You are on page 1of 21

3 ] (1991), 19-39

J.

GAYA

CONCEPTO DE ARS, Y SU USO,


EN JUAN ESCOTO ERIUGENA
E s ya opinion conocida la quc sosticnc la proximidad dcl sistcma luliano
c o n la o b r a d c J u a n E s c o t o Eriiigcna, bicn sea dircctamcnte, bicn sca a trav c s d c la Clavis Physicae dc H o n o r i o dc A u t u n . L a s s i m i l i t u d c s cn el lcng u a j c s c v c n c o r r o b o r a d a s , adcmas, por scmejanzas en algunas m a n e r a s dc
p r o c c d c r . S c i m p o n c , sin c m b a r g o , la cautcla a la hora dc asumir la dcuda
luliana respecto al Eriiigena, pucs cntre a m b o s autorcs media no solo la radical e v o l u c i o n dc la cultura mcdieval, sino tambien la disparidad dc propositos q u c guian sus respectivas obras.
EI prcscntc trabajo sc proponc cxaminar el significado dc algunas cxprcs i o n c s dcl Periphyseon
q u e a t o d o lcctor lulista lc llamaran p o d c r o s a m c n t c
la atcncion. Particndo dc la cxprcsion ars naturalis,
v a m o s a rcfcrirnos
( 1 ) al c o n c c p t o d c ars en E s c o t o E r i u g c n a , a n a l i z a n d o d c s p u c s (2) cl uso
t e o l o g i c o dc exe/npla naluralia t o m a d o s a partir d e la aritmetica, asi c o m o
(3) cl u s o dc cjcmplos t o m a d o s dc la tcoria clcmcntal para exponer el mistcrio trinitario. Finalmcntc, indicamos (4) el uso dcars c o m o paradigma d e la
automanifcstacion dc Dios.
1

I
La c x p r c s i o n ars naluralis sc i n t r o d u c c al p r c s e n t a r a l g u n o s naluralia
exeinpla
c o m o c l c m e n t o s argumcntativos para conciliar cl caracter dc ctcr2

Cf, J. Gayii, Honori d'Autun i Ramon Llull. Raons pcr a una hipotcsi. Esludis
lialcurics,
n. 29/30 (1989) 19-24.
/' 651 A: 111, 100. Ln las rcfcrcncias al Periphyseon sc indica, primcro, la localizacidn cnJohannis Scoli Opc.ra, cd. 11. J. Floss, /V. 122 (1853). Iin scgundo lugar, para los trcs primcros libros, sc indica:
Pcriphysc.on (De divisionc naturae), cd. (wilh English translation) I.P. Shcldon-Williams I (Dublin,
1968), II (1972), III (1981). 1'ara los trcs primcros libros scguimos cl lcxto dc csta ullima cdicion.
2

20

J. G A Y A

n a s y d c c r e a d a s , a la vcz, con que hay quc pensar todas las cosas. Para situar la reflcxion cn cl contexto del libro III dcl Periphyseon
sera c o n v c n i c n tc i n d i c a r , cn p r i m c r l u g a r , Ia lfnea g c n e r a l d e c x p o s i c i o n . D c s p u c s
p o d r c m o s prccisar cl conccpto de ars usado por Escoto.
S i g u i c n d o la division quc sc propuso al inicio dc la obra, cl tcrccr libro
d c b c r a tratar d c ca partc creaturae quac crcatur ct non c r c a t . El t c m a c o r r c s p o n d c a la cxposicion dc la creacion. Dc hecho la intcncion dcl autor n o
p a r c c c q u c r c r s c alcjar m u c h o dc las cxposicioncs de sex diebus ya c o n o c i das cn su cpoca y q u c se multiplicaran a lo largo de la Edad Media. Antes dc
a c o m c t c r la c x p o s i c i o n de Ios c i n c o primcros dfas, segiin el rclato bfblico,
E s c o t o p r o c c d c a a h a d i r a l g u n a s aclaraciones al tema del libro s e g u n d o , es
decir, las causas primordialcs. El conccpto deparlicipatio sc prcsenta c o m o
la c l a v c para c o m p r c n d e r c o m o d e b c n c n t e n d c r s e las c a u s a s p r i m o r d i a l c s
p r c s c n t c s cn cl V c r b o , c o m o c a u s a fontal, y cn las c o s a s a f c c t a d a s p o r la
pluralidad.
D c s p u e s de csta p r i m c r a aclaracion, Escoto introducc otra cxplicacion
previa acerca dcl m o d o dc la creacion. Sc trata dc c o m p r e n d e r cl significado
del nihil a partir dcl cual, sc afirma, Dios crco cl m u n d o . El e x i t o d e la csp e c u l a c i o n n o p u c d c dccirsc quc sea rotundo. Para Eriiigena el nihil r e c o n d u c c a la a f i r m a c i o n d c q u c D i o s creat et non crealur, s i n q u c n a d a lc
prcccda c o m o condicion de su scr principio y crcador dc t o d o . C o m o termin o del a c t o c r e a d o r dc Dios figuran las causas primordiales cn las q u c t o d o
ha s i d o c r c a d o . Estas causas primordialcs son adscritas al V e r b o y, por tanto, lcs c o m p c t c la n o t a dc e t e r n i d a d . El acto c r c a d o r , sin c m b a r g o , n o sc
c o n f u n d c c o n la g c n c r a c i o n dcl V c r b o . C o n cllo n o s v e m o s a b o c a d o s a la
a f i r m a c i o n d e q u e las c a u s a s p r i m o r d i a l c s (y cn c l l a s t o d o lo q u c ha s i d o
crcado) son cternas, pcro no c o e t c m a s con cl Vcrbo.
3

Eriiigcna intenta aclarar csta afirmacion formulando divcrsas c u c s t i o n c s


c i n t c r p r c t a n d o , a partir dc Ias solucioncs obtcnidas, cl sentido dcl nihil. En
3

Cl'. (i. Schrimpl', Das fVerk des Johannes Scollus Eriugena irn Kahmcn des Wissenschaftsverstdndnisses seiner Zeit. BGPhThMA, NF 23 (Munslcr, 1982), pp. 200-215.
Vidclur mihi divisio nalurac pcr qualluor diffcrenlias qualluor spccics rccipcrc, quarum prima
csl quac crcal cl non crcalur, sccunda in cam quac cl crcalur cl crcal, tcrlia in cam quac crcatur ct non
crcat, quarla quac ncc creal ncc crealur (/'441 Ii: 1,36).
/' 620 A: III, 28.
/ ' 6 2 9 0:111,50.
' Scd cum audio vcl dico divinam bonitatcm omnia dc nihilo crcassc non intclligo quid co nominc quod cst nihil significalur: utrum privatio totius csscnliac vcl subslanliac vcl accidcnlis an divinac supcrcsscncialilalis cxccllcntiac (/' 234 A-B: III, 60).
/' 688 C-D: III, 184.
Confcclum csl cnim inlcr nos dc primordialibus rcrum omnium causis a patrc in vcrbo suo unigcnito, hoc cst in sua sapicnlia, simul ct scmcl ct actcrnalilcr faclac sunt ita ul qucmadmodum ipsa sapicnlia patris actcrna cst suoquc palri coactcrna sic ctiam cuncla quac in ca Tacla sunt aclcrna sinl co
cxccplo quod in ipsa omnia facta sunt quac non csl facta scd gcnita ct faclrix. Siquidcm in condcnda univcrsali crcalura sicut una cadcmquc palris cl filii volunlas ila una cadcmquc cst opcratio. In primordialibus itaquc causis omnia in sapiuntia palris aclcrna sunl non lamcn ci coaclcrnac (/' 635 B-C: III, 64).
5

C O N C E P T O D E A R S , Y S U U S O , E N J U A N ESCOTO E R I U G E N A

21

cl d c s a r r o l l o d e c s t a s r e f l e x i o n c s utiliza a titulo de ejcmplo cl c o n c c p t o dc


ars, primcro en un sentido gcncral, y, m a s tarde, t o m a n d o en concrcto el ars
arithmetica.
En el primer c a s o sc menciona el ars para aclarar c o m o algo p u e d e ser
e t e r n o sin ser c o c t e r n o , sin q u c ello s u p o n g a Ia s u s p e n s i o n del p r i n c i p i o
causa praecedit cffcctus suos. El problema, en efecto, consiste en establecer u n a sccuencia, detcrminar una praecessio,
sin quc ello s u p o n g a n e c e s a r i a m c n t c la t c m p o r a l i d a d . A l g o q u e , d e e n t r a d a , parece imposible, p u e s t o
q u c se esta tratando, n o lo o l v i d e m o s , dc las cosas creadas. Ahora bien, en el
proposito del Periphyseon
un concepto asf d e b e ser construido a partir de la
dialcctica. Para conseguirlo es preciso circunscribir cxactamente los termin o s dc la cucstion. En cl caso presentc se intenta detcrminar l a p r a e c e s s i o en
razcin d e la c a u s a l i d a d , a s p e c t o d e s d c cl cual cl Padre precede a las causas
p r i m o r d i a l c s f o r m a d a s en el Vcrbo? y a q u e l l a s a las cosas creadas. Segtin
Eriiigcna, cn cl ars la dialectica nos ofrece el paradigma de una precesion de
causalidad semcjantc. El artffice es causa de su arte, n o el artc causa del artifice. El arte, a su v e z , p r e c e d e c u a n t o s u b s i s t e en ella, por ella y por su
c a u s a . A l g u n a s lineas m a s arriba se habia d a d o una formulacion m a s abstracta d c cstc hecho: Asf c o m o la nocion de artffice precede a la n o c i o n de
arte, y la n o c i o n dc arte precede a la nocion d c todo cuanto cn ella y por ella
cs h e c h o . . . E s csta s c g u n d a formulacion la que se aplica al Padre: ...asi
la n o c i o n dcl P a d r e artffice a n t e c e d e a la nocion de su arte, es decir, de su
sabidurfa en la quc crco todas las cosas. A la nocion de aquella arte s i g u e el
c o n o c i m i c n t o dc todas las cosas que fueron hechas en clla y por ella...
10

11

12

13

14

La fucrza a r g u m c n t a t i v a q u c r e s p a l d a la s o l u c i o n d e la c u e s t i o n d e la
e t c r n i d a d n o coeterna por la rcfcrencia a ars, se apoya en tres m o m e n t o s .
C o n cllos sc v i c n c a construir cl conccpto dc ars quc Eriiigcna csta u s a n d o a
lo largo dc su obra.
S c n a l e m o s , cn primer lugar, quc para Eritigena las artes pueden ser cons i d c r a d a s accidentes inscparables del a l m a . D e ello, scgun su c o n c c p c i o n ,
s e s i g u c c o m o consecucncia quc poseen las notas de eternidad c i n m u t a b i l i 15

1 0

P 635 C-D: III, 64.


Omnc siquidcm quod vcra ralio quoquo modo pracccssionis pracccdcrc invcnil iuxla naturak m conscqucntiam pracccdcrc cst. Para la circunscripcidn Aznaluralis a la dialcctica y el lugar quc csta
ocupa cn Escoto, cf. D. Moran, The Philosophy ofJohn Scottus Eriugena (Cambridgc, 1989), pp. 123153.
Arlifcx siquidcm causa suac artis cst, ars autcm sui artificis non cst causa, ipsa vcro ars pracccdil omnia quac in ca ct pcr cam cl ab ca subsistunt. Eorum namquc causacst.
Ul cnim inlcllcclus artificis artis intcllcctus pracccdit, intcllcctus autcm artis pracccdit intcllcclus corum quac in ca ct pcr cam fiunt... Traducimos nocion porquc nos parccc mas adccuado al conlcxto dialcctico dc la cxprcsion. Shcldom-Williams traducc por conccpt.
... ila intcllcctus patris artificis intcllcclum suac arlis, hoc csl suac sapicntiae in qua condidit
omnia, antcccdil, dcindc intcllcctum ipsius artis omnium quac in ca ct pcr cam facla sunl scquitur cognilio.
arlcs vcro vcluli inscparabilia naluraliaquc animac accidcntia vidcntur cssc (P 486, B: I, 136).
1 1

1 4

1 5

22

J. G A Y A

d a d ; lo c u a l , p o r otra partc, d e t e r m i n a el cxacto scntido del llamarlas accid e n t e s , p u c s deberian scr c o n s i d e r a d a s m a s bien virtudes o habitos del
a l m a . A la luz de la estructura ternaria del alma (usia, dynamis,
energeia),
l a s artes se relacionan concretamente con energeia-operatio.
C o m o consec u c n c i a s d e esta relacion, d e b e m o s rccordar quc Eriiigcna indica quc d e b e
d i s t i n g u i r s e e n t r c cl t c m a r i o (trinitatem: essentia-virtus-operatio)
escncial
u n i v e r s a l , y cl t e r n a r i o esencial s i n g u l a r , por cl cual cada una d c las c o s a s
c r e a d a s ( m a x i m e r a t i o n a b i l i b u s i n t e l l e c t u a l i b u s q u e naturis) participa
del p r i m e r o . Podria sugerirse incluso que en el caso del h o m b r e esta part i c i p a c i o n se concreta cn su intelectualidad. Las artes scrfan, por ello, el
m o d o d c p a r t i c i p a c i o n por cl q u c el h o m b r c no solo llega a c o m p r e n d e r s e ,
s i n o p r o p i a m e n t e a ser.
16

17

19

20

21

E n s e g u n d o lugar, d e b e m o s refcrirnos a la conexion entre ars y la c o n s titucion de la realidad. El tcma cxigiria un rodeo quc no p o d e m o s cmprender
ahora. Baste mencionar los puntos m a s rclcvantcs.
El ars a l c a n z a su c o m e t i d o m a s importantc c u a n d o p r o c e d e a la definic i o n . A h o r a bien, segiin Escoto, la dcfinicion consiste en la circunscripcion
d e la c o s a cn su subsistencia. Este c o n c c p t o no qucda lcjos dcl c x p r e s a d o
p o r los terminos rationes, notiones o ideae. Por cso puede, con razon, decirs c q u e ars c o m p r c n d e las ideas d c las c o s a s . En su expresion m a x i m a ars
debcni dccirsc, por tanto, dc Dios.
D e Io dicho se desprendc un corolario quc cs prcciso m c n c i o n a r . E m p c c c m o s r c c o r d a n d o la sentencia artifcx causa suae artis cst, ars autem sui ar22

Sobrc cl uso dc csta cxprcsion cabc rccordar lo quc F.riugcna dicc cn un lcxlo muy proximo lcmalicamcntc: El nc mircris quacdam accidcnlia substantias dici quoniam aliis accidcntibus subsistunt...
(/507 A: I, 182).
Siquidcm a philosophis vcracitcr quacsitum rcpcrlumquc cst artcs cssc actcrnac ct scmpcr immutabilitcr animac adhacrcrc ita ul non quasi accidcntia quacdam ipsius cssc vidcantur scd naturalcs virtutcs actioncsquc nullo modo ab ca rcccdcntcs ncc rcccdcrc valcnlcs ncc aliundc vcnicnlcs scd naluralitcr
ci insitas, ita ul ambiguum sit utrum ipsac aclcrnitatcm ci prcslant quoniam actcrnac sunt ciquc scmpcr
adhacrcant ut actcrna sit, an rationc subiccti quod cst anima artibus actcrnitas administralur (OYCIA
cnim animac ct virtus ct aclio aclcrnac sunl), an ita sibi inviccm coadhacrcant dum omncs actcrnac sinl ut
a sc inviccm scgrcgari non possinl (/' 486 C-D: 1, 136).
num tibi vcrisimilc vidctur ccrtacque rationi convcnicns omncs libcralcs disciplinas in ca partc
quac cncrgcia, id cst opcratio, animac dicilur acslimari? (/' 486 C: 1,136).
/ ' 5 0 6 B-C: 1,182.
Nos rcfcrimos al prccioso lcxto cn quc Friiigcna cscribc: Dum crgo dico, Intclligo mc cssc,
nonnc in hoc uno vcrbo quod cst Intclligo tria significo a sc inscparabilia? nam ct mc cssc, ct possc inlclligcrc mc cssc, ct intclligcrc mc cssc dcmonstro. Num vidcs uno vcrbo cl mcam OVCIAM mcamquc virtutcm ct a c l i o n c m significari'.' Non cnim inlclligcrcm si non csscm ncquc intclligcrcm si virlutc
intclligcnliac carcrcm ncc illa virtus in mc silcl scd in opcralioncm intclligcndi prorumpit (/' 4 9 0 B: I,
144).
I.a rclacion dc las arlcs y cl autoconocimicnlo cs scfialada por D. Moran (vcasc n. 11), pp. 199 y
ss.
Ilacc cnim omnia, scnsibilis sicut cliam inlclligibilia, suis propriis locis, id cst naturalibus diffinitionibus, conlincri vcra ralio cdoccl (/' 480 A: I, 122).
1 7

1 8

1 9

2 0

2 2

C O N C E P T O D E A R S , Y S U U S O , E N J U A N ESCOTO E R I U G E N A

23

tificis n o n est c a u s a . E n t e n d e m o s cn ella el hecho de que el p o s e c d o r del


artc es c o m p e t e n t c para prccisar la definicion-limite de las cosas. A r e n g l o n
s e g u i d o d e b e r e m o s entender que el ars n o le proporciona al p o s e e d o r del arte su p r o p i a d e f i n i c i o n - l i m i t e . Si el principio es aplicable a Dios, d e b e m o s
c o n c l u i r q u e D i o s n o p u c d e o b t c n e r d e si m i s m o una definicion. Y lo q u e
p u c d c r c s u l t a r m a s sorprcndentc, Dios no pucde conocerse a si m i s m o , p o r
lo m c n o s con una dcfinicion-lfmite.
A h o r a b i e n , este cs tambien cl caso del hombrc, en cuanto p o s e e d o r del
ars. ^Cual es, cntonccs, cl m o d o con que cl hombrc usa el arsl
La t e r c c r a rcferencia q u e c r e e m o s n e c e s a r i a c o n t i e n e p r e c i s a m e n t e la
rcspuesta a esta pregunta, y la o b t e n e m o s en un texto que no dudamos en calificar c o m o clavc de toda nuestra lectura.
El t e x t o s e a b r c con una inicial referencia al estado primordial
dears,
e s t a d o d e pura unidad que, si bien no precede al artffice - n o o l v i d e m o s q u c
cl t c m a a debate es el dc la etcrnidad, pero no c o e t e r n i d a d - t a m p o c o p u e d e
p e n s a r s e c o m o algo accidentalmente puesto por el. Por eso, el principio v a rias veces m e n c i o n a d o es ahora corregido, llamando al artifice no factor,
s i n o inventor.
E s t e hallazgo del ars, q u e tal v e z podrfamos calificar d e
i n t u i c i o n p r i m e r a , s c realiza m e d i a n t e la inteligcncia. Por lo q u e dice algun a s l i n e a s m a s abajo, estc primer estado del ars r e c i b e el n o m b r e de scientia. A partir dc ella puede describirse un descensus cn tres grados.
El p r i m c r g r a d o o processio c o n s i s t c en Ia percepcion dc las rcglas del
ars a travcs de la division dc la realidad segiin c a t e g o r i a s . S e entiende q u c
p o r r c g l a s t o m a m o s a q u c l l o q u c senala la estructura ontologica de la realidad y q u c cs explicitado inicialmente cn los modi.
En cuanto a la m e n c i o n
d e las c a t c g o r i a s q u e i n t r o d u c i m o s , debe recordarse la larga discusion q u c
s o b r c cl t c m a se lleva a c a b o en el Libro I. E s t e primer grado del ars, p o r
otra p a r t e , cs un a c t o de la i n t e l i g e n c i a , c u y o resultado cs pcrcibido por la
razon.
23

24

25

26

21

28

E1 tcxto, cn su partc mas dccisiva, sc halla ficlmcntc rccogido en la Clavis Physicae & 143. Cf.
Ilonorius Augustoduncnsis, Clavis Physicae, a cura di P. Luccnlini (Roma, 1974), pp. 111 y s.
P 658 13-0: III, 116-118. I^as notas siguicnlcs citan cl tcxto complcto.
Consilium quoddam scu qualiscumquc ars naturalis dum in sccrctissimis intcllcctualis naturac
sinibus continclur simul cst ct unum quoddam simplcx sinc partibus seu divisionibus sinc quantilatc scu
qualitalc sinc loco ct tcmporc cl omnino omnibus accidcnlibus absolutum ac vix soli jntcllcctuali cognilum non cnim intcllcctus naluralium arlium faclor cst scd invcnlor, non lamen cxlra sc scd iritra sc cas
invcnit-... Ct.P 749 A.
Dum vcro ipsa ars ab archanis suis in quibus simul cst in animo in quo csl in rztioncm intclligibili progrcssionc incipit dcsccndcrc mox paulalim suas occullas rcgulas apcrtis divisionibus alquc dilTcrcnliis incfaoat apcrirc, adhuc lamcn purissimas omniquc imaginationc alicnas.
Cf. 443 A-445 D: I, 38-44.
-cl hacc proccssio prima artis ab ipsa scicnlia in qua primilus subsistit pcr inlcllcclum in ralioncm ipsius intcllcctus actu pcrcipitur: omnc siquidcm quod cx sccrctis naturac in rationem provcnil pcr
inlcllcclus aclioncm acccdil-
2 4

2 6

2 7

24

J. GAYA

El s c g u n d o g r a d o dcl d e s c e n s o de ars c o n s i s t c cn la p c r c e p c i o n d e la
singularidad, y se realiza en la m e m o r i a . El texto resulta m u y c o n c i s o .
El t e r c e r y u l t i m o g r a d o del descenso dear.v c o m p r e n d e la percepcion
s e n s i b l e y c o n l l e v a una p r o d u c c i o n significativa p o r la q u e la realidad cs
c o m p r c n d i d a en todos sus aspectos.
29

30

T a l v e z , las i n d i c a c i o n e s p r c c c d e n t c s p a r e c c n i n en c x t r e m o s u m a r i a s .
R e f e r i r n o s al concepto de ars en g e n e r a l , s u p o n e referirnos al proposito
f o r m a l f u n d a m c n t a l dc la o b r a del E r i u g e n a , su p r o p u e s t a de acceder a la
teologfa desdc las artes liberales. Ampliar, por tanto, las anteriores c o n s i d e r a c i o n c s , nos alcjarfa dcl tema concreto quc aquf se ha propuesto.

II
31

En un extenso pasaje del libro III Eriugena nos ofrecc un e j e m p l o de la


a r g u m e n t a c i o n naturalibus exemplis. El t e m a a d i s c u s i o n cs - y a lo h e m o s
m e n c i o n a d o - la afirmacion de que las cosas son et facta et aeterna. El ejemp l o u s a d o csta t o m a d o de la aritmetica y es aplicado con dctalle al tcma en
d i s c u s i o n . S c trata, p u e s , de un pasajc quc por su extcnsion p u e d c arrojar
m u c h a luz sobrc el proccder argumentativo de Eriiigcna. P o r q u e en su expos i c i o n se constata claramente el sentido pedagogico de cstas paginas. S e ins i s t e p o r i g u a l cn el v a l o r a r g u m e n t a t i v o d e lo e x p u e s t o y e n su v a l o r
m e t o d o l o g i c o . Lo que ahf se dicc (casi en su totalidad en boca de alumnus),
se p r o p o n c c o m o ejemplo a seguir para todo aqucl q u e sc p r o p o n g a la c o m p r e n s i o n d e la naturalcza y dc Dios. S e enscna, cn r e s u m e n , q u e toda c o m prension d e b e fundamcntarse en el ars.
A d v i r t a m o s , ante todo, q u c cl texto dc Escoto cs una reflexion t o m a d a
d e la aritmetica. El concepto ccntral (monas) s u g i c r e de i n m e d i a t o ccos csp e c u l a t i v o s d e a m p l i o a l c a n c e . E s necesario, pues, delimitar el sentido dcl
t c x t o . Para ello, debe afirmarsc rotundamcnte que n o se intenta una cspeculacion mctaffsica o teoldgica. Lo advierte cxplfcitamente Eriugena, y debcrfa, a d e m a s , r e c o r d a r s e la a d v c r t c n c i a d e A r i s t o t c l e s s o b r e las c r r o n c a s
c o n s e c u c n c i a s d c m e z c l a r el punto dc vista de las m a t e m a t i c a s y el d e las
32

33

ilcrum autcm vcluti sccundo dcsccnsu cadcm ars cx rationc in mcmoriam dcsccndcns paulatim
apcrlius in phanlasiis vcluti in quibusdam formis sc ipsam luculcntius dcclarat.
tcrtio vcro dcsccnsu ad corporalcs scnsus dcfunditur ubi scnsibilibus signis virlutcm suam pcr
gcncra cl spccics omncsquc divisioncs suas ct subdivisioncs cl parlilioncs cxcrcit. Cf. /' 868 D-869 A.
/' 651 A-660D. Cf. G. Schrimpr (vcasc n. 3), pp. 201, 205.
/' 661 A-678A.
Non enim dc ipsa monadc quac csl causa sola ct crcatrix omnium visibilium cl invisibilium
nunc agilur scd dc illa crcala monadc in qua omncs numcri subsistunl ct cx qua mulliformilcr crumpunl
(659 13: III, 118).
3 0

3 1

3 2

3 3

C O N C E P T O D E A R S , Y S U U S O , E N J U A N ESCOTO E R I U G E N A

25

34

n o c i o n e s u n i v c r s a l c s . A pesar d e e l l o , en cl texto comparecen indicacioncs y m o t i v o s cuyo alcance sobrcpasa la matematica en sentido estricto.
La r c f l c x i o n s c abrc con la definicion de arilhmetica:
Arithmctica cst
n u m c r o r u m s c i c n t i a n o n q u o s scd s c c u n d u m q u o s n u m c r a m u s .
La
definicion dclimita cl aspccto q u c pertenecc a la consideracion p r o p i a m c n t e
aritmetica. Scgun cllo, no sc trata de cstudiar los n u m c r o s cn gcncral, incluy c n d o aqucllos con los quc sc complcta la descripcion cuantitativa dc las cos a s c x i s t c n t c s . La a r i t m e t i c a d c b e tratar d c los n i i m c r o s fucra d e t o d o
sujcto, tal c o m o es solo posiblc considcrarlos intclectualmcntc. Esto no d c b e s e r i n t e r p r c t a d o p c n s a n d o q u e l o s n u m c r o s q u c d a n c o n s t i t u i d o s por la
m i s m a c i c n c i a n u m c r i c a . Por el c o n t r a r i o , hay q u c atribuirlcs una entidad
p r o p i a (Propriam n a m q u e substantiam possidcnt se ipsos) q u e haga posiblc m a n t c n e r en todo m o m e n t o cl secundum cos d e la definicion, sin dcrivar i m p r o p i a m c n t e al de eis.
^ E x i s t e a l g u n m o d o d e precisar m a s exactamcntc cstc cstado de cosas?
E r i i i g c n a parccc apuntarlo a traves dc una distincion entrc ars y scientia. El
t c x t o n o r e s u l t a del t o d o h o m o g c n e o , q u i z a s a causa de intervcnciones dc
c p o c a d i f c r c n t c que ha podido acometer el autor. A s i , h a l l a m o s algunas exp r c s i o n c s q u c n o parcccn suponer distincion alguna: Non enim disputat ars
illa d e o m n i g c n c r e n u m e r o r u m . . . , ad scientiam arithmeticae artis....
J u n t o a c l l o (cn frascs quiza d c rcdaccion postcrior), e n c o n t r a m o s la clara
rcivindicacion dc la substancialidad de los n u m e r o s , reforzada con una refcrcncia a ars: Ars autcm ct indcx id ipsum csse n o n possunt. H o c cnim dc
s o l o d c o vcrbo rectc dicitur quia ct index est et ars sui patris.
^ P o d c m o s e n t c n d c r q u c la r c l a c i o n ars-index t r a d u c c la r c l a c i o n arsscienlial Esta prcgunta nos conduce de n u e v o al texto citado m a s arriba, en
cl q u c scientia cs considcrada c o m o lugar (^y rcsultado?) de la p r i m e r a p r o cessio del ars.
P o d c m o s advcrtir q u c se trata dc un m o m e n t o inicial inm a n c n t e , c n cl c u a l p r o p i a m c n t c n o p o d c m o s h a b l a r aiin d e descensus.
E r i i i g c n a s e n a l a c l a r a m c n t e q u e el ars s u b s i s t c o r i g i n a r i a m c n t e (jjrimitus
subsisdl) cn scienlia y q u c cl primcr m o m c n t o de laprocessio consistc en un
acto dcl intclccto q u c dc alguna manera informa dc esta subsistcncia a Ia raz o n . R c c o r d c m o s q u c cn cl s c g u n d o m o m e n t o , a traves de la razon, cl acto
d c c o n o c i m i c n t o podra rccurrir a las fantasias y a las formas.
3S

36

37

3R

Aristotclcs, Metafisica M 7, 1084b23. Sobrc la doblc considcracion, dcsdc cl punlo dc visla dc


la gcncracion dc los mimcros y dcl dc la constitucion dcl scr, cn las cspcculacioncs pitagoricas dc ht Anligiicdad, cf. P. Fcslugicrc, I.a revelalion d'IIennes Trismegistc, IV, pp. 18 y ss. (Ed. I x s Bcllcs Ixllrcs,
Paris 1986. im. III).
/ ' 6 5 1 A: III, 100.
Siquidcm non ila in scicntia vcl inlcllcclu vcl rationc vcl mcmoria vcl scnsibus vcl iiguris
pcrspiciuntur ut subslantialitcr unum sint ipsi cum his in quibus vidcntur. Propriam namque substantiam
possidcnt sc ipsos (/' 651 C: III, 100).
/ ' 6 5 1 C: III, 100.
/ ' 6 5 8 C: III, 116.
3 5

3 6

3 7

3 8

4.

26

J. G A Y A

P c r o la frasc sc c o m p l c t a con una rcfcrcncia al c s t a t u t o t r i n i t a r i o dcl


V c r b o . Scgiin csa rcfercncia, cn la estructura dcl Dios trinitario cstc p r i m c r
m o m e n t o sc da con a b s o l u t a i n m a n e n c i a . Dc tal f o r m a q u c n o cs p o s i b l c
a c l a r a r l e a Ia razon por un acto dcl intclccto, c o m o se da la subsistencia dcl
ars Dei cn cl V c r b o . Solo cs posiblc afirmar su idcntidad. Quiza p o d r i a m o s
anadir, parafrascando cl tcxto de Escoto, que es imposiblc ir miis alla dc csta
i d c n t i d a d , p o r q u c Ia cicncia dcl Vcrbo cs de las causas p r i m o r d i a l e s y n o
secundum
las causas primordialcs.
R e s u m i c n d o , los primcros pasos dc la explicacion, cs decir, dc la c x p o s i c i o n d c la a r i t m c t i c a tomada c o m o cjcmplo de la rcflexion teologica, han
m o s t r a d o la rclevancia dc la distincion cntrc ars y scientia, que cn el caso dc
los n u m c r o s garantiza la subsistcncia dc cstos. La cxprcsion scientia
arithmelicae arlis condcnsa cstas primcras explicacinnes.
Ahora bien, t o m a r la cicncia dcl artc aritmctico c o m o cjemplo privilegiado cn la rcflcxion teologica, no cs una dccision arbitraria. Eriugcna aporta d o s r a z o n e s . D e s d e el p u n t o d e vista dc la c o n s t i t u c i o n d c la r e a l i d a d ,
c o n f o r m c la o p i n i o n d e P i t a g o r a s , c o m p a t i b l c con la Sagrada Escritura, el
c o n j u n t o d c las cosas dcvicnc rcal (substantiam accipil) segiin las lcyes d e
los niimcros. Dcsdc cl punto dc vista del conocimiento, la aritmetica, gracias
al objeto de quc trata, se constituyc cn fundamcnto y razon principal (fundainentus primordialisque
causa) dc las rcstantcs cicncias quc t o m a n cn considcracidn los niimcros (geometrfa, musica y astrologfa).
Con cstas garantfas proccdc Escoto a aducir aqucllos puntos con los quc
la scienlia artis arithmeticae
p o d r a i l u m i n a r cl p r o b l e m a d c la cocternidad
d c t o d a s las c o s a s en D i o s . A los dos t e r m i n o s del p r o b l e m a (eternidad y
f a c t i c i d a d ) c o r r c s p o n d c n i n cxactamcntc dos cucstioncs aritmeticas: la ctcrnidad dc los niimcros cn la rnonada " y cl proccso dc su rcalidad.
La primcra cucstion, por tanto, intcnta dilucidar cstc hccho: o m n c s numcri... causalitcr in m o n a d a sunt ct acternaliter.
La a f i r m a c i o n b a s c recuerda quc la m o n a d a cs cl principio de t o d o s los
n u m e r o s ( o m n i u m n u m c r u m subsistit principium). Sin cmbargo, para prccisar cl s c n t i d o d e cstas palabras se hacc necesario rccurrir a otras p a g i n a s ,
ya q u c Eriugcna no nos proporciona aquf m a s cxplicacioncs. Dc csta m a n e ra, d c b c m o s rccordar quc se esta hablando dc la m o n a d a en tanto que principio dc los niimcros, y no dc la monada c o m o n o m b r c dc la causa primera, es
decir, de D i o s . En c o n s c c u c n c i a , sc cstti p c n s a n d o la m o n a d a cn c u a n t o
39

41

42

43

En una frasc anlcrior sobrc la cicncia aritmctica y los ntimcros, liscoto prccisaba: Nam si
ciusdcm substanliac csscnt non sccundum cos scd dc cis scicnlia cl inlcllcclus cl ralio iudicarcnl (/' 65 1
C: III, 100).
/ ' 6 5 2 B-656C: III, 102-112.
/ ' 6 5 6 C-660 D: III, 112-122.
/' 652 B: III, 102.
/ ' 6 5 9 B: III, 118.
4 0

4 1

4 2

4 3

CONCEPTO DE ARS, Y SU USO, EN JUAN ESCOTO ERIUGENA

27

44

D i o s Ia c r c o c o m o principio clc los n i i m c r o s . Estc cstatuto privilcgiaclo clc


la m6nada v i c n c indicado por su subsistencia in sapicntia ct scicntia actcrn a l i t c r . E s o c s p n i c t i c a m e n t c t o d o lo q u c s e n o s dicc de la m o n a d a . P o drfamos pcnsar quc Escoto ticnc alguna particular razon para no subrayar cn
d c m a s f a Ia relevancia dcl conccpto. Dc todas formas, el tcma q u c sc p r o p o n e cn Ia c x p o s i c i o n clcl e j c m p l o no cra la m o n a d a cn sf, sino la progrcsion
d c l o s niimcros a partir dc ella. Y csta progrcsion sf es cstudiada con m a y o r
clctallc. '
L o s n u m e r o s subsisten cn la m o n a d a c o m o en su principio, constituycnd o u n a singularidacl (ibi o m n c s unum sunt inclividuum simpliciter), q u c
n o d c b c pcnsarsc comcrla suma acumulativa de m u c h o s . La prcscncia de los
n u m e r o s cn esta singulariclacl cac bajo cl conccpto dc la racionalidad, n o de
la facticiclad. Para exprcsar csto liltimo, Escoto lo hacc n c g a t i v a m e n t e : los
n u m c r o s n o cstan prcscntes actu ct opere. M a s adelantc rcvelara la importancia q u c conccclc a esta cxprcsion. Actus y operatio, cn r c s u m c n , s c dan en
la csfcra d c los g c n c r o s y cspecies, no cn la csfera dc las c a u s a s .
S u b s t a n c i a dc t o d o s l o s m i m c r o s , la mcinada n o p u c d e n o ser infinita.
P e r o , a su v e z , t a m p o c o pucde ncgarse q u c Ios niimcros q u e cn clla s u b s i s tcn s e a n c t c r n o s . Lo primcro porquc una progrcsion infinita dc niimcros n o
p u e d c derivarse si n o clc algo infinito. Lo scgundo, p o r q u c n o p u e d c pcnsars c q u c la monacla carccicra cn algiin m o m c n t o dc las razoncs dc t o d o s los
numeros.
U n a p o s i b l c o b j c c i o n poclrfa formularsc cle csta mancra: si t o m a m o s cl
d o s , p o d c m o s pcnsar una scric infinita clc n u m c r o s cloblcs (dupliccs), con
lo cual o b t c n d r f a m o s una scric infinita clc algo finito. La solucic')n, scgun Esc o t o , cs s i m p l c : la posibiliclad dc la formulacion dc la seric n o radica cn el
dos, sino cn las razoncs cn las quc subsistcn cn la monacla.
U n a s c g u n d a razon p u c d e aclucirsc para r e c h a z a r la objccion y rcafirm a r la cterniclacl de los niimeros. En cfccto, la m o n a d a d e b c scr considerada
c o m o fin de la progrcsion dc los niimcros, pucs cstos tienden a conseguir la
unidacl clc la scric infinita clc niimcros. Dc m o d o q u c clcsde cualquicr punto
sc consiclcrc, la progrcsion subsiste cn la m o n a d a .
C o n cllo h e m o s llcgado al final de la primcra partc de la argumentacion.
4S

45

47

48

49

50

51

44

P 661 A: III, 122

4 5

7'657 A: III, 114


/' 652 B-C: III, 102, 104
/' 6 5 7 B - C : III, 114.
/ ' 6 5 2 C: III, 104.
...ab ipsis rationibus actcrnis cl inlinilis in quibus causalitcr subsislunt origincm ducunl. In monadc aulcm sunt, in monadc crgo infinili sunl, cx qua inlinitus omnis numcrorum cursus proccdit ct in
quam dcsinit (/' 652 0-653 B: III, 104).
/ ' 653 B-654 A: III, 104, 106. Finis aulcm infinitus csl omnium numcrorum unitas.
Nam sivc mullipliccnlur sivc rcsolvanlur ab ca vcniunl ct in cam rcdcunt sccundum rcgulas
disciplinac quac corum ralioncs inluctur (/' 654 A: 111, 106).
4 6

4 7

4 X

4 9

5 0

J. GAYA

28
52

La s c g u n d a p a r t c cxponc la progresion dc los numeros a partir dc la m o n a d a . En su exposicidn Escoto trata tres puntos que nos l i m i t a m o s a m e n c i o n a r . E n p r i m c r l u g a r c o n t e m p l a la p r o g r e s i d n d e los n u m e r o s d e s d c el
e s q u e m a s u s t a n c i a l . En s c g u n d o lugar, se refiere al c o n c e p t o g e n e r a l d e
ars, t c x t o q u c ya h c m o s p r c s c n t a d o . En tercer lugar, y en a p l i c a c i d n del
c o n c c p t o gcncral dc ars, expone en particular cl papcl de la m e m o r i a y de la
fantasia en la progrcsion de los numeros, con indicacioncs q u e vienen a iluminar lo cxpucsto antcriormcnte sobre laproccssio de ars.
53

54

55

56

P o r liltimo, a n t c s de a b a n d o n a r la discusion sobre el aeterna simul et


facta, r e c o r d c m o s el giro teologico que Eriiigena i m p r i m e a la reflcxion,
casi un c a m b i o radical dc dircccion. En cfccto, toda la ardua exposicion llcvada a c a b o se ve desautorizada antc la inacccsibilidad de la realidad divina.
C o n f e s i o n d c csta i m p o t e n c i a , c a m b i a la f o r m u l a c i o n d c la cuestion, nil
aliud relinquitur nisi ut quaeratur non q u o m o d o sunt acterna et facta scd qua
rationc dicuntur et facta ct a e t c r n a . Siendo Ia primera respuesta, inicio, es
vcrdad, dc ulteriores especulaciones, la escueta refcrencia bfblica.
i7

III
Para complctar la vision del uso que Escoto hace dc las artcs liberalcs cn
su rcflcxion tcologica, crco convcnicnte rcfcrirmc al uso dc ejemplos t o m a d o s d c la tcoria cosmologica de los cuatro elementos. C o m o es e v i d e n t e n o
se a f i r m a que tales tcmas pcrtcnczcan al ars, c o n c c p t o circunscrito a las artcs libcrales. En realidad son tcmas filos6ficos que proporcionan cjemp l o s t o m a d o s d e la n a t u r a l e z a . Recurrir a cllos, argumenta Eriiigcna, esta
cn plena consonancia con la Sagrada Escritura. Con cllos pucdc formularsc
s8

5 2

P 656 C-660 c.
Dc aclcrnilalc numcrorum in monadc salis csl dispulalum. Quomodo autcm fiunl cl ubi cl undc valdc ncccssarium csl invcsligarc. Horum nanque argumento conamur assercrc omnia quae in dco sunl
aclcrna simul ct facla csse. /' 656 C: III, 112.
Los ntimeros cxistcn in monade quidcm vi ct potcstale, in gcncribus vcro cl formis actu ct
opcrc./' 657 15:111, 1 14.
CT. nolas 24 y ss.
Pcrspcctiquc rcrum rationibus non tcmerc quis dixcril ipsas phanlasias in quibus numcri sc inlcrioribus numcrantium oculis palcfaciunl non aliundc nisi ab ipsis inlclligibilibus numcris provcnirc.
Nam si numcrositas formarum scnsibilium in quibus malcria continctur ut scnsibus possit pcrcipi siquidcm pcr sc ipsam invisibilis csl alquc informis- ab intcllcclualibus numcris origincm ducit, el cx ipsa,
formarum vidcliccl numcrositalc, pcr corporcos scnsus mcmoria phantasiis conformalur, nil aliud rcslat
nisi ut inlclligamus numcros inlclicctualcs ex monadc duplici modo llucrc ct in memoria faclos acic
mcnlis multiplicari dividi comparari colligi uniri. /' 660 B: 111, 120. Algunos parrafos mas abajo sc incluira cxprcsamenle cn cslc proceso a las iheophanias, cl*. / 661 A-ll: III, 122.
/ ' 6 7 0 D: III, 144.
Cf. 604 C: II, 178; 606 A: II, 182. Advicrlasc, sin cmbargo, quc cl cjcmplo quc vamos a cstudiar aparccc unido a olros quc perlencccn al ars arilhmetica quc hcmos tratado.
5 3

5 3

5 6

5 7

C O N C E P T O D E A R S , Y S U U S O , E N J U A N ESCOTO ERIUGENA

29

un ascensus cn diversos grados, q u c n o s acerca a cierta intcligencia dcl m i s tcrio trinitario.


A n t c s d c resumir cl extenso texto de Escoto, m e n c i o n e m o s el p r o b l e m a
t e o l o g i c o q u c sc trata de elucidar. El punto dc partida son d o s afirmaciones
q u e c o n a n t e r i o r i d a d sc h a b i a n d i s c u t i d o . Por cllas se afirma a D i o s c o m o
c a u s a p r i m e r a y c o m o trinidad d e p e r s o n a s . La conjuncion de las d o s afirm a c i o n c s p l a n t e a la c u e s t i o n s o b r e el c o m o deba relacionarse causa c o n
las relaciones trinitarias. ^Seria correcta una formulacion que afirmara u n a
causa en tres causas y trcs causas en una causa? De m o d o m a s concreto, se
p l a n t e a cl p r o b l e m a al tratar d e la p r o c e s i o n del Espiritu S a n t o (acerca dc
c u y o t e m a E s c o t o m c n c i o n a las diferencias existentes entre griegos y latin o s ) . Si s c afirma q u e el Padrc y el Hijo son causas del Espiritu S a n t o , ^ c o m o se explica la unidad de las d o s causas? E s para responder a esta segunda
c u c s t i o n q u e E r i u g c n a pasa a c x a m i n a r la causalidad tal c o m o se da cn los
c l e m e n t o s . A d v i r t a m o s q u e no es el unico ejemplo m e n c i o n a d o . E n efecto,
a n t c s d e d e t e n e r s e en la c u e s t i o n de los elementos, Escoto m e n c i o n a otros
c a s o s p o r l o s q u e deberfa r e s p o n d e r s e n e g a t i v a m e n t e a la pregunta. T o d o
p a r c c c indicar q u e la unica posibilidad es q u e de una causa procedan m u l t i p l e s c a u s a s , p e r o n o al r e v e s . E n el m i s m o s e n t i d o el m a e s t r o introduce
una refcrcncia a los elcmentos. Cada uno de ellos es origen de m u c h a s c a u s a s . A l g u n o s p a r r a f o s m a s adelante el a l u m n o retomara este e j e m p l o prcg u n t a n d o si Ia teorfa d c los cuatro elementos no demuestra p r e c i s a m e n t c
lo contrario, q u e divcrsas causas confluyen cn una. Escoto se enfrcntara a esta objecion corrigiendo la manera tradicional de exponer la teorfa elemental.
59

61

62

63

Alumnus reproduce aquella doctrina tradicional (Haec mihi fere a b infantia notissima sunt) scgun la cual cada elemento toma su principio dc dos
Undc crgo divinac bonilatis trinitatcm in unitatc ct unitatcm in trinitatc quaercrc ct invcstigarc
possumus ut aliquid dc ca quo cam laudcmus vcrisimilc crcdamus ct quantum datur intclligamus nisi
prius quasi quibusdam gradibus cxcmplis naturae ab ca conditac ad cam ascendamus ca ducc atquc praccipicntc: Quacrite ct invcniclis? (607 13: II, 184).
considcrandum arbitror utrum ipsa dum sit unitas ct trinilas... in sc ipsa causas quodam modo
diffcrcnlcs sicut substantias a sc inviccm habcat, hoc cst utrum sicut dc se ipsa praedicatur una csscntia
in tribus substanliis ila ctiam una csscntialis causa in tribus subsistcnlibus causis et trcs subsistcntcs causac in una csscntiali causa crcdcndum cst ct intclligcndum (598 D-599 A: II, 164,166).
Ex duabus nanque causis unam causam conflucrc rationi non facilc occurrit... ab una autcm
causa mullas crumpcrc mullis cxcmplis potcst approbari. Omnibus nanquc ritc philosophantcs pcrspicuc
patcl ex uno gcncrc multas formas nasci, cx monadc multos numcros, cx ccntro mullas lincas (602 13: II,
172).
602 C: II, 174.
No dudaria cn calificar dcl maximo intcrcs luliano cstc tcxto. La propucsta dc Escoto scria un
bucn prcccdcnlc para la tcoria luliana tal como se formula, por cjcmplo, cn la obra montpcllcrcnsc Lcclura supcr figuras Arlis demonstrativac. Adcmas, si pudicra mantcncrsc cl conocimicnto dc estc texto por
parlc dc Llull, oblcndriamos, a su vcz, un argumento importanlc para afirmar quc LluII conocio dircclamcntc cl I'criphyscon, pucs lodo el pasajc (601 C - 609 B) cs omitido por Honorio cn su Clavis. Quedaria
por avcriguar si otros aulorcs proximos a Llull (iMonlpcllicr?) prcscntaron propucstas parccidas.
6 0

6 1

6 2

6 3

J. G A Y A

30
64

65

c u a l i d a d e s , de las cuales sc distingue una c o m o p r o p i a . Siguc una primera


pregunta dcl maestro, sin otro objetivo, al parecer, que recordar que al hablar
del fuego, por ejemplo, n o nos estamos refiriendo al fuego sensible y obscrvable. A continuacion sc presenta la principal objecion: al atribuir a cada elem e n t o una cualidad detcrminada, bajo quc conccpto se hacc exactamentc?
Al t o m a r cl c l c m e n t o con una cualidad correspondientc, d c b e m o s cacr
en la c u c n t a d e q u c e s t a m o s t o m a n d o rcspectivamcntc una substancia y
u n a c u a l i d a d . En tal c a s o n o p u c d e m e d i a r entrc cllos una rclacion dc
c a u s a l i d a d , p u c s t o quc pcrtcncccn a gcneros difcrentcs. C o n lo cual la
unica solucion viablc cs rcducirlos al primcr principio cn su genero rcspcctiv o . U n a solucion quc rompc, sin duda, con el c o m u n sentir dc la filosofia,
c o m o repitc, insistcntc, alumnus. A pcsar d c cllo, cl macstro declara determ i n a n t e m e n t c la reduccion a una sola causa.
E s t a c x p l i c a c i o n , q u c E s c o t o aducc, a decir vcrdad, sin d c m a s i a d o s raz o n a m i c n t o s , p u c d c ser c o m p l c t a d a con otros tcxtos. En una ocasion m c n c i o n a la e s t r u c t u r a elemental de la realidad c o m o un todo organico - c i t a la
d o c t r i n a del T i m e o sobre el m u n d o c o m o a n i m a l - en cl quc cada cosa cs
rcductiblc a su naturaleza individual inmutablc. Lo cual, ciertamentc, no cs
s i n o el p a s o p r e v i o al r c g r c s o final d c t o d o a su linica c a u s a , s u p e r a d o cl
t i c m p o dc Iaparticipalio.
O

66

67

6 8

69

70

71

Nam cl cxcmpla quac cx qualluor mundi climcnlis inlroduxisli salis ul arbilror cdoccnl unam
causam cx duabus causis ficri possc. Ignis siquidcm dum sil caloris cl luminis fons cx duabus causis nasci
vidclur. Igncm namquc climcnlum cx calidilalc cl siccilalc conficilur quac duac qualilalcs vcluli duac
causac unam cx sc gignunl. Similitcr ct dc caclcris climcnlis csl diccndum. Nam dum sinl suorum clfccluum causac cx supcrioribus sc causis duplicibus nasci sapicnlcs dixcrunl. Sicut cnim ut pracdiximus ignis cx calido ct sicco ita acr cx calido cl umido, aqua cx liumido cl frigido, lcrra quoquc cx frigido cl
sicco conponitur (604 A-B: II, 178).
...quorum unumquodquc propriam cl singularcm sui qualilatcm possidct? Est cnim ignis caliditas, acris humiditas, aquac frigidilas, tcrrac siccitas (604 C: II, 178).
Ignis siquidcm subslanlia csl, calidilas vcro ipsius qualilalis ct propria qualitas (605 A: II, 180).
Num substanlia causa cst qualilatis an qualitas causa substanliac an ncquc qualilas causa cst
subslantiac ncquc subslanlia qualilatis quoniam cx codcm gcncrc non sunl? (ibid.).
Ignis itaquc quia subslanlia csl non ab alia causa dcsccndit nisi a gcncralissima csscntia. Simililcr calidilas quia qualitas csl non ab alia causa proccdil nisi a gcncralissima qualilalc (605 B: II, 180).
Simplicissima ctiam cl purissima ac scnsum corporcum lugicnlia qualluor huius mundi climcnla ad unam simpliccm cl individuam causam soliquc inlcllcclui pcrlectissimorum sapicnlum cognilam rcfcrcnlur, hoc csl ad gcncralissimam ct in sc ipsa scmpcr mancnlcm substanliarum omnium ad visibilcs
cffcclus proccdcnlium csscnliam. Simililcr ct dc quatluor corum primordialibus ac propriis qualilatibus
non incongruc intclligitur. Cum cnim ipsac sibimcl conlrariac vidcanlur-nam caliditas frigiditati opponitur, umidilali siccilas- ad unam lamcn sccrclissimam ac solummodo ralioni subicctam rcdcunt qualilalcm
cx qua mirabili nalurac opcrc ad cfficicnda hacc corpora corruptibilia ac solutionis obnoxia proccdunt cl
in qua incffabili univcrsali nalurac pacifica concordia sibi inviccm rcmola omni conlrariclalc conscnliunl
(606 C-D: II, 182, 184).
...quac rcsolula ilcrum cx proprictalibus in univcrsalitatcs rccurrunl, mancnlc scmpcr immutabililcr quasi quodam ccntro singularium rcrum propria naturaliquc csscnlia quac ncc movcri ncc augcri
ncc minui polcst (476 A: I, 114).
Omnia cnim unum cl idipsum immobilc crunl quando in suas immutabilcs ralioncs omnia rcvcrsura sunl (475 B: II, 114).
6 6

6 7

6 8

6 9

7 0

7 1

C O N C E P T O D E A R S , Y S U U S O , E N J U A N ESCOTO ERIUGENA

31

E n otro m o m c n t o r c l c v a n t c para Ia comprension del tcma, E s c o t o cont c m p l a l o s c u a t r o e l c m e n t o s d e s d e la p e r s p e c t i v a deousia, e n v i s t a s a la


constitucion dc los cucrpos.
En su tratamicnto de las diez categorfas, Escoto concedc una prolongada
a t c n c i o n a locus. U n a d c las p r i n c i p a l c s razoncs que le m u e v e n a ello es el
c o n s i d c r a r el papcl destacado que locus j u c g a en la d c f i n i c i o n .
En este
s e n t i d o podrfa pcnsarse que la dcfinicion dc la rcalidad sensible podria form u l a r s e a partir dc aqucllo quc cs t o m a d o c o m o constitutivo dc su lugar natural, cs dccir, su c o r p o r e i d a d . P e r o c s t o entrarfa en radical contradiccion
con la conccpcion quc scfiala a usia c o m o definicion de toda la realidad (que
sc rcmitc a clla por la participalio).
Habni que resolver, por tanto, si es corrccto identificar, cn cl caso dc las cosas visibles, locus con corpus.
En un tcxto que ya h e m o s m e n c i o n a d o , Escoto discute que los elementos p u e d a n ser t o m a d o s c o m o dcfinicion/lugar de la realidad sensible, incluso cn una prcsentacion quc pondria de manifiesto la unidad dc la r c a l i d a d .
Para pcnsar correctamente esta unidad, afirma Escoto, debe partirse d e la rev c r s i o n final cn las inmulabiles rationes, y a partir d e estas considerar a la
rcalidad c o m o localizada. En concreto, los elementos no son loca, s i n o in
loco.
E s n c c e s a r i o , p u e s , r c s p c t a r s i e m p r e la diferencia q u c se i m p o n e a
partir d e la asignacion dc corpus a la categoria de quantilas, y n o a la d e locus. P o r su a s i g n a c i o n categorial corpus s e refierc s o l o a la d i m c n s i o n .
^ C o m o cxplicar, a partir de ahi, la constitucion dc los cuerpos?
Los p r e s u p u c s t o s accptados por Escoto obligan a dcscartar quc la corporalidad afcctc a usia, q u c cn su simplicidad n o admite c o m p o s i c i o n a l g u n a
q u c p u c d a i n c l u i r s c c o m o rcalidad s e n s i b l e ; si bien, por el contrario, d e b e
m a n t c n c r s c una univcrsal composicion dc csencia y diferencia e s c n c i a l .
A su vez, lo que se dice dc usia, cn tanto que primera de las catcgorias, dcbc
72

13

74

73

76

7 7

78

nil aliud locus sil nisi tcrminus alquc diffinilio uniuscuiusque finilac nalurac (470 C: I, 100).
Locus scquilur qui, ul paulo ante diximus, in diffinitionibus rcrum quac diffiniri possunt consliluitur
(474 13: I, I 10). lin 475 A-I3, dcspucs dc prcscnlar la dcfinicion dc cada una dc las siclc artcs libcralcs,
afirma: lli sunl gcneralcs loci arlium libcralium, his lcrminis conlincntur; inlra quos alii innumcrabilcs
sunl (I, 112).
Siguicndo cl csqucma dc Uriiigcna, dc la usia, cn tanlo quc dcfinicion ullima dc la rcalidad, no
pucdc formularsc dcfinicion propiamcnlc dicha: OYCIA itaquc nullo modo diffinilur quid csl scd diffinilur quia cst (487 A: I, 138).
475 C-477D:I, 112-117.
Sc trata dc las mcncioncs al Time.o dc Plalon y al De hominis opificio dc Grcgorio dc Nisa.
Non igitur quatluor isla notissima climcnla loca sunt scd in loco circunscripta, quia sunt principalcs parlcs quibus univcrsalitas scnsibilis mundi complctur (478 C: 1,118).
nil aliud cst quanlilas nisi parlium quae sola ralionc scu naturali diffcrcnlia scparanlur ccrla dimcnsio eorumquc quac naluralibus spaliis extcndunlur, longitudinc dico latitudine et altiludinc, ad ccrtos
lcrminos ralionabilis progrcssio (478 13:1,118).
Ilcm omnis OYCIA simplcx csl nuliamquc cx malcria formaquc compositioncm rccipit quoniam unum inseparabilc cst: nulla igitur OVCIA corpus morlalc ralionabilitcr conccdilur cssc. I loc autcm
dictum csl quia omnis OYCIA, quanquam inlclligatur cx csscntia et csscnlialis diffcrenlia composila cssc
-hac cnim conipositionc nulla incorporca csscnlia polcsl carcrc, siquidcm ct ipsa divina OYCIA quac
7

7 5

7 6

7 S

J. G A Y A

32

79

e n t c n d e r s c tambien de las restantes. Con la salvedad de q u e cuatro d c ellas


(quantitas, qualitas, situs y habitus) si intervienen en la aparicion de la m a teria s c n s i b l c . D i c h a a p a r i c i o n se c o n c i b e c o m o c o n c u r s o d e a c c i d e n t e s o c o m p o s i c i o n a c c i d e n t a l , en e x p r e s i o n a t r i b u i d a a G r e g o r i o d e
Nisa.
P o r c o n c u r s o de accidcntes se entiende cl hecho de q u e las cosas s e n siblcs q u c d a n constituidas por usia al sustcntar csta la cantidad y la cualidad
c o m o a c c i d e n t c s . La a r g u m e n t a c i d n ratione et a u c t o r i t a t e es prolija y
t o m a c o m o p r i n c i p a l e s testimonios a B o e c i o y a G r e g o r i o d e N i s a . E n
sintcsis p u e d e reducirse a las observaciones siguientes: si t o m a m o s un cuerp o y v a m o s s e p a r a n d o intelectualmcnte sus accidentes (cualidad, cantidad,
s o l i d e z , color...), llegaremos al m o m e n t o en quc n o p o d r e m o s definir aqucl
c u c r p o . E s t a c o n s t a t a c i d n n o s c o n d u c e , d e e n t r a d a , a a f i r m a r que a q u e l l o
q u e l l a m a m o s c u e r p o esta c o n s t i t u i d o p o r principios i n c o r p o r a l e s . A d e m a s , esta a f i r m a c i d n dcbe cxtenderse a lo que e n t e n d e m o s c o m o m a t e r i a .
D e este m o d o , lo corporal y material surge de lo incorporal por cl concurs o d e los a c c i d c n t e s .
80

81

82

83

84

85

8 6

87

88

89

90

T o d a s e s t a s r a z o n e s d e m u e s t r a n quc n o puede identificarse corpus c o n


iocus, q u e d e b e decirse que Ios cuerpos cstan in loco. Con cllo sc manifiesta
t a m b i e n la imposibilidad dc una cxplicacidn de los e l e m e n t o s a partir de las
c u a l i d a d e s . Y en ultimo termino, se hacc patente lo errdnco q u c rcsulta atrib u i r a l a s c u a l i d a d c s causalidad cn los c u c r p o s . En d e f i n i t i v a , existe una
91

non solum simplex scd plus quam simplcx crcdilur cssc csscnlialcm diffcrcnliam rccipil, csl cnim in ca
ingcnila gcnita proccdcns subslantia-, ipsa lamcn compositio quac sola rationc cognoscitur nulloquc aclu
ct opcralionc ficri comprobatur rationabililcr simplicilas cssc iudicanda cst (489 D-490 A: I, 144). Eslc
imporlantisimo tcxto se halla ficlmcnlc rcsumido cn Clavis Physicae & 54.
4 78 D: I, 120.
479 A: I, 120.
nil aliud cssc matcriam visibilcm formac adiunctam (quidquid cnim apparcl pcr formam apparct) nisi accidcntium quorundam concursum (479 B: I, 120). Cf. 497 A: 1,160.
matcria, cssc nisi accidcnlium quandam compositioncm cx invisibiJibus causis ad visibilem
matcriam proccdcntcm (ibid.).
Num ilaquc probabililcr diccndum cst omnc quod quantilatc cl qualilalc conficilur, hoc csl
quanlum ct quale, non aliundc conslitulioncm suac causam accipcrc nisi ad ipsa OYCIA cui naluralilcr
ipsa quantitas ct qualitas vcluli prima accidcnlia maximaquc probanlur accidcrc ct sinc qua non possunt
cssc? (497 A: 1,160).
499 B: 1,164.
498 B-C: 1,162-164.
502 B-503A: I, 172.174.
498 B-499A: I, 162.164.
499 B-501 B: I, 164-168.
Nunc itaquc vidcs cx incorporcis, mutabilc vidclicct informitalc formarum quidcm capaci cx
ipsaquc forma, quoddam corporcum, matcriam dico corpusquc, crcari (501 B: 1,170).
Corpus autcm substraclis accidcnlibus nullo modo pcr sc subsistcrc polcsl quoniam nulla sui
substanlia fulcitur (503 B: 1,174).
Nom cnim quis dixcril pracdiclas corum occasioncs nihil cssc, hoc cst quantilatcs ct qualilatcs
forma vcl spccics colorcs inlcrvalla longitudinis latitudinis alliludinis ct cum his Ioca cl tcmpora, quae si
7 9

8 0

8 1

8 2

8 3

8 4

8 5

8 6

8 7

8 8

8 9

9 0

9 1

CONCEPTO DE ARS, Y SU USO, EN JUAN ESCOTO ERIUGENA

33

92

sola cscncia a la quc convicnc scr dcnominada c a u s a . D c b c advcrtirsc, con


t o d o , q u c c s t o s p l a n t c a m i c n t o s no impiden a Escoto rcconocer a los cuatro
c l e m c n t o s un papel d o b l c , cn el orden dcl ser y en cl dcl conocer, cn g r a d o
tal q u e los a p r o x i m a a las causas primordialcs.
L l c g a d o s a c s t c p u n t o , podrfa p r e g u n t a r s e , con r a z o n - c o m o h a c c cl
a l u m n o - , si son dc alguna utilidad los naluralia exempla, si s i c m p r c dcbcran
s e r c o r r c g i d o s por una instancia supcrior, c o m o serfa la Revclacidn. " En la
r e s p u c s t a dcl m a e s t r o , E s c o t o prccisa quc talcs cjemplos dcben usarse quibusdam gradibus, y lo demucstra utilizando otro naturale exemplum.
Escoto
s c rcfierc al c a s o dcl fucgo, dcl rayo l u m i n o s o y del rcsplandor. En tal circ u n s t a n c i a , a u n q u c cl r c s p l a n d o r proccda dcl fucgo a traves (per) dcl r a y o
l u m i n o s o , n o h a b l a m o s dc dos causas dcl rcsplandor.
En r c s u m c n , E s c o t o afirma claramcnte cl uso de los naturalis
exempla
en la rcflcxion tcologica, sicmprc quc sus prcsupuestos estcn suficicntcmente d c b a t i d o s a partir d c Ias tcorfas q u c se proponen c o m o vcrdadcras. Dos
frascs de alumnus p u c d e n sintctizar cl claro a p o y o de Eriugcna a los argum c n t o s naturales: Ex sensibilium quippe naturalibus argumentis ad puram
s p i r i t u a l i u m rerum cognitionem verae ratiocinationis progrcssio potcst pcrv c n i r c . . . n i h i l c n i m v i s i b i l i u m rerum c o r p o r a l i u m q u e est, ut arbitror, quod
non incorporalc quid ct intclligibilc significct.
93

95

96

IV
U n o d c los t c m a s ccntrales dcl Periphyseon
c o n s i s t c cn aclarar de quc
m o d o p u e d c cl h o m b r c conoccr y hablar dc Dios. En csta cucstidn dccide la
t c c n o l o g f a su suerte. En su rcsolucion, a d c m a s , debe garantizarsc la verdad
fundamcntal dc q u c Dios csta por cncima dc toda inteligencia y dc t o d o ser,

abslraxeris, corpora corpora non crunl, si ca coniunxcris mox cfficiunlur sivc calholica ul sunt quattuor
mundi maxima corpora sivc propria spccialissimisquc rcbus dislribula quac cuncta cx qualluor simplicibus climcnlis componi non ncgabis ut opinor, quoniam in ca rcsolvuntur (663 B: 111, 126-128).
606 C-D: II, 182.184.
Cogor fatcri quattuor mundi huius climcnla in primordialibus causis subsislcrc. Non cnim quorundam scd univcrsalilcr omnium visibilium cl invisibilium causac sunl, cl nihil in ordinc nalurarum omnium scnsu ralionc scu intcllcclu pcrcipitur quod non ab cis proccdal cl in cis causalilcr subsislat (663
D: II, 128). Rccogido cn Clavis Physicae & 14".
607 A-A: II, 184.
Vidcs ilaquc nullam ralioncm cxigcrc ut splcndor cx duabus causis proccdat quamvis cx ignc
pcr radium mancrc intclligalur, vcrum cx una cadcmquc causa cl radium nasci ct splcndorcm proccdcrc
ac pcr hoc cl splcndorcm cx ignc radioquc proccdcrc nalura ipsa magislra non laccl (608 D: II, 188).
Con lo cual, por olra parlc, Iiscoto logra conciliar las dos lormulas (per - -que) utilizadas para cxprcsar la
proccsion dcl Ivspiritu Sanlo.
865 D-866 A. Eslc tcxto no cs rccogido por Ilonorio, cf. Clavis Physicae & 301.
9 2

9 3

9 4

9 6

s.

34

J. G A Y A
9 7

q u c su clcfinicion m a s p r o p i a cs la q u c sc f o r m u l a n e g a t i v a m c n t c . C o n
igual rotuncliclacl, sin c m b a r g o , hay quc mantcner la posibilidad por parte dcl
h o m b r c clc c o n o c e r a Dios dc alguna manera. De lo contrario n o podrfa pcns a r s c cn u n a a c c i o n s a l v a d o r a p o r parte de Dios que d e b e ser reconocida y
acogicla por cl hombre.
La c l a v e p a r a f o r m u l a r una solucion q u e cumple p l e n a m c n t e con estos
r c q u i s i t o s s c hallara cn la automanifcstacion dc Dios. En r e s u m e n , cs en la
automanifestacion concomitantc cn la accion de Dios hacia el h o m b r c , d o n d c e s t c c n c u c n t r a i n d i c i o s suficicntes para f o r m u l a r un c o n o c i m i e n t o d e
D i o s . En cl m i s m o s c n t i d o p o d c m o s c o m p e n d i a r que para Eriiigena la a c c i o n d c D i o s s c ccntra primorclialmcnte en la C r e a c i o n y en la E n c a r n a cicm. En e s t o s h e c h o s D i o s se manifiesta de divcrsos m o d o s , a los q u c sc
l l a m a r a t e o f a n f a s . Particnclo dc cstas tcofanias, el h o m b r e , por su partc,
poclni hablar de manera n o mcramentc metaforica (translative)
de Dios.
En las p a g i n a s a n t e r i o r c s h c m o s visto q u e el c a m p o del ars o f r e c e elem c n t o s i m p o r t a n t c s para cl conocimiento que el h o m b r e adquiere dc D i o s .
En e s t c liltimo apartado quisicramos poner de manifiesto c o m o el c o n c e p t o
d e ars i n t e r v i e n c cn la a u t o m a n i f c s t a c i o n de Dios (es decir, en la explicac i o n q u c cl h o m b r c p u e d e f o r m u l a r a c c r c a d e la a u t o m a n i f e s t a c i o n d c
Dios).
Al abordar cstc tcma, sc hacc ncccsario mencionar una cuestion a la q u c
E s c o t o dcclica n o pocas paginas. N o s rcferimos al problema prcvio clel autoc o n o c i m i e n t o dc D i o s .
A v a n c c m o s algunas inclicacioncs sobrc cl contcxto de la d i s c u s i o n . El
libro scgunclo dcl Periphyseon esta c o n s a g r a d o al cstudio de las causas p r i m o r d i a l c s . U n a v c z afirmacla su cxistencia, se explica su prescncia cn cl acto
de la crcacion, m e d i a n t c una cxcgesis dc los primcros capftulos del Genesis.
D c s p u c s s e intcnta aclarar csta intcrvcncion de las causas primordialcs en el
c o n t c x t o d c la d o c t r i n a trinitaria, para acabar dcdicando varios capftulos al
t c m a dc la proccsion clcl Espfritu Santo. T o d o cllo parecc seguir m a s un e n c a d c n a m i c n t o algo azaroso dc temas, quc n o un plan sistematico. D e h e c h o ,
la o b r a dc E s c o t o s c a s e m e j a a una d i s t r i b u c i o n g e n e r a l m u y p r e c i s a q u c
I u c g o , en los c a p f t u l o s clc cada u n a d c las partcs, va recogiendo los t e m a s
q u e la d i s c u s i o n p a r c c c sugcrir. Ello i m p l i c a q u c , a u n q u e a primcra vista
98

99

100

101

Nam quac dicil: Supcrcsscntialis cst, non quod cst dicit scd quid non cst; dicil cnim csscntiani
non cssc scd plusquam csscntiam, quid aulcm illud csl quod plus quam csscntia csl non exprimit. Dicit
cnim dcum non cssc aliquod corum quac sunt scd plus quam ca quac sunl cssc, illud autcm cssc quid sit
nullo modo dillinit (/' 462 D: I, 84).
9 8

Cf./'911 D - 9 1 3 B .

9 9

Seria, tal vcz, indicado cxplicitar ahora el lema dc las tcolanias. Su csludio, sin cmhargo, scria prolijo cn cxccso y opinamos, adcmiis, que no es cstrictamcntc ncccsario para comprendcr los puntos
quc sc tralan aqui.
"
/ ' 5 8 4 D - 598 C: II, 132-164.
Cl'. Ci. Schrimpf(vcasc n. 3), pp. 188-200.
X)

1 0 1

CONCEPTO DE ARS, Y SU USO, EN JUAN ESCOTO ERlOGENA

35

u n a c u c s t i o n concrcta tcnga poco q u e ver con cl objetivo global, aquella n o


p u c d c ser cntendida al margcn dc cste.
En cl c a s o q u c n o s o c u p a , en la discusion dc la afirmacion trinitaria dc
Dios, sc introduce cl tcma de las imagencs quc de clla p u c d a n cncontrarsc
en la r c a l i d a d c r e a d a . D i c h a s i m a g e n e s , cvidcntcmcnte, s e n a n a u t o m a n i f e s t a c i o n d c D i o s . S e trata, en c o n c r e t o , de la i m a g e n trinitaria quc
p u e d c constatarse cn cl h o m b r e . En corrcspondcncia con cl objetivo global d e e s t o s c a p i t u l o s , se resalta la scmcjanza con Dios-Trinidad cn Ia cap a c i d a d c r c a d o r a propia dcl h o m b r e . Difercntcs m a t i z a c i o n c s vicnen a
prccisar cl alcancc dc csta semcjanza.
U n o d c los puntos quc, cn este sentido, sc podrfa prcsentar c o m o dcscm c j a n z a se refiere a la capacidad imperfccta dcl c o n o c i m i e n t o del h o m b r c .
Alumnus i n t r o d u c c cl t c m a c o m o si d c una c u c s t i o n a x i o m a t i c a sc tratara:
S i q u i d c m non negabis ut acstimo ipsum dcum sc ipsum intclligerc quid sit,
cacteras vcro crcatas csscntias ct substantias sc ipsas non n c g a m u s intclligcrc n o n p o s s c quid s i n t . . . A partir d e ahf sc va g c n e r a n d o una discusion
q u c dcscmbocarii cn la rotunda afirmacion de la ignorantia Dei. C o m o cabc
cspcrar, csta ignorancia, quc sc constituyc cn scmejanza con cl hombrc, qued a r a a s u m i d a - y d i l u i d a - por el o r d e n d e la e x c c l s i t u d t e o l o g a l : S o l a r i
n a m q u c radio lucidius patcfactum divinam ignorantiam nil aliud intelligend u m cssc nisi incomprehcnsibilem infinitamque divinam s c i c n t i a m .
En cl n u c l c o de la discusion sc halla la afirmacion dc la absoluta imposib i l i d a d dc una definicion substancial (quid sit) en el nivcl p r o p i o del
d c f i n i d o r ( a u t o d c f i n i c i o n ) o cn un nivcl supcrior a este. E s c o t o aplica rigur o s a m c n t c un concepto dc definicion c o m o circunscripcion, la cual, por otra
partc, solo cs posiblc c a t c g o r i a l m c n t c . Esto ultimo, c v i d e n t e m e n t c , rcsulta
102

103

104

1(b

106

107

1 0 2

Cr. P 579 A: II, 120; 585 C: II, 134.

1 0 3

Scd utinam quadam simililudinc cx nostra nalura assumpla quoniam dco similis cssc pcrhibclur quac dicla sunl dc propriclalibus divinac adminislralionis suadcrcs (/' 566 D: II, 92). Lcida al pic dc
la lclra, la cucslion incidc muy cn concrclo cn cl papcl dc la Trinidad cn la Crcacion (administralionvi) a
Iravcs dc las causas primordialcs. 1'ara Schrimpl' cslos capilulos Iralan das Vcrhiillnis zwischcn dcn
Lnlsichungsgrundcn und dcrTriniliil unscrcr Scclc (ob. cil., p. .196).
Como rcsumcn dc la cucstidn, cilamos in extenso: Crcanlis dico, non cnini dubilamus Irinilalcm noslrac nalurac quac non imago dci csl scd ad imagincm dci condila -sola quippc vcra imago invisibilis dci csl cl in nullo dissimilis unigcnilum dci vcrbum palri spirilui cocsscnlialc- non solum dc nihilo
cssc crcalam vcrum ctiam sub ca adhacrcntcs sibi scnsus scnsuumquc officinas lolumquc corpus suum,
mortalc hoc dico, crcarc. Ex dco siquidcm ad imagincm dci dc nihilo lacta cst, corpus vcro suum ipsa
crcal, non tamcn dc nihilo scd dc aliquo. Anima nanquc incorporalcs qualitalcs in unum conglutinanlc ct
quasi quoddam subicclum ipsis qualilalibus cx quanlilalc sumcntc ct supponcntc corpus sibi crcat in quo
ocullas suas aclioncs pcr sc invisibilcs manilcslc apcrial inquc scnsibilcm nolioncm producat ul iam in
priori libro dispulalum cst cl adhuc dum ad considcralioncm actionis primordialium causarum pcrvcntum
iiicril diligcnlius invcsligabilur (/' 580 A-I3: II, 122).
/' 586 A: II, 134-136.
106 ;>597c
]52, i p itaquc ignoranlia summa acvcracsl sapicnlia (/'594 A: II, 154).
Si crgo ncmo sapicnlum gcncralilcr dc omni scicnlia inquiril quid sil quoniam diffiniri non
potcsl scd cx circunslantiis suis inlra quas vcluli tcrminos ciscumsc ribilur, loco dico cl lcmporc quanto cl
1 0 5

1 0 7

S a

36

J. G A Y A
108

dcl t o d o i m p c n s a b l c tratandosc dc D i o s .
Pero, a d e m a s , p u e d c formularse o t r o a r g u m e n t o m a s g c n c r a l . En efccto, la dcfinicion c o m o circ u n s c r i p c i o n s u p o n c alguna substancia (un lfmite) en razdn d c la cual
sc hacc posible. Pcnsar quc pudicra haber algo en razon de lo cual se
p u d i c r a cstablcccr la dcfinicidn dc Dios - a u n q u c quien lo establccicra fucra
Dios m i s m o - , implicarfa suponer alguna exccpcion a la intinitud dc D i o s .
O t r a r a z d n a favor dc la ignorantia Dei radica cn cl h c c h o dc q u c Dios
cn su c o n o c c r s d l o puedc Ilcgar a la conclusion - s i t venia v e r b i - d c q u c no
es t o d o lo d e m a s .
La razdn por la q u c D i o s se conocc difcrentc dc todas
las c o s a s cs c l a r a : cl las ha crcado. Solo c o m o creadas puedcn ser las c o s a s
c o n o c i d a s por Dios. Es m a s , cl conocimiento de Dios es la crcacion de todas
las c o s a s : Divina siquidcm scicntia o m n i u m quac sunt causa e s t .
Todo
cllo t i c n c una f o r m u l a c i o n m u y clara: Dios conocc/crca las causas p r i m o r dialcs.
109

1 1 0

1 H

N o sc trata clc un salto cn el vacfo. Escoto admitc un c o n o c i m i e n t o posible m a s alla dc la dcfinicion catcgorial, aqucl quc sc alcanzaper
generaliora
principia, cn ultimo tcrmino rcfiricndosc a la universalis essenlia. Excluidas
las c a t c g o r f a s , cste conoeimiento sc cxpresa cn tcrminos dcstatus
y motus,
cs dccir, cn t c r m i n o s de causalidad (motus sirvc para dcscribir cl acto por cl
cual o m n i a dc nihilo in cssc proccdunt) y dc posibilidad (possibilia quoq u c et impossibilia in numcro rerum computari n c m o rcctc philosophantium
contradicct).
Q u c c s t o cs a p l i c a b l c a D i o s , lo habfa razonado Escoto al insistir cn la
irreductibilidad del agere/pati dc Dios a las catcgorfas corrcspondicntcs. Para c x p r c s a r csta irrcductibilidad, para pcnsar la accion divina n o sujcta a las
catcgorfas, Escoto sc sirvc dc molus/stalus.
Molus n o introduce n i n g u n a referencial catcgorial, porquc sc idcntifica con la m i s m a c s c n c i a .
Mantcncr
112

113

quali rcalalionc copulalionc slalu molu liabilu caclcrisquc acciilcnlibus, quibusipsa ralionc subiccli subslanlia pcr sc ipsam incognila indiffinihilisquc subsislcns cssc lantum, non aulcm quid sil manilcstalur...
( / ' 5 8 6 D : II, 136).
Cl'. /' 588 15: II, 140 y ss. Adcmas, a cslc lcma sc dcdico gran parlc dcl libro primcro.
Ilaquc si dcus cognoscil sc ipsum quid sil nonnc sc ipsum dillinit -omnc siquidcm quod intclligitur quid sit a sc ipso vcl ab alio dilfiniri a sc ipso vcl ab alio potcst ac pcr hoc non univcrsalilcr infinitus csl scd parlicularilcr si cx crcatura solummodo dilfiniri non polcsl, a sc vcro ipso potcsl, vcl ut ita
dicam sibi ipsi llnilus crcalurac infinilus subsistit'.' Iit si hoc dalum lucril ncccssario scqucrclur ul aut non
univcrsalilcr dctis inlinilus sil si a sola crcalura non aulcm a sc ipso non rccipit dilTiniri aul omnino ncc a
crcalura ncc a sc ipso ul univcrsalilcr inlinilus sil ullo modo dilllnilioncm pcrcipil (/' 587 15: II, 138).
Ncscit igilur quid ipsc sil, hoc cst ncscit sc quid cssc, quoniam cognoscit sc nullum corum
quac in aliquo cognoscuntur ct dc quibus polcst dici vcl intclligi quid sunl omnino cssc (/' 589 C: II,
144).
A lo que sc anadc: Non cnim idco dcus scit ca quac sunl quia subsislunt scd idco subsistunl
quia ca dcus scil (/' 596 15: II, 158).
Cl'. /' 596D-597C: 11, 160.162. Cf. A. Wohlman, 1,'onlologic du scnsiblc dans ]a pbilosophic
dc Jcan Scot Krigcnc, Kevue Ihomiste 83 (1983) 558-582.
CT./'518 A: 1,208.
1 0 8

1 0 9

1 1 1

1 1 2

1 1 3

CONCEPTO DE ARS, Y SU USO, CN JUAN ESCOTO ERItJGENA

37

esta idcntidad, por otra partc, obligara a una vision prcscncialista dcl acto
crcador, n o excnta dc maticcs m o n i s t a s .
Q u c molus n o i m p l i c a ncccsariamcntc una multiplicidad (catcgorial) cn
la individualidad dcl sujcto dc quicn sc prcdica, Escoto lo ilustra con varios
cjemplos (simililudo).
Entrc cllos cl de Ias artes liberales. Su unidad e inmut a b i l i d a d p c r m a n c c c n c u a n d o son m o v i d a s , trabajadas, por cl artffice."
En c o n t e x t o s t r i n i t a r i o s , el a c t o dc c o n o c i m i c n t o / c r c a c i o n d c D i o s es
c o n s i d c r a d o cxplfcitamentc cn tcrminos del ars. El t e x t o , que d a m o s in cxtcnso cn nota, rcsulta c l a r f s i m o . En cl no se percibe ningun e l e m e n t o q u e
n o s p c r m i t a p c n s a r quc sc trata dc una mcra comparacion. Describir cl acto
c r c a d o r dc Dios c o m o proccso artfstico sc ajusta p l c n a m e n t c a la rcalidad
trinitaria. Laparticipalio, por la quc todas las cosas alcanzan su scr, sc rcaliza cn la sapientia d i v i n a . Y sc avanza quc cl conocimiento h u m a n o de estc a c t o creador vicnc a scr c o m o una rcproduccion cspccular (ad
itnaginem)
d e c s t c p r o c c s o artfstico. N o resultara e x a g c r a d o intentar r c s u m i r los d o s
p r o c c s o s m c n c i o n a d o s por Escoto con cl tcrmino de ars Dei, en la d o b l e
accpcion dcl gcnitivo scgun cl artifex sca Dios o cl hombrc.
Dcbcrfamos afiadir atin, quc incluso csta ultima distincion ticnde a dcsaparcccr, pucs cs Dios m i s m o quicn en su amor difusivo dirige al h o m b r e en
cstc c o n o c i m i c n t o . "
114

116

117

114 Cum crgo audimus diccrc dcum omnia faccrc nil aliud dcbcmus inlclligcrc quam dcum in
omnibus cssc, hoc csl csscnliam omnium subsislcrc. Ipsc cnim solus pcr sc vcrc cst ct omnc quod vcrc in
his quac sunt dicitur cssc ipsc solus csl. Nihil cnim corum quac sunl pcrsc ipsum vcrc cst, quodcunquc
aulcm in co vcrc inlclligilur participalionc ipsius unius qui solus pcr sc ipsum vcrc cst vcrc cssc accipil
( / ' 5 1 8 A-B: I, 208).
Quid dicam dc arlibus quas sapicnlcs libcralcs appcllanl disciplinas, quac dum in scmcl ipsis
pcr scmcl ipsa plcnac inlcgrac immutabilcsquc pcrmancnl movcri lamcn dicuntur quando rationabilis animi conluilum ad sc quacrcndas invcnicndas pcrmovcnt ct ad sc considcrandas altrahunt ila ut ct ipsac
dum pcr sc, ul diximus, immulabilcs sunt movcri tamcn in mcnlibus sapicntum vidcanlur cum cas movcant'.'(/'521 B: 1,214.216).
' Nam qucmadmodum filium arlcm omnipotcnlis artificis vocilamus -ncc immcrilo quoniam in
ipso, sua quippc sapicntia, arlifcx omnipotcns patcr ipsa omnia quaccumquc voluit fccit aclcrnalilcrquc ct
incommulabilitcr custodil- ila cliam humanus inlcllcctus quodcumquc dc dco dcqucomnium rcrum principiis purissimc incunclantcrquc pcrcipil vcluli in quadam artc sua, in ralionc dico, mirabili quadam opcralionc scicnliac crcal pcr cognolioncm inquc sccrctissimis ipsius sinibus rccondil pcr mcmoriam. Ut
autcm patcr opifcx omnium omnipolcnls quaccumquc in artc sua quac cst ipsius sapicntia ct virlus in vcrbo suo in unigcnilo lilio simul cl scmcl primordialilcr causalilcr uniformilcr univcrsalilcr condidit pcr
spirilum sanctum cx sc llioquc proccdcnlcm in primordialium causarum innumcrabilcs cffcctus dividil,
ila inlcllcctus, hoc csl principalis animac molus cx inlclligibilium rcrum gnostica contcmplalionc formatus, omnc quodcunquc in arlc ralionis crcat cl rcponil pcr scnsum animac intcriorcm in singularum rcrum
sivc inlclligihilium sivc scnsibilium discrclam inconfusamquc dividil aignitioncm (/' 579 B-D: II, 120).
Est igilur parlicipalio divinac csscnliac assumplio, asscmplio vcro csl sapicntiac divinac fusio
quac cst omnium subslantia cl csscntia cl quaccunquc in cis naluralilcr inlclligunlur (/' 644 C: III, 84).
Mcrilo crgo amor dcus dicilur quia omnis amoris causa csl ct pcr omnia diffunditur ct in
unum colligil omnia cl ad sc ipsum incffabili rcgrcssu rcvolvilur loliusquc crcalurac amalorios molus in
sc ipso tcrminal. [psa quoquc divinac naturac in omnia quac in ca ct ab ca sunl diffusio omnia amarc dicilur non quia ullo modo diffundalur quod omni molti carcl omniaquc simul implcl, scd quia ralionabilis
1 lf

1 1 7

38

j. GAYA

E n l o s t c x t o s d e E s c o t o , por otra parte, n o se hace sino recoger el t e m a


a g u s t i n i a n o de Ars Patris F i l i u s y proyectarlo hacia n u c v o s horizontes,
los de la metodologfa de la teologia misma.
E n e s t e m i s m o s e n t i d o , hay todavia otro aspecto quc d e b e m o s recoger.
P u e s el a c t o del c o n o c c r / c r c a r de Dios tienc c o m o primer efccto las c a u s a s
p r i m o r d i a l e s . E l l a s son, por d e c i r l o asi, el p r i m e r c o n t c n i d o del ars Dei.
E l l a s s o n , por c o n s i g u i c n t c , la p r i m c r a e x p r e s i d n del actuar de Dios y del
c o n o c e r s c . Sin c o n t r a v e n i r la p r o h i b i c i o n de dcfinicidn esencial, p o d e m o s
d e c i r q u e las c a u s a s p r i m o r d i a l e s son la primera expresion d c lo q u e D i o s
e s . Ellas son, en resumen, las teofanias primordiales por las q u e D i o s se aut o c o n o c c y sc automanifiesta. Q u e el h o m b r e pueda acceder al conocimiento
d e e s t a s c a u s a s p r i m o r d i a l d s (presentes en la esencia de todas las cosas, n o
lo o l v i d c m o s ) significa cl c o n o c i m i e n t o porar.s d e la universitas
y de
D i o s m i s m o . Sin silenciar IJJS consccucncias que de cllo sc dcrivan: conocer
p o r ars s i g n i f i c a un m o v i m i e n t o creador por parte del e n t e n d i m i e n t o humano
q u e se extiendc a las cosas y a Dios.
119

1 2 0

V
La actividad de Juan Escoto Eriugena se encuadra toda clla en el program a d e r e v i t a l i z a c i o n de las artes liberales que cs comiin a la teologfa de la
e p o c a carolfngea. Sin e m b a r g o , Eriugena no se contenta con una lectura e s m e r a d a d e las fuentes, s i n o q u e inicia un esfuerzo d e claboracion c o m o n o
t c n d r i a igual en m u c h o tiempo. Parte de estc esfucrzo se dedica al c o n c c p t o
m i s m o d e ars, c u y o resultado vienc a ser una teoria de la cicncia o del saber
cn g e n e r a l , q u c sc p o n c al servicio de la rcflcxion tcoldgica, tanto para hacerla p o s i b l c teoricamente, c o m o para dotar dc clemcntos cxplicativos algun o s d e s u s tcmas ccntrales.
D e s d e csta p e r s p c c t i v a , Eriugcna puedc rccoger el^lr.-? Patris Filius d c
A g u s t i n y, siguiendo su m i s m a lfnca ejemplarista, presentar el c o n o c i m e n t o
t e o l o g i c o dcl h o m b r e c o m o participacion cn esta m i s m a ars. Una participa-

mcntis contuitum pcr omnia diffundit ct movct dum diffusionis ct motus animi causa sit ad cum inquircndum cl invcnicndum ct quantum possibilc cst intclligcndum qui omnia implcl ut sint cl univcrsalis amoris
paciiica copulationc in unitatcm inscparabilcm quac cst quod ipsc cst univcrsa colligit cl inscparabilitcr
comprchcndil ( F S 1 9 D - 520 A: 1,212).
Nam unigcnilus dci filius ct vcrbum cst ct ratio cl causa, vcrbum quidcm quia pcr ipsum dcus
patcr dixit ficri omnia -immo ctiam ipsc csl palris diccrc ct dictio cl scrmo (/' 642 D: III, 78; cf. /' 887
C-D). Cf. D. F. Duclow, Naiurc as spccch and book in John Scolus Hriugcna (Mediaevalia 3 (1977)
131-140).
Cf. J. Trouillard, Hriugcnc ct la thcophanic crcalricc, cn J. J. OMcara-L. Biclcr (cds.), The
Mind ofEriugena (Dublin, 1973), pp. 98-113.
1 1 9

1 2 0

CONCEPTO DE ARS, Y SU USO, EN JUAN ESCOTO ERIUGENA

39

c i o n h e c h a p o s i b l c por la automanifestacidn teofanica de Dios, q u e alcanza


su perfeccidn cn el cstado de los bienaventurados.
La r e f l c x i o n d c E r i u g e n a en t o r n o al ars, d e b e o c u p a r el l u g a r q u c s e
m e r e c e cn la h i s t o r i a d e la constitucidn de la ciencia teologica. Para la form a c i d n del s i s t e m a l u l i a n o su influencia, dirccta o a traves de H o n o r i o dc
A u t u n , rcsulta indiscutible.
121

JORDI G A Y A
Maioriccnsis Schola
Lullislica

RESUM
U s i n g the expression ars naturalis as his starting point, the amhor analyz e s (1) thc conccpt of ars in Eriugena's Periphyseon,
(2) the theological usc
o f exempla naluralia on an a r i t h m e t i c a l b a s i s , ( 3 ) t h e u s e of e l e m e n t a l
e x e m p l a r i s m to e x p o u n d thc mystcry of the Trinity, and lastly (4) the use of
ars as the p a r a d i g m of God's manifcstation of Himself. AJl of these are point
of cvidcnt importance for the student of LlulFs thought.

Cf. /' 868 C - 871 C, donde Escolo rcsumc practicamcntc loda su doctrina accrca dcl uso tcologico dc las artes, cn cspccial dc la Dialcctica, mater artium.

You might also like