTULU I
PRINSPIU JERL SIRA
Artigu 62.o
( Titularidade no ezerssiu podr poltiku nian)
Podr poltiku iha povu nia liman, neeb sei halao tuir Lei-Inan haruka.

22

Artigu 63.o
(Partisipasaun poltiku sidadaun sira-nian)
1. Partisipasaun diretu no ativu hosi feto no mane sira iha moris poltika nian mak nuudar
kondisaun no instrumentu fundamentl sistema demokrtiku ninian.

2. Lei halo promosaun kona-ba igualdade direitu sviku no poltiku nian no la diskrimina
kona-ba seksu iha asesu ba kargu poltiku nian.
Artigu 64.o
(Prinspiu renovasaun nian)
Ema ida labele kaer kargu poltiku ida iha moris tomak, eh laiha
rohan.
Artigu 65.o
(Eleisaun sira)
1. rgaun eleitu soberania nian ho podr lokl sei hili tuir eleisaun, hosi eleisaun universl,
livre, diretu, sekretu ema ida votu ida, no peridiku.
2. Resenseamentu eleitorl nee obrigatriu, ofisil no ida deit no universl no sei atualiza iha
eleisaun ida-idak.
3. Kampaa eleitorl halao tuir PRINSPIU hirak tuirmai nee:

a) Liberdade ba propaganda eleitorl;


b) Oportunidade no tratamentu hanesan ba kandidatura hotu-hotu;
c) Imparsialidade nain ulun boot pbliku sira-nian kona-ba kandidatura;
d) Transparnsia no fiskalizasaun sura votu nian.

4. Konversaun votu nian iha mandatu halao tuir sistema reprezentasaun proporsionl.
5. Prosesu eleitorl sei regula tuir lei.
6. rgaun independente maka sei tau matan ba resenseamentu no eleisaun sira. Lei maka
estabelese orgaun ne'e nia kompetnsia, kompozisaun, organizasaun no nia knaar.
Artigu 66.o
(Referendu)
1. Sidadaun sira-neeb tau-naran iha territriu nasionl, bele f sira-nia votu iha referendu
kona-ba asuntu neeb importante ba interesse nasaun nian.

2. Prezidente-Repblika mak sei konvoka referendu, tuir proposta baluk-tolu ida (1/3) hosi
Deputadu sira no hetan aprovasaun hosi maioria baluk-tolu rua (2/3) membru Parlamentu
Nasionl nian, ka tuir proposta neeb mai hosi Governu.
3. Tuir Lei-Inan labele halao referendu kona-ba sasn kompetnsia eskluzivu ba Parlamentu
Nasionl, Governu ka Tribunl nian.

23

4. Referendu so iha efeitu vinkulativu wainhira nmeru votante sira boot liu baluk-rua ida
(1/2) eleitr sira-neeb naran iha resenseamentu.
5. Lei maka sei define prosesu referendu nian.
Artigu 67.o
(rgaun soberania nian)
rgaun soberania sira maka Prezidente-Repblika, Parlamentu Nasionl, Governu no Tribunl
sira.
Artigu 68.o
(Inkompatibilidade)
1. Titularidade kona-ba knaar Prezidente-Repblika, Prezidente Parlamentu Nasionl,
Prezidente Tribunl Supremu Justisa, Prezidente Tribunl Superior Administrativu, Fiskl
no Kontas ninian, Prokuradr-Jerl Repblika no membru Governu sei inkompativel bamalu.
2. Lei mak sei define inkompatibilidade seluk tan.
Artigu 69.o
(Prinspiu kona-ba haketak podr sira)
rgaun soberania sira, iha sira-nia relasaun ba-malu no wainhira halao knaar, tenke tuir
prinspiu separasaun no interdependnsia kbiit nian neeb iha Lei-Inan nia laran.
Artigu 70.o
(Partidu poltiku sira no direitu opozisaun nian)

1. Partidu poltiku sira partisipa iha rgaun kbiit poltiku nian tuir

sira-nia

reprezentatividade demokrtiku, bazeadu iha eleisaun universl no diretu.


2. Iha rekoesimentu ba partidu poltiku sira-nia direitu atu halao opozisaun demokrasia,
nunee ms direitu atu simu informasaun, regulr no diretu, kona-ba lalaok asuntu prinsipl
interese nasaun ninian.
Artigu 71.o
(Organizasaun administrativa)

1. Governu sentrl tenke iha reprezentasaun hosi nvel eskalaun administrativu oin-oin iha railaran.

2. Oe-Kussi Ambenu sei halao nia knaar tuir poltika administrativa ho rejime ekonmiku
espesil.

3. Ataro sei iha estatutu ekonmiku rasik;


4. Organizasaun poltika-administrativa rai Repblika Demokrtika Timr-Leste nian sei define
tuir lei.

24

Artigu 72.o
(Podr lokl)
1. Sei harii kbiit lokl ho ema neeb koletivu iha rai-laran neeb iha rgaun reprezentativu,
ho knaar atu organiza partisipasaun sidadaun ida-idak nian kona-ba solusaun problema rasik
iha sira-nia komunidade no atu promove dezenvolvimentu lokl, no la afeta partisipasaun
Estadu nian.
2. Organizasaun, kompetnsia, funsionamentu no kompozisaun rgaun kbiit lokl nian sei
define tuir lei.
Artigu 73.o
(Publisidade aktu sira nian)
1. Sei publika iha jornl ofisil atu-ofisil normativu sira-neeb f-sai hosi rgaun soberania
nian.
2. La sai ba pbliku karik atu-ofisil normativu sira nuudar hateten ona iha nmeru ida liub
kotuk ka atu-ofisil seluk tan be jenriku, husi rgaun soberania no kbiit lokl nian, nee
katak atu-ofisil sira-nee la soi kbiit jurdiku.
3. Lei mak determina kona-ba forma publisidade atu-ofisil sira seluk nian, no konsekunsia s
loos wainhira sira la iha.
TTULU II
PREZIDENTE-REPBLIKA
KAPTULU I
ESTATUTU, ELEISAUN NO NOMEASAUN
Artigu 74.o
(Definisaun)
1. Prezidente-Repblika maka Xefe-Estadu, smbulu no garantia independnsia nasionl no
unidade Estadu nian, no instituisaun demokrtika sira-nia funsionamentu regulr .
2. Prezidente-Repblika maka Komandante Aasliu Forsas Armadas nian.
Artigu 75.o
(Elejibilidade)
1. Bele tuir kandidatura ba Prezidente Repblika sidadaun timoroan sira-neeb, iha ilas hotu
tuirmai nee:

a)
b)
c)
d)

Sidadaun nanis;
Iha tinan mnimu 35;
Ho kapasidade diak;
Neeb hetan proposta husi sidadaun hili-nain mnimu nain rihun lima.

2. Prezidente-Repblika kaer mandatu too tinan lima nia laran no ninia knaar remata wainhira
Prezidente foun simu pose.

25

3. Prezidente-Repblika nia mandatu bele hetan renovasaun dala-ida deit.


Artigu 76.o
(Eleisaun)
1. Atu sai Prezidente-Repblika, sei hili tuir sufrjiu universl, livre, diretu, sekretu no idaidak.
2. Eleisaun Prezidente-Repblika nian banati tuir sistema mann ho votu barakliu husi votu
hotu-hotu neeb vlidu, la sura votu neeb la vlidu.
3. Wainhira kandidatu sira hetan votu hanesan, sei halao fali eleisaun dala ida tan, liutiha
loron tolunulu husi loron votasaun ida foin liub kotuk.
4. Iha eleisaun darua, kandidatu nain rua neeb hetan liu votu no la hasai sira-nia kandidatura
mak bele tuir.
Artigu 77.o
(Simu knaar no juramentu)

1. Prezidente-Repblika sei simu investidura husi Prezidente Parlamentu Nasionl nian no


simu pose, tuir serimnia pblika, iha Deputadu no reprezentante rgaun-soberania sira
seluk ninia oin.
2. Prezidente foun sei simu pose iha loron ikus Prezidente-Repblika tuan ninia mandatu, eh
Prezidente nia tuur-fatin mamuk hela karik, Prezidente foun sei simu pose iha loron ualu
liutiha loron publikasaun rezultadu eleisaun nian.
3. Iha atu-ofisil investidura, Prezidente-Repblika sei halo juramentu tuirmai nee:
Hau jura ba Maromak, ba Povu no ba ha'u-nia onra katak hau sei
halo tuir loloos knaar neeb hau simu, halo tuir no haruka halo tuir
Lei-Inan no lei-oan sira no f hau-nia kbiit no kapasidade tomak atu
tuba-netik no hametin ukun an rasik no unidade nasaun nian.
Artigu 78.o
(Inkompatibilidade)
Prezidente-Repblika labele iha kargu poltiku seluk eh knaar pbliku iha nivel nasionl no
ms, iha kazu seluk, halao knaar privadu.

26

Artigu 79.o
(Hatn ba krime no obrigasaun ba konstituisaun )
1.
2.

Prezidente-Repblika sei iha imunidade wainhira halao ninia knaar.


Prezidente Repblika sei hatn ba Tribunl Supremu Justisa nian, kona-ba krime neeb
akontese wainhira halao nia knaar, no ms violasaun momoos no boot kona-ba nia obrigasaun
Konstitusionl

3. Sei hah prosesu nee iha Parlamentu Nasionl tuir proposta husi baluk-lima ida (1/5)
ho deliberasaun aprovadu tuir maioria baluk-tolu rua (2/3) husi Deputadu hotu-hotu.
4. Plenriu Tribunl Supremu Justisa nian mak sei f-sai sentensa iha prazu msimu loron
30 nia laran.
5. Kondenasaun nee katak Prezidente nia knaar remata ona no ms labele eleitu fali tan.
6. Krime balu neeb la kona-ba halao knaar nian, Prezidente-Repblika sei hatn ms
iha Tribunl Supremu Justisa nian, neeb iha kazu kondenasaun sei hetan hanesan
hakotu Prezidente nian knaar wainhira nia hetan kondenasaun tama
kadeia.
7.

Iha kazu f-sai ona iha nmeru uluk ba, Parlamentu Nasionl mak sei hola inisiativa harii fali
imunidade konforme lia-banati iha nmeru 3 Artigu nee nian.

Artigu 80.o
(Auznsia)
1. Prezidente-Repblika labele sai husi territriu nasionl se la iha konsentimentu Parlamentu
Nasionl nian eh, Parlamentu la halibur karik, tenki hetan konsentimentu husi Komisaun
Permanente.
2. La kumpre regra iha no.1 hanesa determina iha artigu nee karik, nia sei bele lakon ninia
kargu, tuir lei haruka iha artigu nia regra uluk ba.
3. Wainhira atu halo viajen partikulr, ho durasaun latoo loron sanulu resin lima, la presiza
husu lisensa ba Parlamentu Nasionl, maib, Prezidente-Repblika tenke hatoo
koesimentu ba Parlamentu Nasionl.
Artigu 81.o
(Rennsia ba mandatu)
1. Prezidente-Repblika bele haruka mensajen ba Parlamentu Nasionl atu renunsia husi nia
mandatu.
2. Rennsia nee sei sai efetivu wainhira Parlamentu Nasionl simu ona koesimentu liu husi
mensajen, maski ikusmai mak foin f-sai iha jornl ofisil.
3. Wainhira Prezidente-Republika renunsia ninia kargu, nia labele kandidatu fali iha eleisaun
oinmai, nunee ms iha tinan lima nia laran tuir kedas ninia rennsia.
Artigu 82.o
(Mate, rennsia ka inkapasidade permanente)

1.

Prezidente-Repblika mate, renunsia ka iha inkapasidade permanente karik, Prezidente


Parlamentu Nasionl nian mak sei halao daudauk ninia knaar tomak, wainhira simu
tiha pose iha Deputadu no representante rgaun soberania seluk tan sira-nia oin, sei

27

simu nia investidura husi Prezidente Parlamentu Nasionl nian neeb sei kaer dadauk
kargu nee.
2. Tribunl Supremu Justisa nian maka sei deklara inkapasidade permanente no nia mak
sei verifika Prezidente-Repblika nia mate ka lakon kargu.
3. Eleisaun ba Prezidente-Repblika foun tan mate, rennsia, inkapasidade permanente
tenke halo iha loron sianulu nia laran liutiha, verifikasaun ka deklarasaun.
4. Sei foti fali Prezidente-Repblika ida ho mandatu foun.
5. Prezidente eleitu lakohi simu karik kargu, mate tiha ka hetan inkapasidade permanente,
lia-banati artigu ida nee nian sei aplika tan fali.
Artigu 83.o
(Kazu exesionl sira)
1. Tan mate, rennsia ka inkapasidade permanente neeb akontese iha situasaun exesionl
hanesan funu eh emerjnsia naruk, eh hetan susar kona-ba orden tknika eh materil, neeb
define tuir lei, no labele halao eleisaun Prezidente-Repblika tuir sufrjiu universl hanesan
iha Artigu 76, Parlamentu Nasionl nian maka sei hili ida husi sira-nia leet atu sai nuudar
Prezidente, liu tiha loron 90 tuirmai nia laran.
2. Iha kazu temi tiha ona iha nmeru ida liub nee, Prezidente-Repblika eleitu sei kumpre
deit tempu neeb falta ba mandatu atu hotu, hafoin nia bele kandidata an ba eleisaun ida
be tuirmai.
Artigu 84.o
(Substituisaun no interinidade)
1. Wainhira iha impedimentu temporriu ba Prezidente-Repblika, Prezidente Parlamentu
Nasionl mak sei halao ninia knaar eh, ida-nee labele karik, ninia substitutu.
2. Mandatu nuudar Deputadu husi Prezidente Parlamentu Nasionl ka ninia substitutu ninian ,
sei suspende kedas iha tempu neeb Prezidente halao, nuudar substituisaun ka kaer
daudauk, Prezidente-Repblika nia knaar.
3. Wainhira nuudar Prezidente-Repblika, substitutu ka interinu, Deputadu nia knaar sei
emaseluk mak kaer, halotuir rejimentu Parlementu Nasionl nian.
KAPTULU II
KOMPETNSIA
Artigu 85.o
(Kompetnsia rasik)
Prezidente-Repblika deit mak sei halao knaar hirak nee:
a) Promulga diploma legislativu no haruka publika rezolusaun husi Parlamentu
Nasionl neeb aprova akordu no ratifika tratadu konvensaun internasionl sira;
b) Halao kompetnsia kona-ba knaar Komandante Supremu Forsas Armadas nian;

28

c) Halao direitu veto kona-ba diploma lejislativu nian, iha prazu loron 30 nia laran
hah husi loron simu nian;
d) Foti no f pose ba Primeiru Ministru neeb partidu eh aliansa partidu sira ho
maioria parlamentr sei foti, wainhira rona partidu poltiku sira-neeb iha
Parlamentu Nasionl;
e) Husu Tribunl Supremu Justisa nian kona-ba apresiasaun preventiva no ba
fiskalizasaun abstratu konstitusionalidade norma sira-nian, no ms haree
inkonstitusionalidade tan omisaun;
f) Hatoo ba referendu problema boot interese nasionl nian, tuir termu sira iha
Artigu 66;
g) Deklara estadu serku nian ka estadu emerjnsia, tuir Parlamentu Nasionl haruka,
wainhira rona tiha ona Konsellu-Estadu, Governu no Konsellu Superir Defeza no
Seguransa nian;
h) Deklara funu ka halo dame, tuir proposta Governu nian, wainhira rona tiha ona
Konsellu-Estadu, Governu no Konsellu Superir Defeza no Seguransa nian, tuir
Parlamentu Nasionl haruka;
i) Rona tuir Governu, atu f perdaun ka hamenus kastigu;
j) Konfere, tuir lei, ttulu onorfiku, kondekorasaun no ms distinsaun.
Artigu 86o
(Kompetnsia kona-ba rgaun sira seluk)
Prezidente-Repblika nia knaar kona-ba rgaun seluk:
a)
b)
c)
d)
e)
f)

g)

h)
i)
j)
k)
l)
m)
n)
o)

Prezide Konsellu Superir Defeza no Seguransa;


Prezide Konsellu-Estadu;
Marka, tuir lei, loron eleisaun ba Prezidente-Repblika no ba Parlamentu Nasionl;
Halo konvokasaun extraordinria Parlamentu Nasionl nian, wainhira iha razaun
boot kona-ba interese nasionl;
F-sai lia-tatoli ba Parlamentu Nasionl no ba nasaun;
Hakotu Parlamentu Nasionl, iha kazu krize boot institusionl nian neeb labele
iha formasaun governu ka aprovasaun Orsamentu Jerl Estadu nian, iha tempu
naruk liu loron neen-nulu, wainhira rona tiha ona partidu poltiku sira-neeb hetan
kadeira iha Parlementu Nasionl, no rona Konsellu-Estadu, iha tempu neeb laiha
kdasar jurdiku atu halao disolusaun , tenke haree tuir regra iha Artigu 100;
Hatn Governu no exonera Primeiru-Ministru nian, wainhira Parlamentu Nasionl
la simu nia programa dala rua tutuir malu;
Foti, f pose no hasai membru Governu nian, tuir proposta Primeiru-Ministru nian,
iha termu no. 2 Artigu 105;
Foti membru rua ba Konsellu Superir Defeza no Seguransa nian;
Foti Prezidente Tribunl Supremu Justisa no f pose ba Prezidente Tribunl
Superir Administrativu, Fiskl no Kontas nian.
Foti Prokuradr-Jerl Repblika nian hodi halao knaar iha tinan haat nia laran;
Foti no hasai Adjuntu Prokuradr-Jerl Repblika nian sira tuir termu sira No.6.
Artigu 133 nian.
Tuir proposta Governu nian, Xefe Estadu Mair Jenerl Forsa Armada, Vise-Xefe
Estadu Mair Jenerl Forsa Armada no Xefe Estadu Maior Forsa Armada nian, rona
tuir, iha kazu ikusmai nee, Xefe Estadu Mair Jenerl Forsa Armada nian;
Foti membru lima ba Konsellu-Estadu;
Foti membru ida ba Konsellu Superir Majistratura Judisil no ms Konsellu
Superir Ministriu Pbliku nian.

29

Artigu 87.o
(Kompetnsia kona-ba relasaun internasionl)
Prezidente-Repblika deit mak iha domniu kona-ba relasaun internasionl sira:
a) Deklara funu, wainhira iha ka atu iha agresaun, halo dame, tuir proposta Governu
nian, rona tiha Konsellu Superir Defeza no Seguransa nian, no wainhira
Parlamentu Nasionl eh ninia Komisaun Permanente f autorizasaun;
b) Foti no hasai embaixadr, reprezentante permanente no enviadu extraordinriu sira,
tuir proposta Governu nian;
c) Simu karta kredensil no simu akreditasaun hosi reprezentante diplomtiku raiseluk
sira-nian;
d) Hamutuk ho Governu, sei halao prosesu kontratu hotu-hotu atu hetan akordu
internasionl iha rea defeza no seguransa nian;
Artigu 88.o
(Promulgasaun no Vetu)

1. Iha prazu loron tolunulu nia laran, hah hosi simu diploma naran ida husi Parlamentu
Nasionl atu promulga hanesan lei, Prezidente-Repblika bele promulga eh uza direitu vetu
nian, hodi husu apresiasaun foun kona-ba lia-tatoli nee ho fundamentu;

2. Maka Parlamentu Nasionl, iha prazu loron sianulu nia laran, konfirma karik votu tuir
maioria absoluta Deputadu sira-nian, neeb serbisu hela, Prezidente-Repblika sei promulga
diploma ida-nee, iha prazu loron 8 nia laran, hah husi loron neeb nia simu;

3. Nee ms sei presiza, maioria baluk-tolu rua (2/3) Deputadu sira-neeb prezente, no tenke
liu maioria absoluta Deputadu sira-neeb serbisu hela, atu konfirma diploma sira-neeb iha
matria Artigu 95 nian;

4. Iha prazu loron haatnulu nia laran sura husi simu diploma naran ida Governu nian atu
promulga, Prezidente-Repblika bele promulga eh uza ninia direitu vetu, hodi hakerek ba
Governu f-hatene nia vetu katak s.
Artigu 89.o
(Asaun Prezidente Interinu nian)
Prezidente-Repblika interinu labele halao atu-ofisil f-sai iha alnea f), g), h), i), j), k), l), m)
no n) iha artigu 86.
KAPTULU III
KONSELLU-ESTADU
Artigu 90.o
(Konsellu-Estadu)
1. Konsellu-Estadu mak rgaun konsulta poltiku Prezidente-Repblika, neeb nia rasik
prezide.
2. Halo parte Konsellu-Estadu mak:

30

a)
b)
c)
d)

Ex-Prezidente-Repblika sira-neeb las destitudu;


Prezidente Parlamentu Nasionl nian;
Primeiru-Ministru;
Sidadaun lima neeb Parlamentu Nasionl hili ho harmonia tuir prinspiu
reprezentasaun proporsionl, ba perodu tuir durasaun lejizlatura nian, neeb las
membru hosi rgaun soberania nian;
e) Sidadaun lima neeb Prezidente-Repblika mak foti, neeb las membru hosi
rgaun soberania nian, ba perodu neeb hanesan ho durasaun tempu ukun
Prezidente-Repblika nian,.
Artigu 91.o
(Kompetnsia, organizasaun no funsionamentu
Konsellu-Estadu nian)
1. Konsellu-Estadu maka bele:
a) F-sai kona-ba disolusaun Parlamentu Nasionl;
b) F-sai kona-ba demisaun Governu nian;
c) F-sai kona-ba deklarasaun funu no oins atu halao dame;
d) F-sai kona-ba kazu seluk tan neeb iha Lei-Inan no, iha jerl, hatoo konsellu ba
Prezidente-Repblika wainhira nia halao ninia knaar, no wainhira nia husu karik.
e) Halo ninia Rejimentu internu;
2. Reuniaun Konsellu-Estadu nian las pbliku.
3. Lei mak define Konsellu-Estadu nia organizasaun no funsionamentu.
TTULU III
PARLAMENTU NASIONL
KAPTULU I
ESTATUTU NO ELEISAUN
Artigu 92.o
(Definisaun)
Parlamentu Nasionl mak rgaun soberania Repblika Timr-Leste nian neeb reprezenta ema
Timr-oan tomak, iha kbiit atu halo lei, atu fiskaliza no atu halo desizaun poltika.
Artigu 93.o
(Eleisaun no kompozisaun)

1. Ema hili Parlamentu Nasionl liu hosi sufrjiu universl, livre, diretu, hanesan, sekretu
no ida-idak.
2. Parlamentu Nasionl sei iha membru/deputadu nain 52 iha nia mnimu no iha nia mximu
membru/deputadu nain 65.
3. Lei mak sei regula kona-ba regra sira-neeb aplika ba eleisaun, kondisaun ba elijibilidade,
kandidatura no lalaok eleisaun nian.
4. Deputadu Parlamentu Nasionl nian iha mandatu ba tinan lima.

31

Artigu 94.o
(Imunidade)
1. Deputadu sira la hatn ba lia sivl, lia kriminl eh lia dixiplinr tan sira-nia votu no
sira-nia hanoin wainhira halao daudaun knaar;
2. Imunidade parlamentr nian bele hasai tiha tuir buat neeb hakerek iha Parlamentu
Nasionl nia Rejimentu.
KAPTULU II
KOMPETNSIA
Artigu 95.o
(Kompetnsia Parlamentu Nasionl nian)
1. Kompete ba Parlamentu Nasionl halo lei kona-ba asuntu bziku sira poltika interna ho
externa nasaun nian.
2. Parlamentu Nasionl deit mak halo lejizlasaun kona-ba:
a) Rai-ketan RDTL nian, tuir artigu no. 4;
b) Limite bee tasi laran Timr nian no ms zona ekonmiku eskluziva ho tan direitu
Timr-Leste nian ba zona tatutan no plataforma kontinentl;
c) Smbolu Nasionl sira, tuir no.2 Artigu 14;
d) Sidadaun;
e) Direitu, liberdade no garantia sira;
f) Estadu no kapasidade ema nian, direitu famlia nian no ms jerasaun neeb sei mai;
g) Fafahek territoril;
h) Lei eleisaun nian no ms Rejime Referendu nian;
i) Partidu no ms asosiasaun poltika sira.
j) Deputadu sira nia Estatutu;
k) Titulr sira-nia Estatutu iha Estadu nia organizasaun;
l) Baze sistema hanorin nian;
m) Baze sistema seguransa sosil no ms sade nian;
n) Suspensaun garantia konstitusionl nian no ms deklarasaun estadu serku ho tan estadu
emerjnsia nian;
o) Defeza no Seguransa nia Regra;
p) Regra Fiskl;
q) Rejime orsamentu nian.
3. Parlamentu Nationl sei halo ms:
a) Ratifika nomeasaun Prezidente do Tribunl Supremu Justisa ninian no ms eleisaun
Prezidente Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no Kontas nian;
b) Delibera kona-ba relatriu knaar Governu nian;
c) Hili membru ida ba Konsellu Superir Majistratura Judisil nian no ms ba Konsellu
Superir Ministriu Pbliku nian;
d) Delibera kona-ba Planu no Orsamentu Estadu nian no ms relatriu kona-ba orsamentu
nee;
e) Fiskaliza oins Estadu halao orsamentu nasionl;
f) Aprova no ms f-sai akordu no ratifika tratadu no konvensaun internasionl sira;
g) F amnistia;
h) F autorizasaun ba Prezidente-Republika atu halao vizita Estadu nian;
i) Aprova revizaun ba Lei-Inan hosi maioria baluk-tolu rua (2/3) Deputadu sira;
j) Autoriza no konfirma deklarasaun ba estadu serku no estadu emerjnsia nian;

32

k) Halo proposta ba Prezidente-Repblika atu halo referendu kona-ba asuntu sira neeb iha
interese nasionl;
4. Parlamentu Nationl sei halo ms:
a) Foti nia Prezidente no membru sira seluk ba Meza;
b) Foti membru nain lima ba Konsellu-Estadu;
c) Elabora no aprova nia Rejimentu;
d) Forma Komisaun Permanente ida no harii komisaun parlamentr seluk-seluk;
Artigu 96.o
(Autorizasaun legislativu)
1. Parlamentu Nasionl bele autoriza Governu atu halo lejizlasaun ba sasn sira tuirmai ne'e:
a) Definisaun krime nian, kastigu, medida seguransa nian, no ms nia presupostu;
b) Definisaun prosesu sivl no krime nian;
c) Organizasaun judisiriu nian no estatutu majistradu nian;
d) Rejime jerl funsaun pbliku nian, no estatutu funsionriu sira no ms Estadu nia
responsabilidade;
e) Baze jerl organizasaun nian no administrasaun pbliku;
f) Sistema monetriu;
g) Sistema finansa no banku nian;
h) Definisaun ba baze poltiku ida ba defeza meiu-ambiente nian no dezenvolvimentu
sustentavel;
i) Rejime tomak rdiu-difuzaun, televizaun no komunikasaun oin hotu-hotu ba masa sira;
j) Servizu militar ou sivil
k) Rejime geral requisizaun nian no fo fila hosi utilidade publika
l) Dalan no hahalok intervensaun nian, fo fila, nasionalizasaun no privatizasaun hosi
meius produsaun nian no rai tuir razaun interesse publiku nian, nunee mos kriterius
fixasaun nian, iha ba kasus indemnizasaun nian.
2. Lei autorizasaun lejizlativu nian tenke hateten-sai objetivu, sentidu, extensaun no durasaun
ba autorizasaun, neeb bele prorroga.
3. Lei autorizasaun lejizlasaun nian labele uza liu dala ida, no remata ho demisaun Governu
nian, ho termu lejizlatura nian ka ho disolusaun Parlamentu Nasionl nian.
Artigu 97.o
(Inisiativa lei nian)
1. Karan hah lei nian pertense ba:
a) Deputadu sira;
b) Bankada Parlamentr sira;
c) Governu.
2. Labele aprezenta projetu no proposta lei nian ka alterasaun neeb, iha tinan ekonmiku
neeb lao daudaun, foti sae despeza no hatn reseita Estadu nian neeb mai iha
Orsamentu ka iha Orsamentu Ratifikativu sira.
3. Projetu no Proposta lei neeb sesaun lejizlativu ida la simu, sei bele sisi nafatin iha sesaun
nee nia laran.
4. Projetu no Proposta lei sira, neeb la vota ba, bele halo fali iha sesaun lejizlativu ida
tuirmai, lae deit wainhira termu lejislatura mak la hatn..
5. Proposta lei nian remata ho Governu nia demisaun.
Artigu 98.o
(Parlamentu haree ba atu-ofisil lejizlativu sira)

33

1. Governu nia Diploma lejizlativu sira, salvu hirak neeb aprovadu wainhira nia halao hela
knaar kompetnsia lejizlativu eskluziva, bele hatoo ba Parlamentu Nasionl atu haree,
kona-ba vijnsia ka halo alterasaun, wainhira Deputadu baluk-lima ida (1/5) husu iha loron
tolunulu liutiha publikasaun, hasai tiha tempu suspensaun funsionamentu Parlamentu
Nasionl nian.
2. Parlamentu Nasionl sei bele suspende, tomak ka balu deit, vijnsia diploma lejizlativu,
too nia apresiasaun.
3. Suspensaun nee kotu wainhira liutiha reuniaun plenria sanulu, maske Parlamentu
Nasionl ladauk apresia diploma nee.
4. Aprova tiha karik atu hakotu nia vijnsia, diploma nee hotu iha loron ne'eb rezolusaun nia
publikasaun sai iha jornl ofisil no labele halo tan publikasaun wainhira sesaun legislativa
ida-nee sei halao hela.
5. Wainhira husu tiha atu haree, Parlamentu Nasionl seidauk karik hateten-sai kona-ba
ida-nee; ka, wainhira halo tiha ona deliberasaun atu hatama emenda sira, maka seidauk
karik vota ba lei nee too sesaun lejizlativu remata, liutiha reuniaun plenria sanulu resin
lima, prosesu nee sei la vale ona.
KAPTULU III
ORGANIZASAUN NO FUNSIONAMENTU
Artigu 99.o
(Lejizlatura)
1. Lejizlatura kompriende sesaun lejizlativu lima no sesaun lejizlativu ida-idak iha durasaun
tinan ida nian.
2. Periodu norml funsionamentu Parlamentu Nasionl, Rejimentu mak define.
3. Parlamentu Nasionl halibur tuir konvokasaun Prezidente nian.
4. Parlamentu Nasionl halibur iha sesaun extraordinriu wainhira deit Komisaun
Permanente deside katak nunee, neeb Deputadu baluk-tolu ida ('/3) maka husu ka
Prezidente-Repblika maka husu atu trata kona-ba lia espesfiku ruma.
5. Wainhira hetan disolusaun karik, Parlamentu Nasionl neeb foin hili hah lejizlatura foun,
ho dada tan nia durasaun ba tempu neeb presiza atu kompleta perodu ida-neeb
korrespondente ba sesaun lejizlativu neeb halao daudaun too loron eleisaun nian.
Artigu 100.o
(Disolusaun)
1. Parlamentu Nasionl labele hetan disolusaun iha fulan neen nia laran, liutiha eleisaun
neeb hili nia, ka iha semestre ba dala ikus mandatu Prezidente Repblika nian, ka durante
vijnsia estadu serku ka estadu emerjnsia nian, tan la iha kdasar jurdiku atu halo
disolusaun.
2. Disolusaun Parlamentu Nasionl nian la hamate mandatu Deputadu sira-nian too
Parlamentu nia reuniaun dalauluk, liutiha eleisaun subsekuente sira.
Artigu 101.o
(Partisipasaun husi Governu nia membru sira)

34

1. Governu nia membru sira iha direitu atu mosu iha reuniaun plenria sira Parlamentu
Nasionl nian no bele hatoo sira-nia lianfuan, tuir Rejimentu nia dalan.
2. Sei iha sesaun atu Deputadu sira husu-litik Governu, tuir lalaok rejimentu nian.
3. Parlamentu Nasionl ka nia komisaun sira bele husu Governu nia membru sira atu partisipa
iha sira-nia serbisu.
KAPTULU IV
KOMISAUN PERMANENTE
Artigu 102.o
(Komisaun Permanente)
1. Komisaun Permanente halo lao serbisu nafatin iha perodu neeb Parlamentu Nasionl
para hela, iha intervalu sesaun no ms iha kazu seluk-seluk previstu iha Konstituisaun.
2. Komisaun Permanente nia ulun-boot mak Prezidente Parlamentu Nasionl nian hariik husi
Vise-Prezidente sira no partidu sira-nia Deputadu, tuir fahe-baluk reprezentasaun nian iha
Parlamentu.
3. Kompete ba Komisaun Permanente, buat hirak tuirmai nee :
a) Akompaa serbisu sira Governu nian no ms administrasaun nian;
b) Koordena serbisu sira Komisaun Nasionl nian;
c) Promove konvokasaun Parlamentu Nasionl nian;
d) Prepara no organiza Parlamentu Nasionl nia sesaun sira;
e) Autoriza deslokasaun Prezidente-Repblika iha rai-laran;
f) Diriji Parlamentu Nasionl nia relasaun ho parlamentu no instituisaun anloga sira iha
raiseluk;
g) Autoriza deklarasaun estadu serku nian no estadu emerjnsia nian.
TTULU IV
GOVERNU
KAPTULU I
DEFINISAUN NO ESTRUTURA
Artigu 103.o
(Definisaun)
Governu, rgaun soberanu ida-neeb iha responsabilidade atu halao no ezekuta poltiku jerl
nasaun nian no ms rgaun superir Administrasaun Pblika nian.
Artigu 104.o
( Kompozisaun)
1. Halo parte Governu mak Primeiru-Ministru, Ministru sira no Sekretriu-Estadu sira.
2. Bele ms tama iha Governu mak Vise-Primeiru-Ministru ida ka liutn, no Vise-Ministru
sira

35

3. Nmeru ba dezignasaun no ms atribuisaun ministriu no Sekretria-Estadu nian sira


Governu nia diploma lejizlativu mak sei define.
Artigu 105.o
(Konsellu Ministru sira-nian)
1. Konsellu-Ministru sei hariik hosi Primeiru-Ministru, Vise Primeiru-Ministru se iha, no
Ministru sira.
2. Primeiru-Ministru mak sei prezide no konvoka Konsellu-Ministru.
3. Wainhira hetan konvite atu partisipa iha reuniaun Konsellu-Ministru nian, la iha direitu ba
votu mak Vise-Ministru sira, wainhira tama iha estrutura, no ms Sekretriu-Estadu sira.
KAPTULU II
FORMASUAN NO RESPONSABILIDADE
Artigu 106.o
(Nomeasaun)
1. Primeiru-Ministru hili hosi partidu ida neeb iha votu barakliu ka hosi aliansa partidu
sira-neeb iha nia ema barak iha Parlamentu no iha nomeasaun hosi PrezidenteRepblika, wainhira rona tiha partidu poltiku sira neeb iha reprezentante sira iha
Parlamentu Nasionl.
2. Membru Governu siraseluk, Prezidente-Repblika mak sei hili liu husi Xefe-Ministru
nia proposta.
Artigu 107.o
(Governu nia Responsabilidade)
Governu hatn ba Prezidente-Repblika no ba Parlamentu Nasionl kona-ba kondisaun no
ezekusaun poltiku interna no externa tuir Lei-Inan no ms lei oan.
Artigu 108.o
(Governu nian Programa)
1. Wainhira Governu nomiadu ona, nia sei halo nia programa hodi hatudu nia objetivu no
knaar oioin neeb nia hakarak halao, medida neeb atu uza no orientasaun poltika
prinsipal sira-neeb nia hakarak tuir iha domniu atividade governu nian.
2. Primeiru-Ministru hatoo programa governu nian neeb Konsellu-Ministru aprova tiha
ona ba Parlamentu Nasionl atu apresia iha prazu la liu loron tolunulu, sura husi loron
neeb Governu hah nia funsaun.
Artigu 109.o
(Apresiasaun ba Governu nia Programa)
1. Programa Governu nian sei hatoo ba Parlamentu Nasionl atu hetan apresiasaun, no
Parlamentu la funsionl karik, tenki konvida ka konvoka sira ba asuntu ida-ne'e.

36

2. Debate programa Governu nian labele liu loron lima, no too remata, grupu ida-idak iha
Parlamentu bele husu atu lasimu, eh Governu bele husu votu konfiansa ida.
3. Atu lasimu programa Governu nian, tenke iha apoiu mai husi maioria deputadu husi
sira- neeb sei halao hela knaar.
Artigu 110.o
(Husu votu konfiansa)
Governu bele husu ba Parlamentu Nasionl halo aprovasaun ba votu konfiansa ida kona-ba
deklarasaun poltika jerl nian eh ba asuntu seluk importante ba interese nasionl.
Artigu 111.o
(Mosaun sensura nian)
1. Ho inisiativa baluk-haat ida deputadu neeb sei halao hela knaar, Parlamentu
Nasionl bele halo votu sensura ida ba Governu, kona-ba nia programa eh buat seluk
neeb relevante ba interese nasionl.
2. Mosaun sensura la hetan apoiu karik, sira-neeb asina mosaun nee labele aprezenta
fali mosaun seluk, iha sesaun neeb lao daudaun.
Artigu 112.o
(Demisaun Governu nian)
1. Governu nia knaar remata, wainhira:
a) Hah lejizlasaun foun;
b) Wainhira Prezidente-Repblika simu pedidu demisaun hosi Primeiru-Ministru
c) Wainhira Primeiru-Ministru mate ka hetan susar ba nia isin lolon;
d) Parlamentu Nasionl la simu programa Governu nian dala-rua tuituir malu;
e) Parlamentu Nasionl la simu aprovasaun ba votu konfiansa;
f) Aprovasaun mosaun sensura nian hosi maioria absoluta tomak deputadu neeb sei
halao knaar nuudar efetivu.
2. Prezidente-Repblika sei bele hatn ba Parlamentu Nasionl wainhira tuir kazu sira
neeb f-sai iha nmeru uluk no wainhira hatudu katak tenke kaer metin instituisaun
demokrtiku sira-nia lalaok, bainhira rona tiha ona Konsellu-Estadu.
Artigu 113.o
(Governu nia membru hatn kona-ba krime )
1. Wainhira membru Governu ida akuzadu loloos ba krime, neeb bele simu kastigu iha
kadeia boot liu tinan rua nian, tenke para halao servisu atu bele foti prosesu.
2. Krime neeb simu kastigu iha kadeia too deit tinan rua, Parlamentu Nasionl mak sei
tesi kona-ba membru Governu nee bele para nia knaar karik, ka lae.
Artigu 114.o
(Imunidade ba membru Governu nian)

37

Membru Governu ida labele detidu ka dadur wainhira Parlamentu Nasionl seidauk f
lisensa, bele deit wainhira nia halo krime neeb bele simu kastigu ida ho limite msimu
boot liu tinan rua ka ema kaer rasik ho liman.
KAPTULU III
KOMPETNSIA
Artigu 115.o
(Governu nia kompetnsia )
1. Governu nia knaar maka:
a) Define no halao poltika jerl nasaun nian, wainhira hetan tiha aprovasaun hosi
Parlamentu Nasionl;
b) Garante ba sidadaun sira-nia direitu no liberdade fundamentl;
c) Hametin orden pbliku no disiplina sosil;
d) Prepara Planu no Orsamentu Jerl Estadu nian hodi halao wainhira hetan tiha
aprovasaun hosi Parlamentu Nasionl;
e) Halo regulamentu ba knaar ekonomia no ms setr sosil sira;
f) Prepara, negosia tratadu no akordu, selebra, aprova, adere, no f-sai akordu
internasionl sira-neeb las Parlamentu Nasionl eh Prezidente-Repblika nia
kompetnsia;
g) Define no halao poltika interna nasaun nian;
h) Hametin RDTL nia reprezentasaun iha relasaun internasionl sira;
i) Dirije setr sosil no ekonomia sira Estadu nian;
j) Dirije poltika serbisu no seguransa sosil nian;
k) F garantia defeza no hametin riku-soin pbliku nian no ms riku-soin Estadu nian;
l) Dirije no koordena knaar Ministriu sira-nian no instituisaun siraseluk neeb iha
Konsellu-Ministru nia okos;
m) Haburas dezenvolvimentu setr kooperativu no ms f tulun ba produsaun famlia
nian;
n) F tulun ba inisiativa ekonmiku privadu;
o) Halao knaar no ms hola medida neeb presiza ba dezenvolvimentu ekonomiasosil no ba nesesidade komunidade timoroan sira-nian;
p) Halao knaar siraseluk neeb Lei-Inan eh lei oan haruka;
2.

Tama ms ba Governu nia knaar ho rgaun siraseluk;


a)
Hatoo proposta lei nian no rezolusaun ba Parlamentu Nasionl;
b)
Hatoo ba Prezidente-Repblika proposta deklarasaun kona-ba halo funu no
harii dame;
c)
Hatoo ba Prezidente-Repblika proposta deklarasaun Estadu iha serku eh iha
emerjnsia nian;
d)
Hatoo ba Prezidente-Repblika proposta atu halao referendu, ba asuntu siraneeb iha relevnsia ba interese nasionl;
e)
Hatoo ba Prezidente-Repblika proposta atu foti embaixadr, reprezentante
permanente no enviadu extraordinriu sira;

3.

Governu deit mak iha kompetnsia lejizlativu ba matria sira-neeb kona-ba nia
organizasaun rasik no nia lalaok, no ms administrasaun diretu no indiretu Estadu nian.
Artigu 116.o
(Kompetnsia Konsellu-Ministru sira ninian)

38

Konsellu-Ministru nia knaar mak:


a)
b)
c)
d)
e)
f)

F-sai hahalok jerl poltika Governu nian no ms oins atu halao poltika nee;
Delibera kona-ba uzu votu konfiansa ida ba Parlamentu Nasionl;
Aprova proposta lei no ms rezolusaun sira;
Aprova diploma lejizlativu sira, no ms akordu internasionl sira-neeb la liu husi
Parlamentu Nasionl;
Aprova lei governu nian neeb kona-ba aumentu no hamenus reseita ka despeza pbliku
sira-nian;
Aprova planu sira.
Artigu 117.o
(Kompetnsia membru Governu ninian)

1. Primeiru-Ministru nia knaar mak:


a)
Xefe ba Governu;
b)
Prezide Konsellu-Ministru nian;
c)
Dirije no orienta poltika jerl governu nian no ms koordena Ministru
sira-nia knaar, maib labele prejudika ida-idak nia responsabilidade ba
departamentu governu sira-nian;
d)
Hatoo ba Prezidente-Repblika kona-ba asuntu sira poltiku interna no externa
Governu nian;
e)
Halao funsaun seluk-seluk neeb Lei-Inan no lei-oan hatoo;
2. Ministru sira-nia knaar mak:
a)
Halao poltika sira-neeb kona-ba sira-nia ministriu sira;
b)
Hametin relasaun Governu no rgaun Estadu sira iha ministriu idaidak nian.
3. Diploma lejizlativu Governu nian, Primeiru-Ministru mak sei asina no ms Ministru sira
mak iha kbiit atu halao kona-ba asuntu nee.
TTULU V
TRIBUNL SIRA
KAPTULU I
TRIBUNL SIRA NO MAJISTRATURA JUDISIL
Artigu 118.o
(Knaar jurisdisionl)
1. Tribunl sira maka rgaun soberania ho kompetnsia atu halao justisa hodi povu nia naran.
2. Wainhira halao nia knaar, tribunl sira iha direitu atu serbisu hamutuk ho autoridade sira
seluk.
3. Desizaun neeb tribunl sira f ona tenke halo tuir duni no soi kbiit aas liu desizaun
autoridade siraseluk nian.
Artigu 119.o
(Independnsia)
Tribunl sira independente no sira sei halo tuir deit Lei-Inan no lei-oan sira haruka.

39

Artigu 120.o
(Haree ba hahalok neeb la tuir Lei-Inan)
Tribunl sira labele halo ukun ka norma neeb kontra Lei-Inan eh PRINSPIU sira-ne'eb
konsagra iha nia laran.
Artigu 121.o
(Jus sira)
1. Knaar jurisdisionl nee jus sira-nian deit, neeb simu knaar tuir lei haruka.
2. Wainhira hala'o sira-nia knaar, jus sira independente no sira bele halo tuir de'it buat neeb
iha Lei-Inan, lei-oan no ms tuir sira-nia konxinsia.
3. Labele hasai, hapara, muda, f reforma eh hatn jus sira, wainhira lei la haruka.
4. Atu garante nia independnsia, jus sira labele lori responsabilidade kona-ba desizaun no lia
neeb sira hakotu, salvu iha kazu sira-ne'eb hakerek iha lei.
5. Lei regula organizasaun judisiriu no ms estatutu majistradu judisil sira-nian.
Artigu 122.o
(Eskluzividade)
Jus sira labele halo serbisu pbliku eh partikulr seluk-seluk, maib bele deit halao knaar
kona-ba hanorin nian eh investigasaun sientfika kona-ba lei, tuir lei haruka.
Artigu 123.o
(Kategoria tribunl sira-nian)
1. Repblika Demokrtika Timr-Leste iha tribunl hirak ne'e:
a) Tribunl Supremu Justisa nian ho tribunl judisil siraseluk;
b) Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no Kontas no tribunl administrativu odan
hahk nian;
c) Tribunl militr sira-nian.
2. Proibidu iha tribunl exesaun sira, no sei la iha tribunl espesil atu tesi-lia kona-ba
kategoria krime balu-balun.
3. Bele iha tribunl martimu no arbitrriu sira.
4. Lei mak determina tribunl sira-nia konstituisaun, organizasaun no sira-nia knaar, nuudar
hakerek tiha ona iha nmeru sira liub nee.
5. Lei bele institusionaliza instrumentu no forma kompozisaun neeb las konflitu
jurisdisionl nian.
Artigu 124.o
(Tribunl Supremu Justisa nian)
1. Tribunl Supremu Justisa nian mak rgaun boot liu iha rgaun ierarkia tribunl judisil
hotu-hotu ninian, no ms f garantia atu aplika lei oin ida deit ho jurisdisaun iha nasaun
tomak nia laran.

40

2. Kompete ms ba Tribunl Supremu Justisa nian atu administra justisa ba buat neeb konaba lia jurdiku-konstitusionl no eleitorl.
3. Prezidente-Repblika mak foti Prezidente Tribunl Supremu Justisa nian, neeb hetan hili
hosi jus sira iha Tribunl Supremu Justisa nian, ba tinan haat nia laran.
Artigu 125.o
(Knaar no kompozisaun)
1. Tribunl Supremu Justisa nian halao:
a) Iha seksaun sira, hanesan tribunl odan hahk nian, iha kazu hirak neeb tuir lei
haruka;
b) Iha plenriu, hanesan tribunl segundu no instnsia ida deit, iha kazu sira-neeb
hakerek loloos ona iha lei.
2. Halo parte Tribunl Supremu Justisa nian, jus karreira nian, Majistradu Ministriu Pbliku
nian eh jurista sira-neeb iha naran boot, iha nmeru neeb lei mak sei determina, nunee:
a) Ida, Parlamentu Nasionl mak hili;
b) Siraseluk Konsellu Superir Majistratura Judisil nian mak hili.
Artigu 126.o
(Kompetnsia konstituisaun no eleisaun nian)
1.

2.

Kompete ba Tribunl Supremu Justisa nian, iha rea lia jurdiku-konstitusionl


nian:
a)

Apresia no deklara lalaok latuir Lei-Inan no latuir Lei-oan atu-ofisil


lejizlativu sira no norma sira rgaun Estadu ninian;

b)

Haree uluk lalaok Lei-Inan no Lei-oan nian kona-ba diploma lejislativu no


referendum nian.

c)

Haree kona-ba lalaok latuir Lei-Inan tan omisaun;

d)

Deside, iha sede rekursu nian, kona-ba dezaplikasaun norma sira-neeb


tribunl instnsia sira haree hanesan latuir Lei-Inan;

e)

Haree legalidade kona-ba konstituisaun partidu poltiku sira-nian no


sira-nia koligasaun, no haruka halo sira-nia rejistu eh hamate sira tuir LeiInan no lei-oan sira haruka.

f)

Halao kompetnsia seluk-seluk neeb Lei-Inan no lei-oan sira hatoo.

Kona loloos ba eleisaun sira, kompete ba Tribunl Supremu Justisa nian:


a)

Haree ba kondisaun legl neeb tenke iha atu halao kandidatura


Prezidente-Repblika nian;

b)

Tesi-lia atu ema ida la sadik tan kona-ba regularidade no validade lalaok
prosesu eleitorl nian, tuir lei nee haruka;

c)

F validade no f-sai rezultadu prosesu eleitorl nian.

41

Artigu 127.o
(Elijibilidade)
1.

Bele deit sai-nuudar membru Tribunl Supremu Justisa nian ema neeb jus
karreira nian, majistradu Ministriu-Pbliku nian, jurista sira-neeb iha naran boot
neeb sidadaun railaran.

2.

Las deit kondisaun hirak iha nmeru liub, lei sei bele hatudu tan seluk.
Artigu 128.o
(Konsellu Superir Majistratura Judisil nian)

1. Konsellu Superir Majistratura Judisil nian, rgaun jestaun no dixiplina ida majistradu
judisil sira-nian, neeb iha kompetnsia atu foti, hatn, muda no foti-sae jus sira.
2. Jus Prezidente Tribunl Supremu Justisa nian mak preside Konsellu Superir
Majistratura Judisil, neeb halo parte vogl sira tuirmai nee:
a)

Ida, Prezidente-Repblika mak hili;

b)

Ida, Parlamentu Nasionl mak foti;

c)

Ida, Governu mak hili;

d)

Ida, Majistradu Judisil mak hili husi sira leet.

3. Lei maka regula Konsellu Superir Majistratura Judisil nia kompetnsia, organizasaun
no nia knaar.
Artigu 129.o
(Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no Kontas nian)
1. Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no Kontas nian, rgaun boot liu iha ierarkia
tribunl administrativu, fiskl no kontas sira, lahalo aat ba kompetnsia Tribunl
Supremu Justisa nian .
2. Jus sira maka foti Prezidente Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no Kontas
ninian hosi nia leet atu halao mandatu ida iha tinan haat nia laran.
3. Kompete ba Tribunl Supremu Administrativu, Fiskl no Kontas nian, nuudar instnsia
mesak ida, halo fiskalizasaun kona-ba legalidade despeza pblika no julgamentu konaba Estadu nia kontas.
4. Kompete ba Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no Kontas no ms ba tribunl
administrativu no fiskl primeiru instnsia sira atu:
a)

Tesi lia ba hahalok hotu neeb iha konflitu laran, neeb mosu hosi relasaun
jurdiku administrativu no fiskl sira;

b)

Tesi lia kesar-sadik neeb sadik-hasoru desizaun sira-neeb mai hosi rgaun
sira Estadu nian no nia ajente sira;

c)

Halao kompetnsia siraseluk hotu neeb lei hatoo.

42

Artigu 130.o
(Tribunl Militr sira)
1.

Kompete ba tribunl militr sira tesi-lia sira-neeb kona-ba krime ho natureza


militr nian.

2.

Lei mak determina kompetnsia, organizasaun, kompozisaun no knaar tribunl


militr sira-nian.
Artigu 131.o
(Audinsia Tribunl sira-nian)

Audinsia tribunl sira-nee nian, pbliku, selae tan tribunl mak deside kontrriu, iha
despaxu ho kdasar, atu salva ema nia dignidade morl pbliku no seguransa nasionl eh atu
garante nia lalaok norml.
KAPTULU II
MINISTRIU PBLIKU
Artigu 132.o
(Knaar no estatutu)
1. Ministriu-Pbliku reprezenta Estadu, hala'o asaun penl, hametin defeza ba labarik
sira, ema neeb laiha, no inkapasitadu sira, defende legalidade demokrtiku no
promove banati tuir lei.
2. Ministriu-Pbliku nuudar majistratura ida-neeb hariik ho dala-dalas, neeb iha
Prokuradr-Jerl Repblika nia okos.
3. Wainhira halao nia knaar, majistradu Ministriu-Pbliku nian hakruuk ba ksukat
legalidade, objetividade, izensaun, no obedinsia ba banati no orden neeb hakerek
nanis iha lei.
4. Ministriu-Pbliku goza nia estatutu rasik, nunee nia ajente sira labele hetan
transfrensia, suspensaun, apozentasaun eh demisaun bele deit hetan wainhira hakerek
nanis iha lei.
5. Nomeasaun, kolokasaun, transfernsia no promosaun ajente Ministriu-Pbliku
sira-nian no ezerssiu asaun dixiplinr sira kompete ba Prokuradoria-Jerl Repblika
nian.
Artigu 133.o
(Prokuradoria-Jerl Repblika nian)
1.

Prokuradoria-Jerl Repblika nian nee rgaun boot liu iha Ministriu Pbliku, lei
mak define nia kompozisaun no kompetnsia.

2.

Prokuradr-Jerl Repblika nian mak kaer ukun Prokuradoria-Jerl Repblika


nian, neeb bele troka wainhira nia la iha no hetan impedimentu ruma tuir lei.

43

3.

Prezidente-Repblika mak hatudu Prokuradr-Jerl Repblika nian ba mandatu


tinan haat, nuudar lei hatete.

4.

Prokuradr-Jerl Repblika nian hatn ba Xefe-Estadu no halolon informasaun


tinan-tinan ba Parlamentu Nasionl.

5.

Prokuradr-Jerl Repblika nian tenke husu ba Tribunl Supremu Justisa nian atu
f-sai deklarasaun kona-ba lalaok latuir konstituisaun neeb soi kbiit obrigatriu
tomak, wainhira norma ruma hetan julgamentu nuudar latuir konstituisaun iha
kazu konkretu tolu.

6.

Maktulun Prokuradr-Jerl Repblika nian sira hetan nomeasaun, demisaun no


ezonerasaun husi Prezidente- Repblika wainhira rona tiha Konsellu Superir
Ministriu Pbliku nian.
Artigu 134.o
(Konsellu Superir Ministriu Pbliku nian)

1. Konsellu Superir Ministriu Pbliku nee rgaun ida-neeb halo parte integrante ho
Prokuradoria-Jerl Repblika ninian.
2. Prokuradr-Jerl Repblika prezide Konsellu Superir Ministriu Pbliku nian no nia
kompozisaun ho vogl hanesan tuirmai nee:
a) Ida, Prezidente-Repblika mak hatudu
b) Ida, Parlamentu Nasionl mak hili;
c) Ida, Governu mak hatudu;
d) Ida, sei hili hosi majistradu Ministriu Pbliku sira nia leet.
3. Lei mak regula Konsellu Superir Ministriu Pbliku nia kompetnsia, organizasaun no
funsionamentu.
KAPTULU III
ADVOKASIA
Artigu 135.o
(Advogadu sira)
1. Ezerssiu asistnsia jurdiku no judisiriu nee interese sosil nian, tan nee advogadu no
defensr sira tenke halao sira-nia knaar tuir PRINSPIU ida-nee.
2. Advogadu no defensr sira-nia funsaun prinsipl maka f kontribuisaun ba
administrasaun Justisa nian ida be diak no salvaguarda sidadaun sira-nia direitu no
interesse lejtimu.
3. Lei maka regula ezerssiu ADVOKASIA.
Artigu 136.o
(Garantia kona-ba halao advokasia)

44

1.

Estadu tenke f garantia, iha lei nia mahon, ba dokumentu sira-nia inviolabilidade
neeb iha relasaun ho ezerssiu profisaun advogadu sira-nian, nuudar labele halo
revista, prende, rejistu no badinas judisil seluk, wainhira Majistradu judisil
kompetente, no se bele, advogadu nain rasik, laiha oin.

2.

Advogadu sira iha direitu atu halo komunikasaun pesol no ho garantia


konfidensialidade ho sira-nia kliente, liu-liu wainhira kliente sira-nee detidu ka
dadur hela iha fatin sivl ka militr sira.
TITULO VI
ADMINISTRASAUN PBLIKU
Artigu 137.o
(Prinspiu Jerl Administrasaun Pbliku ninian)

1. Administrasaun Pbliku haree ba prosekusaun interese pbliku nian, nee mak respeitu
ba interese lejtimu sidadaun no instituisaun konstitusionl sira-nian.
2. Administrasaun Pbliku nia estrutura iha dalan ida atu sees husi birokratizasaun, buka
dada besik populasaun sira-nia serbisu no kaer metin interese partisipasaun nian iha nia
jestaun efetivu.
3. Lei harii administradu sira-nia direitu no garantia, liu-liu hasoru hahalok sira-neeb
viola sira-nia direitu no interese lejtimu.
PARTE IV
ORGANIZASAUN EKONMIKU NO FINANSA NIAN
TTULU I
PRINSPIU JERL SIRA
Artigu 138.o
(Organizasaun ekonmiku)
Organizasaun ekonmiku Timr-Leste nian hatuur iha konjugasaun forma komunitria sira
ho liberdade ba inisiativa no jestaun emprezaril no nia koezistnsia ho setr pbliku, setr
privadu no setr kooperativu no sosil iha soin meiu produsaun nian.
Artigu 139.o
(Rekursu naturl sira)
1. Rekursu rai leten nian, rai okos nian, bee territoril, plataforma kontinentl no zona
ekonmiku eskluzivu, neeb importante ba ekonomia, nee Estadu nia propriedade
neeb tenke utiliza iha forma loloos no hanesan deit ba ema hotu-hotu, tuir interese
nasionl.

45

2. Kondisaun atu aproveita rekursu naturl sira-neeb koalia iha nmeru uluk tenke sai
nuudar rezerva finanseira obrigatriu, tuir lei.
3. Aproveitamentu rekursu naturl sira tenke haree didiak ms ba ekilbriu ekoljiku no
sees husi destruisaun ba ekosistema sira.
Artigu 140.o
(Investimentu)
Estadu tenke promove investimentu nasionl sira no harii kondisaun atu buka hetan
investimentu estranjeiru sira, maib hola konta ba interese nasionl sira, tuir lei haruka.
Artigu 141.o
(Rai)
Lei mak regula propriedade, nia uzu no utilidade rai nian, hanesan fatr produsaun ekonmiku
ida.
TITULO II
SISTEMA FINANSA NO FISKL NIAN
Artigu 142.o
(Sistema Finansa nian)
Lei mak halo sistema finansa nia estrutura atu bele garante formasaun, kaptasaun no seguransa
poupansas sira, no ms aplikasaun meiu finanseiru sira-neeb presiza ba dezenvolvimentu
ekonmiku no sosil.
Artigu 143.o
(Banku Sentrl)
1.

Estadu tenke harii banku sentrl nasionl ida ko-responsavel ba definisaun no


ezekusaun poltika monetriu no finanseiru.

2.

Lei mak define funsaun no relasaun entre banku sentrl, Parlamentu Nasionl no
Governu, bainhira salvaguarda autonomia jestaun instituisaun finansa nian.

3.

Banku sentrl iha kompetnsia eskluzivu atu halo no f-sai moeda nasionl.

Artigu 144.o
(Sistema Fiskal)
1.

Estadu tenke harii sistema fiskl ida-neebe f satisfasaun ba nesesidade finanseira


sira no ms kontribui ba fafahek loloos riku-soin nian no hosi rendimentu nasionl
sira.

2.

Lei mak hamosu impostu no taxa, neeb estabelese nia insidnsia, benefsiu fiskl
sira no kontribuinte sira-nia garantia.

46

Artigu 145.o
(Orsamentu Jerl Estadu nian)
1.

Governu mak halo Orsamentu Jerl Estadu nian, no Parlamentu Nasionl mak sei f
aprovasaun.

2.

Lei Orsamentu nian tenke prev, ho baze iha efisinsia no efiksia, diskriminasaun
reseita no despeza nian, no ms, sees husi dotasaun no fundu sekretu sira.

3.

Ezekusaun Orsamentu sei iha fiskalizasaun hosi Tribunl Superir Administrativu


Fiskl no Kontas no ms hosi Parlamentu Nasionl.

PARTE V
DEFESA NO SEGURANSA NASAUN NIAN
Artigu 146.o
(Forsa Armada sira)
1.

Forsa Armada Timr-Leste nian, FALINTIL-FDTL, neeb sidadaun nasionl deit


maka halo parte, nee mak responsavel ba defeza militr Repblika Demokrtika
Timr-Leste nian no nia organizasaun nuudar ida mesak ba territriu nasionl
tomak.

2.

FALINTIL-FDTL garante independnsia nasionl, integridade territoril, liberdade


no populasaun nia seguransa hasoru agresaun ruma ka ameasa externa, ho respeitu
ba orden konstitusionl.

3.

FALINTIL-FDTL labele iha partidu poltiku no rona deit ba rgaun soberanu


kompetente sira, tuir Lei-Inan no lei, no sira labele halo intervensaun poltiku naran
ida.
Artigu 147.o
(Polsia no forsa seguransa sira)

1.

Polsia sei defende legalidade demokrtiku no garante sidadaun sira-nia seguransa


internu, maib sira labele iha partidu poltiku.

2.

Prevensaun kriminl tenke halao ho respeitu ba direitus umanus.

3.

Lei maka sei harii rejime ba polsia no ms forsa seguransa seluk.

Artigu 148.o
(Konsellu Superir Defeza no Seguransa nian)
1.

Konsellu Superir Defeza no Seguransa nian mak nuudar Prezidente-Repblika nia


rgaun konsultivu kona-ba asuntu defeza no soberania nian.

2.

Prezidente-Repblika maka prezide Konsellu Superir Defeza no Seguransa nian,


neeb tenke hatama ema sivl no militr sira, maib ema sivl maka iha
reprezentasaun barak liu.

47

3.

Lei maka define Konsellu Superir Defeza no Seguransa nia kompozisaun,


organizasaun no nia knaar.

PARTE VI
GARANTIA NO REVIZAUN LEI-INAN NIAN
TTULU I
GARANTIA LEI-INAN NIAN
Artigu 149.o
(Fiskalizasaun preventivu dalan Lei-Inan nian)
1.

Prezidente-Repblika bele husu ba Tribunl Supremu Justisa nian atu halo


apresiasaun preventivu kona-ba konstitusionalidade ba naran diploma ida-neeb
nia simu atu halo promulgasaun.

2.

Apresiasaun preventivu ba konstitusionalidade bele husu iha prazu loron ruanulu


nia laran, sura hosi loron neeb simu diploma, maib Tribunl Supremu Justisa
nian tenke f-sai iha prazu loron ruanulu resin lima, neeb Prezidente-Repblika
bele habadak tanba urjnsia.

3.

Iha kazu neeb la tuir Lei-Inan, Prezidente-Repblika haruka kpia sentensa nian
ba Governu eh ba Parlamentu Nasionl, hodi husu atu halo foun fali diploma tuir
desizaun Tribunl Supremu Justisa nian.

4.

Ho adaptasaun didiak tuir Artigu 88, Lei hatn hakat-sae


vetu tan
inkonstitusionalidade, vetu hasoru Parlamentu Nasionl nia diploma, neeb
instituisaun nee haruka atu hetan promulgasaun.
Artigu 150.o
(Fiskalizasaun abstratu dalan Lei-Inan nian)

Ema sira tuirmai nee bele husu deklarasaun inkonstitusionalidade nian:


a)

Prezidente-Repblika;

b)

Prezidente Parlamentu Nasionl nian;

c)

Prokuradr-Jerl Repblika nian, ho baze iha dezaplikasaun husi tribunl sira iha kazu
konkretu tolu iha norma neeb hetan julgamentu nuudar latuir konstituisaun;

d)

Xefe-Ministru;

e)

Persentajen baluk-lima ida (1/5) husi nmeru Deputadu sira-nian;

f)

Provedr Direitus Umanus no Justisa nian.


Artigu 151.o
(Latuir Lei-Inan tan omisaun)

Prezidente-Repblika, Prokuradr-Jerl Repblika nian no Provedr Direitus Umanus no Justisa


nian, sira bele hatoo liu ba Tribunl Supremu Justisa nian atu verifika took medida lejislativu
neeb latuir Lei-Inan, atu bele konkretiza loloos norma sira Lei-Inan nian.

48

Artigu 152.o
(Fiskalizasaun konkreta dalan Lei-Inan ninian)
1.

Tribunl Supremu Justisa nian mak nuudar sadik-fatin, hasoru desizaun husi
tribunl sira:
a)

Hodi lakohi halao norma ruma ho fundamentu katak latuir Lei-Inan;

b)

Tan halao norma neeb latuir Lei-Inan, foin mak hatene wainhira iha tiha
prosesu laran.

2.

Sadik lia tuir alinea b), hosi numeru liub nee, bele deit mosu husi ema neeb
foti-lia kona-ba lalaok latuir Lei-Inan.

3.

Lei maka regula kona-ba oins atu simu lia kesar-sadik sira.

Artigu 153.o
(Lia-hakotun Tribunl Supremu Justisa nian)
Lia-kotun husi Tribunl Supremu Justisa nian, sei la taka dalan ba kesar-sadik no sei publika
hotu kedas iha jornl ofisil, soi forsa obrigatriu jerl iha prosesu ba fiskalizasaun abstratu no
konkretu, wainhira hatoo lian kona-ba lalaok latuir Lei-Inan haruka.

TTULU II
REVIZAUN LEI-INAN NIAN
Artigu 154.o
(Inisiativa no tempu halo Revizaun nian)
1.

Deputadu no Bankada Parlamentr sira maka halo inisiativa revizaun nian ba LeiInan.

2.

Parlamentu Nasionl bele halo revizaun Lei-Inan liutiha tinan neen sura hosi data
publikasaun ida ikusliu kona-ba lei revizaun nian.

3.

Prazu tinan neen atu halo revizaun ba dalauluk ba Lei-Inan ida-nee nian, sei konta
hosi loron neeb Lei-Inan tama iha vigr.

4.

Parlamentu Nasionl, lalika haree ba prazu tempu nian, bele asume kbiit atu halo
revizaun Lei-Inan, wainhira Deputadu barak liu baluk-lima haat (4/5) neeb halao
sira-nia knaar mak hakarak.

5.

Proposta ruma kona-ba halao revizaun ba Lei-Inan tenke hatama ona iha
Parlamentu Nasionl iha loron atus ida ruanulu nia laran, molok atu hah haksesuk.

6.

Atu hatoo projetu ruma ba Revizaun Lei-Inan, nuudar hateten ona iha nmeru
hirak liub, eh seluk-seluk tan, sei bele hatoo duni iha prazu loron 30 nia laran.

Artigu 155.o
(Aprovasaun no promulgasaun)

49

1.

Atu hafila buat ruma ba Lei-Inan, tenki hetan apovasaun hosi marioria baluk-tolu
rua (2/3) hosi Deputado sira-neeb halao hela sira-nia knaar.

2.

Testu Lei-Inan ida-neeb foun sei publika hamutuk ho Lei revizaun nian.

3.

Prezidente-Repblika labele rekuza atu promulga lei revizaun nian.

Artigu 156.o
(Limite Materil sira ba Revizaun )
1.

Lei kona-ba halao revizaun ba Lei-Inan tenke respeita:


a) Independnsia nasionl no Estadu nia unidade;
b) Sidadaun sira-nia direitu, liberdade no garantia;
c) Forma republikana governu nian;
d) Kfahek kbiit nian;
e) Tribunl sira-nia independnsia;
f) Multipartidarizmu no direitu atu halao opozisaun tuir demokrasia;
g) Sufrjiu livre, universl, diretu, sekretu, no peridiku kona-ba rgaun soberanu
sira, nunee ms ba sistema reprezentasaun proporsionl nian;
h) Prinspiu ba deskonsentrasaun no desentralizasaun administrasaun nian;

2.

i)

Bandeira Nasionl;

j)

Data proklamasaun independnsia nasionl nian;

Asuntu sira iha alinea c), no i) bele iha revizaun husi referendu nasionl, tuir lei
haruka.
Artigu 157.o
(Limite sirkunstansil revizaun nian)

Wainhira iha-hela estadu serku eh emerjnsia nia laran, labele halao hahalok revizaun ruma ba
Lei-Inan.
PARTE VII
LIAFUAN IKUS NO TEMPU-LEET NIAN
Artigu 158.o
(Tratadu, akordu no aliansa sira)
1. Konfirmasaun, adezaun no ratifikasaun konvensaun, tratadu, akordu eh aliansa bilaterl
eh multilaterl sira, rgaun kompetente ida-idak mak sei deside kazu ba kazu, molok
Lei-Inan tama iha vigr.

50

2. Repblika Demokrtika Timr-Leste nian la kesi-metin ho tratadu ruma, akordu ka


aliansa, neeb hakotu molok Lei-Inan tama iha vigr, neeb la iha konfirmasaun ka la
ratifikadu ka la iha adezaun, tuir lei nmeru 1.
3. Repblika Demokrtika Timr-Leste nian la hatene hahalok ruma ka kontratu kona-ba
rekursu naturl sira-neeb hateten tiha ona iha nmeru 1 artigu 139 neeb hakotu ka
pratika molok Lei-Inan tama iha vigr neeb la iha konfirmasaun hosi rgaun neeb
iha kompetnsia.
Artigu 159.o
(Lian serbisu nian)
Lian indonziu no ingls nuudar lian serbisu nian, neeb uza iha administrasaun pbliku
hamutuk ho lian ofisil sira, bainhira presiza.
Artigu 160.o
(Krime boot sira)
Hahalok sira-neeb halo husi loron 25 Abrl tinan 1974 too loron 31 Dezembru tinan 1999,
neeb bele konsidera nuudar krime hasoru umanidade, jenosdiu ka funu nian, nia
prosedimentu kriminl tenke halao iha tribunl nasionl ka internasionl sira.
Artigu 161.o
(Hasai riku-soin latuir lei)
Hasai riku-soin mveis ka imveis latuir lei, neeb halo molok Lei-Inan nee tama iha vigr,
sei haree tuir nuudar krime no tenke hakotu tuir Lei-Inan no lei-oan haruka.
Artigu 162.o
(Rekonsiliasaun)
1. Kompete ba Komisaun Simu, Lia-Loos no Rekonsiliasaun nian halao knaar neeb
UNTAET nia Regulamentu No. 2001/10 f ba nia.
2. Bainhira presiza, Parlamentu Nasionl bele halo fali difinisaun ba kompetnsia,
mandatu no objetivu sira Komisaun nee ninian.
Artigu 163.o
(Organizasaun Judisil iha Tempu-leet)
1.

Instnsia judisil koletivu neeb iha Timr-Leste, neeb jus nasionl no


internasionl sira integra, ho kompetnsia atu halo julgamentu ba krime boot sira
neeb ema halo husi 1 Janeiru too 25 Outubru 1999 halao nafatin ba tempu
neeb presiza duni atu remata prosesu sira-neeb halo hela investigasaun ba.

2.

Organizasaun judisiriu neeb iha Timr Leste laran bainhira Lei-Inan nee tama
iha vigr sei lao nafatin too wainhira sistema judisiriu foun harii no hah nia
knaar.
Artigu 164.o
(Kompetnsia Tempu-leet Tribunl Supremu Justisa nian)

1.

Wainhira Tribunl Supremu Justisa nian hah tiha ona nia knaar maib seidauk harii
tribunl hirak neeb temi sai iha Artigu 129, Tribunl Supremu Justisa nian ho
tribunl judisiria sira maka sei kaer kompetnsia nee.

51

2.

Too loron neeb Tribunl Supremu Justisa nian harii no halao ona nia knaar,
Instnsia Judisil Boot liu iha organizasaun judisil neeb iha Timr-Leste laran
maka sei halao podr sira-neeb Lei-Inan f ba tribunl nee.

Artigu 165.o
(Direitu uluk nian)
Lei no regulamentu sira-neeb halao hela iha Timr-Leste sei aplika nafatin, bainhira sira la
iha alterasaun ka revogasaun ba sasn hotu-hotu neeb la hasoru Lei-Inan no prinspiu siraneeb konsigna iha nia laran.
Artigu 166o
(Inu Nasionl)
Wainhira lei-oan seidauk aprova inu nasionl tuir Artigu 14, nmeru 2, iha serimnia nasionl
sei hananu melodia Ptria, Ptria, Timor-Leste a Nossa Nao.
Artigu 167.o
(Transformasaun Asembleia Konstituinte nian)
1.

Asembleia Konstituinte fila-an ba Parlamentu Nasionl bainhira Repblika nia LeiInan tama iha vigr.

2.

Parlamentu Nasionl iha Deputadu nain ualunulu resin ualu, iha deit mandatu
dala uluk nee nia laran.

3.

Prezidente Asembleia Konstituinte halao nafatin nia knaar too Parlamentu


Nasionl halao eleisaun ba nia Prezidente, tuir Lei-Inan haruka.

Artigu 168.o
Governu Tempu-leet ba rua
Tuir UNTAET nia regulamentu 2001/28, governu nomeadu sei halao nia knaar too governu
konstitusionl ba dalauluk simu pose hosi Prezidente-Repblika, tuir Lei-Inan haruka.
Artigu 169.o
(Eleisaun prezidensil 2002 ninian)
Prezidente-Repblika ida-neeb hili tuir UNTAET nia Regulamentu No. 2002/01, sei kaer
kompetnsia no halo tuir mandatu neeb mai iha Lei-Inan.

Artigu 170.o
(Lei-Inan tama iha vigr)
Repblika Demokrtika Timr-Leste nia Lei-Inan tama iha vigr iha loron 20 fulan Maiu tinan
2002.

52

You might also like