Sren Kierkegaard

Kahkaha Benden Yana

ngilizceden eviren: Nedim atl
Lacivert Kitaplar

S R E N A A B Y E K IE R K E G A A R D
1 8 1 3 te K op en h ag'da dodu. 1 8 5 5 te yine K op en h agda ld. ocu k lu
u insanlardan uzak ve m utsuz geti. A nn esin i, ablalarn, iki aabeyini
daha yirm i birini bitirm eden kaybetti. Babas 1 8 3 8 de ldnde geride
S ren e v e aabeyine byk bir servet brakmt. Bu sayede K ierkegaard hayatn maddi sknt ekm eden yazarak geirdi, am a babasndan
kalan p sik olojik m irasn ok daha n em li sonular oldu. O rtodoks Luth er'cili e ok bal olan babasnn gl k iilii ve dindarlnn derin
lerinde yatan m elankolisi tm hayat boyunca etkisini srdrd.
A rb allk la um ursam azln birbirine kart bir gen lik dnem inden
sonra, nianls R egine O lsen 'd en ayrld. Her iki tarafn da byk ac
ektii bu olaydan sonra yaam n felsefi d n ceye adad. 1 8 4 1 de r o
ni K a vra m baln tayan doktora tezini verdikten iki yl sonra pek
ok kitap yaym lad. Bunlarn hem en hepsinde takma ad kulland. Bu
takma adlar kh editr kh yazar oluyor, birbirlerine gnderm elerde bu
lunup p o lem i e de giriyorlard. Bir yandan resm i K ilise ye. br yandan
H e g e le kar olm ak zere iki cepheli bir p o lem i e giriti. A m ac, inan
cn z asndan zn el olduunu ileri srerek H ristiyanl onu karika
trletiren H ristiyanlara kar savunm akt. Bu tutum ayn zam anda Heg e iin sistem atik id ealizm in e kar km ak anlam na geliyordu. Kierkegaard d evlet dinlerine kar olduu kadar sistem atik dncelere kar da
bireysel varln tek liin i ileri srer, sa'nn lm d en eyin d e H ristiyan
ln yen i bir boyutunu grerek bunu inceler. E k siksiz sistem ler ve k ii
lik sizletirici kavramlar karsnda zn elli in "gerein kendisi" old u u
nu sylerken, bir yandan da Tanrnn aknl karsnda zn elliin ba
b oluu zerinde durur.
K ierkegaard' felsefesi varoluuluun kaynan oluturur. Kendi za
m annda fazla tannm ayan felsefesi, kim i ada dnrleri, zellik le
H eid egger'i, J.-P. Sartre, K. Jaspersi, K. Barth' derinden etkilem itir.
B A L IC A YAPITLARI: Om B e g re b e t irim i [1841; roni K avram , ev.:
Sla Okur. Trkiye Bankas Kltr Y ay.. 2 0 0 3 J; E nten-EU er [1843];
F ry g t o g B a even [1843: Korku ve T itrem e, ev.: brahim Kapaklkaya,
A nka Y ay., 2002]: G jeta g elsen [1843]: P h osoph iske Sm ler [1844:
F elsefe Paralar ya da Bir Para F elsefe, ev.: D oan ahiner, Trkiye
Bankas Kltr Y ay.. 2005]; B e g reb et A g esl [1844; K ayg Kavram ,
ev.: Trker Armaner. Trkiye Bankas Kltr Y ay.. 2003]; S ta d ie r
p a a L iv ets vei [1845]: S ygdom m en til D iklen (1849; lm cl H astalk
U m utsuzluk, ev.: M ehm et M ukadder Y akupolu. Ayrnt Y ay., 1997]:
F orfpren s D a g b o g [Batan karcnn G nl, ev.: Sha Sertabibolu, Ayrnt Y ay.. 1996],

Ayrnt: 296
Lacivert K itaplar D izisi: 4
K ahkaha Benden Yana
Sren K ierkegaard
ngilizceden eviren
N edim atl
Y aym a H azrlayan
Serdar R ifat Krkolu
eviride kullanlan m etin
A K ierkegaard R eader-Texts & Narratives
E ditrler: R oger Poole ve H enrik Stangerup
Roger Poole and H enrik Stangerup & Onk Ajans
Bu kitabn Trke yaym haklan
A yrnt Y aynlarna aittir
K apak llstrasyonu
Sevin Altar
Kapak Dzeni
D eniz elikoh
Dzelti
M ehm et Celep
Bask
Kayhan M atbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti.
D avutpaa Cad. Gven San. Sit. C B lok N o.: 244
Topkapistanbul Tel.: (0212) 612 31 85
Sertifika No.: 12156
Birinci Basm 2000
kinci Basm 2005
nc Basm 2013
ISBN 975-539-312-4
SERTFK A NO: 10704

A Y R IN TI YA Y IN LA RI
Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Caalolu - stanbul
Tel.: (0 212) 512 15 00 Faks: (0 212)512 15 11
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr

Sren Kierkegaard

Kahkaha
Benden Yana

AKINTI

 T E N G E T K T E N S O N R A V E R L E N S Z L E R

D S Y LEM LER

Dariim Leader

Pierre Sortin

S E V G N N H A L L E R

A P T A L L IK A N S K L O P E D S

Stephanie Dowrick

Matthijs \w Boxsel

P M E
M etafizik ten E rotie

P M E . G ID IK L A N M A V E S IK IL M A Z E R N E
H ay atn D id ik len m em i Y an larn a D air
P sik an alitik D en em eler

Adriunte Blte

K AHKAHA BENDEN YANA

Sren Kierkegaard

A R S T O S
Y aam zerin e N otlar

Adam Phillips

K A R IL IK S IZ A K
K o v ala m ak ve K ov alanm ak zerine
Gregary D an

John Fnwles

SALO M E
Y aam ve Y aptlar

LANET ^
S on T abuy la Y zlem e: A det K an am as
Karen Houppen

Anela Livingstone

B A T A N IK A R M A Z E R N E
Jean BatdriHard

BEN A YA K TA GM N
in g en eler vc Y olculuk lar
isabet Fonsecu

GECE
G ece H av at. G ecenin D ili, U yku ve R y alar
A. Alvares

COOL
B ir T av rn A natom isi
Dick Poulain & David Rahim

H A Y A T IM IN F L O Z O F U N A A K M E K T U P L A R I
Monique Charles

C O O L A N IL A R ( 1990-2000)
Jean Baudrillurd

K E N D N A L D A T M A
Herherl Fingarette

G DELEN ADAM
Papalar

HRET
Chris Rojek

A N A H T A R L A R V E K L T L E R
K ^a D zyazlar
Michel Tournier

T K T A K
Z am an a K aam ak B ir B ak
Ja \ Griffifhs

V A M P R K A Z A N O V A
S usie Orhach Griffiths

K T L N E F F A F L I I
A n F en o m en ler zerine B ir D en em e
Jean BatdriHard

B R F T S Z
Julian Barnes

L
D u y gu sal B ir L ab o ra tu v ar
Brian & Cretinan & Soessei

M K N S IZ T A K A S
Jean BatdriHard

B ir a d a m v a r ki, D a n im a r k a d a n h e r n e v e s ile y le s z e d ilir s e e d i l

sin , a d n a n m a d a n g e m e k im k n sz ; a m a y e r in i b e lir le m e k b e lk i
d a h a d a z o r ; S re n K i e r k e g a a r d ' k a s te d iy o r u m . F a k a t e s e r le r i,
y le y a d a b y le o u n lu k la d in s e l e ilim li o ld u u n d a n , K ie r k e g a
a r d ila h iy a t la r a r a s n d a b ir y e r e k o n a b ilir . S r e k li in sa n k a lb in i
te m a a la n , h a tta bu k o n u d a d u r d u r a k b ilm e d e n y a z a n , H r is tiy a n
f e l s e f e y a z a r . O n d a n d a h a c id d i b ir D a n im a r k a lI y a z a r d a h a y o k ;
b u n u n la b ir lik te , p o p l e r o lm a y o lu n d a n n e b u k a d a r o k e n g e l
k a n b a k a k im se d e y o k . Z a m a n z a m a n o la a n s t b i r g z e llik te
y a z y o r , a m a o u n lu k la d a h a lk a itic i g e le n a b a r tl b i r m a n tk
s e r g iliy o r . P o p le r b i r y a z a r o lm a s a h a v a h o tu , f a k a t a m a la d
e y o.
B a z k ita p la r n d a n o k b y k h a z a ld m . F a k a t b u n la r d a n h i
b ir in i so n u n a k a d a r z e v k le o k u y a m a d m . W o r k s o f L o v e ; en p o
p l e r o la n y d g a lib a , b e lk i d e o k a y r b ir k ita p o la n E ith er/O r';;.
B e n im

orada

k a ld m

s r a d a

y a y m la n a n

kk

a l m a s

S y g d o m m e n til D d e n b a n a o k k e y if v e r d i.
K i e r k e g a a r d m h a y a tta k i a l k a n lk la r , y a p p e ttik le r in e ( b e lk i
y a n l ) ilg i u y a n d r a c a k k a d a r b e n z e r s iz d ir . K im s e le r e g itm e z , k e n
d i e v in d e d e k im s e y le g r m e z , k i bu d a g r n m e z b i r m e s k e n in
b t n a m a la r m a k ly o r ; i e r iy e h i g ir e n o ld u m u a s la r e n e
m e d im . B u n a r a m e n , o n u n te k b y k a l m a a la n in sa n d o a s
d r ; k im s e o n u n k a d a r o k s a y d a in sa n ta n m a z . A s ln d a g n b o
y u n c a e h ir d e d o la r durur, g e n e llik le d e y a n n d a b ir i v a r d r ; s a
d e c e a k a m la n o k u y u p y a z a r . Y r rk en o k k o n u k a n d r v e a y n
z a m a n d a k e n d is in e y a r a r l o lm a s m u h te m e l h e r e y i y a n n d a k in d e n e k ip a lm a y d a b a a r r .
O n u n la ta n m a d m . S o k a k ta h e m e n h e r g n g r r d m , y a ln z
o ld u u z a m a n la r d a h e p y a k la p k o n u m a y a k lm d a n g e ir m i im d ir , a m a b u n u h i g e r e k le tir e m e d im . B a n a so h b e t" in in o k h o
o ld u u n u s y le m i le r d i. E e r b e n d e , a z m d a n a c m a s z c a l a f a l
n p e le k te n g e ir ild i im d u y g u s u n a k a p lm a d a n bu s o h b e tin ta d n
k a r a b ile c e k o ls a y d m h e r h a ld e o k h o u m a g id e r d i.

A n d re w H a m ilto n , S ix te e n M o n th s in th e D a n is h Is le s (1 8 5 2 )

* lm cl Hastalk Um utsuzluk, ev.: M ehm et M ukadder Yakupolu,

Ayrnt Yay,, 1997.

 in d e k ile r

n s z ........................................................................................................................... 11

B ir in c i B l m

atal
I. H er yerde zorluklar ya ra tm a k ........................................................................... 33
II. nsan yryor da yryor ..................................................................................35
III. D en iz h o r tu m u ........................................................................................................ 36
IV . A rk h im ed es'in o dayanak n o k ta s .................................................................. 37
V . B e r lin e k a ..........................................................................................................38
Y. E ve m ek tu p la r..........................................................................................................42

VII. Tekrar m m kn d e i l .......................................................................................... 45

VIII. ek m eceli yaz m a s a s .........................................................................................49
IX. R otasyon y n tem i ................................................................................................. 53
X . K en d im i in celiyoru m .......................................................................................... 68
X I. yi bir para... fazla da yal o lm a sn ...................................................... 69
X II. Y ery z n d ek i varolu u m u z bir tr h astalk ................................................ 69
X III. K r kem anclar ...................................................................................................... 71
X IV . D o n G io v a tm i iin bir yer b u lm aya alrk en .........................................71
X V . P im an o lu r su n ........................................................................................................ 73
X V I. e y t a n ilik .................................................................................................................. 75
/. Kapanklk ............................................................................................................... 75
II. A n ilik ....................................................................................................................... 79
X V II. S o eb o rg G l n d ek i b ilim adam .................................................................. 82
X V III. Durm adan yr! .....................................................................................................86
X IX . Her ey d en yryerek uzaklaabilirim ! ...................................................... 88
X X . A lm a n y a k o r k u su ................................................................................................... 91
X X I. D anim arka K raly la konum alar .................................................................. 92
X X II. A h bir D o u d esp otizm i olsa! ......................................................................... 99

k in c i B l m

Kadnlar
I. Orm andaki se k iz p a tik a ....................................................................................105
II. C on stan tin ein konum as: K adn latifedir ..............................................107
III. B ir kadn terzisinin k m seyen k o n u m a s .......................................... 115
IV. Batan karc Johannes: K adnlar kullanm ak i in d ir ........................121
V . Z e v k li bir ev lilik ................................................................................................. 130
VI. T a rifsiz bir s e v i n ............................................................................................... 135
VII. A h , e v lilik h a y a t! ............................................................................................... 136
VIII. B ir A ktrisin H a y a tndaki kriz ......................................................................138

 n c B l m

Gece

Yars

vakti

I. Kara d e l i k ...............................................................................................................165
II. K k t a b u t ............................................................................................................166
III. U runda y a a y p le b ile c e im f i k i r ............................................................167

IV. Moriya Da: Drt olas anlatm ....................................................... 172

V. Y a brahim yanlyorsa? ..................................................................................177
VI. Suskunluun g e r e k lili i....................................................................................184
V II. m an v a ly e s i...................................................................................................... 193
VIII. S ok rates'in olum lu d grn .................................................................2 0 0
IX . Taham m ln sn rla r.........................................................................................2 0 2

Drdnc Blm

1848

1984

I. H e g e lci bir bastonla s o h b e t ............................................................................213

II. Btn rm e B ilim den g e le c e k .................................................................215
III. A v u stra ly a da, A y 'd a .........................................................................................21 9
IV . 1848 -y r y ve s iy a s e t- m ektup .......................................................221
V . Y a a d m z a ...................................................................................................233
VI. e h r a z a d .................................................................................................................. 273
\ II. Tekrar k e n d im im ................................................................................................. 2 7 4
VIII. K ahkaha benden y a n a ....................................................................................... 27 7

K a y n a k a .................................................................................................................278

nsz

/ " T \ an im ark a adas M 0 n d ek i M a rie n b o rg adl k lt r m erk ezin d e,

L / H e n r i k S tan g eru p ve ben, p ik a p ta M o z art v e M o n te v erd i a
la rk e n D anim ark alI b y k y az ar S ren K ie rk e g a a rd d an aa d ak i
m e tin le ri d erledik. 1983 yazyd.
M a rien b o rg , d n y an n d rt b ir yan n d an g etirilm i a alarn d i
k ili old u u g eni to p rak larla b ir iftlik ten o luan ta ra m a lik n esi
dir. M a lik n en in ortasn d a, g em ii on d o k u zu n cu y zy ln b a la r
n a uzan an , taly an tarz m u h teem b ir ato vard r. taly an ab o y as
v e k rm z m s k ah v e ren g in in h a fif to n la rn d a b o y an m o lan bu a
to b otu. F ak at m alik n e, son sahibi K o n t P ete r M o ltk e tarafn d an
sanat a lm ala r m e rk e zi olarak d ev lete brak lm t; sessizlik , y a l
n zlk ve y o u n la m a isteyen a lm ala r iin. E v in etrafn d ak i u su z

bu ca k sz arazi yaz g n le ri b o y u n c a psszd; bo ato g zlerin i aa

d ak i araziy e evirm iti. F ak at m a lik n ed ek i eitli k u l b e lerd e ve
ek b in a lard a a lm ala r d ev a m ed iy o rd u . A k am se rin li in d e m a li
k n e n in eitli b lg e lerin d e n bir aray a gelen in sa n la r iki iip so h
bet ediyorlard.
K k b ir g l say m azsak , m alik n en in en ek ici zelli i dizi
dizi sralanm m u azzam aalary d . B u a a lar M oltke ailesin in
seyahat eden eitli b irey leri ta ra fn d an d n y an n d rt b ir y an n d an
aln arak y en id en to p ra a k av u tu ru lm u tu . le rin d en zellik le b ir
tan esi g ze arp y o rd u ; au sto s so n larn d ay k en alab ild i in e ve g
r lm e d ik m ik tard a ie k am , etra fa tatl k o k u la r y ay a n k o ca m a n
b ir b alsam k avayd bu. B tn scak y az g n leri b o y u n ca p olen
to p la m a k iin aacn etra fn d a v zld ay p duran arlarn ev d ek i h e
sab a ry a uym u y o rd u . B in lercesi yere d m t , y ab a n arla r ta
rafn d an b a rsa k la r d eilirk en yerd e yle a resiz y aty o rlard .
A deta b ir g een y az d u y g u su n u ta sv ir eden esra re n g iz b ir olayd
bu. M e er y ab an arlar g elecek ten h ab e r veriy o rm u . O g een yaz
tak ip ed en ilk b a h ard a P ete r M o ltk e nin atosu k u ru n glle ve b u l
do zerle yerle b ir edildi ve k o cam an b ir u k u ru n iine sp r ld .
B a z tek n ik h u k u k i m e se le le r y z n d e n , erte lem ey e y n elik drt
tem yiz b av u ru su n a ra m en D an im ark a b ro k ra sisi d arb ey i indirdi.
Y k m ek ip leri ieri girdi. B u k lt r b lgesi so n su za dek ortad an
kayboldu.
F a k a t ite orada, M a rie n b o rg da, o 1 9 8 3 ' n son ya zn d a H en rik
S ta n g e ru p la b irlik te K ie rk e g a a rd m eserlerin i, b alan g ta , y u rtta
larn a y en i ve zevkli b ir k lk ta ta n tm a k am acy la b ir sek i o lu tu r
m utuk. M a rie n b o rg un m z ik le k u atlm bu g zel ve ferah o rta
m n d a bu eseri b irlikte k esip bitik; ve b u ruh h alin d en b ir ey lerin ,
k en d ilerin e sun u lan bu k ita p la n g iliz ve A m erik a lla ra d a g em esi
um u d u n u tayoruz.

Y ani bu seki b alan g ta D an im ark alI o k u rlar d n le re k o lu tu

ruldu, 1985te de D a n c ad a y ay m lan d . G arip tir b u g n bile D a n i
m ark alIlar K ierk eg aard okum ak istem iyor. 18 5 5 te lm o lm asn a

ra m en , n ere d ey se l s de d irisi k a d a r k en d ilerin i fk ele n d iren b ir

ad a m a kar d u y d u k la r o esk i k z g n lk larn h l k o ru y o rlar. S a
k en , K ierk e g aard D a n im a rk a h la rn hi in a n m ad k lar ey lerin z e
rin d e srarla d u rm u , so n ra da D ev let ve K ilise k u ru m u n u n h e r b i
im in e saldrm t. im d iy se D an im ark alIla r b tn y irm in ci y zy l
b o y u n ca , hepsi S ren K ie rk e g a a rd m to p rak larn a h ac ca g elm i
olan ard ark as k esilm e y en dizi dizi y ab a n clara k atlan m ak z o ru n
d a k aly o rlar. A m erik a lla r, Ja p o n lar, A lm an lar, taly an la r, n g ilizler; lim ler, aratrm aclar, yazarlar, ren c iler - h l d a g eliy o rlar,
k ita b ev lerin i d id ik d id ik edip S ren K ierk e g aard h ak k n d a so ru so
ru y o rlar, b itm ez t k e n m ez ekilde o n u n la ilgilen iy o rlar. K ierk eg aa r d ve b tn eserlerin i k esin lik le b en im se m em i b ir h alk iin g e r
ek ten bu kadar da fazla.
D a n im a rk a lIla rm k afalarn d ak i K ierk e g aard resm i, m e tin le rd e
k i b irin c i elden g elen b ilg ilere d ay an m y o r, daha o k 1 8 5 0 'le rin k a
rik at rle rin d en ve genel b ir sevm em e, b en im se m em e tav rn n b u g
n e ak tarln d an b ir aray a getirilm i. D an im ark alIlar (bunu seve se
ve k en d ileri de d o ru lar) m a tery alisttir. K ierk e g aard id ealistti, tin
m e selele rin e inanrd. D an im ark alIla r y asala ra uy arlar, y n e tic ile ri
n e ve siyasi k u ru m la rn a sayg duyarlar. K ierk e g aard o n lara sa h te
k r m u a m elesi yap p aa lard . D an im ark alIlar h u zu rlu , sakin bir
h ay at severler, m utab k k alm an , an lalan ve g elen ek sel olan e y
lerd en holanrlar. K ierk e g aard b ir k ita p ta n tekine istisn a o lan, b i
rey sel o lan ve kiisel sah icili i savunurdu. D an im ark alIlar b e d e n
sel h az d an zevk alrlar. K ierk e g aard n efsin e hk im o lu p b ek r k a la
ca b ir d n y a iin, "e v re n se l dedii b t n bu h azlard an v a z g e
m iti. D anim arkalIlar, b ir D ev let K ilis e s ine sahip o lm a la rn a ve
b t n o cu k larm v aftiz ettirm elerin e ra m en genel o larak T an ry a
in an m azlar; vaftiz o ld u k lar zam an, k ilisey i son k ez g rd k leri z a
m an d r, tabii b ir de ayaklar nde, cen azeleri iin ieri g eld ik leri z a
m an. K ierk e g aard T an ry a inanyordu, hem de D a n im a rk a lla r'n
tu h a f b u ld u u b ir tutku ve i eb ak la inanyordu.
D a n im ark alIla r d em o k ra ttr, o rtan n so lu n d ad r, so sy a listtir ve
refah d ev letin e inanr. K ierk e g aard (K raln k en d isin e pek sayg
d u y m a m o lsa da) m iz a olarak m u h a fa za k rd ve 1848 a y a k la n

m a larn d eh etle k arlam , h alk d a y a n m a sn n b u e k ild e k i te

z a h r n k a n la n d o n d u ra n b ir g e lg itin b a la n g c o la ra k g r
m t. D a n im ark alIla r k a m u n u n o rtak d o ru larn a , ek lin e, ta rz n a
v e ta v rn a in a n rla r - k i b t n b u n la rn tu ta rl b ir k o n fo rm iz m o lu
tu rd u u s y le n eb ilir. K ie rk e g a a rd b t n to p lu m sal ak itle ri v e a n
la m a lar h a v a y a sa v u ru p b ire y k a te g o risin in m u tlak n ce li in i
v u rg u lu y o rd u . D an im ark alIla r k e n d ile rin i y a sa la rla sn rla n m g
r rle r. K ie rk e g a a rd y a sa la rn istisn a la r o ld u u n u, i ten gelen
in a n la r sonucu y asay i n em e si y a d a g z ard etm esi g erek en
baz b irey lerin o ld u u n u ileri s r y o rd u . D a n im ark alIla r a k a d em ik
sa y g n l a in a n rlar. K ie rk e g a a rd P r iv a t D o e n t d ed i i k iile ri a la
b ild i in e aa lard ; b u n la r, K ie rk e g a a rd n b a a rsz b ire y le r
o la ra k g rd n iv e rsite h o ca la ry d . D a n im ark alIla r fik ir h a y a
tn d a d a im a A v ru p a m o d a sn a u y arla r, bu y zd e n 1 8 4 0 la rd a d a
H e g e lc ili e ay ak u y d u rm a y a a ly o rlard . K ie rk e g a a rd a g re
H eg el a rla ta n d ; J.L . H eib e rg ve P isk o p o s M a rte n se n g ib i D a n i
m arkalI H e g e lc ile r de g l n y a d a aa lk t, y a d a h er ik isi b ir
den.
u h ald e, o g n de b u g n de K ierk e g aard ile D an im ark alIla r a ra
sn d a p ek o rtak y an yok. B u y zd en , K ie rk e g a a rd m n asl biri o ld u
u n a d air bu k a d a r o k a p rio r i d n c ele re sah ip o lu n c a D a n im a r
k alIlar onu o k u m a y a n a d ire n v ak it ay ry o rlar. n c ilden b irk a p a
saj g ibi K ie rk e g a a rd in belli n l m etin leri ( n l D an c ay a m eth iy e si g ibi -a s ln d a d ild e k i d ar k a fa ll a d air sert b ir eletiri y a z
sdr) o k u ld a ok u n u r, so n ra ncil g ibi b ir d ah a o k u n m az. Y irm i c ilt
lik u cu z b ask s, 1 9 6 0 la rn b alarn d a G y ld en d a n ta ra fn d an y a
ym lan m ; F io lstra e d e d ek i sa h aflarn ark a raflarn d a eld e k alm
k ita p la r ara sn d a g rm ek m m k n . D a n im a rk a d ak i tip ik b ir k ita p
lk ta D an im ark a k la sik le ri uzu n b ir sra o lu tu ru r, h ep si b irb irin in
ay n p la stik ciltleri v a rd r ve elb ette K ie rk e g a a rd dan d a b ir iki g s
te rm elik cilt y er alr; fak a t bu ciltle r asla o k u n m az, o n la rla y an y a
n a d u ran H o lb erg ve O eh le n sc h lg e r iin de du ru m ay n d r. E d e b i
y attaki A ltn a h e r D a n im a rk a lIn n v n d b ir ey d ir, fak at
m e tin le rin e hi m rac aa t etm ez. K ierk eg aard , b t n eserleriy le b ir
lik te a sln d a D a n im a rk a d a o k u n m am b ir yazardr.

te H en rik S ta n g e ru p la b en im 1 9 8 3 te kar k t m z d u ru m
b u y d u . N ed e n K ie rk e g a a rd m en iyi m e tin le rin d en b ir sek i o lu tu r
m a y alm diye d n d k - a r , H e g e lc ile tirilm i an lalm az m e
tin lerd en d e il de, ncek i d n em e ait, d ah a h afif, 1 8 4 0 larn b a la
rn d ak i n k teli m etin lerd en . T am d a K ie rk e g a a rd in, k o ltu u n u n a l
tn d a y eni d o k to rasy la ze n g in b ir gen ad am o la ra k b o y g sterd i i
ve R e g in e O lsen adn d ak i g zel b ir k z la n ia n l o ld u u d n em ler.
D an im ark alIlar b y k y az arla rn yeni b ir ekilde su n u ld u u n d a
se v m ez ler m iydi? H atta im lasn d a m o d e rn letirse k ne o lu rd u ( n
k o n d o k u zu n c u y zy l D an c as gze, o n d o k u zu n c u y zy l n g i
liz cesin d en o k d ah a esk i g elir)? D en em ey e deerdi.
H e n rik le p ay lat m z iki tem el saik vard. B u n lar ta H en rik
S ta n g e ru p un P a r is te g az etec i o la ra k a lt , b irlik te eh ird e u zu n
y r y lere k p ed e b iy a t ve siyaset k o n u tu u m u z 1 9 7 8 de o lu
m ay a b alam t. O ta rih ten y llar nce K ie rk e g a a rd in ism i n g ilte
r e de d ah a yeni y en i d u y u lu rk en , o n u n do lay l iletiim i zerin e
b ir ara trm a tezi y azm tm . F a k a t n g ilte re deki felsefe ta rtm a la
rn n acm asz p o zitiv ist ik lim i b en i teki te m alara s r k lem iti ve
P a ris teki y r y lerim izd e laf d n d r p d o la trp K ie rk e g a a rd a
g etirm em iz ik im izi de artan b ir ey oldu. A sln d a ro m an c o lan
H en rik , H o lb e rg in E ra sm u s M o n ta n u s'u ze rin e B re z ily a d a y ap
t film d e n h en z d nm t. B re z ily a y la o lan b u tem as, zih n in
de, son d erece b aarl ro m an V ejen til L a g o a S a n ta 'd a (1981) z ir
v ey e k ac ak o lan o d n ce zin cirin i b alatm t.
V ejen til L a g o a S an ta, ev lilik sonucu K ie rk e g a a rd la ak ra b a olan
P e te r W ilh elm L u n d u n y k s n anlatr: B re z ily a d a on d o k u zu n
cu y zy ln ilk y arsn d a y ap t b az k eiflerd e D a rw in in h ab ercisi
o lan d o ab ilim ci ve paleo n to lo jist. G en S ren K ierk eg aard , P.W .
L u n d un bilim sel h retin d en o k ad a r etk ilen m iti ki k en d isi de b ir
ara b ilim d e k ariy e r yapm ay d n m t (bkz. n c B lm , 3.
M etin). K efetm i olduu ey lerle ak n l a u ray a n P .W . L und,
B re z ily a nn cra b ir k esin e ekilip m n zev i gibi yaad. V arl
ve h reti b ir esra r p erd esiy le rtld. B irb irle rin d en A tla n tik O kyan u s u y la ayrlm olan L und ve K ierk eg aard en telek t el alan d a ro l
leri d eitiler. L u n d gen K ie rk e g a a rd az kalsn b ilim se l b ir k a ri

yere ekerk en , yal L u n d (b ak a eylerin y an sra) S ren K ierkeg a a rd n eserlerin d e n etk ilen erek k en d i kariy erin i so n a erdirdi.
H e n rik le ben im o za m a n p a y lam ay a b alad m z ilk tem el sa
ik, K ie rk e g a a rd b ir y az ar olarak ta n tm a arzu su y d u . D an im ark alI
la r K ie rk e g a a rd m g er ek te n ne k ad a r gzel y azab ild i in i b iliy o rlar
m y d ? kinci tem el saik de ilkinden kt. P a ris te y ap t m z y r
y lerd e b izim ilg im izi ek en , siyasi m eselelerd ek i d h i y az ar K ierk e g a a rd d. D an im ark alIla r hep K ie rk e g a a rd 'm siy aset h ak k n d a
s yleyecei h i b ir ey o lm a d n a in an m lard r. F ak at b iz d n p
d o lap K ie rk e g a a rd 'm b u n u n tersin i ispat ed en m e tin leriy le k a r
la m ay a baladk, ze llik le de Y aa d m z a (D rd n c B l m ,
5. M etin) adl m etin. H e n rik in d aire si B assa n o S o k a nday d ve
y r y lerim izd e G e s ta p o nun P aris igali srasn d a k ara rg h o la
rak kullan d b inann yan n d an d efa larca getik . F ak at K ierk eg aard b tn bunlar n ce d en g rm t. Z am an t n e lle rin in tu h a f bir
k esim e n o k ta sn d a n b ak a rak yirm in ci y zy lm zn to talitercili i
k ad a r ilerisini g rm t - a s ln d a Y a a d m z a (D an cad a Ntiden ) bal bile bize o ld u k a esra re n g iz b ir ifte de ere sah ip m i
g ib i grnd. K ierk e g aard o za m a n lar hang i ncl k o u llard an ve
v a rsa y m la rd a n y o la k arak by lesin e do ru ta h m in le rd e b u lu n m a
y baarm t?
K ierk e g aard b ir kere d ah a ed e b iy a t ev resin d ek i y erin i ald: G eorge OrvveU 1 9 8 4 ' elbette; peki ya P aste rn a k ve A h m ato v a? Y a
S o lje n itsin in eseri G u la g T akm A d a la r (S a n a tk rca A ra trm a
D en e m e si alt b al y la)? A y rca K ierk eg aard H en ry M ille rn c a
k asn d an da b ir eylere sahip deil m iydi? M etin sel ald atm acalarn
D e rrid a nn d ah a y ak n lard a su n m ay a ve analiz etm ey e b alad b i
im lerd e k u rm u y o r m u y d u ? ki tem el saik im iz - K ie r k e g a a r d nce
y azar olarak, sonra da siyaset h ak k n d a syley ecek eyleri olan b ir
y az ar olarak su n m a k - b ir aray a gelm ey e balam t. uras akt ki
K ie rk e g a a rd yeni b ir biim d e su n m am z g erek iy o rd u .

S re n K ie rk e g a a rd n g ilte re 'd e k i e d e b iy a t ve fe lse fe sa h n e sin e

g e k t, A m e r ik a d a d a n isp e te n d a h a y a k n la rd a . 1 8 5 5 te lm e

siy le a d san o rta d a n silin m e y e b a la d . B u s re c i k sm e n y a v a

la ta n K a ri Ja sp e rs, M a rtin H e id e g g e r, D ie tric h B o n h o e ffe r, Je an P au l S a rtre ve d i e rle rin in o n d a n a ld k la r d n c e le r o ld u . D il
e n g e li n e m liy d i; A lm a n c a y r a h a tlk la o k u y a b ile n v e h e r a n la m
d a u lu sla ra ra s k lt re sa h ip o la n b ir a d a m n , F ra n sz c a , A lm a n
ca y a d a n g iliz c e k o n u m a y y a d a y a z m a y h i re n m e m i o l
m a s a rtc . O b y k d ilse l v e fe lse fi s o y u tla n m a d u y g u su n u
a z a ltm o lu rd u h e rh a ld e . F a k a t sa d e c e 1.3 m ily o n k a d a r in sa n n
(o z a m a n la r) k o n u tu u D a n c a d a y a z d d u r d u ra k d e m e d e n , b u
in s a n la rd a n p e k az g e r e k te n K ie r k e g a a r d iste k le o k u m a k n iy e
tin d e y d i.
S ren A ab y e K ierk e g aard 1 8 1 3 te Ju tlan d fu n d alk larn d a n z e n
g in b ir o ra p n n y ed in ci ve son o cu u o la ra k d n y ay a g eldi. F a
k at M ich ael P ed erse n K ierk e g aard , o ld u m olas ze n g in b ir ad am d e
ildi. o cu k k en ac n a ca k d ere ced e yo k su ld u ve h ep o k a k ald
ve d iin Ju tlan d fu n d a lk la rn d a T an ry a sv p sa y m asy la
h atrlan r. B u v esile y le T an ry g er ek te n fk ele n d ird i i k o rk u su
onu hi brak m ad .
M ich ael P e d e rse n K ierk e g aard , S re n in annesi A n e L u n d la,
ilk k a rs K ristin e R 0 y e n in l m n d en h em en so n ra b iraz aceley le
ev len d i. S ren K ie rk e g a a rd m b asl y irm i b e ciltlik d e v a sa G nl k y le ilgili en ilgin o lg u la rd an b iri de, i erisin d e an n e sin d en b ir
k ere b ile sz etm em i olm asdr. B a b asy la ken d i ilik isin in h er y
n n d n m ey i se v en b ir ad a m n bu tu tu m u , b ab a sn n an n esin e
n asl d a v ra n d n h erh a ld e b ir d ere cey e k a d a r y an sty o rd u n
E rk e n g elim i, so u k ta v rl, kibirli ve n k te ci b ir o c u k olan
S ren K ierk e g aard , sekin b ir K o p en h a g o k u lu n a gitti. M u tsu z, a r
k a d a la rn h o r g ren y aln z b ir d elik an ly d . E n iyi ark ad a - b e lk i - b ab asy d . B irlik te uzun y r y lere k arlar, g rd k leri h e r ey
h ak k n d a k o n u u rlard - f a k a t bu y r y lerin tu h a f y an bu ik ilin in
N y to rv daki ev lerin in o tu rm a o d asn d an hi ay rlm am o lm a la r
dr. T arttk la r h e r ey h ay al rnyd.
S re n in b ab a s sapkn b ir d n rd . Z en g in b ir ad am o ld u u
1 8 1 3 "teki (S re n in d o d u u yl) b o rsam n k n d en itib aren fu n
d alk ta k i o c u k su k f rleri iin T an rn n k t b ir in tik am p lan lad -

g n a o lan in an cn hi y itirm ed i. Z en g in leip re fa h a u la tk a M ic

hael P ed erse n K ierk eg aard , T an rn n n iy e tin d e n d ah a da k u k u la n r
oldu. T an rn n b ir ek ild e in tik am alac a n d a n em in d i.
V e 1 8 3 2 de T anr vurdu. h tiy ar ad am d em ek k i h ak ly d . K z
N ico lin e C h ristin e otuz y an d ay k e n d o u m d a ld. 1 8 3 3 te o
lu N iels A n d reas y irm i d rt y a n d a ld. 1 8 3 4 te ikinci k ars ve
b t n o c u k la rn n annesi A ne L u n d d a ld. S ad ece alt ay g e m i
ti ki 18 3 4 n aralk ay n d a kz P e tre a S ev erin e tp k iki yl n c e sin
d e ab lasn n b an a g eldii gibi otuz y a n d a d o u m d a ld.
B u iki fela k et y ln n ard n d an g eriy e sadece iki o cu k k alm t:
P e te r C h ristian ve S ren. E v d e h erh a ld e ses so lu k k esilm iti. H e r
k es M ichael P e d e rse n in b atan beri h ak l o ldu u k an a atin e v a rm
t: T an r g er ek te n de fu n d alk ta k en d isin e k fre d erek iled i i g
nah tan d o la y o nu n ih a y et cezalan d rm t.
A nnesi ld n d e S ren K ierk e g aard y irm i b irin d ey d i. B a b a
sy la olan ilikisi h ep o k youn olm utu. S ren 1 8 3 5 te K u zey
S jaellandd a G ille le je de d en iz k y sn d ak i b ir tatil y erin e gitti. B u
rad a k en d isi iin nasl b ir k a riy e r isted i i k o n u su n d a k afa yordu. P e
te r W ilh elm L u n d a uzun ve ay rn tl b ir m ek tu p yazd; n n d ek i
seen ek leri iten ie ta rtt b u m e k tu p ta v aro lu felse fesin in ana
k ateg o rile rin in o rtay a k a k a grlebilir.
S o n ra da, h ak k n d a k esin olarak h i b ir ey s y le y em ey ec e im iz
b ir olay m e y d an a gelir. K ierk e g aard , G n l k n d ek i 1838 tarih li bir
y a z sn d a o ld u k a e sk iy e d ay a n an b ir d n em e b ak a rak , b y k depre m den sz eder: B y k d ep rem ite o zam an o ld u , b t n o lg u la
rn yeni ve am az b ir y o ru m u n u ze rim e an id en y k le y en o k o r
ku n d evrim . B a b am n ilerlem i y an n ilahi b ir l tu f o lm ay p ak
sine b ir la n et o ld u u n d a n o zam an p h e len d im ...T m ailen in ile
dii b ir su o lm aly d , T an r bunu ce za la n d rm aly d ; T an rn n k u d
retli eliy le o rtad an y ok ed ilm eli, silin ip atlm a ly d . n san d a rm a
d a n ed en b u olay n ne o ld u u n a d air y ap lan sp e k lasy o n lar hi
b itm ed i, fak a t K ierk e g aard artk k esin lik le ay n K ierk e g aard d e il
di. K t b ir aln y az sn d a n p h elen m ey e b alad , so y d an gelm e
k t b ir m irastan . M ic h ae l P ed erse n K ie rk e g a a rd m k en d isi de
1838 A u sto su n d a ld ve S ren de vicd an az ab n n zo rla m asy la

y k se k lisans te zin i y azp sundu, tez E y l l 1 8 4 1 de O m B e g re b e t

ironi" b a l y la basld . Y az la rn n izley ece i y n iin y eterli b ir
te m a ve b ir yol gsterici bulm u tu . B asl k ita p la rn d a k i h i b ir ey,
h a tta G n l k n zel ieri in d ek i h i b ir ey iro n id en n asib in i a lm a
d an o k u n am az. ro n i o n u n m ask esi ve klcyd. S o k ra te se y o u n
g n d e rm e le r m r b o y u srd.
H ay a tn d a iro n ik b ak m ay p tersin e son d erece cid d i ele ald
tek o lay R eg in e O ls e n le o lan niandr; h er iki ta ra fa d a b y k a c
lar y aatarak b o z u lm a y a m ah k m olm u b ir nian. S re n in k e n d i
ni b ilip d u ru rk en ve ailenin k t m ira sy la ilgili y ap tk la rn d a n p
h elen irk en nasl olup da cid d i ciddi k en d in i b y le b ir d u ru m u n i i
n e so k tuu p ek a k deil. yle g r n y o r ki, G n l k te k en d i a n
la ttk la rn a gre, b ir y a d a iki gn so n ra o k p im a n lk d u y d u u ani
b ir istek m i bu. Y in e de 1840 E y l ln d e R e g in e ye ev len m e te k lif
e d e r ve 1841 E k im inde nian b o zu p B e rlin e kaar. Y an m a o k
m ik tard a taslak alm sa da E n te n -E lle r [Y a/Y a da] d iy e b ild i im iz
k itab sratle ve b y k stres altn d a ite o rad a to p arlam tr. K itap
u b at 1843te y ay m lan d , k ay tla ra g een en uzun ak m ek tu b u u n
v an n alm as g erekir. F ak at R e g in e b u n u an lay a m az d - y a d a anlam a d - ve b ak a b iriy le n ia n lan d . A k ilik isin d ek i bu iki ykc
o k tan so n ra K ierk e g aard K o p en h ag so k a k larn d a y r y en b ir g i
zem oldu.
K ierk e g aard kim d i? N ia n n eden b o zm u tu ? B u tu la k a ln l
n d ak i k itap ne h a k k n d a y d ? S orular akm akn g elm ey e balad.
D aim a skc b ir tara kasab as olarak g rd yerde seb ep o ld u u
san sasy o n u sevip, intikam d u y g u su y la ken d i ro l n o y nad. G ize m
leri artrm a y a b a y ly o r ve z m e k ten n efret ediyordu . B y lece c id
di ciddi gezgin filo z o fu n g iz em in i y a ra tm ay a koyuldu.
A rt arda k ita p la r y ay m la m ay a balad , hepsi ayn g ste rili y a
p d ay d , H e g e lci te rm in o lo jiy le ve S okrates m iz ah y la y k l y d ve
h ep si de tak m a adla yazlm t. Y llar g etik e tak m a ad lard an b a
ya b ir ekip olutu. Y a/Ya d a m n resm i e d it r V icto r E rem it a d an sonra Jo h a n n es de S ilen tio F ryg og B a e v e n i" y ay m la d ve
* iro ni Kavram, ev.: Sla Okur, Trkiye i Bankas Kltr Yay., 2003.
* Korku ve Titreme, ev.: brahim Kapaklkaya, Anka Yay., 2002.

C o n stan tin e C o n stan tiu s T ekra r kard. B u 1 8 4 3 te old u , o tu la

kaln l n d ak i Y a/Ya d a y la ayn yl; ve bu iki k ita p ayn g n, 16
E k im de y ay m lan d . S ad ece b u deil, yine ay n g n k en d i im z a sy
la kan T re o p b yg g e lig e T a ler de [D ini D u y g u lar K u v v etlen d iric i
N u tu k ] y ay m lan d . T ek b ir g n d e k itap , h e r biri fark l b ir
y az ardan, hepsi de S ren K ie rk e g a a rd 'd a n .
1 8 4 4 te Jo h a n n es C lim acu s F e lsefe P a ra la r y a da B ir P a ra
F elsefe"yi y ay m lad ve sad ece d rt gn so n ra - a lt ta k alm am ak
i in - V ig iliu s H au fn ie n sis B e g re b e t A n g e s ti' k ard . O n u n altn d a
k alm am ak iin N ico las N o tab e n e ayn gn, 17 H a z ira n d a F o r o r d u
[ nszler] yay m lad . N isa n 1 8 4 5 te H ilariu s B o o k b in d e r S ta d ie r
p a a L iv e ts V e i'y l [Y aam Y o lu n u n U rak lar] y ay m lad . ubat
1846d a Jo h an n es C lim a cu s h ep sin i d ev a sa A fslu tten d e U vid en ska b elig E tte r s k r ift'in [F elsefe P a r a la n na B ilim sel O lm ay an N ihai
E k] altn d a ez e re k susturdu. B ir E k o la m ay a ca k k a d a r u zu n o lan k i
tap h i b ir ek ild e b ilim se llik te n uzak [yaln] d e ild i, hele nihai hi
deil.
B u ilk ed eb i retim d n em i b o y u n ca , asln d a ikiye k atlan m b ir
d iy a lek tik ifti vard. K ierk e g aard , ta k m a ad la y azlm k ita p la rla
yan y an a N u tu k 'un ciltlerin i b irb iri ard n a y ay m ly o rd u ; b u n la
rn h ep si de b ab a sn n an sn a ith a f ed ilm iti. T ak m a adla y a y m la n
m k ita p la rla kendi im z asy la y ay m la n an la r arasn d ak i te za t m m
k n o ld u u n c a gze a rp aca k ek ild e ay arlan m t. T ak m a ad la y a
zlm k ita p la r, adeta b u n la rn h ep si kellesi u u ru la ca k ay d n larm
gibi, d e ry a g ib i allm ad k b ir b ilg iy le ve alab ild i in e ak a d em ik bir
m iz ah la k alem e aln m k en , N u tu k b ir t r a n d in d a rlk la y a z l
m tr. T a k m a ad lar so y u t so ru n lara soyut se v iy elerd e sa ld rrk en
N u tu k b asit, p ratik ve u y g u la n ab ilird ir. T ak m a ad lar za m a n b a
k m n d an zerlerin d e b ir bask y ok gibi d av ran rk en , N u tu k g e
en h e r d ak ik an n b ilin cin d ed ir. T a k m a ad lar h asm an e b ir ta v r b e
nim serk en , N u tu k un y azar y ard m c o lm a k iin son d erece g
n ll g r n m ek ted ir.
ki t r yaz ara sn d ak i bu d iy a lek ti in k en d isi de, sz ed ilen bu
eserler ile filo z o fu n eh ird ek i v a rl n n ve y r y lerin in v aro lu * Kayg Kavram, ev.: Trker Armaner, Trkiye i Bankas Kltr Yay., 2003.

sal m etn i arasn d ak i b ir d iy a lek ti in k arsn a k onuy o r. K ita p larn

y az l m etin, g ez in tilerin ise o n larn ze rin e kart o la ra k k o n m u
v aro lu sal y a da k an l can l m e tin le r o ld u u n u s y le m e k le K ierk eg a a rd n m a k sad n d an u za k la lm olm az. K ita p lar b ir an lam d a tez,
b ed e n ise antitezdir. ehrin b u d n em in d e etra fn d a b u lu n a n su rlar
b ir za m a n lar K o p e n h a g d en izd e n k o ru m ak iin y ap lm o eski d u
v arlard r, etra f a alarla e v rili olup d aim a sert r zg rla r alr, ite
b u n la r gezg in filo z o f iin id eal b ir gezi alan o lu tu ru y o rd u . K o p e n
h ag y eni bir A k ad e m iy e d n m t . D ar so k ak ve m ey d an lar, e s
ki k an a lla rn k ald rm ta l rh tm lar, resto ra n lar ve tiy a tro lar d a
av are ve d a n k b ir k am u b ilin cin i b asl eserlerin zerin e ek m ey i
h ed e fley e n v aro lu sal b ir tiy atro iin ideal ortam lard . K u k u su z
m a su m a n e sa y la b ilec ek b ir pland, am a k u m a zc ay d . H alk b asl ve
y a a n m m e tin le r ara sn d ak i ar g erg in ilik in in k esin lik le fa r
k n d a y d , ne v ar ki bu ilik in in k en d isin e tam b ir d e e r v erem iy o rlard.
M e tin leri kar k ary a k o y m a tek n i i h i b ir zam an K ierk eg aa r d n h ay a tn d a k i, sonu itibaryla, tam k o n tro l n d e o lm a y an o p a
sajla rla m zak ere etti i za m an k i k ad a r ie yaram ad . N ian n b o z u l
m a sn d a n son rak i dn em d e B e rlin 'd e n K o p e n h a g 'a d n m e sin in a r
d n d an R eg in e O ls e n 'le olan ilikisi b u n a b ir rnektir.
R egine O ls e n i onsuz d ah a iyi d u ru m d a o ld u u n a, k en d isin in de
y le zalim ce n ian b o zarak , kendi "B a ta n k a r c f sn d an an cak
b ir g m lek stn o ld u u n a ik n a etm e y o lu n d ak i - k u k u s u z y an l
ilk e d en y o la kp, u y g u la m ad a da baar u m u d u o lm a y a n - a m a c
n n b ir paras olarak. B a ta n k arcn n G n l n de ieren o
m e h u r Y a/Y a ela'sn yay m lad . N e v ar ki, R eg in e O ls e n in T e m
m u z 1 8 4 3 te y en id en n ia n lan d n d u y u n ca . T ekra r ile K o rku ve
T itre m e 'n in b l m lerin d e onu sa d ak a tsiz li in d e n do lay sert bir d il
le p ay lam a k ta n k en d in i alam ad. B u ifte sa d ak atsizli in etk isin i
b elirg in letirm ek iin N u tu k 'u y ay m la m ay a b alad , hepsi de
d esp o t ih tiy ar b ab asn n am sn ay d , by lece bir o u l v efas ve tem el
g v en ilirlik izlen im i yaraty o rd u .
B u iki k itap d izisi artk art arda k m ay a b alad y sa d a K ierkeg aa rd ehrin etra fn d a y ap t g n d elik uzu n y r y lerin i s rd r

m ey e ve elin d e zam an oldu u n a, h i b ir za h m etli i y ap m ad izle

nim ini v erm eye zen g steriy o rd u . K endi d ey im iy le h alk b an y o su n d a d o la rk en h erk e sle ve h er k esim d e n in sa n la k o n u m a k ta n
b y k zev k aly o rd u , b ir y an d a n d a an lalm az b ir ek ild e k en d in i
uzak tutu y o rd u . O ralar gezm ey e gid en sko A n d rew H a m ilto n n
g zlem led i i gibi K ierk e g aard eh ird ek i en iyi k o n u m ac o la ra k ta
n n y o rd u , an cak hi kim se hib ir zam an evin e so k u lm am t. S adk
ua A n d ers h erkesi geri e v irm ek zere ta lim a t alm t. B ir v a r bir
y ok o y u n u y la, y azlan ve y a a n a n m e tin le r arasn d ak i d iy a le k ti
in zerin e bir d iy a lek tik d ah a m e y d an a geldi. B u d iy a lek tik le r to p
lu lu u n u n t m o k k arm ak b ir iletiim n o sy o n u n u ve s p er-v arolu sal m e tin d en ileb ilec ek b ir eyi o rtay a k o y d u .
F elsefi eseri, z e llik le bu a m a la ta sa rla n m , d e v a sa F elsefe
P a r a la r 'n a B ilim se l O lm a ya n N ih a i E k o la ra k k t o rtay a . Bu
e se rd e b ir z n e llik fe lse fe sin in m e rk e z i y ap lar g zel ve zl bir
e k ild e se rg ilen d i. K ita p , ta k m a ad larn k e n d i a ra la rn d a y a p tk la
r e itli ta rtm a la r ta tm in k r b ir so n u c a b a ly o rd u ve K ie rk e g a
ard k ita b n so n u n d a k i lk ve S on D e k la ra s y o n d a ta k m a ad la
y az d b t n k ita p la rn y a z a rl n stle n iy o rd u . Y a z a rlk ta
m a m la n m t.
F ak at so n ra felak et geldi. S ta d ie r p a a L ive ts V e id ek i B atan
k arc Jo h a n n es iin m odel o lu tu rd u u d n len P.L . M 0 ler son
d erece ie ileyici ve ren cid e ed ici b ir ekild e K ie rk e g a a rd n k ita
bn A ralk 1845te G a e a 'da tantt. E letirisi y lesin e iyi h e d e fle n
m iti ki can y anan K ierk e g aard P.L. M 0 lle r in C o rsa ren ad n d ak i
adi b ir siyasi g az eten in ed it r old u u n u ifa etti. B y le y ap arak
M lle rin zellik le istedii b ir k rs y alm a an sn yok etti. M 0 ller
ve ark ad a M e ier G o ld sc h m id t, K ie rk e g a a rd m k en d isin i hi g r
m e k istem ed i i bir ek ild e se rg iley e n K lae stru p ad n d a b ir k a rik a
t rist tu ta rak sert b ir k a r ata a geti: G iy sileri, apkas, em siyesi
v e h ep sin d en te h a fif b k lm srty la b ir k arik at r. K ierk e g aard
lg n a d nm t. F ak at k arik a t rler acm a sz ca b ir yl ak n sre
C o r s a r e n 'de k m ay a dev am etti. K ierk eg aard o o k sevdii ehir
y r y lerin i b rak m ak zo ru n d a kald; sokak tak i sradan in san larla
k u rd u u kolay tem as kesild i; ta ra y a yap lan g ez ile r de tek in d e il

di -fiz ik s e l taciz bile sz k o n u su y d u (bkz. D rd n c B l m deki

epigraf).
B u afie ed ilm e ve y aln zlk an n d a K ierk e g aard k en d isin i ta n
y an lard an b iraz d estek u m uyordu; n fu zlu H eib e rg e v resin d e n g e
lecek b ir p ar a y ard m hi de b o a gitm ezdi. F ak at k im se K ierk eg aa rd ' sk n td an k u rtarm a k iin k esin lik le b ir adm atm ad . K endi
felsefesinin ana k ateg o risi, o b irey o lm a n n g erek ten n ey e m al
o ld u u n u kefetti. D u v ara sk n ca bug n b izim tip ik b ir m o d e rn
d u ru m olarak g rd m z eyin an alizin i k ateg o rile r h alin d e g e li
tirdi: Y ine de b asn sald rd n d a, o rta d a bu sald rn n so ru m lu su
o larak g r len belli b ir kii y ok gibidir.
K ierk e g aard bu ekliyle k am u fen o m en in i ve b asn n k im sey e
k ar sorum lu o lm adan am a sat ve k r p ein d e k o arak nasl k a
m u n u n gayri ahsi b ir arac o ld u u n u analiz etm eye zo rlan d . B u ra
dan d a k r g d s n ara trm ay a y n eld i - k i bu gd zaten b t n
etik y ak lam lar yok sayyordu. H ep sin d en te, k am u y u tem sil
ed en b asn n nasl gayri ahsi o ld u u n u grd: n citen k im se yo k , o
h ald e in c in en de yok.
K ierk e g aard , F ru G y lle m b o u rg un To T id sa ld re [ki a] adl
ro m an n n tan tm y azs olan 1847 tarihli b ir m etne, ac k iisel d e
n ey im lerin d en to plad b tn yeni igrleri boaltt (bkz. D r
d n c B lm , 5. M etin). Y aad m z a analizi k u su rsu zd u r;
k en d i g rd ek liy le b ir b ak a y zy l daha, b y lesin e aleni o lm a
y acak b ilin b i im le ri, rek lam ve zulm zerin d e durur. G ere k ta r
tm a y era ltn a e k ilm ek z o ru n d a kalr. K ie rk e g a a rd n b asn ve
h alk la yap lan m c ad e ley e v erd i i ken d i tepkileri G n l k ne g ir
m itir. P rin c e to n d an kan K ie r k e g a a r d 's W r itin g s 'm T he C o rsa ir
A ffa ir (1982) [C orsaren O lay] balkl X III. C ildi, o u n lu k la k e n
di b a n a yap lm b ir dv iin p ah a b i ilm e z b ir k ay n a k k itap tr.
B u n u n la birlikte, felsefi adan yazarlk sona erm iti. eitli ta rz
lard a b ak a eserler kt: 1847de W orks o f L o ve [A k E serleri];
1 8 4 9 d a lm cl H a sta lk ; 1850de Indfivelse i C hristen d o m [H ris
tiy an lk E itim i], T ek istisna 1848 T e m m u z u nda b ir g azeted e te fri
k alar h alinde yaym lanan, aktris Joh an n e L u ise H e ib e rg e k k b ir
v g y azs, T he C risis a n d a C risis in the L ife o f an A c tre ss (bkz.

kinci B l m , 8 . M etin) oldu. B u, n ce k i k ita p la rn n b elirg in z e l

li i o lan b t n zek y ve sevgi do lu b ir k a rl a d u y u la n zlem i
ieriy o rd u ; fak at asl gsteri b ittik te n so n ra te sad fen p atlam ay a
b alay a n son b ir a rk fe le k g ib iy d i ve ark a sn d an k ara n lk geldi.
B u y llar literat rd e su sk u n y lla r diye ad lan d rlr -1 8 5 0 -5 4
yllar. Y r y ler im k n sz k ln m t, y aln zlk h ad safh ad ay d .
F ak at 30 O ca k 1854te P isk o p o s M y n ster ld . K ie rk e g a a rd m b a
b asn n y ak n d o stu y d u ve K ierk e g aard , b ab a sn n an sn a o lan sa y
g sn d an d o la y ih tiy ar p isk o p o s h ak k n d ak i d n c ele rin i h i dile
getirm em iti - y a n i onun ey y a m c , b en cil, d ze n b az d ev let u a o l
duunu.
H alk a h ita b en y ap lan k o n u m a la rd a n biri, K ie rk e g a a rd n H egel d ersleri veren eski h o cas P ro fes r M a rte n se n e d t , b u n a b ir
[anm a] h atrlam a k o n u m a s d en e b ilird i, n k P ro fes r M a rte n
s e n e b o P isk o p o slu k K o ltu u n u h atrla tm t . M a rte n se n e gre
M y n ster h ak ik atin g er ek ta n k la rn d a n b iri o lm u tu ve H a v a ri
lerin za m an n d an bu y an a y zy lla r b o y u n c a u zan an h ak ik at ta n k
lar kutsal z in c irin e intikal etm iti.
B u k ad a r yeterliydi. K ierk e g aard resm i ik iy z l l k ve sa h te k r
l a kar son b ir saldr iin ileri frlad, h atta k am p an y a sn s rd r
m ek iin kendi g az etesin i, 0 ie b lik k e t'i [An] k u rd u . M a rten sen m
k em m el b ir hedefti; K u ru m la r, stat k o y u , D ev le t K ilis e s ini ve
F la u b e rtin B e y lik F ik irle r A n sik lo p e d isin in tam am gibi b ir e y le
ri tem sil ediyordu.
F ak at K op en h ag halk on yl k ad ar n cesin d e h ib ir h arek ete g e
m ed en k az an ab ilece in i renm iti. O halk ikinci kez bu tak ti i u y
g u lam ay a k ara r verdi. S uskun ve tepkisizdi. G azeteleri g rm ed i, grd yse de k en d in i sa v u n m a ihtiyac h issetm ed i. K ierk eg aard . sadece
o rtada arp lacak b ir dm an olm ad iin yenildi.
A n , K ie rk e g a a rd n son k ateg o rile tirm e lerin e gre, so n su z lu
u n za m a n la k esiti i, hayati b ir k ara r an, in san n h an g i ta rafta sa
v aac a n a n ih a y et k a ra r verece i andr. K ierk e g aard h i b ir zam an
0 ie b lik k e t'te y azd k ad a r gzel y azm am t. S em b o l, aleg o ri, m e
ta fo r ve m e sel sa n atn d ak i b y k b ir u stan n b t n ih tiam ve g s
teriiy le, sr d av ra n n a sebep o lan g enel v asatlk , tu tk u su zlu k .

b ey lik fik irle r a n n za v alll n y e rle re vurdu. H a v a d a a r d

m a n lk k o k u su v ard . F a k a t ta b ii ki tek b ir ak ll ce v ap g e lm e m i
ti.
N e cev ap g eleb ilird i ki? K ierk e g aard K o p e n h a g n kab u l e tm e
ye h a z r o lm ad b ir ek ild e aka h ak ly d , K o p en h a g d a K ierk eg a a rd n m zak ere etm ey e h a z r olm ad b ir ek ild e a k a h a k ly
d. B u k ay b e d en lerin b ir savayd. K ierk e g aard , 0 i e b l i k k e f in b a s
k y a h az r son says m a sasn d ay k e n so k a k ta yere y ld , B red g ad e d ek i h astan e y e kald rld ve o rad a ld. K o p en h ag , k atlan m ak
z o ru n d a o ld u u eletirid en sabr ta m k e n en by k v atan d a m ve
o lu n u k ay b e tm iti, k ay b n n n ite li in i de asla anlay am ad . u gn
d e an ly o r deil.

Y az ar o la ra k K ierk e g aard , sonra da siyasi d n r olarak K ie r

k eg aard: K ie rk e g a a rd estetik ad an en iyi ek ild e g ste re ce k m e
tin lerin seim i, b t n d id a k tik am a b ir y an a b rak ln ca zor o lm a
d. B u m etin sekisi tutarl bir d n ce izg isin i su n m a am acm ta
m y or, zira m e tin le r azam i tezad y aratacak ekild e d zen len d i.
F ak at m erak l o k u r her b ir m etin le K ie rk e g a a rd n d n ce la b ire n t
lerin e s r k len eb ilir. B ir ilk ham le de, sentez ve d u y g u d aa y e n i
den in a etm ey e ynelik, bu g n e k ad a r y aratlm en nem li e s e r
lerd en b irini o k u m a eklinde olabilir: A lex a n d er D ru d an T he J o u r
n als o f K ie rk e g a a rd 1 8 3 4 -1 8 5 4 (O xford U niv ersity P ress, 1938).
B u k itab n g iz em lerin e kar k o y ab ilen herk es K ie rk e g a a rd 'a da
k ar k oyabilir.
E lin izd ek i kitab n ilk b l m S re n in ok u ld ak i tak m a ad n d an
d o lay " atal b al n ta y o r - id d e tle d rtm e y e y aray an ek ild e
k esk in , sivri ve b irka ulu. D ah a o k u ld a y k en bile S ren K ierk e g a
ard g n ls z k k ark a d ala r zerin d e S o k ra te sin k en d in i-so rg u lam a y n tem in i u y g u la m a y eten e in e sahipti, on lar d a bu iltifata,
b ab a sn n iine istin ad en , o n a S ren S ok [orap] d iy erek k arlk
v erd iler - b o l k azan l am a sradan b ir i. atal ve o rap , k esici ve
y n l olan arasndaki bu d iy alek tik . K ierk e g aard "n y u rttalarn
b ilin le n d irm e g ay re tlerin in ta m am n a k arlk g elec ek k k bir

m eto n im i olarak k u llan lab ilir. B u n u n K ie rk e g a a rd n k en d i g c

n n tesin d e b ir dev o ld u u anlald.
a ta l, K ie rk e g a a rd m n cek i d n em lerd ek i, u ru n d a y aay p
le b ile ce i b ir fik ir aray n y a n sta n m etin leri ieriyor, ay rc a d a
h a sonraki y az la rn d a ok g l b ir k av ra m o lacak o lan v aro lu sal
sah icilik ara y n n b alan g cn ve y irm in ci y zy ld a A v ru p a z e
rin d ek i etk isin i yan stan m e tin le ri kapsy o r. B u b l m d e zam an n
eg em en H e g e lc iliiyle olan yar k o m ik b a n a g n d erm e ler var,
d g r n le i gerek li in b ir ve ayn o lm a d n d a srara d n en
b ir ba. Y ar k o m ik ti n k K ierk e g aard H e g e li hi cid d iy e a la m
yordu. H ans L assen M a rte n se n adn d ak i, d ah a so n ra S ealan d P isk o
p o slu u m a y k selen birin in n iv ersited ek i ders v erm e tek n i i k a r
snda kv ran y o rd u . M a rten sen d ersle rd e insan iled en k a rrc a
sn a H e g e lci d n cen in daha da ile ri g itm ek zere o ld u u n u
s y lem e alk a n l n a sahipti. G en K ie rk e g a a rd a g re b irincil g e
rek lilik , geriy e dn p in san n an lay ab ilece i baz n erm e lerd e n y e
n id e n b alam ak t. F ak at zam an n H e g e lc iliine g re bu g ere k siz ve
kl krk y ara n b ir uygu lam ay d .
kinci b l m K ad n lar m ift anlam var. K ad n lar K ie rk e g a
ard iin neydi? B t n y az la rn d a an n e sin d e n hi sz etm em i o l
m a sn d a n o k ey k arsan ab ilir. A nn esi asl m e v cu d iy e t o lm aly d ,
tem el eksiklik, kken. F ak at y azd a bir y o k lu k o larak , h i b ir zam an
y az lm am b ir m etin olarak ilev gr y o r. R e g in e O lsen ilk g rd
and an itibaren K ie rk e g a a rd n kafasn m eg u l etm iti. K ierk eg a a rd m o n u n la olan ero tik am a souk biim d e en telek t el, tu tk u lu
am a iine k ap a n k ilikisi, d ev asa d iy alek tik m e tin le r a n yava
yava e tra fn a to p la y an v aro lu sal noktadr. K u k u su z Y a lY a da ve
S ta d ie r p a a L ive ts V e i'deki B atan k a rc nn ilham k ay n a olan
ve H en rik S ta n g e ru p u n ro m an D e t er sv rt a t d 0 i D ie p p e deki
a n a k arak teri o lu tu ra n hakiki D o n Ju a n P .L . M 0 ller, K ierk eg aa r d n te k ra r te k ra r in celed i i b ir t r o la sl b i im len d ird i. F ak at
F o rf0 re n s D a g b o g g er ek te n b ir sad izm bay ap td r, D e S a d e dan
d ah a zalim ce, n k v erilen ez iy e t sad ece sanal u za y d a g erek lei* Batan karcnn Gnl, ev.: Sha Sertabibolu, Ayrnt Yay., 1996.

yor. M 0 lle r in gittii y erlere K ierk e g aard gid em ezd i. K ierk eg aa r d m eserlerin d e k i b ed en in fen o m e n o lo jisi o ld u k a b y ley icid ir.
te Z iy a fe t'te n seilen k o n u m a d referan s n o k talarm y a n
str, v aro lu sal g er ek lik leri deil. B u k o n u m a n n h ib iri K ierk e g a a rd m sahici izlerin in k o p y alar d eildir; fak at h ep si de tak m a
ad d r n asl olsa. K ierk eg aard A lm an R o m an tik ro n istle rin in etk isi
altn d a y azyordu. F ried rich S c h le g e lin L u c id e 's n ered ey se, K i
erk e g aard oradadr.
F ak at erk en bir vakitte b ah ey e o tu rm u , sabahn serin li in d e
kah v alt yapan Y arg W ilh e lm 'i anlatan m etin d e, K ie rk e g a a rd 'd a ki b ir arzu n o k ta sn n izini bulabiliriz: M u tlu b ir ev lili in etik sa
lam l . Jo h an n e L uise H eib erg h akkm daki m etin d e de bir b ak as
n n izini buluruz: G erek te olm as hi m u h tem el o lm ay an am a id n y ad a son d erece ho o lan bir " te k ra rn, belli b ir zev cey le, Regine O lse n /S c h le g e l'le o lan b ir te k rarn olasl. (sim le n d irm e d e
ki k elim e oyunu karm ak, am a kesinlikle ironik b ir yan var.)
nc b l m . "G e ce Y ars V ak ti" v aro lu sal m etin leri b ir aray a g etiriyor. B uradaki an a h ta r k elim e sahicilik: n san n k en d isi
nin kiisel olarak sorum lu o lduu ve b ak a k im sen in azaltp k a ld r
m asn n m m k n olm ad sahicilik. S ah icili e ac e k ilerek u la
lr ve bu b tn m a sk elerin d ece i v ak itte olur. H eid e g g er ve S art
re g ib i sonraki d nem y azarlar, k u rn az ca K ie rk e g a a rd 'n te o risin
den o k ey szm lerd ir, o u n lu k la da k aynak b elirtm ed en , o n la
rn y en id en y az m a lary la Y a/Ya da. K orku ve T itrem e ve K a yg K a v
ram y irm in ci yzyl m etin leri oldular. Y irm inci y zy ld a m erkezi
ro l o lan A bsrd k avram bile K ie rk e g a a rd 'a aittir. K en d isiy le pek
o k ortak yan olan F laubert g ibi K ierk eg aard da kend i y zy ln d a n
o k y irm in ci yzyl etkilem itir.
A v ru p a d ev rim in in tarihi ile, pek o k an lam d a h l y n e ld i i
m iz b ir tarih ara sn d a te d irg in bir saln m yap an d rd n c b l m ,
1 8 4 8 :1984te, K ierk e g aard yine b ilg e li i bizim ark a m zd a deil
n m z d e o la n b ir d n r o la ra k k ar o rtaya. T o p y ek n b ro k ra
tik b ir d en etim k b u su ve u lu slararas d ev a sa finans g lerin in g a y
ri ahsi ve acm asz d alav ereleri, K ie rk e g a a rd n bilip isim le n d ird i
i o g lerin g n ce lle n m i b i im le rid ir sadece. O b ire y in h a k la n

hi bu k ad a r te h lik e y e atlm am tr, sad ece in sa n h a k la rn m h er

gn te h lik e y e so k u ld u u o lk e lerd e deil, ta n n m a sn sa lay acak
ek o n o m ik g o lm a k sz n h ak larn p ek v aro lm ad g elim i lk e
lerde de d u ru m ayn. 1984e d o ru gid en u u rsu z k a y a k ar
k o y m a y a y ard m o la ca k ada b ir d n r y o k diye g r leb ilir
o u kez. F ak at K ie rk e g a a rd n m e tin le ri d iren i b i im le ri b a k m n
d an zengindir.
R oger P o o le , 1989

Birinci Blm

atal

1836
Az nce insanlarn neesine nee kattm
bir partiden geldim; dudaklarmdan nkte
ler dkld, herkes gld ve bana hayran
kald -fakat ben ayrldm- bu izgi dnya
nn yrngesi kadar uzun olmal-----------ve
kendimi vurmak istedim.

Her

yerde

zorluklar

yaratmak

/ " l I az arlk ta ansm d en e m e fikri, bu n d an d rt yl k a d a r n cesin e

M dayanr. G ay et net h atrly o ru m ; b ir p az ar g n y d , evet, b ir
p az ar le sonu. H er za m an k i gibi F re d erik sb e rg P a r k tak i k afen in
d arsn a otu rm u tu m ; b u ras o c u k la r iin K raln K raliey le b ir
likte y aad b ir m asal lem i olan h a rik a b ir p ark tr; g en le r iin,
in sa n la rn c m b n n o rtasn d a h o a v ak it geirm e y eri olan i
rin b ir park; g en lik an g eride brak m b ir ad am iin se b u rad a,
d n y an n ve d n y ay a ait olan h er eyin st n d e h z n l co k u n lu
un g ste risiz duy g u su vardr, k raliy et sa y g n l n n g p ta ed ilen

an bile orad a k ralied e n m erh u m k o ca sn a b ir h atray a d n erek

sn p g itm itir. O rad a h e r zam an k i gibi o turup p u ro m u itim . N e
y azk ki, m in ik felsefi a b am n b alan g cy la o d estan k ah ra m an n n
m u cizev i d o u u arasn d ak i k efe d eb ild i im te k b en z erlik h e r ik isi
nin de b ir din len m e y erin d e olm asyd. B u n u n tesin d e h i b ir b e n
zerlik yok ve F elsefe P a r a la r n n yazar o lm a m a ra m en o k ad ar
n em siz im ki ed e b iy a tn d n d a k aly o ru m , edeb iy at ab o n elik a
sn d an bile artrm ay a y n elik b ir katkm o lm ad , d o ru su n u s y le
m ek gerek irse b u n d a d a nem li b ir y erim old u u s y len em ez.
O n y llk b ir ren c ilik h ay a tm olm u tu . H ib ir zam an tem b el
o lm a d y sa m da b tn ey lem im g sterili b ir ey lem sizlik ten ibaret
g ibiydi; hl b y k d k n l m o lan b ir tr m e g u liy et, b elk i bu
k o n u d a b iraz deh am da var. ok oku d u m , gn n k alan k sm n ay
la k lk ed e rek ve d n erek geird im , ya d a d n e re k ve ay lak lk
ed erek , fak at hepsi bu kadard; retk e n li im in ilk filizlen m eleri
g n l k ih tiy acm zar z o r k arly o rd u ve d ah a ban g ste rir g s
term ez t k en iy o rd u . A n lalm a z ikna ed ici b ir g b en i s rek li tu tu
y ordu, ceb ren ve hileyle. B u g benim te m b elli im d i. C o k u n ak
ilh am gibi b ir ey deil, ne de h ey e ca n n gl zo rlam as g ib i b ir
ey; d ah a o k insan fre n ley e n b ir k h y a y a b en z iy o r, o n u n la o k a
d ar iyi, o k ad a r iy isin iz d ir ki ak ln za ev len m ek hi gelm ez. E n a z n
d an u kad ar kesin ki, hayat k o la y latran eylere ve rah a tl a y a
b anc olm asam da, b u n la rn iinde insan en rah atlatan te m b e llik
tir.
te o rad a o tu rm u p u ro m u ierek d n c ele re d alm tm . B ak a
d n c ele rin y an sra unlar hatrly o ru m : A rtk ih tiy a rly o rsu n .
d ed im ken d i k en d im e, h i b ir ey olm ad an , g er ek an lam d a h i b ir
ii stlen m ed en . te y an d an , etrafn d a nerey e bak san , ed e b iy a tta ve
h ayatta, n l isim ler ve ah siy etler g ryorsun; h ret b as am a k lar
n trm an p , sk sk g az etelerd e boy g steren d e erli, o k k o n u u lan
adam lar g ryorsun; kim i tren yo llary la, kim i o m n ib slerle ve a
tan alarla, kim i telgrafla, kim i ren m ey e d e e r h e r eyin k o la y ca
an lalr zeti ve k sa an latm la ry la hayat gittik e k o la y latrarak
in sa n l a nasl y ararl olaca n b ilen a n y ard m sev erlerin i ve en
n ih a y et d n ce say esin d e tinsel v arl gittike k o la y latran , am a
34

F 3 A R K .A /K a h k a h a B e n d e n Y a n a

d ah a d a nem li k lan an hak ik i y ard m sev e rle rin i g r y o rsu n .

Peki sen ne y a p y o rsu n ? P u ro m s n d n d en ve yeni b ir tan esin i
y ak m am g ere k ti in d e n tirad m b u rad a kesildi. S onra te k ra r p u ro i
m eye b alad m , d erk en k afa m d a b irden im ek g ibi b ir fik ir akt:
' B ir e y ler y ap m alsn , fakat snrl k ap asiten i gz n n e alrsan,
y ap lm o lan lar d ah a d a k o lay latrm an im k n sz olacak tr, sen de
d i erleri g ibi insancl b ir co k u y la b ir eyleri d ah a zor y ap m ay st
le n m elisin . B u fik ir beni alab ild i in e m utlu etti, ayn za m a n d a b e
nim de d ierleri gibi b tn b ir to p lu m ta ra fn d an sevilip sa y la ca
m d n m e k g n l m okad. n k h erk e s h e r b i im d e h e r eyi
k o la y latrm ak iin b ir aray a gelin ce, g eriy e olas tek b ir te h lik e k a
lr; yani rah at o k ad a r m thi olu r ki hepsi b irle in ce fazla gelir; o
zam an, h en z fark n a v arlan b ir ek sik lik d e ilse de, te k b ir eksik
k alr g eriye: n san la r zorluk ister. n san lk ak y la ve iinde b u lu n
d u u m m ah cu p d u ru m u n a resizli iy le - n k h i b ir ey b aara
m am tm ve h i b ir eyi o ld u u n d an d ah a da k o la y la tra m a z d m ve de h e r eyi k o la y latran la ra k ar iten g elen ilgiden etk ilen erek
h er y erd e zo rlu k lar y aratm ay k en d im e b ir grev bildim . B u g re
vin b an a dm esi iin asln d a te m b elli im e te ek k r b o rlu o lup o l
m a d m gibi b ir de g arip bir d n c ey e kap ld m . A la e d d in in lam
b as g ib i ben im onu b ulm u olm am k esin lik le sz k o n u su d eil, sa
n rm te m b elli im ileri k o la y latrm ak iin uy g u n zam an b en d en
sa k lay arak g eriye k alan tek g revi b an a zo rla verdi.

insan

yryor

da y r y o r

F u n d a lk ta bir y ry. (H ald y ak n larn d a k i a alk alan. B en

g elirk en a ll a g izlen m i olan k ad n la k k olan, y z m e d o
ru d r st b ak m ad larsa da sorum u ce v ap lad lar.) Y o lu m u k ay b e t
m itim ; u za k ta bir ileri b ir geri d alg alan an k aran lk b ir k tle b elir
di. K o ru lu k o ld u u n u d n d m . ak n a d n m t m , n k bu
ev red e b en im az nce ay rld m k o ru lu k ta n b ak a b ir k o ru lu u n

d ah a o lm ad n b iliy o rd u m . S cak tan k av ru la n fu n d alk ta y a ln z

dm , tam k arm d ak i d alg ala n an d en iz d n d a d rt b ir y an m tpatp lk la e v riliy d i. C id d i cid d i d en iz tu ttu ve b t n am an sz y r y
m e ra m e n k o ru y a y a k laa m ay a ca m d iye m itsiz li e k ap ld m .
S o n u ta u la am ad m da; n k V ib o rg a gid en an a y o la k t m d a
h l g r n y o rd u , fak at b ey a z yolu b alam a n o k tas a ld m a g re,
o ran n V ib o rg G l n n tek i y ak a sn d a k i fu n d alk l te p ele r o ld u
u n u anladm . n san fu n d a lk ta srf g eni b ir m a n za ra y a sah ip o ld u
u n d an l m iin k u lla n ac a b ir eyi olm u y o r; y r y o r d a y r
yor, o b je ler d e im iy o r n k g er ek te o b -je [G j e n -stand] y o k tu r
(b ir o b je n in o b -je [G j e n -stand] o la b ilm e si iin te k i'y e ih tiy a
vardr. F a k a t bu [teki] g z de ild ir; gz b irle tirici etm en d ir).

Deniz

hortumu

n san h i b ir za m a n c e sa re tin i y itirm em e lid ir; ta lih siz lik le r en

k o rk u n e k ild e st n e se b ile , g k te o n a u za n an b ir y ard m eli
b e lirir. B y le b u y u rd u P e d e r Je sp e r M o rten g e e n v aa zn d a. B e
n im h a v a a k k en y r m e a lk a n l m v ard r, am a hi b y le b ir
ey g rm ed im . F ak at b irk a g n n ce y r y tu rla rm n b irin d e
b y le si b ir olay c e rey an etti. T am o la ra k b ir el d e ild i, fa k a t g k
y z n d e n u za n m b ir k o la b en z iy o rd u . K a fa y o rm a y a b alad m ;
K ek e Je sp e r M o rte n b u ra d a o lsa y d d iy e g e ti ak lm d a n , b a h s e tti
i eyin bu o lu p o lm a d n a k a ra r v ere b ilird i. O ra d a d n c ele re
d a lm k e n y o ld a n g e en b iri seslen d i. G g ste re rek , u d en iz
h o rtu m u n u g r y o r m u su n u z ? dedi, B u b lg e lerd e p e k n ad ir
olur; b a z e n k o c a ev leri bile alp g t r r. T an r b iz i k o ru su n , d i
ye g e ird im i im d e n , bu d en iz h o rtu m u m u im d i? S o n ra d a v ar
g c m le ta b a n la r y a lad m . P ed er Je sp e r M o rte n b en im y erim d e
o lsa ne y ap ard acaba?

A r k h i m e d e s in o d a y a n a k

noktas

2 9 T em m uz. H an d a n k p da S o rte b ro y a do ru b o ta rlala rn

ze rin d en ky b o y u n c a g id in ce, iki k ilo m etre k ad a r k u ze y d e b lg e
n in en y k sek n o k ta sn a , G ilb je rg e ulalr. E n sev d i im y erlerd en
biri o lm u tu r b u ras hep. S ak in b ir akam o ra d a ay a k ta d u ru rk en ,
d en iz d erin ve d u rg u n v ak a ry la arksn s y l y o rd u , u su z b u c a k
sz su larn ze rin d e g z m tek b ir y elk en liy e ilim edi, d en iz g k y
zne, g k y z de d en ize sn r k o y u y o rd u ; te yan d an , h ay a tn kou tu rm acas d in m i, k u la r ak am d u alarn o k u y o rlard -c a n m
b ild i im be k ii m eza rla rn d an kp geldi, d ah a d o ru su sanki
b an a lm e m iler g ibi geldi. A ra la rn d a y le sin e m u tlu y d u m ki, b a
na sarlla ry la d in le n d im , sanki b ed e n im d e n k m g ib iy d im , o n
larla b irlik te s z lerek y u k ard a k i ak g k y z n e y k se ld im - d e r
k en m artlarn bo u k , k esk in lk la ry la o ra d a tek b a m a d ik ild i
im i ve g z m n n n d ek i h er eyin k a y b o ld u u n u g rd m , y re
im k ab a rm b ir halde d n y an n k o u tu rm a ca sn a k atlm a k zere
geri d n d m , am a elb ette bu l tu f dolu anlar un u tm ad m . - O r a d a
sk sk d u ru p gem i h ay a tm , ze rim d e g lerin i d en e m i eitli
e v rele ri d n m m d r; ve h ay a tta o u zam an insan k ran b a
y a lk la r, do ru a n lald n d a hi k o p m a y ac ak b a la rla b irb irle ri
ne b a lan a ca k b ey in leri sk sk b irb irin d en ay ran saysz y an l a n
lam alar g z m n n n d en k a y b o lu p gittiler. B u p ersp e k tifle b a k n
ca sad ece g eni ve g l d iz g ile r g r n y o rd u ve b en sk sk b a
m a g eldii gibi k en d im i o an k ay b e tm e d im , aksine h er eyi b ir b
tn o la ra k g rd m ve h er eyi fark l b ir ek ild e anlay acak , ne o k
g a f y ap m o ld u u m u itira f ed ecek , b ak alarn affed ecek gce sa
hip oldum .
K en d im i g en e llik le e v rem d ek i in sa n la rn b ir u zan ts olarak
g rm em e sebep olan o h z n ve u m u tsu zlu k d u y g u su o lm ad an , b e
ni k k b ir em b eri e k ille n d iren p ren sip h alin e getiren g u ru r d u y
g u su o lm a d an o rad a yle d ik ilirk en - o ra d a y aln z ve terk ed ilm i
d u ru rk en , d en izin gc, elem e n tle rin sava ken d i h i li im i h a trla t
t ve te y an d a n k u la rn em in uu u s a nn szlerin i ak lm a getir-

di: T ek bir sere T an rn z o lm a d an yere dm ez: te o zam an k en

d im in hem ne k ad a r by k hem de ne k ad a r k k o ld u u n u h isse t
tim ; o zam an o iki b y k g, gurur ve ala k g n ll l k m u tlu b ir
ek ild e d o stlu k ta birleti. H ay atn n h e r an n d a b u n u m m k n k lan
in san a ne m utlu; bu iki fak t r, o k iin in sinesin d e sad ece a n lam a
y a v arm a y p ellerin i de b irle tirerek e v len irle r - n e m a ria g e d e c o n
ve n a n ce [m antk evlilii] ne de m sa llia n ce [den k o lm ay an ev lilik ],
k alb in in en gizli o d ac n d a tu ttu u sakin b ir ak ev lili id ir b u, k u t
sallarn ku tsal, p ek az ahidin old u u am a her eyin, C en n et B ah e s indeki ev lili in tek ahidi olan T an rn n gzleri n n d e g e liti
i b ir e v lilik - m e y v esiz de deil, aksine d n y ad ak i te cr b eli b ir
g zlem cin in g reb ilece i k u tsal m e y v ele ri olan b ir evlilik; n k ,
b itk ilerd ek i k rip to g a m lar gibi, y n larn d ik k a tin d e n k aarlar, o n
lar sadece m erakl m n zev i b u lu r ve bu k efiyle coar. H ay at h u
zu r ve skn iinde ak acak tr, ne g u ru ru n ba d n d r c k ad eh in i
d ik e ce k tir tep esin e, ne de u m u tsu zlu u n ac k ad eh in i. H esa p la ry la
d m a n n sava aralarn im ha etm eyi baarm o lan o b y k filo
zofun arzu lad eyi, tm d nyay k ald rab ile ce i A rk h im e d e sin o
d ay a n ak no k tasn b u lm u tu r, ki bu d ay an ak n o k tas d a srf bu se
bep ten dolay, d n y an n dn d a, u zay ve zam an sn rlarn n d n d a
b u lu n m a k zo rundadr.

V.

B e r l i n e ka
C onstantine C onstantius imzasyla yazlm
olan zek rn ince kitap Tekrar (1843) b ir d i
z i zlemez sorunu zmeyi amalar. Gen
adam kzla evlenmek istiyor mudur, yoksa en
korktuu ey bu m udur? Onunla b ir gelecek is
tiyor mudur, yoksa bitmez tkenmez bir gem i
i tekrar m yaam ak istiyordur? Harika anlar

tekrar edilebilir mi, yoksa daima d krkl m

yaratr?
K im sey e h ab e r v erm e d en (d ed ik o d u lar bu d en ey im iin b a n a en g el
o lup b en d e te k ra r'a k ar b ir tik sin ti y ara tm asn diy e), g em iy le
S tra lsu n d a gittim ve orad a B e rlin e giden b ir p o sta a ra b asn a b in
dim . K lt rl in san lar arasn d a b ir p o sta ara b asn d a en rah at yerin
n eresi o ld u u n a d a ir e itli g r ler vardr. B en im A n s ic h t'im [g
r] o ran n h erkes iin b ir eziyet o lduudur. nceki y o lc u lu u m d a
arab an n iinde ne y ak n olan u ta ra fa o tu rm u tu m (b azlar b u
nun b y k ikram iy e o ld u u n u d n r), so n ra da otuz alt saat y a
n b am d a k ilerle i ie yle sallan p durd u m ki H a m b u rg a v ard
m d a sadece aklm d e il b ac ak larm d a k ay b etm itim . A rab an n
iinde o tu ran alt kii tek bir v cu t o lm u tu k , ite o zam an ok uzun
sre birlikte o tu rd u k ta n sonra kendi b ac ak larn ayrt ed e m e y en M ol
h alk n n b an a g elen le ri ok g zel anladm . H i de ilse k k bir
b ed e n in yesi olm ak iin b ir k u p a ara b ad a y er setim . D e iik lik o l
du. N e v ar ki h er ey te k rarlan d . A rab ac b o raz an n ald , ben g z
lerim i k ap attm , byle d u ru m la rd a alkn o ld u u m zere, u m u tsu z
lu a ve d n c ele re d ald m , " B e rlin e ulap u laam ay ac a n T a n
r b ilir, u lasan bile yalnz k alm an n b irey se lli in d e k en d in i z g r
le tirm e y i b aarab ilec ek b ir ad am o la b ile ce k m isin tekrar, y o k sa d a
h a b y k b ir b ed en in b ir yesi old u u n u ak ln d an k arm ay acak
m sn ?"
H er eye ram en B e rlin 'e vard m ve tek rarn ne d ere cey e k ad ar
m m k n o la b ile ce i k o n u su n d a ken d im i ik n a etm ek iin h em en es
k id en k iralad m yere kotum . B t n sevgili o k u rlar tem in ed erim
ki ilk g id iim d e B e rlin deki en uyg u n d aireyi tutm ay b aarm tm
ve im di bunu d ah a bir g venle teyit ed eb ilirim , nk b u g n e k a
d ar bir sr grdm . Ja n d arm a M ey d an B e rlin 'd e k i en gzel yer
k u k u su z. T iy atro ve iki kilise ho b ir g r n m o lu tu ru y o r, z e l
likle de ay nda p en c ered e n bakarken. B unu h atrlam am ad m la
rm n d ah a da h z lan m asn salad. G az la m b asy la ay d n latlm
evde b ir k at m e rd iv en k lr, k k bir kap a ln ca h o le girilir.
S o ld a k k b ir o d ay a alan cam l b ir kap vardr. D osd o ru g id in

ce antrey e klr. B u n d an sonra, sanki k arsn a ay n a k o n m u gibi

g r n en b irb irin in tpatp ayn, tp a tp ay n d e n m i iki o d a vardr.
tek i o d a zev k li b ir ekilde ay d n latlm tr. Y az m asasn n z e rin
de birka k o llu am d an durur, y an n d a d a k rm z k ad ife y le kapl
h o bir koltu k . lk o d ad a k yoktur. O d an n bu rad ak i so lu k i
o d ad a k i g l k la kay n ar. P en ce ren in y an n d ak i b ir san d aly ey e
o tu ru lu r, by k m e y d an a b ak lr, acele acele geen y ay a la rn d u v a r
la ra v uran g lg e leri grlr. H er ey b ir tiy atro d ek o ru n a d n
m t r. R u h u n ark a p la n n d a h lyal b ir g er ek lik b elirir. n san s
t ne b ir pelerin atp d u v arla r b o y u n c a sessizce s z lm e arzu su d u
y ar, g zler etra fta, k u la k en u fak seste. A m a insan b u n u y ap m az, sa
d ec e ta ze len m i b ir g en lik le k en d isin i b y le y ap a rk en grr. P u ro
su nu im itir, i o d ay a ek ilip a lm ay a balar. V ak it g ece y arsn
g em itir. M u m la r snd r l r, k k b ir gece lam b as y aklr. Ay
k atk sz b ir halde zaferin i ilan eder. T ek b ir g lg e d ah a d a k a
ran lk gr n r, tek b ir ay ak sesin in k ay b o lm as d ah a u zu n srer.
B u lu tsu z g k k u b b e h z n l ve d n celi gr n r, san k i d n y an n
so nu gelip g e m itir de kl k p rd a m ay a n g k y z sad ece k e n d is iy
le ilg ilen m ek ted ir. T ek rar antreye k lr, hole, o k k od ay a, y a t
m a y a g id ilir - e e r kii u y u y ab ilen o talih li kim selerd en se.
F ak at ne y az k ki, b u ra d a te k ra r m m k n d e ild i. M a tery alist ev
sahibim , A lm a n larn k u llan d a n lam d a d e im iti [hatte sich
v e ra n d re t]. E er b an a doru sylen d iy se, K o p e n h a g n b az e v re
lerin d e de ev len m e k an lam n d a k u lla n ly o r bu ifade. O n a bol ans
d ile m e k istedim ; fakat A lm an dilini m eram m an lata ca k k ad a r b il
m e d i im d e n ve de elim in altn d a b y le d u ru m la ra u y g u n s zler b u
lu n m a d n d a n p an d o m im e b av u rd u m . E lim i k alb im in zerin e k o
y u p o n a b ak tm , b ir y an d an da y z m d e gzle g r l r b ir ek ild e s
ca k b ir y ak n lk b elirdi. O da elini elim in st n e ko y d u . B u ekilde
b ir an lam ay a v ard k tan sonra ev lili in estetik g e erlili in i isp ata
giriti. B u n d a o la an st b aarly d - tp k n ce le ri b ek rl n m
k em m elli in i isp atlark en k i gibi. B en A lm a n ca k o n u u rk en d n y a
n n en uysal adam ym dr.
E sk i ev sahibim b an a h izm et etm eyi seviyo rd u , ben de o n u n
ev in d e k alm ay seviyordum ; o y zd en b ir o d ay la h o l aldm . lk ak

am ev e gelip m um lar yak n ca, k en d i k en d im e, H ey h at, te k ra r bu

m u ? d iy e d n d m . K ederli b ir ru h hali iin d ey d im , y a d a tam d a
gne u y an b ir ru h hali d iy elim isterseniz; k ad e r garip b ir e k ild e b e
ni B e rlin e B y k P e rh iz in ilk gn n d e, ev re n sel oru ve n ed am et
g n n d e getirm iti. D o ru d u r, M em en to , o hom o, q u o d cin es est et
in cin erem riv erta ris [Ey insan o lu , u n u tm a ki to p rak tan g eldin,
te k ra r to p ra a dnecek sin ] s zleriy le in san n g zlerin e to z to p rak
atm ad lar, am a y ine de btn bir ehir tek b ir toz bulutu y d u . n c e
leri b t n bun lar h k m etin ay a rlad n d an em in d im , fak at so n ra
b u n u n so ru m lu su n u n r zg r o ld u u n a k an a at getird im , in sa n la ra ald rm a k szn h ev esin i ya da k t alk an l n y erine g etiriy o rd u ;
nk B e rlin de en azn d an iki g nde b ir K lle n m e aram b as y a
anr. F a k a t tozu n ben im k o n u m la pek alakas yok. B u k efin te k
r a r c a h i b ir ilgisi y oktu, nk ilk g id iim d e bu fen o m en i g zlem le m em itim , m u h te m e len k o ld u u iin.
n san m e sk en in e rahat ve h u z u r iinde y erle in c e, b u ek ild e d
ar frlay a b ile ce i bir sabit n o k tas, avn yalnz yiyip y u tab ilm ek
iin e k ile ce i gv en li b ir g izlen m e yeri o lu n c a ( zellik le d e er
v erd i im b ir ey. n k baz yrtc h ay v a n la r gibi b en de b ak alar
b ak a rk en y iy em em ) - o zam an eh rin g r lecek yerlerin i tanr. E er
bu k ii e.\ p ro fe sso [p rofesyonel] gezg in se, d u rm ad an b ak ala rn n
k o k u ttu u ey lerin k o k u su n d a d n y ay g ez iy o rsa, ya d a g n l n e
g r lec ek belli bal y erlerin adn y az m a k iin ya d a otel k ay d n a
k en d i adn g e irm ek iin d o la y o rsa, o zam an b ir L o h d ie n er tu
tar ve 4 G ro sch en verip D a s g a n ze B erlin alr. B en im y n tem im le
insan, b tn polis tu ta n a k la rn d a ifadesi delil saylan ta ra fsz b ir
g zlem ci olarak kalr. te y an d an , e er h i b ir acil gerek e o lm a k
szn sey ah at ed iy o rsa, d ile d i in i yap ab ilir, b ak ala rn n g rm ed i i
b ir eyi arad a b ir greb ilir, n em li eyleri gz ard ed e b ilir ve sa d e
ce k en d i iin nem i olan rastg ele b ir izlenim ed in eb ilir. B y le k ay
gsz b ir avarenin b ak ala rn a an lata ca b ir ey g en ellik le olm az,
e er o lu rsa iyi in sa n la rn onun erd em lili i ve ahlk h a k k n d ak i iyi
d n c ele rin i bozm a risk in i seve seve gze alm dem ek tir. E er b ir
adam u zu n sre y u rtd n d a seyahat etm ise ve h i b ir zam an d em ir
y o lu n u k u lla n m a m sa b tn iyi to p lu m lard an ihra edilm esi g ere k

m ez m i? Y a b ir ad am L o n d ra d a b u lu n u p da T n ele hi b in m ed iy se! P ek i ya b ir ad am R o m a y a gelip eh rin t k e n m ez zev k k ay n a

sunan bir k e sin e k o lup tek b ir tu ristik y er g rem e d en ay rlm ak
z o ru n d a kalrsa!

VI.

Eve

mektuplar

Kierkegaard bozulan niannn acsndan Ber

lin e katktan sonra hayatnn en yalnz kn
geirdi. Btn gn oturup birbiri ard sra R ei
ne O isene her eyi aklamay amalayan
Ya/Ya d a n/n taslaklarn yazd. Akamlar y e
mee b ir Alman restoranna gidiyordu, daima
yalnz. Erkek yeeni Cari (11 yanda) ve kz ye
eni Henriette (12 yanda) iin eve yazd
m ektuplar sla hasretinin derinliini ve mizacn
daki az insann tahmin edecei yeen sevgisi
yann gsterir. Jette adn verdii H enriettee
baylyordu ve bu duygu da fazlasyla karln
buluyordu. Henriette, otobiyografisi Memories
from M y H om edaki (1909) [Evimden Anlar]
pek ok rnekte grlebilecei g ib i Kierkega
a rd / hayatna giren btn kadnlardan daha iyi
tanmt.
B erlin . 8 A ralk. '41

S E V G L C A R L ,

B a n a y az m a y a k ara r verin cey e k ad a r epey b ir ter d k m s n dr, nk y az ac ak bir eyin o lm a d n d a n , ya d a y eterin ce gzel
y azam ay a ca n d an , ya da im la h atas y ap a ca n d a n k o rk m u su n dur. B unlar d ert etm ene hi gerek yok, sen y azm an a bak. A sln d a

ok gzel y az y o rsu n , b ir k elim e d n d a h er ey g ram e r ve k a lig ra

fi b ak m n d a n o k ad a r do ru ki b ir m a g iste r artim [y k sek lisans
m ezunu] seve seve altn a im zasn atard. te tam da u ram a n g e
reken d ah a fazla engel k ab ilec e in d e n , m e k tu b u n u ald m d a
d u y d u u m h azzm s rm esi iin b ir tevik g rm en gerek iy o r.
Z am an h e r eyi d eitirir; y az d n ok nem li d ip n o tu n d a n an
lad m k ad a ry la seni de d e itirm i: P an to lo n lu ve g m lek li C arl\
U n u tu lm a m a l ki benim evde olm ay u m d u u m za m a n a k ad a r en
ok d e iec ek kii sen olabilirsin . B elki de seni tan y am am , nk
o za m a n a k ad a r artk y elek de g iy m ey e balarsn . B u rad an , bu topy ekn d eiim e, m e tam o rfo za ra m en (bu k elim e y i belki tab iat b il
g isin d e ren m isin iz d ir), ben im le olan ilik in d e d e im e d i in e ne
kad ar sevin d i im i de k arab ilirsin . Y u rtd n d a y eterin ce u zu n k a
lrsam cek etin d e k u y ru k lar bile o labilir. E yvah! Eyvah! E yvah!
E er sen el sallay p k en d in i belli etm ez sen b en seni nasl ta n y ac a
m ?
F ak at urad an bu rad an k k h ab erlere g em ed en nce, ilk ve
son k ez senden ve d i e rlerin d en , y azd m m e k tu p la rn sah ip lerin e
ulap u la m a d n b an a h ab e r v erm en izi istiyorum . H em H enr ic h 'e h em de M ic h a e le yazm tm , am a m e k tu p la rn sa salim K o
p e n h a g 'a varp v arm a d n d a n hab erim yok.
im d i ne an latay m tuis a u rib u s d ig n u m [kulaklarna lay k ]? B u
rad a B e rlin 'd e k i k p ek lerin K o p e n h a g 'd a k ile rd e n ok farkl bir rol
o y n ad k larn m anlatsam ? O nlar arab alar e k m e k iin k u lla n y o r
lar. B ir, iki, b azen de k pei, tarad an b ak en te st tay an k
k ara b ala ra kou y o rlar. K p ek b ir ta n ey k e n adam ya d a k ars g e
n ellik le arabay e k m ey e katly o r, fakat ikiyse, k p ek ler ve arab a
ca d d en in o rtasn d a gid erk en src de g en ellik le k ald rm d a sakin
sakin y r y o r. F ak at b ir gn k k b ir o c u u n byle b ir arab ay a
src v erild i in i g rd m , o da arab ay a o tu rm u stlerle b irlikte
son srat gidiy o rd u . K p ek le r a ra b ay a tpk atlar gibi k o u lu y o r, fa
kat d u rd u k larn d a o tu ru p d in le n eb ilsin le r diye biraz d ah a g evek
b a lan y o rlar. B u k p ek ler g en ellik le g v en ilir ve arb al o lu y o r
lar. s r c s n n istedii ynden b ak a yne gitm ek isteyen k pee
n ad iren rastlanyor.

T h ie rg a rte n d ek i b ir sr sin c ab n g r lt p atrts etra fta d o la

m ay ok e len c eli h ale g etiriy o r, ze llik le de u za k b lg elerin d e.
F re d erik sb e rg P ark lar g ibi T h ie rg a rte n de b ir su k a n a ly la ik iy e b
l n y o r, fak a t suyu ev d e k i sudan d ah a tem iz. S u y u n iin d e say sz
k rm z b alk var. E m in im k rm z b alk la r b iliy o rsu n d u r; b ilm iy o r
san d a N 0rre g a d e de esk i ev im in a p razn d ak i b ak k a ln v itrin in d e
g reb ilirsin . G n e at n d a, su b errak ve d u rg u n k en o k h o g
rnr.
A rtk y a z ac ak y erim k alm ad , n k son sa y fa S o p h ie nin. S y
le d i im g ibi b an a y az m a k la ok iyi ettin sevgili C a rlc m . S an a
se v g ilerim i y o llu y o ru m , tabii H e n ric h e, M ic h a e le, S o p h ie ye, Jett e ye ve W ilh e lm e de se v g ile rim i iletirsin. L tfen b a b a n a sa y g la
rm ilet. L tfen k h y a y a say g larm ilet.
A m can K.

B erlin , 13 A ralk

S E V G L JE T T E C M ,

25 K a sm d ak i m e k tu b u n sa salim elim e geti, ta rih in d en a n la

d m k ad a ry la uzun za m a n nce yazm sn . B u n a o k sev in d im ,
sevgili Jette. S ophie o n a y az d m m e k tu p ta n d o la y b ir ek ild e b a
n a y azm an iin k u la n ek ec ek olursa, artk b iliy o ru z ki o lu m lu
an lam d a i iten gem i olacak.
B an a y az m o lm a n a se v in m e m in y an sra, b en i n ere d ey se k e n
di el y az m a zen g ste rm ey e tevik ed e ce k k ad a r tertip li ve gzel
y az m o lm a n a d a sevindim .
B u m ek tu b u allm ad k b ir cins k d a y az y o ru m - e l y azm
g elitirm ek iin deil, b en im y o k lu u m d a K o p e n h a g d a d o u m g
n n n geti in i b ild i im iin. O g n eh ird e olsay d m , b y k bir
ih tim alle san a k k b ir h ed iy e getirird im . A m a im d i b u n u y a p a
m am . D ah a b u g n K n ig stra s se de d o la p esn aflarn v itrin lerin d e
se rg iled ik leri b ir sr g zel eye b ak tm , fakat e e r K o p e n h a g a
g er ek te n sa salim u la m a sn istiy o rsan b y le ey leri p o sta y la
g n d erm e k ak llc a olm az. B u y zd en bu p la n d an v azg etim . O n u n

iin l tfe n b u zel k tla d o u m g n n k u tla m a m k ab u l et. A y

rca B e rlin d en b y le b ir m ek tu p alm an sen in iin o la an st b ir
ey d e il m i k k Jette? E n az n d an d ah a nce hi y aam a d n b ir
ey. S eni ev d e o tu rm a o d asn d a o y n ark e n g z m d e c a n la n d ry o
rum , d erk e n anid en k ap zili a ly o r, b asa m a k la rd a k rm z ceketli,
g s n d e g m arm al b ir ad am b ir sr m ek tu p k ary o r v e i le
rin d en b ir tanesi de Je tte L u n d u n d e il m iy m i, so n ra b o rcu n u zu n
sk illin g o ld u u n u sylyor, b u n u n zerin e b ab an sk illin g i
tak d im e d iy o r ve im di m ek tu b u aly o rsu n ve m h r n k en d i b a
n a ay o rsu n , sana y az d k la rm d ik k a tle ve g ay re tle o k u m a y a a l
yorsun.
B u m e k tu b u n etra fn d ak i b o rd r, senin de h em en h em en b en im
k ad ar iy i b ild i in B e rlin in b y k b in a sn ta sv ir ed iy o r. B e r
lin de U n ter den L in d en diye b ir y e r var, b u ra d a d n y an n b l
gesin d e u y g u n fiy atlara sey ah at edilebilir. B u resim lerle sen ev d ek i
o tu rm a o d asn d ay k e n B e rlin de d ah a da u cu z a g ez eb ilecek sin . izim lerd e m z en in n n d e a a lar grecek sin . O ras o ld u k a b a
k m sz k k b ir park. F ak at m ze k ap sn n y ak n n d a d ev a sa bir
ta h av u z var, G am m el T o rv d ak i fsk iy e d e h er g n g rd n k n den o k d ah a byk. T atan y ap lm am a b ir ay n a k ad a r p r zs z
ve o k gzel.
K k y az m a k u l b n d e n d ah a nce ren d i im g ib i T ro els
L u n d un n ia n la n d n syl y o rsu n . S an a onu b en im ad m a k u tla
m a frsatn v erm e k iin senin m e k tu b u n u bek liy o rd u m .
S ev g ili Jette, san a sev g ilerim i y o llu y o ru m , ayn za m a n d a H enrich, M ich ael, C arl, S oph ie ve W ilh e lm e de .
A m c a n S .K .

V II.

Tekrar

mmkn

deil

Constantine Constantius b ir zam anlar ald

hazz tekrar alp alamayacan grm ek iin
B erline kaar. Alamayacan anlar. M etinde

tekrarlama olasl zerine aralksz kelime

oyunu var. Bu kelime oyunu baarl olur; n
k zamanda iki yn vardr, kelime de iki anlam
tam aktadr [gentagelse: tekrarlam a" ve ye
niden elde etm e] ve de iki zt duygu durmadan
birbiriyle iliki iine girmektedir. Yazar bu kili
den birini onaylarken tekini srekli zayflatr.
B erlindeki tiyatronun tasviri ve yksek kl
trl elence ile hoplamal zplamal kom edi ve
farsn salad rahatlama arasndaki fark, gay
ri ahsilik iin yeni b ir m etaforun kefi olabilir,
hatta elencenin b ir corafyasn bile izebilir,
fakat insan her eyi b ir yana brakp tekrarlama
y aryorsa ve ayn zamanda imknsz olduun
dan da eminse, elenmek in gsterilen en
azimli abalar bile boa kabilir. Benliin b y
le iradeyle zorla ayrlmas sonucu hayat btn
enisini kaybeder.

K n ig st te r T iy a tro s u n d a T lsm oyn u y o rm u . H atras ru h u m d a

ca n la n v erd i, g e en sefer tiy a tro d an ay rlrk en k i gibi g zlerim in
n n d e ylece ca p ca n l duru y o rd u . K o ar adm tiy a tro y a gittim .
T ek b am a o tu rab ilec e im b ir loca k alm am t, so ld ak i 5 ve 6 n u
m a ra lla rd a bile. S a ta ra fa g itm ek z o ru n d a kaldm . O rad a, e len seler m i sk lsalar m tam b ile m e y en b ir g ru p la karlatm . B y le b ir
to p lu lu u insan k esin lik le skc b u labilir. B o lo ca y o k gibiydi.
G en kz g r n rle rd e d e ild i, y a da o rad a y d da y an n d a b iri o ld u
u iin ben ta n y am am tm . B eck m an n b en i g ld rem iy o rd u . Y a
rm saat d iren d im sonra d a tiy a tro d an ayrldm . T ek rar d iy e b ir ey
y o k , diye d n d m . B u b en im zerim d e ok d erin b ir etki b ra k
t. G en c ec ik b iri deilim , h ay at hi ta n m y o r da d e ilim , d ah a B e r
lin e son g eliim d en ep ey nce b elirsizlik le re g v en m e a lk a n l
m d an k en d im i ekip k o p arm tm . Y ine de, o tiy a tro d a b ir za m a n
lar ald m h az zm d ah a uzu n m rl t rd en o lm as g ere k ti in e in a

n y o rd u m , nk insan h ay a tn g er ek te n nasl b ir ey o ld u u n u
k av ra m ad a n nce, v aro lu u n p ek ok biim de yaratt h ay al k rk
lk larn a k atlan m ay ren m i o lu y o r ve yine de idare ed e b iliy o r tabii bu m tev az b ek len tiy le h a y a t d ah a gvenli oluyor. V aro lu h i
leli iflas etm i bir t ccard an d ah a sah tek r o la b ilir m i? H i d e ilse
o y zd e 5 0 sini ya da y zd e 3 0 unu der, en az n d an b ir ey der.
K o m ik lik istem ek u n u n u rasn d a n e d ir ki o b ile o lsu n te k ra rla n a
m az m ?
K afam d a bu d n c ele rle eve gittim . Y az m asam h e r zam anki
y erin d ey d i. K adife k o ltu k h l duru y o rd u . F ak at onu g r n ce y le
sine d eliy e dn d m ki n ere d ey se p ara m p ara ed ecek tim - n k e v
d ek i h erk es yatm o ld u u n d a n o nu o radan alacak kim se de yoktu.
ev resin e uym ay an b ir kadife k o ltu u n b u rad a ne ii var? k e
li ap k ala rd a n tak m b ir ad am n p lak yr m esi gibi b ir ey. T ek
b ir m ak u l d n ce ak lm a g elm ed en y ata a g itti im d e o d a o k ad ar
ay d n lk t ki srekli k ad ife k o ltu u g r y o rd u m , ister u y an k o la
y m ister ryada; tab ii ertesi sabah k alk n ca k ara rm u y g u la m ay a
ko y u p k o ltu u sandk o d asn a attrdm .
E v im d e nee k alm am t, b u n u n da tek sebebi b ir te k rarn te rsi
ni y ay o r olm asy d , zih n im b ir ey retm iy o rd u , skntl h ay al g
cm , n cek i d u ru m la rd a k i zengin d n c ele rin ansn T a n ta lu s un
h az la rm a d n t rm e k le m eg u ld ; am a bu an larn gr, y ab an i o t
lar h er d n cey i d ah a d o ark en bouyordu.
ay ev in e g ittim , ncek i g eliim d e key ifle k ah v e im ek iin her
g n g id erdim ; airin s zleriy le k ah v e , saf, scak ve esasly sa, tad
d a k a m a m sa , airin k arlatrd eyin, y an i d o stlu u n y a
n n d a y erini alabilir. H i d e ilse iyi k ah v e d e srar ediy o ru m . B elki
k ah v e n ceki k ad ar iyiydi, p ek tab ii byle d n leb ilir, fak at ben
h o lan m ad m . G ne d k knn cam larn ca y r ca y r y ak y o rd u , i e
risi h av a sz d , tpk te n ce re n in iindeki h a v a gibiydi, p im ek iin
ideal. A lize r zg rla r gibi bir h av a ce rey an h er yeri d o ld u ru y o r ve
b ir frsat k sa bile b en im h erh a n g i b ir tek rar d n m em i y a sa k l
yordu.
O ak am nceki g eliim d e g itti im resto ran a gittim , herh ald e
alk an lk tan olsa g erek yem ek m id e m e iyi geldi. H er akam gide

gele o ray o k iyi ta n m tm ; erk en g elen m terile rin y an larn d an

ay rld k lar k ard e lerin i n asl se lam lad k larn , ap k alarn itek i
o d a d a m y o k sa so n d ak in d e m i, y o k sa sad ece k ap y a tk larn d a m
y o k sa d a rd a m g iy d ik lerin i b iliy o rd u m . H ib ir ey g z m d en
k am y o rd u . P ro se rp in a g ibi h er k afa d an b ir sa teli e k iy o rd u m ,
k ellerd en bile. - H e r zam an ayn y d , ayn akalar, ay n n ez ak e t s z
leri, ay n d o stlu k ifad eleri; h e r y an y la ev re ayn y d , k sa ca ay n
lk taki a y n lk . S ley m an d iy o r ki, in san n k arsn n e k im ele ri
ard k esilm e z bir d a m la m a d r , bu l h a y a ta uyuyor. K o rk u n b ir
d nce! te b u ra d a b ir te k ra r m m k n olm utu!
E rtesi g ece K n ig st te r T iy a tro s u n d ay d m . T e k ra r ed en tek ey
te k rarn im k n szl y d . U n ter den L in d e n 'd e k i to z d ay an lm azd .
n san la rn ara sn a dalp b ir insan b a n y o su y la to z d an k u rtu lm a g iri
im lerin in h ibiri k r etm edi. N e ta ra fa d n p k v ra n d m sa b oun ay d. B en i d ah a nce za rafetiy le b y le m i olan k k d an s kz,
im di sahnede te p in ip d u ru y o rd u . B ra n d e n b u rg er T h o r u n d n d a
d u ran k r ad am n , yani ben im h a rp m m (nk o n u n la ilg ilen en
tek kii k esin lik le b en d im ) zerin d ek i p alto , h z n l h asre tim e u y a
ca k a k y eil y erin e - n k o zam an sa lk m s d e [ a la y a n s
t] b e n z iy o rd u - hareli gri renkteydi. O nu ben k ay b e tm itim , e v
ren sel in san lk k az an m t. R a h ip y ard m csn n p ek sev ilen bu rn u
so lm utu. P ro fe s r A .A . k en d isin e bir ask er havas v eren y en i bir
p a n to lo n giym iti...
B u d en e y im b irk a g n te k ra r ed in ce y lesin e iled en k tm ,
tek ra rd a n y le sin e b k tm ki, y in e y u v am a d n m e y e k a ra r verdim .
K efim in b ir n em i yoktu, am a yine de tu h a f b ir k eifti; n k te k
rar diye b ir eyin o lm ad n k efe tm itim ve olas h e r ekilde b u n u
te k ra rlam a y a alarak k en d im i ik n a etm itim .
m id im i ev im e balad m . Ju stin u s K e m e r b ir y erd e, ev in d en
b k m b ir a d a m d a n sz eder, adam k o ca d n y a y a a lm ak iin a t
n a ey erini vurur. B irazck yol aln ca at ad am st n d e n atar. O lay n
bu ek ild e g elim e si h er eyi belirler. A tm a b in m ek iin d n d n
de g z te rk etm ek istedii eve taklr, b ak a r ve o d a ne! y lesin e
g ze ld ir ki h em en geri dner. E v im d e h e r eyi te k ra ra h azr b u la c a
m a n ered ey se em in d im . B y k d e iik lik lerd en ted en beri h o

lan m am , h atta o k ad ar ileri gid erim ki h er tr tem izlik ten , h ep sin

den n em lisi ev d ek i fr alam a ve ov m a ilerin d en n efret ed erim . O
y zd en y o k lu u m d a bile m u h a fa za k r p ren sip lerim in s rd r lm esi
iin en sk talim atm v erm itim . A m a ne olm u! S ad k uam
b en d en farkl gr tey m i. E er byk karg aay ben im h a re k e ti
m in h em en ard n d an b alatrsa ben d n m e d en kesin b ite r d iy e d
nm ve tabii h er eyi m ilim i m ilim in e yerine k o y acak k ad a r da
d elik an ly m . E ve vary o ru m , zili aly o ru m , u a m ayor. O an
o la an st b ir and. U am n beti benzi att, yar ak k ap d an o
k o rk u n m an zaray grdm : H er eyin alt st n e gelm iti. T a k e
sildim . U a m d eh et iinde ne yap aca n b ile m e d i, art niyeti onu
arp m t, o da k ap y y z m e arpt. B u kadar da fazlay d , s tra
bm had safhaya u lam t, d ah a da k t s n b ek lem eliy m iim ,
C o m m erzien rat G r n m ey e r gibi bir h o rtlak sanlm ak d a varm .
T ek rar d iye b ir eyin o lm a d m k av ra m tm , nceki h ay at g r
m g alip gelm iti.

VI I .

ekmeceli

yaz

masas

Ya/Ya d a n/n editr Victor Eremita dhiyane

b ir meselle, yaymlamak zere olduu kitabn
el yazmalarn nasl bulduunu anlatr.
S E V G L O K U R : u nl, "d nevsc ii odur. ii n eyse d
o d u r." felsefi ilkesinin d o ru lu u n d an kim i zam an k u k u y a d er
gibi o ld u n m u acaba? B elki k alb in d e, b tn ac sy la ve sev in ciy le,
b ak asn a aam ay a cak k ad a r kym etli bild i in bir srr k u tsadn.
B elki h ay at seni bu t r b ir eyi o ld u u n d an p h e len d i in b irisiy le
k arlatrd , am a srrn ne ceb ren ne de h iley le elin d en alabildin.
B elk i de bu v arsa y m la rd a n hibiri san a ve h ay a tn a u y m u y o r, am a
yine de bu pheye hi yab an c deilsin; zam an zam an ak ln d a a n
lk bir g lge gibi uup gidiyor. B y le bir phe h ep g elir gider, am a

n ere d en gelip nerey e gittiini k im sele r bilm ez. B en ahsen fe lse fe

deki bu n o k ta y a sapkn b ir ekilde b ak y o ru m , bu y zd en de n c e
den k en d im i m m k n o ld u u n c a b u k o n u d a g zlem ve ara trm alar
y a p m ay a altrdm . B u k o n u d a g r lerin i p ay lat m y azarlard an
yol b u lm a y a altm ; k sacas, felsefi eserlerd ek i ek sik li i g id e r
m e k iin elim d en gelen h er eyi yaptm .
Z a m a n la iitm e d u y u su en sev d i im duyum h alin e geldi; zira
insan sesi n asl d a ry la k y a sla n a m a y a c a k b ir ieb ak n a a v u
ru lm a sy sa , k u la k d a k en d isin e tah sis ed ilm i d u y u y u iiterek bu
i eb a k n k av ra n m asn sa lay an aratr. te ne za m a n g rd k le
rim le d u y d u k la rm ara sn d a b ir elik i b u lsam , o zam an bu p h e
m in do ru k t n g r r m ve so rg u lam ay a d u y d u u m h ey ecan
alev len ir. R a h ip gnah k a rtm a b lm e sin d e n e d a m e t g etiren d en
b ir p erd e y le ayrlr; g rm ez, sadece d uyar. D in le rk e n y av a y av a
d u y d u u sese uy an b ir d g r n in a eder. S o n u o la ra k h i b ir
e lik iy le k arlam az. F a k a t ayn an d a d u y u p g r rk e n b ir de k e n
d in iz ile k o n u a n k iin in ara sn d a b ir p erd e alg la rsa n z o zam an
d u ru m bak ad r. S onu itib a ry la b en im bu y n d ek i a b alarm ok
eitli so n u lara vard. B azen talih b en d e n y an a o ld u , b azen o lm a
d, in san n bu y o ld a sonu elde ed e b ilm esi iin talih li o lm a s g e re
kir. N e v ar ki, a ra trm alarm s rd rm e arzu m u asla y itirm ed im .
N e zam an a z m im d en p im a n lk d u y m a n o k ta sn a g eld iy se m , b e k
le n m ed ik b ir b aar a b alarm ta la n d rd . im d i o k u r k itlesin e
su n m a erefin e sahip o ld u u m b u k tla rn o k tu h a f b ir b i im d e
e lim e g e m e sin i sa lay an , ite b y le b ek le n m e d ik b ir anstr. B u
k tla r b an a iki ad am n h ay a tn k av ra m a frsat v erd i, ki bu d a b e
n im , d n ey se ii o d e ild ir sezgim i d o ru lam oldu. B u o n lard an
b irisi iin ze llik le geerli. O n u n d g r n tek i h ay at tarz i
d n y a sy la tab an tab an a zt. A yn ey b ir d ere cey e k ad a r teki iin
de g e erli, n k sradan b ir d sa llk a ltn d a d ah a n em li b ir isellii g izlem i.
Y ine de en iyisi, bu k tlarn n asl elim e g eti in i ak lay arak
sray la g ideyim . Y ak lak yedi yl k ad a r nce, eh ird ek i b ir eskici
d k k n n d a d ah a ilk andan itibaren ilgim i eken ek m eceli b ir yaz
m asas g zm e arp m t. M odern b ir iilii yoktu. E p ey u zu n bir

sre k u lla n lm t am a y ine de beni by lem iti. B u etk ilen m en in

seb eb in i ak lam am m m k n deil, fakat h ay atlar b o y u n ca pek o k
kim se byle b en z er ey ler y aam lard r. H er gnk yo lu m bu d k
kn n n n d en geiy o rd u , b en de bir gn bile, durup g zlerim e b a y
ram ettirm ed e n o radan gem ezd im . Z am an la ona b ir g em i u y d u r
dum ; onu g rm ek g n d elik b ir ihtiya haline gelm iti, ben de srf
onu g reb ilm ek u ru n a e er allm ad k b ir g ze rg h ta y sam y o lu
m u d e itirm ek te te red d t etm edim . O na b ak tk a d ah a d a ok sa
hip o lm ak istiyordum . B unun ok garip b ir arzu o ld u u n u n farknday d m . nk byle bir m o b ily ay a hi ihtiyacm yoktu ve satn a l
m am m sriflik olacakt. F ak at arzu ok incelikli b ir tu tk u d u r. D k
kn a g irm ek iin b ir bahane b uldum , teki eyleri so rd u m , a y rlr
ken m a sa iin dkkn sahibine ylesine ok d k b ir fiy at verdim .
K abul ed ece in i sanyordum ; o zam an ans benden y an a o lacakt.
B yle d av ran m am n sebebi p ara deildi, v icdanm rah atlatm ak t.
P lan ie yaram ad , satc g r lm e d ik dereced e inatyd . O rad an h er
gn g eip m asay a sevgi dolu g zlerle b ak m ay a devam ettim . " K a
rarm v erm e lisin ." diye d n d m , "y a satlrsa, o zam an i iten
gem i olacak. T ek rar eline geecek olsa bile o n a kar asla ayn
eyleri h isse tm e y e c e k sin . K albim kt kt atyordu: so n ra d k k n a
girdim . P arasn verip satn aldm . "B u son m srifli in o lsu n ;" diye
g eird im iim den, "a sln d a onu aldn iin g erek ten anslsn,
n k o n a h er b ak t n d a ne k ad a r m srif o ld u u n u d n ecek sin ;
bu m asann aln m a sy la h ay a tn d a yeni bir d n em b alam al." E y
vah. arzu n u n szleri insann iine iliyor, ciddi kararlarn d a h er z a
m an eli kula n d ad r.
M asa lay k v la evim e kuruldu, akm n ilk d n em in d e o na c a d
ded en b akarken nasl haz ald y sam im di de evin iinde m asan n
n n d e bir ileri b ir geri gidip g eliyordum . Y ava yava zen g in i e
riiyle. p ek ok ek m ecesi ve gizli b lm e sin e ain a hale g eld im ve
m asam d an her bak m d an ho n u ttu m . Y ine de h er ey b y le devam
ed em ezdi. 1836 y az n d a bir h afta l n a ta ray a g itm ek iin ilerim i
ay arlad m . A ra b ac y la sabahn bei iin k onutum . G erekli ey alar
bir ak am n ceden to p lan d ve h e r ey hazrlan d . Saat d rtte u y an
dm . fak at gezece im tara b lg esin in gzel hayali beni ylesin e

b y le m iti ki te k ra r u y k u y a ya da r y ay a daldm . B elli ki u a m ,

u y k u m u alan a k ad a r d o k u n m a m as g ere k ti in i d n m t , n k
b en i a rd n d a saat alt b u u k olm utu. A rabac o k tan b o ra z a n
n a lm a y a b alam t bile, ben b ak ala rn n b u y ru k la rn a g e n e llik
le u y m a e ilim in d e o lm asam da, arab ac ve m zi in i b u n d an hep
ayr tutarm . ab u ca k g iy in ip k ap d a b itti im d e, C eb in d e y e te rin
ce p ara n v a r m ? d iye so rd u m kendi kendim e. F azla b ir ey yo k tu .
M a say ap evde ne k ad a r p ara v arsa alm ak iin p ara e k m ecesin e
asldm . T abii ek m ece k m ld am ad . N e y ap ty sam ie y aram ad .
O lab ilec ek lerin en kt s olm utu. T am d a bu srad a, k u la k larm
arab acn n d a v e tk r n o ta lary la n lark en , byle zo rlu k larla k a r
lam ak o la ca k ey deildi! K an b ey n im e sram t, k zm tm .
K se rk se sin d en izin k rb a lan m asn em re tm e si g ib i ben de k o rk u n
b ir intikam alm ay a k ara r verd im . B ir b a lta getirttim . O n u n la m a sa
y a m th i b ir d arb e indirdim . K zg n l m la yanl b ir y ere m i v u r
d u m , y o k sa ek m ece ben im k ad a r inat m y d b ilm iy o ru m , v u ru
um b ek len e n sonucu verm ed i. e k m ece k ap aly d , k ap al d a k ald.
F ak at b ak a b ir ey oldu. T am y erin e m i isab et ettirm itim , y o k sa
m a san n b t n k afe sin in sa rslm asn d an m d r b ile m e m , am a b ild i
im b ir ey var ki d ah a nce hi g rm ed i im bir gizli k ap a k frlay p
ald. B u d a d ah a nce doal olarak fark etm ed i im b ir m ek tu p g
zn at. B u rad a hay retle b ir to m a r k t b u ld u m , y an i elin iz d ek i
e serin ieriini o lu tu ran ktlar. G ezi p lan m d e im ed i. lk g e l
d i im istasy o n d a kredi ay a rlay acak tm . in d e g en e llik le b ir ift ta
b a n c a b u lu n d u rd u u m m a u n b ir k u tu aceley le b o a ltld ve y erin e
k tla r kondu. Z ev k ten u uyordum , sevincim de g itg id e arty o rd u .
K ab a d av ran m iin k alb en m a sad a n a f diledim ; aklm da, d
n ey se iinin de o o lm ad k u k u su n u g len d irm iti, ayn z a m a n
d a b y le k e ifle r iin an sn gerekli o ld u u n u sy ley en am p irik g e
n ellem em de do ru lan m t.
D ah a len o lm a d an H ille r d e u la tm , p ara iini h allettim ve
m u h te e m m a n zaray y le b ir seyrettim . E rtesi sabah d erh al a ra
trm a gezim e b alad m , tabii b alan g ta p la n lad m d a n o k fark l
b ir k ara k tere b r n m t artk. U a m m a u n k u tu y la beni tak ip e t
ti. M m k n o ld u u n c a s rp rizd en u zak ta o la b ile ce im ro m a n tik bir

y er arad m ve d o k m a n lar k ard m . M aun k u tu y la sk sk y ap t m

bu g ez ile rin fark n d a o lan han cm , at y eten e im i g elitirm e y e a
lt m a d air b ir sz syledi. B u tah m in i iin ona k ran b o r lu y
d u m , onu yle in an d gibi braktm .
K tlara yle aceley le b ir gz atnca, d fark llk lar d a b elir
gin olan iki ayr e serd en m e y d an a geld i in i anladm . B ir tanesi p a r
m en k tta n d rt y ap ra k lk fo rm alara, k en a rlar g en ie b rak la
rak y azlm t. E l y azs o k u n ak ly d , h a tta y er y er b iraz zarifti de,
tek bir yerd e de zensizdi. tek isi, tam say fa izgili d o sy a k tla
rn a y az lm t, resm i b elg ele r ve b en z erle rin d e k u lla n la n la r gibi.
El y azs ak, o ld u k a y ayvan, tek tip ve d zg n d , b elli ki b ir ia
d am n n el yazsyd. e rik lerin in de b en z em ez oldu k lar kt o r
taya. B ir b l m d e iik u zu n lu k lard ak i b irta k m estetik zerine
d e n e m e lerd en o lu u rk en , teki b l m iki uzu n ve b ir k sa in c e le m e
d en o lu u y o rd u , g r n e b ak lrsa hepsi etik i erik liy d i ve m ek tu p
fo rm u n d ay d . B u b en z em ez lik d ah a y ak n d an b ak n ca tam am en
d o ru lan d . kinci dizi, ilk dizin in y az arn a y azlm m e k tu p la rd a n
o lu u y ordu.

IX.

Rotasyon

yntemi

Y a/Y a d a n/n ilk yars d n yann e s te tik a

d a n ele alndr, d e n e m ele rin en m arifetlilerin
d e n bir ta n e si ayn za m a n d a en sapkn. A b srdlk, sknt, h a ya tta n bkknlk; h e m e n h e p
sinin s te s in d e n k e y fi bir z e k ed im iyle g e lin e
bilir. F akat insan alyorsa p e k bir e y g r e
m e z: E v d e oturup, skntdan k e if yapm aldr.
T ecr b e sahibi in san lar bir ilkeden yola k m ay ok ak llca b u lu r
lar; ben de onlarn g nl o lsun diye, b t n in san lar sk cd r ilk e
siyle b alyorum . B u ko n u d a b an a kar k acak k ad ar skc biri

y o k tu r herhalde. B u ilke, harek et ilkesini salayan n e g a tif in tem el

art olan iticilik gcne en yksek dereced e sahiptir. S adece itici d e
il, son derece rktcdr de; ve bu ilkeyi arkasn a alan k iinin k e
ifler yapacak sonsuz bir itm e gcne sahip olm as k anlm azdr.
Z ira, eer ben im ilkem doruysa, sklm ann insan lk iin ne kad ar
y kc olduunu yle b ir dnp, bu tem el hak ik at zerin d ek i y o
u n lam anz uygun ekilde ayarlayarak istediiniz d ereced e b ir m om en tu m elde edebilirsiniz. E er h areket g c n n k en d isin e zarar
v erm e pahasna son srat g itm ek istenirse, insann k en d isin e unu
sylem esi yeterlidir: S klm ak btn k tlklerin anasdr. ylesine
sakin ve dura an olan skntnn byle harekete g eirici bir g ce sa
hip olm as alacak ey. S klm ann yaratt etki b t n y le sihirli
bir eydir, ne var ki ekiciliin deil, iticiliin getird i i bir etki.
S k lm an n ne denli ta h rip k r old u u o c u k la rd a d a h erk es ta ra
fndan gzlem len ir. o c u k lar e len d ik leri srece d aim a u sludurlar.
B u n u n d o ru lu u su gt rm ez; n k b azen o y n ark en bile y a ra
m azlk y ap a rlarsa, bunun sebebi artk sk lm ay a b alam o lm a la r
dr. S knt, b aka bir b iim de olsa da, artk d ev rey e g irm itir. Bu
y zd e n bir dad seerk en sadece vak arn a, d r stl n e ve te rb iy e
sine baklm az; ayn za m an d a estetik adan o cu k lar e len d irm e
b ecerisi de dik k ate alnr; bu ko n u d a eksi i varsa, aran an d i e r b
tn zellik lere sahip o lsa bile te re d d ts z iten atlr. D em ek ki ilke
bu n o k ta d a a k a kabul grm oluyor; fakat d n y a ileri o k il
gintir, alk an lk ve sk n tn n etkisi o kad ar y ay lm tr ki, estetik
b ilim in e sadece bu tek o la y d a hakk verilir. E er b irisi k arsn n s
kc o lm asn d an dolay b o a n m ak istese, ya da g r n ce ii skld
iin b ir kraln tah ttan inm esini, ya d a dinlem esi skc o ld u u iin
b ir v aizin s rgne g n d erilm esin i, y a d a k o rk u n sk c old u k lar
iin b ir b ab ak a n n g revden aln m asn , bir g az etec in in m eb b et
h ap sin i istese, sonu alam a y ac a n grecek tir. B u y zd en de d n
y an n g itgide k t y e g itm esin d e, sk n t arttk a k t l k lerin g itg i
de artm asn d a alacak b ir yan yoktur. C an skn ts b t n k t l k
lerin anasdr.
B u n u n tarihi ta d n y an n b alan g cn a dayanr. T an rla r sk ld
lar, insan yarattlar. A d em y aln zlk ta n sk ln ca H av v a yaratld . O

zam an d an beri sk n t d n y ay a girm i ve n fu sa o ran la artm tr.

A dem tek b an a skly o rd u ; sonra A d e m 'le H av v a b irlik te sk ld
lar; so n ra A d e m le H avva ve H a b ille K abil e n fa m i e [ailecek] s
kldlar; so n ra d n y a n fu su artt ve h alk lar en m a sse [kitleler h a lin
de] skld. K en d ilerin i e len d irm e k iin ba ge deen bir kule
yap m a fikrine kapldlar. B u fik rin bizatih i k en d isi k u len in b o y u n
ca sk cy d ve sk lm an n n asl ste k t n n kork u n b ir d eliliy d i.
S onra uluslar, im di tpk in sa n la rn y u rtd n a km alar gibi, y e r
yz n e da ld lar, am a sk lm a y a dev am ettiler. B u sk n tn n y ara
taca so n u lan bir dnn! n san lk o yce yerin d en aa lara
dt, nce H a v v a yla, sonra da B abil K u le s i'y le . P eki am a te y a n
dan R o m a 'n n k n g ecik tiren neydi, p a n is ve circe n ses [ek
m ek ve sirkler] deil m i? P eki im di bir e y ler y ap ly o r m u? K e n
dini e len d irm e y o lla n d n l y o r m u? T am tersine, bu y k m h z
lan d rlyor. B ir anay asal m eclis kurulm as te k lif ediliy o r. H em b u
rad a y er alan b ey e fen d ile r iin, hem de o n larn y ap tk larn d u y acak
ve o k u y ac ak lar iin b u n d an d ah a skc bir ey d n le b ilir m i?
D ev letin m ali d u ru m u n u d zeltm esi iin tasarru fa g id ilm esi te k lif
ediliyor. B u n d an d ah a skc b ir ey o la b ilir m i? U lusal b o rcu a rtr
m ak y erin e tam am n n den m esi te k lif ediliyor. S iy asetten a n la d
m k ad a ry la D a n im a rk a nn on be m ily o n lu k b ir k red i ay a rla m a
s hi de zor b ir m esele olm azd. N ed en kim se bunu d n m ez?
B o rcu n u d em ey en b az d h iler o ld u u n u du y arz ara sra - h e rk e s
h em fik ir old u k tan sonra, n iin ayn eyi d ev let de y ap m asn ? O h a l
de on be m ily o n b or alalm ve b o rla rm z d em ek y erin e h alk n
e len cesi iin kullanalm . Bin yllk saadet d n em in i zev k ve sefa
iinde k utlay alm . H er yere k u tu la r k oyalm ; im di old u u gibi y
le p ara atlm as iin deil, p aran n serbeste d a tlm as iin. H er
ey b ed a v a olsun; tiy a tro lar bed av a, h a fif m e re p k ad n lar bedava;
p ark ta ara b ay la g ezm ek b edava; g m lm ek bed av a, tab u tu b an d a
v g le r s y len m esi b edava; b e d a v a diy o ru m nk in san n elin d e
h er za m a n p ara v arsa b ir an lam d a h e r ey p ara sz dem ek tir. K im se
ye m lk iy et hak k verilm em eli. S adece b en im d u ru m u m b ir istisn a
o lm al. L o n d ra B a n k a s n d a g n d e yz d o la r olm ak zere srekli
b ir p ara m bulu n m al; b u n u n sebebi k sm en , d ah a az y la y ap a m a y a

ca m d an , k sm en de fik ir b an a ait o ld u u iin ve son o larak d a on

b e m ilyon yen ip b itti in d e yeni b ir fik irle o rtay a k p k a m a y a
ca m kesin olm ad iin.
B tn bu refahn sonucu ne olurdu acaba? M th i olan h er ey
K o p e n h a g a akn ederdi, en byk sanatlar, en b y k aktrler, en
b y k danslar. K openhag ikinci A tin a olurdu. S onras m ? A ra la
rn d a tran ah ve n g iltere K ral da olm ak zere varlk sahibi in sa n
lar bu ehre y erleirlerdi. te ikinci fikrim . a h k aralm . B elki d i
y eceksiniz ki, ra n da ay a k la n m a kar, yerine de d ah a nce h ep o l
du u gibi baka b ir ah tah ta geer, o zam an da eski ahn fiy at d
er. T am am o zam an, ben de onu T rk le re satm ay n eriy o ru m ; onu
p aray a nasl evirecek lerin i onlar iyi bilir. A yrca p o litik aclarm zn
tam am en g zden kard k lar b ir b ak a h u sus d ah a var. A v ru p a d a
ki dengeyi D anim ark a elinde tutuyor. B undan d ah a talihli b ir durum
d nlem ez; bunu kendi te cr b em d en biliyorum ; ben b ir zam an lar
b ir ailede g d engesini elim de tu tu y o r ve d iled i im i y ap yordum ;
k ab a h at hi bende o lm uyordu, d aim a tekilerde o luyordu. E y bu
szlerim i iiten o yksek m evkilerdeki ynetici ve d an m an lar, k ra
ln adam lar ve halk n adam lar ve b t n snflardan anlayl ve z e
ki vatan d alarn hepsi! u o lan a b ir bakn! Y al D an im ark a m ahvn
eiinde; ne feci! S kntdan batacak. F elak etlerin en by! K a
dim zam anlarda, lm krala m eth iy ey i en gzel ekilde o k uyan
kral y aparlarm ; b izim za m a n m z d a da en iyi nk tey i dile getireni
kral, en iyi n kteye ortam yaratan da prens yapm alyz.
A h canm d u y g u sallk , n asl da alp g t r y o rsu n beni! a d a
larm a byle k o n u a ra k b ilg e li im in srlarn m ak lam aly m ! A s
la! B enim b ilg eli im zum G eb ra u ch f r Je d erm a n n [h erk esin k u l
lan m as iin] d e ild ir ve insann ihtiyat ilkelerini k en d in e s a k la m a
s d aim a d ah a ih tiy atlcad r. M rit de istem em ; am a l m d e im
de te sad fen biri b u lu n a ca k o lu rsa ve ben de so n u m u n g eld i in d en
em in olu rsam , o zam an b ir h a y rse v erlik akna k ap larak retim i
k u la n a fsld a y ab ilirim , tabii b u n u n la ona iyilik mi y o k sa k t l k
m yap t m bilem ed en . n san n to p lu m sal b ir h ay v a n o ld u u k o
n u u lu p d u ru y o r hep; insan tem eld e y rtc b ir h ay v a n d r, b u n u n d e
lili de sadece d ilerin in ekliyle snrl deildir. B tn bu to p lu m ve

to p lu m sallk k o n u m alar k sm en k altsal riy ak rlk , k sm en de i

ten p azarlk l kurnazlktr.
B t n in sa n la r skcdr. S km ak, k en d in i ve b ak ala rm sk m ak
d iy e ikiye ayrlabilir. B ak alarn sk an lar ayak tak m , y n la r ve
genel o la ra k b t n insanlk k afilesid ir. K en d ilerin i sk a n la r ise se
k in ler. aristo k ra tla rd r; u g arip b ir g er ek ki. k en d ilerin i sk m ay a n
la r g en ellik le b ak ala rn sk arlar, k en d ilerin i sk an lar d a b a k a la r
n e len d irirle r. K en d ilerin i sk m ay an in sa n la r gen ellik le u y a da
bu ek ild e ken d ilerin i son d erece m egul eden insanlard r; bu in sa n
lar tam d a bu seb ep ten en skc, en e k ilm ez olan lard r. H ay v an lar
lem in in bu tr, erkein arz u su y la kadn eh v etin in o rtak m ey v esi
o lam az herh ald e. B t n alt hayat b i im le ri gibi, y ksek d o u rg a n
lk o ran y la gze a rp ar ve y lm ad a n o a lrla r. D o an n b y le v a r
lklar d n y ay a getirm esi iin d okuz ay a ihtiya d u y m as an lalr
gibi d eil; asln d a b u n la rd a n d zin elerce k m as bek len ir. kinci
grup, aristo k ratlar, k en d ilerin i skanlardr. Y u k ard a d e in ild i i g i
bi, g en ellik le b ak ala rn e len d irirle r -b a z e n dtan b ak ld n d a
ay a k tak m m , d ah a iten b ak ld n d a ise sadece yeni ark ad a y e
lerini. K en d ilerin i ne kad ar d erin d e n sk arlarsa, b ak ala rn n e le n
m e sin e o d erece g l h iz m et ederler, h atta sk lm a larn n d o ru a
u la t za m an lar ya sk n td an l rler (p a sif yap) ya d a srf m e ra k
tan k en d ilerin i v u ru rla r (ak tif yap)A y lak l n k t l k lerin anas o lduu s y le n ir g en ellik le. B u k
t l n nne g em ek iin a lm a tlenir. N e v a r ki h em k o rk u
lan k t l n d o asn d an , hem de tle n en a red en an lam ak
m m k n ki bu g r n tam am alt ta b ak a k k en lid ir. A y lak lk h i
b ir ek ilde yle k t l n anas deildir; aksine tam am en y ce bir
h ay a t tarzdr, y eter ki insan ken d i sklm asn. A y lak lk elb ette in sa
n n servetini k ay b e tm e sin e yol aabilir, u olu r bu olur, fak at yce
g n ll insan b y le te h lik e lerd en korkm az; onun k o rk tu u sk l
m aktr. O lim p o staki ta n rlar sk lm y o rla rd , m utlu ay lak lk lar
iinde m u tlu m u tlu y aay p gidiy o rlard . N e dik i bilen , ne ip lik e i
ren. ne yem ek piiren, ne o k u y an , ne p iy a n o alan gzel b ir kadn,
sk lm a d iin ay lak l y la m utludur. A y lak l n b t n k t l k le
rin an as old u u yle d ursun, asln d a hak ik i iyiliktir. B t n k t

l k lerin anas skntdr, u z a k ta tu tu lm as g erek en de odur. A y lak lk

b ir k t l k d eildir; h atta, aylak lk h issin d en y o k su n h er insan bu
zelli iy le an cak b ilin cin in insanlk sev iy esin e h en z y k se lm e d i
ini gsterir. B ir insan tin d n y asn d an ayr tutup , ig d leri d aim a
h are k et isteyen h ay v a n la rla ayn sn fa k o y an b itm ek t k e n m ek b il
m eyen b ir h are k etlilik vardr. H er eyi bir i m eselesin e d n t r
m ede o la an st yetenei olan in san lar vardr, h ay atlar itir, k
o lu rlar, ev len irler, fk ra d in le rler ve m esai saatlerin d e sa rf ettik leri
ayn evkli a b alarla b ir sanat eserin e h ay ran k alrlar. L atin atas z
o tium est p u lv in a r d ia b o li [aylaklk eytann y ast d r] k esin lik le
d o ru d u r, fakat insan sk lm ad zam an eytan ban o y ast a k o
y acak zam an bulam az. N e v a r ki baz in sa n la r h ay a tn g ay e sin in a
lm ak o ld u u n u d n d iin ay lak lk /a lm a k artl k e sin
likle d orudur. B ense in sa n n g ay esin in k en d in i e len d irm esi o ld u
u nu v arsay y o ru m , o zam an b en im k o y d u u m k artl n d a o n d an
geri k alr yan olm uyor.
S knt, p an teiz m in ey tan i yzdr. E er skn t iinde b y lece
k alrsak , k t l k ilkesine d nr; y ok edersek, onu h ak ik i y erin e
k o y m u oluruz; fakat sknty ancak e len erek yok ed e b iliriz - e r g o
[o halde], e len m e k bizim grev im izd ir. S kntn n a lm ak la yok
o lacan s y lem ek kafa k ark l n o rtay a koyar; n k a lm a y
la, zdd old u u iin, ay lak lk y ok olur, sknt d eil; ay rca te c r
b ey le sabittir, aralksz k o u tu rm a la r tpk b ce k le rin vzltsn
an d ran en alk an iiler ilerinde en skc o lan d r; e er k e n d ile
rini sk m y o rlarsa, bu n u n sebebi sk n tn n ne o ld u u n a d air b ir fi
k irleri o lm ad iindir; fak at o zam an da sknty alt ettik leri p ek
s ylenem ez.
S k lm ak k sm en d o u ta n g elen b ir y eten ek , k sm en de se z g i
sel o la ra k k az an lm bir u u rd u r [a cq u ired im m ed ia cy]. n g iliz ler
g en e l olarak rn ek b ir u lu stu r. A y lak l a d o u ta n y eten e k li kim se
p e k n a d ir kar; d o ad a hi k arlalm az , ay lak lk tin d n y asn a
aittir. Y ine de b az en ad e ta b u y e te n e in can l sim g esi o lan b ir n
g iliz y o lc u y la k arla a b ilirsin iz - a r , h an tal b ir h ay v an ; b t n dil
ze n g in li i, tek h eceli b ir k elim e y le, en b y k h ay ra n l n ve en
d erin k a y tsz l n g ste re n b ir n id a y la t k e n iv erir, n k h a y ra n

lk ve kaytszlk skntnn birliinde ayrt edilmez olmutur. Ba

ka hibir ulus byle doa harikalar yetitiremez; baka uluslarn
yurttalar daima bir para daha canldrlar, byle tmden l do
mu olmazlar. Bildiim tek analoji, bo heyecann havarisidir, ki o
da hayatnda yolunu bir nidayla bulur. Heyecan her yerde meslek
edinmi kiidir bu; Oo! ya da, Aman! diye barr, ister nemli is
ter nemsiz olsun, aradaki fark onun iin, kr ve grltl heyeca
nn boluunda kaybolmutur. kinci sklma biimi ounlukla e
lenmek iin sarf edilen yanl abann sonucudur. Skntya kar
sunulan arenin de sknt retmeye sebep olabilecei pheyle
karlanabilir; fakat bu ancak yanl uyguland zaman byle olur.
Yanl planlanm, genellikle eksantrik elence biiminin iinde de
sknt vardr ve bu ekilde yzeye kp dolaysz olduunu ispat
lar. Atlarda kr deliba ve uykulu deliba hastal diye ikiye ay
rrz. fakat ikisine de deliba deriz; yleyse, her ikisi de ortak bir
belirten altnda birlese de, sklmann da iki tr arasnda bir ay
rm yapabiliriz.
Panteizmin tipik zellii genel olarak doluluudur; skntda ise
durum tersidir, nk onun tipik zellii boluktur, ite tam da bu
yzden sknt panteistik bir kategoridir. Sknt, gereklie sinmi
olan hilie dayanr. Ucu buca grnmeyen dipsiz bir kuyuya bakarkenki gibi ba dndrcdr ve bu ba dnmesi sonsuzdur. Yu
karda sz edilen tuhaf elenme biimi tek bir yank yapmadan ses
karr, bu da onun hilik zerine dayandm ispatlar; nk hilik
te tek bir yank bile retilemez.
Madem sknt yukarda gsterildii gibi btn ktlklerin ana
sdr. o halde onu alt etmeye abalamaktan daha doal ne olabilir?
imdi burada, her yerde olduu gibi, meseleye sakin bakmak gere
kir: yoksa tam kaaym derken insan kendini skntnn eytani ba
tanda buluverir. Sklan herkes "deiiklik" diye haykrr. Bu ta
lebi kesinlikle ho karlyorum, fakat oturmu bir ilkeyle hareket
etmek gerekir.
Genel grten ayrldm nokta "rotasyon" kelimesiyle yeterin
ce ifade ediliyor. Bu kelime bir anlam belirsizliini gizliyor gibi g

rnebilir, eer genel ynteme de yer aacak olursam, toprak deii

mi olarak tanmlamam gerekir. Fakat iftiler kelimeyi bu anlamda
kullanmaz. Ne var ki bir sreliine bu kelimeyi, deiikliin snr
sz sonsuzluuna, geni boyutuna dayanan rotasyondan sz ederken
kullanacam.
Bu rotasyon kaba ve sanattan yoksun bir yntemdir ve yanlsa
maya ihtiya duyar. nsan tarada yaamaktan sklr ehre tanr;
vatanndan sklr yurtdna kar; europamde [Avrupa bkkn]
olur, Am erikaya gider vesaire; en nihayetinde insan bir yldzdan
bir yldza sonsuz yolculuk hlyalarnn tadn karr. Ya da hare
ket farkldr ama hl geni bir alan kapsar. Porselen tabakta ye
mekten usanr gmte yer; gmten usanr altna dner; Truvamn yan nasl bir eydi diye R om ann yarsn yakar. Bu yn
tem kendini boa karr; bu dpedz sonsuzluktur. Peki N eronun
eline ne geti? Flayr, Antonine daha akllyd; diyor ki: Hayatn
gzden geirmek, daha nce grdn her eye, baka bir adan
bakmak senin elinde.
Benim yntemim toprak deiimine dayanmyor, gerekten ekin
rotasyonundaki [ekim nbeti] gibi topra ileme ynteminin ve
ekin cinsinin deitirilmesine dayanyor. te burada devreye he
men kstlama ilkesi giriyor, dnyadaki tek kurtarc ilke. Kendini
zi ne kadar kstlarsanz, keif bakmndan o kadar verimli olursu
nuz. Mebbet hapsin mnzeviliindeki bir mahkm ok kefedici
olur, bir rmcek onun iin byk elence kayna olabilir. Okul
gnlerine yle bir bakmak yeterli. retmenlerimizin seiminde
estetik kaygnn gz ard edildii bir yataydk, o yzden de ou s
kcyd, o zaman insan nasl keifler yapyordu! Bir sinek yakalayp
fndk kabuuna hapsetmek ve sonra kabuu saa sola oynatn
seyretmek ne kadar elenceliydi; sraya delik aarak iine bir sine
i hapsedip bir ktla ieriyi dikizlemek ne elenceliydi! atdan
damlayan monoton su sesini dinlemek bazen ne elencelidir! By
le durumlarda insan ne kadar sk bir gzlemci olur, en ufak bir ses.
en ufak bir kprt dikkatinden kamaz! Burada, sonuca yaygn e
kilde deil, youn ekilde varmay hedefleyen yntemin ar bir
uygulamasn gryoruz.

Topra ileme yntemini deitirmede ne kadar becerikli olu

nursa o kadar iyi; fakat her tr deiiklik daima hatrlama ve unut
ma kategorileri altnda toplanacaktr. Hayat bir btn olarak bu iki
akmla hareket eder, o halde onlar kontrol altna almak arttr. n
san umudunu kesmeden sanatsal olarak yaayamaz; nk umut in
sann kendini kstlamasn engeller. Umudun gzel rzgryla de
nize alm insan grmek ne ho bir manzaradr, insan yedekte e
kilme frsatn bile deerlendirebilir; fakat umudun gemiye kma
sna asla izin vermemek gerekir, hele klavuz kaptan olarak hi;
nk umut sadakatsiz bir dmencidir. Umut Prometheusun gve
nilmez hediyelerinden biriydi; lmszlerin nceden bilme yetene
i yerine insanlara umudu verdi.
Unutmak -btn insanlar unutmak isterler, ho olmayan bir ey
olduunda daima, Ah bir unutabilsem, derler. Fakat unutmak, n
ceden pratii yaplmas gereken bir sanattr. Unutabilme her zaman
insann nasl hatrladyla balantldr, fakat buna karlk hatrla
ma da insann gerei yaay tarzna baldr. Yaadklarna umu
dun itici gcyle dalan kimse asla unutmayacak biimde hatrlar.
Bu nedenle, nil adm irari [hibir eye ama] hakiki hayat bilgelii
dir. Hibir ana, zaman geldiinde unutulmayacak kadar byk bir
nem yklenmesine izin verilmemelidir; fakat her an, istenildiin
de hatrlanacak kadar byk neme sahip olmaldr. nsann en iyi
hatrlad ve en ok unuttuu a ocukluk adr. nsan ne kadar
iirsel hatrlarsa, o kadar kolay unutur; nk iirsel olarak hatrla
mak unutuun baka bir addr. iirsel hatrlayta, yaanlan eyler
btn aclarn kaybederek bir dnme uramtr. Bu ekilde ha
trlamak iin insann nasl yaadna, zellikle de nasl zevk ald
na dikkat etmesi gerekir. Yaanlan bir eyden son anma kadar do
lu dolu zevk almak hem hatrlamay hem de unutmay imknsz k
lacaktr. nk o durumda insann unutmay arzulad, iraded
bir hatrlamayla gelip zihinleri bulandran belli bir doymuluktan
baka hatrlanacak ey kalmaz geriye. Bu yzden, eer belli bir hazzm ya da yaanlan eyin aklda fazla yer ettiini sezmeye balarsa
nz, hatrlamak iin bir an durun. Baka hibir yntem bu deneyimi
fazla uzun srdrmeye kar bir tiksinti yaratamaz. nsan daha en

bandan hazz kontrol altna almaldr, karar verilen her eye btn
yelkenleri amamaldr; eer, hi kimse hem kekine sahip olup
hem yiyemez, ataszn yalanc karmak istiyorsa, kendini arzu
ya belli bir pheyle brakmaldr. Gizli silahlarn tanmas yasak
tr, fakat hatrlama sanat kadar tehlikeli bir silah daha yoktur. E
lenip dururken, hatrlamak gayesiyle dnp o an yaadna bakmak
tuhaf bir duygudur.
Hatrlama ve unutma ikiz sanatlarnda ustalam biri, btn va
rolula badminton oynayacak bir konumdadr.
nsann esneklii gerekten unutma gcyle llebilir. Unutamayan kiiden bir ey olmaz. Bir unutu rmann [Lethe] akt
yer var mdr, bilmiyorum; fakat bildiim bir ey var ki, unutu sa
nat gelitirilebilir. Fakat bunun yolu, izlenimlerin tamamen orta
dan kaybolmasndan gemiyor; unutkanlk baka ey, unutma sa
nat bambaka bir ey. nsanlarn bu sanattan pek anlamadklarn
grmek kolay; nk sadece ho olmayan eyleri unutmay diler
ler, ho olanlar deil. Bu tam bir tek yanllktr. Unutu, yaanla
nn, ruhun kendi mzii iin bir yank levhasna indirgendii ideal
bir asimilasyon ileminin gerek ifadesidir. Doann muhteemlii, bir zamanlar kaos olduunu unutmu olmasndan gelir: fakat bu
dnce her an yeniden canlanabilir. Pek ok insan sadece ho ol
mayan unutmaya almann sonucunda unutuu, gemii grlt
syle boan dizginlenemez bir g olarak alglar. Fakat unutmak
gerekten sessiz sakin bir itir, fakat ho olmayanla olduu kadar
ho olanla da pratii yaplmas gereken bir i. Gemite kalan ho
bir eyin bir de ho olmayan yan vardr ki o da bir yoksunluk duy
gusunu uyandrmasdr; bu ho olmayann stesinden unutarak ge
linir. Herkesin kabul ettii gibi ho olmayan can yakcdr. Bu da
unutma sanatyla ortadan kaldrlabilir. Fakat, unutma sanatndaki
acemilerin ounun yapt gibi, eer ho olmayan akldan tama
men karlmaya kalklrsa ksa srede pek ie yaramad gr
lr. Savunmasz bir anda srpriz bir ziyaret yapverir, ite o zaman
beklenmeyenin btn dayatmaclyla donanr. Bu, dnen bir
kafadaki btn oturmu dzene kesinlikle terstir. Hibir talihsizlik
ya da glk o kadar sevgiden yoksun, yalvarlara o kadar sar

deildir; yeter ki biraz pohpohlansn; Kerberos bile ball kekleri

kabul etti, hem insan sadece gen kzlar kandrmaz. Byle tecr
beleri ele alma sanat enine boyuna onlardan bahsetmekten geer,
bylece aclarndan kurtulunur; tmden unutarak deil, hatrlamak
uruna unutarak. nsann ancak sonsuza dek unutmas halinde ken
dini gvende hissedeceini dnd anlarda bile bir para hile
ye kalabilir ve becerikli olanlarda bu aldatmaca ie yarar. Unut
mak, kullanamayacan kesip atmaktr -fakat dikkatinizi ekerim,
yine bellein stn gzetimi altnda. Unutma ve bellek, demek ki
ayn ey; beceriyle elde edilmi bu aynlk, insann btn dnyay
kaldrabilecei Arkhim edesin dayanak noktasdr. Bir eyi unutu
lua braktm n sylediimizde, ayn zamanda onun hem unutul
duunu hem de korunduunu ima ederiz.
Hatrlama ve unutma sanat, hayattaki baz durumlara sk skya
taklp kalmay nleyecek ve bylece tam bir zgrlk salayacaktr.
nsan kendini arkadala kar korumaldr. Arkada nasl ta
nmlanr? Arkada felsefedeki zorunlu teki deil, lzumsuz
ncdr. Arkadaln merasimleri nelerdir? Birbirinizin sal
na iersiniz, bir atardamar aar kannz arkadankiyle kartrrs
nz. Bunun iin uygun ann ne zaman geleceini kestirmek gtr,
fakat esrarengiz bir biimde o kendini belli eder; bir ekilde artk
birbirinize resmi hitap edemediinizi hissedersiniz. Bir kere bu duy
guyu hissedince o zaman hata yapm olacanz hi aklnza gel
mez, cellatla dostlua imi olduunu sonradan anlayan Geert
Vestphaler gibi. Arkadaln amaz belirtileri nelerdir? Cevab
antika versin: idem velle. idem nolle, ea demum firm a amicitia
[ayn eyi istemek ve ayn eyi istememek ok sk bir arkadaln
yolunu tutar] ve ayn zamanda son derece skcdr. Arkadaln
amaz belirtileri nelerdir? Szde ve eylemde karlkl yardmla
madr. ki arkada birbirlerinin her eyi olmak iin yakn bir ibirli
ine girer, oysa bir insan baka bir insana engel olmak dnda hi
bir ey olamaz. Elbette para yardmnda bulunabilir, giyerken ka
rrken paltosunu tutabilir, sadk hizmetkr olabilir, yeni ylda, ni
khta, ocuun doumunda samimi kutlamalarda bulunabilir, cena
zede taziyede bulunabilir.

Fakat arkadalktan uzak durmak sosyal ilikilerden uzak dur

mak anlamna gelmez. Tam aksine, bu tr sosyal ilikiler bazen da
ha derin bir karaktere brnr; yeter ki, bir sreliine ortak hareke
tin hzm paylam olsanz da, elinizde istediiniz zaman kaabile
ceiniz yeterli lz bulunsun. Byle davranlarn aklda ho olma
yan anlar braktna inanlr; anlam olan bir ilikinin artk kaybol
mas ve bir hie dnmesinden kaynaklanan bir naholuk. Fakat bu
bir yanl anlamadr.
Naholuk hayatn kartlklarndaki ilgin bir edir. Ayrca, ay
n ilikinin baka bir ekilde olsa da, yine nemli bir rol oynamas
mmkndr. Esas mesele hibir zaman balanmamaktr, bunun iin
de unutu insann bir kesinde durmal. Tecrbeli ifti arada bir
topran nadasa brakr; toplumsal basiret teorisi de ayn eyi salk
verir. Her ey kukusuz geri dnecektir, fakat baka bir biimde: bir
zamanlar rotasyona tabi olmu olan yine orada kalacak, fakat ile
me tarz deiecek. O yzden gayet tutarl bir ekilde arkadalarn
z ve tan.arnz daha iyi bir dnyada grmek istersiniz, fakat ka
labaln korkusu olan, onlarn deiecei ve de tanyamayacanz
korkusunu tamadan; sizin korkunuz daha ok onlarn tmden de
imeden kalmas ynnde olacaktr. Er. nemsiz insann bile by
le rasyonel bir yntemle nasl nem kazand ok kayda deer bir
eydir.
nsan asla evlilik ilikisine girmemelidir. Kar koca sonsuza dek
birbirlerini seveceklerine sz verirler. yi ho da, pek anlam yok:
nk zamanla aklar bittiinde, elbette ki sonsuzluk iinde bitmi
olacak. O yzden taraflar, sonsuza dek yerine Paskalya'ya ka
dar ya da Bahar Bayramna kadar deseler hi deilse szlerinin
bir anlam olurdu; nk o zaman gerekten belirli bir ey. belki fi
ilen yerine getirebilecekleri bir ey sylemi olurlard. Peki bir ev
lilik genellikle nasl iler? Taraflardan biri bir sre sonra bir eyle
rin ters gittiini fark eder, sonra teki taraf szlanr ve sadakatsiz,
sadakatsiz! diye haykrr. Bir sre sonra teki taraf da ayn duru
noktasna gelir ve karlkl sadakatsizliklerin iki taraf da memnun
edecek ekilde dengelendii bir tarafszla ulalr. Fakat artk ok
getir, zira boanmann nnde byk glkler vardr.

Evlilikteki durum byle olunca, ahlki desteklerle pek ok ekil

de tevik etme giriimleri artc olmaz. Bir adam karsndan ay
rlmak istediinde hemen kyamet kopar, Ahlksz, alak," vs. Ne
kadar aptalca ve de evlilie ne kadar dolayl bir saldr! Eer evlili
in bir gereklii varsa, adam bu mutluluu teperek zaten yeterince
cezalanm olacaktr; yok eer yoksa, bakalarndan daha akll ol
duu iin kiifr etmek sama olur. Bir kii paradan bkp pencere
den attnda ona alak diye barmyoruz; nk ya parann ger
eklii var, bylece ondan yoksun kalarak yeterince cezasn eki
yor. ya da yok, ki o zaman da akll bir adamdr.
nsan ok yeliin sz konusu olduu hibir ilikiye girmemek
iin zen gstermelidir. Bu yzden arkadalk tehlikelidir, evlilik
daha da beter. Kar kocann tek bir vcut olduu sylenir, fakat bu
ok karanlk ve esrarengiz bir deyitir. Birden fazla olduunuzda o
zaman zgrlnz kaybedersiniz, dilediiniz zaman izme sipa
ri edemezsiniz, dnyay aylak aylak gezemezsiniz. Karnz varsa
zor; eer karnz ve belki ocuunuz da varsa can skc; eer kar
nz ve ocuklarnz varsa imknsz. Evet, bir ingene kadnn koca
sn mr boyunca srtnda tad dorudur; fakat bir kere bu pek
nadir olur, kincisi de uzun vadede -koca iin- skc olabilir. Evli
lik insan gelenek ve grenekle lmcl bir ilikiye sokar, gelenek
ler ve grenekler rzgrla hava gibidir, ele geiremezsiniz. Bana
sylendiine gre Japonya'nn geleneklerinde lousa yatanda ko
calar da yatarm. Avrupa'nn, yabanc lkelerin geleneklerini uy
gulamaya balayaca bir zaman acaba gelmeyecek mi?
Arkadalk tehlikelidir, evlilik daha da beter; nk erkek kadn
la srekli bir ilikiye girer girmez kadn erkein mahv olur ve yle
de kalr. Arapat gibi ateli bir gen adam aln, evlensin, mahvolur.
Kadn nce gururludur, sonra zayflar, sonra baylr, sonra adam ba
ylr. sonra btn aile baylr. Kadnn ak riya ve zayflktan baka
bir ey deildir.
Fakat bir erkein evlenmemesi, hayatnn erotik unsurdan tm
den yoksun olmas anlamna gelmez. Erotik olann da sonsuz olma
s gerekir; fakat bir saatle ya da bir ayla snrlanabilecek iirsel bir
sonsuzluk. ki insan k olup da birbirleri iin yaratldklarn dii-

nmeye baladklarnda, ayrlma cesaretini gsterme vakti gelmi

tir; nk devam ederlerse her eyi kaybedip hibir ey kazanama
yacaklardr. Paradoks gibi gelebilir, duygu asndan yle; fakat an
lay asndan yle deil. Bu alanda insanlarn kendi ruh hallerin
den yararlanmas zellikle gereklidir; bu ruh hallerinin yardmyla
insan bitip tkenmeyen eitte kombinasyonlarn farkna varabilir.
nsan asla resmi bir grevi kabul etmemelidir. Eer ederseniz,
Bilmemkim Efendi olarak, siyasal topluluk arknn iindeki minik
bir dili olmaktan teye gidemezsiniz; kendi davrannzda bile sz
sahibi olamazsnz ve bu durumda teorileriniz pek yardmc olmaz.
Bir unvannz olur ve bunun iinde her gnah ve ktlk beraberin
de gelir. Altnda kle olduun yasa da ayn derecede skcdr, terfin ister hzl ister yava olsun. Unvandan kurtulamazsnz, ayet
halkn huzurunda krbalanmay gerektiren bir su ilemezseniz; o
zaman bile emin olmayn, nk unvan, kraliyet affyla tekrar iade
edilebilir.
nsan resmi bir ie girmekten kansa bile hareketsiz olmamal,
aylaklkla ayn anlama gelecek ileri takip etmeli; ekmek kazandr
mayan zanaatlarla uramal. Bu balamda kendini gelitirme yay
gn deil, youn olmal ve olgun yana ramen, ocuklar ng
rakla elendirilir, samanla gdklanr, ataszn hakl karabilmelidir.
Eer birisi, toplumsal basiret teorisine uygun olarak topra de
itirirse -nk eer sadece bir kiiyle temas varsa o zaman rotas
yon yntemi, tpk bir dnmlk arazisi olduu iin nadasa braka
mayan ifti gibi baarszla urayacaktr, bu da son derece nem
li bir husustur- o zaman kendisini de durmadan deitirmesi gere
kir, iin asl srr da burada gizlidir. Bu amala insan, ruh hallerinin
kesin hkimi olmaldr. Ruh hallerini istenilen zamanda ortaya
karmak anlamnda hkimiyet imknszdr, fakat basiret o andan na
sl yararlanacan retir. Tecrbeli bir denizcinin gz nasl hep
suyun stnde olup ok uzaklardan gelen boray gryorsa, insan
da daima biraz ncesinden ruh halini grebilmelidir. nsan ruh hali
ni taknmadan nce kendisini ve bakalarn nasl etkilediini bil
melidir. Tam tonlar almak ve bir kiide ne olduunu grmek iin

nce bir ya da iki notaya vurulur; ara tonlar ardndan gelir. Tecr
beniz arttka hi aklnza gelmeyen bir kiide genellikle ok ey ol
duuna daha kolay ikna olursunuz. Byle son derece skc olan
duygusal insanlar kzdklarnda genellikle ok elenceli olurlar.
Kzdrmak zellikle verimli bir aratrma yntemidir.
Btn sr keyfilikte yatyor. nsanlar genellikle keyfi olmann
kolay olduunu sanrlar; fakat keyfilikte baarl olmak, iinde kay
bolmadan ondan tatmin salamak ok alma gerektirir. nsan bun
dan dorudan bir zevk almaz fakat ona ykledii bambaka bir ey
den zevk alr. Bir oyuna ortasnda girersiniz, bir kitabn nc b
lmn okursunuz. Bu ekilde, yazarn sizin iin emek emek hazr
ladndan ok farkl bir hazz elde edersiniz. Tamamyla tesadfi
eylerden zevk alrsnz; btn varoluu bu bak asyla deerlen
dirirsiniz; varoluun gerekliini bunun zerinde karaya oturtursu
nuz. Bir rnek vereyim. Baz artlardan dolay gevezeliini ekmek
zorunda kaldm bir adam vard. Her frsatta uzun uzun felsefe nu
tuklar atmaya can atyordu, son derece skcyd. Neredeyse umut
suzlua kaplmak zereyken adamn konuurken su gibi terlediini
fark ettim. nci taneleri halindeki terler kann zerinde toplanyor,
bir derecik oluturuyor, burnundan aa kayyor ve burnunun
ucunda damla eklinde bir ktle halinde asl kalyordu. Bu kefi
yaptktan sonra her ey deimiti. Hatta felsefe nutuklarn atmas
iin kkrtmaktan zevk alr oldum, srf kandaki ve burnunun
ucundaki terleri gzlemlemek iin.
air Baggasen bir yerde bir adamdan sz eder, kukusuz iyi bir
adamdr; fakat ona kar tek bir itiraz vardr: smiyle hibir ey
uyakl deildir. Hayatn gerekliklerinin bylesi keyfi bir ilgi alan
zerinde etkisiz hale gelmesine izin vermek son derece yararldr.
Tesadfi olan bir eyi mutlak olana ve aslnda, hayranlk nesnenize
dntryorsunuz. Bu mkemmel ie yarar, zellikle insan heye
canlyken. Bu yntem pek ok kimse iin uyarc zellie sahiptir.
Hayattaki her eye bir bahisinin gzyle bakar vesaire. Keyfilii
nize ne kadar sk bir tutarllkla yaprsanz, ortaya kan kombi
nasyon o kadar elenceli olur. Tutarllk derecesi daima sizin bir sa
nat m yoksa bir hevesli mi olduunuzu ortaya koyar. Geree

baktnz gz srekli deimelidir. Yeni Platoncular dnyada daha

az mkemmel olan insanlarn ldkten sonra hak ettikleri eye g
re az ok mkemmel hayvanlar olduklarm dnyorlard. Szge
limi, yurttalk meziyetlerini daha alt dzeyde icra etmi olanlar
(perakendeciler) ar gibi alkan hayvanlara dntrlm. Bu
dnyadaki herkesi hayvan ve bitkilere (Plotinos bazlarnn bitkile
re de dntn dnyordu) dnm olarak gren byle bir
hayat anlay zengin ve eitli imknlar sunar. Ressam Tischbein
her insan bir hayvanda idealletirmeye alyordu. Yntemindeki
hata fazla ciddi olmasyd, gerek bir benzerlik bulma abas iin
deydi.
Kiinin kendisindeki keyfilik d dnyadaki tesadfe karlk ge
lir. O yzden insann gz her an tesadflerde olmaldr, bir ey
kacak olursa daima e.\peditus [yrmeye hazr] olmaldr. Bir iki
hafta ncesinden hazrlk yaptmz sosyal denen hazlarn esamesi
okunmaz; te yandan en nemsiz ey bile tesadfen zengin bir e
lence kayna olabilir. Burada ayrntlara girmek imknsz, nk
hibir teori o kadar uzaa gidemez. En eksiksiz teori bile, dhi bir
adamn her-an-ve-her-yerdeliiyle ortaya kardklar yannda fakir
kalr.

X.

Kendimi

inceliyorum

nsan sadece bakalar iin deil, kendi iin de bir gizem olmal.
Kendimi inceliyorum; bundan sklnca vakit gesin diye bir puro
yakp dnyorum: Tanrnn benimle ne kastettiini ya da benden
ne yapmak istediini sadece O biliyor.

 yi

bi r

para...

fazla

da yal

olmasn

nsann, sanki kaderini deitirecekmi gibi, dnyada barp a

rarak bir eyler elde edeceine inanmas iin ok saf olmas gerekir.
Her eyi olduu gibi kabul edip yaygara koparmamak daha iyi.
Genliimde bir lokantaya gittiim zaman garsona, yi bir para,
ok iyi bir para, filetodan, fazla da yal olmasn, derdim. Garson,
isteime dikkatini vermek yle dursun belki de beni duymazd bi
le ve sesimin mutfaa ulap ay etkileme ihtimali daha da zayf
t, tut ki ulat, belki rostonun tamamnda iyi bir para yoktu. Artk
hi barmyorum.

XII.

Yeryzndeki varoluumuz
bir t r hastal k...
Bir mizah varolurken kendini de ifade eder; hayatta insan bazen
bir mizahnn konutuunu duyar, szleri kitaplarda sk sk arp
tlr. imdi bir mizah kendini ifade etsin, u ekilde konuacaktr:
Hayatn anlam nedir? Evet, syleyin bana; ben nereden bileyim,
dn domuuz ve hibir ey bilmiyoruz. Fakat bildiim bir ey var
ki o da udur, dnyay kimseye tannmadan arnlamak en rahat,
kimse tarafndan bilinmeden. Kral hazretleri, Kralie hazretleri,
Ana Kralie hazretleri, Prens Ferdinand hazretleri tarafndan tann
madan; zira byle aristokratik tanklklar hayata ancak dert ve ta
sa getirir, tpk bir tara kasabasnda darlk iinde yaayan bir pren
sin, kraliyet ailesi tarafndan tannmas kadar pis bir durum. Bana
yle geliyor ki Tanr tarafndan tannmak da zamanla hayat daya
nlmaz derecede etin bir hale getirir. O her nerede olursa, oras her
yarm saat mthi bir nemdedir. Fakat bu ekilde yaamaya altm
yl boyunca katlanlamaz; meslek snavlar iin gereken zorlu al
maya yl bile dayanmak pek mmkn deil, stelik byle geen
yarm saatlik skntnn yannda onun laf bile olmaz.

Her ey kendini ztlklara ayrr. imdi bize sonsuzluun btn

tutkusuyla yaamamz ve ebediyeti satn almamz vaaz ediliyor. Pe
kl, insan bu grevi stlenip sonsuzluun btn gayretini gsterir,
en u ve tutkulu bir telala koturur, yle ki bombardman altndaki
hi kimse bundan daha hzl koamaz, bir tiyatronun en st balko
nundan aa dm Yahudi bu kadar tepetakla olamaz. Ne olur?
te o zaman ak artrmann ertelendii haberi gelir, tokmak bugn
inmeyecektir, ama belki altm yl sonra. Bunun zerine insan vali
zini hazrlamaya balar; sonra ne olur? Daha ayn saniye iinde ha
berci koarak gelip der ki: Fakat hl her eyin lm hkmyle so
nulandrlmas mmkn, belki u an bile.
Bunun anlam nedir? Son tahlilde btn insanlar eit derecede
uzaklarlar. Varolula durum neyse doktorumla da o. Kendimi has
ta hissediyorum diye ikyet ettim. Muhtemelen ok kahve iiyor
sun ve yeterince de hareket etmiyorsun, diye cevap verdi. haf
ta sonra yine bavurdum ve gerekten iyi olmadm; fakat bu se
fer kahveden olamayacan nk azma srmediimi, hareket
sizlikten de olamayacan nk her gn yrdm syledim.
O zaman sebep, kahve imemen ve fazla hareket etmendir, diye
cevaplad. te grdk; saln yerinde olmamas durumu aynyd
ve ayn kald, fakat kahve itiim zaman kahve itiimden oluyor,
kahve imediim zaman kahve imediimden oluyordu. Biz insan
larn durumu da genel olarak ite byle. Yeryzndeki btn var
oluumuz bir tr hastalktr. Eer biri sebebini merak ederse, insan
nce ona hayatn nasl dzenlediini sorar; bunu anlatr anlatmaz
cevab yaptrr: Yaa ite; ite o yzden. Sonra da byklenme
havalaryla yrr gider, sanki her eyi aklam gibi, keyi dnn
ce de kuyruunu bacaklarnn arasna kstrp sinsi sinsi uzaklar.
On dolar verseler varolu bilmecesini aklamay stlenmezdim.
Hem niye stleneyim ki? Eer hayat bir bilmeceyse, bu bilmecenin
yazar hi phe yok sonunda aklayacaktr. Fani hayat ben icat et
medim, fakat bilmece yaymlamay det edinmi gazete ve dergiler
de zmler genellikle bir sonraki sayda verilir. Elbette evde kal
m bir kzn ya da bir emeklinin bir gn nceden bilmeceyi zd
nden, yani zm bildiinden sz edildii olur -b u kesinlikle
bir eyi deitirmez.

XII.

Kr

kemanclar

Bu iki aina keman ezgisi! Bu iki aina ezgi, burada, bu saatte, so

kan ortasnda. Duyularm m kaybettim? M ozartn mziinin a
kndan iitmez olan kulam m bu sesleri yaratyor; tanrlar bana,
tapnan kapsndaki mutsuz dilenciye -duyduu bu sesi reten bir
kulak m verdiler? Sadece iki ezgi, baka hibir ey duymuyorum.
Tpk lmsz uvertrn derin koro namelerinden dolup tatklar
gibi burada da sokan grltsnden ve karmaasndan kendilerini
syryorlar, bir vahyin btn artclyla. -B urada yaknlarda ol
mal, nk dans mziinin hafif melodilerini duyuyorum. -D em ek
bu cokuyu size borluyum mutsuz sanat ikili. -B irisi on yedisindeydi, yeil kalmuk bir palto giymiti, byk, kemik dmeleri var
d. Palto ona ok byk geliyordu. Keman enesinin altna iyice
dayamt, apkas gzlerini kapatyordu, eli parmaksz bir eldiven
de gizliydi, parmaklar souktan kzarp morarmt. teki adam da
ha bykt; saaktan bir al giymiti. kisi de krd. Kk bir kz,
herhalde rehberleri, nlerinde duruyordu, elleri atksnn altnday
d. Yava yava etraflarnda toplandk, bu mziin birka hayran:
antasyla bir postac, kk bir ocuk, bir hizmeti kz, birka
amele. Dayal deli arabalar grltyle yanmzdan getiler, ar
arabalar ezgileri bastrd, fakat ezgiler saniyeler sonra tekrar syrlp
geldiler. Mutsuz sanat kilisi, bu namelerin dnyann btn gr
keminin somut bir rnei olduunu biliyor musunuz? -N asl da giz
li bir vuslat anma benziyor!

XIV.

Don Giovanri iin bir yer b u l m a y a

alrken
Eer bu aklamay Don Juan operasna uygularsak, onu hakiki kla
sik geerlilii iinde grme frsatn buluruz. Don Juan operann
kahraman, asl ilgi oda; sadece bu deil, btn teki karakterlere

kar da ilgi uyandryor. Fakat kahramann ayn zamanda teki ka

rakterlere hayat veren bir g olduu sadece yzeysel bir ekilde
anlalmamal, nk operann srr burada yatyor. Don Juanm ha
yat, onlarn iinde bulunan yaama ilkesidir. Onun tutkusu btn
tekilerin tutkularn harekete geiriyor; onun tutkusu her yerden
yank getiriyor; Komutanm ciddiyetinde. Elviramn fkesinde. Annann nefretinde, Ottavionm kendini beeniinde, Zerlinamn
kaygsnda, M azettonun kzgnlnda ve Leporellonun kafasnn
karklnda nlyor ve g veriyor. Kahramanlarda genellikle
hep olduu gibi oyuna ismini veren bir kahraman; fakat kendisi bir
isimden ok daha fazla, deyim yerindeyse bir ortak payda. Onun
kiyle kyaslandnda tekilerin varlklar sadece tremi bir varo
lu. Bir operann ana temasn btnl oluturuyorsa, o zaman ra
hatlkla grrz ki bir opera iin Don Juandan daha mkemmel bir
konu hayal edilemez. Bu ana tema gerekten de, oyundaki gler
bakmndan, onlar destekleyen bir nc g olabilir. Byle bir
operaya rnek olarak La D am e Blanche'dan sz etmeliyim; fakat
operada byle bir btnlk, daha te bir lirik yan ortaya koyar. Don
Juan 'da ana tema operann kendisindeki ilkel gten baka bir ey
deildir; bu da Don Juandr, ama yine -o bir karakter olmayp esa
sen hayat olduu iin- kesinlikle mzikseldir. Operadaki teki kii
ler de karakter deil, esasen Don Juanm araclyla yerletirilmi
tutkulardr ve yine bu lde mzikseldirler. Yani Don Juan onlarn
hepsini evrelerken, onlar da buna karlk onu evreler; onlar onun
hayatnn srekli olarak ortaya koyduu d sonulardr. te onun,
hibir operada bulunmayan bir illzyon gc yaratmasn, Don Ju
anm mziksel hayatnn operadaki bu merkezi yeri salar ve onun
hayat, insan oyunun hayatna alp gtrr. Bu mzikte mziksellik her yerde hazr ve nazr olduundan insan her zerresinden zevk
alp onunla hemen kendinden geebilir. nsan oyunun ortasnda ge
lip annda merkezine debilir, nk Don Juanm hayat olan bu
merkez her yerdedir.
Tecrbeyle biliriz ki iki duyuyu ayn anda zorlamak ho olmaz,
kulaklarmz megulken gzlerimizi zorlarsak ounlukla kafamz
karr. Bu yzden mzik dinlerken gzlerimizi kapatma eilimimiz

vardr. Bu hemen hemen btn mzikler iin geerlidir, Don Juan

iinse sensu eminentiori [en st anlamda]. Gzler iin iine girer
girmez, etkilenim karmaya balar; kendini gze sunan dramatik
birlik, ayn anda duyulan mzie kyasla daima ikincil ve kusurlu
dur. En azndan benim deneyimim byle oldu. Salonda hemen uca
oturduum oldu, ta arkalara oturduum oldu, tamamen mzikle
kendimden geeyim diye bir kuytu keyi de denedim. Ne kadar
uzaktaysam, soukluktan deil sevgiden, o kadar iyi anlyordum ya
da anladma inanyordum, nk uzaktayken daha iyi anlalr.
Bunun hayatm iin tuhaf bir gizemi oldu. Bir bilet iin her eyimi
vereceim zamanlar oldu. Ama imdi tek bir kuru bile harcamam
gerekmiyor. Koridorun dnda dikiliyorum; beni salondan ayran
blmeye dayanyorum ve o zamanki etkilenim en gls; kendi
bana koskoca bir dnya; hibir ey gremiyorum, hem duyacak
kadar yakn, hem de sonsuza kadar uzam.

XV.

Piman

olursun!

YA/YA DA
Coturucu bir syler

Evlenirsen, piman olursun; evlenmezsen, yine piman olursun;

evlen ya da evlenme, piman olursun; ister evlen, ister evlenme
piman olursun. Dnyann aptallklarna gl ge, piman olursun;
gzya dk. yine piman olursun; dnyann aptallklarna gl ge
ya da gzya dk. piman olursun; dnyann aptallklarna ister
gl ge ister gzya dk, piman olursun. Bir kadna inan, piman
olursun; inanma, yine piman olursun; bir kadna inan ya da inan
ma piman olursun; bir kadna ister inan ister inanma, piman olur
sun. Kendini as, piman olursun; kendini asma, yine piman olur
sun; kendini as ya da asma piman olursun; kendini ister as ister as

ma, piman olursun. Bu, beyler, btn felsefenin toplam ve z

dr. Ben her eyi Spinozann syledii gibi sadece belli anlarda
aeterno modo [sonsuza dek] grmem, srekli aeterno modo yaa
rm. Byle yaadn sanan pek ok kimse var, nk bir eyi ya
da tekini yaptktan sonra ztlklar birletirir ya da badatrrlar.
Fakat bu bir yanl anlamadr; nk gerek sonsuzluk ya/ya
d a nn ardnda yatmaz, nndedir. Bylece, onlarn sonsuzluu, s
trapl bir geici anlar dizisidir; nk iki misli bir pimanlkla ken
dilerini yiyip bitirirler. Benim felsefem hi deilse kolay anlalr;
nk tek bir ilkem var, stelik ondan da hareket etmiyorum.
Ya/ya d adaki ardk diyalektikle burada ne srlen sonsuz diya
lektik arasndaki fark ayrt etmek gerek. lkemden hareket etmiyo
rum derken bundan, ondan-hareket-ediyorumun zdd anlalma
mal, bu sadece ilkemin olumsuz ifadesi olur, bundan anlalmas
gereken; bunun ondan-hareket-etmek ile ondan-hareket-etmemenin ayn derecede zdd olduudur. lkemden hareket etmiyorum,
nk; eer edersem piman olurum, etmezsem yine piman olu
rum. O yzden, beni dinleyen saygdeer insanlardan biri ya da
tekine sylediim eyde bir ey varm gibi geliyorsa, bu ancak
onlarn felsefeye yetenei olmadm gsterir; eer argmanm
ilerliyormu gibi grnyorsa, bu da ayn eyi gsterir. Fakat hi
bir ilerleme katetmiyorsam da, imdi beni takip edebilenler iin
felsefemin kendi iinde kalmasn salayan ebedi hakikatin srrm
aacam. nk, eer ilkemden hareket etseydim, durmam im
knsz olacakt; nk durursam, piman olurdum, durmazsam, yi
ne piman olurdum vs. Fakat hi balamadm iin, hi duramam;
sonsuz yolculuum sonsuz duruumla ayndr. Tecrbe gstermi
tir ki felsefenin balamas hibir ekilde zor deildir. Alakas yok.
Felsefe hilikle balar, dolaysyla da her zaman balayabilir. Fakat
hem felsefe hem de filozoflar iin asl glk durmaktr. Benim
felsefemde bu glk zld; nk ben imdi durduumda, ger
ekten durduuma inanan olursa o zaman speklatif anlaytan
yoksun olduunu gsterir. nk imdi durmuyorum, baladm
zaman durmutum. Bu nedenle felsefemin ksalk stnl var,
ayrca rtlmesi de imknsz; nk bana kar kacak olan

olursa, ona deli demek hakkmdr. Bylece grlyor ki filozof s

rekli aeterno m odo yaar, kutsal Sintenis gibi belli saatler sonsuza
dek yaamamtr.

XVI.

eytanilik
Kayg K avram nc/a (1844) Vigilius Haufniensis

(Kopenhagn Bekisi) eytaniliin iyilik ko r

kusu olduu ynnde b ir teori gelitirir. eyta
niliin biim leri eitlidir, Kapanklk; A n i
lik ; Boluk, Bkknlk". Burada ilk iki biim tas
vir ediliyor. Kapanklk, ikenceciyle kurban
arasndaki ilikileri ve oradan karlan beklen
m edik sonucu iliyor ( Vicdan azab olan hi
kimse suskunlua dayanamaz"). eytanilii,
A n ilik olarak sunan kincisi, tiyatro dnyasn
da o k konuulm u b ir fenomeni rnek olarak
alyor. Byk bale danss Bournonville, kulis
lerin zerinden dorudan sahneye atlayp yere
dt pozisyonda ylece hareketsiz kalabili
yordu. Bu hner btn K openhagn dilindeydi.
I: Kapanklk

eytanilik istem d aa vurulmu kapanklktr [det Indesluttede ya da Indesluttedhed], Bu iki ayrt edici zellik, olmas gerek
tii gibi, ayn eyi gsterir; nk kapank tam olarak dilsizdir ve
kendini ifade etmek zorunda kalsa, bunun kendi iradesine kar
meydana gelmesi gerekir, nk zgr-olmaym zerinde yzko
yun yatm olan zgrlk, dardaki zgrlkle iletiime girince is
yan eder ve zgr-olmaya yle bir ekilde ihanet eder ki, kayg
iinde iradesine kar kendine ihanet eden birey olur. Kapank ke

limesi, bu yzden, kesin snrlar iinde alnmaldr; nk genelde

kullanld gibi ketumluk anlamnda en yksek zgrle iaret
edebilir. Brutus, Galler Prensi olarak ngiltere Kral V. Henry vs. bu
anlamda kapanktlar, ta ki iyilik ile bir ahitleri olduklarnn anlal
d vakit gelene kadar. Byle bir kapanklk bu yzden da ak
lkla [expansion] aynyd ve hibir ahsiyet, byk bir fikrin rah
minde kapank olan birinden, kelimenin daha ince ve soylu anla
myla, asla daha da ak olamaz. zgrlk tam da da aklk ha
lidir. Kapank kelimesini buna zt anlamda kullanyorum, saygn
bir anlamda, zgr-olmay karl olarak. Ktlk iin yaygn
olarak daha metafizik bir terim kullanlr. Buna olumsuzlama, de
nir. Tam buna karlk gelen etik terim, bireyin zerindeki etkisi d
nldnde, kapanklktr. eytanilik kendisini bir eyle kapat
maz [susturmaz], kendisini kapatr [susturur]; varoluun gizemi bu
rada yatar: zgr-olmay tam da kendini bir mahkm yapar. z
grlk srekli iletiim halindedir (bu kelimenin dini nemini bile
hesaba katmann hi zarar olmaz); zgr-olmay gitgide daha ka
pank kalr ve hibir iletiim istemez. Bunu her alanda gzlemlemek
mmkn. Kendini hipokondriyaklarda, saplantl titizliklerde gste
rir, mthi bir yanl anlama sonucu suskunluu bir sistem olarak
sunduklarnda kendini en yksek tutkularda gsterir. O zaman z
grlk kapanklk ile temasa getiinde, kapanklk kaygya [angest] dnr. Gndelik konumada son derece manidar bir deyi
var. Bir kiiden bahsederken azndan laf kmayaca sylenir.
Kapank tam da dilsizdir; konuulan kelime tamamen kurtarc ey
dir, insan kapann dilsiz soyutlanmdan kurtarr. eytanilik bu
rada x anlamna gelsin; zgrln onunla dardan kurduu iliki
de, x olsun: eytaniliin aa vurulmasn yneten yasa, iradesine
ramen onu azndan karmasdr. nk konumayla ima edilen
ey iletiimdir. Bir eytani bu yzden Yeni Ahitte saya, Benden
ne istiyorsun? der; sonra sann onu yok etmeye geldiini syler
(iyi korkusu). Ya da bir eytani saya baka tarafa gitmesi iin yal
varr. (Korku, kt korkusu olunca -I. ksmla karlatrn- birey
kurtulua snr.)

Hayat mmkn olan her alanda ve derecede bunun rnekleriyle

dolup taar. Azl bir sulu gnah karmaya gitmez (eytanilik tam
da buradadr, adam strap cezas araclyla iyilikle iletiim kur
mak istemez). Byle bir durum iin belki nadir kullanlan bir yn
tem vardr: Suskunluk ve gzn gc. Eer bir sorgucunun dayana
cak fiziksel gc ve manevi esneklii varsa, on alt saat bile olsa,
sonunda iraded ifaatla dllenecektir. Vicdan azab olan hi
kimse suskunlua dayanamaz. Tek bana bir yere hapsedin, kayt
sz kalacaktr. Fakat bu suskunluk, yargcn huzurunda, ktip ifa
atn kayda gemek iin beklerken, en zamansz sorgulama ve en
korkun ikencedir, ama yasaldr da; fakat bunu gerekletirmek sanlaca kadar kolay deildir. Kapankl konumaya zorlayabile
cek tek g. ya daha st bir eytan [demo| (nk her eytann
hkmedecei bir zaman gelir) ya da mutlak olarak susmay bilen
iyiliktir. Ve eer bu suskunlukla yaplan sorgulamada herhangi bir
kurnazlk adam utandracak olsayd, sorgucunun kendisi utanrd
ve en sonunda kendinden korkup suskunluu bozard. Ast konum
daki bir eytanla ya da Tanr bilinci fazla gelimemi ast konumda
ki bir insanla kar karya kaldnda, kapanklk kesin zafer kaza
nr: nk ilki dayanamaz, kincisi de btn masumiyetiyle kt ka
naat yaamaya, diline her geleni sylemeye almtr. Kararl ke
tumluun byle insanlarn zerine nasl bir g uygulad, onlarn
sonunda suskunluu bozacak tek bir kelime iin nasl yalvarmaya
baladklar inanlr gibi deildir. Zayflar bu ekilde ayak altnda
ezmek de ok artcdr. Belki byle eylerin sadece prensler ve
Cizvitler arasnda olduu ve bunu daha net anlayabilmek iin Domitianus'u. Cromvvell'i. Alba Dk'n ya da Cizvit Tarikatndan
bir generali (ki bu isimler neredeyse bu alanda nam salmlardr)
dnmek gerektii zannedilebilir. Hi yle deil, ok daha sk olu
yor. Ne var ki. bu fenomen hakknda yargda bulunurken ihtiyatl
olmak gerekir: nk fenomen ayn olsa da sebebi tam tersi de ola
bilir. nk bakalarn kapankln despotluk ve ikencesine m a
ruz brakan bireyin kendisi konumak isteyebilir, ifay meydana
getirecek st bir eytan kendisi bekliyor olabilir. Fakat ikenceci
kendi kapanklyla bencilce ilintilenebilir.

Fakat, elikisi kapankln kendisi kadar korkun olan tek bir

atma gstereceim. Kapann iinde saklad belki o kadar kor
kuntur ki kendisinin bile duyaca bir ekilde dile getirmeye cesa
ret edemez, nk dile getirdii an yeni bir su iliyormu gibi ge
lir ya da tekrar batan kacakm gibi. Bu fenomenin meydana gel
mesi iin, bireyin nadiren karlalan bir ekilde arln ve kirlen
miliin bir harmanlamas olmas gerek. O yzden bunun meydana
gelmesi ok byk ihtimalle bireyin korkun edimi ilemi olduu
anda kendisinde olmamasyla mmkndr. Szgelimi bir adam,
sarholuk annda sadece hayal meyal hatrlad eyleri yapm ola
bilir; ama yine de bunun, kendinin bile neredeyse tanmayaca ka
dar vahi bir ey olduunu bilir. Ayn ey, bir zamanlar akli denge
si yerinde olmayan, nceki durumunu belleinde tutan bir adam iin
de sz konusu olabilir. Fenomenin eytani olup olmadna karar
verecek olan, bireyin ifaya kar tutumudur, o olguyu zgrle
nfuz ettirmede, onun zgrlkteki sorumluluunu stlenmede is
tekli olup olmaddr. Eer onu yapmada istekli deilse o zaman
fenomen eytanidir. Ayrm keskin bir ekilde tutulmaldr, zira, srf
ifay isteyen adam bile yine de esasen eytanidir. Aslnda iki irade
si vardr, bir tanesi ifay ister, ikincil ve yetersizdir, bir de kapan
may isteyen daha gl bir irade vardr; fakat bunun daha gl ol
mas esas olarak onun eytani olduunu gsterir. Sk ketumluk iraded ifadr. Kiilik balangta ne kadar zayfsa, sk ketumluun
hizmetinde tketilen zgrln esneklii orannda, srrn en so
nunda aa vurulaca o kadar kesindir. En nemsiz temas, geerkenki bir bak vs. o korkun monologu balatmaya yeter; ya da s
k ketumluun ieriine bal olarak komik de olabilir. Vantrilokluk aka bir bildiride bulunuyor olabilir, ya da dolayl olabilir, bir
delinin baka bir kiiyi gstererek, O bana ok naho geliyor, her
halde deli, demesi gibi. fa kendini szlerde bildirebilir, talihsiz
adamn kendi srrm herkese dayatmasnda olduu gibi. Kendisini
bir bakta ortaya koyabilir, insann neredeyse anlamaktan korktu
u eyi aa vuran sulayc bir bak vardr; merak duygusunu bu
iraded iareti aratrmak iin pek ayartamayacak, sulu ve yalva
ran bir bak. Korkunun iradesine kar aa vurduklar; gln

olaylar, bayalk, kibir, eek akalar, iren hasetler, tp ve salk

la ilgili uuk fikirler olduunda, sk ketumluun ieriine bal ola
rak btn bunlar komik bile saylabilir.
II: Anilik

eytanilik aniliktir. Anilik, baka bir adan, sk ketumlua kar

lk gelen yeni bir ifadedir. nsan ierik zerinde derin dnmeye
balad zaman eytani, kapank olarak nitelenir; insan zaman ze
rinde derin dndnde anilik olarak nitelenir. Sk ketumluk, bi
reysellikteki egonun daralmasnn olumsuzlanmasmn sonucuydu.
Ketumluk kendini iletiime gitgide daha da fazla kapamtr. Buna
karlk iletiim, sreklilie karlk gelen bir ifadedir ve sreklili
in olumsuzlanmas aniliktir. Sk ketumluun olaanst bir s
reklilii olaca sanlabilir. Geriye insann sadece duyularla edine
cei izlenimler kalacak biimde kendini bolua yayyla kyaslan
dnda bir sreklilik grnts vermesine ramen durum bunun
tam tersidir. Sk ketumluun sahip olabilecei sreklilik, bir topa
cn kendi ekseninde durmadan dnerken hissetmesi gereken ba
dnmesiyle kyaslanabilir. Bu sk ketumluun tmden delirecek
kadar ileri gitmemesi durumunda, -delilik burada tekdze kaytsz
ln perpetuum mobile'&i [srekli hareket kayna]- bireysellik in
san hayatnn geri kalanyla belli bir sreklilii elinde tutacaktr. Bu
srekliliin aynas karsnda o sk ketumluun grnteki srek
lilii kendisini anilik olarak gsterecektir. Bir an orada olup, bir
sonraki an kaybolacaktr ve daha kaybolur kaybolmaz capcanl yi
ne orada olacaktr. Herhangi bir srekliliin zerine ilenemez, ii
ne de sokulamaz, ite anilik tam da byle bir eydir.
eytanilik bedensel bir ey olsayd o zaman anilik asla varolmazd. Bir ate, delilik vs. nksettiinde insan en sonunda bir yasa
y kefeder ve bu yasa bir lde ani olan yrrlkten kaldrr. Fa
kat ani olan yasa tanmaz. Doal fenomenler arasnda bir yeri yok
tur, o ruhsaldr, zgrlkszln ifadesidir.
eytanilik gibi ani olan da iyilikten korkmadr. yilik bu balam
da sreklilik demektir, nk kurtuluun ilk ifadesi srekliliktir. Bi

reyin hayat belli bir dereceye kadar dier insan hayatyla birlikte
bir sreklilikte geerken, sk ketumluk o bireyin iinde kendini s
rekliliin sadece kendisiyle iletiim kuran abrakadabras olarak sr
drr ve bu yzden de anilik olmas sona ermez.
Sk ketumluun ieriine bal olarak, anilik korkun olan ifa
de edebilir, fakat ayn zamanda gzlemci iin sonu komik grne
bilir. Bununla balantl olarak una dikkat etmeliyiz ki her bireyde
bu anilikten biraz bir eyler vardr, tpk her bireyde bir para id e
fixe 1sabit fikirj olduu gibi.
Bunu daha teye gtrmeyeceim, fakat kategorimi destekle
mek iin ani olann daima iyilikten korkma yznden olduunu ha
trlatacam: nk zgrln nfuz etmek istemedii bir ey var.
Ktlkten korkmada yatan oluumlarn arasnda, burada 'anilik"
dediimiz eye karlk gelen zayflktr.
eytani olann nasl anilik olduunu farkl bir ekilde kendim i
ze aklamak istersek, salt estetik bir bak asyla soruyu eytani
olann sahnede en iyi ekilde nasl temsil edilecei eklinde d
nebiliriz. Eer birisi M efistoyu sunacaksa ona replikleri vermek
yeterlidir, tabii onun karakterini uygun bir ekilde sergilemekten
ok, dramatik olayda etkin bir kuvvet olarak kullanlmas isteni
yorsa. O durumda Mefisto gerekten temsil edilmi olmaz, sadece
belli belirsiz kt niyetli, nkteci, entrikac keskin bir zek olarak
gsterilir. Bu, popler bir efsanenin oktan at bir yzeyselletirmedir. Hikyeye gre eytan oturup 3 bin yl boyunca insan na
sl alaa ederim diye dnm durmu -v e sonunda bulmu. Bu
rada vurgu 3 bin yl zerinde ve zihinde canlandrd resim tam da
eytani olann kara kara dnen kapankldr. Eer Mefisto'nn
yukarda gsterildii ekilde yzeyselletirilmesi istenmiyorsa,
baka bir temsil biimi seilebilir. Bunda M efisto'nn zde mimik
olduu grlecektir. Kt niyetin dipsiz kuyusundan kp gelen
korkun szler bile, pandomim sanatnn kapsamnda yer alan s
rayn ailiinin yaratt etkiyi yaratamaz. Suskunluu bozan ke
lime daha korkun da olsa, bir Shakespeare de olsa ya da bir
Byron, bir Shelley, kelime daima koruyucu gcn muhafaza eder;
zira tek bir kelimeyle ifade edilmi olan btn umutsuzluk ve k

tln btn deheti bile suskunluk kadar korkun olamaz. Pandomim sanat anilii ifade etme yetisine sahiptir, tabii bu sanatn
anilik olduu anlamna gelmez. Bu bakmdan Bale Ustas Bournonville, Mefisto yorumu iin byk takdire deer. M efisto'nun
pencereden srayp yere indii konumda hareketsiz kalmasn g
rnce insan saran o dehet! Yrtc kularn daln ya da genelde
hi kmltsz dururlarken ileri frladklar iin iki kere daha dehet
verici olan vahi hayvanlarn sramasn hatrlatan bu sray, bu
yzden insanda sonsuz bir etki yaratr. O halde Mefisto mmkn
olduunca az yrmelidir; nk yrmenin kendisi sraya bir
geitir, o ihtimalin bir nsezisini ima eder. M efistonun Faust ba
lesindeki bu ilk sahneye k bir coup de thtre [beklenmedik bir
ey] deil; ancak, ok derin bir dncedir. Szler ve tiratlar, ksa
olsalar da, soyut olarak bakldnda daima belli bir sreklilie sa
hiptirler, nk zamanla duyulurlar. Fakat anilik sreklilikten ta
mamen kopmutur, ister gemite olsun, ister gelecekte. M efis
to nun durumu da byledir. Onu henz kimse grmemitir -orada
dikilirken, tepeden trnaa tamamen kendisi; ve srat, orada tek
srayla durmas olgusundan daha gl ifade edilemez. Eer bu
bir yrye geerse, etki zayflar. M efistonun bu ekilde temsil
edilmesiyle, sahnedeki grn, eytani etkisi yaratr, gece gelen
hrszdan daha ani gelir; nk insan genelde hrsz usulca hareket
ederken dnr. Bu ekilde Mefisto doasn ortaya koyar, eyta
ni doa gibi anidir. Demek ki eytani olan ileriye dnk hareketin
de anidir, bu ekilde insann iindeki varoluun iine srar ve bu
ekilde insann kendisi eytani olduu srece anidir, ister bu g
onu tamamen ele geirsin isterse onda ksmen bulunsun. eytani
hep byledir ve zgrlkszlk aniden byle korkuya dnr.
te eytaninin pandomim sanatndaki ustal; gzel anlamnda de
il, anilik, hazrlkszlk, hayatn bize daima gzlemleme frsat
verdii bir ey anlamnda.

Soeborg

G l ndeki

bilim

adam

Dnemin tipik edebi hilelerinden biri, um ulm a

dk b ir yerlerden bulunan b ir yn kdn Edit r olarak ortaya kmakt. S ta d ie r paa Livets
Vei deki Sulu m u?/Susuz m u ? - B ir Tutku

Anlats- Psikolojik Bir Deney adl blm n edi

trln gya Frater Taciturnus (Suskun Er
kek Karde) diye biri yapm, burada Kierkegaard klliyatndaki en kiisel ve kkrtc m etin
lerden bazlar bulunuyor. Fraterin G nlkle ilk
kez nasl karlatnn tasviri, altn bulmua
dnm edeki hazzn snrlarn zorlar.

Her ocuk S0eborg Kalesinin, sahilden yaklak bir kilometre ka

dar uzakta, Sealandn kuzey blmnde uzanan ayn adl kk bir
kasabann yaknndaki harabe olduunu bilir. Kale ok zaman nce
harap edilmi olmasna ramen, hl ulusun belleindeki yerini ko
rur, ok zengin ve iirsel bir gemii olduu iin de korumaya de
vam edecektir. Bir anlamda ayn ey kalenin yaknndaki Seborg
Gl iin de sylenebilir. Eskiden drt be kilometre uzunluunda
ve be on metre derinliindeydi; bu yzden henz ortadan kaybol
mad, anakarann gl gitgide daha fazla ele geirmesine, gitgide
daha ac bir ekilde daraltmasna ramen, daha uzun bir sre gl
olarak varln srdrecektir.
Geen yaz doabilimci eski bir arkadamla tesadfen karla
tm, su bitkilerini gzlemlemek uruna Kopenhagdan kuzeye bu
noktaya kadar kyy takip etmi. S0eborgun etrafndaki krsal ala
n gezmeye kararlyd, buradan zengin rnler karmay umuyor
du. Geziye benim de katlmam teklif etti, kabul ettim.
Gln yanma gitmek kolay deil, nk etraf baya geni bir
bataklkla evrili. te glle anakarann gece gndz yaad snr
atmas burada oluyor. Herhangi bir ykmn iziyle olmasa da, bu
atmann zc bir yan var; nk ana topran glden kazandk-

lan, gler yzl ve son derece verimli tarlalara dnyor. Fakat ne

yazk ki zavall gl byle yok olup gidiyor! Kimse ona merhamet
etmiyor, kimse acmyor; tarlalar bir yakasna snr olan papaz da,
tarlalar teki kysna snr olan kyller de, art arda toprak kazan
maktan rahatsz deiller. Zavall gl her iki yandan kendi haline
terk edilmi!
Gln, kapal kalm havasn daha da artran ey batakln ko
ca koca sazlklarla kaplanm olmas. Danim arkada bir benzeri da
ha yok, en azndan doabilimci arkadam yle syledi. Sadece tek
bir yerde ak bir kanal var ve burada alt dz bir sandalla ikimiz (o
bilim uruna, bense arkadalk ve merak) gle doru yola koyul
duk. Sandal glkle hareket ettirebildik, nk kanalda bir kar
su vard. Sazlk yaklak drt metre boyundaki bir orman kadar sk
t ve insan iine saklannca artk sonsuza dek dnyadan kopmu,
sessizlik iinde unutulup gitmi gibi oluyordu; bu sessizlik sadece
sandalla boumalarmzla ya da bir balabankuunun, ldeki o gi
zemli sesin, kez tp ardndan bir kez daha tmesiyle bozulu
yordu. Tuhaf ku, neden byle i ekip figan edersin? Tek gayen
yalnz bana kalmak deil midir!
Nihayet sazlarn arkasna getik, nmzde gl uzanyordu, ay
na gibi berrakt, le sonu nda parldyordu. Her ey ok dur
gundu! Gln zerine sessizlik kmt. Sk sazlklarn arasndan
kendimize yol amaya altmzda kendimi adeta Hindistann
bereketli topraklarnn ortasna gtrlm gibi hissetmitim, hal
buki imdi Pasifik Okyanusuna alm gibi hissediyordum. nsan
lardan alabildiince uzakta, usuz bucaksz bir okyanusun zerin
deki bir fndk kabuuna uzanm olmaktan neredeyse panie kapl
dm. Derken, kark bir ses, her trl kuun birbirine karm ba
rlar duyuluyordu, sonra yine sessizlik hkm sryordu; o de
rece ki ses aniden kesilip kulak bo yere sonsuzluktan gelecek bir
destee sarldnda kaygya kaplyordum.
Doabilimcisi arkadam sualt bitkilerini ektii aygtn kar
d, suyun zerine atp iine koyuldu. Bense bu arada sandaln te
ki ucuna oturup doann gzelliklerine dalp gittim. Arkadam
oktan bir yn malzeme karmt bile, o ganimetleriyle ilgilen

meye balarken aygt vermesi iin rica ettim. Eski yerime geip
suya frlattm. Bouk bir sesle derinlere batt. Belki de aygt nasl
kullanacam iyi bilmediim iindi, her neyse, yukar ekmek is
teyince o kadar byk bir direnile karlatm ki ondan daha zayf
olduum ortaya kacak diye korktum. Tekrar asldm, o zaman de
rinlerden yukar bir baloncuk kt, bir an durdu sonra patlad -so n
ra da baardm. ok tuhaf bir histi, fakat ne tr bir bulgu elde etti
im hakknda en ufak bir fikrim yoktu. imdi dnp baknca her
eyi biliyorum, anlyorum; aadan gelen, bir i geirmeymi, de
rinliklerin i geirmesi, glden hzinesini ekip almamn i geir
mesi, ekingen ve mnzevi glden srrn ekip almamn i geir
mesi. Eer iki dakika ncesinde bunu sezmi olsaydm ekmeye
cesaret edemezdim.
Doabilimci oturup kendini tamamen almasna vermiti, sa
dece ylesine bir ey yakalayp yakalamadm sordu, cevap bek
lemeyen bir nida gibi; nk hakl olarak benim balk avlama gay
retlerimin bilime etkisi olabileceini dnmyordu. Aslnda onun
arad eyi bulmamtm, aksine tamamyla farkl bir eydi. te
byle sandaln birer ucuna oturup kendi bulduklarmzla kafamz
megul ediyorduk, o bilim uruna, bense arkadalk ve merak. Mu
ambaya sarlm, kat kat mhrlenmi gl aacndan bir kutu k
t. Kutu kilitliydi, zorla anca anahtarn iinde yattn grdm
-ite o hastalkl ketumluk daima iednktr. Kutunun iinde, in
ce kda ok zenli ve temiz bir el yazsyla yazlm bir kitap var
d. i tamamen tertipli dzenliydi, ama sanki Tanrnn huzurunda
yazlm gibi ciddi bir kutsallk havas da vard. Ya mdahalemle
ilahi adaletin arivlerinin dzenini bozduysam! Ama artk ok ge,
imdi Tanrdan ve mehul yazardan balanma diliyorum. Gizleme
yerinin ok iyi seilmi olduu inkr edilemez, ayrca Seborg G
l tam bir suskunluk sz veren en ciddi beyandan daha gveni
lirdir; nk gl byle bir beyanda bulunamaz. Gariptir, mutluluk
la mutsuzluk farkl olmasna ramen, bazen suskunluu dilemekte
birleirler. Loto idaresi ekili ikramiyelerini datrken talihlilerin
adlar konusundaki suskunluundan dolay byk vg alr, bylece iyi talihleri insanlara sknt yaratmayacaktr; fakat btn serve

tini kumarda yitirmi talihsiz kii de isminin sessizlik iinde geip

gitmesini arzular.
Kutuda birka para mcevher de vard, bir ksm epey deerliy
di: Ssler ve deerli talar -am an, gerekten deerli, ok pahalya
alnd, derdi sahibi, bunlar zaten elinde tutabilecek olduu halde!
Kymetli bir bulgu, ben de onun reklamn yapmak zorunda hissedi
yorum kendimi. ine tarih kaznm yass altn bir yzk, ak ma
vi bir ipek kurdeleye bal hatan oluan bir kolye. Geriye kalanlar
ksmen hi deeri olmayan eylerdi: Bir tiyatro oyununun progra
mndan bir para, Yeni A hitten koparlm bir para (her biri par
men bir zarfn iinde ayr duruyordu), gm yaldzl kutsal ek
mek kab ierisinde solmu gl yapra, hepsi birlikte sadece ve sa
dece sahibine, ekmek kabn ssleyen iki kratlk elmaslar deerin
de olabilirdi.
te bu vesileyle Soeborg Gl'nde 44 yaznda bulunan kutu
nun sahibinin Reitzel Kitabevi araclyla F.T. rumuzuyla ahsma
bavurabileceini aklyorum. Herhangi bir gecikmeyi hemen ber
taraf etmek iin bu bavurudaki el yazsnn, sahibini hemen ele ve
receini, herkesin yazarak beni onurlandracan, eer cevap al
mazlarsa bundan el yazsnn doru olmad sonucunu gvenle
karabileceklerini, sadece doru olann cevaplanacan beyan ede
yim. te yandan, sahibinin rahat iin diyelim el yazmasn yaym
lamakta bir saknca grmedimse de, bavurunun ierii, el yazsnn
aksine, kimseyi ele verecek trden deil; onu kimseye gsterme c
retinde bulunmadm, tek bir kimseye bile, ne el yazsn, ne elmas
ha, ne de teki eyleri.
*

* *

Aday Bonfils, haftann ve ayn herhangi bir gn verildiinde yln

hesap edilmesine yardmc olan bir tablo yaymlad. Bu alandaki be
cerileri bana da yarad; hesapladm hesapladm, sonunda yzkteki
kaznm tarihe karlk gelen yln 1751 olduunu kefettim, Gregory Rothfischerin Luthercilie dndrld anlmaya deer bir
yl, dnya tarihinin harikulade akn derin baklaryla Tepegzva-

ri dnen birisi iin de ayn zamanda nemli bir yld; nk tam

be yl sonra Yedi Yl Savalar patlak vermiti. te insan, zaman
iinde olduka uzak bir dneme gitmeye zorlanyor, tabii bu bulgu
ya ya da benim hesabma bir hatann bulat akla gelmezse. nsan
herhangi bir eyi zorla yapmay reddederse, en azndan, psikolojik
deneylere ve hayali yaplara pek fazla bel balamayan zavall bir
psikologun bunlara hafif bir romantizm katarak ve o eyin gemi
bir aa ait olduu masaln uydurarak, her ikisine de biraz hayat
vermeye giritiini varsayabilir. nk, byle bir insann gerekte
hi yaayp yaamadn sormayan bir yk, psikolojik bakmdan
ne kadar doru olursa olsun, belki amzn hi ilgilenmedii bir
eydir, hatta iirin gereklik etkisi yaratma aresine sarld zaman
da byledir. Bir para psikoloji, bir para szde gerek insanlar is
tiyorlar hl, fakat bu sanat ya da bilim kendi plann izlediinde,
gerekliin sunduu trl trl psiik durum ifadelerinden ban
evirdiinde, kendi bilgisiyle kendi bana bir birey oluturmak iin
kap gittiinde ve bu bireyde gzlemleri iin bir nesne bulduun
da, o zaman pek ok insan bezginleir. Aslnda, gerek hayattaki
tutkularda, psiik haller vs. sadece belli bir noktaya kadar tanrlar.
Bu da psikologu sevindirir, fakat tutkunun en u snrna kadar ta
nmasn grmede ald zevk ok daha farkldr.
Tantm yazs yazanlara gelince; duamn, btn yalnlyla ve
szlerimin samimi maksadna uygun olarak anlalmasn dileyebi
lirim ve sonucun da duann arzusuna karlk gelmesini: Yani, kita
bn ister olumlu ister olumsuz hibir eletiriye maruz kalmamasn.
nsan bir adamn minnettarlndan bu kadar kolay bir ekilde hak
talebinde bulunabilirse onu zorunlu da tutabilir.

XVIII.

Durmadan

yr!

Kierkegaard iin yrmenin nem i hem fiziksel

hem metafizikseldi. Bu onun gndelik egzersiz
biim iydi. nsanlarla temasn salyordu (yolda

durup herhangi biriyle konumasyla m ehur

du, son sefer konumay nerede braktlarsa
tam oradan alrd). Kendi m etinleriyle b ir kar
denge kurm a yoluydu. Siyasi konumalara
(Kolderup-Rosenvinge ile) ayak uydurma yolu
olduu kadar b ir edebi form du da. Fakat hep
sinden te, onun iin bizatihi hareketin sem bo
lyd. Blake gib i Kierkegaard iin de Enerji
sonsuz hazdr.
1847
SE V G L JE T TE ,

H er ey bir yana, yrme arzunu kaybetme: Ben her gn sal

ma yryor ve her trl hastalktan yryerek uzaklayorum; en
iyi dncelerime kendimi yryerek gtrdm ve im di insann y
ryerek kurtulamayaca hibir can skc dnce bilmiyorum. n

san sal iin yryecekse ve o da srekli bir istasyon tedeyse

-Y ine de derdim ki: Yryn! Ayrca insann yrmeyle salkl ol

maya, tam yakalayamasa da, mmkn olduunca yaklat aikr

-fakat hareketsiz oturunca, ne kadar hareketsiz oturulursa hasta
lanmaya o kadar yaklalr. Salk ve kurtulu yalnzca harekette

bulunabilir. Eer birisi hareketin varln inkr ederse, Diogenesin

yapt gibi, yrrm. Eer biri saln harekette olduunu inkr
ederse, o zaman btn hastalkl itirazlardan yryerek uzaklarm.
Yani insan durmadan yrrse, her ey yoluna girer. Hem orada ta
rada btn frsatlar elinde; bahe kapsnn darsnda gvenli ve
mutlu olmann engellenme riski yok, evine dnerken yolunun kesil
me riski de yok. Bir sre nce bama ne geldiini ve ondan beri sk
sk neler geldiini iyi hatrlyorum. Bir buuk saat yrm ve bir
hayli de dnmtm, hareketin sayesinde kendimle gerekten
uyumlu bir kii olmutum. Ne saadet, ayrca tahmin edecein gibi
bu saadeti sa salim eve gtrmek iin elimden gelen her eyi yap
tm da. te byle gzlerim yerde sokaklardan aceleyle adeta sz
lerek geiyorum; kaldrmn bana ait olduundan emin bir ekilde,
etrafa bakmay hi gerekli grmyorum (nk insan tam etrafna

bakarken yolu rahata kesilebilir - bundan kanmak iin), bylece

saadetimle koar adm kaldrmda giderken (kaldrmda bir ey ta
ma yasa bu saadete uygulanamaz, nk insan hafifleten bir ey)
kt diye karma, hep hastalk eken, bu yzden de gzleri yere ba
kan, hastalndan dolay kstah, kaldrm sanki bomuasna etra
fna bakmay bile dnmeyen bir adam kt. Beni durdurdu. Soh
betiyle beni onurlandran olduka cokulu bir beyefendiydi. Byle
ce her ey uup gitmiti. Konuma bittiinde geriye benim iin ya
placak tek bir ey kalyordu: Eve gitmek yerine tekrar yrye
kmak.
Grdn gibi mektupta gerekten yer kalmad, o yzden soh
beti burada kesiyorum -b ir anlamda sohbet oldu; nk seni srek
li karmdaymsn gibi dndm. Kendine iyi bak!
SE V G L E R , S. K IE R K E G A A R D

XIX.

Her

eyden

yryerek

uzaklaabilirim!
A ustos 1848

S E V G L C O N F E R E N T S R A A D ,

Siyaset konuacak frsatmz olmad, diyorsun. Hi arma

dm! O kadar kibarsn ki benim kendi bama uzun uzun nutuklar at
ma kabalm unutuyorsun -geri yannda yaplan mnzevi yr
yte baka trl de olam azd- hem ayrca kulaklarm am din
lerken bana siyasetten haberler veren de genellikle sensin.
Yok, siyaset bana gre deil. Siyaseti takip etmek, sadece i si
yaseti bile takip etmek benim iin bugnlerde imknsz zaten. Ne
zaman abucack bir eyler olsa -insan onu takip etmeye kalkyor;
ne zaman bir eyler ok ar gitse -e h o zaman da onu takip etme
skntsna katlanyor. Fakat ne zaman bir ey ileri geri dalgalanma
ya balasa, yukar aa ve aa yukar ve sonra durulsa, sonra yi

ne dolanp yukar ve aa geriye gelse, gnll olarak takip etme

yi beceremiyorum. Gerekirse evde oturup onu takip etmek yerine
zoraki gnll olarak savaa gitmeyi tercih ederim. Bu koullar
da savaa giden birini, evde oturup olanlar takip eden biri kadar
yurtsever grmyorum. Uzun sredir savata deiliz, fakat bu ben
de hibir zaman gerek bir sava izlenimi brakmad. Btn bu
olanlar bana, deneylerin yapld ya da sunumun deneylerle gste
rildii bir dersmi gibi geliyor (0 rsted den fizik zerine bir ders gi
bi). Benim kanaatimce bu sava daima bir eit bar yapma ya da
bar salama halini ald -bildiim en tuhaf sava tr.
Bu yzden, bu ilerde ok ustalam olduu iin siyaseti iyi ta
kip eden birini konuurken dinlemekten ne kadar holansam da, si
yasetten uzak duruyorum. Muhtemelen ok az bildiim iin bana iyi
gelm iyor, yle ki sradan kk bir Danim arka haritasyla
Sjaellandda dolamak isteyen biri gibi oluyorum. Siyaset beni ok
aar. Dikkatimi daha kk eylere odaklamay seviyorum, ki insan
bazen orada da tamamen ayn eyle karlayor.
Bylece dnya sahnesini, sava alanm terk edip Kopenhaga
dnyorum, fakat deyim yerindeyse Kopenhag da terk ediyorum.
Yrye kyorum, ama belki yine de ayn eye varacam. Yeni
sayfiye evlerinin yaknndaki yrelerden birine giderken sana elik
edeceim, orada pek ok kk ailenin kard sessiz grltler
var. -I. Perde- ki kpek dalamaya balamtr. Bu olay acayip bir
heyecan yaratr. Seyretmek iin pencerelerde inanlmaz sayda kafa
belirir. Devam ettii sre boyunca btn iler durur. Her ey terk
edilir. -II. Perde- dvn olduu yere en yakn iki evin kapsndan
iki ev kadn kar. Bu iki ev kadn kpeklerin sahibidir herhalde.
Biri kavgay tekinin kpeinin balattn iddia eder. Buna ok k
zan kadnlar kavga etmeye balarlar. -B undan tesini hi gzlemle
medim ancak kolayca devam edilebilir. -E vet, III. Perde- Kadnla
rn kocalan gelir. Biri kavgay tekinin karsnn balattn ileri
srer. ki koca o kadar sinirlenir ki kavga etmeye balarlar. Bunun
zerine teki kar kocalarn da kavgaya katld varsaylabilir -ite
artk bu bir Avrupa savadr. Savan sebebi, kimin balatt soru
sudur. Bunda ikinci derece savan formln grrsnz. Birinci

derece sava, savatr; ikinci derece sava, ilk sava kimin kartt
sorusunun sebep olduu bir savatr.
Fakat artk ok daha nemli bir konuya geelim. Yazdndan
dehetle anlyorum ki yry brakmsn. Her ey bir yana bu
byle olmamal. Kendi iyiliin iin, sevgili C onferentsraad, bir de
benim iyiliim iin, bylece vicdanm rahat olur. Yrylerine
devam etmeni istirham ediyorum. Aslnda bylesine inatla srar et
memin bir sebebi daha var. Tek arzular senin iyiliin olan her za
man en yaknndaki o insanlar, belki benim gelip seni dar km a
ya ikna ettiim iin ara sra ilerinden teekkr etmilerdir. Evet,
bu byle. Seninle yrme zevkine erdim ve bir de fazladan ailenin
minnetini kazandm. Onun iin -bunu sylemem tuhaf gelebilir
sem yoldan karmama, gibi daha da byk bir sorumluluum var,
nk nce -benden gelen bir m ektubu- okuman, sonra da -b u ok
daha byk bir sorumsuzluk olurdu- bana yazman iin oturduun
yerde oturman salasam o zaman yoldan km olurdun. Yok,
yok! Yrmen gerek. Ayrlrken birbirlerine, dnyann neresinde
olurlarsa olsunlar her dolunayda aya bakacaklarna sz veren o iki
k Charles ile Emeline gibi, biz yryler de ne zaman bir
mektup alsak -h av a ve yry koullarna aldrm akszn- yry
e kacamza dair birbirimize sz verelim. Bir dahaki yazdm
da yle ayarlayacam ki dtaki zarfn iinde bir zarf daha olacak,
zerinde de gnderen: Magister Kierkegaard, yazacak, bylece
mektubu amadan kimden geldiini bileceksin. Sonra, ayet ben
den gelen bir mektubu yk olarak grrsen, ltfen hemen oku -o n
dan sonra mektubun sana verdii zarar yok etmek iin harekete
ge. Fakat te yandan, ayet mektubun bu btn dnyalarn en iyi
sindeki dier sknt ve vasatlkla kyaslandnda nispeten iyi bir
ey olduunu dnrsen, o zaman nce yr sonra oku. Hangi yo
lu seersen se, senden rica ettiim ey gerekleecek -nk y
rmen ok nemli. Ben siyasetten anlamam, ama te yandan y
rmeden ok iyi anlarm: Benim hayat grm papaznki gibidir:
Hayat bir yoldur. O yzden yrye kyorum. Yrye ka
bildiim srece, hibir eyden korkmuyorum, lmden bile. n
k yryebildiim srece, her eyden yryerek uzaklaabiliyo

rum. Yrye kamadm zaman, her eyden korkuyorum, zel

likle de hayattan; nk yryemediim zaman benim iin hibir
ey iyi gitmiyor.
Burada duraym, bahe kapnda. Bana msaade. Bugn iin te
ekkr ederim, yry iin teekkr ederim, bana seve seve gster
diini bildiim nezaketin, dostluun iin teekkr ederim. imdi
yollarmz ayrlyor. Kap kapanyor. Bir kere daha dnp arkama
bakyorum. Sonra ayrlyorum, ama kalyorum.
S R EN K IE R K E G A A R D

XX.

Almanya

korkusu

Btn bu Almanya korkusu bir fantezi, bir oyun, ulusal kibri poh
pohlamak iin yeni bir giriim. Kk bir ulus olduklarn drste
itiraf eden bir milyon insan, ayrca Tanr nnde herkes olduu gi
bi olmaya karar vermise: Mthi bir kuvvet; orada hi tehlike yok.
Hayr, talihsizlik ok baka bir yerde; talihsizlik, bu kk ulusun
moralinin bozulmasnda, kendine kar blnmesinde, birbirini i
ren ekilde kskanmakta, iktidardaki herkese bakaldrmakta,
nemli olan herkese kar baya, kstah, haddini bilmez olmakta,
bir eit alt tabaka tahakkmne doru kkrtlmakta yatmaktadr.
Bu, vicdan azab yaratr, o yzden insanlar Almanyadan korkarlar.
Fakat talihsizliin nerede yattn sylemeye kimse cesaret edemez
-o zaman da insanlar bu salksz tutkular pohpohlar ve Almanlara kar savaarak kendilerini nemserler.
Danimarka rezil bir dnemden geiyor. Tara kafallk ile aksi
dar kafallk aralarnda kavga ediyor; bu iin sonu, belli bir tr ap
ka vs. vs. giymeyenin Alman olduundan phelenilmesine kadar
gidecek. teki tarafta komnistler ykseliyor; bir para bir eyi
olan damgalanp basn yoluyla zulme urayacak.
Bu Danim arkann talihsizlii -y a da Danim arkaya verilmi bir
ceza, gerek Tanr korkusu olmayan bir halk, ulusal bilinci kk

kasaba dedikodularndan ibaret olan bir halk, okul ocuklarnn yar

g olduu, hilii idealletiren bir halk, yneticilerinin korkmas
gereken, ynetilenlerin kstah olduu bir halk, ilerinde bu toprak
ta kamu ahlknn olmadna dair her gn delillerin bulunduu bir
halk -yalnzca bir zorbann ya da birka ehidin kurtarabilecei bir
halk.

XXI.

Danimarka

K r a l yla

konumalar

Kierkegaardn btn stn nitelikli mizah ve

ineleyici nkte anlay, Danimarka Kral VIII.
C hristianla olan konumalarnn y e r ald bu
G nlk kaydnda ortaya kar. ok nl bir
vatanda olm aktan ziyadesiyle gururu okan
m olan Kierkegaard yine de K ralm saygnl
n korumasna p ek izin vermez, onun snrlarn
gstererek ste kmaktan zevk alr. Kralieye
kar daha da acmaszdr. Konumalar gelip
komnizm e dayanr. Kierkegaard elbette sadk
b ir kralcdr!

VIII. Christiana o zaman dediim gibi, bir tara kasabasnda dhi

olmak berbat bir durum. Doal olarak bunu ona iltifat gibi syle
dim, dedim ki: Majestelerinin tek talihsizlii zeknz ve basiretini
zin fazla byk, lkenin de fazla kk olmasdr; bir tara kasaba
snda dhi olmak talihsizlik. Buna yle cevap verdi: nsan birey
iin daha da ok ey yapabilir. Onunla ilk kez konuuyordum. Gu
rurumu okayan pek ok ey syledi ve kendisini ziyaret etmemi is
tedi, ben de cevap olarak: Ben kimseyi ziyaret etmem, majesteleri,
dedim. Bunun zerine yle dedi: Evet, fakat emir yollarsam itiraz

etmeyeceini biliyorum. Ben de yle syledim: Ben bir tebaaym,

emir majestelerinindir; fakat buna karlk ben de bir art koaym.
Pekl, neymi? Sizinle yalnz konumama izin verin. Bunun
zerine elini uzatt ve ayrldk. Balarda, konumann ak iinde,
benim pek ok fikrimin olduunu ve bunlardan bazlarn kendisine
bah edip etmeyeceimi de sormutu, ben de baka eylerin yan s
ra btn abamn her hkmetin yararna olduunu dndm;
fakat burada nemli olann benim zel bir birey olarak kalmam ol
duunu, yoksa insanlarn hemen araya bir yorum sktracan
syledim. Ayrca unu da ekledim: Uruna hayatm ortaya koydu
um daha yce bir gce hizmet etme onuruna erdim.
Kapdan ieri girip adm sylediimde yle dedi: Seni gr
mek ok zel bir zevk, senin hakknda ok iyi eyler duydum. Bu
na cevap verdim (ben ki antrede oturmu korku ve titremeyle, ba
mn zerinde mi girsem yoksa ayaklarmn zerinde mi diye bek
lemitim. [Darda benimle dikilen biri az nce, ieri girerken
kere mi eileceim diye sormutu; ben de bunun bana sorulmas
nn gln olduunu, yal bir saray adamnn nceden byle bir
eyi bilebileceini, fakat benim ieri ellerimin zerinde mi yoksa
ayaklarmn zerinde mi girmem gerektiini bilmediimi syle
dim] fakat odaya girince ona o kadar yaklatm ki, bir adm geriye
gitti, ben de bakn yakaladm, orada neyi aradn grdm): ve
ben majesteleri, her zaman kendime demiimdir ki sonunda en iyi
geineceiniz adam Kral olacaktr; nk bu isteimin gereklee
bilmesi iin yeterince zeki ve bana oranla nemsiz olduunu akl
na bile getiremeyecek kadar yce bir mevkiye atanm birini bul
mam gerekiyordu.
Sonuta onunla olan btn konumalarm kaydetmeye deerdi.

VIII. Christianla ikinci kez konumam aylar sonrasnda Sorgenfriede gerekleti. Zaten onun konumas bir anlamda benim iin
nemli deildi, nk o benim konumam istiyordu. Fakat onunla
konumann insan canlandrc bir etkisi vard, yalca bir adam

hi byle canlanm grmemitim, neredeyse bir kadn gibi, heye

candan kpr kprd. Bir eit manevi ve entelektel hazcyd. Der
hal bir tehlike olduunu grdm, o yzden de mmkn olduunca
ondan uzakta durmaya zen gsterdim. Bir kraln huzurunda ayrk
slm onu ziyaret etmemek iin bir bahane olarak kullanmay uy
gun bulmadm, onun iin baka taktikler kullandm ve rahatszlan
dm syledim.
VIII. Christian ok yetenekliydi ama artk tohuma kayordu,
ayn lde ahlki bir temeli yoktu. Gneydeki bir lkede yaam
olsayd, VIII. Christiann kurnaz bir rahibin amaz bir av olaca
m tahmin edebiliyorum. Hibir kadn gerekten onun zerinde bir
hkimiyet kuramazd, en yeteneklileri bile, ksmen fazla zeki oldu
undan, ksmen de erkein kadndan daha zeki olduu yolundaki
erkek hurafesine bir para inand iin.
Fakat bir Cizvit - VIII. Christian istedii ekilde evirip evire
bilirdi, fakat Cizvitin ilgin olan konusunda tam hkimiyeti olma
s artt; nk onun asl can att ey buydu. Fakat hi phesiz
byleyici biriydi, olaanst ince zeks vard ve bireye, ama zel
likle o bireye, zevk veren ya da tatmin eden her eye kar allma
dk bir gr gc vard.
te ieri girdim. Seni burada son grdmden bu yana ok
uzun zaman geti, dedi. Ben de daha kapdayken yle cevapladm:
Majesteleri belki nce aklamama izin verirler. Bana gstermi ol
duunuz ltuf ve ihsana ne kadar mteekkir olduuma dair majes
telerini temin etmek isterim; fakat salm yerinde deil, o yzden
nadiren geliyorum, antrede beklemeye dayanamyorum, beni bitkin
dryor. Beklemem gerekmediini syledi, ayrca bunu ona ya
zabilirmiim de. Teekkr ettim. Bunun zerine konumaya bala
dk, bazen de etrafta gezindik. Hep hkmetin ilerinden konumay
tercih ediyordu, ya da siyasi bir konu ya da baka bir ey zerine ge
nel eyler sylyordu. O gn laf komnizme getirdi, epey korku ve
endie duyduu ortadayd. Anladm kadaryla ufukta beliren bu
hareketin krallara dokunacak bir hareket olmadn syledim. Snf
lar arasnda olacak bir kavgayd bu, fakat kavga eden taraflar kralla
iyi geinmeyi daima karlarna uygun bulacaklard. Antik dneme

ait sorunlarn geri dnyd ve o yzden bir anlamda kraln bunla

rn dnda kalacam grmek zor deildi. Bir evdeki kilerle zemin
kat arasndaki kavga gibi bir ey olacakt ve bunlarla birinci kat ara
sndaki bir kavga, fakat ev sahibine saldrlmayacakt. Daha sonra
kitlelerde nasl savalacandan sz ettim: Hi sesinizi karmayn
yeter; kitleler kadn gibidir, asla dorudan dvlmez, dolayl
dvlr, onlara gaf yapmalar iin yardm edin, zekdan yoksun
olduklarndan sonunda hep kaybederler -siz salam durun yeter. Bu
noktada yle konutu: Evet, bunu herkesten ok bir kral yapmal.
Buna bir karlk vermedim. Btn bu an ihtiyac olan eyin ei
tim olduunu, byk bir lkede iddet olan eyin Danimarkada ka
balk olduunu syledim. O zaman benim aklm vs. hakknda baz il
tifatlarda bulundu. Durumdan istifade edip yle syledim: Majeste
leri sylediimin doru olduunu en iyi benden bilir; nk benim
le ilgili her ey aslnda iyi yetitirilmeme bal, bu yzden de asln
da babama bal. Bunun zerine Guizotdan konumaya baladk,
ksa sre nce ona saldrmlard. Modem devletlerde insann top
lumdaki yerinin ne kadar belirsiz olduunu akladm, skandala d
pedz resmi bir mevki veriliyordu, bu nedenle de doru taktik gz
ard etmekti; fakat bir gn aniden byle bir saldry ciddiye almak
gelmiti akllarna. Guizotyu gzmde canlandryorum, yaplan
saldry okuyor, sonra belki, en fazla, aynaya bakp glmseyiinin
ve grnnn her zamanki gibi olduunu gryor -derken insan
lar bu saldry ciddiye alma fikrine kaplyorlar; oysa, eer byle bir
saldry ciddiye alm olsayd, bykehir hayatna ayak uydurama
m hdk diye kaale bile almazlard.
Sonra biraz Soro hakknda konutu, adeta bir konferans verdi,
bana da sordu: Sor0 hakknda hi dnmemi olduumu syledim.
Orada bir mevki arzu edip etmeyeceimi sordu. O sabah balktan
dndn bildiim iin cevabmda ona bir gnderme vard. Ger
ek oltann yannda balklarn bir de zel kk bir oltalar olur
du, en iyi balklar bazen bununla yakalarlard -ben de o tr bir k
k oltaydm.
Sonra geenlerde ona getirdiim kitap iin teekkr etti, kitapta,
ok derindi ama onun stndeydi, yazyormu. yle cevapla

dm: Majestelerinin doal olarak kitap okuyacak ok vakitleri yok,

benim yazdklarm da size ynelik deil. te yandan yaknlarda doabilimcileriyle birlikteydiniz, bu size gre bir ey, ayn zamanda
gzellik anlaynz tatmin eden bir ey. Belli ki buna biraz bozul
du: Evet, evet, teki de iyi olabilir, dedi.
Birka kez kalkacakm gibi yapp onu fazla tutmayacam sy
lemitim. Her seferinde: Yok, yok, benim zamanm bol, diye cevap
verdi. nc kez ayn ey olduunda yle syledim: Evet, majes
teleri benim yeterince vaktim olduunu anlayacaklardr, benim kor
kum majestelerinin vakti olmaz diye. Daha sonra bunu naklettiim
daha tecrbeli bir adamdan rendim ki byk pot krmm, o e
kilde bir krala kibar olmaya alarak kabalk edilirmi; nk o
eilene kadar sadece beklenirmi.
Sonunda ayrldm. Beni grmekten byk zevk alacan syle
di. Ardndan eliyle bir hareket yapt, nceki seferden bildiim kada
ryla bana elini uzatmak istiyordu; fakat ayn adamn bana syledi
ine gre kral elini verdiinde elini pmek detmi, bunu kendime
yedirem eyeceim iin anlamam gibi yapp eildim.
Bu arada ziyaretine mmkn olduunca seyrek gitmeye karar
verdim.

nc ziyaretim Sorgenfriede oldu, Works o f L ove'i verdim.

Rahip Ibsen beni anlayamayacan bir kere kafasna koyduunu
sylemiti, ben de bir daha fikrini deitirememitim. Aklmda bu
vard. eri girip kitab verdim, biraz bakt, ilk blmdeki dzenle
me dikkatini ekti (Seveceksin, komunu seveceksin, komunu se
vecek.') ve hemen anlad; gerekten ok yetenekliydi. Ardndan
kitab geri alp birinci blm aarak (s. 150) bir pasaj okuyabilir
miyim diye sordum. Bu onu duygulandrd, zaten her zaman kolay
ca duygulanyordu.
Sonra pencereye doru yrd, ben de arkasndan gittim. Hk
meti hakknda konumaya balad. Ona belki baka trl hi re-

ilemeyecei bir iki ey syleyebileceimi bildirdim, nk ona so

kaktan bakldnda nasl grndn syleyebilirdim. Fakat ko
nuaym m, konumayaym m; nk eer konuursam dosdoru
konuacam. Devam et o zaman, diye cevap verdi. zel yete
nekleriniz sizi batan karyor, bir kraln bu bakmdan, yetenekle
rini gizleyerek sadece evinin kadm olan bir kadn gibi davranp sa
dece kral olmas gerektiini syledim. Bir kraln nasl olmas ge
rektii konusunda uzun uzun kafa yordum. Bir kere, pekl ok ir
kin olabilir; sonra sar ve kr olmal ya da en azndan yleymi gi
bi yapmal, nk bu sayede pek ok gln stesinden gelinir,
krala yneltilen densiz ve aptalca bir sz en iyi, Efendim ?le savu
turulur -yani, kral onu duymamtr. Son olarak da, kral fazla ko
numamaldr; fakat her vesileyle kullanabilecei, sonuta anlam
olmayan syleyecek bir iki sz olmaldr. Gld ve ekici bir kral
portresi, dedi. Ben de yle devam ettim: Evet, doru; bir ey da
ha: Kral sempati uyandrmak iin arada bir hastalanmaya zen gs
termelidir. O zaman nee ve hazzn birletii bir ifadeyle szm
kesti: Haa, sen o yzden bir hastalktr tutturmusun, ilgi uyandr
mak istiyorsun.
Sahiden de bir kadnla konumak gibiydi, yznde gller a
yordu. Sonra huzuruna ardklaryla kendine nasl zarar vermi
olduunu gsterdim, T onrla, DickIe ve Harryyle fazla samimiy
di; byle yaparak, zellikle yetkisiz insanlarn tesadfi etkilerine ta
hamml olmayan st kademedeki grevli kesimini kendinden souturdu, zaten bu ekilde tebaasndaki herkesle konuarak lkeyi
ynetemeyeceini kendi de itiraf ederdi. Belki farknda deildi ama
konutuu herkes gidip dedikodu yapyordu. Benim burada dikilip
onunla konutuum u anda da hata barizdi, geri dini sebeplerden
dolay azmdan laf kmayaca iin ben kesinlikle bir istisnay
dm. (Gerekten de yle, yaad srece onun hakknda kimseye
tek kelime etmedim, ondan sonra da sadece birine ve sadece bir ks
mm anlattm.) Cevab u oldu: Meselenin sadece kendisinin muh
temel yeteneklerinden kaynaklandn dnmemeliydim, tahta
geldiinde kral olmann artk bir saygnlk meselesi olmad fikrin
deymi; fakat yava yava fikrini deitirmi.

Daha tahta oturduu ilk gn bu gzlemlerden bazlarna ahit ol

duumu sylemitim. Buna karlk: Evet, dedi, u senin bakan ol
duun genel bir toplantda deil miydi? -Kesinlikle iyi bir hafzas
vard.-O srada yan kaplardan biri ald, fakat tekrar hemen kapan
d. Ben bir metre geriye ekildim. Kapya doru gitti, fakat giderken,
kesin Kraliedir, dedi: Seni grmeyi ok istiyor, imdi onu getire
ceim. Bunun ardndan Kralieyi elinden tutarak geldi -ben de ei
lerek selam verdim. Uygun bir ekilde giri yapmayan Kralie iin
bu hi de kibar olmad, hatta Kralie olduka nemsiz grnyordu
-fakat bir kralie yle aniden kverirse baka ne olabilir ki?
Kral Kralieye yeni kitabm gsterdi, bunun zerine ben de:
Majesteleri, Kralieye de bir tane getirmediim iin beni mahcup
ediyorlar, dedim. Kral yle cevaplad: Yok, bunu paylarz.
Kralie beni nceden tandn syledi, beni bir keresinde sur
larda grm (kap Tryde yzst braktm yer), Ya ve Ya
d a 'nn bir ksmm okudum, ama anlayamadm, dedi. Cevap olarak
ben de: Majesteleri takdir ederler ki bu benim iin ok daha kt,
dedim. Fakat bu durumun ok daha dikkat ekici bir yan vard. VIII. Christian Ya ve Ya dadaki yanl hemen duymutu, tabii ben
de; Kralienin hizmeti kzlar gibi konumasna ardm. K ralla
gz gze geldik; bam evirdim. Biz bir iki laf ettikten sonra Kral
Kralieye, Juliana odasnda yalnz m?, diye sordu. Kralie evet
dedi -v e gitti.
Kralla konumaya devam ettim. Bu yl bir yere gidip gitmeyece
imi sordu. Eer gidersem ok ksa bir sreliine B erline gidece
imi syledim. Orada bir sr ilgin insan tanyorsundur. Hayr
majesteleri Berlinde tamamen evreden soyut yayorum ve her za
mankinden daha sk alyorum. O zaman pekl Sm0rum-Ovre ye de gidebilirsin (sonra da kendi esprisine gld). Hayr ma
jesteleri, ister Sm0rum-Ovreye, ister Sm0rum-Nedreye gideyim
400 bin insandan saklanacak bir yer, baka biri olma ans bulam
yorum. imdi de biraz ineli konumutum: Evet, dedi kesinlikle
doru.
Sonra bana Schellingi sordu. Ona kabaca anlatmaya altm.
Bana Schellingin saraya kar kiisel tavrn ve niversitedeki h

retini sordu. Ben de, Schellingin tpk Ren Nehri gibi az ksmn
da durgun olduunu syledim -Schelling yozlap Prusyal bir Ek
selans olmak zereydi. Hegelci felsefenin hkmetin felsefesi ye
rine gemesinden ve imdi de hkmet demenin Schelling demek
olmasndan da sz ettim biraz.
Bu son ziyaret VIII. Christianin herkese kesinlikle doru ilgiyi
gstermesindeki inceliine bir rnekti, bunu bir tr aile ziyaretine
dntrmek olabildiince gurur okaycyd.
Onunla tekrar konumadm. Mmkn olduunca az ziyaret et
meye karar vermitim; tercihan, verecek bir kitabm olduunda. Fa
kat onu grmek zorunda kalm olmaktan pimanlk duymadm;
ok tatl bir an. Daha uzun yaam olsayd benim iin uygunsuz
olurdu; nk zel bir birey olarak kimseye tahamml olmazd,
herkesin ne yapmas gerektiini gstermeyi kraln haklarndan biri
olarak gryordu. Onu grmeye gittiimde resmi bir grev almay
ilk dndm zaman yle olmutu.
Btn bu serven byleyici bir andr, Kral bir coku ortam d
nda hibir durum yaratmad; onu sadece cazibe ve canlln ken
disi olarak grdm.

XXII.

Ah

bi r

Dou

despotizmi

olsa!

Eski hikyedir. Bir keif yaplr -insan rknn zaferidir; heyecanla

dolup taarak kefi daha da kusursuz klmak iin her ey seferber
edilir. nsan rk kendinden geip kendisine tapar. En sonunda bir
duraklama olur -insanlar durur; fakat o keif zellikle de bu olaa
nst mkemmellii iinde bir iyilik midir! Bunun zerine, en se
kin beyinler bunu tekrar durdurabilmek iin emniyet supaplar, alev
tanzim kelebekleri, hava direnci vs. kefederek, tabii mmknse,
bir kere daha kendilerini neredeyse aptal yerine koyarlar ve bylece o insan rknn gururu, benzeri grlmemi, tek kelimeyle m
kemmel olan kefin kap giderek btn dnyay le dntrme

sine engel olurlar. Matbaann icadn dnmeniz yeter, yksek hz

la alan basmevi halini alacak ekilde mkemmelletirildi, byle ce hibir pislii ya da tortuyu karmyoruz. Demiryollarn d
nn. Liberal oluumlar dnn, o kyas kabul etmez mkemmel
likteki keifler -insan rknn gururu-, ats altnda yaanacak daha
gzel bir ey olarak bir Dou despotizmine zlem uyandryor.

kinci Blm

Kadnlar

Hristiyanla aykr diyerek evlenmediimi

hibir zaman iddia etmedim, etmiyorum;
sanki benim evlenmeyiim Hristiyanlkta
mkemmelliin bir yoluymu gibi. Hayr,
hi ilgisi yok. Kendimi kadnlara fazla kap
tran bir erkek olm u olsaydm, beni bekle
yen tehlike kesinlikle baka bir ey olurdu,
muhtemelen de bir batan karc olur
dum.

Ormandaki

sekiz

patika

K openhagn kuzeyinde G ribskov adnda b ir

koruluk uzanr. O korunun ortasnda sekiz p a ti
ka yolun birletii olaanst b ir ye r var. Bura
ya Sekiz Patika Kuytusu ad verilmi. Hemen
yan banda, efsaneye gre, ok nezih b ir res
toran ya da ziyafet salonu varm ve b ir zam an
lar orada ok zel b ir ziyafet verilmi.

ribs-Orm annda Sekiz Patika Kuytusu ad verilen bir yer var;

oray sadece hakkyla arayan bulabilir, nk hibir haritada
gsterilmemi. smin kendisinde de bir eliki var gibi. nk, na
sl olur da sekiz patikann birletii yer, bir kuytu yer oluturur? Her
yne yolculuu ima eden bir ey ile yalnz ve sakl olan nasl ba
dar? Mnzevi adamn kat eye adn veren sadece patikann
kavutuu yerdir: yol az [triviality] -o halde sekiz patikann
kesitii nokta ne kadar sradandr [trivial] kim bilir! Fakat yle:
Gerekten sekiz patika var, ama ok ssz patikalar. Grne gre
cra, sakl ve yalnz olmasna ramen, arazinin Talihsizlik iti ad
verilen itine yakn oluyorsunuz. Yani isimdeki eliki, bu yeri da

ha da sszlatryor, zaten elikiler hep byledir. Sekiz patika, faz

la trafik, yalnzca bir ihtimal, dncede bir ihtimal, nk kimse
ler gelip gemiyor bu patikalardan, yalnzca zerlerinde lente festinans [kh yava kh hzl] kouturan minik bir bcek hari; kimse
ler gelip gemiyor, yalnzca durmadan drt bir yanna bakman ace
leci yolcu hari, birini arad iin deil, herkesten kat iin, sa
dece lm saan kurunun yakalayabilecei o kaak -aslnda erkek
geyiin imdi neden durgun olduunu bu aklyor, ama neden huy
suzdu, onu aklamyor; kimseler gelip gemiyor, yalnzca rzgr,
onun da nereden gelip nereye gittiini kimse bilmiyor. Yolcuyu ya
kalamak peinde olan hastalkl ketumluun cezbedici telkinine ka
plan adam bile, insan ormann ilerine doru ayartan dar patikay
izleyen adam bile -o bile kimsenin gelip gemedii sekiz patikalar
daki biri kadar yalnz deildir! Gerekten de sanki dnyadaki her
eyin soyu tkenmi de geride kalan insan kendisini gmecek kim
senin olmamas skntsyla kar karyaym gibi; ya da btn bir
kafile sekiz patikadan geip gitmi de geride bir yelerini brakm
lar gibi. -E er airin dedii doruysa, bene vi.xit qui bene latuit
[kendini iyi saklayan iyi yaar], o zaman ben iyi yaadm, zira be
nim kuytum iyi seilmi. u da kesin ki, dnya ve iindeki her ey
hibir zaman bir kuytudan bakld zamanki kadar yararl grn
mez, ayrca gizlice de bakmak gerek. u da kesin ki, dnyada kuy
tu bir keden, gizlice duyulan ya da duyulabilen her ey kulaa ok
byleyici ve nefis gelir. O yzden sk sk bu kuytu keme ekili
rim. Buray nceden de biliyordum, ok nceden, fakat sessizlii
bulmak iin artk geceye ihtiyacm olmadn imdi rendim;
nk buras her zaman sessiz, her zaman gzel, hasat gneinin
akam duas yapt, gkyznn soluk bir maviye dnt, can
llarn scan ardndan rahat bir soluk ald, serinliin serbest kal
d, otlan ehvetle titredii, ormann hrtlar yayd, gnein
akam inince kendini serinletecei okyanusu dnd, topran
istirahat iin kendini hazrlayp kran dnd, ayrlmadan n
ce bu ikisinin orman karanla boan, otlan yeilini parlatan ef
katli bir birlemede uzlatklar u anda bana ok daha gzel gr
nyor.

C o n s t a n t i n e in k o n u m a s :
Kadn lati fedi r
Ziyafette grkemli, fakat birbirine hi benzeme
yen be konuma yaplr. kinci konumac da
ha nce T e k ra r/n (1843) yazar olarak tand
mz Constantine C onstantiustur. Cretkr bir
tonda konuur: Kadn onun iin b ir latifedir
(Belli ki ak macerasnn um utsuz ve beklenm e
dik sonundan hl ac ekmektedir).

Constantine yle konutu:

Susmann bir zaman vardr, konumann bir zaman ve imdi
de yle grnyor ki ksa konumann zaman; nk gen dostu
muz ok uzun ve tuhaf konutu. Onun vis com icas [komedi gc]
bizi ancipiti proelio [belirsiz dvte] arptrd, nk konumas
da kendi karakteri gibi belirsizdi; ite grdnz gibi orada otur
mu glse mi alasa m, yoksa k m olsa bilemeyen akn bir
adam. Aslnda ak bu kadar srarl isteyen konumasn nceden
grm olsaydm, onu konumaktan men ederdim; ama artk ok
ge. imdi dostlar hepinizden burada en akrak olmanz' istirham
ediyorum, yok eer bu ruh hali istirhamla gelecek bir ey deilse, o
zaman ben de sizden her konumay, yaplr yaplmaz tek bir yu
dumda yutarak unutmanz istirham ediyorum.
Ve imdi de zerinde konuacam konu olan kadna gelelim.
Ben de kadnlara ok kafa yordum ve hangi kategoride olduklarnn
srrna da erdim; ben de aradm, ama buldum da, imdi size nakle
deceim emsalsiz bir keif yaptm. Kadn, hakkyla ancak latife ka
tegorisi altnda deerlendirilebilir. Mutlak olmak, mutlak biimde
hareket etmek, mutlakl ifade etmek erkein roldr; kadn, varl
n ilikilerde bulur. Bylesine farkl iki varlk arasnda gerek an
lamda karlkl hibir eylem gerekleemez. Latifeyi ortaya ka
ran tam da bu uyumazlktr ve latife dnyaya ilk defa kadnla gir
mitir. Fakat u iyi anlalmaldr ki, erkek kendini mutlakn kate

gorisi altnda tutm ay bilm elidir, aksi takdirde bundan bir sonu k
m az, yani bundan ksa ksa fazlasyla kabul grm bir ey kar:
Erkek, yarm -erkek; kadn da yarm -erkek olarak birbirleriyle uyu
urlar.
Latife estetik deil, kusurlu bir etik kategoridir. Onun dnce
zerindeki etkisi, konum aya balayp bir iki kelim e ettikten sonra
H m m diyen, ardndan da t karm ayan bir adam n zerim izdeki
etkisi gibidir. K adnda da durum byledir. nsan onda etik bir kate
goriyi hedefler, gzlerini kapatr, gereklilikler asndan m utlak
dnr, erkein dncesini dnr, gzlerini aar ve gereklilik
leri karlyor mu diye snad uslu kk hanm a gzlerini diker;
rahatsz olur ve kendi kendine, Of, bu kesin latife, der. nk la
tife, bu kategoriyi kadna uygulam ada, onu bu kategoriyle lm ede
yatar, nk ciddilik kadnla asla ciddilik olamaz; am a latife ite
tam da budur, nk biri kadndan ciddi olm asn isteyebilse, o z a
m an latife olm azd. O nu bir hava pom pasnn altna koyup btn
havasn alm ak ona kar zalim lik olurdu, hibir elenceli taraf da
olm azd, fakat iini havayla doldurm ak, onu doast bir boyuta i
irm ek, on alt yandaki kk bir hanm efendinin ulam ay hayal
edebilecei btn ideallie ulatn sanm asna izin verm ek -b u
daha gsterinin badr, hem de epey elendirici bir gsterinin ba.
H ibir delikanlda, gen bir kzdaki hayali idealliin yars bile yok
tur. Fakat terzinin syledii gibi hepim iz eit olacaz", nk k
zn btn ideallii yanlsam adan ibarettir.
E er kadna bu ekilde baklm azsa, kadn onarlm az yaralar aa
bilir; oysa benim yorum um la zararsz ve elendirici olur. B ir erkek
iin kendini sam alarken bulm aktan daha korkun bir ey yoktur.
B ununla btn sahici ideallik sfra iner; nk insan yapm oldu
u dzenbazlklardan vicdan azab ekebilir, btn sylediklerinin
iinde kastetm edii bir kelim eden pim anlk duyabilir, fakat syle
m ek istedii her eyi syleyip bir de sam alam olm ak -p im anlk
bile tiksintiyle ban evirir. Fakat kadnda durum farkldr. Kadn
team l gerei yirm i drt saat gem eden en m asum ve affedilir zr
valar syleyebilen birine dnm eye hak kazanr; o drst ruhunun
kim seyi aldatm ak istem esinden deil; nceki syledii eylerde sa

m im idir, im di de tersini sylem ektedir, fakat ayn sevim li akkalplilikle, nk bu son syledii iin hayatn ortaya koym aya ha
zrdr. B ir erkek btn ciddiyetiyle aka teslim olduunda, gvendi
i bir sigortas varsa ansl addedilebilir -ta b ii bu riski gze alabi
lecek bir sigorta irketi bulabilirse, nk kadn gibi ok yanc bir
m adde sigortacy daim a dndrr. Erkek ne yapm tr? Kendini
kadnla zdeletirm itir: Y lba gecesi kadn havai fiek gibi uup
giderse, erkek de onunla gider, eer gitm ezse yine de tehlikeyle bu
run buruna gelm itir. Erkek neleri kaybedebilir? H er eyi kaybede
bilir; nk m utlakn karsnda sadece tek bir m utlak vardr, o da
sam alktr. Erkek ahlktan yoksun insanlarn toplum unda kendine
bir snm a aram az, nk ahlktan yoksun deildir, ilgisi yok, er
kek sadece absrdm'a. indirgenm i ve sam alkla m esut klnm
tr, kendini budala yerine koym utur. Erkeklerin kendi aralarnda
byle bir durum asla m eydana gelm ez. Bu ekilde bir erkek sam a
layp fos karsa, onu aalarm ; eer beni kurnazlyla kandrrsa
ona sadece etik kategoriyi uygularm am a tehlike ok nem sizdir;
eer m esele iyice byrse - o zam an ben de kafasna kurunu ska
rm. Fakat bir kadm delloya davet etm ek de ne dem ektir? Bunun
latife olduunu kim anlam az ki? Tpk K serk sesin denizi krbalat
mas gibi. O thello D esdem onay ldrdnde, D esdem onann
gerekten sulu olduunu farz etsek bile, eline hibir ey gemez;
bir kere kendini budala yerine koym utur ve budala olarak da kalr.
Onu ldrdnde bile btn dikkatleri, balangta kendisini g
ln durum a dren olayn sonularna eker, oysa Elvira, tam ter
sine, intikam m alm ak iin eline haner alnca her zam an dokunak
l grnebilir. fkeden yz kpkrm z kesilen bir erkek belki tra
jik olabilir, fakat kendisinden esprit [tin] beklenen bir erkek, ya ks
kanm az ya da kskanrsa gln durum a der: en ok da elinde bir
hanerle koarak geldii zaman. S hakespearein, bir kadnn sada
katsizliiyle m eydan okum asnn bir ironiyle reddedildii byle bir
tem a zerine bir oyun yazm am olmas ne kt; nk bu durum un
kom ikliini gren, hatta tasvir edebilen herkes dram atize etm e ye
teneine sahip olam az. Fakat Sokratesin K santhippeyi tesadfen
infla g ra n te [i stnde] yakaladn bir hayal edin -'te sa d fe n ' di

yorum nk Sokratesin K santhippenin sadakatiyle zellikle ilgi

lendiini, hatta daha da kts onu gzetlediini hayal bile etm ek
esasen Sokratese olmazd. K anaatim ce, A tin adaki en irkin adam
en yakklya eviren o ince tebessm ilk defa bir kahkaha tufan
na dnrd. Bazen Sokratesle dalga gem ekten holanan Aristo phanesin neden onu sahneye frlatp, N erede o kadn? nerede?
Syleyin de ldreyim , -y a n i K santhippe, sadakatsiz K santhippediye bartm ay dnm em i olm as anlalr gibi deil. Sokratesin
boynuzlanp boynuzlanm am asm n gerekten bir nem i yok. K sant
h ip p enin bu bakm dan yapaca her ey boa zahm ettir, insann ce
binde parm aklarn klatm as gibi bir ey, Sokrates de yine ayn en
telektel kahram an olarak kalr, banda boynuzlar olsa bile. Fakat
kskanm as, K santhippeyi ldrm ek istem esi -ey v ah , eyvah, o za
m an K santhippe koca Y unan devleti gibi onun zerinde bir gce sa
hip olurdu ve lm cezas Sokratesi gln yapm azd. D olaysyla
boynuzlu kii karsyla olan ilikisinde kom iktir, fakat teki erkek
lerle olan ilikisinde trajik grlebilir. B una en gzel rnek span
y o lla rn nam us anlaydr. Fakat buradaki trajik unsur tem el ola
rak udur, incinm i koca deem ez, ektii strabn anlam yoktur
- b u kadar da zaten yeterince korkun. B ir kadm vurm ak, onu d
elloya arm ak, onu aalam ak, zavall adam daha da gln du
rum a drr; nk kadn zayf cinstir. Bu yaklam her yerde ne
srlr ve her eyi kartrr. E er kadn m uhteem bir ey yaparsa
bir erkekten daha fazla hayran kalnr, nk insanlar bunu ondan
hi beklem ezler; eer kadn aldatlrsa btn m erham et ondan yana
dr, oysa bir erkek aldatlnca, insanlar yanndayken biraz anlay,
biraz sabr gsterir, gidince de arkasndan glerler.
Bu yzden ge kalm adan kadn latife olarak grm ekte yarar
var. Y aanacak elencenin ei benzeri yok. Kii kadn sabit bir ni
celik olarak grsn, kendisini de nispi bir nicelik haline getirsin.
Syledii hibir eyin aksi iddia edilm esin, bu onun iine yarar an
cak. K adna birazck kar kldnda, ciddi konuacak olursak,
srf kendine snrlar koyam adndan dolay hava atar. Syledii
hibir eyden kuku duyulm asn, her kelim esine inanlsn. Saadet
sarholuuyla kendinden gem i gzlerle bakarak, tapnanlarm naz

l adm laryla el pene onun telinde oynansn -d izlerin in zerine y

lm ak, gzleri m ecalsiz kaldrp ona bakm al, tekrar nefes almal.
Sznden km ayan bir kle gibi syledii her ey yaplm al. im
di sra iin kaym anda. K adnn konuabildiini ispata gerek yok,
yani kelim eleri kullanabiliyor. Ne yazk ki, eer erkek onunla eli
erek ona yardm etm ezse, kadn kayda deer bir sre - e n fazla bir
h a fta - kendisiyle elim eye kar korunacak dnm e gcne sahip
deildir. Bunun sonucunda da ok gem eden aknlk had safhaya
varacaktr. Eer onun istedii yaplm am olsa aknlk fark edil
meden gem i olurdu, nk konutuu kadar abuk unutur. Fakat
ona tapnan kii istedii her eyi yapt ve el pene divan durduu
iin buradaki aknlk hissedilir. Kadn ne kadar yetenekliyse o ka
dar da elendiricidir. Ne kadar yetenekliyse hayal gc de o kadar
genitir. H ayal gc ne kadar genise o an o kadar otoriterdir, son
raki anda da aknlk kendini daha ok ortaya koyar. H ayatta bu
elenceye nadiren ahit olunur, nk bir kadnn kaprisine bylesi
kr bir itaat ok nadirdir. Eer akndan ine iplie dnm bir o
banda rastlanrsa, o da elenceyi alglayacak zekya sahip deildir.
Yaanacak elencenin, sylediim gibi, ei benzeri yok; gerek
ten biliyorum , nk bazen sevgilim in ve onu m em nun etm ek iin
kul kle oluum un yaratt, baka ne aknlklar daha greceim
diye geceleri uyku tutturam adm oldu; nk loto oynayan hi
kim se bu oyuna tutkusu olan bir erkekten daha fazla kom binasyon
dnem ez. nk kesin olan bir ey var ki, istisnasz her kadnn
havalara uup ycelerek sam ala dnm e ihtim ali m evcuttur, za
yf cinse uyan sevim lilik, kaytszlk ve gvenle. G erek bir k
sevgilisinde hayal edilebilecek btn ekicilikleri kefeder. Bunun
zerine bu konuda biraz yetenekli olduunu grnce bunu sadece
bir ihtim al olarak brakm az, bir virtozlua dntrr. Baka bir
ey sylem em e gerek yok, genel ifadelerle baka bir ey sylene
mez, ne dem ek istediim i herkes anlyor. Tpk burnunda bastonu
durdurm aktan, su dolu bir bardakla dkm eden daireler izm ekten,
ya da yum urtalarn arasnda dans etm ekten ya da elenceli olduu
kadar yararl da olan teki egzersizlerden ald zevki kefeden bir
adam gibi, k da aynen byle, iliki iinde olduu kadnla en ben

zersiz elenceye ve en ilgin incelem e konusuna sahip olur. Erotik

durum lar sz konusu olduunda ona kaytsz artsz inanm ak gerek
-sa d e c e sadk olduuna deil, nk insan ksa srede bu oyundan
bkar, fakat insan btn o dokunulm azl olan rom antizm lkla
rna kesinkes inanm aldr, eer i ekm elerin ve dum ann, R om an
tizm aryasnn tapm an m utlu ederek fkraca bir gvenlik supa
b alm azsa, kadn bu rom antizm den dolay yok olup gidecektir.
Onu doruklara karp bir Jlyet yapm ak gerekir - te k fark hi kim
senin R o m eo nun bandaki tek bir sa teline bile dokunm ay d
nm em i olm asdr. Entelektel adan onu her eye kadir grm ek
gerek ve insan doru kadn bulacak kadar anslysa, saniye gem e
den yannda ask suratl bir kadn yazar buluverir ve elini gzlerine
siper edip kk karatavuun daha neler yum urtlayacana hayran
lkla bakm aldr. Sokratesin K santhippeyi azarlam ak yerine neden
byle bir rol stlenm ediini anlam ak g -e h , herhalde pratik yap
m ak istiyordu, tpk iyi eitilm i ata sahip olduu halde tekrar terbi
ye etm ek iin bahane olsun diye atn nasl kzdracan bilen seyis
gibi.
zel ve olduka ilgin bir vakay aydnlatm ak iin biraz daha
som ut konuaym . Kadnn sadakati hakknda ok ey sylendi, fa
kat pek saduyuyla deil. K adnn sadakati, btnyle estetik a
dan bakldnda airin teatral kurm acasna girer, sahneyi arnlaya
rak sevgilisini arayan bir hayalet, ya da krn yanna oturm u,
sevdiini bekleyen hayalet -z ira kadn sevgilisini bulduunda ya da
adam geldiinde artk estetiin durum la ilgisi kalm az. te yandan
kadnn sadakatsizlii nceki sadakatiyle kyaslandnda temel ola
rak etik bir bak asyla deerlendirilir, sonra da kskanlk trajik
bir tutku olarak kar ortaya. ihtim al sz konusu, iki sadakatlilik
rneine karlk sadece bir sadakatsizlik rnei olduu iin durum
kadnn lehinedir. Erkeinden em in olm ad srece kadnn sada
kati inanlm az derecede byktr, erkek onun sadakatini geri evir
diinde de yine ayn inanlm az lde byktr. nc ihtim al k a
dnn sadakatsizlii olacaktr. E er dnecek kadar esprit ve nes
nellie sahip olunursa, daha nce sylenenlerde latife kategorisi
nin haklln bol bol grm ek m m kndr. K onum asnn daha ilk

balarnda bir an beni yanltan gen arkadam z sanki bu tem adan

yola km ak istem iti de zorluunu grnce cayd. Y ine de akla
mas zor deil, yeter ki lm le m utsuz ak bir tutm akta ciddi olun
sun, yeter ki bu dncenin arkasnda ciddi ciddi durulsun -latife
uruna ok daha byk ciddiyet gerekecek. Btn bu tr konum a
lar elbette ya kadndan ya da kadnm s erkekten kar. B unun kay
nan anlam ak hi zor deil, nk bu, o anda kendine gvenle atl
m, o an byk alk koparacandan em in olunan o m utlak lk
lardan biridir; her ne kadar lm kalm m eselesiyse de, o anlk e
lence iin yaplm tr, sufle gibi; btn bir m r ilgilendirse bile
len kiinin zerine hibir zorunluluk yklem ez, sadece dinleyenin
o an lenin yardm na koturm asn zorunlu klar. E er bir erkek
byle bir konum a yapacak olsayd, hibir surette elendirici ol
m azd, nk glnem eyecek kadar rezil olurdu. O ysa kadn bir d
hidir, bu niteliinden tr sevilir, batan sona elendiricidir. O hal
de kadn aktan lr. Tabii ki -z a te n leceini sylem em i miydi?
Onun dokunakll burada yatar; nk kadn erkektir -e n azndan
hibir erkein yapm aya cesaret edem eyeceini sylem eye cesaret
edecek kadar erkektir. Ne erkekm i! Bunu sylerken ona etik bir
yargda bulundum . Sizler de byle yapn dostlar, bylece anlayn
A ristotelesi. Hakl olarak kadnn trajedide iyi kullanlam ayaca
n sylyor. Bu gerekten de ok ak, kadnn yeri ackl ve ciddi
divertissem en f dr [antrakt gsterisi], yarm saatlik bir farstr, be
perdelik bir dram a deil. D edii gibi lr. Fakat byle oldu diye
tekrar sevem ez mi? N eden olm asn? - B irinin onu tekrar hayata ge
tirmesi durum unda olur. E er tekrar hayata gelirse artk gerekten
yeni bir kii olur, yeni bir kii, bir baka kii, yeniden balar, ilk kez
k olur, bunda yle kayda deer bir ey yok. Ey lm, sen nelere
kadirsin! En tesirli kusturucu ila, en gl m shil bile bu kadar
arndrc bir etkiye sahip deildir.
aknlk m thitir, yeter ki gzler tetikte olsun ve unutulm a
sn. lm bir kii insann hayatta karlaabilecei en elendirici
karakterlerden biridir. Ne garip ki sahnede ok sk kullanlm yor,
gerek hayatta ara sra byle bir ey grlr. H atta bir zam an l
sanlan bir adam bile tem elde bir kom ik ilgi nesnesidir, fakat ger

ekten lm b ir kii insann isteyebilecei btn elenceyi sunar.

Tetikte olun. D orusu bunun benim dikkatim i ekm esi ilk kez bir
gn bir ahbapla yolda yrrken oldu. Y anm zdan bir ift geti.
A hbabm n bakndan onlar tandn kardm ve yle olup ol
m adn sordum . H em de n a sl, diye cevaplad, onlar gayet iyi
tanyorum , zellikle de hanm , nk o benim m erhum . Senin
m erhum n e y in ? diye sordum . A m an Tanrm , benim m erhum ilk
akm . Evet, garip b ir hikye. lyorum , dedi ve daha o an yolcu
oldu - l m e tabii, zerine hayat sigortas yaptracak zam anm bile
olm ad, artk ok geti; lm t ve l kald; bense im di, airin
dedii gibi, gzya dkm ek iin sevdiim in m ezarn beyhude ara
yp d uruyorum . Byle konutu dnyada yapayalnz kalm hzn
l adam , yine de m erhum aknn hayatta kalm olm as onu rahat
latt, birinin yardm yla deilse bile birinin yannda. K zlarn her
ldklerinde gm lm ek zorunda olm am alar iyi bir ey diye d
ndm . Bu durum da, bugne kadar olan ocuklarn hep kym et
li gren ana babalar da artk kzlarn daha da kym ete bindirebilirler. Basit bir sadakatsizlik durum u kesinlikle yle elenceli deil
dir -y a n i, gen bir kadn baka bir adam a k olup kocasna,
elim de deil, beni kendim den k u rta r, dedii zam an. Fakat sevgi
lisinin B at H int A d alarna yolculuk yaparak kendisinden ayrlm a
sna dayanam ad iin kederden lm ek, onun gidiine katlanm ak
zorunda kalm ak am a dndnde lm edii gibi sonsuza dek baka
biriyle birlem ek - b ir k iin gerekten tuhaf bir kader. O zam an
bu kalbi krk adam n zam an zam an kendini eski bir arknn
nakaratyla teselli etm esine am am ak gerek: Ne m utlu sana ve b a
na, o gn hi unutulm az!
Beni balayn dostlar, ok konutuysam eer; imdi de ak ve
kadn iin boaltn kadehleri. K adn gzel ve sevim lidir estetik a
dan -k im se inkr edem ez. Fakat sk sk sylendii iin ben de sy
leyeceim : D urup beklem em ek gerek, ileri gitm eli. Yani ona etik
adan bakn, o zam an latifeye dnr. H atta P lato n la A ristoteles
de kadnn tam am lanm am bir form olduunu sylyor, yani irras
yonel bir nicelik, ki belki bir ara daha iyi bir varoluta tekrar erkek
form una getirilebilir. Bu hayatta onlar olduu gibi kabul etm ek ge

rek. Bunun ne olduu yaknda ortaya kar, nk o da estetik er

evede olm aktan m em nun deil, ileri g id er, zgrlne kavuur
-b u n u syleyecek kadar erkektir. B rakn istedii olsun, o zam an la
tife btn snrlar aacaktr.

Bir k a d n t e r z i s i n i n
kmseyen konumas
Drdnc konumac Kadn Terzisi ya da M o
da D esinatrdr. Bu adam muhtemelen ka
dnlara p e k baylmyor, kadnlar da onun sadist
eilimlerinin gnll kurbanlar olmu. Modaya
kle olmalar dem ek her trl dalavereye kolay
lokma olm ak demek. M oday takip etme eh
vetinin en kinayeli simgesi, burna taklan bir
halka bugn gerekletirilm i durumda. Terzi
nin konumasnda, ekilen ac ve uygulanan
sadizm btnyle dengelenmi.

V ictor daha konum asn bitirir bitirm ez Kadn Terzisi, nnde

duran bir ie arab devirerek ayaa frlad ve unlar syledi:
G zel konuuyorsunuz, dostlar, gzel konuuyorsunuz, sizi
dinledike hepinizin ibirlii ettiine daha da ok inanyorum ; sz
leri byle selam lyorum , sizleri byle anlyorum , nk ibirliki
ler birbirlerini uzaktan tanrlar. Peki ya siz ne biliyorsunuz? T ecr
be ss verdiiniz o teori paranzn ya da teoriye dntrd
nz tecrbe paranzn ne kadarlk bir deeri var? Zaten ara sra k a
dna bir anlna inanp, bir anlna byleniyorsunuz. Hayr, ben
kadnn zayf tarafn tanyorum , yani onu tanyorum . A ratrm ala
rm n peinden giderken hibir ey korkutam az beni, rendikleri
mi dorulayacak hibir yoldan kanm am . nk ben deli bir ada
m m . onu anlam ak iin deli olm ak gerekir, eer insan nceden d e

li deildiyse onu anlaynca delirecektir. Nasl ki soyguncunun sk

urad yer grltl anayolsa, karnca aslannn yuvas yum uak
kum sa ve korsann gizlenm e yeri grleyen denizin yaknndaysa,
ite benim m oda m a is o n um [ev] da insan srlerinin ortasndadr;
batan karcdr, kadnlar kar koyam az, erkekler iin V enusberg
neyse kadnlar iin de buras o. te byle bir m odaevinde insan te
orik yaygaralar koparm adan kadn tepeden trnaa pratikten re
niyor. E er m oda, kadnn arzu ateiyle btn giysilerini frlatp at
m as olsayd, eh o zam an bir anlam olurdu. Fakat durum bu deil,
m oda aa vurulm u b ir ehvet deil, hogrlen sefahat de deil,
m uaeret ad altnda izin verilm i kaak edepsizlik ticaretidir. P ut
perest P ru sy a da evlilik andaki bir kzn erkeklere iaret olsun
diye zil takm as gibi, m oday takip eden kadnlarn varl da son
suz bir zil alm adr, sefahat dknleri iin deil, azgn ehvet d
knleri iin. T alihin bir kadn olduuna inanlr - a , evet, talih de
ikendir, phe yok, fakat bir eyin iinde deikendir, nk faz
la verm eye m uktedirdir, o lde de bir kadn deildir. H ayr, m o
dadr kadn, nk m oda sam alk iinde deiir, kadn m antksal
adan sadece gittike lgnlam asnda tutarldr. Kadn ren
m ek iin benim m aisonum daki b ir saat, darda geirilen bir yl
bir gnden fazlasna deer. Benim m a iso n um da diyorum , nk
D anim arkann bakentinde o tektir, kim se rekabet etm eyi dn
m yor. K endini tm yle feda etm i ve bu putperestliin barahibi
olarak feda etm eye de devam eden biriyle kim rekabeti gze alrd
ki? H ayr, sohbetin benim adm la balayp benim adm la bitm edi
i tek bir saygn m eclis yoktur, adm anldnda K raln adym gi
bi kutsal b ir saygdan gelen korkunun hissedilm edii tek bir orta
snf m eclis de yoktur ve ne kadar budala grnm l olursa olsun
benim adm tayan hibir elbise salonda fsldam alara yol am az
ve asil doum lu tek bir hanm efendi bile benim m aison'um un y a
nndan geip gitm eye cesaret edem ez ve burjuva snfndan tek bir
kz bile yanndan geerken, Ah, alacak bir param olsa! diye i g e
irm eden edem ez. K andrlm am tr da. Ben kim seyi kandrm am ;
en gzel m allar, en pahal olanlar en dk fiyatlara tem in ed e
rim , hatta m aliyetinin altna satarm , yani kr peinde deilim , h a

yr, her yl byk bir m ebla yatrrm . A m a yine de kazanacam ,

kazanm ak istiyorum , param son kuruuna kadar m odann aralar
ndan kar salam ak, fiyat krm ak iin harcam aya hazrm , bylece oyunu ben kazanacam . B enim iin tasviri m m kn olm ayan
bir hazdr en pahal kum alar getirm ek, kesip bim ek, hakiki
B rksel dantelinden paralar kesip yam al boha giysiler yapmak;
en son m oda hakiki m alzem eleri en dk fiyatlara satyorum . B el
ki kadnn sadece belli durum larda m odaya uym ak istediini d
nyorsunuz; hi yle deil, m oda her zam an istedii bir eydir,
onun biricik ve tek dncesidir. nk kadnn tini vardr, am a
onu hem en hem en M irasyedi O u lun serveti gibi kullanr; ve ka
dnn inanlm az derece yksek bir dnm e gc vardr, nk o
kadar kutsal hibir ey yoktur ki gsterili elbiselerle bir tutm asn
-g sterili elbiselerin en gururlu ifadesi m odadr. B ir tutm asnda
alacak ne var, m oda onun iin kutsal deil m i? Ve hibir nem
siz ayrnt yoktur ki elbisesiyle ilikilendirm esin -g sterili elbise
lerin en anlam sz ifadesi m odadr. B tn kyafetinde hibir ey,
m odayla ilikisi hakknda kesin bir gre sahip olm ad hibir
ey yoktur; yanndan geen hanm n fark edip fark etm ediini d e
netledii en kk kurdele bile. Zaten sonuta kim in iin giyini
yorlar, teki hanm lar iin deil m i? M odaya uygun giyinm ek ze
re geldii benim m aison um da bile, orada bile m odaya uygun giyi
niyor. N asl ki yzm ek iin m ayo, ata binm ek iin binici kyafeti
varsa benim m aison um da da giyilm esi m oderne olan zel bir tr
elbise var. Bu elbise, bir kadnn sabah vakti zerindeyken srpriz
le karlam aktan holand fantezi sabahlk trnden bir zensiz
lii ifade etm iyor. O radaki p f noktas srprize urad zam an or
taya koyduu diilii ve cilvesidir. Fakat terzideki kyafetin ger
ekten zensiz olm as planlanr ve biraz da utanm ayaca kadar
hoppacadr, nk m odacnn onun yanndaki konum u kavalyesi
nin konum undan farkldr. B uradaki cilve, konum u gerei kadn
dan diiliini istem eye cesaret edem eyecei bir erkein nnde
kendini bu ekilde sergilem esinde yatar. Terzi payna den bol
m iktardaki teselli ikram iyeleriyle idare edecektir; fakat bunu kadn
grm ez, bir terzinin gznde kadn olm a istei akim a bile gelm ez.

O halde buradaki m esele, diiliin bir ekilde devre d braklm a

sdr; cilvenin, byle bir iliki im a edildiinde glp geecek olan
saygn hanm efendinin kibriyle iptal edilm esidir. Sabahl zerin
deyken biri ziyarete geldiinde kendini gizlem eye alarak bu e
kilde cazibesini ortaya koyar; benim dkknm da kendini btn
kaytszlyla sergiler, nk unun uras adam bir terzidir - o ise
bir kadn. B ir bakm sn al biraz aa kaym , bir yerleri grn
m -b u n u n ne anlam a geldiini ve onun ne istediini bilm esem
hretim tehlikeye girerdi. B ir bakm sn dudan a priori yukar
bzm , bir bakm sn a posteriori bir ekilde elini kolunu oynat
yor; bir bakm sn kalalarn saa sola kvryor, sonra aynada
kendisine bakp arkada benim m aym am gryor; kh peltek ko
nuuyor kh kelim eleri eziyor, kh dikilip duruyor kh hafife aya
n sryor; bir bakm sn koltua ylyor, bense naizane bir
durula bir ie tuzruhu uzatyorum ve hayranlm la ateini indiri
yorum , eliyle bana akacktan vurm aya balyor; bir bakyorsun
m endilini dryor, yerinden hi kprdam adan kolunu ylece
sarktyor, bense yerlere kadar eilerek m endili aldktan sonra ona
takdim ediyorum , karlnda da kafasyla hafiften aferin diyor.
te bir m oda hayran kadn benim m aison um da byle davranr.
D iogenes, uygunsuz bir biim de yere yzst uzanp dua eden k a
dna T anrlarn seni arkadan hi grem ediini mi sanyorsun?' di
ye sorduunda onun zerinde bir etki yaratm m dr bilm iyorum :
fakat bildiim bir ey var ki, dua iin diz km hanm efendi haz
retlerine, Elbisenizin plileri m odaya uygun bir ekilde bklm e
m i, deseydim , bundan tanrlar kzdrm aktan daha fazla korkard.
Bunu anlam ayan sprntlerin vay haline. Pro di i im m orteles
[lm sz tanrlarn adna] m odaya uym ayan kadn nedir? P er deos
obsecro [tanrlara yalvaryorum ] m odaya uyduunda nedir?!
Doru olup olm adm m m erak ediyorsunuz? O halde snayn:
D elikanlnn sevgilisi saadetle ban gsne koyup yzn g
snde saklarken belli belirsiz, Sonsuza dek eninim . diye fsldad
nda, Y avrucuum , desin delikanl, sa kesim in m odaya uygun
de il. Erkekler belki bunu dnm ez, fakat bunu bilen ve bunu bil
m esiyle n yapm olan erkek, krallktaki en tehlikeli erkektir. Er

kek dnden nce sevgilisiyle ne kadar saadet dolu saatler geirir

bilm iyorum , ama kzn benim dkknm da geirdii saadet dolu sa
atler hakknda erkein en ufak bir fikri olmaz. Benim zel iznim ve
onaym olm adan dn geersizdir ya da en azndan aa tabaka
iidir. Diyelim ki kzla erkein birlikte rahibin karsna km a za
man geldi, diyelim ki her eyin benim dkknm dan alndn ve
huzurum da provasnn yapldm bilerek dnyann en ii rahat kz
olarak yrm eye balad, ben de koa koa gidip. A m an Allahm!
Sayn Hanm efendi, iek tacnz eik duruyor!' diyeyim -b elk i de
o zam an tren iptal olurdu. Fakat erkekler bu tr eylerden anlam az
lar. bunu anlam ak iin modac olm ak gerek. Kadn dncesinin izi
ni srm ek ylesine olaanst bir tefekkr gerektirir ki sadece ken
dini bu greve adam bir erkek baarl olur, o da doutan yetenekliyse. O yzden bir kadnla hi arkadalk etm eyen erkek ansldr,
zaten kadn ona asla ait olm az, baka bir erkee ait deilse bile, ka
dn dncesinin kadn dncesiyle doal olm ayan ilikisinden
domu o hayalete aittir, yani modaya. Bu yzden bir kadn daim a
moda zerine yem in etm elidir, o zaman yem ininin bir etkisi olur;
nk m oda dnd tek eydir, her eyle ve her eyde dnd
tek ey. Zarafet dnyasndaki btn sekin hanm efendilere be
nim m aison de m o d eumdan [moda evi] mutlu haberler yollanarak
m odann buyruu olan, kiliseye giderken zel bir tr barts ve
yine resm i ayine ya da akam duasna giderken ok farkl bir bar
ts giyme gereklilii iletilir. anlar alnrken arabalar dkknm n
nnde durm aya balar - n k ayn zam anda bartsn benim ,
yani m odada son sz sahibi kiinin dnda kim senin uygun ayarlayam ayaca da duyurulm utur. H anm efendi hazretleri iner, ben de
dar frlayp yerlere kadar eilerek selam layp salonum a buyur
ederim. O isteksizce oyalanrken ben de her eyi gerei gibi ayarla
rm. biter, aynada kendisine bakar. Tanrlarn elisi gibi evike
nnden frlarm , salonun kapsn ap eilirim , dkknn kapsna
koarm , Doulu bir kle gibi kollarm gsm de kenetlerim , fakat
ho bir reveranstan cesaret alarak hayranlk ve sevgi dolu bir p
ck gnderm eyi bile gze alrm - o arabadaki yerini alr, hay aksi!
Dua kitabn unutm utur, aceleyle koar arabann penceresinden ki

tab uzatrm , ban biraz daha saa doru tutm asn, inerken bal
n biraz bozulacak olm as durum unda kendisinin ekidzen verm e
sini hatrlatrm . Srp gider, karakteri ycelm itir.
Belki de siz sadece yksek sosyeteden hanm larn m odaya tapt
n sanyorsunuz. Hi deil. Dikii kzlarm a bir bakn, m oda dog
m alar dkknm dan gl bir ekilde duyulsun diye tuvaletleri
zerinde hibir zahm etten kanm yorum . B ir apallar korosu olu
turuyorlar, barahip bendeniz ise, m odann yardm yla her kadm
gln durum a drm ek iin btn servetim i arur etm eye hazr,
nlerinde parlak bir rnek olarak yryorum . nk bir batan
karc, her kadnn erdem inin bir fiyat olduunu syleyerek vn
d zaman ona inanm am , fakat inandm bir ey var ki, her kadn
ok gem eden m odann rettii lgn ve kirletici igzlem in kur
ban olacaktr, batan km olm asndan ok daha ahlk bozucu bir
durum. Bunu birden fazla defa snadm . Eer kendim yapam azsam ,
kendi snfndan m oda klesi kadnlarn yardm yla onu tevik ede
rim. nk insann fareleri fare srm ak zere eitm esi gibi, ite de
lirm i bir kadnn sokm as da tarantulann sokmas gibidir, iin iin
de bir erkek yer alyorsa ok daha tehlikelidir. eytana m yoksa
T anrya m hizm et ediyorum , bilm iyorum ; fakat haklym , hakl
olacam , bunu istiyorum , son kuruum a kadar istiyorum , parm ak
larm dan kan fkrana kadar istiyorum . Fizyolog korsenin korkun
etkilerini gsterm ek iin bir kadn figr izer, yanna da norm al bir
figr. Hepsi iyi gzel de, o figrlerden sadece biri dorudur - n k
hepsi korse giyer. M oda delisi kadnn sefil, gdk sapknln bu
ekilde tarif edin, kendini yiyip bitiren sinsi igzlem ini tarif edin
ve kendisi hakknda en az bildii kadn vakarn tarif edin; byle ya
pn, o zam an kadn zerinde bir yargda bulunm u olursunuz, hem
de ykc bir yargda. E er kadnlarla uygunsuz ilikilere henz gir
m em i, honut ve arbal bir kz kefedecek olursam , yine de tu
zaa decektir. Onu am a sararm , artk kurban yerinde durm ak
tadr, yani benim m aisonda. K ibirli bir kaytszln brnebilece
i en km seyici bakla llerini alrm , korkudan yok olm ak
zeredir, eitim li yardm clarm n oturduu yan odadan gelen bir
kahkaha patlam as onu yok eder. M odaya gre giyinip kuatlnca

bir kak gibi deli grnr, bir akl hastanesine kabul edilm eyecek
kadar deli. Sonra byk saadetle benden ayrlr, hibir erkek, hatta
bir tanr bile onu korkutam az, nk gerekten m odaya gre giyin
mitir.
im di beni anlyorsunuz, sizlere neden ibirlikileri dediim i
benden ok uzakta olsanz da anlyorsunuz. A rtk benim kadn yo
rum um u anlyorsunuz. H ayattaki her ey bir m oda m eselesidir,
Tanr korkusu bir m oda m eselesidir; ve ak ve em berli etek ve bu
rundaki halka. Bu yzden, hayvanlarn en glncne glm eyi arzu
layan yce dhiye btn gcm le destek olacam . K adn her eyi
m odaya indirgedii iin, ben de m odann yardm yla onu hak ettii
gibi pazarlayacam . D ur durak bilm em ; ben, Kadn Terzisi; gre
vimi dnnce ruhum a sknt basar, kadn daha burnuna halka
takm a noktasna gelecektir. O yzden, sakn sevgili aram ayn, en
tehlikeli m ahalleden kaar gibi uzak durun aktan; nk sizin sev
giliniz de burnuna halka takm a noktasna gelecektir.

IV.

Batan
Kadnlar

karc

Johannes:

kullanmak

iindir

Kierkegaardn btn yazdklar iinde en erotik

olan pasaj, kadnlar sadece zevk arac olarak
grp kullanan profesyonel batan karcnn
zihnine yaplan bu daltr. Batan karc J o
hannes belki ksmen P.L. M oller m odel alnarak
yaratlm, kadnlar fethediindeki rahatl Ki
erkegaardi elinde olm adan hayran brakan b ir
batan karc. Johannesin bu konumas Ki
erkegaarda pahalya m al olacaktr.

Bunun zerine B atan karc Johannes yle konutu:

Saygdeer dostlar, banza eytan m m usallat oldu? T utul
m u atlar gibi konuuyorsunuz, gzleriniz alam aktan kan a-

nam a dnm , araptan deil. N eredeyse beni de alatacaksnz,

nk talihsiz bir k hayatta ok kederli bir yere gelm i. H ine iilae lacrym ae [gzyalar bu yzden]. Bense ansl bir m , tek
arzum da daim a yle kalm ak. B elki kadna verilen bir tavizdir bu,
V icto run ok korktuu. N eden olm asn? B rakn taviz olsun. u
am panya iesinin kapan am am da bir tavizdir, kpn k a
dehin iine fkrtm am da bir taviz, kadehi dudaklarm a kaldrm am
da bir taviz -i te b itird im - concedo [itiraf ediyorum ]. Fakat im di
kadeh bo, dem ek ki artk baka taviz verm iyorum . te kzlarla da
durum tpk byle. E er talihsiz bir k bir pc pahalya mal
etm ise, bence bunun anlam ; o ne yem ek yem esini biliyordur ne
de yem ekten uzak durm asn. Bana asla pahalya mal olm az, ben
bu ii kzlara brakrm . B unun anlam ne m i? B unun anlam benim
iin en gzel, en lezzetli ve neredeyse en ikna edici argum entum ad
hom inem dir [kiiyi hedef alan argm an]; fakat her kadn en azn
dan hayatnda bir kez argm ann bu ilkel gcne sahip olduu iin,
neden beni ikna etm esine izin verm eyim ? G en dostum uz bu eyi
dnm ek ister. T atlcnn, azn tatlandr diye verdiini srf bak
m ak iin satn alabilir. B ense zevk alm ak istiyorum . B ouna ko
num uyorum ! pc anlatan eski bir arkda olduu gibi, E s st
kaum zu sehen, es st nur f r Lippen, die genau sich verstehen [G
ze grnm ez pek, birbirini tam olarak anlayan dudaklar iindir sa
dece] -b irb irlerin i o kadar m kem m el anlyorlar ki bunun zerine
dnm ek kstahlk ve aptallk olur. Yirmi yana gelip de u a
maz em ir kipi, elenm ene b ak tan haberi olm ayan adam budala
dr. Ve frsat deerlendirem eyen, H e rm h u tlu bir sofudur [Christiansfelder]. A m a siz hepiniz talihsiz klarsnz, bu yzden kad
n yeniden ekillendirm ek istiyorsunuz. Tanr korusun. Ben kadn
olduu gibi seviyorum , tam olduu gibi. C o n stantinein latife yo
rum unda bile gizli bir dilek var. O ysa ben centilm enim -h e m n e
den olm aym ki? C entilm enlik parayla deil ki, istediin her eyi
de salyor, btn erotik hazlar iin de art. C entilm enlik kadnla
erkek arasndaki bedensel haz ve ehvete karlk gelen sem bolik
dildir. D oann ilkel bir dilidir, akn genel dili gibi. Seslerden de
il m askelenm i arzulardan ve srekli deien dileklerden oluur.

Talihsiz bir n, bte an sonsuzluk cinsinden paraya d

ntrm ek isteyecek kadar centilm enlikten uzak olduunu gayet
iyi anlyorum . A m a yine de anlam yorum , nk benim iin kad
nn kendi doasndan gelen byk deeri var. Bunu her kadn iin
iddia edebilirim , doru da, fakat bu doruya kanm ayan tek kiinin
ben olduu da doru. Kzl bozulm u b ir kadnn erkekten daha
az deerli olup olm ad konusu, benim fiyat listem de yer alacak
bir kalem deil. Ben krlm iekleri koparm am , onu evli erkek
lere brakrm , Byk P erh iz'in arifesi iin sslem e yapsnlar. Sz
gelimi Eduard m eseleyi bir daha dnp C o rd eliaya tekrar k
olur m u, yoksa ak m acerasn sadece kalbinde mi yaar, bu onun
bilecei i. Baka insanlarn iine neden karaym ? K zn hakkn
da ne dndm zam annda kza anlattm , o da beni gerekten
ikna etti; centilm enliim in ok yerinde olduuna beni tam tatm in
edici bir ekilde ikna etti. C oncedo. C oncessi. [tiraf ediyorum . ti
raf ettim .] Eer yeni bir C o rd eliayla daha karlasam , o zam an 2
N o lu K apy al kom edisini sahneye koyarm . Fakat sizler talih
siz klar ve ibirlikilersiniz ve zengin yeteneklerle donanm ol
m anza ram en kzlardan daha fazla kandrlyorsunuz. Fakat ka
rarllk, arzu konusunda kararllk, hayatn zdr. G en dostum uz
her zam an darda bir seyirci olarak kalr, V ictor pratii olm ayan
bir m erakl, C onstantine saduyusunu ok pahalya mal etti, Kadn
Terzisi de delinin teki. B tn bunlarn ne yarar var? D rdnz bir
olup bir kzn peinden kosanz yine hava. dealini gerekletir
mek iin yeterince evkli olm al, kadeh krtlarnn enlikli hava
snda yer alacak kadar zevk sahibi, bir lnn brakp gittii kesin
likte brakp gidecek kadar akll olm al, tekrar elenm eyi isteye
cek kadar da deli -i te o zam an tanrlarn ve kzlarn sevgilisi olu
nur. Fakat burada konum ann ne yarar var? K im seyi inancndan
dndrm ek istem iyorum , buras yeri de deil. arab sevdiim ke
sin, ziyafetteki bolluu da seviyorum , am a yanm a bir kz alp ko
nuaym . C onstan tin ee ziyafet iin, arap iin, sofray harika do
natt iin teekkr ederim , fakat konum alar pek vnlecek gi
bi deildi. Y ine de, byle bitm esin diye kadnlar ven bir konu
m a yapacam .

lahi olandan konum ak isteyen kim se kym ete deer bir ey

syleyecekse ilahi bir ilham gerekir, yani insann ne syleyeceini
ilahilik retir, kadnlarda da durum ayn byledir. nk kadn er
kein beynindeki bir heves olm ak bakm ndan dahiliin de tesin
dedir, bir hayal, insann kendi bana dnp p ro et contra [aleyh
te ve lehte] tartt bir eydir. H ayr, insan kadn hakknda konu
m ay sadece kadndan renir. Ne kadar ok sayda kadndan re
nirse o kadar iyi. Bir erkek ilkinde sadece rencidir, kincisinde
oktan eitilm itir, tpk insann son rakibinin argm ann bir son
rakinin karsna koyabildii bir kltr tartm asnda olduu gibi.
Fakat kaybedilen bir zam an yok. nk, bir pc dudaklarn a
prdam as, kucaklam ay zorlanm a olarak gren bak as, g e
om etrideki bir nerm enin harfler deise de ayn kalan ispat gibi
bu dersin de oktan tam am landn savunan bak asyla ayn
sam alktadr. Byle bak alar sadece m atem atik ve hayaletler
iin geerlidir, ak ve kadn iin deil, ki ak ve kadn sz konusu
olduunda her yeni tecrbe yeni bir ispattr, ayn nerm enin baka
bir ekilde doruluunu gsterir. B ana sevin veren ey, u ki bra
kn kadn cinsinin erkekten daha kusurlu olm asn, aksine en kusur
suzudur. Ne var ki konum am bir m itin iine saracam ve eer be
densel haz gzlerinizin nne getirildii halde T antalus'un m eyve
leri gibi sizden katndan dolay konum am ruhlarnz knarsa,
hakszca gcendirdiiniz kadnn adna sevineceim , nk siz bu
zevkten kaarak kadna hakaret ettiniz. nk, kadn her ne kadar
vglerle hakaretten uzak tutulsa ve ona hakaret etm eye kalkan
herkes cezasn bulsa da, o sadece bu ekilde hakarete urar. Ben
kim seye hakaret etm em . H akaret ettiim in dnlm esi evli erkek
lerin uydurduu bir iftira, oysa ben kadnn kym etini evli erkekten
daha ok bilirim.
B alangta tek bir cins vard, yani erkek cinsi -e sk i Yunan y
le anlatyor. M uhteem zellikler bahedilm iti ona, yle ki onu ya
ratan tanrlara eref kazandrm t, ona ylesine m uhteem zellik
ler bahedilm iti ki tanrlar onun yannda kendilerini, bazen bir a
irin bir iirin yaratm nda btn gcn tkettii zam anki gibi his
sediyorlard: Erkei kskanm aya baladlar. D aha kts, em irleri

ne gnll itaat etm ez diye ondan korktular. Sebepsiz yere de olsa,

cenneti kertir diye korktular. Yani kendilerinin bile dizginleyebileceklerini pek dnm edikleri bir g yaratm lard. Bunun zeri
ne tanrlarn konseyine endie ve kargaa hkim oldu. Erkein ya
ratlnda her eyi savurganca kullanm lard, yce gnlllkt
bu; imdi her ey gze alnm alyd, nk her ey tehlikedeydi, nef
si m dafaayd bu. Byle dnd tanrlar. A rtk erkei, airin ke
fini iptal etm esi gibi iptal etm ek de im knszd. Zorla boyun edirilem ezdi, yle olsa tanrlar kendileri bunu yapabilirlerdi, zaten ku
kular da buydu. O halde kendinden daha zayf am a te yandan da
ha kuvvetli, onu tutsak edip zorlayacak kadar kuvvetli bir g tara
fndan olm alyd bu. Ne m uhteem bir g olm alyd! Fakat, zorun
luluk tanrlara bile keifte kendilerini am asn retir. D ndler
tandlar ve buldular. Bu g kadnd, yaratl harikas, tanrlarn
gznde bile erkekten daha byk bir m ucizeydi, yle bir keifti ki
tanrlar saf saf kendilerini alklam adan edem ediler. Tanrlarn ken
dilerinin bile yapabileceklerini dnm edikleri eyi yapacak gce
sahip olm asndan baka kadn onurlandracak ne sylenebilir ki,
m uktedir olduu eyden baka ne sylenebilir? Bunu yapabilm esi
iin ne m uhteem dir kim bilir? Tanrlarn bir hilesiydi bu. Byc
kadn kurnazca ekillendirildi: erkei byler bylem ez kendini
dntrd ve sonluluun btn laf kalabalyla onu elinde tuttu.
Tanrlarn istedikleri de buydu. Tanrlar kendi stnlkleri iin sa
varlarken erkei tuzaa drecek tek ey olarak icat ettikleri bu
eyden daha nefis, daha zevkli, daha byleyici ne olabilir? Sahiden
de yle, nk kadn yeryzndeki ve cennetteki tek. en ayartc
gtr. K adnla kyaslandnda erkek fazlasyla kusurludur.
Ve tanrlarn hilesi baarl oldu, fakat her zam an deil. H er ne
silde bu kandrm acann farkna varan baz erkekler, bireyler oldu.
K adnn gzelliini algladlar, doru, baka herkesten daha fazla,
fakat olup bitenlerden phelendiler. Ben bunlara erotik m izalar
diyorum , kendim i de onlarn arasna koyuyorum ; erkekler onlara
batan karc diyorlar, kadnlarnsa onlara verdikleri bir isim yok;
byle bir tipi azlarna alam azlar. Bu erotik m izalar talihli olan
lardr. Tanrlardan daha lks yaarlar, nk onlar hep ambro-

sia dan daha hasn yerler, nektardan daha nefisini ierler; tanrlarn
en dhiyane dncesinin eseri olan en ayartc imgeyi yerler, ken
dilerine hep lezzetli yem lerle ziyafet ekerler. Of, lksn haddi h e
sab olmaz! Of, ne saadet dolu hayat! D urm adan lezzetli yem lerle
kendilerine ziyafet ekerler ve hi yakalanm azlar. teki erkekler
oturup bu yem leri dadan inm iesine yerler ve yakalanrlar. Sade
ce erotik m izalar bilir kym etini bu yem lerin, onlar sonsuza dek
yceltir. K adn bunu sezer ve bu nedenle onunla erkek arasnda giz
li bir anlay vardr. Fakat erkek onun bir yem olduunu da bilm ek
tedir, bu srr da kendine saklar.
K adndan daha harika, daha lezzetli, daha ayartc hibir eyin
icat edilem eyeceini tanrlar garanti eder, bir de onlarn icat gc
n keskinletiren zorunluluk; buna karlk kadnn bu durum u da,
tanrlarn her eylerini riske attklarm ve onun doasn ekillendir
m eyle yeryzn ve cenneti kargaaya soktuklarn garanti eder.
M iti bir an brakyorum . E rkek kavram tam am en erkek fikrine
karlk gelir. O nedenle insan varolan tek bir erkei dnebilir.
H albuki kadn fikri bir genellem edir, hibir kadnda btn sergi
lenm ez. K adn erkekle ebenbrtig [ayn zam anda olan] deildir,
erkein bir parasdr, fakat erkekten daha tam dr. ster tanrlar e r
kekten uyurken bir parasn alm olsun (ok fazla alrsak uyand
rrz diye korkularndan), ister iki eit paraya blm ler de kadn
da yars olsun - h e r halkrda blnen erkek olm utur. D em ek ki
kadn sadece bir alt grup olarak erkein ei konum undadr. Kadn
bir kandrm acadr, fakat bu sadece ikinci aam asnda ve de kandr
d erkek iin yledir. K adn sonluluktur, fakat ilk aam asnda b
tn ilahi ve insani gz bann yanltc sonsuzluundaki en yksek
gce ykseltilm i sonluluktur. Fakat henz kandrm aca deildir
-a m a tek bir olay daha m eydana gelirse, ite bir erkek kandrlm
tr. K adn sonluluktur, dem ek ki genel bir terim dir, bir kadn d e
m ek pek ok kadn dem ek. Bunu sadece erotik m izalar anlar, o
nedenle pek ounu sevm ekte atiktirler, asla kandrlm adan, fakat
kurnaz tanrlarn hazrlayabildikleri btn ehvet hazlarn sourarak. Bu yzden kadn hibir form lle kesin olarak ifade edilem ez,
o sonluluklarn bir sonsuzluudur. K adn ideasn dnm eye e i

len erkek, srekli deien belirsiz ekiller denizine gzlerini dik

mi biri gibidir, ya da byk dalgalarn kpkl tepelerine bakarak
akna dnen biri gibidir; nk kadn ideas ihtim allerin atlye
alm asdr, erotik m iza iin bu ihtim aller asla dinm eyen heyecan
kaynadr.
Tanrlar kadn byle ekillendirdi: nce ve b ir yaz gecesinin b u
usu gibi uucu, am a olgun bir m eyve gibi dolgun; koca bir arzu
dnyas tam asna ram en ku gibi hafif, h afif nk kuvvetlerin
oyunu kadnn kendisiyle ilikilendii negatif bir ilikinin grn
mez m erkezinde btnlem itir; zarif bir beden, belirgin hatlar, ama
gze gzellik kvrm laryla dolup tayor gibi gelir; eksiksiz am a yi
ne de her an sanki henz tam am lanm gibi, serinletici, lezzetli, ye
ni dm kar gibi zindelik katar, dingin bir saydam lkla yz kza
rr; insana her eyi unutturan bir latife kadar en, arzunun hedefi ol
duu iin sakinletirici, arzunun kkrtlm asnn kendisi olm asn
dan dolay tatm in edici. Tanrlarn gvendii de ite buydu; onu g
ren erkek sanki aynada kendini grm gibi akna dnecekti, ama
bir yerden de tandk bir grntyd, sanki kendinin m kem m elle
mi bir yansm asn grm gibi aracakt; aklna bile getirm edi
ini grm gibi aracakt, am a yine de orada ne varsa onu gre
cekti; varoluun gerekli bir parasn, am a bunu varoluun bilm ece
si olarak grecekti. te erkein arzusunu ortaya karan tam da a
knlndaki bu elikidir; bu aknlk onu gitgide daha da yakla
m aya iter, bylece o da bakm aktan kendini alam az, bu grntnn
tandk olduu fikrinden kurtulam az, arzulam aktan vazgeem ese de
yaklam aya tam cesaret edemez.
T anrlar kadnn form unu bu ekilde ngrdklerinde onlar bile
bunu ifade edem eyeceklerinden korktular. Fakat en ok korktukla
r, kadnn kendisiydi. Haberi olursa hilelerini bozar diye ne kadar
gzel olduunu bilm esine cesaret edem ediler. Sonra bu eseri tam a
m na erdirdiler: Tanrlar onu kusursuz kld, fakat btn bu olup bi
teni m asum iyetinin cehaleti altnda ondan gizlediler ve alakgnl
llnn eriilm ez gizem i altnda bir kere daha gizlediler. Kadn
kusursuzdu, zafer kesindi. A yartc bir eydi kadn, belli bir an bir
erkekten uzak durup kaarak ayartyordu, kar konulam azd nk

kar koyan kendisiydi. T anrlar bayram ediyordu. G erekten de

dnyada kadn kadar byleyici bir ey daha kefedilm em itir, m a
sum iyet kadar m utlak bir byleyicilik, alakgnlllk kadar cezbedici bir ayartm a ve kadnla kyaslanabilecek bir aldatm aca daha
yoktur. K adn hibir ey bilm ez, am a alakgnlllk igdsel bir
nseziyi ierir, erkekten ayrdr; alakgnllln duvar, Alaedd in in kendini G lnardan ayran klcndan daha kesin bir ayrtr
-o y s a erotik m iza, alakgnllln ayran duvarlarna kulan
dayayan Pyram us gibi, onun ardndaki btn ehveti ok uzaktan
alglayan bir nseziye sahiptir.
K adn ite byle ayartr. E rkekler tanrlar elendirm ek iin el
lerindeki en deerli eyleri sunarlar, daha az olm az. K adn da ay
n ekilde gsterm elik m eyvedir, tanrlar onu hibir eyle kyasla
m azlar. O vardr, buradadr, m evcuttur, am a yine de, alakgnl
llkte gizlendii zam an son derece uzaktadr, ta ki sakland ye
ri ele verene kadar, bunu nasl yaptn bilm ez, doann kendisi
sinsice ihbar eder onu. K adn oyun oynayan ocuklar gibi haylaz
dr, sakland yerden dikizler, fakat onun haylazl aklanam az,
nk kendisi de farknda deildir, her zam an esrarengizdir, gzle
rini saklarken esrarengiz, bir bakla m esaj gnderdiinde esraren
giz; bu bak deil bir kelim e, hibir dnce takip edem ez. A m a
baklar ruhun yorum cusudur -y o ru m c u bile anlalm az konuursa
aklam a nerede kald o zam an? K adn tek bir yapran km ldam a
d akam vakti kadar sakindir, henz hibir eyin farkna varm a
m bilin kadar sakin, kalp atlar sanki kalbi var deilm i gibi
dzenlidir; fakat erotik m iza stetoskop hassasiyetiyle dinleyerek,
farknda olm adan elik eden tutkunun cokulu atm kefeder; r z
grn esii gibi geliigzel, derin okyanus kadar doygun, am a ak
lanam ayan derinliklerde hep olduu gibi zlem le dolu. K ardele
rim , zihnim rahatlad, anlatlm az b ir biim de rahatlad; beni anlam asanz bile ben kendi hayatm n da bir ideyi ifade ettiini k av r
yorum . Ben de varoluun srrn buldum . Ben de ilahi bir eyin h iz
m etindeyim , em in olun bouna deil bu hizm etim . K adnn tanrla
rn b ir aldatm acas olm as, onun batan karlm ak istediinin ger
ek ifadesidir ve kadn bir ide olm adndan, bu sefer hakikat,

m m kn olduu kadar ok sayda kadn sevm ek isteyen erotik m i

zatan yanadr.
K andrlm adan kandrm acanm tadn karm ann ne byk co
ku olduunu sadece erotik m iza anlar. Batan karlm ann ne sa
adet olduunu da sadece kadnlar bilir. Bunu kadnlardan biliyo
rum, hibirine asla bana bunu aklayacak kadar zam an verm edim se de cm aldm ve lm kadar ani bir kopula bu fikre hizm et et
tim; nk bir gelinle [en brt] bir kopu [et brt], diiyle erkek gi
bidir. Bunu sadece kadnlar bilirler ve bunu batan karclar ara
clyla renirler. H ibir evli erkek byle bir eyi anlamaz; kadn
asla ona bundan sz etm ez. K aderine raz gelir, byle olm as gerek
tiini sezinler, sadece bir kere batan karlabileceini dnr. O
nedenle batan karcsna aslnda hi kzgn deildir. Yani erkek
gerekten onu batan karm ve bu fikri ifade etm ise. Evlilik ye
m inlerinin bozulm as ya da onun gibi eyler tabii zrvadr ve batan
karm a da deildir. D em ek ki kadnn batan karlm as yle b
yk bir talihsizlik de deil, hatta ans bile saylr. H ayran kalnacak
ekilde batan karlm bir kzdan, hayran kalnacak bir e olur.
Eer batan karm ada ok iyi olm asaydm (geri bu adan kendi
mi ikinci derece grm ekten derin znt duyuyorum ) ve eer evli
bir erkek olm ak isteseydim , daim a batan karlm bir kadn se
erdim , bylelikle ie karm batan kararak balam ak zorunda
kalm azdm . Evlilik de bir ideyi ifade eder; fakat evlilik idesi sz ko
nusu olduunda o nitelik [m asum iyet] tm den nem sizdir, ki bu da
benim idem iin m utlak gerekli olan arttr. B ir evlilik, o yzden,
asla bir batan karm a hikyesinin balangc gibi balam am aldr.
u kadar kesin ki her kadna gre bir batan karc vardr. K ad
nn talihi, tam da kendi batan karcsyla karlam asna baldr.
te yandan, evlilik araclyla tanrlar zafer kazanr. nceden
batan karlm kadn hayat yolunda kocasnn yannda yrr, ba
zen zlem le gem ie bakar, hayatn snrna gelene kadar kaderine
katlanr. lr, am a erkein ld anlam da deil; buharlatrlp
tekrar tanrlarn onu ilk yourduu o esrarengiz elem ente dnt
rlr, bir rya gibi kaybolur, m iadn doldurm u geici bir ekil gi
bi. Zaten kadn rya deildir de nedir? -a m a en yce gerektir de!

Erotik m iza ite onu byle anlar, ona rehberlik eder, batan kar
ma annda ondan rehberlik alr - b ir gzba olarak ait olduu yer
de, zam ann dnda. Bir kocayla fani olur, kocas da onunla.
Ey m uhteem D oa, eer ben sana hayran olm asaydm bana bu
nu bir kadn retirdi, nk o varoluun sultandr [venerabile].
Onu m uhteem donatm sn, ama hibir kadn bir dierine benzet
m eden yaptn iin daha da m uhteem . E rkeklerdeyse esas olan
ey, esastr, o yzden daim a ayndr; kadn iinse, tesadfi olan
esastr, ite size bitm ez tkenm ez bir eitlilik. Kadnn ihtiam
ksa srer, fakat ayn ihtiam bana tekrar sunulduunda acsn san
ki hi ekm em i gibi hem en unuturum . D orudur, ben de daha son
ra ortaya kacak naholuun farkndaym ; fakat batan karcsy
la byle olm az.

v.

Zevkli

bir

evlilik

Ziyafette arpc konum alar bittikten sonra,

p astoral ruh hali hkim olur. Ziyafetiler Gribskov iinde dolarlar ve b ir baheye gelirler, b u
rada sabahn erken vaktindeki sknette Yar
g W ilhelme (Ya/Ya d a n/n karakterlerinden
biri) kars ay ikram etmektedir. Akamn ta
kn fantezileri zerine gelen bylesi etik b ir y o
rum, ziyafetilerin akn ve saygl bir biim de
itin zerinden bakakalmalarna yol aar.

M asadan kalktlar. C onstantinein bir iareti yetm iti; itirakiler

Geriye! D n! vaktinin geldiini kendi aralarnda askeri bir dakik
likle anlam lard. Constantine, bir olta kam kadar esnek olan
elindeki bu grnm ez kom uta ubuuyla onlara bir kere daha do
kundu, konum aclarn beyinsel abalarndan dolay ksm en glge
de kalm olan ziyafeti ve saf elence ruhunu tekrar hatrlatm ak,

kaybolm u olan enliin havasm rezonans fenom eninde olduu gi

bi, ksack bir yankyla konuklara tekrar dndrm ek iin azna ka
dar dolu bir kadehle ayrl selam verdi, kadehi tepesine dikti, son
ra arkasndaki duvarda bulunan kapya frlatt. tekiler de onu r
nek alp bu sem bolik hareketi bir gruba yeni giren yelerin ciddiye
tiyle gerekletirdiler. Y arda brakm ann zevki bu ekilde hakkyla
yerine getirildi; bu yce zevk, dierlerinden daha ksa srse de, ondaki zgrletirici g hibirinde yoktur. Sofradaki her elence tan
rlara adanan bir arapla balam al, kadehini yok olm aya ve unutua frlatarak, sanki lm tehlikesindeym iesine btn anlardan
kendini hrsla skp alarak yerine getirilen bu adak yeraltndaki
tanrlar iindir. Yarda brakm ak, bunu yapm ak g ister, bir krd
m klla kesm ekten daha byk bir g ister; nk krd
mn zorluu insanda tutku yaratr, fakat yarda brakm ak iin gere
ken tutkuyu insann kendisinin salam as gerekir. D ardan bakl
dnda bir anlam da sonu ayndr, sanatsal adan bakldnda bir
eyi sonuna getirm ekle (bitirm ekle), zgr iradeyle yarda brak
mak arasnda dalar kadar fark vardr; ister tesadfi ister tutkulu bir
karar olsun, ister arkas olm ad iin bitiveren bir okul arks ol
sun, ister zevkin yce kl darbesiyle sona erdirilm i olsun, ister
herkesin yaad alelade eyler olsun, ister ounluktan kaan gi
zem olsun.
C onstantinein kadehi frlat sem bolik b ir hareketti, am a baka
bir anlam da bu frlat sonuca gtren bir darbeydi, nk bu son
darbeyle kaplar hzla ald ve orada lm kapsn m arurca al
m olan kendisi de. kap alnca konuklaryla birlikte her eyi yok
etmeye hazr duran im ha kuvvetlerini grd -ziy afetileri akabinde
oradan karan bir ikazd bu ve ayn anda her taraf adeta bir harabe
ye dnverdi.
Bir araba kapda hazr duruyordu. C onstantinein davetiyle yer
lerini alp neeyle hareket ettiler, nk arkada braktklar o ykm
tablosu ruhlarna yeni bir esneklik kazandrm t.
Bir iki kilom etre kadar gittikten sonra araba durdu. Constantine
burada ev sahibi olarak izin istedi, be arabann hizm etlerinde oldu
unu syledi, bylece herkes istediini yapabilirdi, ister yalnz gi

der, ister yanna istedii birini alrd. H avai fiek de byledir ya, ba
rutun gcyle tek bir m erm i gibi dnerek ykselir, bir anlna tek
vcut olarak kalr, sonra rzgrlara yaylr gider.
A tlar arabalara balanrken gecenin konuklar yol boyunca biraz
gezindiler. Tem iz sabah havasnn serinlii scak kanlarn arndrd,
kendilerini tam am en bu zindelie braktlar, durular ve birlikte olu
turduklar grup, zerim de fantastik bir etki yaratt. nk tarlalara,
otlaklara ve gnele beraber sevin iinde kalkm ak iin gece dinlenip
g toplayan her canlnn zerine sabah gnei vurunca -b u n d a bir
holuk, karlkl bir anlay vardr; fakat geceden kalm a bir meclisi
i ac bir krsal evrede sabahn yla grm ek insann zerinde tu
h af bir etki brakyor. nsan gn aardnda akna dnen hayaletle
ri dnm eye balyor, hep arasndan geip kaybolduklar atlaklar
sadece karanlkta grdkleri iin bulam ayan cinleri, aclarnn tekd
zeliinden gecesi gndzne karm talihsizleri dnyor.
B ir patika yol onlar itle evrili bir baheye gtrd, itin arka
snda uzakta m tevaz bir tara evi grnyordu. Tarlann yaknn
daki bahenin sonunda aalarn oluturduu bir ardak vard, hep
si m erakla dikkat kesildi, gzetleyen insanlarn aratran baklary
la kuatclar bu dostane kuytuluun etrafn evrelediler. Birini
kurnazlkla alt etm ek zere olan sivil polisler gibi gergin grn
yorlard. Sivil polisler gibi mi -e h , itiraf etm eliyim ki d grn
lerine baklnca sivil polislerin onlar aryor olm a ihtim ali daha b
ykt. H er biri dikizlem ek iin pozisyonunu alm t, V ictor bir
adm geri atp yanndakine, A m an tanrm! Bu Yarg W ilhelm 'le
kars! dedi.
arm lard -a a yapraklarnn gizledii m utlu ifti kastetm i
yorum , onlar kendilerini ev saadetine fazla kaptrm lard, tatl bir
esinti balarndaki d allan sallarken ve etraflarndaki her ey gibi bu
radaki sszlk da bu kk arda korurken, byk bir keyifle u
ram sabah gneinin dnda onlar seyredecek birilerinin olabile
cei akllarna gelm eyecek kadar gvenliklerinden em indiler. M ut
lu evli ift, hi arm ad ve hibir eyi fark etm edi. Evli bir ift ol
duklar belliydi, bir bakta anlalyordu, heyhat! insann gzetleyenle kan bann olmas! u koca dnyada hibir ey, ak ya da

gizli hibir ey sevgililerin m utluluunu tehdit etm ese bile birbirle

rinin yannda otururken bu denli gvenli hissetm ezler; ileri saadet
doludur, am a yine de sanki onlar ayrm ak isteyen bir g varm gi
bidir, birbirlerine skca sarlrlar, am a yine de kapda kendilerini
korum alar gereken bir dm anlar varm gibidir, am a hibir za
man da yeterince em in olam azm gibidirler. Evli insanlarda byle
olm az, o ardan altndaki evli iftte de byle olmaz. Ne kadar za
m andr evli olduklarn tam kestirm ek m m kn deildi. K adnn
ay m asasndaki hareketlerine baklrsa uzun altrm alardan sonra
gven salanm gibi grnyordu, ama kadn yine de bu ite nere
deyse ocuksu bir heveslilik gsteriyordu: adeta daha evliliin oyun
mu yoksa ciddi bir ey mi. ev kadnlnn bir i mi, bir oyun mu
yoksa hoa vakit geirilen bir ura m olduunu tam bilm eyen ye
ni evlenm i bir kadnn bulunduu o orta aam adaym gibiydi. Bel
ki de baya bir sredir evliydi am a genellikle ay m asasnn bana
oturm azd, belki de sadece burada, tarada byle yapyordu, ya da
belki de sadece o sabah yle yapt, belki de onlar iin zel bir anla
m vard. Kim bilebilir? Eer sz konusu kiinin zgn bir kiilii
varsa btn tahm inler bir dereceye kadar boa kar, nk byle
bir kiilik zam ann kendinde iz brakm asn nler. Gne yazn ihti
am yla parldaynca, insan hem en bunun ciddi bir eylerin kutla
mas olduunu dnr (gndelik kullanm iin byle parlam az her
halde). ya da gne ilk kez byle prl prl ayordur, ya da ilk kezlerden biri (elbette uzun bir sre boyunca tekrarlanam az). Bunu sa
dece bir kez gren byle dnr, ya da ilk kez gren -b e n im de
Y argcn karsn ilk grm d. Bu grnty her gn gren birisi
farkl dnebilir -ta b ii gerekten ayn eyi grdn varsayarsak.
Fakat elbette ki bu Yargcn bilecei bir ey.
D ediim gibi, sevim li ev hanm m z m eguld: ki fincana kay
nam su doldurdu (herhalde her taraf iyice snsn diye), sonra bo
altt. fincann birini bir tepsiye koydu, iine ay doldurdu, enile
ri koydu, artk her ey hazrd - b u oyun m uydu, ciddi m iydi? Eer
biri norm alde ay sevm iyorsa. Y argcn yerine oturm aldr, nk
bu iecek o anda bana ok davetkr gelm iti, ne var ki kibar han
mn davetkr bak bana daha da davetkr geldi.

Belli ki o ana kadar konum aya vakti olm am t, suskunluu

bozdu ve ay uzatrken, A cele et canm , ayn soutm adan i;
ne de olsa sabah havas serin, elim den gelen en kk ey sana
biraz zen gsterm ek ." En kk m ? diye konutu Y arg s
z uzatm adan. B elki de en by ya da h e p si. Y arg m erak
la ona bakt, kadn kendine ay alrken devam etti, Dn ben sy
leyecekken lafm kestin, fakat tekrar dndm , tekrar tekrar d
ndm , zellikle de im di -b u n u benim aklm a neyin getird i i
ni b iliy o rsu n - her neyse eer evlenm em i olsaydn hayatta ok
daha byk b ir adam olurdun, bu kesinlikle d o ru . Y arg, fin
can hl tepsinin zerindeyken belirgin b ir hazla az dolusu bir
yudum ald, ferahlad -y o k s a o gzel kadnn cokusu mu buna
sebep olm utu? G aliba yleydi, fakat kadn sadece onun ayn ta
dn beenm i olm asndan sevin duyuyordu. Y arg sonra fin ca
n yanndaki m asaya koydu, bir puro karp, Sem averinden y a
k ab ilir m iy im ? diye sordu. E lb e tte , diye cevaplad kadn, kor
halindeki bir km r ay k a y la alp uzatt. Y arg purosunu
yakt, kars om zuna d ayanrken kolunu beline dolad, dum an f
lem ek iin ban br yana evirdi, sonra gzlerini bir bakn
ifade edebilecei tam bir ballkla k arsnn zerine evirdi; g
lm sedi, fakat bu sevin tebessm nn iinde b ir para hznl
ironi de vard; nihayet yle konutu, B una gerekten inanyor
m usun, y av ru cu u m ? N eye inanyor m u y u m ? dedi kadn.
Y arg yine sustu, tebessm daha basknd, am a yine de sesi son
derece ciddiydi: O halde nceki aptalln balyorum , nk
kendin de abucak unutuverdin, nk sen de ahm ak kadnlardan
biri nasl k onuursa yle kon u u y o rsu n - n e tr bir byk adam
olacakm m h ay atta? K ars bir an bu ters cevaptan utanm g i
bi grnd, fakat hem en cecik kendini toparlayp kadnca bir belagatle sylem ek istediini aklad. Y arg dosdoru nne b a
kyordu, szn kesm edi, kars konum asn srdrrken o da
sa elinin parm ak lary la m asada ritim tutuyordu, bir m elodi m
rldand, baladn szleri bir an iitildi; tpk bir am kum andaki
dokulu desenlerin bir adan baknca grnp bir baka adan
kaybolm as gibi, szler de yeniden baladn m rltlar iinde k a y

bolup gitti: K ocas orm ana gitm i ve kendine beyaz sopalar k e s

m i. Bu m elodram atik hitaptan sonra, yani kadnn davasn
aklam asna Y argcn m rltsn n elik etm esinden sonra, diy a
log tekrar balad. H l farknda d e ilsin , dedi Y arg, D ani
m arka yasalar erkee karsn dvm e hakk tanyor, tek m esele,
hangi vesileyle o labileceini ak lam y o r. K ars bu tehdide g
lm seyip devam etti. Fakat neden ben bundan b ahsettiim de se
ni hi ciddi bulam yorum ? B eni anlam yorsun. nan bana, ok
ciddiyim , bana ok ho bir dnce gibi geliyor. Tabii eer benim
kocam olm asaydn, bunu dnm eye bile cesaret edem ezdim ,
am a im di dndm , hem senin hem benim iyiliim iin, n olur
ciddi ol, benim hatrm iin, bana drste cevap v er. H ayr,
beni ciddi bulam azsn, ciddi bir cevap da alam azsn. Sana ya g
lp daha nce de olduu gibi bunu u n utturm alym , ya da sopa at
m alym , ya da artk bundan sz etm em elisin, yoksa seni sustur
m ann baka bir yolunu bulm am gerekecek. G ryorsun ki bu bir
aka, ite o yzden pek ok kar yol v a r. A yaa kalkt, kars
nn alnna b ir pck kondurdu, koluna girdi ve ardaktan uzanan
sk aalkl bir yolda gzden kayboldu.

v.

Tarifsiz

bir

sevin

19 Mays. Sabahn on b. Havarinin nedensiz haykr duyulur

ken iimizde bizi anlatlm az bir biim de ateleyen tarifsiz bir sevin
var: "N eelenin diyorum sizlere. bir daha sylyorum neelenin."
-B undan ya da undan duyulan bir sevin deil, "dille ve azla."
sylenen, "kalbin derinliklerinden" gelen ruhun kudretli arks: Se
vincim den dolay, sevincim de, sevincim den, sevincimle sevinli
yim " -ad e ta ilahi bir nakarat gibi teki arkmz aniden kesti; bizi
Mamre ovalarndan ebedi ikam etghlara esen alize rzgrlarndan
gelme bir esinti, bir hava dalgas gibi serinletip ferahlatt.

VII.

Ah,

evlilik

hayat!

E vet sevgili dostum , b ir kadnn doutan ne virtz olduuna

akl sr erm ez; pek ok filozofun aklna m al olm u zam an p ro b le
m ini en ilgin ve en gzel ekilde aklar. nsann pek ok filo
zoftan la f kalabal iinde bo yere cevap arad bir problem i o,
gnn her saatinde hi yay g ara koparm adan aklar. Bu problem i
aklarken yan sra en derin hayran lk lar u yandracak ekilde
bakalarm da aklar. ok uzun sreli bir ev lilik gem iim y o k
sa da bunun hakknda kitap yazabilirim . A m a yapm ayacam ,
onun yerine bana pek ok ey anlatan b ir yky nakletm ek isti
yorum . H o lla n d a da bir yerde bir lim yaarm , oryantalistm i
ve evliym i. Bu lim b ir gn arld halde len yem eine g e l
m ez. K ars yem eklere bakarak zlem le bekler, bu bekleyi u z a
dka kadnn adam n gelm eyiine anlam verm esi o kadar z o rla
r. N ihayet odasna kadar gidip listelem eye karar verir. A dam
orada, alm a odasnda oturm aktadr, yannda kim se yoktur.
K endini D ou alm alarn a k ap trm tr. Ben de gzm de canlan d rabiliyorum . A dam n zerine eilir, kolunu om zuna dolar,
kitaba yle b ir gz atar ve ardndan adam a dnp, "S evgili d o s
tum , neden yem ee g elm iy o rsu n ? der. A lim belki syleneni d a
ha tam dinlem eden karsn a bakp yle kon u m utur herhalde:
B ak yavrucuum , im di yem ein sras deil, burada daha nce
hi grm ediim b ir seslendirm e iareti var, bu alntlanan pasaj
defalarca grdm , am a hi byle deildi, bendeki de m kem m el
b ir H ollanda basm . uradaki nok tay a baksana! nsan deli
ed e r! K arsnn yar g lm seyerek, yar onaylam ayarak ona b a
kn hayal ed ebiliyorum , byle kck bir nokta, evin d zen i
ni bozsun, olacak ey mi; anlatlana gre kadn yle cevap ver
ir: O kadar kendini yiyip b itirm ene d e er mi? nsann nefesine
y azk . D ediini de derhal yapar. fler ve ie bakn, nokta k a y
bolur, nk bu nokta enfiyeden den bir toz zerreciidir. A lim
sevinle, koar adm yem ek m asasnn yolunu tutar, noktann
kaybolm asna sevinm itir, daha da ok karsna sevinm itir.

Bu hikyeden alnacak dersi anlatm am a gerek var m? Eer o

lim evlenm em i olsayd belki delirecekti, belki yanna birka or
yantalisti de katacakt, nk hi phem yok ki edebi yayn organ
larnda herkesi ayaa kaldrrd. te benim neden kar cinsle iyi
geinm ek gerek dediim i anlyorsunuz, nk (aram zda kalsn)
gen bir kz her eyi aklar ve koskoca niversite K urulu ona vz
gelir, eer bir erkek onunla iyi geinirse ondan gelecek bilgilerle
coar, am a geinm ezse, kadn onu oyuncak yapar. Fakat bu hikye
ayn zam anda kadnla hangi artlarda iyi geinm ek gerektiini de
retir. E er o lim evlenm em i olsayd, elinde btn aranan zel
likleri olan bir estet olsayd, belki o zam an o harika bakirenin ait ol
m ak istedii ansl adam olacakt. Evli olm ayacakt, duyarlklar
bunu kaldrm ayacak kadar stnd. Ona bir saray yapacak ve haya
tnda elenceyi zengin klacak hibir incelikten kanm ayacakt,
onu atosunda ziyaret edecekti; nk kadn yle istemiti; uakla
r arkadan arabayla gelirken o erotik bir aylaklkla ona yryerek
gidecekti, zengin ve pahal hediyeler getirecekti. A m a ite Dou
kltr alm alar srasnda o seslendirm e iaretine takld kald.
Ona bir anlam verem eden bakp kalacakt. Fakat sevgilisini ziyaret
vakti gelm iti. Bu ii bir kenara brakrd, yoksa nasl olurdu da
onun ekicilii ve ona olan ak dnda dncelerle sevgilisini zi
yarete gidebilirdi? Elinden gelen en byk sevim lilik havasn tak
nrd. her zam ankinden daha byleyici olurdu, sevgilisine kyaslanam az hazlar verirdi nk sesinde pek ok tutkunun uzaktan gelen
titreim leri vard, nk um utsuzluktan dolay neeli olm ak iin
arpm ak zorundayd. A m a afakta ondan ayrld zaman, ona son
pc kondurup arabasna bindii zam an, alm karard. Eve geldi,
alm a odasndaki panjurlar kapalyd, lam balar yanyordu, stn
deim eden oturup anlam verem edii noktaya gzlerini dikti. G er
ekten sevdii bir kz vard, evet, hatta belki de tapyordu ona. ama
ona sadece ruhu zengin ve glyken gidiyordu, ama ieri gelip
len yem ee aran bir yardm cs, noktay fleyip savuran bir kar
s yoktu.

Bi r

Aktrisin

H ayat ndaki

kriz

Kopenhag Kraliyet Tiyatrosunun ynetm eni

J.L. Heiberg ve kars yetenekli aktris Johanne
Luise Heiberg, K openhagn kltr hayatnda
sz sahibiydiler. Heiberg Danim arkann nde
gelen HegeTcilerinden olduu iin Kierkegaa rd n zel b ir nefretini kazanm olmasna ra
men Kierkegaard onlardan bylenmiti. J o
hanne Luise Heiberg on alt yandayken Shakespearein Romeo ve Juliet 'inde Ju lie ti oyna
mt. 1847 Ocanda bu rol tekrar oynad, bu
sefer otuz d rt yanda.
Bu tr b ir tekrar" fikri Kierkegaardm byk il
gisini ekiyordu. Olgun bir kadnn on d rt ya
ndaki b ir a k macerasn on alt yandaki b ir
kzdan daha iyi oynayabilm esi Kierkegaardm
ayrntyla incelem ekten kendini alamad bu
temaya b ir rnek tekil ediyordu.
B ir tesirini artrma [potentiation], ilk duruma
daha da gl b ir d n sz konusu. On altsndayken balkondan sadece yetenekli ve ho
bir kz olarak alglanmken, im di J lye tin tu t
kusundaki esas im geyi canlandran olarak g
rlyor. Bu m etam orfoz, ideallikteki geriye
dnle ortaya kan bu tesirin art, denem e
nin son iki sayfasnda farkl b ir tr m etam orfozla karlatrlyor, Johanne Luise Heiberg in
Kopenhag sahnesindeki ezeli dostane rakibi
Asta Nielsennkiyle. Onun baars sreklili
in baars. Her iki yata da diilik im gesini
canlandryor. Altmnda, Stadier paa Livets
vei deki uzun b ir dipnottan rendiim ize gre,

kusursuz bykanneyi oynayacaktr. ki yana

da ekilebilecek bu iltifat, Johanne Luise Heib e rg i de kanlmaz b ir ekilde kendi snfna
yerletiriyor: Zaten Kierkegaardn olmasn is
tedii de bu. ilk ak im gesini zenginletiren bir
kadn, b ir yandan da zamann ilerlem esini
olumsuzlayarak tekrar ihtim alini ak brak
yor. B ir kere daha Regine O lsenin glgesi say
fann zerine dyor.

1
Birinci snf aktris denince insanlar galiba onun hayat artlarnn y
lesine byleyici, ylesine harika olduunu hayal ediyorlar ki, ge
nellikle m eselenin dikenli tarafn unutup gidiyorlar: Bir aktrisin
m cadele etm ek zorunda kalabilecei akl alm az sayda bayalk
lar, hakszlklar ya da en kritik andaki yanl anlalm alar.
M m kn olan en olum lu durum u dnelim . D iyelim ki bir
aktris kendisini birinci sn f yapacak her eye tartm asz sahip;
diyelim ki beeni ve alk toplam , bir de, u ya da bu kindar bir
kiinin eziyetine m aruz kalm ayacak kadar da ansl (hi kukusuz
en byk bah tiy arlk lard an biri). B ylece y llar yl, gpta ed ile
rek. baaryla, apak b ir h ayranln nesnesi olarak yaayp g i
der. D urum tek kelim eyle m uhteem grnyor; sanki ok nem
li bir yere gelecekm i gibi. Fakat insan daha yakndan bakp da
bu ak hayranln ne t r bir parayla dendiini kefedince, se
fil bayalk lard an oluan dk bir tutar g eer eline; tiyatro d n
yasnda bunlarn fonunu eletirm en ler cici sus pblicos [halkn
yararna ynelik] o lu tu rm ak tad r (gerekten de deim ez ak
hayranlk dzenli olarak bu fondan karlanr), o zam an bir aktris
iin en ansl durum bile artk baya ve zavallcadr. K raliyet Tiy atro su 'n u n kostm lerinin ok pahal ve kym etli olduu kulaa
geldiinde ne kadar d orudur bilinm ez, fakat kesin olan bir ey
var ki gazete eletirm en lerin in kostm leri korkun derecede d
kntdr.

Dahas var. Sevilen sanat yllar yl yaam aya devam eder. N a

sl ki bir burjuva evinde insan her akam yem ekte ne olacan nce
den tam olarak bilirse, o da sezonun ona ne getireceini nceden tam
olarak bilir. H er hafta iki kez vlp beenilecek, alklardan ku
laklar duym az olacaktr; daha ilk ayn iinde gazete eletirm eni
nin basm akalp laflar repertuarndan en az bir kere gem i olacaktr.
Ayn cm leler zel vurgularla tekrarlanp durur. Bir iki kere, ya da
iyi yllarda kere, sefih, ie yaram az bir air bozuntusunun ark
snda kutlanacaktr. H er sanat sergisinde portresi sergilenecektir; tabasks yaplacaktr, eer ans iyiden iyiye yaver giderse m endille
re, apkalarn tepelerine baslacaktr. O da bir kadn olarak ismi k o
nusunda hassastr -sad ece kadn olduundan h assastr- isminin dil
lerde olduunu bilir, hatta m endilleriyle azlarn silerlerken bile!
H erkesin kendinden hayranlkla bahsettiini bilir, zinhar konuacak
bir konu bulam ayanlar da dahil. Bu ekilde yllarca yaar. Durum tek
kelim eyle m uhteem grnyor; sanki ok nemli eyler olacakm
gibi. Fakat daha ileri bir anlam da, bu hayranln zengin gdalaryla
beslenm ek zorunda kalsayd, bundan cesaret alsayd, yeni abalar
iin g ve ilham bulsayd - v e en stn yetenekleri olan bir insan bi
le, zellikle de bir kadn, zayf annda gerek deeri bilinm ediinden
dolay um utsuzlua kaplabilecei i in - byle bir zam anda kukusuz
defalarca hissettii eyi hissedecektir, yani btn bu olup bitenlerin
ne kadar bo olduunu, onun bu klfetli ihtiam na gpta etm enin ne
kadar byk bir hata olduunu hissedecektir.
Bu arada, yllar getike, byle dikiz altnda ve sabrszlkla ge
en yllarn says ok olm asa da, artk yalanm aya balad ynn
deki zrvalar konuulm aya balar. Byle olunca - a evet, Hristiyan
topraklarnda yayoruz, fakat estetik kabalk rneklerini ska gr
dm z gibi, H ristiyan lem inde de insan yam yam ca kurban et
me ehvetinin m odas hi gem edi. Onu yceltm ek iin alan o ko
cam an zevksizlik davulunu ve bilinsizce sayg gsteren zilleri hi
susturm ayan bu ayn bayalk, imdi o putlatrd sanatdan b
km. Ondan kurtulm ak istiyor, gznn nnden gitsin istiyor;
lm istenm edii iin sanatnn T anrya kretm esi gerekir. Bu
ayn bayaln imdi on alt yanda yeni bir idol var, onun on u

runa eski byk idoln, bayaln tam am en gznden dn

hissetm esi gerekiyor -b ir idol olm ann en byk gl budur, ya
ni byle bir konum dan onurla ekilm eye izin verilm esi insann d
nem eyecei bir eydir. Byle olm asa bile, yle ok kaba bir ey
yaplm asa bile yine de bazen baka bir ey olur, ok daha iyi gibi
grnr fakat tem elde ayn derecede ktdr. Bu durum da, baya
zevksizlik nceki hayranlkla o kadar seri akp gider ki, idol (insan
larn ifade ettii ekliyle) yalandktan sonra da bir sre ayn hzla
tanm aya devam eder. B ayaln putlatrlm sanatya ilikin
taknlklarnda bariz bir deiiklik gzlenm ez; yine de belli bir te
reddt var gibidir. Bu da, saygdeer R osiflengiusun sanatya bir
hizm ette bulunduu vehm ine kapldn ve ayn eyleri sylem ek
le centilm enlik yaptn ortaya koyar. Fakat bir sanatya kar cen
tilm en olm ak kstahln dik lsdr, sulu bir haddini bilm ezlik, i
ren bir patavatszlktr. B ir deeri olan herkes eo ipso [tam da bu
yzden] bu zel deerinin eksiksiz tannm asn hak iddia edebilir.
Tiyatro, eer dedikleri gibi kutsal bir yerse, o zam an burada epey
kfre girildi. nsann on alt yanda sanat eletirisi ad altnda kel
ve akl kt ihtiyar eletirm enlerden gelen ikiyzl reveranslara ve
ilan aklara katlanm as ne kadar ar ve strapldr; ve daha sonra
snda centilm enlik yzszlne katlanm ak ne acdr!
Kendini sanatn hizm etine adam kadnlara kar bu denli hak
szlk hatta zulm uygulayan bu insanlk d davrann sebebi ne
dir? nsanlarda ok ender bulunan estetik grgden baka ne sebep
olabilir. Sz konusu kadn olduunda pek ok insann sanat anlay
tem el kategori dzeyindedir, bu konudaki dn tarz da, her
kasap rann, bekinin ya da bakkaln, sper gzel ya da on se
kizlik hayat dolu bir taze diye heyecanla konuurlarkenki gibidir.
Bu on sekiz ya, bu sper gzellik, bu m thi canllk, ite sanat an
lay -a y n zam anda kabal. te yandan, estetik kayg gerekten
balaynca, iebak kendini kantlaynca, byk nem iyle m eta
m orfozda ortaya knca; o zam an insan ynlar ilgisini kaybeder.
E er insan beenm eye devam ederse, o zam an onun centilm en ya
da hogrl olduu anlam kar; nk aktris daha otuzundayken
bile aslnda passee [gemi] olm utur.

Gnl istiyor ki, zellikle de insanlarn kendi iyilii iin, en zen

gin hazlardan m ahrum kalm asnlar ya da kendilerini m ahrum brak
m asnlar ve bu nyargnn tam am en kk kaznsn. G erekten de
bir nyarg, hem de grgszce bir nyarg, nk bir kadn on se
kizinde aktris olm az. M uhtem elen otuzunda ya da daha sonrasnda
olur, tabii o da olursa; nk on sekiz yandaki oyunculuk estetik
bakm dan sallantda olan bir m eziyettir. Sonraki gelim e dnem in
de bir aktrise hayranlk duym aya balam ann centilm enlikle hi il
gisi yoktur; fakat bunun tersi, yani on alt yandaki bir kza hayran
olm ak gerekten yaclktr. K ltrl bir estetin on alt yandaki bir
aktrisi eletiri yazsna konu edebileceine inanam yorum , zellikle
de kz ok gzelse vs. K ukusuz byle belirsiz bir durum dan ka
nacaktr. Evet, gen kzken frtnalar koparm birinin arkasn geti
rem edii olur. B elki yledir, fakat o zam an da esasen bir aktris ol
m am tr, tpk sosyal evrelerde bir iki k frtnalar koparm gen
bir kz gibi o da sahnede frtnalar koparm tr. te yandan u da
dorudur ki eer m etam orfoz baarl olursa o zam an centilm enlik
konum alar ortadan kalkar; nk hayranlk, estetik bakm dan ite
sadece o zam an gerekten yerini bulur.
Elbette tiyatrodaki aktrislerin geleceini gvenceye alm ak iin
ok ey yaplyor. Sanrm bu on sekiz yala ilgili son derece gayri
estetik hurafeden kurtulunursa da ok yararl olacaktr ve en nem
li anm ok daha sonra gelecei iyi bir ekilde anlatlm aldr -b u da
aktrislerin gelecei iin bir gvence salayacaktr. Hem bu m esele
nin sadece estetik deil ayn zam anda byk psikolojik nem i var.
Hatta sk sk dnm e konusu yaplm ad iin ayorum . lgin
olan ey, salt estetik bakm dan ama psikolojinin de yardm yla m e
tam orfozu nceden grebilm ek ya da en azndan olutuunda ak
layabilm ektir.
N e var ki, gazetedeki ksa bir m akale eitli vakalar ayrntl bir
ekilde irdelem ek iin uygun bir yer deil. B urada, salt psikolojik
ve estetik bir bak asyla sadece tek bir m etam orfozu anlatm aya
alacam , kesinlikle ok zor bir m etam orfoz, am a tam da bu se
bepten ayn zam anda gzel ve nem li. nsan kendini ilk safhaya ne
kadar ok feda ederse ve ne kadar ok adarsa, yeni bir safha yarat

m ak o kadar gleir. Ve gayri estetik halk ilk safhay ne kadar ok

putlatrr ve yaygara koparrsa, ayn halkn m etam orfoza kar tav
rnn tedirgin, gvensiz ve hatta kskn bir itiraza dnm esi o de
rece kolaydr. Gayri estetik seyircileri m thi bir ekilde kavrayp
byleyen zelliklere tartm asz sahip olm a ansn hi elde ede
m em i bir aktris, buna karlk suskunluk iindeki m etam orfozunu
oynayacak kadar ansl olabilir. Bu da gzeldir, hem de ok sessiz
bir ekilde m eydana geldii iin. A yrca daha kolaydr da, nk
m etam orfoza gtren sessiz dnm ne m erakl baklarla m ahvo
lur ne de yanl anlalm alara m aruz kalr, halkn kaprislerinden
kendini uzakta tutar. nk halk tuhaftr. Szgelim i zam an, kabul
grm gzdeyi on yl zarfnda on yl daha yalandrm aya cret
eder: O zam an halk gzdeye kzar.

imdi bir aktrisi, daha kariyerinin en banda hayal ediyorum , ilk

genliinin ilk zaferinde, sahneye ilk kez kt, ilk kez byk bir
baarya im za att anda. Bu durum dan sz ediim , zevkle sz edi
im, estetik bakm dan dorudur, nk benim incelem em ideal tr
den; on alt yandaki ada bir aktrisle hi ilgisi yok. Benim by
le bir taze balangtan sz etm em in estetik bakm dan uygun oluu
nun baka bir sebebi daha var: ncelem enin konusu m etam orfozun
kendisi olduundan, bu denem ede onun genlik safhasyla doru
dan ilgileniyor deilim . lk safhann sergilenii, temel atm ak iin,
iirsel ve felsefi bir hatrlay, am a kesinlikle hzn olm adan. lk
safhann zerinde yle uzun uzadya durm ayz, daha ziyade tesine
kotururuz; nk insan genellikle daha yce olana doru koturur
ve bu satrlarn yazar m etam orfozun en yce olduu konusunda es
tetik adan em indir.
Sahneye ilk kez on yedi yanda kar. yle bir eye sahiptir ki
-asln d a sahip olduu eyi tanm lam ak ok zor, nk henz belir
li deildir, am a yine de kendini baskn bir ekilde ortaya koyar ve
kaytsz artsz bir tepki talep eder. En donuk, en aksi insann bile
ona kar kendini kasm as bounadr, ille tepki verecektir. Bir m ate

m atikiyi dnn. Arka ayaklan zerine dikilip bunun neyi ispat

ettiini sorabilir, am a yarar yok, tepki verm ek zorundadr, kalben
ikna olm utur: ergo [o halde] bu aktris yle bir eye sahiptir ki - a s
lnda sahip olduunu tanm lam ak ok zor, nk henz belirli de
ildir. artc. Baka durum larda bir kiinin ne tr zellikleri ol
duunu kolayca belirleyebilirsiniz, bunu yapnca da o kiinin elindekilerle ne kadar ey yaptn tam olarak grebilirsiniz. Fakat tam
aksine, bu tanm lanam az nitelie sahip gen bir aktrisin yannda,
btn mal m lk sahipleri hem en fakir kalr.
Fakat bu tanm lanam az zellii tanm lam aya biraz yaklam ak
iin buna ans diyelim . Sahip olduu ey anstr. Buradaki anstan
kast, onun iyi dostlan ve nfuzlu ilikileri olacak kadar talihli ol
m as deildir, ya da tiyatroya kazanl artlar altnda ginni olm as
ya da ynetm en ve eletirm enlerin ilgisini ekecek kadar talihli ol
m as deil. Flayr, burada ans, S ezarn gemi kaptanna sylerken
kastettii anlam dadr: S ezar tayorsun - v e onun ansn. H atta
eer ansn zorlam ak anlam na gelm eseydi her akam oynad
oyun program na dncesizce unlar yazm aya cret edebilirdi:
B ayan N.N. ve ans - b u derecede ansa sahiptir. M esele ansn on
dan yana olm asndan ibaret deil, bu her eye kadir kudretin bir
gen kza elik etm ekten m utluluk duym as zaten byk bir eyken,
ans bir de onun em irlerine am ade durum undadr. Eer kzn bu
ansa sahip olm ad sylenirse, bunun tek sebebi ansn kza sahip
olm asdr. ans o nereye gitse, nerede dursa yannda hazr ve nazr,
stlendii her sorum lulukta, elini h afif bir oynatnda, gzn her
krpm da ya da ban her geriye atnda, vcudunun her dnn
de, hareketinde, sesinde, yz ifadesindedir. Ksacas ans onunla
yle sarma dolatr ki, anstan ayryken nasl bir ey olacan has
sas eletirm enin tespit etm esine bir saniye bile izin verilmez; ele
tirm en, kadnn sanatlndaki en iyi yanlarn bile baka bir an
lam da ona ait olm adnn estetik bakm dan farknda olsa bile.
Tanm lanam az zelliini tanm lam aya biraz daha yaklap buna
bir de G enlik diyelim . Bu, say olarak alglanm am aldr, yani on
yedisini bir hafta nce pazartesi gn bitirdi eklinde. Bu, gzellii
gibi eylerin tehire sunulduu, o lde de tam anlam yla aktris de-

nilem eyecek gen bir kz olduu anlam na da gelm iyor. Hayr, onun
genlii yine tanm lanam az bir hazinedir. En nem lisi, hayati g
lerin bir oyunudur bu, genliin en akrakl ya da bitip tkenm e
yen hareketlilii de denebilir; bundan her zam an iten gelen bir sev
ecenlikle bahsedilir, yetenekli ocuun ailedeki en hareketli kii ol
duu sylenirkenki gibi. Tabii ksa sre sonra hareketlilik fazla ge
lebilir, sonluluun azm as anlam nda. Fakat rtl anlam yla hare
ketlilik, sonsuzluun hareketlilii; genletiren, ferahlatan, iyileti
ren glerle sular canlandran cokulu, en akrak zgnlk, ite
byle bir hareketlilik daha te, daha byk bir anlam tar: Bu, ger
ek bir dhinin ilk alevlenii dem ektir. Ve bu hareketlilik rastlant
sal bir ey deildir, gen kzn yerinde duram ad anlam na da gel
mez. Tam aksine, yerinde dururken bile, insan onun bu duruunda
dahi hareketliliini sezer. Sahneye koarak girdii anlam na da gel
mez, aksine, sadece kprdadnda bile insan onda sonsuzluun e
vikliini tespit edebilir. ok hzl konutuu iin kim senin onu ta
kip edem edii anlam na da gelm ez, tam aksine olduka yava ko
nusa bile insan onun nefesindeki ve ruhundaki canll hissedebi
lir. Bu hareketlilik onun abucak yorulaca anlam na da gelmez,
tam tersi: D oadan gelen bir yorulm azl gzler nne serer, rz
gr gibi, doa sesleri gibi. Ondaki canlln bitip tkenm ez zengin
likte olduunu ortaya koyar, sadece ne kadar enerjiye daha sahip ol
duunun ipucunu verir. O ndaki cilvenin (tabii byle bir ahsiyetin
btnyle cilveden uzak kalm as dnlem ez), takn ve masum
bir beynin sevin ve baaryla, kendi tarif edilem ez ansnn bilin
cinde olm asndan ibaret olduunu gsterir. O yzden de aslnda cil
ve bile deildir, fakat seyirciyi daha da tevik eden bir eydir; yani,
btn perform ansn gvenilirliine onu tem in eder, aktrisin takn
lnn kesinlikle gvenli olduuna ikna eder .
Bir yanda gvenilirlik, bir yanda en akraklk, canllk, ans,
genlik, bunlarn hibir surette yan yana gelem eyecek nitelikler ol
duu varsaylabilir. Fakat durum asla byle deil; bunlar kesinlikle
bir yerdedirler. Eer onun en akrak oluundan ve canllndan
kesinlikle em in olam azsanz, eer kendisi ve baka bir sr kii iin
de bunlara yeterince sahip olduu konusunda ona gvenem ezseniz,

o zam an onun perform ans eo ipso [tam da bu yzden] bir baarsz

lk olur ve haz tm den ortadan kaybolur. Bu niteliklerin durum u da
en akrakln gvenilirlik arm yla alglanm as gibidir: Yal
am a hl neesi yerinde bir adam n en akrak bir kz iin tam am en
sevgiyle syledii gibi, Tanr bilir ya o kk hanm a gvenebilir
sin! Onun en akrak olduunu deil gvenilir olduunu syler,
am a bu ayn zam anda onun en akrak olduunu da sylem ek olur.
nk bu gvenilirlik onun kefettii bir ey deildir, bu ifadeyi
adam dan en akrak oluuyla o kz kartm tr.
Taknlk bir yanda ve m utlak zgven te yanda, yine bunlarn
da bir araya gelm eyecek heterojen nitelikler olduu, ya da sadece
budalaln onlar bir araya getirecei sylenebilir. O ysa onlar bir
birlerinden ayrlam azlar, bu kom binasyonu m eydana getiren de di
yalektiktir. D oaya ait her olgu, byle tek ve basit, tam am en gven
li olm aldr. Birleik olan her ey bir eksiiyle varolabilir; fakat tek
bir birim halindeki bir ey, bir dolayszlk, m utlak olm aldr, ya da
ayn eyi syleyecek olursak, ne zam an byle olursa m utlak olur.
Taknln az sevim siz olarak tm den reddedilm elidir. Bu sebep
le gerek taknlk, tam am en m utlak zgveni sayesinde seyircinin
zerinde her eyden te bir yattrc etkiye sahiptir; fakat bu, bel
ki takn olan her eyin uyarc bir etkisi olduunu dnen pek ok
insann dikkatinden kaabilir, oysa bu ancak yapay taknlkta ya da
az taknlkta sz konusudur. Sradan kom ediden, m uziplikten bir
rnek verelim . R osenkildenin btn m uzipliklerini taknm bir e
kilde, sanki dosdoru sonsuzluktan ve sonsuzluun evikliinden
geliyorm uasna sahneye ktn grdnz bir gece, onu ilk
grdnz anda kendinize yle dersiniz, te bu akam yine her
zam anki frtnasn koparacak : Sonra eo ipso [bununla] tarifsiz bir
ekilde sakinleirsiniz. B ir i ekip gevem ek iin kendinizi koltu
a brakrsnz; rahat bir pozisyon alrsnz, sanki ayn pozisyonda
uzun zaman oturm aya niyetliym isiniz gibi; neredeyse yannza yi
yecek bir eyler alm adnz iin pim an olursunuz, nk durum o
kadar m it ve gven vericidir ve dolaysyla da o kadar dinginlik
vericidir ki, tiyatroda sadece bir saatinizin geeceini unutuverirsi
niz. A rt arda kahkahalar atarken ve m uzip taknlklardan sessizce

zevk alrken, kendinizi sakinlem i hissedersiniz, adeta Rosenkild enin m utlak zgveniyle tarifsiz bir biim de ikna olmu ve donakalm nzdr; nk onun m uziplikleri size istediiniz kadar devam
edebilirm i izlenim ini verir. A m a bir kom edyen o anda m utlak bir
rahatlatm a etkisi yaratm yorsa ve seyirci m uzipliklerinin her an bi
tecei endiesini hissediyor gibiyse, o zam an haz tm den kaybolur.
G enellikle bir kom edyenin seyircisini gldrebilm esi gerektii sy
lenir, fakat her eyden nce m utlak biim de sakinletirm esi gerek
tiini, kahkahann bunun ardndan geleceini sylem ek daha doru
olur. nk gerek kahkaha, yrekten gelen kahkaha, uyarlm akla
gelmez, tam am en rahatlam olm akla gelir. Taknlktaki durum da
byledir: H er eyden nce m utlak zgvenle sakinletirm elidir; ya
ni, eer bir aktriste bu gerekten varsa, her eyden nce yattrc
bir ekilde ilev grebilir. Seyirci onun m utlak zgveninin ve g
venilirliinin yaratt bu kafa dinginliinde kendini taknla bra
kabilir. te gryorsunuz yine karm zda: Taknlk ve gvenilir
lik tuhaf bir kom binasyon, taknln gvenilir olduunu sylem ek
acayip olur; am a doru, en akrakla karlk gelen yeni bir deyim
sadece, nk gvenilir taknlk tam da en akraklktr.
Onun tanm lanam az m lkiyetini tanm lam aya biraz daha yak
lamak iin bir de ililik diyelim . Bunun anlam , o anki tutkusu
iinde, dnce ve ideyle uyum lu olduudur; henz dnce dolu
olm ayan iebak esasen ideallikle ibirlii halindedir; yle ki her
dnce ya da fikir zerresi bir nota alar, tok bir tnlam a yaratr; ya
ni o, zgn, spesifik bir duyarllktr. Bu ekilde kendisini oyun ya
zarnn szlerine anlam l bir biim de ilintiler; fakat her bir tirada
ayarl ses tonuyla ve bir btn olarak her bir karaktere ayarl ahenk
le kendini kendisiyle ilintilendirm ede daha da ileri gider. Yazarn
szlerini azndan doru olarak kapm akla kalm az, kendi dehasnn
farknda oluunun ve canllnn kard sesler eliinde bu sz
leri ona yle bir biim de geri verir ki sanki bir de, Bakaym nasl
taklit ediyorsun der gibidir.
Tanm lanam az m lkiyeti en nihayet unu belirtir: Sahne gerilimiyle tam bir uyum iindedir. D iyalektiin kendi diyalektiine g
re her gerilim in iki farkl etkisi olabilir. Yaratt gerginlii ortaya

karabilir, am a ayn zam anda tam tersini de yapabilir, gerginlii

gizleyebilir; gizlem ekle de kalm az onu srekli dntrr, deiti
rir ve ycelterek hafiflie ulatrr. Bylece hafiflik, gerilim in ret
tii gerginlikte grnm ez bir biim de yer alm tr, bu gerginlik ne
grnr ne de varlndan phelenilir; sadece hafiflik ortaya kar.
A r bir cisim bir eyi aa ekebilir. Fakat buna karlk ar oldu
unu gizleyebilir de; arln bunun tersi bir ekilde, bir eyi h a
vaya kaldrarak da ifade edebilir. nsanlar genellikle sanki zerle
rindeki yk atarak hafiflem ekten sz ederler; m eseleyi byle gr
m ek btn hayata sradan baklarn tem elini oluturur. Fakat daha
st, iirsel ya da felsefi bir anlam da durum tam tersidir: nsan ar
lk sayesinde hafifler. B ask sayesinde zgrce salnr. G k cisim le
ri byk bir arlk sayesinde uzayda szlr; kular m uazzam bir
basn yardm yla uarlar: nancn hafife sziil akllara durgun
luk verecek bir arlk yardm yla olur; m idin en ykseklere trm a
n tam am en zorluklarla ve skntnn basks yardm yladr. Ne var
ki, sahnedeki gzban srdrm ek ve btn baklarn arln
kaldrm ak zorunda kalm ak insann zerine m uazzam bir yk bindi
rir. Bu nedenle, uygun bir ahengin kurulm am as durum unda, en b
yk m esleki ustalklar bile bu ykn arln pek gizleyem ez; fa
kat uygun ahenk kurulm usa, ykn arl srekli olarak hafiflie
dnr. G en aktrisin durum u da byledir. Sahnenin gerilim inde
rahat soluk alr, sadece orada ku gibi hafifler. Onu hafifleten kesin
likle arlktr, yle yukarlara sratan da bask. Tek bir kayg em a
resi yoktur. Sahne arkasnda kulislerde kaygl olabilir, fakat sahne
de, yeni zgr braklm bir ku kadar m utlu ve hafiftir; nk sa
dece imdi, bask altndayken serbesttir ve zgrlne kavum u
tur. Evde, alm a odasnda ya da kulislerde kayg olarak ortaya
kan ey gszlk deil, tam tersidir. E snekliidir onu kaygland
ran, nk zerinde hibir bask yoktur. Tiyatronun gerilim inde bu
kayg m uhteem bir ekilde g olarak kar ortaya. Bir sanatnn
kaygl olm am as gerektii fikri genelde ok dar kafalca bir gr
tr, zaten kaygsz olm ak, her eyden te. sanatsal bykln yan
l bir gstergesidir. nk ne kadar ok gce sahip olursa, kaygs
o kadar byk olur, yeter ki yeteneklerine tam olarak karlk gelen

gerginliin dnda dursun. Bir an, gk cisim lerini ayakta tutan do

a gcnn ete kem ie brndn dnn ve grevinden bir s
reliine kurtulduunu am a tekrar balam ay beklediini hayal edin:
En lmcl kaygnn penesinde bulurdu kendini ve bu yk ancak
tekrar stlendii anda kaygsz ve hafif olurdu. B undan dolay, bir
insann ekebilecei en byk ikencelerden biri, zerinde yaad
kk dnyann gerilim ine oranla fazla byk bir esneklie sahip
olmasdr; byle m utsuz bir kii hibir zam an kendini tam olarak
zgr hisseder hale gelem ez, srf zerinde yeterince arlk olm ad
iin. nem li olan tam yeterli derecede kaygnn olm asdr, akt
rn bunu sahne dnda tutm as gerekir; sahne dnda kayglanm a
yan kiide olduu gibi bu kayg asla sahnede ortaya km am aldr.
Tanm lanabilir m lkiyetin i belirtm ek elbette kolay. Sadece do
al zarafeti yok, eitim i de var. Sanatnn bir alt kolu olarak bir
dansnn btn daarcndakilerin byk ksm na sahip. D iksiyo
nu dzgn ve tam; sesi kaba deil, terbiyeli, kelim eleri dolu dolu ve
ak seik ekillendirir, lk atm adan, ezip bozm adan, kendine ya
da kendi iin saklam adan, ekingenlik etm eden kendinden bolua
yayar. Son derece ak seik ifade eder, fsldarken bile. Sesini na
sl kullanacan bilir, onun vasflarn en iyi anlatacak ey, en
nem siz ksm larda, aralara ylesine serpitirilm i diyalog parala
rnda bile, sesini kullanabilm e tarzdr.
On yedi yanda kar ilk kez sahneye. Sahneye k doal ola
rak bir zaferdir; o anda varl ulusal bir ilgiye dnr. Nasl ki ala
yn kz btn alayn bir kz olarak grlrse, o da ulusun kz ol
mutur. D aha grnr grnm ez herkes, bir kuakta bu kadar m s
tesna ve uygun yetenekleri olan birden fazla kadnn zor bulunaca
kanaatine varr. Bu yzden ona hayran olmak ulusal bir grev, bu
nadide iei korum ak da ortak bir kayg haline gelir. A yrca, insan
zayflnn olaan bir sonucu olarak, onun byle daha ne kadar ka
labileceini grm ek, grev deilse de m erakl bir ilgi m eselesi olur.
Evet, insann m stesna olandan zevk almas tuhaf; neredeyse alman
zevkin ilk ve en yksek anndan itibaren m erakllk pusuyu kurm a
ya balam tr. Haset deildir bu, hi deildir, hayranlkla karm
bir eit ba dnm esidir ve sevinle kendinden geer, ta ki daha ilk

ylnda bu lm cl gerilim i ortaya karp srf hayranlktan dolay

neredeyse pheli bir ekilde hayran olm aya balayana kadar.
im di de daha nce birka yerde ileri srdm z eyi hatrla
yalm : Eer bu arada bir de gerek bir estet yaasayd ve ondan bu
aktrisi ya da oyunlarndan birini eletirel olarak deerlendirm esi istenseydi, kesinlikle yle sylerdi: H ayr, onun vakti aslnda daha
gelm edi.

On drt yl geer ve otuz bir yana gelir. Btn bu yllar boyunca

daim a kabul grm ve beenilm itir. Bu zam ann geiini baz
gzlem leri aktaracam fasla olarak kullanarak ksaca ifade etm e
me izin verin. G rnrdeki im tiyazlarm stnkr deerlendirip
yanlgya dm eyelim , yoksa ona duyulan hayranl haksz yere
kskanrz. Biz daha ok, bu kym eti olm ayan kabul grm enin dur
m adan hrpalanna ne kadar m ankafalk kartna bir bakalm ; ve
hepsinden nem lisi, bunun ne anlam a geldiini unutm ayalm : Bu
on drt yl boyunca ona hayran olm ak adalar iin fiilen bir al
kanlk halini almtr; eer m eseleyi doru deerlendirecek olursak,
hayranln szde ihtiam ndan bu unsuru karm ay unutm am al
yz, yoksa ona byk hakszlk etm i oluruz. Ah, alkanln d
zenbazlna boyun em eyecek, brakn belli bir ya, genel olarak
ka insan bulunur; yle ki, ifade deim ese bile, bu deim em i ifa
de alkanln zoruyla yine de baka bir ey olur; tastam am ayn
olan bir ey yine de insana ok clz, ok m ekanik, ok cansz gelir;
ayn ey sylense bile. Ah, batan karclar ve batan karm a ko
nusunda ne ok ey sylendi u dnyada: A m a syler m isiniz al
kanlkla kendilerini kandrm ayan ka kii vardr; yle ki deim e
mi grnrler fakat gerekte ilerindeki insan ufalanp gitmitir;
yle ki hl ayn insanlar severler, severler am a ok yavan, ok
paspal bir ekilde; yle ki hl ayn sevgi ifadelerini kullanrlar,
am a ok snk, ok m ekanik, ok cansz bir biim de. Diyelim ki bir
kral m tevaz bir aileyi ziyaret etm eye karar verdi -e v e t, aile onur,
gurur duyacaktr, bu gzel talihlerinden dolay neredeyse sevince

boulacaklardr. Fakat diyelim ki M ajesteleri ayn aileye her gn

gitm eye karar verdi. Kraln, aileyi ziyaretine bir para olsun nem
kazandrm ak iin neredeyse gayret sarf edecei gnler ne kadar
uzaktadr? O ysa aile deim eden kalacak ve alkanlkla, Bizi
onurlandrdnz iin teekkr ederiz, dem eye devam edecektir.
Btn sofistlerin iinde en tehlikelisi zam andr ve tehlikeli sofistle
rin iinde en dzenbaz da alkanlk. nsann yllar getike azar
azar deitiini fark etm ek zaten zor. Fakat alkanln dzenbaz
l insann deim eden kald, ayn eyleri sylediidir, oysa ger
ekte bsbtn deim itir ve bunu bam baka bir ekilde sylyor
dur.
Srf bu sebepten dolay, hakikate gerekten beyhude hizm et
eden herkes, yani onu kendi bencil am alar iin kullanm ayanlar;
hayat, varoluun sofist kandrm acalaryla bir m cadeleden ibaret
grenler; kendilerini en iyi ekilde nasl yararlandracaklarn deil,
en drst ekilde hakikate nasl hizm et edeceklerini ve gerekten
insanla nasl yararl olacaklarn dert edinm i olanlar: Byle kii
ler kandrm acalarm kullanm hakknda ok bilgilidirler -in san l
snamak iin. Szgelim i nl biri tam bir m nzevi hayat yaayn
ca, kendini nadiren gsterince, o zam an insanlar onu fazla grp
m arm azlar. Tersine, harika ya da yararl bir kandrm aca geliir: Bu
m kem m el adam n gerekten olaanst biri olmas gerektii d
nlr. Peki neden? nsanlar onun m uhteem vasflarn deerlendirebildikleri iin mi? Ne gezer -o n u o kadar seyrek grrler ki bu
seyrek grlm e olaanst bir etki yaratr. G em iten gelen saysz
tecrbeler bunun olabileceini gsteriyor. Shakespeare tarafndan
IV. H enry nin Prens H en ry ye hitabnda ustaca ifade edilm i olan
bu yntem saysz kral, im parator, kilise grevlisi, Cizvit, diplom at
ve keskin zek vs. ordusu tarafndan baaryla kullanlm tr. le
rinde belki pek ok stn kii de vardr, bunlardan birou hakika
te de hizm et etm ek istem i, ne var ki hepsi bir aldatm acann yard
myla hareket etm e isteinde birlem ilerdir. Ya kitlelerde korku ve
saygnlk uyandrarak kendilerine yarar salam aya alm lar ya da
belki de dindarlkla am a kurnazca - b ir aldatm acann yardm ylahakikati genel dolam a sokmay um m ulardr. H akikatin m utlak

dierkm hizm etileri ise, insanlar arasnda sk sk dolam ay b e

nim sem ilerdir daim a. K itlelerle hibir zam an saklam ba oynam a
m lardr, kendilerini ender zam anlarda hayrete dren nesneler
olarak gstererek yeniden artm aca oyunu oynam am lardr. A k
sine, kendilerini her zam an gsterm ilerdir, gndelik kyafetlerle,
sradan insanla birlikte yaam , yolda sokakta sohbet etmi, btn
prestiji reddetm ilerdir - n k kitleler bir insan her gn grdkle
rinde kendi kendilerine yle dnrler: Hepsi bu mu? Eh, m im dus vult decipi" [dnya aldatlm ak istiyor]. Fakat hakikatin tarafsz
ahitleri, cm lenin kalann, decipiatr ergo [yleyse brak alda
tlsn] diye tam am layarak kitlelerle orta yolda bulum ay istem e
m ilerdir. Tersine, onlar kart bir ynde aldatm lardr, yani nem
siz grnerek dnya hakknda hkm verm ilerdir.
Diyelim ki bir yazar, ne kayda deer bir fikir daarcna sahip
ne de ok alkan, ama krk ylda bir kere ssl bir gzel yaz kita
b yaym lyor, iinde bir sr bo sayfasyla ok k ve zarife der
lenmi: O zam an kitleler bu ssl fenom ene hayret ve hayranlkla
bakacaklardr. yle dnrler: Bunu yazm as ok uzun zaman al
dndan, sayfalarda ok az yaz olduundan, gerekten ok deerli
bir ey olmal. B ir de buna karlk diyelim ki ok retken bir yazar
var. ssl olup aldatm acadan yararlanm aktan baka dnd ey
ler var, cann diine takp m stesna bir hzla alyor. Ynlar ok
gem eden buna alp yle dnrler: zensiz bir i olmal. n
k ynlar bir eyin gerekten iyi planlanp planlanm adn bilmez,
bu nedenle onlar aldatm acaya tutunurlar. Diyelim ki bir papaz. Ber
lin deki m erhum Saray Papaz gibi, baka alardan byk yetenek
leri olan Therem in, sadece avn sekizine denk gelen pazar gnleri
vaaz veriyor ya da hatta on ikisine, fakat bunu M ajestelerinin ve b
tn kraliyet ailesinin yce huzurlarnda yapyor: Byle bir Saray
Bapapazyla ilgili aldatm aca hemen balayacaktr. Bu papaz ne mi
o lu r-ta b ii ki aslnda neyse yle kalr, ok yetenekli bir adamdr. Fa
kat ynlarn gznde sadece Saray Bapapaz olarak kalmaz, bir de
Pek Saygdeer Beyefendi olur, ya da Pek Gsterili Saray B apapa
z, Pek M uhteem bir ey. insann senede sadece birka kez korku ve
hayranlkla grd kraln altn faytonu gibi. Y nlar derinden et

kileneceklerdir. bilgelikleriyle yle dneceklerdir: Byle bir va

izin bir vaaz hazrlam as ve ezberlem esi iin aya ihtiya var, o
halde olaanst olmal. Durun daha, uzun sre beklenm i pazar g
n ayn sekizi ya da on ikisinde merakl kalabalk o kadar byktr
ki Saray Bapapaz krsye zar zor sr -e e r sadece ylda bir kez
vaaz verseydi bu sefer hi samazd ya da Pek Saygdeer Bapa
p a z n geli gidi gvenliini polis ve silahl zangolarn almas ge
rekirdi. Ve eer izdiham yaanp da birisi ve inenip lrse o za
m an kalabalk bir dahaki sefere daha da artard. nk u deyi sa
dece hakikat asndan deil m erak asndan da doru: Sanguis
m artyrum cst semen ecclesiae." [ehidin kan kilisenin tohumudur.]
te on drt yl boyunca hi durm adan herkesin beendii bir
aktris. D efalarca grlm , geceleri yataa ayn hayranlk duygula
ryla gidilm i. Tarada kald gayet iyi biliniyor. Ah bir de A vru
p a y gezen o ahslardan biri olsa, o zam an hl aldatm acadan bir
yardm um abilirdi. Fakat onun ehirde kalm as gerektii bilinir,
nk D anim arkada sadece bir ehir ve bir tiyatro varchr; oynam a
s gerektii de bilinir, nk ii budur. H ayranlklarna ram en, bel
ki ou onun oynam ak zorunda olduunun farknda olacak kadar
utanm azdr da. nk hayatn byle kazanm aktadr: genellikle haf
tada iki kere grm eye gidilebilecei gayet iyi bilinir. Srekli hayran
kalndn varsaysak bile; bir nesilde ka kii hayranlnn on dr
dnc ylnda onu ayn orijinallikte ve ayn tazelikte grebilecek
kadar cokusunu ve seiciliini korum ay bilir! Hayr, insanolu bu
bakmdan pazar yerindeki ocuklara benzer. Bir eye sahip olduk
larnn farkna vardklarnda ve onu kendilerine saklayabilecekleri
ni rendiklerinde nankr olurlar, ya da btnyle nankr olm azlar
sa da en azndan hayranlk alkanly la m iskinleirler. Bu yzden
insanolu Tanrya olduu kadar hi kim seye nankr deildir, srf ne
zam an istese O 'n u bulabilir diye -ta b ii, insanlar ne kaybettiklerinin
farkna varsn diye bir gn lem ez de. Ey insann hayranl, sen ki
birden ibaretsin, hele ayn kalm ay istediin zam an daha da beter!
H ayranln ve kabul grm enin ifade ediliinde tonlam as dn
da bir deiiklik olm am tr, lk izlenim in spiritus a sper'i [sert so
luma]. kibirli, allm bir hayranln "rahat solum a"sna dne

rek gevem itir. A ktrisin hisse senedi sylenen fiyatta deim eden
durm aktadr, am a pek salam deil; sinsi, hevesli, iyi niyetli fakat
m erakll yznden hl hain dnceler onun yalandm m rl
danm aya balar. K im se itiraf etm ek istem ez, ama yine de sylenir,
fakat kim se sylediini itiraf etm ek istem ez. Skntnn gerilim i da
ha da ok ac vericidir, srf varl ulusal bir ilgi m eselesi olduun
dan. Onun asndan insanlarn niyetleri dorudur (nk burada
byle bir dncenin kkeninde birinin kskanlnn rol oynad
noktas zerinde durm ayacaz); bir kere onu sonsuza dek on seki
zinde yapacak bir hayranlk alkanlna rahata kurulunca, onu
yalandrd iin zam ana kar gerekten fke duyarlar. Kimse
onun m etam orfozunu gittike zorlatrm ann ne kadar nankrce ol
duunu, seven hafzann kritik anda m uhalefete gem esiyle ona na
sl nankrlk edildiini dnm ez. Ve kim se bu btn olup bitenle
rin, hibir yerde, zellikle de estetikte yeri olm ayan bir zrvalk ol
duunu ve ancak m etam orfozla onun gerek vaktinin geleceini d
nmez.

(Son Makale)

im di sra m etam orfozda. Bu aktrisin yapsn dii genlii olutu

ruyor, am a alldk anlam yla deil. N orm alde genlik diye anlan
ey yllara yem olur; nk zam ann penesi sevecen ve zenli ola
bilir, fakat fani olan her eyi ayn ekilde tutar. A ncak bu aktriste,
bizatihi dii genlii fikrine karlk gelen tam bir deha var. Bu bir
fikirdir ve bir fikir on yedi yanda olm a fenom eninden olduka
farkl bir eydir. Ne de olsa bir kz her tr fikirden tam am en yoksun
olabilir am a yine de on yedi yandadr. Bir fikre karlk gelen bu
deha olm akszn bir m etam orfozdan sz edilem ez. Fakat srf durum
byle olduu iin ve fikir de uzlam asz neyse o olduu iin m eta
m orfoz m stesnadr. D oa srekliliini nasl ki nceden sezme ve
hatrlam ayla, ngr ve sonradan gryle, yani doabilim cilerin
verdikleri isabetli adlarla P rom etheusvari ve E pim etheusvari ko

ruyorsa; m etam orfozu oluturacak olan tinsel diyar da batan beri

var olm aldr, fakat ancak bir sre getikten sonra kesin olarak oyu
na sokulabilir ya da kesin olarak kendini gsterebilir. Onun kendini
gsterm esi m etam orfozun ta kendisidir.
Allm anlam yla sadece dii genliine sahip olan bir kadn
m etam orfoza ulaam az, nk bu anlam yla dii genlii kendi
iinde diyalektik deildir. Sadece tek bir hayat vardr, o da bir ke
nara ayrlp seilecei yerde, diyalektiin giriiyle yok olur. Zam an
yoktan m eydana gelen diyalektiktir, o yzden bu diyalektik-olm ayan genlii er ya da ge tketir. Fakat diyelim ki genlik baka bir
boyutta da canl; o durum da zam an, doal genliin bir eyini yok
ederek dehann daha da belirgin olarak ortaya km asna yarar, idealliin bu fikirle olan salt estetik ilikisinde ortaya kar. A ktris ta
bii ki gln anlam yla tekrar genleecek deildir, bu anlam yla
kasap raklar ve halk, sper gzel bir kzdan konuurlar, oysa o sa
dece ideallik anlam nda gen olacak ya da genleecektir. Aktris
imdi esasl bir eletiri yazs iin gerekten uygun bir konu olm u
tur. nk ayn fikirle ikinci defa ilikilenir hale gelm i ve ikinci
kuvveti alnm tr; ya da daha kesin olarak ifade edilm itir, kesin
olarak diyorum nk salt ideal biim de ikinci kez kendini bu fikir
le ilikilendirm itir. M esele olduka basit. u sorulabilir: Fikri dii
genlii olan bir dehaya esasta hangi ortam karlk gelir? Pek ok
insan m uhtem elen en kt cevab verecektir: Dii genliinin ken
disi. ya da on yedi yanda olm a durum u, diyecektir. Fakat bu, di
yalektiin kendi dnce devinim iyle elien kesin bir yanl anla
m adr. Salt ideal ve diyalektik gereklilik, ortam n - y a da fikrin iin
de bulunduu e y in - fikirle, fikirden m esafeliyken ilikili olm as
dr. Btn doal zellikler asndan ilk seferkinin en yksekte, zir
vede olduu dorudur. Fakat ideallik bakm ndan ikinci sefer en
yksektir; nk ideallik "ikinci defamdan baka bir ey deildir.
dealliin duru noktasndan bakldnda, olduka gen olmak,
genlik fikrinin bir rolde gerekletirilm esi iin hi de uygun deil
dir. Estetikten yoksun seyirciler br trl dnr, nk bir yanl
sama iindedirler; Bayan N .N .nin fenom enal genliinden aldkla
r zevki, aktrisin esas idealliinin deerini anlam akla kartrrlar.

Bir baka rnei ele alalm . G enlik lirizm i denilebilecek bir lirizm
form u var. E rectio n s ingenii [yksek seciyeli] olan her gen kiide
ondan biraz vardr. Fakat bir de gen bir kii vardr ki gen oluu
sayesinde bu genlik lirizm ine sahiptir, ayrca fikri genliin liriz
mi olan bir dehaya sahiptir. imdi soralm, en iyi lirik iirlerini ne
zam an retecektir, yirm i yanda m sanyorsunuz? K esinlikle h a
yr. En iyi iirleri, zam ann genliin nim etlerini ondan ald daha
olgun bir yanda gelecektir, bylece kendini salt ideal ekilde ken
di fikriyle ilikilendirecektir ve daha derin bir anlam da onun ua
olacaktr. Sadece ilk genliklerinin nim etlerinden zevk alanlar este
tik grgden yoksundurlar, o yzden de bu hazlarm tesadfi, geici
olana ait olduunu, oysa dehann ve fikirle ilikilenm enin ebedi ve
esas olduunu kefetm ezler.
Dii genlii fikrini en lirik g kazanm [potentiation] iinde
vcuda getiren bir aktrise verilebilecek en zorlu rol kesinlikle R o
meo ve JiiIyet,teki J ly ettir. On yedi yandaki bir aktrisin J ly eti
oynayabilecei bir estetin aklna gerekten hi gelebilir iniydi aca
ba? G erekten m elekelerin toplam rol, heyecan, azim ve bu tr pek
ok baka ey hakknda epey bir yaygara koparld; fakat bu eyler
gerekten balkon kategorisinde konuulan eyler, ki bu da bir Jlyet
yorum unu deerlendirm eye pek yetmez. Balkonun grm eyi istedi
i ey elbette ideal bir yorum deil, idealin sergilenm esidir. Balkon
Bayan Jlyet'i grm ek ister, on sekiz yanda sper gzel ve hayat
dolu bir kz grm ek ister, o J ly etilik oynarken ya da Jlyet'm i
gibi yaparken, balkon onun gerekten Bayan N.N. olduunu d
nerek elenir. Bu yzden balkon doal olarak unu kafasna asla so
kam az; J ly eti canlandrm ak iin bir aktrisin yaa Jiilyetten
uzakta olmas arttr. Bu byle, ayrca, on sekiz yan hayran kal
nan takn yetenekleri estetik bakm dan bir yanl anlam adr. n
k ideallikte, en nem li yetenein bilin ve saydam lk olduu do
rudur; bu, tem el m elekeleri -b u ra s n e m li- bir fikrin hizm etinde
nasl kontrol altnda tutacan bilir. On sekiz yln bir aktriste quod
clesideratur [arzulanr nitelikte] olaca roller kesinlikle vardr, fa
kat bu roller gze batacak derecede zorlu roller deildir. lk gen
likle iyi uyuan bu takn yeteneklerin zevkli bir oyundaym asna

kullanlabilecei roller vardr. A ktrisim iz gerekten bu rolleri stle

nebilir ve bu durum , o nem li rolleri kaldrabilm ek iin gerekli ye
tenei elde edecek olgunlua eriene kadar hem ho, hem de zah
mete deer bir vakit geirm e yolu olarak grlebilir. Bir Fransz
oyununda on alt yandaki bir bakireyi canlandrm ak uygun bir rol
olabilirdi. Fakat bu ksa sreli, rahatsz edici krlganlk da, Jly e tin gl doluluunun arlna dayanm ann yannda nem siz
olarak dnlm elidir. N eredeyse yzeysel denilebilecek byle bir
rol bir zam anlar canlandrabilen herkesin zam anla nem li rolleri
de stlenebileceini varsaym ak, elbette bir yanl anlam a olurdu.
Hi ilgisi yok. Fakat srf bu yzden, kendini geici masal karakter
lerinin hafif form larnda yetitirm i, kesinlikle m utlu ve srekli
gen ve din bir kiinin ileriki zam anlarda nem li bir hypostasis'e
[bakarakter] dnm esi bir istisnadr.
M etam orfoz, en yce anlam da onun ilk durum una bir dn ola
caktr. Bu imdi, m etam orfozdaki diyalektik belirleyiciler sergilene
rek daha detayl aydnlatlacak. Sylediim iz gibi, zaman yoktan ge
len diyalektiktir, fakat balangta aktris kendisiyle diyalektikti. Srf
bu sebepten zam ana kar durabilir, bylece ancak zam ann diyalek
tii aktristeki -m etam o rfo zd ak i- diyalektii ortaya karr.
Zam an haklarn istem itir; kzdan hem en baz eyleri almtr,
onun ilk, dolaysz, tesadfi genliini alm tr. A m a yine, byle ya
parak zam an ondaki dehay daha da belirgin ortaya karm tr. Bal
kon seyircilerinin gznde kaybolm u, ideal anlam da kazanm tr.
Balkon kargaalarnn zaman geti; eer J ly eti oynam as gereki
yorsa, artk Bayan Jlyet olarak frtnalar koparm asyla ilgili konu
m alar olam az. E er J ly eti oynayacaksa, nemli bir takdim olm a
ldr. daha dorusu nem li anlam da bir takdim . te m etam orfoz
tam da budur. Gce kar g, denir, burada da yle: D iyalektie di
yalektik, yle ki artk zam ann gerekten bir eyler alacak gc
yoktur, sadece ortaya km asna yardm c olacak itaatle hizm et eden
bir gtr.
Zam an haklarn istem itir; o ilk genliin ansl tesadflerinden
ya da tesadfi ansndan bir eyler eksiltm itir. Fakat ayn zam anda
onu gelitirm itir de, ileyip inceltm itir, bylece dolu dolu ve bi

linli, esas yetenekleri zerinde hak edilm i ve kendini adam bir

hkim iyetle fikrinin hizm etisi olabilir. Bu temel estetik ilikidir ve
on yedi yandaki kzn kendi genliiyle olan dolaysz ilikisinden
esasen farkldr. Zirve gerekten fikre kar itaatkr olunan bu ili
kidir, fikrin altndaki bu bilinli feragat tam da onun takdim inin y
celiinin ifadesidir. On yedi yan genlii, en derin ya da (zaten ay
n ey) en yksek anlam da hizm et edem eyecek kadar m klpesent,
kibirli ve ansldr. Fakat btnyle itaatle hizm et etm ek gerek iebaktr. On yedi yan iebak gerekte darya yneltilm i bir
um ut bekleyiidir, bu iebak btn ansna ram en u ya da bu te
sadfe kar asla gvende olamaz; tesadften kalabilse dahi, yine
de srekli bir olaslk olarak kalr, yle ki insan her seferinde yle
syleyecektir: ans eseri oldu. Fikirle ancak m utlak bir itaatkr ili
ki iindeyken tesadf tm den im knsz klnr.
Zam an haklarm istem itir; gem ie sevk edilm i bir ey vardr.
A m a te yandan bir hatrlam a ideallii btn bu takdim zerine son
derece yksek nitelikli bir k drecektir, ilk genliin o gnle
rinde varolm ayan bir cisim lem edir bu. Sadece hatrlam ayla m utlak
bir dinginlik olur ve dolaysyla ebediyetin durgun atei, eriyip kay
bolm ayan alevi. Ve kz zdeki dehasnn sonsuzluunda yatr. o
cuka ya da kederli bir ekilde gem i zam ann parltlarna hasret
duym az, nk m etam orfozla bunu yapm ayacak kadar scak ve
zengin olm utur. Bu ar, aclar dindiren, genletiren hatrlay,
idealize eden bir k olarak btn takdim in iine nfuz edecektir,
ve bu k iinde tam am en saydam olacaktr.
Bu m etam orfozun etkileri byledir. B elirleyici niteliini b a
ka bir yandan b ir kere daha aydnlatm ak iin sonu olarak k ar
latrm a am acyla baka b ir m etam o rfo zla yan yana koyalm . N i
teliksel olarak farkl olan bir tanesini seelim ; bu, kyaslam aya
kanlm az b ir nem k azandracak, bir yandan da hangisi daha
end er b ulunur diye ii rak am lara dkm enin nn kesecek vs. Bu
teki m etam orfoz s rekliliin m etam orfozudur, yine daha y ak n
dan tanm landnda, y llar boyu m eydana gelen bir sre, bir d i
zi kararl dnm dr, yle ki aktris yalan d k a yava yava ala
nn deitirip daha yal ro ller alr, elbette yine ilk yllarda daha

gen rolleri doldurduu m kem m ellikle. Bu m etam orfoza, d o

rudan g elitirile b ilirlik denebilir. zellikle etik bir yan var, bu
yzden hayata bak asn savunm ak iin byle b ir fenom eni za
feri olarak iaret eden ve sessiz ve youn bir m inn ettarlkla b y
le bir aktrisi kendisinin h er eye kad ir dostu olarak gren belli bir
etikiye son derece zevkli ve m akul gelecektir; nk o aktris
onun teorisini ondan daha iyi ispat eder, hem de teorinin en teh
likeli noktalarn d an birinde. te yandan, daha nce szn etti i
m iz m etam orfoz g k azanm a m etam orfozudur, ya da balan g
taki durum a gittike daha gl b ir dntr. Bu m etam orfoz bir
estet iin m utlak b ir ilgi alandr, nk g kazanm ann d iyalek
tii tm yle estetik -m etafizik diyalektiktir. Bu fenom ene iaret
ederken A rk h im e d e sten daha byk bir co kuyla E u reka! diye
baracaktr. H ayranlktan sarho am a diyalektik serinkanllkta
ayk, gzleri sadece tek bunda o lacaktr, bu harik a eyin grlp
byle hayran kalnm asn salayacak bir durum yaratm ay bir g
rev bilecektir.
Srekliliin metamorfozu yllarn ak iinde kadnlk fikrinin
iinde bulunan rollerin temel yelpazesi zerinde kendini dzenli bi
imde gelitirecektir; g kazanma metamorfozu ise yllarn ak
iinde kendini ayn fikre, dikkat ediniz, estetik bakmdan kadnlk im
gesine setsu eminentissimo [en stn anlamda] gittike daha sk ilikilendirecektir. Srekliliin metamorfozunu temsil eden aktris iin,
zaman bakmndan yalanmasa da ideallik bakmndan yalanr de
mek istenirse, o zaman teki iin de genleir denebilir. Fakat her iki
si iin de zamann onlar zerinde bir gc olmad sylenebilir. Ya
ni, yllarn gcne kar tek bir direni vardr ve bu da kendini yllar
getike ortaya koyan gelitirilebilirliktir ve yllarn gcne kar bir
baka direni de g kazanmadr, tamamen yllar getike ortaya
kar. Her iki fenomen de gerekte istisnadr ve ikisinin de ortak nokta
s her geen yl daha da mstesna olmalardr. Srf diyalektik bakm
dan karmak olduklar iin, varlklar da yllar getike diyalektik
olarak kalacaktr. Her yl, yllarn gcyle ilgili tezini ispat iin bir gi
riimde bulunacak, fakat mkemmelletirme ve g kazanma yllarn
tezini zaferle rtecektir. Bu durum seyircide mutlak bir skneti

salar, nk on yedi yan genlii gerekten krlgandr, fakat gelitirilebilirlik ve g kazanma kesinlikle gvenilirdir.
Um arm bu kk m akale aktrisin yllara ram en geleceinin ne
kadar gvende olduunu gsterm eyi baarm tr. Eer yleyse bun
dan m em nun olacam , bir aktrisin geleceinin doru kavranm ayp,
ok eitli yanl anlam alara m aruz kalndna kanaat getirdiim
iin daha da ok sevineceim . Estetik olm ayan biim de yanl yo
rum layan ve balangca ar deer veren bu yanl anlama, ayn za
m anda ondan daha sonra geleni, yani en ycesini de yanl yorum
layp estetik olm ayan biim de ezer bozar.
Yaz 1847

Inter et Inter

 n c Blm

Gece Yars Vakti

Herkesin maskesini karp atmak zorunda

kalaca bir gece yars vaktinin geleceini
bilmiyor musun? Hayatn her zaman kendi
siyle alay ettireceini mi sanyorsun? Bun
dan kamak iin gece yarsndan biraz n
ce svabileceim mi zannediyorsun?
Yoksa ondan dehete kaplmyor musun?
Gerek hayatta insanlar grdm, ylesine
uzun zamandr bakalarn kandrmlar ki
en sonunda gerek mizalar ortaya ka
maz olmu; saklamba oynayan insanlar
grdm, o kadar uzun zaman oynamlar
ki en sonunda delirip o ana kadar gururla
sakladklar gizli dncelerini iren bir
ekilde bakalarnn gznn iine sok
mulard. Peki, sonunda mizacnn bir ok
lua dnmesinden, akas ok sayda
olmaktan, o mutsuz eytaniler gibi bir lej
yon oluturmaktan ve bu ekilde bir insan
da bulunan en iteki, en kutsal eyi, kiili
in birletirici gcn kaybetmi olmaktan
daha korkutucu bir ey dnebiliyor mu
sun? Dorusu, ciddi olduu kadar dehet
verici de olan o eyle dalga gememelisin.

Kara

delik

1843

/"T N en, bir anlam da, olaanst sk yetitirildim . Bazen kara deD l i i n iine konulurdum , orada byk strapla srnrdm ,
hibir ey grm eden, k yolu bilm eden; derken ruhum da aniden
bir dnce uyanverirdi, sanki daha nce hi bilm iyorm uum gibi
canl, belki bilm iyor deilsem de, adeta o ana kadar onunla sadece
sol elim le balym m da, im diyse sam la balanm m gibi. i
me kk salm olduunda bir para okanyordum , kucaa alm yor
dum; ekirge gibi bzlm olan ben. o zam an yeni dom u bir be
bek kadar salkl, grbz, m utlu, lk kanl, yum uak oluyordum .
Sonra bu dnceyi sonuna kadar takip edeceim e, uruna hayat
m ortaya koyacam a sz verm em gerekiyor, sonra da ona koulu-

yorum . D uram am ve kuvvetim tkenm ez. B ylece sona gelirim , o

zam an her ey tekrar batan balar.
1847

yice sona kadar gidince, skntlarn yolu ayn derecede uzun ve ka

ranlk kalr - a z a r azar aydnlanan farkl bir yol olmal bu. Ne dei
ikliin ne zam an olaca bilinir, ne de tam olarak ne kadar yakla
ld (karanlkta nasl bilinsin). Fakat deiikliin olacana inan
lr, sonsuzluun m utluluuyla. Karanlktaki ocuk kapnn alp
btn o um ut edilen saadetin kendini gsterm esini beklerken, kap
alm adan bir saniye ncesinde bile her zam anki kadar karanlktr.
A na babayla ocuk arasnda ne kadar bekleyeceine dair bir anla
m a olm ad srece, beklem esi gereken uzun bir zam ann olup ol
m adn hl bilmez. Fakat kapnn ald saniyede saadetin ken
dini gsterecei kesindir. A m a belki ocuun akim a hznle unu
tulm u olduu gelebilir. O zam an ocuk kendi kendine yle der:
A na babam n yle davranacana nasl inanabilirim ki? Bunun ze
rine ocuk sabrla dayanr; unutulm u olm ak korkusuyla grlt
karm ann her eyi bozacan iyi bilir. Ah, ne var ki insan iin by
le dayanm ak ve her eyi son ana gre ayarlam ak yle zor ki, azar
azar olsun kendini gsterm esini ne kadar isteriz, yani nceden biraz
elde ederek bunu kendim iz bozm ak isteriz.

Kk

tabut

Neden N yboderde domamm? Neden bebekken lmemiim? O

zaman babam beni kk bir kutuya koyar, koltuunun altna alr, bir
pazar gn m ezara gtrr, tabutun stne topra kendi atard ve sa
dece kendinin anlayabilecei birka kelime mrldanrd. Sadece dn
yann gen olduu o mutlu gnlerde insanlar, bebeklerin ok gen l
dkleri iin E lysium da gzya dktklerini hayal edebiliyorlard.

Urunda

yaayp

lebileceim

fikir

Gen Kierkegaard kendini anlamayan insanlar

yznden aclar iinde Kuzey Sealanddeki sa
hil boyunca yalnz bana yrrken, btn varl
na hakl b ir gereke salayacak b ir ama bul
maya karar verir: O insanlar bu amacn ne o ldu
unun farkna varmasalar bile.
Gilleleie. 1 Austos 1835

D aha nceki sayfalarda gsterm eye altm gibi, gerekten her

ey bana yle grnyordu. Fakat kendi hayatm ak bir biim de
anlam aya alnca her ey farkl grnyor. Tpk ocuun kendi
ni dier nesnelerden ayrm ay, evresinden kendini ayrt etm eyi
renm eden ok nceleri edilgen taraf vurgulayp m esela, bana vur
du. a t, dem esi gibi, ayn fenom en daha yksek, tinsel bir alanda
kendini tekrarlar.
Bu yzden ben de, baka bir konu seersem ya da belirgin bir
hedefe ynelirsem huzura daha abuk kavuabileceim e inanm
tm. Bir sreliine belli bir huzursuzluu uzak tuttuum su gtr
mez, am a her zam ankinden daha iddetli olarak geri dnyordu, ii
len souk suyun ardndan gelen hararet gibi.
Benim akla kavuturm am gereken ey, neyi bilm em gerekti
i deil, ne yapm am gerektiidir', tabii her eylem ncesinde belli bir
bilginin zorunluluunu saym azsak. Asl mesele kendim i anlamak.
Tanrnn gerekten benden ne yapm am istediini grm ek; asl m e
sele, benim iin doru olan bir hakikati bulm ak, urunda yaayp
leceim fikri bulm ak. N esnel gereklik denilen ey neye yarar ki,
btn felsefi sistem leri didik didik etm ek, gerekirse hepsini gzden
geirip her bir sistem deki tutarszlklar bir bir sergilem ek; -b ir dev
let teorisi gelitirip btn ayrntlar tek bir btnde toplayp iinde
yaam adm bir dnya kurup sadece bakalarnn grne sunm a
nn bana ne yarar dokunurdu: -e e r benim iin ve hayatm iin hi-

bir derin nem i yoksa H ristiyanln anlam n aklayabilm enin ba

na ne yarar dokunurdu; -e e r hakikat, onu tanyp tanm adm
um urunda olm akszn btn plaklyla nm de duruyorsa ve
bende gvenli bir dindarlk yerine korkudan titretm e yaratyorsa ba
na ne yarar dokunurdu? Bir anlam a buyruunu ve bunun aracl
yla insanlar zerinde etkili olunabileceini hl onayladm ke
sinlikle inkr ediyor deilim , fa k a t bu hayatm a geirilm eli ve be
nim en nemli olarak grdm ey ite bu. A frika lnn suya
zlem i gibi benim de ruhum un zlem ini ektii ey bu. Benim ek
siim bu, bir ev tutm u, btn eyasn m obilyasn bir araya getir
mi am a hayatndaki sevinci, kederi paylaacak sevdii kiiyi henz
bulam am bir adam gibi yle ortada kalm am bu yzden. Fakat o
fikri bulm ak iin, daha dorusu kendim i bulm ak iin kendim i daha
da hayatn iine atm ann bir yarar yok. O ysa bugne kadar yapt
m tam da buydu. K endim i hukuk alm alarm a verm em in iyi ola
can bu yzden dnm tm , hayatn karm aklklarna kar ze
km keskinletirsin diye. Burada iinde kaybolacam ynla ay
rnt vard; burada sunulan verilerden tam bir btn oluturm ann
yollarn, karanlk yzn takip ettiim hrszln ilkeler sistemini
aratrabilirdim (ve burada belli bir birlik ruhu son derece dikkate
deerdir). Bu yzden avukat olm aya karar verdim , bylece kendim i
baka bir adam n yerine koyarak adeta kendi hayatm iin bir eit
yedek oluturabilirdim , dsal bir deiiklikle elenebilirdim . Tan
bir insan hayat srdrebilm em i engelleyen bendeki eksiklik buydu
ve sadece anlam akla ilgili deildi bu. yle ki bunun sonucu olarak
dncem in geliim ini zaten benim olm ayan bir eyin -e h . nesnel
denilen bir e y in - zerine dayandrm am alydm , bunun yerine h a
yatm n en derin kkleriyle birlikte byyen bir eyin, sayesinde be
nim ilahi olann zerine adeta alandm , tm dnya param para
olsa bile skca sarldm bir eyin zerine dayandrm alydm . B en
deki eksiklik bu. uruna aba s a r f ettiim ey de. U runa her eyi,
hayatlarn bile sattklar o kym etli ta byle bulm u olan o byk
adam lar sevinle dnyorum , ister onlar hayata gl bir ekil
de m dahale ederken ve duraksam adan kendileri iin izilm i y o l
da ilerlerken greyim , ister onlar anayoldan uzakta, kendilerini

kaptrm bir halde, asil am alar iin alrken bulaym . Yan ba

nda duran hatalara bile saygyla bakarm . nsann bu ilahi yan,
iednk bu eylem idir nem li olan, yoksa bir ym bilgi deil; zira
o zaten arkadan gelir ve ite o zam an btn o bilgi sistem siz, odak
noktasz tesadfi bir km e ya da bir dizi ayrnt olm aktan kar. Ben
de elbette byle bir m erkezi aradm . H azzn snrsz denizlerinde ve
bilginin derinliklerinde bouna bir lim an aradm durdum ; bir hazzn
teki hazza uzand neredeyse o kar konulm az gc hissettim;
yaratm a yetisinin sahip olduu o bir tr gsterili am a yanltc co
kunluu hissettim , fakat ayn zam anda onun ardndan gelen sknt
y [emmi] ve kafa karkln da hissettim . Bilgi aacnn m eyve
sini tattm ve genellikle tadna bayldm . Fakat aldm haz, kavra
ma anndan uzun srm edi ve zerim de hibir derin iz brakm ad.
Sanki bilgelik kupasndan im em itim de, iine dm tm . Her
ey deitirilem ez yasalarla yrdne gre hibir eyin baka tr
l olam ayacana inanm aya alarak, hrsm ve kibrim in antenini
kreltip teslim iyetle hayatm n ilkesini aradm . Ve her eyi kendi
aklm a uyarlayam adm dan, kendi yeteneim in farknda olarak,
tpk em ekli m aa balatarak istifa eden tkenm i bir papaz gibi
geri ekildim . Ne buldum ? Benliim i deil, oysa aradm oydu
(ruhum u adeta yayl kilidi olan bir kutunun iinde dnyordum ,
d artlar kilide basnca alacakt). K arar verilecek ilk ey G kle
rin K ra ll fm arayp bulm akt. Fakat nasl ki bir gk cism i, eer
kendini oluturduu srete hayal edersek, ilk nce yzeyinin ne
byklkte olacan ve hangi cism in etrafnda dneceini belirle
mek yerine ilk nce varln m erkezcil ve m erkezka kuvvetlerin
ahenkli hale getirm esine izin verip sonra da geri kalan kendi hali
ne brakrsa -b e n z e r ekilde bir insann ilk nce btn dsal ve son
raki ilkeleri belirlem esi yararszdr. nsan baka hibir eyi bilm e
den nce kendini bilm elidir ("K endini tan"). Bir insan ancak ken
dini byle iednk olarak anladktan ve yolunu byle grdkten
sonra hayat huzura ve neme kavuur: ancak o zaman o skc,
uursuz yol arkada, kendini idrakin alannda gsteren, hakiki id
rakin Tanrnn dnyay yoktan varetm esi gibi, cehaletle balayaca
n em reden (Sokrates) hayatn ironisinden kurtulur. Fakat aslnda

o, hl erdem in alize rzgrlar iinde yer alm ayanlarla birlikte ah

lkn sularna aittir. O rada insan dehet verici biim de saa sola
savrulur; bir olur onu belirledii am ala doru yolda ilerlem ekten
m em nun, m utlu klar, bir olur onu um utsuzluun dipsiz kuyusuna
savurur. Onu genellikle naslsa hibir ey olduundan farkl ola
m az diye uyutur, srf birdenbire en zorlu snava uyandrm ak iin.
Genellikle gem iin zerine bir unutkanlk perdesi eker, srf her
nem siz eyi bir kere daha canl bir k altnda tutm ak iin. K avga
sn o yol boyunca srdrrken ve ayartm ay yenm i olm asna sevi
nirken, belki de tam bu anda, en byk zaferin atei daha soum a
dan grnte nem siz bir d koul, Sisyphos gibi onu kayann zir
vesinden aa frlatverir. G enellikle insan btn kuvvetini bir e
yin zerinde younlatrd zam an her eyi yok eden kk bir d
koulla kar karya gelir. (rnein: hayattan bkp kendini Tham esn sularna atm ak isteyen birinin tam o kritik anda bir atsineinin sokm asyla durdurulm as gibi). V erem de olduu gibi sk sk in
sann en kt olduu zam anda en iyi hissetm esini salar. nsan ona
kar bouna dner; kuvveti yoktur, ayn deneyim i defalarca yaa
m olm asnn ona hibir faydas da olm az: o ekilde edindiinin ne
tr bir tecrbe olduunun nem i yoktur. Tpk, tecrbeyle kendisi
nin sudan h afif olduuna m utlak biim de em in olan kii dnda hi
kim senin, ne kadar yzm e tecrbesi olursa olsun, frtnada su stn
de kalam ayaca gibi ayn ekilde hayata iednk bir biim de tu
tunm ayan insan hayatn frtnasnda batm adan kalam az. B ir kii
kendini sadece o biim de anlad zam an bam sz bir varolu ya
ratabilir ve bylece kendi benliini terk etm ekten kurtulur. Ne ok
gryoruz -(orijinaline artc derecede benzeyen yabanc bir s
lubu nasl taklit edeceini bilen eski Y unan tarihisini knam ak ye
rine gklere kardm z bir zam anda; nk bir yazarn en deer
li nitelii daim a kiisel bir sluba, yani kendi kiiliinin ekillendir
dii bir ifade ya da sunum biim ine sahip o lm asdr)- ya beyin tem
belliinden dolay bakalarnn sofrasndan den artklarla besle
nen, ya da daha bencil sebeplerle bakalarnn hayatlarna aina olan
ve en nihayetinde yalancnn ska tekrarlad hikyelerde olduu
gibi onlara inanan insanlar ne sk grm zdr. K endim i btnv-

le anlam aktan hl ok uzak olm am a ram en, nem ine duyduum

derin saygyla, kendi kiiliim i korum aya altm -m e h u l T anr
ya ibadet ettim. Tam olgunlam am bir kavrayn uyarsyla belki
de ekim kuvveti zerim de ar etki yaratacak o fenom enlerle faz
la yakn tem asa gem ekten kanm aya altm . O nlara hkim ol
m aya altm , onlar birer birer inceledim ve onlarn insanlarn ha
yatlar zerindeki nem ini aratrdm , fakat ayn zam anda pervane
gibi atein yanna fazla gitm ekten geri durdum . Sradan insanlara
gre kazanacak da kaybedecek de az eyim vard. Ksm en onlar
m egul eden her eyin -p ra tik hayat dedikleri e y - beni ok az ilgi
lendirm esinden; ksm en daha derin ve m anevi duygular ele aldk
lar soukluk ve kaytszln beni daha da yabanclatrm olm a
sndan. Bir iki istisna dnda arkadalarm n benim zerim de belli
bir etkisi olm ad. K endisi hakknda net olm ayan bir hayat kanl
maz olarak przl bir yzey gsterir; belli olgular ve aikr
uyum suzluklarn gze alm aktan kandlar; bunlar daha yksek bir
anlam ada zm eyi deneyecek ya da bunun i gerekliliini algla
yacak kadar benim le ilgilenm ediler. Bu yzden benim hakkm daki
grleri hep tek tarafl oldu, ben de, bunun sonucu olarak onlarn
szlerine ok fazla ya da ok az bir arlk verdim . A rtk onlarn te
sirinden ve yaam a alanm zerindeki m uhtem el yanltc etkisinden
geri ekildim . Bylece bir kere daha hayatm a baka bir ekilde ba
lamam gereken noktada duruyorum . imdi kendim e sakin bir bak
ayarlayp ciddi hareket etm eye balayacam ; nk ancak bu ekil
de. ocuun ilk bilinli eylem iyle kendisine ben" demesi gibi, ken
dime daha derin bir anlam da ben" diyebileceim .
Fakat bunun iin sabr gerekir, insan ekin eker ekm ez biemez.
M ritlerine yl suskun durm alarn em reden, bu srenin sonunda
her eyin yoluna gireceini syleyen filozofun yntem ini aklm da
tutacam . nsan lene afakta deil gne batnm da balar. T in
sel lemde de byledir. n parlayp belirm esi ve gnein btn
ihtiam yla parlayp km as iin ilk nce biraz alm ak gerekir.
Her ne kadar Tanrnn gnei iyinin stne de ktnn stne de
dourduu, yam uru haklnn zerine de hakszn zerine de indir
dii sylense de tinsel lem de durum byle deildir. Ve zarlar atl

d - b u yolun dn yok artk! Bu yol beni kesinlikle m cadeleye

gtrr; am a vazgem eyeceim . G em i iin yas tutm ayacam
-n e d e n yas tutaym ki? Enerjiyle alacam , o srada daha da de
rine gittiini unutup ne kadar gm ldn hesaplam aya balayan
batakla saplanm adam gibi yas tutarak zam an boa harcam aya
cam . K efettiim yol zerinde hzla yol alacam , L u tun kars
nn yapt gibi dnp arkam a bakm adan, yolum da karm a kan
lar selam layacam , fakat m cadelem izin yoku yukar olduunu
unutm ayacam .

IV.

Moriya

Da:

Drt

olas

anlatm

brahim in, olu shak kurban etmeye hazrlan

d Moriya Da. Korku v e T itre m e (1843), ele
ald Moriya Da g ib i b ir esrar bulutuyla evri
lidir. Belli ki metinde, Kierkegaardm sonunda
akla kavum ayacak ekilde hazrlad zel
ifrelenmi b ir m esaj var.
brahim le isha kn yks Kierkegaarda, kur
ban eden B a ba y la kurban edilen Oul arasn
daki ilikileri incelem ek iin benzersiz b ir frsat
salam. Tanr ile sa; brahim ile ishak; M ichael Pedersen Kierkegaard ile Sren Aabye Kier
kegaard ...Y a B a ha nn b ir oulu kurban etm e
ye hakk yoksa? Etii yrrlkten kaldrmak da
m Teoloji nin elindedir?
Eserin edebi formu b ir tr kadanstan geri kal
myor. Johannes de Silentio b ir m ukaddim e
ya da preld olarak ayn eylem dizisinin gr
nte basit d rt tasvirini yapyor. Fakat tekrar
lanan yeni okumalarla bu d rt anlatmn her b i
rinin Moriya Dana gidiin yaratt sonu b a

kmndan farkl b ir felaketi ortaya koyduu g

rlyor. Askda kalan paragraflar, stten kesme
temas zerine yaplan eitlem eler bizatihi, b ir
birlerine hi benzemeyen trde bedel deme
yorumlar oluturuyor.

B ir zam anlar ocukken, Tanrnn brah im i nasl snadn, onun da

bu snava nasl dayandn, im ann koruduunu ve beklentisinin
aksine nasl ikinci kez bir oula kavutuunu anlatan o gzel yk
y duym u bir adam vard. ocuk bydke ayn yky daha da
artan bir hayranlkla okudu, nk ocuun dindar yalnln kuran
eyleri hayat ayrm t. Ya bydke dnp dolap akln o y
kye takyordu, heyecan gitgide artyor am a te yandan yk git
gide daha az anlalr hale geliyordu. Sonunda onu dne dne
baka her eyi unuttu; ruhunun tek bir dilei vard, brahim i ger
ekten grm ek; tek bir zlem i vard, o olaya tanklk etm i olmak.
A rzusu, D o u nun gzel diyarlarn grm ek deildi ya da Vaat Edilm i T op rak larn dnyevi ihtiam n, ya da Tanrnn ilerlemi
yalarn kutsam olduu o dindar yal ifti, ya da o saygdeer ih
tiyar aile reisini, ya da Tanrnn brah im e bahettii shakn dina
m ik genliini -a y n ey D anim arkadaki plak bir fundalkta da
m eydana gelm i olabilirdi. Adam , o gnlk yolculukta, kederli
brahim nnde eek srtnda, shak da yannda giderken onlara e
lik etm ek iin yanp tutuuyordu. Tek dilei, brah im in gzlerini
kaldrp ok telerdeki M oriya D a n grd, eekleri arkada b
rakp sh ak la yalnz bana daa trm and o anda orada olmakt;
nk bu adam n zihnini m egul eden ey, hayal gcnn ince i
lenmi dokum as deil, dncenin rpertisiydi.
Bu adam bir dnr deildi, im ann tesine gem eye hi ihti
ya duym ad; onun iin im ann babas olarak hatrlanm ak en byk
erefti, kim se bilm ese bile bu im ana sahip olm ak kskanlacak bir
talihti.
Bu adam bilgili bir tefsirci deildi, branice bilm ezdi; eer branice bilseydi, belki de yky ve brah im i rahatlkla anlard.

Ve Tanr brahim i snayp ona yle dedi, serdiin biricik olun

Ish a k yanm a al ve M oriya diyarna git ve sana gstereceim da
n zerinde onu yaklan kurban olarak su n .
Sabahn erken saatiydi, brahim erkenden kalkt, eekleri hazr
latt, sh ak yanm a alarak adrndan ayrld, fakat Sara pencerede
arkalarndan bakyordu, onlar vadiden geip gzden kaybolana ka
dar bakt. gn konum adan eek srtnda gittiler. D rdnc g
nn sabah brahim hl tek kelim e etm eden gzlerini kaldrdn
da, ok telerdeki M oriya D a m grd. D elikanllar arkada bra
kp sh ak la yalnz bana daa doru trm and. Fakat brahim ken
di kendine unu syledi: sh ak tan bu gidiin nereye olduunu sak
lam ayacam . K prdam adan durdu, elini sh ak n ba stne ko
yarak kutsad, shak da eilerek kutsam ay kabul etti. brahim in
yz babacand, bak yum uak, konum as cesaret verici. Fakat
shak onu anlayam yordu, ruhu ycelem iyordu; brahim in dizleri
ne sarld, ayaklarna kapand, genliini, istikbal vaat eden gelece
ini balam as iin yalvard, doduunda brahim in evindeki se
vinci hatrlatt, yokluundaki kederi ve yalnzl hatrlatt. Sonra
brahim ocuu ayaa kaldrd, elinden tutup yannda yrd, sz
leri teselli ve nasihat doluydu. Fakat shak onu anlayam yordu. M o
riya D a na trm and, am a shak onu anlam yordu. D erken brahim
bir an ban evirdi, shak ikinci kez grdnde brahim in yz
deim iti, bak vahiceydi, ehresi dehet verici. shak boazn
dan yakalayp yere frlatt ve yle syledi: A ptal ocuk, benim se
nin baban olduum u m u sanyorsun? Ben bir putperestim . Bunun
Tanr buyruu olduunu m u sanyorsun? Hayr, bu benim kendi ar
zum . O zam an shak titreyip dehetle bard: Ey Tanrm , sen b a
na ac. brahim in Tanrs, bana m erham et et. Eer yeryznde hi
babam yoksa, o zam an benim babam Sen o l! Fakat brahim alak
bir sesle kendi kendine unlar syledi: Ey Tanrm , Sana krler
olsun. Sana olan inancn yitireceine benim bir canavar olduum a
inanm as daha iyi.
*

ocuk stten kesileceinde anne gsne kara alar; ocuun alm a

mas gerekirken m em enin lezzetli grnm esi gerekten kt olur
du. B ylece ocuk m em enin deitiine, am a annenin ayn kald
na inanr, annenin bak her zam anki kadar sevgi dolu ve efkatli
dir. ocuu stten kesm ek iin daha dehet verici yollara bavur
m ayana ne mutlu!

Sabahn erken saatiydi, brahim erkenden kalkt, ilerlem i yanda

ald kars S aray kucaklad, Sara da kendisini utantan kurtaran,
gururu ve btn nesillerin midi olan shak pt. Eek srtnda ko
num adan yola koyuldular ve b rah im in gzleri yere dikilm iti, ta
ki drdnc gn ban kaldrp ok telerdeki M oriya D a m g
rene kadar, am a sonra tekrar gzlerini yere evirdi. K onum adan
odunlar yerletirdi, sh ak balad, konum adan ekti ba - o za
m an Tanrnn hazrlam olduu kou grd. B unun zerine kurban
olarak onu sunup evine dnd... O gnden sonra brahim ihtiyarla
d, Tanrnn ondan bunu istem i olm asn unutam ad. shak her za
m anki gibi byyp serpildi, am a brahim in gzleri karard ve
bundan byle sevin nedir bilm edi.
*
ocuk byyp de stten kesilm esi gerektiinde, annesi bekrkenki gibi saklar m em elerini, o zam an ocuun artk annesi yoktur. A n
nesini baka bir ekilde kaybetm eyen ocua ne mutlu!

Sabahn erken saatiydi, brahim erkenden kalkt, gen anne S aray

pt, Sara da h er daim sevinci, neesi olan sh ak pt. brahim yol
boyunca dnceliydi, H aceri ve le srd olunu dnd,
M oriya D a na trm and, ban ekti.
Sakin bir akam vakti brahim tek bana eek srtnda ilerliyor
du, M oriya D a na gidiyordu; yzst yere kapanp gnahlarn af

fetm esi iin T anrya dua etti; shak kurban etm eyi istem iti, baba
nn oluna kar olan grevini unutm utu. ounlukla yalnz gitti
am a hi huzur bulam ad. Sahip olduu en iyi eyi Tanrya kurban
olarak sunm ak istem enin bir gnah olduunu kavrayam yordu, o ki
urunda pek ok kez seve seve hayatn verirdi; eer bir gnahtysa, eer shak byle sevm iyorduysa o zam an da bunun affedilebileceini anlayam azd. nk bundan daha dehetli baka hangi g
nah olurdu?
*
ocuun stten kesilm esi gerektii zam an anne de, kendisiyle o
cuun gitgide ayrld dncesiyle kederlidir; nce kam nda yat
m , sonra da gsnde dinlenm i olan ocuk artk ona o kadar ya
kn olm ayacaktr. Bu ekilde birlikte o ksa sreli yas tutarlar. o
cuu yan banda tutup artk kederlenm eyecek kiiye ne mutlu!

Sabahn erken vaktiydi, brahim in evinde yolculuk iin her ey ha

zrlanmt. Saraya veda etti, sadk ua Eleazar yol boyunca arka
sndan gitti, sonra o da dnd. brahim le shak eek srtnda M oriya
D ana gelene kadar uyum iinde gittiler. Fakat brahim sessiz sakin
her eyi kurban iin hazrlamt; ancak dnp de ban ekince, s
hak brahim in sol elinin aresizlik iinde donakaldn ve tm v
cudunu bir titrem e aldn grd -fa k a t brahim ba ekti.
Sonra tekrar eve dndler, Sara onlar karlam aya kotu, fakat
shak im anm yitirm iti. K oca dnyada buna dair tek bir kelim e
edilm edi, shak da grdklerini kim seye anlatm ad, brahim de bu
nu gren olduundan hi phelenm edi.
*
ocuun stten kesilm esi gerektiinde, annenin eli altnda daha
gl yiyecekler vardr, ocuk eriyip gitm esin diye. Elinin altnda
daha gl yiyecek olan kiiye ne mutlu!

Szn ettiim iz adam bu olay, bu ve benzeri pek ok durum

da dnd. M oriya D a nda dolap her eve dnte, yorgunluk
tan yere ydrd ve ellerini kenetleyip yle derdi, brahim kadar
by yok! Onu kim anlayabilir k i?

v.

Ya

brahim

yanlyorsa?

Korku v e T itr e m e deki temel anlat, Tanrnn b

rah im e, imanna kant olarak olu ish a k kur

ban etmesi iin verdii em irlerdir (Tekvin, Bap
22). Fakat Johannes de S ilentionun S o
run luk b ir dizide ortaya koyduu mesele, Tan
rnn iman kant olarak byle b ir ey istemeye
hakk olup olmad ve brahim in de byle bir
emre uyma hakknn olup olmaddr. nk
Tanrnn talebi etik, dinsel, m edeni ve ailevi ya
salar b ir rpda geersiz klyor. Johannes de
S ilentionun srf genel kabul grm ahlk y a
sas olduu iin evrensel dedii ahlk yasas
tabii ki h ibir istisna kabul etmez. O zaman na
sl oldu da Tanr brahim den byle b ir ey iste
me hakkna sahip oldu? Ahlk yasasyla ahlk
yasasn b ir kenara atan, szde daha y kse k
b ir yasa arasndaki bu ac elikiden Kierkegaa rd n temel kategorisi b irey ortaya kar: Ey
lemlerinden emsalsiz ve dehet verici b ir ekil
de sorum lu -sadece Tanrya kar sorumlu, bu
yzden einden dostundan gelecek ilgi ve an
laytan yoksun. M etindeki karmak soyutlama
oyunlarnn ardnda Kierkegaard iin son dere
ce som ut olarak kendini gsteren iki soru var

dr ki, Kierkegaard bunlar btn eserlerinin te

meline oturtm utur: Babas, kat, sululuk ta
knts olan, ar dindar M ichael Pedersen Kier
kegaardn, olu S reni neesiz b ir genlie ve
bizatihi kendisi b ir armha gerili olan imana
kurban etm eye hakk var myd? kinci olarak
da, gen ve gzel Regine Olsenin Kierkegaa rd n kendisi tarafndan kurban edilmesi ger
ekten gerekli m iydi? Kierkegaardm mrn
verdii iin yerine getirilm esi iin bu gerekten
m ecburi m iydi? Ya brahim y a n l d u y m u s a ?
Ya em ri yanl anlamsa?
1. SO R U N

Etiin teleolojik olarak askya alnmas diye bir ey var mdr?

Etik olan aslnda evrensel olandr, evrensel olan da herkes iin geerlidir, ya da baka bir ekilde ifade etm ek gerekirse, her an geerlidir. kin olarak kendine dayanr, kendisi dnda telos'u [ama,
hedef] olan hibir ey yoktur, dardaki h er eyin telos'u kendisi
dir, etik olanla birleince de artk daha teye gidem ez. Fiziksel ve
ruhsal bir varlk olduu dolaysz olarak kavranan tikel birey, telos'u
evrenselde olan bireydir ve etik devi, kendini srekli onun iinde
ifade etm esidir, evrensel olabilm ek iin tekilliini yrrlkten kal
drm asdr. Birey, evrensele kar koyarak tikelliindeki kendini s
tn grr grm ez gnaha girer ve ancak bunu kabul ederek evren
selle tekrar barabilir. Birey evrensele girdikten sonra ne zam an ti
kel olm akta hak iddia etm ek iin bir drt hissetse, o zam an bir
ayartm a snavnn [A nfechtung) iindedir ve bundan ancak, neda
m etle tikelliini evrensele teslim ederek kurtulabilir. Eer bu. bir
insan ve varoluu iin sylenebilecek en yce eyse, o zam an etik
olan, insann ebedi huzuruyla ayndr, ebediyen ve her an onun te/o sudur: Z ira bu durum da o re/o.v'un teslim edildiini (yani, tele
olojik olarak askya alndn) sylem ek eliki olurdu: nk te
los'u askya alnca onu kaybetm i olunur, oysa bu anlam da askya

alnd sylenen ey kaybedilm ez, daha yce bir eyin iinde koru
nur, bu da onun ?p/o.v'udur.
man tam da bu paradokstur, tikel olarak bireyin evrenselden da
ha yce olm as, evrenselle m ukayese edildiinde hakl km as, ast
deil st olm as -fa k a t yle bir ekilde ki, dikkat ediniz, tikel ola
rak evrenselin altna girdikten sonra, evrensel araclyla tikel ola
rak evrenselden daha stn durum daki bireye dnen, tikel birey
dir; nk tikel konum daki birey m utlak ile m utlak bir iliki iinde
dir. Bu konum a arac girem ez, nk btn araclklar evrensel sa
yesinde m eydana gelir; bu bir paradokstur ve btn ebediyet boyun
ca paradoks olarak kalacak, dnceye eriem eyecektir. Fakat iman
bu paradokstur -y o k sa (bunlar, her vesilede tekrar tekrar dile getir
mek benim iin fazla zor olsa da, okurlardan her noktada akllarn
da tutm alarn rica edeceim m antksal karsam alardr) -y o k sa hi
bir zam an im an diye bir ey olm azd, nk bu paradoks her zam an
varolm utur. Baka bir deyile brahim yoldan km tr.
Tikel bireyin bu paradoksu bir ayartm a snavyla kolayca kar
trabilecei gerekten dorudur, fakat buna dayanarak onu gizlem e
mek gerekir. Pek ok insann bu paradoksa doal bir nefretle baka
bilecei de dorudur; fakat bu, im an sahip olabilecekleri farkl bir
ekle dntrm ek iin de bir sebep deildir, sahip olm adklarn
itiraf etmeleri daha yerinde olur, te yandan im an sahipleri de para
doksu ayartm a snavndan ayrt edecek belli kriterler ortaya koym ak
iin hazrlanm aldr.
te brahim in yks etiin byle bir teleolojik askya alm
n ierir. Bu gerek zerine analojiler bulan keskin zeklar ve derin
aratrm aclar hi eksik olmad. O nlarn bilgelikleri her eyin tem el
de ayn olduunu syleyen o sefil nerm eden devirilm itir. Eer
biraz daha yakndan baklacak olursa, btn dnyada tek bir analo
jinin bulunam ayaca konusunda pek kukum yok (hibir ey ispat
etm eyen sonraki bir rnek hari). brahim iman tem sil eder ve iman
gerek ifadesini onda bulur, ki onun hayat dnlebilecek en pa
radoksal hayat deil, hi dnlem eyecek kadar paradoksal hayat
tr. brahim absrdn sayesinde hareket eder, tikel olarak evrensel
den yce olmas tam am en absrddr. Bu paradoksa araclk edile

m ez; bunu yapm aya kalkr kalkm az bir ayartm a snavnda oldu
unu kabul etm ek zorunda kalr, o durum da asla shak kurban et
m e noktasna gelm ez, ya da sh ak kurban etm ise, pim anlk du
yarak evrensele dnm elidir. A bsrd sayesinde shaka tekrar kavu
ur. Bu sebeple brahim hibir anda trajik bir kahram an deildir,
bam baka bir eydir, ya bir katildir ya da bir m m in. Trajedi kahra
manm kurtaran orta terim e brahim sahip deildir. Trajedi kahra
mann anlayabilip brahim i anlayam aym bundan kaynaklan
yor, geri lgn bir ekilde ona dnyadaki herkesten daha fazla hay
ranlk duyuyorum .
Etik adan baktm zda brah im in sh ak la olan ilikisi, bir
baba olunu kendi canndan ok sever diye basite ifade edilebilir.
Fakat etik, kendi snrlar iinde eitli derecelendirm elere sahiptir.
Etik adan onun davranm aklayacak, oluna kar olan etik y
km ll askya alm asn etik adan hakl karacak daha yce
bir etik ifade var m diye bu ykye bir bakalm , tabii bu arayta
etik olann teleolojisinin tesine gem eden.
A gam em nonun, Y eftahm, B rutusun, o can alc anda aclarn
kahram anca yendikleri, sevdiklerini kahram anca yitirdikleri ve geri
ye sadece dtan grlen fedakrlklar kald zaman, dnyada onla
rn acsna duyduklar m erhametten ve yrekliliklerine duyduklar
hayranlktan gzya dkm eyecek tek bir soylu ruh kalmayacaktr.
Oysa te yandan bu adam o can alc anda o kahram anca davran
larna u kk sz ekleselerdi, A m a her eye ramen gerekle
m eyecek, kim o zaman anlard onlar? Ve eer aklamak iin unu
da ekleselerdi, Biz buna absrd sayesinde inanyoruz, onlar kim
daha iyi anlard? nk bunun absrd olduunu zaten kim kolayca
bilmezdi, fakat kim insann o zaman ona inanabileceim anlard?
Trajedi kahram anyla brah im in arasndaki fark aka ortada.
Trajedi kahram an yine de etiin ierisinde kalr. Etiin ifadelerin
den birinin kendi telos'unu etiin daha yce bir ifadesinde bulm as
na izin verir; babayla oul, ya da babayla kz arasndaki etik iliki
yi, diyalektiini ahlkllk fikriyle olan ilikisinde bulunduran bir
duyguya indirger. Burada etiin kendisinin teleolojik bir askya al
n sz konusu deildir.

brahim in durum u farklyd. Edim iyle etii tm den ineyip

onun dnda daha yce bir le lo s'a. sahip oldu ve onunla olan iliki
sinde etii askya ald. brahim in edim inin evrenselle iliki haline
nasl getirileceini ok bilm ek isterdim , yani brah im in yaptyla
evrensel arasnda (onu inem i olm as hari) herhangi bir ba bul
mann m m kn olup olm adn. Bunu bir halk kurtarm ak uruna
yapm ad, devlet fikrini srdrm ek iin de deil, kzgn tanrlar ya
ttrm ak iin de deil. E er bir tanrnn kzgnl sz konusu olsay
d. o sadece brah im e kzgn olacakt, brah im 'in eylem i ise bir b
tn olarak evrenselle hi ilintili deil, tam am en kiisel bir sorum lu
luk stleni ekli. Bu yzden, trajedi kahram an ahlki erdem inden
dolay bykken, brahim tam am en kiisel erdem inden dolay b
yktr. brah im in hayatnda etiin bundan daha yce bir ifadesi
yok: Baba olunu sevecek. Bu rnekte ahlkllk anlam nda etik sz
konusu deildir. Evrensel m evcut olduu srece, gerekten de shakta rtl olarak vard, adeta sh ak n brnde gizliydi, o yz
den de shak n azyla barm alyd, Yapma! H er eyi boa ka
racaksn.
Peki brahim bunu neden yapt o zam an? Tanr iin ve (bununla
tam zde olan) kendi iin. Bunu Tanr iin yapt, nk Tanr im a
nn byle ispatlam asn istedi; bunu kendi iin yapt, ispat sala
mak iin. Bu iki grn birlii bu durum u nitelem ek iin daim a
kullanlagelen kelim eyle m kem m el bir ekilde ifade edilir: Bu bir
snam adr, bir ayartm a [Fristelse], A y a rtm a -fa k a t anlam ne? N or
malde bir insan ayartan ey onu grevini yapm aktan alkoyar. fakat
bu rnekte onu Tanrnn isteini yapm aktan alkoyacak olan ayart
mann kendisi etiktir. O halde grev denilen ey nedir? Grev tam
olarak Tanr iradesinin ifadesidir.
brahim i anlam ak iin burada yeni bir kategorinin gereklilii
aka ortaya kyor. lahlarla olan byle bir ilikiyi putperestler
bilmezdi. Trajedi kahram an ilahlarla zel bir ilikiye girm ez, am a
onun iin etik olan ilahidir, bylece onun durum undaki ima edilen
paradoks, evrenselin iinde araclk bulabilir.
brahim 'e araclk yaplam az, ayn ey onun konuam ayaca
sylenerek de ifade edilebilir. K onuur konum az evrenseli ifade

ederim , eer yle yapm azsam , kim se beni anlayam az. Bu yzden,
eer brahim kendisini evrensel deyim lerle ifade edecek olursa, du
rum unun bir ayartm a snav olduunu sylem esi gerekir; nk o,
inedii evrenselin zerinde duran o evrensel iin daha yce bir
ifadeye sahip deildir.
Bu yzden, brahim bende hayranlk uyandrsa da, ayn zam an
da beni dehete dryor. Grev iin kendini inkr edip kurban
eden kii, sonsuzu yakalayabilm ek iin sonluyu brakr, bu adam
yeterince em indir. Trajedi kahram an kesin olan daha kesin olan
iin brakr, seyredenin gz onun zerine gvenle ynelir. Fakat
evrensel olm ayan daha yce bir eyi yakalam ak iin evrenseli bra
kan kii - o ne yapyordur? Bunun bir ayartm a snavndan [Anfech
tung] baka bir ey olmas m m kn miidr? Ve ayet m m kn
se...ve birey yanlm sa -o n u ne kurtarabilir? Trajedi kahram annn
btn aclarn eker, dnyadaki neesini boa karr, her eyden
vazgeer...belki de ayn anda sahip olm ak iin her eyini verecek
kadar deerli olan yce cokudan kendini m ahrum eder. O kiiyi
ona bakan anlayam az, gzlerini zerine gvenle yneltem ez. Belki
de inanann nerdii eyi yapm ak im knszdr, ne de olsa gerekten
dnlem ez bir ey. Ya da, eer yaplabilirse, am a birey ilah yan
l anlam sa -o n u ne kurtarabilir? Trajedi kahram annn gzyala
rna ihtiyac vardr, hakkdr da, A gam em nonla birlikte gzya
dkm eyecek kadar kuru bir gz olabilir mi; fakat brahim iin gz
ya dkm e kstahl gsterecek kadar akn ruhlu kim vardr?
Trajedi kahram an edim ini zam an iinde belli bir anda tamamlar;
fakat zam an ak iinde yapt ey daha az nem li deildir, yre
i keder dolu, hkrklara boulduu iin nefes alam ayan, gzya
larna gebe dnceleri zerine ylm adam ziyaret eder, kars
na kar, keder bysn zer, yreinin daralm asn rahatlatr,
yle tatl bir ekilde gzya dker ki onun ektii ac karsnda
m ustarip kii kendi acsn unutur. brahim iin alanam az. O na s
ra ilin Sina D a na yaklat gibi horror religiosus [kutsal dehet]
ile yaklam ak gerekir. -P e k i, ya zirvesi Aulis O vas'nn zerinde
gklere kadar ykselen M oriya D a m n eteklerinde durm u onu
seyreden biri korkudan ve saygdan titreyip seslenm eye bile cesaret

edem ezken daa trm anan o m nzevi adam uurum un tepesinde g

venli adm larla yryen bir uyurgezer deilse - y a bu adam n akl
karm sa, ya yanl yapm sa! H ayatn aclarnn saldrp plak
brakt bu adam a perianlm kapatm as iin kelim eden incir
yapra uzatan insana defalarca defalarca teekkrler. Sana da te
ekkrler byk Shakespeare, her eyi ama her eyi olduu gibi ifa
de edebilen sana -fa k a t neden hibir zam an bu acy telaffuz etm e
din? Belki de kendine sakladn -in san larn adn anm asna dayana
mayaca sevgili gibi? nk ozan kendisi dile getirem edii kk
bir srrn fiyatna, bakalarna ait btn korkun srlar dile getirm ek
iin kelim elerin bu gcn satn alr ve ozan havari deildir, cinle
ri ancak cinlerin gcyle kovar.
Fakat imdi, etik bu ekilde teleolojik olarak askya alnnca,
zerinde etiin askya alnd birey nasl varolur? Evrensele kart
tikel olarak varolur. O halde gnah m ilemi olur? nk bu. ide
al olarak bakldndaki gnah biim idir. Tpk, kendi varlnn he
nz bilincinde olm ad iin gnah ilem eyen ocuk gibi, fakat ide
al olarak bakldnda varlnn gnah olm ad ve etiin her geen
an ondan talepte bulunm ad anlam kmaz. Bu biim in [yetikin
de] gnah saylm ayacak ekilde tekrarlanabilecei inkr edilirse, o
zam an brah im in m ahkm iyet hkm verilir. Peki o zam an bra
him nasl var oldu? nanyordu. Onu tam snrda tutan bu paradoks
tur, onu kim seye izah edem ez, nk buradaki paradoks onun ken
disini birey olarak m utlak ile m utlak bir ilikiye kovm asdr. Bunu
yapm akta hakl m dr? Onun hakll bir kere daha paradokstur;
nk eer hakl karsa hibir ekilde evrensel olan bir ey saye
sinde deil, tikel birey olm a sayesindedir.
O zam an birey kendisinin hakl ktndan nasl em in olabilir?
Btn varoluu devlet fikrine ya da toplum fikrine indirgem ek ok
basit. E er bunu yaparsa o zaman araclk etm ek de basit olur, n
k o durum da bireyin birey olarak evrenselden stn olduu para
doksuyla hi karlam az.
Fakat imdi brah im e dnyorum . Sonutan nce, brahim ya
her dakika bir katildi, ya da btn araclklardan daha yce bir pa
radoksla kar karyayz.

brahim in hikyesi bu yzden etiin teleolojik askya almn

ierir. Birey olarak evrenselden daha stn olm utur. A racla izin
verm eyen paradoks budur. Bunun iine nasl girdii ne kadar aklanam azsa, iinde nasl kald da ayn derecede aklanam az. Eer
brahim in durum u bu deilse, o zam an trajedi kahram an bile de
il, bir katildir. O nu im ann babas diye anm aya devam etm ek, k e
lim elerden baka hibir eyle ilgilenm eyen insanlara bundan sz et
m ek dncesizliktir. Bir insan kendi gcyle trajedi kahram an
olabilir -a m a bir iman valyesi olam az. B ir insan trajedi kahram a
nnn bir anlam da etrefil yoluna girince, yol gstereni ok olacak
tr; im ann dar yollarn takip eden bir kiiye hi kim se yol gstere
mez, hi kim se onu anlayam az. m an bir m ucizedir, fakat bundan
hi kim se dlanm am tr; nk btn insan hayatnn aynlat
yer tutkudur ve im an da bir tutkudur.

VI.

Suskunluun

gereklilii

K orku v e T itre m e de derinlemesine irdelenen

S o r u n un ncs konuma ile susma ara

sndaki ilikiyle ilgilidir. III. S o r u n udur: bra
h im in, n iy e tiy le ilgili o larak S a r a nn, E le a z a r n,
s h a k n k a r sn d a k i s u s k u n lu u sa v u n u la b ilir
m i? Y a /Y a d a daki A ntigone ve S ta d ie r p a a
L iv ets v e i dek/' Sleym an g ib i brahim in de
neden konuamayaca hakknda gerekeleri
vardr. B ildii eyin doasndan dolay suskun

lua mahkmdur. Kierkegaardn, babas M ichael Pedersen Kierkegaard hakknda kendini

zorlad suskunluun benzeri tartlyor bura
da.
Tekvin Bap 2 2 de brahim sadece tek b ir cm
le eder: Olum, yaklan kurban iin kuzuyu

Tanrnn kendisi tedarik eder (8. ayet). Onun

dnda konumaz. Johannes de Silentio Tev
ra ttaki brahim in azndan kan bu tek cm
leye bir ironi olarak bakmay tercih eder; n
k ben b ir ey syleyip de h ib ir ey sylem e
diim zaman daima b ir ironidir. Fakat Johan
nes de S ilentioyu byleyen brahim in sus
kunluudur. nk -Y a brahim yanlmsa?

imdi gelelim brahim e -b rah im nasl hareket etti? nk ben h a

trlyorum , belki okurlar da hatrlarsa, btn yukardaki tartm aya
bu noktaya gelm ek iin girdim -b ra h im in sanki bu ekilde daha
anlalabilir olabilm esi iin deil, anlalm azln daha farkl alar
dan grlm esi iin. Zira, sylediim gibi, b rah im i anlayam yo
rum, sadece hayran olabiliyorum . Tasvir ettiim aam alarn hibiri
nin brahim e bir analoji oluturm ad da belirtilm iti. rnekler sa
dece, kendi kapsam iinde gsterilirken [brahim in durum undaki]
eitlilik anlarnda adeta o m ehul topran snrna iaret edebilir
diye verilm itir. Eer bir analoji tekil edebilirse bu. gnah para
doksunun iinde bulunm aldr, fakat bu da yine baka bir alanda yer
aldndan brahim 'i aklayam az ve kendisini aklam ak brahim i
aklam aktan ok daha kolaydr.
Dem ek ki brahim konum ad, S arayla konum ad, E leazarla
da. shakla da, etik otoriteyi atlad; nk brahim iin etik, ai
le hayatndan daha yce bir eyi ifade etm iyordu.
Estetik, birey susarak baka birini kurtaracan bildiinde sus
kun kalm asna izin veriyordu, aslnda, ondan bunu istiyordu. Bu da
brahim 'in estetik erevede bulunm adn yeterince kantlyor.
Onun suskunluu hibir ekilde sh ak ' kurtarm aya ynelik deildi.
Genel olarak kendi iin ve Tanr ak iin btn o sh ak kurban et
me grevi estetie kar bir sutur; nk estetik kendim i kurban et
memi gayet iyi anlar, am a kendi iyiliim iin bakasn kurban et
memi deil. Estetik kahram an suskundu. Etik onu m ahkum etti,
nk tesadfi tikelliiyle suskun kalm t. Suskun kalm as gerek
tiini belirleyen onun insan ngrsiiyd. Bunu etik affedem ez, bu

tr btn insan bilgileri sadece bir yanlsam adr, etik sonsuz bir de
vinim ister, ifa ister. Yani estetik kahram an konuabilir, fakat ko
num ak istemez.
Hakiki trajedi kahram an kendini ve kendine ait her eyi evren
sel olan iin feda eder, eylem i ve her duygusu evrensele aittir, a
a vurulm utur, bu kendini aa vuruta o, etiin sevgili evladdr.
Bu brahim in durum una uym uyor: O evrensel iin hibir ey yap
m az, ayrca gizlenm itir de.
imdi paradoksa ulayoruz. Y a birey, birey olarak m utlak ile
m utlak bir iliki iinde durur (o zam an etik en yce olan deildir)/ya
da brahim yolunu arm tr - n e trajedi kahram andr ne de estetik
kahram an.
te paradoks yine burada sanki dnyann en basit ve en kulla
nl eyiym i gibi grnebilir. Fakat unu hatrlatm alym ki. buna
kanaat getirm i olan her kii bir im an valyesi deildir, zira skn
t ve kayg dnlebilecek tek hakl gerekelerdir ve bunlar genel
bak asyla dnlem ez, nk o zam an paradoks yrrlkten
kalkar.
brahim susar -fa k a t konuam az ki. S knt ve kayg ite b u ra
da yatar. Z ira ben konutuum da kendim i anlalr klam yorsam
o zam an konum u y o ru m d u r -is te rs e m gece gndz hi durm adan
konuaym . b ra h im in durum u budur. H er eyi dile getirm eye
m uktedirdir, fakat sylem eyecei tek bir ey vardr, yani b ak a
snn anlayabilecei bir ekilde dile g etirem eyecei bir ey. onun
iin de susar. K onum ann verdii rahatlk, beni evrensele terc
m e etm esidir. brahim s h a k nasl sevdiine dair bir dilin ifade
edebilecei en gzel eyleri sylem eye m uktedirdir. Fakat y re
inde sylem ek istedii ey bu deil, bu bir snam a olduu iin
onu kurban ed eceinin daha derin dncesidir. Bu ikinci d n
ceyi hi kim se anlayam az, bu yzden herkes olsa olsa ilkini y a n
l anlayabilir. T rajedi kahram an bu strab bilm ez. Trajedi k a h
ram an her eyden nce b tn kar argm anlarn dnlm o l
m asnn verdii byk rah atl a sahiptir, yani k endisine kar
klm as iin K ly ta im e stra ya, p h ig e n e ia ya, A k h illeu sa, koroya,
yaayan h er canlya, in sanln y reinden gelen her sese, k u r

naz, dehete dren, sulayan, m erham et eden h er dnceye

frsat tanm tr. O na kar s ylenebilecek h er eyin, saknm adan,
acm aszca sylenm i olm asndan em in o lab ilir -in s a n n btn
dnyayla ekim esi bir tesellidir, am a k endisiyle ekim esi k o r
kun bir ey. H erhangi bir eyi gz ard etm i olm a korkusu y o k
tur, yle ki, C la re n c e 'n lm haberini alan K ral IV. E dw ard g i
bi sonradan feryat etm esi gerekm ez:
Clarence iin kim yalvard bana, fkem e kapldm da?
Kim di: kiip iyi dnm em i diledi?
Kim sz etti kardelikten? Sevgiden kim sz etti?
Trajedi kahram an yalnzln m thi sorum luluunu bilm ez. D a
has K lytaim estra ve phigeneia iin, alayp yas tu tabilecekleri
nin avuntusu vardr -g z y a la r ve alam alar acy dindirir, fakat
dile getirilem ez i ekiler ikencedir. A gam em non abucak h are
kete geeceinin kesinliiyle ruhunu toparlayabilir, hem avutm ak
ve nasihat etm ek iin hl zam an vardr. brahim bunu yapam az.
Y rei etkilendiinde, szleri btn diinya iin huzurlu bir teselli
tadnda, o zam an avuntu sunm aya cesaret edem ez; nk o za
m an Sara, E leazar, shak, N iye yapacaksn ki? V azgeebilirsin,"
dem ezler m iydi? Ve o skntl halinde duygularna yenilip de son
adm atm adan nce btn sevdiklerini kucaklaa, o zam an bu d u
rum korkun bir sonu dourabilir ve Sara, E leazar, shak ona g
cenip onun riyakr olduuna inanrlard. O nun konum as m m
kn deil, insanlarn dillerinden hibirini bilm iyor. K endisi d n
yann dillerini anlyorsa da, sevdikleri de o dilleri anlyorsa da, o
yine de konuam yor - o ilahi bir dil konuur...o [bilinm eyen] dil
lerle konuur."
Bu sknty iyi anlayabiliyorum , b ra h im e hayran olabiliyo
rum , hi kim senin bu anlatya kanp kaygszca o birey olm ay is
teyebileceinden korkm uyorum , am a ayn zam anda itiraf etm eli-

* Alnt Shakespearein, dilim ize Berna Moran tarafndan evrilm i III. Richard
oyunundan (Adam Yay., 1992, s. 71).

yim ki benim buna cesaretim yok ve daha ileri gitm enin getirece
i her um uttan seve seve vazgeiyorum -k e k e bir ekilde, ne ka
d ar ge olursa olsun, o noktaya kadar gidebilm em m m kn olsa.
brahim her saniye vazgem eye m uktedirdir, btn bu olup biteni
bir ayartm a snav olarak grp pim anlk duyabilir, o zam an ko
nuabilir, o zam an herkes onu anlayabilir - a m a o zam an artk b
rahim olam az.
brahim konuam az, nk her eyi aklayan kelim eyi dile ge
tirem ez (yani, anlalabilir ekilde), bunun bir snam a olduunu
syleyem ez, bylesi bir snam a olduunu, dikkat edin, etiin ayart
m a [Versuchung] olduunu syleyem ez. K onum u byle olan birisi
evrenselin alanndan gelme bir gm endir. Fakat sonraki kelimeyi
syleyebilm esi daha da zordur. Zira daha nce yeteri kadar ifade
edildii gibi, brahim iki ham lede bulunur: Sonsuz teslim iyet ham
lesiyle shak'tan vazgeer (bunu kim se anlayam az nk bu kiisel
bir risktir); fakat daha sonra, her an iman ham lesinde bulunur. Bu
onun tesellisidir, nk yle der: Fakat bu vuku bulm ayacak, ya
da, ayet vuku bulursa, o zam an Tanr bana yeni bir shak verir, ya
ni absrdden dolay. Trajedi kahram an en nihayetinde hikyenin
sonuna gelir. phigeneia babasnn kararna boyun eer, kendisi tes
lim iyetin sonsuz ham lesini yapar ve artk birbirleriyle iyi geinm ek
tedirler. A gam em non'u anlayabilir, nk onun stlendii sorum lu
luk evrenseli ifade eder. O ysa, eer A gam em non ona. Tanrlar se
ni kurban olarak istem esine ram en, belki de absrdden dolay iste
m em i de olabilirler, deseydi, o an phigeneia asndan anlalm az
olurdu. Fakat eer bunu insan dalaverelerinden dolay syleyebilseydi, phigeneia kesinlikle anlard, am a o zam an da Agam em n o n'u n sonsuz teslim iyet hareketinde bulunm am olduu ortaya
kard, o zam an o kahram an deildir, khinin syledikleri bir m asal
dr ve btn olup bitenler de bir vodvil.
brahim konum ad. Sadece tek bir sz korundu, shak'a verdi
i tek cevap, ki bu da daha nce konum am olduunun yeterli ka
ntdr. shak b rahim 'e, yaklan kurban iin gerekli kuzunun nere
de olduunu sorar. Ve brahim yle dedi, yaklan kurban iin ku
zuyu Tanrnn kendisi tedarik eder, olum .

brahim in bu son szn biraz daha yakndan inceleyeceim .

E er bu son sz olm asayd btn bu olayda bir eksiklik olurdu; ba
ka bir kelim e olsayd, belki her ey karm akark olurdu.
Bir trajedi kahram annn, trajedisinin dorua km as ister ac
ekm esinden olsun ister bir eylem den, son bir sz sylem esinin ge
rekip gerekm edii konusunda sk sk kafa yorm uum dur. K ana
atim ce bu, ait olduu hayat alanna bal, hayatnn entelektel bir
neme sahip olup olm am asna ya da strabnn ya da eylem inin tin
le ilintili olup olm am asna bal.
Trajedi kahram annn, konum aktan aciz olm ayan her insan gi
bi. acsnn doruunda birka sz. hatta birka uygun sz edebilece
i aikrdr, fakat asl sorun onun bu szleri sylem esinin uygun
olup olm addr. Eer hayatnn anlam grnteki bir edim de ya
tyorsa, o zam an syleyecek bir eyi yoktur; nk syleyecei her
ey yaratt etkiyi zayflatacak gevezelik olur, oysa trajedi m erasi
mi. onun grevini suskun yapm asn gerektirir, ister bir eylem olsun
ister ac ekm ek. yle uzaa gitm eden konum uza ok yakn bir r
nek vereceim . E er phigeneiaya ba Kalkhas deil de A ga
m em non'un kendisi ekm i olsayd, o zam an son dakikada birka
ey sylem ek iin kendini kk drm olurdu. Herkes onun ey
lem inin anlam n biliyordu, btn o dindarlk, acm a, duygulanm a
ve gzyalar sreci tam am lanm t, ayrca hayatnn tinle bir ilinti
si yoktu, yani bir retm en ya da tine tank olan biri deildi. Ama
te yandan, kahram ann hayatnn anlam tine doru yneliyorsa,
son szn eksiklii, yaratt etkiyi zayflatrd. Syleyecei ey
birka uygun sz. kk bir nutuk deildir, bu szn anlam o can
alc anda kendini tam am a erdirdiini gsterm esidir. Byle bir en
telektel trajedi kahram an, insanlarn ounlukla gln ekillerde
can att eyi, yani son sz sylem i olm ay sem elidir. Her kah
ram ana yakt gibi ondan bu yce duruu bekleriz, ancak hepsin
den te bir sz bekleriz. Yani entelektel trajedi kahram an kahra
m anln strap ekerek (lerek) tam am a erdirirse, bu son sznde
lm eden nce lm szleir, oysa sradan bir trajedi kahram an sa
dece ldkten sonra lm szleir.

 rnek olarak Sokrates alnabilir. O entelektel bir trajedi kahra

m anyd. lm hkm ona bildirilm iti. Sokrates o an lr. lm ek
iin tinin btn gcnn gerektii, kahram ann daim a lm nden
nce ld anlalm adka, hayatn kavrannda pek bir yere geli
nem ez. O yzden bir kahram an olarak Sokratesin sakin kalm as ge
rekir, fakat entelektel trajedi kahram an olarak son dakikada ken
dini tam am a erdirecek tinsel gce sahip olm as gerekir. Bu sebeple,
sradan bir trajedi kahram an gibi kendini lm le yz yze getirm e
ye younlaam az; onun bu hareketi o kadar hzl yapm as gerekir ki,
ayn anda bilinli olarak o atm ann zerinde kalp hakkn savun
may srdrm elidir. Sokrates lm krizinde suskun kalm olsayd,
hayatnn yaratt etkiyi zayflatrd, ondaki ironi esnekliinin, te
m el nem de bir kuvvet olm ayp bir oyundan ibaret olduu kuku
sunu uyandrrd, o kritik anda kendini duygusal olarak desteklem ek
iin kulland oyunun esneklii.
Burada ksaca deindiim ey, ayet benzerlik kurarak brahim
iin de uygun bir sz bulunabilecei dnlyorsa, gerekten bra
him iin geerli deil; fakat brahim in son anda nasl kendisini ta
m am a erdirm esinin gerekli olduunu, ban konum adan ekm e
mesi gerektiini, syleyecek bir eyinin olmas gerektiini kavraya
cak lde ona uyarlanabilir, nk im ann babas olarak tinsel an
lam da m utlak bir nem i vardr. Ne sylem esi gerektiine gelince,
nceden hibir fikir oluturam yorum . Onu bir kere syledi mi hi
kuku yok anlarm , hatta bir anlam da brahim i sylenen eyde an
larm, yine de ona yukarda anlatlandan daha fazla yaklaam am .
Eer Sokrates hi bir ey dem em i olsayd, kendim i onun yerine ko
yup bir ey sylerdim , eer ben yapam azsam bir air yapard. Fakat
brah im e hibir air eriem ez.
b ra h im in son szn daha yakndan incelem eye gem eden
nce, ilkin b ra h im in herhangi bir ey sylem edeki glne
dikk at ekm eliyim . P aradokstaki ac ve kayg (nce de b e lirtild i
i gibi) suskunlukta yatyor -b ra h im konuam az. Bu bakm dan
ondan konum asn istem ek bir elikidir, tabii yine, son anda
onu askya alm as anlam nda, paradokstan kurtarlm ak istenm i
yorsa, bylece brahim olm aktan k ar ve o ana kadar getirdii

her ey boa gider. Y ani brahim son anda s h a k a, K urban ed i

lecek olan sensin, deseydi bu sadece b ir zayflk olurdu. nk
eer k o nu ab iliy o rd u y sa ok nceden k o num alyd ve bu d u
rum daki zayflk onun tin olgunluuna ve btn acy nceden
dnm e y ounluuna sahip olm am asndan kayn ak lanr, onu bir
kenara itm i, bylece gerek ac hayal edilen acdan daha byk
olm utur. D ahas, byle b ir k o num ayla paradoks rolnn dna
kard ve sh a k la gerekten k o num ak isteseydi, kendi durum u
nu bir ayartm a snavna dntrrd. A ksi takdirde hibir ey
syleyem ezdi ve durum unu o ekilde d e itirirse de o zam an bir
trajedi kahram an b ile olm az.
Ne var ki, brahim in son bir sz korunm u bulunuyor ve para
doksu anladm kadaryla brahim in bu szdeki btn m evcudiye
tini de anlayabilirim . H er eyden nce, aslnda bir ey sylemez; bu,
onun syleyecei eyi sylem e biim idir. sh ak a verdii cevap iro
ni form undadr. nk bir ey syleyip de hibir ey sylem em ek
daim a bir ironidir. shak brahim in bildiini dnd iin onu
sorgular. te o zam an brahim , H ibir ey bilm iyorum , diye ce
vaplayacak olsayd, doru olm ayan bir ey sylem i olurdu. Hibir
ey syleyem ez, nk bildiini syleyem ez. O nun iin yle ce
vaplar. O lum , yaklan kurban iin kuzuyu Tanrnn kendisi teda
rik eder. brah im in ruhundaki ifte hareket, daha nce belirtildii
gibi, burada aikr. Eer brahim sadece sh ak a hak iddia etm ekten
vazgeip de baka bir ey yapm am olsayd, bu son sznde doru
olm ayan bir ey sylyor olurdu; nk Tanrnn sh ak kurban
olarak istediini bilm ektedir ve o anda onu kurban etm eye kesinlik
le hazr olduunu da bilm ektedir. O zam an unu aka gryoruz
ki. bu hareketi yaptktan sonra her an sonraki hareketi, yani absrd
sayesindeki im an hareketini yapm tr. Bu yzden doru olm ayan
bir ey sylem ez, zira absrd sayesinde elbette T an rnm tm yle
farkl bir ey yapabilm esi m m kndr. Bundan dolay doru olm a
yan bir ey sylem ez: fakat baka bir ey de sylem ez, nk ya
banc bir dil konum aktadr. shak" kurban grevini yerine getirm e
si gerekenin brahim 'in kendisinin olduunu dndm zde bu
daha da aikr olur. Grev bundan farkl olsayd. Tanr brahim e

shale M oriya D a na getirm esini em redip shak' Kendisi yld

rm la arpp onu bu ekilde kurban kabul etseydi, o zam an, onun
szlerini dz olarak anladm zda brahim yapm olduu gibi es
rarengiz konum akta hakl olabilirdi, zira ne olacan kendisi de
bilm ezdi. Fakat grevin brah im e anlatld biim iyle onun kendi
sinin harekete gem esi gerekiyordu, ve can alc anda kendisinin ne
yapacan bilm esi gerekiyordu, sh ak n kurban edileceini bilm e
si gerekiyordu. Bunu kesin olarak bilm em esi durum unda, o zaman
ebedi teslim iyet hareketini yapm am olurdu, o zam an bu sz asln
da doru olm ayan bir sz deilse de, brahim olm aktan ok uzakta
olurdu; trajedi kahram anndan daha az nem li, evet, ne buna ne te
kine karar verebilen ikircikli biridir, bu sebepten dolay daim a bil
m ece gibi konuacaktr. Fakat byle bocalayan bir kii bir im an
valyesinin parodisinden ibarettir.
B urada yine brahim anlalabilecekm i gibi grnyor, fakat
ancak paradoksun anlalabilecei ekilde. ahsen ben brahim i bir
ekilde anlayabilirim , am a ayn zam anda konum aya cesaretim ol
madn da kavrarm , onun gibi hareket etm em daha da im knsz
-fa k a t bununla hibir ekilde onun yapm olduunun nem siz ol
duunu sylem ek istem iyorum , aksine biricik ve tek alacak ey
dir bu.
Peki adalar trajedi kahram an iin ne dndler? Onun b
yk olduunu dnp hayran oldular. Ve o saygdeer soylular
topluluu, selefleri zerinde yargda bulunm as iin her neslin ata
d jri ayn hkm e vard. A m a kim se brahim i anlayam ad. Bir
de baard eye bakn! Sevgisine sadk kald. Fakat Tanry seve
nin gzyalarna ihtiyac yoktur, akyla ektii acy unutur, evet,
ylesine unutur ki sonunda Tanr tekrar hatrlatm azsa en ufak bir izi
bile kalmaz; nk Tanr gizliden grr ve sknty bilir ve gzya
larn sayar ve hibir eyi unutm az.
Sonuta ya paradoks var, birey birey olarak m utlak ile mutlak
bir iliki iindedir, ya da brahim yolunu arm tr.

v .

iman

valyesi

iman valyesi, ya da "ebedi teslim iyet val

yesi, balanmann grCnmezliinin gl ve
ayrntl bir tasviridir. Ebedi teslim iyet edimini
yerine getirm i valye (bir nianldan ayrlmak
gibi) tekrar dnm eyi ummaz, sevgiliyi yeniden
elde etm eyi ummaz. Edimi, b ir kere gerekleti
mi, artk kendi sorumluluudur.
Ne var ki bu ta rif zellikle etkili; nk okuru bir
iman valyesinde garip karlanacak hibir
ey olmadna, onun, slah olmaz insanln
geri kalanndan ayrt etmeye yarayacak ufak bir
halesi" ya da karizm as bulunmadna ikna
ediyor. O tpk b ir tahsildara benzer. Ama kendi
hayatnn tamam grnmeyen ebedi ve ied
nk b ir batlanma zerine temellendirilmitir.
Y a /Y a d a daki yaz masasnn ierii temas b u

rada yeniden karmza kar.

Fakat gazetedeki kk bir haberin ortasnda
felaket gelir. Prensesin (Regine Olsene apa
k b ir gnderme) evlendii ortaya kar. Artk
ebedi teslim iyet edimi hedefinden m ahrum kal
m gib i grnmektedir. Gerekten yle m idir?
Hayr, nk imana uygun biim de hareket
eden birey, belli bir anlamda, kararlarnda yanl
gya dmez: En azndan h ib ir sosyal ya da in
sani kanaat onun yargsn artk etkileyemez.
Fakat, bu pasajda bile gm l olarak -gren
gzler i in - tekrar ihtim ali vardr. Bu kitap da,
dier hepsi gibi, Regine iin yazlmtr.

Sam im iyetle itiraf edeyim ki kendi tecrbelerim de gvenilir bir iman

valyesi rneine rastlamadm, ama buna dayanarak her iki kiiden
birinin byle bir rnek olabileceini de inkr ediyor deilim. Yine de
bir tanesini bulabilm ek iin yllarca bo yere iz peinde kotum. n
sanlar genellikle dnyay, nehirler, dalar, yeni yldzlar, gsterili
kular, tuhaf balklar ve gln insan trleri grmek iin dolar - v a
roluun karsnda azlan ak kalp hayvansal bir sersemlie der
ler ve bir ey grdklerini sanrlar. Bu benim ilgimi ekmiyor. Fakat
byle bir iman valyesinin varolduunu bilseydim, yryerek ona
giderdim, nk beni bu m ucize mutlak olarak ilgilendiriyor. Onu bir
an bile brakm azdm , her an ham leleri nasl yaptn izlerdim, kendi
mi m r boyu gvende hissederdim ve zamanm ona bakmak ile pra
tiini yapm ak arasnda ikiye ay m r ve bylece btn zamanm ona
hayran olm akla geirirdim. D aha nce sylediim gibi, byle birini
bulm adm , am a yine de onu gayet iyi hayal edebiliyorum. te bura
da. Tan olduk, tantk. Gzlerim ona deer dem ez onu itiyorum,
kendim de geriye frlyorum ve ellerimi kavuturup hafif yksek ses
le yle diyorum, Aman Tanrm , o kii bu mu, gerekten o mu? Tp
k bir vergi tahsildarna benziyor! Ne var ki adam odur. Ona yakla
rm, sonsuzdan gelen kk, birbirine uym ayan ksack bir mesaj
grebilir m iyim diye en ufak ham leleri bile izlerim, sonlulukla olan
uyum azl iindeki sonsuzluunu ele veren bir bak, bir yz ifade
si, bir jest, bir hzn, bir tebessm. Hayr! Tepeden trnaa inceleyip
sonsuzluun ban gsterdii bir yark olabilir mi diye bakarm. H a
yr! i tam am en dopdolu. Yry tarz m? Din, btnyle sonlulua ait; bir pazar le sonu Fresberge gezm eye giden hibir k gi
yim li ehirli yere ondan daha emin adm larla basam az, tam am en dn
yaya aittir, hibir p etit bourgeois [kk burjuva] onun kadar olamaz.
Onda iman valyesini iaret eden hibir m esafelilik ya da stnlk
bulunam az. H er eyden zevk alr, ne zaman belli bir haz yaarken g
rlsn, bunu ruhu bu tr eylere gmlm dnyevi adamn inadyla
yapar. ini nemser. O yzden biri onu grdnde, ruhunu ok kar
m ak bir m uhasebe iinde yitirmi bir ktip zanneder. Pazarlar tatil
yapar. Kiliseye gider. H ibir ilahi bak ya da kyaslanam azlk iare
ti onu ele vermez; insan onu tanm asa onu cem aatin geri kalanndan

ayrmak imknsz olurdu, nk yrekten ve cokuyla ilahi okumas

olsa olsa gl bir nefesinin olduunu ispatlar. leden sonra koru
lukta yrye kar. Grd her eyden zevk alr, kalabalklardan,
yeni omnibslerden, resundun sularndan -S tran d v eiende karlasanz alveri abasnda olan biri sanrsnz, onun elenme tarz
budun nk o bir air deildir ve ben onda iirsel bir kyaslanmazl bouna aradm. A kam a doru evine gider, ayaklar bir postacnnki gibi yorulm ak nedir bilmez. Yolda, karsnn ona dn iin yiye
cek zel scak bir eyler hazrlayaca aklna gelir, m esela sebzeli da
na rosto. Eer kafa dengi biriyle karlarsa, onunla bu yemei bir
otelin abasm a uyan heyecanla konum ak iin 0 ste rp o rta kadar
gidebilir. Tesadf bu ya tek kuruu yoktur ama yine de karsnn o ne
fis yemei ona hazrladna kesinlikle inanr. Eer hazrlamsa, onu
yemek yerken grm ek stn insanlar iin kskanlk, sradan insanlar
iin esin kayna olur; nk itah E sav'nkinden daha oktur. K ar
s eer hazrlamam sa garip bir ekilde o yine ayndr. Yolda bir in
aatn yanndan geerken baka bir adam la karlar. Bir an beraber
konuurlar. Gz ap kapayana kadar yeni bir bina diker, bunun iin
gerekli btn gler elindedir. Yabanc onun kesinlikle bir kapitalist
olduunu dnerek oradan ayrlr, oysa benim hayran olduum
valye yle dnr, Evet, eer mesele paraysa onu elde edebili
rim . A k bir pencereye kurulup aaya m eydana bakar, hareket
eden her eyle ilgilenir, kaldrm tann altna svan bir sanla, oy
nayan ocuklarla ve bunu da on alt yandaki bir kzn kaytszly
la yapar. Yine de o bir dhi deildir, onda bir dhinin kyaslanamazln bouna aradm. Akam leyin purosunu ier, onu grseniz alaca
karanlkta ot gibi yaayan kardaki bakkal diye yem in edersiniz. e
yaramaz biri kadar kaygszdr, am a yine de yaad her an, uygun
an en pahal bedele satn alr, nk absrdden yola kmadan en
ufak bir ey yapmaz. Yine de, yine de -gerekten buna fkelenebili
rim, hibir sebepten olm asa kskanlktan- bu adam sonsuzluk ham
lesi yapm ve her an yapmaktadr. Ebedi teslimiyetle varoluun de
rin hznn iine boaltm, ebediyetin saadetinden haberdar, her
eyden, dnyadaki en sevdii eylerden vazgem enin acsn duyu
yor, am a yine de sonluluk ona, daha ycesini hi bilm em i birine ve

recei kadar tat veriyor; nk sonluluktaki sreklilii eitim sreci

nin yaratt sinmi ve korkm u bir tinin izini tamyor: yine de bun
dan gvenle zevk alm a anlay iinde, sanki fani hayat her eyin en
gvenlisi gibi. Ama, ama, sergiledii dnyevi biim in btn absr
dden dolay meydana gelm i yeni bir yaratm. Her eyden sonsuza
dek feragat etmi ve her eyi yine absrdden dolay yeniden kazan
m. A ralksz ebediyet hamlesi yapmakta; fakat bunu yle bir doru
luk ve zgvenle yapm akta ki bundan aralksz fanilii elde etmekte,
baka bir eyden bir saniye bile phelenilmez. Bir dans iin en zor
lu iin belli bir durua sramas olduu sanlr, yle ki bir saniye bi
le bu konum da kalabilm ek iin abalamam aldr. bu konum da sabit
kalmas sramann kendisi sayesinde olur. Belki bunu hibir dans
yapam az -y a n i bu valyenin yapt eyi. nsanlarn ou dnyevi
sevin ve kederi bezgin bir halde yaar; bunlar duvar boyunca oturup
dansa katlmayanlardr. Ebediyetin valyeleri dansdrlar ve yksek
m evkidedirler. Hamlelerini yukar doru yaparlar, sonra yine aaya
derler; bu da hi basit bir vakit geirme ekli deildir, seyretmesi
naho da deildir. Fakat ne zaman dseler hemen ayn duruu alm a
ya m uktedir deildirler, bir an sallanrlar, bu sallan onlarn ne de ol
sa bu dnyann yabanclar olduunu gsterir. Bu. sahip olduklar be
ceriye bal olarak aa yukar belirgindir, fakat en becerikli val
yeler bile bu sallanmay tm den gizleyemez. Onlara havadayken bak
mak gerekmez, sadece tam yere deerken ya da demiken tannr
onlar. Fakat saniyesinde sanki ayakta dikiliyormu da yryormu gi
bi debilmek, hayattaki sray bir yrye evirmek, yce olan
yaya gidende m utlak olarak ifade etmek -b u n u ancak iman valyesi
yapabilir- ite biricik ve tek mucize budur.
Ne var ki mucize kolayca aldatabilir. O yzden, gereklikle olan
ilikilerini rnekle aklamak iin, belli bir durumdaki hamleleri tarif
edeceim, nk her ey bunlara bal. Gen bir delikanl bir prense
se k olur ve hayatnn btn ierii bu akta yatmaktadr: fakat y
le bir durum dur ki gereklemesi imknszdr, ideallikten gereklie
tercme edilmesi imknszdr. Sefaletin kleleri, hayatn batandaki
kurbaalar elbette yle baracaklardr: Byle bir ak aptallktr.
Zengin biracnn dul ei de tam sana gre." Brakn onlar bataklkta v-

raklayp dursun. Ebedi teslimiyet valyesi iin durum byle deildir,

dnyann btn nimetlerini verseniz o akndan vazgemez. Aptaln
teki deildir. ncelikle bunun onun hayatnn ierii olduundan
emindir, ruhu sarholukla kendinden geer en ufak eyi bile arur et
meyecek kadar salkl ve gururludur. Korkak deildir, akn, en sr
dolu, en gizli dncelerine szmasndan, kendisini bilincinin her bir
kiriinde saysz boumlarla dolanmasna izin vermekten korkmaz
-e e r ak m utsuz bir aksa kendini ondan hibir zaman kurtaram aya
caktr. Akn tylerini diken diken etmesiyle kendinden geer; ama ru
hu. zehirli kadehi imi ve zehrin her bir kan damlacna karmasn
hisseden adam kadar vakurdur -nk bu an lm ve hayattr. Dola
ysyla akn tamamn emip kendini iinde kaybettiinde her eyi de
neme ve her eye kalkma cesaretinden yoksun deildir. Hayatndaki
koullar zerinde dnr, evcil gvercinler gibi her iaretine itaat
eden evik dnceleri arr, sihirli ubuunu sallar, onlar da drt bir
yana atlr. Fakat hepsi, ac haber ulaklar gibi geri dndklerinde ve
ona bunun imknsz olduunu bildirdiklerinde, o zaman suskunlar,
onlar bandan atar, yalnz kalr ve hamleleri yerine getirir. Eer sy
lediklerimin bir anlam olacaksa hamlenin doal biimde gelmesi art
tr. O zaman valye ilkin, hayatn btn ieriini ve gerekliin b
tn anlamm tek bir dilekte younlatracaktr. Eer bir kiide bu yo
unlatrma. bu odaklanma yoksa, eer ruhu balangtan beri eitli
likte dalmsa, asla hamleyi yapma noktasna gelmez, birinde kaybe
derse tekinde kazanmak iin paralarn her tr hisse senedine yatran
kapitalistler gibi, hayatta ihtiyatla hareket edecektir -ksacas valye
deildir. kinci olarak, valye btn dnp tanmalarnn sonucu
nu tek bir bilin edimine younlatrma kuvvetine sahip olacaktr.
Eer bu odaklanmadan yoksun kalrsa ruhu daha batan dalr ve o
zaman hamleyi gerekletirecek zaman olmaz, hayatta sonsuza dek
ilere koturacaktr, asla sonsuzlua girmeyecektir; nk oraya en
vakm olduu anda bile tekrar geriye dnp almas gereken unuttuu
bir ey olduunu hatrlar. Ebediyete girmenin bir dahaki sefer m m
kn olduunu dnecektir, o da tamamen dorudur; fakat byle de
erlendirmelerle insan asla hamleyi yapm a noktasna eriemez, onla
rn yardmyla ancak gitgide bataa daha fazla batar.

te bylece valye ham leyi yapar -a m a ne ham lesi? Her eyi

unutacak m dr? (nk bunda da aslnda bir tr younlam a var
dr.) Hayr! nk valye kendisiyle elim edii iin ve insann ha
yatnn btn ieriini unutm ak da bir eliki olaca iin ayn adam
olarak kalr. Baka biri olmak iin hibir eilimi yoktur, ne de buna
byklk olarak bakar. Sadece alt trler kendilerini unutup yeni bir
ey olurlar. Kelebek bir zam anlar trtl olduunu bu ekilde tmden
unutmutur, belki sonra da kelebek olduunu tm den unutup bir ba
lk olabilir. Derin trler kendilerini asla unutm azlar ve asla oldukla
rndan baka bir ey olmazlar. Yani valye her eyi hatrlar, fakat
tam da bu hatrlam adr ac veren, ama yine de ebedi teslimiyet saye
sinde varolula bark kalr. O prensese duyduu ak onun iin ebe
di bir akn ifadesi olm u, dinsel bir nitelie brnp Ebedi Varla
duyulan bir aka dnm tr. Akn doyasya yaam ay ondan ke
sinlikle esirgeyen o Ebedi Varlk, yine de bu akn hibir gerekliin
elinden alam ayaca, ebediyet form undaki geerliliinin ebedi bilin
ciyle, onu bir kere daha kendine dost etmitir. A ptallar ve gen in
sanlar, bir insan iin m m kn olan her konuda konuurlar. Ne var ki
bu, byk bir hatadr. Tinsel anlam da syleyecek olursak her ey
m m kndr, fakat sonluluk lem inde m m kn olm ayan pek ok ey
vardr. Ancak, bu m m kn olmayan valye tinsel olarak ifade ede
rek m m kn klar, fakat ondan feragat ederek tinsel olarak ifade
eder. Onu gereklie tayacak olan, am a im knszla arpm bu
lunan dilek, artk ie dnm tr, fakat bu yzden kaybolm u da de
ildir, unutulm u da. Kimi zam an hatray uyandran onun iindeki
arzunun bilind ileyiidir, kimi zam an da onu uyandran kendisi
dir; nk hayatnn btn ieriinin geici bir heves gibi grnm e
sini istem eyecek kadar gururludur. Bu ak gen tutar, ak onunla
birlikte yllar boyunca hem byr hem gzelleir. te yandan ak
nn daha da bym esi iin sonluluun devreye girm esine ihtiyac
yoktur. H am lesini yapt andan itibaren prenses onun iin artk kay
bolmutur. Sevdiini grdnde hissettii erotik rpermeye ihtiya
c yoktur artk vs., fani anlam da ondan srekli ayrlm ak zorunda da
deildir; nk onu ebedi anlam da hatrlam aktadr, veda etm ek iin
birbirlerini bir kere daha grm eye istekli olan sevgililerin byle dav

ranmakta, bunun son defa olacam dnm ekte hakl olduklarn

gayet iyi bilir; zira belki de birbirlerini hem en unutacaklardr. Baka
birini sevm ede bile, insann kendisine yeterli olm as gerektii derin
srrn kavram tr. Prensesin yapt eylere artk hibir fani ilgi gs
termez. ite bu da onun ebedi ham leyi yapm olduunun tam ispa
tdr. Burada belli bir bireyin yapt ham lenin gerek mi yoksa m a
sal m olduunu grme frsat doabilir. Bu ham leyi yapm olduu
na inanm biri vard: zam an geince prenses baka bir ey yapt, ev
lendi - b ir prensle d iy elim - o zam an adam ruhunun teslim iyet esnek
liini kaybetti. Bunun zerine ham leyi uygun biim de yapmadn
anlad; zira sonsuz teslim iyet edim ini yapm olan o adam kendi
kendine yeterlidir. valye teslim iyetini iptal etmez, akn ilk anda
ki genliinde korur, hibir zam an brakm az; nk ham leleri son
suza dek yapar. Prensesin yapt onu rahatsz edem ez, eylemleri
iin baka insanlarda yasa arayanlar ancak alt trlerdir, eylemlerine
dayanak noktasn kendilerinin dnda ararlar. Fakat te yandan eer
prenses de benzer dnceye sahipse ardndan gzel bir sonu gelir.
nsann oyla kabul edilm edii, kendisini takdim etm e cesareti olan
herkesin doal yesi olduu o valyelik tarikatna takdim edecek
tir. lm szln kadn erkek ayrm yapm ayyla ispatlayan o
valyelik tarikatna. kisi aklarn gen ve salkl tutacaklar, prenses
de aclarn yenm i olacak, arkda syledii gibi "her gece efendisi
nin yannda yatm asa" da. Bu ikisi ile ok iyi zam anlanm bir har
mona praestabilita [nceden kurulm u uyum j. ebediyen birbirleriyle uyum iinde olacaklar, yle ki eer akn ifade edilecei o an ge
lecek olsa, ki bu an aslnda onlar fani olarak ilgilendirm iyor (nk
o zaman yalanyor olacaklar), eer akn ifade edilecei zaman bir
gelecek olsa, balangta gerekten birlem i olm alar durum unda
balayacak olduklar tam o noktadan balam aya m uktedirdirler. Bu
nu anlayan kii, ister kadn ister erkek olsun asla aldatlam az, nk
aldatldklarn hayal edenler yalnzca alt trlerdir. O kadar gururlu
olmayan hibir kz gerekten nasl seveceini bilmez: ama o kadar
gururluysa o zam an dnyann btn taktikleri ve kurnazlklar onu
kandrm aya yetmez.

S o k r a t e s in

olumlu

grn

Y a /Y a a daki, ierii, dardan bakldnda

sanlacandan son derece farkl olan Yaz M a

sas gibi, S okratesin kaba ve arpk urpuk d
grn, iindeki znelliin zenginliini m as
keler.
F a k a t im d i tek rar S o k r a t e s e d n e lim . y le ta sv ir e d ild i i g ib i u y
g u n b ir d g r n p e k y o k tu ; o k ir k in d i, b i im s iz a y a k la n v a r
d , h e p s in d e n n e m lis i, a ln n d a v e b a k a h e r y e r in d e b ir ta k m urlar
v a r d , k im g r s e a h l k ta n y o k s u n b ir te b a a o ld u u n a k a n a a t g e tir ir
d i. S o k r a t e s in k e n d i o lu m lu d g r n n d e n a n la d b u y d u ,
o n u n la o k a d a r m u tlu y d u k i e e r k e n d is in e k itara a lg c s g ib i k a
d n s e k ic i b ir g r n m , o b a n o c u u n u n e r ite n b a k la r , Y a r
d m la m a D e r n e i'n d e k i d a n s u s ta sn m k i g ib i k k a y a k la r v e in

toto [ z e t o la ra k ] g a z e t e y le i a ra y a n b ir in in y a d a m id in i z e l bir
z iy a r e te b a la m bir t e o lo u n arzu e d e b ile c e i k ad ar o lu m lu bir
g r n m v e r ilm i o ls a y d , b u n u a h l k h o c a s o lm a s n a e n g e l o lu n
m a s i in y a p lm ila h i b ir o y u n o la r a k d e e r le n d ir ir d i. B u ih tiy a r
h o c a , b u n u n r e n c iy i b e lli b ir m e s a f e d e tu tm a y a y a r a y a c a n a n
la d i in d e i ls e e e r , o lu m lu g r n n d e n n e d e n o d e n li m e s u t
tu; h e r h a ld e b y l e c e r e n c i r e t m e n le d o r u d a n b ir ili k iy e s k
c a sa r lm a y a c a k , b e lk i h a y r a n o lu p g iy s ile r in i a y n ta r zd a k e s tir m e y e c e k ti. T e z a t l n g e tir d i i itic i e t k iy le r e n c i - k i d a h a y k s e k b ir
d z le m d e S o k r a t e s in ir o n is in in o y n a d rol d e b u y d u - a sl m e s e
le n in k e n d is iy le ilg ili o ld u u n u v e h a k ik a tin i e b a k m n iki c a n
d o s tu n k o l k o la y r d k le r i a rk a d a i e b a k o lm a y p a y r lk o ld u
u n u a n la m a y a z o r la n a c a k t, h e r b ir in i h a k ik a tte k e n d is i i in var
e d e n a y r lk .
z n e lli in , y a n i i e b a k n , h a k ik a t o lm a s y d b e n im te z im v e
ta k m a a d l y a z a r la r n o n u n la b ir i li k iy i d e s t e k le m e s i a b u c a k a l g
la n y o r , e e r h i b ir e y d e n d e ils e o n la r n k o m e d iy e o la n d u y a r l
lk la r n d a n . K o m e d i d a im a o lg u n lu k ia retid ir; fa k a t b u o lg u n lu u n

altnda yeni filizlerin verm esi nem lidir ve vis com ica ackl olan
bastrm am aldr, tersine yeni bir dokunaklln baladna iaret
etmelidir. Kom edi silahn kullanm a gcne, am zda tin lem in
de sz sahibi olunacaksa eer, herkes iin vazgeilm ez bir m eru
luk olarak bakyorum . Bir a, bizim am z gibi ya da sylendii
gibi, ok derin dnyorsa, kom iklik, eer bu doruysa, herkes ta
rafndan kefedilm i olm al ve bir eyler sylem eye niyetlenen her
kes tarafndan balangtan beri kefedilm i olm al. Fakat paral ho
calar \Docents] mizah anlayndan insan dehete drecek kadar
yoksundurlar; Hegel bile, ateli bir H eg elcinin iddiasna gre, ko
m iklik unsurundan tm den yoksunm u. Bir D o e n t'i. H olberg'in
dnda bir m uhasebeciye artc derecede benzeten gln, kasl
m vakar ve arballk havalarna, paral hocalar ciddiyet der. Bu
korkun ciddiyete sahip olm ayan herkes suludur. Belki. Fakat bir
adam, kom edi lem inde ustala erim eden kendini fiilen dolays
zn alanndan yansttn sylerse bu ne dem ek olur? Yalan syl
yor dem ek olur. B ir adamn yolunu dolayszdan bulduunu syle
mesi, sonra da bunu direkt bir biim de bilgi olarak iletmesi ne de
mek olur? A dam kafadan atyor dem ek olur. T inler lem inde eit
li aam alar bir yol gzerghndaki ehirler gibi deildir, yolcunun
ehirlerden direkt olarak bahsetm esi yerindedir: rnekse. "Pekin 'den ayrldk ve C an to n a geldik, ayn 14iinde C anton'daydk."
Yolcu bu ekilde m eknlar deitirir, kendini deil, bylece bun
dan direkt olarak, deitirm eden sz etm esi, deiiklii bylece ak
tarmas uygundur. Fakat tin dnyasnda bir yer deiiklii kiinin
kendinde bir deiiklik dem ektir, bu yzden bu ya da u aam aya
ulam a hakkm daki btn direkt tem inatlar M unchhausenlik yap
maktan baka bir ey deildir. Bir adam n tin dnyasnda u ya da
bu uzak bir noktaya ulatnn kant bunu sunm a biim idir: eer
bu tersini ispat ederse, btn direkt tem inatlar sadece kom ediye kat
kda bulunm akla kalr. Kom edi silahn kullanm a gc polisin kal
kan gibidir, yetki arm asdr, yle ki g sahibi her kii -k i am z
da her kii bir g sah ib id ir- bunu tam aldr. Fakat bu kom iklik ti
ni vahi ya da iddetli deildir, kahkahas tiz deil: aksine, bir ke
nara koyduu dolayszla kar dikkatlidir. H arm an trpanna bir

ereve yerletirilir, keskin azna paralel giden ahap ubuklar; tr

pan dik duran hububat bierken, neredeyse ehvetli bir biim de bu
destekleyen beiin zerine ker, anzn zerine m untazam an ve
gzel bir ekilde der. Biilecek olgunlua erim i dolayszlkla
ilintisi bakm ndan m eru kom edi ruhunun durum u da byledir.
Bim e grevi lensel bir eylem dir, bien sert bir hasat eli deildir,
dolaysz boyun em eye zorlayan kom edinin keskin ba ve sivri
az olsa da, boyun eii naho deildir, derken bile bien tarafn
dan desteklenir. Kom edi ruhu esasta m izahtr. K om iklik souk ve
huzursuzsa, filizlenen yeni bir dolayszlk yok dem ektir, o zam an
kom ik, hasat ilevi grm ez, plak araziler zerinde iddetle esen
m eyvesiz bir rzgrn tatm insiz tutkusu ilevini grr.
B ir eyle ayrt edilm ek daim a iyidir; u ciddi am zda ciddi ol
m ayan biri olarak parm akla gsterilm ekten baka istediim bir ey
yok. Bu yargda herhangi bir deiiklik yapm a istei yle dursun,
saygdeer D oentlerin, hem ex cathedra [yetkili olarak] el kol h a
reketi yapanlarn, hem de sesleri ay m asalarnda nlayanlarn yar
glarnn arkasnda durup takm a adl yazarlara ciddi cm lelerle sk
sk ynelttikleri zel nutuklar birdenbire unutm ayp tam tersine,
kom iklii ciddilikte bir kararllk yapm ay nerenlerin ve latifede
btn zulm lerin en zcsnden kurtuluu bulanlarn bu yazarlar
olduunu net olarak hatrlam alarn isterim: A ksiliin, aptalln ve
esnek olm ayan tinin zulm . Takm a isim li yazarlarn, ben de dahil,
hepsi zneldir; u nesnel am zda nesnel olam ayan tek kii olarak
ayrt edilm ekten daha iyi bir ey istem iyorum .

IX.

Tahammln

snrlar

Regine O lse n le nian bozulm utur.

Fakat

Constantine Constantius her eye ramen bir

Tekrardan m idini kesmi deil. Yine de en
ok korktuu ey bir tekrar. Onu sadece Eyp

karakteri teselli edebiliyor, nk onun strab

da tarif edilir gib i deildi ve Eyp de evresin
deki herkes tarafndan yanl anlalmt.

1
11 Ekim
S U S K U N SIRD AIM :

H ayatm bir km aza girdi, varolutan ireniyorum , tatsz tuzsuz

anlam sz bir ey. P ie rro f dan daha a olsaydm , insanlarn sunaca
aklam alar yem eye yeltenm ezdim . nsan parm an topraa bat
rp kokusundan hangi diyarlarda olduunu anlar -b u hibir ey kok
m uyor. N eredeyim ben? D nya denen bu ey nedir? Bu kelim enin
anlam nedir? Beni bunun iine kim ekti de imdi orada brakp gi
diyor? Ben kim im ? D nyaya nasl geldim ? Bana neden sorulm ad,
neden yolu yordam retilm eden sanki bir ruh satcsndan aln
m gibi bir kenara itildim ? G ereklik dedikleri bu byk messeseye ilgim nasl dodu? Neden ona ilgim olsun ki? Bu iten gelecek
bir ilgi deil mi? Eer bu ite zorla yer alacaksam , ynetici kim?
Ona bir ey sylem ek isterim . Y netici yok m u? ikyetim i kime
bildireceim ? Varolu hi kukusuz bir m zakere -grm n dik
kate alnm asn rica edebilir m iyim ? E er insan dnyay olduu gi
bi kabul etm ek zorundaysa, o zam an bunun ne olduunu renm e
m ek daha iyi olm az m yd? Sahtekr nedir? Sahtekrn ne olduu
nun cni bono [kimin yararna] sorusu sorularak bulunacan syle
m iyor mu Cicero? Herkesin sorm asna izin veriyorum ve herkese
soruyorum kendim i ve bir kz m utsuz yapm akla ne krm oldu?
Sululuk - b u ne dem ektir? Byclk m? B ir insann nasl sulu
olaca belli deil m idir? Biri cevap verebilir mi? Bu eye karm
beyefendiler iin en byk nemi haiz olduu doru deil mi?
Zihnim bir duraklam a noktasnda, daha dorusu ondan syrlyo
rum. Kh yorgun ve bitkinim , evet srf kaytszlktan l gibiyim;
kh lgn gibi gazabm zerine ynelteceim birini bulm ak iin
akn akn dnyann bir ucundan teki ucuna seyahat ediyorum.
V arlm n btn z kendisiyle elierek lk la feryat edi

yor. Nasl oldu da ben sulu oldum ? Y oksa susuz m uyum ? O za

m an neden btn dnya dillerinde yle anlyorum ? nsan dili ne re
zil bir icat: B ir ey sylyor, baka bir ey kastediyor!
Bam a gelen bir eyden ibaret deil mi, btn bunlar bir kaza
deil mi? B tn m izacm n bir deiiklie urayacan, baka bir
adam olacam nceden bilebilir m iydim ? Belki de ruhum da gizli
yatan ey frlayp kt. Fakat orada fark edilm eden yatyorduysa,
onu nasl nceden grebilirdim ? M adem nceden grem iyorum , o
zam an sulu deilim . Eer fel geirm i olsaydm da yine sulu mu
olacaktm ? Dil dedikleri insan konum as nedir, sadece bir kliin
anlad sefil bir jargondan baka nedir? D ilsiz hayvanlar byle ey
leri konum adklar iin daha akll deil m idirler? -B e n sadakatsiz
m iyim ? Beni sevm eye devam etmesi ve baka kim seyi sevm em esi
durum unda bana sadk kalrd. E er sadece onu sevm eyi dilem eye
devam edersem , sadakatsiz m i oluyorum ? A slnda ikimiz de ayn
eyi yaptk; o zam an neden ben sadakatim i aldatarak gsteriyorsam
aldatan oluyorum ? Neden o hakl oluyor da, ben haksz oluyorum ?
kim iz de doruysak o zam an neden insan dilinde onun sadk benim
de aldatan olduum ifade ediliyor?
Btn dnya stm e gelse, btn skolastikler benim le tartsa,
hayatm tehlikede olsa yine de hakl olduum u iddia ederim. Bu
inanc benden kim se zorla alam az, am a bunu dile getirebileceim
hibir dil yok. Ben doru hareket ettim . Benim akm kendini bir
evlilikte ifade edem ez. Eer onunla evlenseydim m ahvolurdu. B el
ki evlilik olasl onu ekm itir. Elim den bir ey gelm ez -b e n i de
ekm iti. G erein sz konusu olduu daha ilk anda, her ey kay
boldu, am a artk ok ge. O nun anlam kazanaca gereklik benim
iin, tinsel gerekliim le yan yana giden bir glgeden ibaretti, kh
beni gldren kh davetsiz bir ekilde varlm rahatsz eden bir
glge. Sonunda ona dokunm ay isterdim , el yordam yla, adeta bir
glgeyi kavrar gibi, ya da elim i bir glgeye uzatr gibi. Hayat m ah
volm az myd? A slnda o benim iin lm gibi, gerekten de ru
hum da lm n dilem em iin bir ayartm ay uyandrabilir. Onu
m ahvedecek olsaydm , onu bir gereklie kavuturur kavuturm az
uup giderdi -o y s a teki trl onu hakiki bir gereklik olarak tutu

yorum , am a baka bir anlam da dehet dolu bir gereklik. N e olacak

o zam an? O zam an dil benim sulu olduum u sylyor, nk bu
nu nceden grm eliydim . O nurum u ve gururum u benden alacak ne
tr bir g bu, hem de byle sam a bir ekilde? O halde ben bir ka
der kurban m ym ? O zam an her ne yaparsam yapaym sulu ve
sahtekr m ym , hibir ey yapm asam bile mi? -Y o k sa deli miyim ?
O zam an en iyisi beni susturm ak; nk insanlar zellikle delilerin
ve lm ek zere olanlarn sylediklerinden korkarlar. Deli -n e de
mek? Halkn saygsna m azhar olm ak ve akll biri olarak grlm ek
iin ne yapm am gerekiyor? N eden hi cevap yok? Yeni bir kelime
bulana m akul bir dotceur [armaan] vereceim . A lternatifleri ifade
ettim. kiden fazlasn bilecek kadar zeki kim se var m? Eer bili
yorsa. o zam an benim deli, sadakatsiz ve sahtekr olduum , kzn
da sadakatli, akl banda olduu ve herkese sayld sama. Y ok
sa ilikim izin ilk dnem ini o kadar gzel klm olmam m kabahat?
ltifatnza teekkrler! Sevildii zam anki cokusunu grdm za
man. kendim i ve onun gsterdii her eyi akn bysnn sihirli
gc altna koyuyordum . Bunu yapabilm em ya da yapm am hata
myd? E er kzn kendinde ve kim senin tanm ad, sihirli ubu
uyla bana dokunup deitiren nc ahsta deilse, hata kimde o
zaman? Benim yaptklarm bakalarnda vyorlar. - a ir olm am
m benim tazm inatm ? H er tr tazm inat reddediyorum , ben hakla
rm istiyorum , yani onurum u. Ben air olmak iin dua etm edim , s
telik bu hediyeyi o bedele alm azdm . -Y o k eer suluysam o zaman
kesinlikle nedam et getirip telafi etm eliyim . Nasl olacak onu syle
yin? Belki hayatn, bir ocuun bokbceiyle oynam as gibi keyfi
ne gre benim le oynam asndan da pim anlk duym alym . -Y o k sa
en iyisi hepsini unutm ak m? Unut! Eer bunu unutursam varlm
sona erer. Ya da, sevdiim le birlikte onurum u ve gururum u da kay
bettiim hayat neye benzerdi -h e m de kim senin, telafi edem eyece
im bu eyin nasl m eydana geldiini bilm edii bir ekilde kaybet
tim. O zaman darya m atlm alym ? A m a o zam an neden ieriye
atlm tm ? Ben istemedim ki?
Sadece ekm ek ve suyla beslenenlerin durum u benim kinden da
ha iyi. D ncelerim , insanca llerde sylersek, hayal edilebile

cek en az gdayla besleniyor; am a yine de, m ikrokozm ik oranlarm a

ram en m m kn olduunca m akrokozm ik biim de davranm aktan
m em nuniyet duyuyorum .
K im seyle konum uyorum ; am a insanlarla iletiim i tm den kes
m em ek iin, ya da paralarna karlk bir eyler verm ek iin, iirler
den, zl deyilerden, ataszlerinden ve her devirde hayran olun
mu lm sz Eski Y unan ve Latin yazarlarn ksa paralarndan h a
tr saylr bir derlem e yaptm. Bu antolojiye Y etim ler Y urdunun
desteiyle baslm B allem D ers K itab ndan baz m kem m el aln
tlar ekledim . Y ani bana kim bir soru sorsa cevab hazr. Klasikle rden ben de Peer Deacon kadar alntlar sunabilirim , buna ilave
ten B allen Ders K itab ndan da alntlar syleyebilirim . nsann
isteyebilecei en byk onura ulasak da, kendim izi gurura ve k ib
re kaptrm am alyz. K im seyi kandrm am . unun urasnda doru
yu konuacak ya da doru drst bir sz edecek ka kii var?
D n y a kelim esi, yeryz, gkyz ve onlarn arasndaki her e
yi tam am en iine alr.
B ir ey sylesem ne yarar olurdu ki? Beni anlayabilecek kim se
olm azd. ektiim acnn ve strabn ad yok, benim gibi -b e n ki is
m im olm asa da, yine de senin iin belki bir eyler ifade edecek e
kilde kalrm , her halkrda kalrm.
SA D IK D O S T U N

19 Eyll
S U S K U N SIRD AIM :

Eyp! Eyp! Eyp! Eyp! G erekten u gzel szlerden baka

bir ey sylem edin mi, Tanr verdi, Tanr ald, Tanrnn ismi m
barek olsun? O btn aclarn iinde sadece bu szleri m i tekrar et
tin? N eden yedi gn yedi gece sustun? R uhunda neler oldu bitti?
B tn dnya banda darm adan olup yerde etrafnda anak para
lar gibi durduunda hem en bu insanst soukkanlla m sahip
oldun, sevginin yorum una ve zgvenin ve im ann akkalpliliine
m i sahip oldun birden? O halde kapn ac eken insana kapattn m.

o insan hayatn m kem m elliine dair dnyevi bilgeliin bir parag

ra f okum akla sunduu acnas teselliden baka bir rahatlam a bekle
yem ez mi? Syleyecek baka bir eyin yok m u? Sahte tesellicilerin
bireye bir iki kelim eyle dattklarndan, tren efi gibi kaskat sah
te tesellicilerin bireye reete olarak yazdklarndan fazlasn syle
meye cesaretin yok mu? Hani strap annda, Tanr verdi, Tanr al
d, Tanrnn ad m barek olsun" denir -n e az ne fazla, tpk hap
ran birine ok yaa dem ek gibi bir ey! Hayr, sen ki olgun gn
lerinde, eziyete urayanlar iin bir kl, ihtiyarlar iin bir denek,
kocam lar iin bir asaydn, her ey darm adan olduunda insanla
r hayal krklna uratm adn -sk n td a olann az dili, pim anlk
duyann alam as, kederli olann feryadydn, ikencelerle dilsiz
kalm herkesin acsn dindirendin, bir yrein barndrabilecei
ac ve kederin en yakn ahidiydin, can skm tsyla ikyet etm e
ye ve Tanryla ekim eye cesaret edecek kadar gvenilir bir savu
nucuydun. nsanlar bunu neden gizliyorlar? Dul ve yetim in hakkn
silip sprene ve m iraslarna konanlara yazklar olsun, am a ayn za
m anda insann yreinden ve T anryla ekim enden ektii ezi
yeti dindirm enin geici tesellisini kurnazca elinden alanlara da ya
zklar olsun. Y oksa zam anm zda Tanr korkusu o kadar byk de,
strap eken kii o eski gnlerde gelenek olan eye ihtiya m duy
m uyor? Belki insan Tanr huzurunda ikyet etm eye cesaret edemiyordur? im di bym olan T anr korkusu m u, yoksa korku ve
korkaklk m? Bugnlerde insanlar kederin doal ifadesinin, tutku
nun m itsiz dilinin airlere braklm as grnde, onlar bir alt
m ahkem enin avukatlar olarak insan m erham eti m ahkem esinde st
rap eken iin dava ayor. B undan tesine gem eyi kim se gze ala
maz. K onu o halde, Ey silinem ez bellein E y p ! Sylediin her
eyi anlat uzun uzadya, en yksek m ahkem eye km kudretli avu
kat, kkreyen bir aslan kadar korkusuz. Senin konum anda ruh var,
yreinde Tanr korkusu, konum alaryla sana gasplar gibi saldr
m ak iin ayaa kalkan arkadalarna kar strabn hakl karaca
n zam an ikyet ettiinde bile, arkadalarn seni kkrttnda b i
le onlarn bilgeliini ayaklarnn altnda ezer, onlarn Tanry savu
nularn km sersin, bunu eski bir saray adam nn ya da dnya i

lerini bilen bir devlet bakannn gelip geici kurnazl gibi grr
sn. Sana ihtiyacm var, yksek sesle nasl ikyet edeceini bilen
bir adam a; yle ki ikyeti, Tanrnn eytanla bir, insana kar plan
kurmay grtkleri C en n ette yanklansn.
ikyet et! Tanr korkm az, kendini pekl savunabilir, fakat hi
kim se bir insana yakt gibi ikyet etm eye cesaret edem ezse
kendini savunm ak iin nasl konuabilir? K onu, sesini ykselt,
Tanr elbette daha yksek sesle konuabilir, onun yldrm var - f a
kat o da bir cevaptr, bir aklam a, gvenilir, drst, hakiki, T anr
nn kendisinden gelen bir cevaptr, bir insan arpsa bile Tanrnn
hakll hakkm daki, insan zeksnn kefedip kadns yaratklarla
harem aalarnn araclyla etrafa yaylan dedikodudan daha gr
kem lidir.
Silinm ez bellein yardm severi, byk aclar ekm i Eyp, ben
de bu m eclise katlabilir m iyim , ben de seni dinleyebilir miyim ? B e
ni itme. Senin kl ynn yannda sahtekr biri olarak dikilm iyo
rum , gzyalarn sahte deil, ne var ki elim den seninle gzya
dkm ekten baka bir ey gelm iyor. N eeli insan m utlularn arkada
ln arar, geri onu en iten mutlu eden ey kendi iinde bulunan
sevintir; ite strap eken insan da kederin arkadaln arar. D n
ya benim olm ad, yedi olum ve kzm olmad; fakat ok az e
ye sahip olan da her eyini kaybedebilir, sevdiini kaybeden de ade
ta oullarn ve kzlarm kaybetm itir, onurunu, gururunu ve yan s
ra yaam a arzusunu ve hayatn anlam n yitiren insan da adeta ur
larla vurulm utur.
A D SIZ D O S T U N

D r d n c B l m

1848:1984

SEKZ PATKA KUYTUSUNU YENDEN

ZYARET

B enim e k si im fiziksel g . Zihnim dingin.

K endimi h e p kurban e d ile c e k m i gibi h issetm iim dir; em irler im di elim e g e m i
d e , b en d e verilen b u yru a u yacak m m .
N orm ald e bunu kaldrabilirim. Fakat d in
len m ek e le n m e k am a cy la , m e s e la ara
bann iin d e oturup tatl d n c e le r e d a la
rak 3 0 -3 5 kilom etrelik bir y o lc u lu a kt
m d a , v c u d u m k sm en yolcu lu k tan , k s
m en d e srf zih in sel zo rla m a d a n g itg id e
zayf d er; ara b a d a n in in ce d e b a z e n y
lan, srtan bir kalabalk karlar beni, h a t
ta ilerind en bazlar s z le satar, o z a
m an fiziksel b n y em g l b i im d e e tk ile
niyor. Y a d a, ssz patika yollarda uzun bir
y r y e kp d n c e le r im e d ald m d a,
orad a yap a y a ln zk en a n id en karm a
drt se r ser i kp s z le s a ta m a y a b a la
yn ca, fiziksel durum um g l b i im d e e t
kileniyor. K avga e d e c e k fiziksel g c m
yok - b y le bir m an zarad an d a h a fazla c a
nm sk an bir e y bilm iyorum . H er k e se s
z m d in le tm e y e te n e im var, a m a y o n
tu lm am se r ser i hari -b a s n d a n em irler
alan d ier ta n esin i hi sa y m y o r u m on u n la k o n u u lm a z.

H e g e l ci

bir

bastonla

sohbet

elki burada, nesnel bir ada tm den de lzum suz saylm aya
cak bir gr ileri srm eyi gze alabilirim . ebakm yoklu
u da deliliktir. Nesnel doruluk aslnda, onu dile getirenin akll ol
duunu belirlem eye hibir surette yeterli deildir; aksine, insann
syledii tam am en doru da olsa - zellik le de nesnel olarak d o ru deli olduunu bile ele verebilir. Burada bir yk anlataym , benim
hibir eklem em yok, dosdoru bir akl hastanesinden naklediyorum .
Byle bir kurum daki bir hasta kam ann yollarn arar ve gerekten
de bir pencereden atlayarak am acna ular, yolda zgrlne ko
mak iin hazrlanrken birden kafasna (akllca m desem , yoksa
delice m i?) u fikir dank eder: ehre inince tanyacaklar ve akabin
de buraya geri gnderecekler; o yzden sylediklerinin nesnel do-

ruluuna, akl salnn yerinde olduuna herkesi ikna etm eye iyi
ce hazrlkl olm an gerek. B ir yandan yryp bir yandan bunlar
dnrken yerde duran bir top grr, eilip alr ve paltosunun ar
ka cebine koyar. H er adm attnda top, kibarca sylem ek gerekir
se, oturm a yerine vurur, o da her seferinde, Gm, dnya yuvarlak
tr, der. ehre gelir ve hem en arkadalarndan birine urar; deli ol
m adna onu ikna etm ek istem ektedir, o yzden bir ileri bir geri
yryp durm adan, Gm , dnya yuvarlaktr! der. A m a dnya da
yuvarlak deil mi zaten? Akl hastanesi, herkesin dnyann tepsi gi
bi dz olduuna inand zam anlardaki gibi bu grten dolay biri
nin daha kurban olm asna m can atm aktadr? Y oksa, herkesin ka
bul ettii ve sayg gsterdii nesnel bir hakikati dile getirerek akl
l olduunu kantlam ay um an bir adam deli midir? Fakat doktor
asndan hastann henz iyilem em i olduu aktr; am a tedavisi
nin, adam a dnyann dz olduu grn kabul ettirm eye bal ol
duu dnlm ez. Fakat herkes doktor deil ki, grne baklrsa
an gerektirdikleri, deliliin ne olduu sorusu zerinde hatr sa
ylr bir etkiye sahip. Evet, insann bazen, H ristiyanl m odernle
tiren m odern am , neredeyse Pontius P ilatu sun sorusunu da m o
dernletirdiine inanas geliyor, am kendini dayayaca bir ey
aram a drts u soruda ilan ediliyor: D elilik nedir? Privatdoc e n f in biri, de om nibus dubitandum est [her eyden phe etm ek
gerek] dediinde -ak ad em ik cppesi her zam an bir eyler sylem e
si gerektiini h atrlatr- ve ayn zam anda iki cm lede bir kendisinin
hibir zam an hibir eyden phelenm ediine dair bir sr isel d e
liller sunan bir sistem yazverdiinde ona deli olarak baklmaz.
Don K iot znel deliliin bir prototipidir, burada iebak tutku
sunun, belli bir sonlu sabit fikri kucaklam as vardr. Fakat, te yan
dan iebakm yokluu bize deli sam asn verir, o da ayn lde
kom iktir; eer bir deneysel psikolog bunu, byle bir avu filozofu
alp bir araya getirerek gsterecek olursa ok arzu edilen bir ey ola
bilir. Sapkn bir iebak olarak ortaya kan delilik trnde, trajik
ve kom ik unsur, talihsiz birey iin son derece nem li olan bir eyin
aslnda kim seyi ilgilendirm eyen zel bir saplant olm asdr. eba
km yokluundan m eydana gelen delilik trndeki kom ik unsur,

mutlu bireyin bildii eyin gerekten hakikat olm asna, herkesi ilgi
lendiren hakikat olm asna ram en, o ok sayg duyulan zrvacy en
ufak derecede bile ilgilendirm eyiidir. Bu tip delilik tekinden da
ha insanlk ddr. nsan birinci trden bir delinin gzlerinin iine,
orada hezeyannn en derin noktasna ulam ak zorunda kalrm diye
bakm aya ekinir; fakat insan ikinci trden deliye, gzlerinin cam
dan, sann hal saaklarndan yapldn, yani ksaca yapay bir
rn olduunu kefederim korkusuyla hi bakm aya cesaret edemez.
Eer byle duygusal dengesi bozulm u biriyle karlarsanz, duy
gular olm ad iin dengesi bozulm u biriyle, onun bir insan m
yoksa iinde konuan b ir m akinenin kurnazca gizlendii bir baston
mu olduunu pek bilem eden, souk ve rpertici bir dehet iinde
sylediklerini dinlersiniz. O nurlu bir adam n bilm eden cellatla kar
delie kadeh kaldrdn renm esi daim a nahotur; fakat insann
kendisini bir bastonla aklc ve felsefi bir sohbet yaparken bulm as
neredeyse akln karm asna sebep olur.

Btn

rme

bilimden

gelecek

B ugnlerde bilim ad altnda serpilip gelien (zellikle doabilim i)

hem en hem en hibir eyin bilim le hi ilgisi yok, sadece m eraktan
ibaret. -S o n u n d a btn rm e doa bilim lerinden gelecek - H ay
ranlarndan pek ou, eer bir incelem e m ikroskopla yrtlyorsa,
o zam an bunun ciddi bir bilim olduuna inanyor (un sot trouve to
ujours un autre sot qui l adm ire) [bir aptal daim a kendine hayran
olacak baka bir aptal bulur]. M ikroskopa duyulan aptalca ve batl
bir inan; m ikroskopla yaplan gzlem sadece m erak her zam an
kinden daha sam a klar.
Bir adam n yalnlk ve sam im iyetle, bilincin nasl varolduunu
anlayam adn sylem esi son derece doaldr. Fakat bir adamn
gzn bir m ikroskopa yaptrp uzun uzun baktktan sonra hl
nasl olduunu grem em esi glntr ve zellikle de ciddi olm as

gerektii zam an ok glntr. B ir elence, bir vakit ldrm e arac

olarak bakldnda m ikroskopun kefi gayet m antkl, fakat onu
ciddiye alm ak aptalln dik ls. M atbaann icad bile neredeyse
hicvidir, am an tanrm o zam andan beri syleyecek sz olan ne ok
insan varm. O m thi icat, daha doarken lm e m ahkm bir s
r zrvann yaylm asna yarad.
E er Tanr elinde bir sopayla etrafta dolasayd, m ikroskopun
yardm yla k eif yapan o arbal insanlarn ii baya bir zorlard. Tanr onlardan ve doabilim cilerinden ikiyzllklerinin acsn
dve dve karrd. nk ikiyzllk, doabilim inin insan T an
rya gtrd sylenerek yaplyor. Elbette Tanrya gtrr -d a h a
stn bir biim de, o da haddini bilm ezliktir. Bilim adam larnn iki
yzl olduunu grm ek kolay; nk biri onlara L u th erin kk il
m ihalinin ve vicdannn herkese yeteceini sylese, burunlarn kvrrlard. Tanry stn bir kiiye, herkesin anlayam ayaca rezil
bir herife evirm ek istiyorlar -fa k a t ilahi ve basit gerek u ki onu
hi kim se anlayam az, zeki olan da basit insan gibi aynsna sarlr.
Sokratesvari cehaletin derinlii burada grlebilir; Tanrnn hu
zurunda cahil kalm ak iin tutkuyla btn fazla m erakn bilgisinden
vazgem ek; unun uras iki kul arasnda olan bu grntden vaz
gem ek; yani, her eyi m ikroskopla incelem ekten - halbuki, dindar
olm ayan G oethe, bu ayrt edici bilgiye seve seve bal kald.
Bu gibi bilim sel yntem lerin hepsi zellikle tinsel alanlara el
uzattklarnda tehlikeli ve zararl olurlar. Bitkiler, hayvanlar ve yl
dzlar o ekilde ele alnabilir, fakat insann tinini bu biim de ele al
m ak kfrdr; bu da sadece ahlki ve dinsel tutkuyu zayflatm aya
yarar. Y em ek yem ek bile, m ikroskop yardm yla sindirim hakknda
tahm ini fikirler ileri srm ekten daha akllcadr. Tanrya dua etmek,
yem ek yem ek gibi, gzlem den daha aa bir ey deil, btn her
eyin en ycesidir.
Fizyologlardan rendiim ize gre bilind bilinten nce ge
liyorm u; fakat nasl oluyor da iliki tersine dnyor ve bilin, bi
lind zerinde henz ekillenm em i ksm i bir etkide bulunuyor?
Fizyoloji sonra da estetik ve duygusal bir hal alp, gelim i kiiliin,
davrann vs. soyluluundan sz ediyor. Tanr akna, ne anlam a

geliyor btn bunlar? B ir para sefillik ve en fazla da bir para put

perestlik (ii neyse d da odur). A ziz Pavlus dua ve vaazla gzel
olunacandan bahsetm iyor. B rakn dsal adam yok olsun, isel
adam yenilensin.
M ateryalist fizyoloji kom ik (hayat veren tini bulm a yolunun l
drm ekten getiine inanlm as); daha m odem , tinsel fizyoloji, da
ha kurnaz olsa da safsatadan ibaret. M ucizeyi aklayam ayacan
itiraf ediyor, am a yine de devam etm ek istiyor; ciltler dolup tayor
ve ciltler unu yazyor bunu yazyor, hepsi de ok tuhaf ve ilgin
-a m a yine de m ucizeyi aklam yor.
te safsatac fizyoloji diyor ki, bilincin varolm as bir m ucizedir,
fikrin bir ruh olm as, o ruhun da tin olm as (ksaca niteleyen deii
yor). Fakat bu tam ciddiye alnacak olursa o zam an btn bilim in
sonu gelm i dem ektir - y le olunca da bilim bir sr latifeden ba
ka bir ey olm uyor. B ilim in asl sorunu, o aklayam ad m ucize
dir: o zam an aklad btn eyler ne ie yarar? Safsata yaratm a
frsatn elde etm ek iin, daha dorusu ciltler dolusu bir bilim olm ak
iin bilim in yapt u: Gei, diyor kesinlikle bir m ucize (bilindndan bilince vs.) fakat ok yava yava oluyor, azar azar. D iyalek
tik adan safsatann nerede yattn grm ek kolay. Asl sorun bu
nun ksa vadede mi yoksa uzun vadede mi m eydana geldii deil,
m eydana geldiinde bunun bir m ucize olup olm ad. te safsata
odur: btn bilim bir parantezdir. M eydana gelm esinden nce uzun
ya da ksa zam an gem i olm asna gre az ya da ok m ucize deil
dir. O yzden bir doktorun kafatas am a tarihini iki blm de yaz
m asnn. neden o bilim le gayet tutarl olduu anlalabilir; tabii ilk
blm kafatas am a tekniinin bilinm edii dnem ini ele alyor.
Fizyolojinin tam am gerekten nitelik bakm dan konunun dndaki
eylerle ilgileniyor. A m a buna bilim demek safsata olur.
"Y ava y av a' dem ek farkl alanlarda farkl anlam lara gelebilir;
bitkiler lemi ya da hayvanlar lem i, ya da dnyann 6 bin yl an
lam na gelebilir; dourm a istatistikleri anlam na gelebilir ve Tanr
bilir daha neler neler: fakat m ucizenin aklanam az olduu doruy
sa nitelik bakm dan bu hibir anlam a gelm iyor. Btn hepsi yakla
k tahm inlerden ibaret: N eredeyse, yaklak olarak, adeta neredey

se yaklak olarak... te m ikroskopun kullanm da olduu, o ciltler

dolusu kitaplarda ilenen konu bu.
Safsata fizyolojiden rendiim ize gre, ruhun bilinli hayat
na dair bilginin anahtar bilindm da yatyor (Carus). yi de, bilindm dan bilince gei aklanm adktan sonra anahtar tam olarak
ne anlam a geliyor? Bu gei, hibir anahtarn aam ayaca (m uci
zeyi aklayan) bir sraytr.
Yine reniyoruz ki, da s G esetz des G eheim nisses [srrn yasa
s] aklam aya yardm c oluyor. O yasa m ucizenin varln doru
lam aktan baka pek bir ey yapam az - o halde neyi aklyor? D og
m atik olarak insan m ucizenin m ucize olarak aklandn am a an
lalam az olduunu anlayabilir; fakat m spet bilim byle hareket
edem ez. Bunun sonucu olarak da grnte hokkabazlklar yaparak
neredeyse, yaklak olarak, hem en hem en -m u cizey i aklar.
Bylece fizyoloji, bitkiler ve hayvanlar lem ine yaylp analoji
stne analoji gsteriyor, oysa bunlar gerek analojiler deil; n
k insan, bitki ve hayvanlardan niteliksel olarak farkldr.
A h iren safsataclk, m ikroskobik ve teleskopik bir biim de
yurtdna ciltler dolusu yaylyor; nitelik asndan konuacak olur
sak, kesinlikle ortaya hibir ey koym uyor; fakat insanlar, dnya
daki eylere yaln ve iten gelen tutkuyla hayran olup hayrete d
m ekten vazgeirdii kesin; oysa bu, etie tevik eden itici bir g
tr.
Etik ve din tek kesinliktir. D iyorlar ki: m an edeceksin. Eer bi
ri bana, o inan yardm yla m hayatn toz pem be olduunu soracak
olursa, cevabm u olurdu: Hayr, am a her eyin gzel. Tanrnn da
sevgi olduu gerei tarif edilm ez bir ekilde im renilecek bir ey;
ilerin kt gitm esi ya benim hatam -d o lay sy la Tanr sevgidir; ya
da iler dzelecek ve ktlk bir anlam ifade edecek -a m a o zam an
da Tanr sevgidir.
u ikiyzl duygusallkla dalga geelim , diyelim ki: Btn prob
lem senin barsaklarn boaltm am olm andan kaynaklanm yor
mu? O anlam sz m ikroskobik ciddiyete glm eyi asla unutm ayalm .
Fakat gereklik ve olu ortam nda i ciddiye bindiinde, fizyo
loji ve doktor gerekte ne biliyorlar ki? Bedenle ruhun elim edii

ni, gelim ekte olan bir ide olduunu ve bu nedenle, aralarndaki ili
kide birinin tekinin iinde olduunu - h e r eyin hareketsiz olduu
hayal o rtam n d a- gzlem lem ek ve aklam ak kolay. Fakat gerek
durum da yaplm as gereken nedir? M ustarip olan kii ie dam la ala
rak m balam al, yoksa nce im an m etmeli? Ah, ne tarafa dne
ceini bilm eyen bir doktoru tekrar tekrar ustaca hicvettin. Fakat ah
lk diyor ki, man edeceksin. Sadece ahlk heyecanla konua
bilir, doktor ne yazd ilalara inanr, ne de -im a n eder. Ahlk
heyecanla unu syleyebilir; belli bir anlam da btn ilalar bir lati
fedir. Bir insann hayatn birka yllna korum a zevki sadece bir
latifedir: Ciddi olan ey ise huzurlu lm ektir.

A v u s t r a l y a da,

A y da

D oabilim ine kendini kaptrm ann hi yarar yok. nsan orada sa

vunm asz ve kontrolsz kalyor. Bilim adam btn ayrntlaryla
hem en dikkatleri datm aya balyor, bir bakm snz A vustral
y a dasnz, bir bakm snz A y 'd a, yerkrenin derinliklerinde ve
eytan bilir baka nerede -b ir erit kurdunun peinden gidiyorsu
nuz: bir bakm snz bir teleskop kullanm anz gerekiyor, bir bak
m snz bir m ikroskop, byle bir eye kim dayanr ki.
Fakat aka bir yana; karklk, neyin ne olduunun, felsefenin
doabilim inden nasl yararlanacann diyalektik bakm dan hibir
zam an ak olm am asndan kaynaklanyor. B tn bu her ey harika
bir m etafor m u (o zam an insan pekl bilm ese de olur)? Bir rnek
ya da analoji mi? Y oksa uygun biim de teori oluturulacak kadar
ok nemli bir ey mi?
Bir dnr iin, ayrntlarn bir bir ortaya zlp sanki dn
ce her an ortaya km ak zereym i gerginlii altnda yaam ay sr
drm ekten daha korkun bir ikence olam az. Eer doabilim cisi o
ikenceyi hissetm iyorsa bir dnr olam az. Entelektel bakm dan
en korkun m it eziyeti! B ir dnr tinsel bir kesinlik bulana ka

dar adeta cehennem dedir: his R hodus, hic salta [ite R odos, burada
atla (H alep ordaysa arn burada)], dnya un ufak olsa, m addeler
erie yine de inanacan im an alan. nsan orada son haberleri bek
leyem ez, ya da gem isinin yurduna gelm esini. K ibirli bir tine en ok
strap veren (nk bir m ikroskoptan bakm ak m thi bir stnlk
tr), o tinsel kesinlik, her eyin en alakgnlls, m evcut tek k e
sinliktir.
Asl itiraz, doabilim ine btn itiraz, yaln ve biim sel olarak u
ekilde ifade edilebilir, evet: B ir tin olarak kendisi hakknda uzun
uzun dnm bir insann, hayatnn ii ve am ac olarak (ampirik
m alzem e ieren) doabilim ini sem eyi dnebilm esi inanlr gibi
deil. D ikkatli bir bilim adam ya bir yetenek ve igd adam ol
m aldr, nk yetenek ve igdnn zellii temel olarak diyalek
tik olm am asdr, bir eyler aratrp bulup zeki olm aktr -kendini
anlam ak deil (ve bu ekilde, hibir eyin ters gittiini hissetm eden,
m utlu m utlu yaayp gitm ektir; nk gzlem lerin ve keiflerin ya
nltc eitlilii her eyin karm aasn srekli rter); ya da ilk gen
liinden beri yar bilind ekilde bir bilim adam olm u ve al
kanlkla da yle yaam ay srdren biri olm aldr -e n korkutucu ya
am tarz: D nyay keifleri ve zeksyla bylem ek am a kendini
anlam am ak. u apak ortada ki byle bir bilim adam bilinlidir,
yeteneklerinin snrlar iinde bilinlidir, belki de artc derecede
kavrayc bir zihin, eyleri bir araya getirm e ve fikirleri ilikilendirm ede neredeyse sihirli bir gc vardr vs. Fakat iliki en fazla y
le olacaktr: Sekin bir beyin, yetenekleri bakm ndan esiz, doa
nn btnn aklar -a m a kendini anlam az. Tinsel olarak yetenek
lerinin ahlki kullanm nda kendine saydam olmaz. Fakat bu iliki
kolayca anlalaca zere septisizm dir (nk septisizm dem ek, bir
bilinm eyenin, bir x in. her eyi aklam as dem ektir. A klanm ayan
bir x tarafndan her ey aklandnda sonuta hibir ey aklan
m am olur). Eer septisizm deilse o zam an batl inantr.

1 848

-yry

ve

siyaset-

mektup

Kierkegaardn apolitik olduu sk sk ileri sr

lr, Bunun gerekle uzaktan yakndan ilgisi yok.
1848 olaylarn tutkuyla ve byk b ir zek kv
raklyla takip etmitir. Hayatnn bu dnem in
de arkada J. L. A. Kolderup-Rosenvinge ile
uzun edebiyat ve siyaset yrylerine kmay
det edinmiti. Aslnda bu yryn kendisi
b ir edebi form oldu, g eti i ye r ve zamanyla,
g eliim i ve sonucuyla -o u n lu k la K open
h ag daki baz corafi noktalarla kesiiyordu,
Kopenhag veda iin her ikisine de ayn derece
de uygun b ir noktay oluturdu. Kolderup-R o
senvinge bu yeni edebi formun elencesi iine
topyekn girdi, hayatnda b ir kez ve de o k k
sa

sreliine

(zira

K olderup-R osenvinge

1850de ld). Kierkegaard zeki birini buldu

unda g n de lik h ayattaki akalam alardan
zevk alrd. Bununla birlikte, m ektuplar Kierke
gaard n k k salm yalnzlna tanklk ediyor;
onun iin byle b ir arkadalk, eski Kopen
h a g n caddelerinde, m eydanlarnda, yalnz
surlar boyunca m r boyu sren m nzevi bir
yryte ancak ksa b ir arayd.

1
J. L. A. K olderup-R osenvingeye
1848
S E V G L C onferentsraad,
nceki gn caddede yrrken aklm a ne geldi -y o k , yle Sibb e m in aklna geldii gibi deil, hani insanlar, Sibbem ne diyor

acaba? diye so ruyorlardr- yok, H olbergin H ieronym usu imdi

yayor olsayd bu devir hakknda ne sylerdi diye dndm , hani
u daha kendi devrinde bile dnyann Paskalyaya kadar kalm aya
cana inanan kii. Bu fikir uradan kt: B ir gazetede, atsinei
ad verilen bir eyin trenleri durdurm ak iin kullanldn okum u
tum, evet, ne delilik deil mi? Aslnda ne kadar delice olsa o kadar
iyi. B undan daha aklszca bir ey hayal edebilir m isin? O zam an
dnyann Paskalyaya kadar ayakta kalm as im knsz bir ey deil
mi -m ad em durm ak iin bir atsinei kullanlabiliyor? M arangozun
atsineinin sayesinde treni durdurm ada sadece ksm en baarl ol
duu doru, nk kullanm ak istedii atsineinden dolay ezilm i
-m uh tem elen ayn haberi sen de okudun. Berlingske Tidende habe
rini, baka bir gelim enin henz olm adn ekleyerek bitiriyor. Ah,
B erlingske T idendem n bundan haberi yok ama, bir dnre m r
boyu yetecek m alzem eyi salad bile. M arangoz atsineini doru
drst kullanm asn bilm edii iin, durum da bir deiiklik yok:
D nya delilikte o kadar ilerledi ki durm ak iin atsinei kullanyor,
bu byleyken, tekrar H ieronym usa dnecek olursak, dnyann Pas
k alyaya kadar dayanm as ihtim al dahilinde deil. Bu yzden insan
zavall m arangoza daha az acyor, nk nasl olsa P askalyaya k a
dar btn dnya yok olacak ya da, - b u imdi zellikle uygun gr
n y o r- inenecek; o zam an m arangoza ok at yakm ak gerekm i
yor. G erekten dnya Paskalyadan nce yok olacak, am a biri kp,
dnyann oktan yok olduunu, buradaki talihsizliin bir atsinei
yardm yla durm aya alm ak arzusu olduunu, byle olm aya da
devam edeceini syleyebilir - y a byle bir ey im knsz olduun
dan ya da at sineinin doru ekilde kullanlm as bilinm ediinden.
Ben de dncelerim e tem el olarak u cm leyi alm ak niyetinde
yim: Bir atsinei nasl olur da durdurm ak iin kullanlabilir? lk
bakta yle gelm ese de, yakndan baknca bu deerlendirm enin son
tefekkr saatim izde konum u olduum uz konuyla ilgili ve tutarl
olduu grlecek.
Benim "hareket partisine ait olduum u sylerken ok haklsn
Conferentsvaad, tabii gizliden gizliye deil, yok, aleni; nk ben
btn hareketlerim i akta yaparm . Am a, bu parti taraftarlar ko

num as bir yry iin ne kadar davetkr grnrse grnsn,

kesin olan bir ey var: Hi kim se bir partiye benden daha az m en
sup olam az, nk ben durm adan yryorum . Y rye gidem eyen
ya da belli bir yere gitm ek gerektii zam anlar haricinde dar ka
mayan insanlardan bir yry olarak nasl farklysam , ayn e
kilde partiyle ilgili olan her eye de kaytszm ! -P a rti taraftan her
kes, partiyle ilgili her ey belli bir yere gider, gidip oturur. Parti ta
raftarna -b a k a n lk ta - daha bir yer verilir verilm ez, sanki m r bo
yu oturup kalm ay istiyor ya da niyet ediyorm uasm a yerleir, y
le ki insan bacaklarn kaybettiine inanr (ad m odum : burnunu kay
betm ek, aklm kaybetm ek vs.) ya da sadece belli dnem ler kanatla
r olan baz bcekler gibi sadece belli bir dnem bacaklar olduu
na. O rada oturur kalr, o m ahalden ayrlm az -g erek ten de onu ye
rinden kprdatm ak iin, dedikleri gibi, insann (ite yine geliyor!),
insann ona yrm esi iin ayak ve bacak verm esi gerek.
Fakat imdi tekrar atsineine ve bir atsinei yardm yla durdur
ma isteine dnelim , geen seferki konum am zla ilgili olduunu
greceksin. Bu, A v ru p ada son zam anlarda yaanan olaylar yn
lendiren karklk yasas deil m i? Bir devrim le durdurm ak istiyor
lar, bir devrim i de kar bir devrim le. Fakat kardevrim de bir dev
rim deilse nedir? Ve bir devrimi at sineinden baka neye benze
tebiliriz? Yani bir atsineiyle mi durdurm ak istiyorlar? A vrupada
ki btn bu gelim eyi koskoca bir septisizm ya da bir girdap olarak
deerlendirm em e hak vereceinden em inim . B ir girdap ne arar?
-D urabilecei sabit bir nokta. (O yzden, ite, ben de in parerthesi [parantez a ra s]- o tekil bireyi aryorum .) H epim iz bir duran
gerekli olduunda hem fikirm iiz gibi grnyor. Fakat o kii, dur
m ak isterken sabit bir nokta bulm ay baaram yor -b a k a bir deyi
le hareket ettirilen ya da eden yardm yla durm ak isteyen o kii gir
dab geniletiyor. U zun sreler boyunca, kurulu olana gre hareket
ihtiyac tartld durdu, fakat harekete gre kurulu olann ihtiyac
tm den unutuldu. Ne var ki, A v ru p ada u an bir utan bir uca ger
ek anlam da hibir ey kurulm u deil - h e r ey hareket. nsan yo
ruluyor, ba dnyor, ayak direyecek bir dayanak, bir durak aryor.
Havay kavrayp bir atsinei kullanyor, evinde yangn knca

panikle m aasn kurtaran kadn gibi. F ran sada olan bu. Lam artine
rm eyi vs. bir atsinei yardm yla durdurm ak istedi, ne yazk ki
tpk m arangoz gibi o da inendi. V atandalarn zerine ate ald
-y in e de Cum huriyet bu bedele alnd, bu yzden m uhtem elen ate
in alm asna onlar sebep oldu, diye savunm a yaplabilir. Bu ne
denle, bir yasayla durdurm ak istediler, siyasi sularda lm cezas
n kaldran ilk yasay C um huriyet kard. Fakat ne yazk ki, Cumh u riy etin kendisi kurulu bir dzen deildi ki, bir atsineiydi -b y lece bir at sinei yardm yla durdurm ak istiyorlard. Bu ok barizdi,
binlerce vatanda zerlerine ate alarak yere serildi. te bir kere
daha bir atsinei yardm yla gelen bir durdurm ayd b u Ben de im di duracam , zira ikim iz de m uhtem elen bu dn
ceyi daha ileriye gtrm ekten yorulduk. Bu, ite, gvenilir bir du
rakt. A m a hayr, dur bakalm ! Fransa, devrim lerden ok nceleri
bkm diye dnsem de onlar bu sebepten durm ad. Eyvah, kolay
olm ayacak. A v ru p ann ekecek cezas var. Ve belki de, Conferentsraad, senin de ekecein bir cezan var, nk benim le tantn,
beni dinlem ekten bkp usanm da olsan, beni durduram azsn.
O
yzden devam ediyorum . B tn bu durm a ve bir atsinei yar
dm yla durulabileceine ilikin yanl inan yrm eyle ilgili. Sade
ce yryn esasn anlayan kii (biliyorsun ki, siyasetten anlam a
yan ben bundan anlyorum ) bunun durm akla balantl olduunu da
anlayabilir. G een sefer sylediin gibi eer ben yry sistemletirdiysem , o zam an, durdurm a kategorisinin de ait olduu kk
bir hareket teorisi denem esinde bulunm am a ltfen izin ver. Pek
ok kim se, insann gitm ek istedii sabit bir nokta varsa, o zam an ha
reketin girdap olm adna inanr. A m a bu bir yanl anlam adr. H er
ey hareket etm ek iin kacanz sabit bir noktaya sahip olm anza
bal. D urm ak ileri bir noktada deil, gerideki bir noktada m m kn
olur. Yani, durm ak hareketin iindedir, hareketi pekitirir. Siyasi ve
dini bir hareket arasndaki fark da budur. Buna gre dini unsurdan
yoksun olan ya da Tanrnn terk ettii salt siyasi hareketlerin hepsi
bir girdaptr, durdurulam az ve ileride sabit bir nokta isteme yanlsa
m asna kurban gider, bu da bir atsinei yardm yla durm ay iste
m ektir; nk sabit nokta, tek sabit nokta arkadadr. Bu yzden, be

nim A vru p adaki btn karklklarla ilgili grm bunun din d

nda bir m etotla durdurulam ayacadr; ayrca, kanaatim o ki -b ir
zam anlar ok garip bir ekilde R efo rm un da daha nce dini bir h a
reket gibi grnp sonra siyasi harekete dnm esi g ib i- ayn ekil
de, tam am en siyasi grnen zam anm zn hareketi aniden dini bir
harekete dnverecek ya da dine duyulan bir ihtiyaca.
Ve yine de. yine de H ieronym usun. dnyann P askalyaya ka
dar kalm ayaca gryle tam am en uyum iinde olan, bir atsinei
yardm yla durm ay istem edeki karkln iindeki sr, derinden
kavrandnda, hakikatin daim a bir paradoks olduu kabul edilirse,
aslnda hakikati ieren bir paradokstur. Sokrates'in kendine atsine
i" dediini biliyoruz. K ukusuz bunu uyanm a anlam nda aklyor
(o da bir devrim ciydi). A m a baka bir anlam da o da durduran bir ki
iydi. nk bir sofist girdab durdurdu. Sofistleri pusuya drd;
atsinei inesiyle onlar ileriye yle bir pskrtt ki gerekten geri
hareket etm ek zorunda kaldlar, yle ki sofizm yok oldu ve tekil bi
rey arkadaki sabit noktada ayld, kendine geldi. Sofizm ayn za
m anda ileride hareketin ynlenecei bir noktay belirlem eye de a
lt ve orada girdaba dnm ekten kurtulacan ileri srd. Fakat
Sokrates diyalektii hibir eyin bu ekilde sabit kalm adn ak
seik ortaya koym ada bitip tkenm ez bir kaynakt. Bunun aksine
Sokrates'in sabit noktas arkadayd. H areket noktas kendinde ve
tanrda yatyordu. Yani kendini tanyordu, kendine hkim di. Siya
set gibi daim a insann ne zam an hareket edeceini deil de nereye
gideceini soran sofizm i bu sayede durdurdu. Ah u zam anm zn
karm ak m cadelesinde S okrates'in dingin zihniyle m odern koturm acann "nereyesine tmden kar kacak, zam an tekrar buna
dndrecek byle bir atsinei olsa, ne zam an yola klaca sorusu
sz konusu olduuna gre. Sokratese sylersek, btn bilgi hatr
lam a olduuna gre, o zam an btn hakiki hareket arkadaki sabit
bir noktaya dn ya da o noktadan ayrl olur. S okrates'in de i
nenip altta kald dorudur, bu ekilde kullanlacak herkesin ba
na ayn ey gelirdi. Fakat, bir atsineiyle durdurm a arzusunun deli
ce bir im knszlk m yoksa hakikatin derinlii mi olduunu da b e
lirleyecek fark urada yatyor: D urdurm ak iin kullanlan kii ken

dinin kurban edileceini kabul m u edecek, yoksa zafer kazanaca

n sanarak kendini kandracak m? H er ikisi de inenecek, am a za
fer kazanacan sanarak kendini kandrm olan inendiinde, her
ey kaybolur, oysa kurban edileceini nceden kabul etm i olann
bir dncesi daha vardr, en iyi dncesi; inenirken zafer kaza
nr. ehidin stnl hayatn yere serm esinde yatar. l adam n
geri dn gibi zafer kazanr. l Sokrates girdab durdurdu, y a
ayan Sokratesin yapam ad bir ey. Fakat yaayan Sokrates ente
lektel adan unu anlad ki sadece l bir adam bir kurban olarak
zafer kazanabilir -e tik adan da hayatn byle bir ey olm as iin
nasl ynlendireceini kavram t.
Sevgili C onferentsraad, um arm seni yrterek bitkin drm e
dim; nk im di yola km an gerek. nk anlam am za gre eer
m ektubum sana bir yk olursa nce okuyup sonra yryecektin.
-B u yzden, G le gle! U m arm yry iyi gelir, dnp en sevdi
in konum u alnca, yani kanepeye uzannca, olaslklarn usuz bu
caksz diyarlarnda hayal gcn yrye karnca ya da eer is
tersen ehre gnderip birka i yaptrnca o zam an m ektubun ve y
ryn sebep olduu zahm ete pim an olm ayacaksn. H epsinden
nem lisi, beni um arm sabrszlkla cehennem e lanetlem ezsin - e y
vah! eyvah! O zam an ok daha delice bir ey olur, nk kalm ak
tan baka bir ey gelm ez elim den.
D O S T U N S. K I E R K E G A A R D
2

J.L.A K olderup-R osenvingeye

Austos 1848

Sevgili C onferentsraad,
nce giri babndan bir kk hikye. B yk kom edi oyuncula
rnn sk sk kendi zel elenceleri iin, bir oyun srasnda karsn
dakini ne dereceye kadar gldrebileceklerini grm eye altklar
sylenir. A yn ey Frydendahl iin de anlatlr, adn imdi kara
m ayacam baka yalca bir aktrle belli bir oyun srasnda kim ki
mi daha nce gldrecek diye bir bahse girm iler. H angi oyundu

hatrlayam yorum , zaten nem i de yok. Frydendahl Z erdt oynuyorm u, ya da onun gibi birini, uzun sakall, sarkl, cppeli bir tr
D oulu bapapaz. G rm ediysem de Frydendahl gzm n nnde
capcanl duruyor, kim senin glm eye kar koyam ayaca bir tip,
geri br aktr gldrm eyi baaram am . ki perde oktan bitmi
ve Frydendahl hl am acna ulaam am . Fakat nc perdede
herhalde kendisi de Zerdt klkl biri olan teki kom edyene hita
ben u dizeyi sylem esi gerekiyor: K endini bir aziz sanyorsun,
am a yanl tanrlara tapyorsun! F rydendahlm, karsndakini iyi
ce aalayan bu szleri syledikten sonra yryp sahneden k
m as gerekiyor. yle de yapyor. Fakat tam km ak zereyken bir
kere daha arkasna dnyor ve btn vis com icasm [komedi gc]
toplayp P hh! diyor. Bu, senaryoda yok, am a o ok dokunakl
szyle (Y anl tanrlara tapyorsun) F rydendahln ustal birleince arzu edilen etkiyi yaratyor, teki kahkahay patlatyor.
Ah, sevgili C onferentsraad, seninle geen sefer szn ettiin
kt ruh halindeyken yz yze karlaacak olsam ben de bunun ay
nsn yapardm . Bu kt ruh halini kovalam ak iin h er eyi dener
dim . B aaram azsam en sonunda, Phh! derdim . G enletiin ve
genlem eye devam ettiin, her naslsa, bende ide fix e olm u -b ir
ekilde (byle konutuum iin beni bala ama, benim ide f i
x e 7imle balantl bu) o ruh haline boyun ediinde o zam an gen
lem iyorsun. A m a artk bitti, deil m i? H afif bir rzgrd -im d i ye
niden genlem e srecindesin, seni ahsen grerek bundan em in ol
m ak iin can atyorum , yannda dinleyici olarak yrrken.
Fakat im di baka bir eye geeceim . Sen ki gnn olaylarn
nem sersin ve hl takip edersin, en yeni halk m eclislerinin burada
ehirde bir hipodrom da toplanm asnn ne kadar isabetli olduu her
halde dikkatinden kam am tr. D evrin iaretlerini nasl yorum laya
can bilen (Cand kadar derin olm asa da. C hristensen, in parenthe
sis benim iin, nce sekreterim olarak Ya/Ya d a 'y daktilo etme,
sonra da K irketidenden'de ak ak bana saldrm a ayrcalna sa
hip, ne tuhaf ki gerekesi, bana, bana kar yazm a cesaretini gs
term ek), yakn zam anlarda yava yava insan kelim esinin kald
rlp yerine beygir kelim esinin konduunu dikkate deer buluyor-

dur. Byle olunca, eski zam anlarda olduu gibi insan gcnden,
Danim arkalI H olgerin kuvvetinden vb. sz edilm iyor; hayr, daim a
beygir gcnden, u kadarlk bu kadarlk beygir gcnden sz edi
liyor. Fakat sadece bir kalabalk ilevi gren, num erus [sayj olan,
bir grup insan da sadece bir makine gibi iler. Buna uygun olarak
yeni bir dilsel kullanm n ortaya konulm asn neriyorum . D iyelim
ki elli insan = bir beygir gc olsun, o zam an, Dn gece hipodrom
da bin kiilik bir toplant vard, dem ek yerine, Dn gece hipod
rom da yirm i beygirlik bir toplant vard -B a lth a sa r Christensen ba
kanlk ediyordu," denir. Dahas, eer birisi, eitli am alar iin ka
beygirlik gcn gerekli olduunun grlp fikir edinilecei bir tab
lo, bir tr regula Petri hazrlayabilirse, zam ana ayak uydurm u da
olunur. te bir regula P etri toplam na sadece bir rnek: Eer so
kaklardaki on ila yirm i bin insan -y a n i 200 ila 300 beygir g c - bir
bakann deitirilm esi iin yeterliyse, C ancelliraad [mstear] de
iim i iin ne kadarlk bir beygir gcne ihtiya vardr: yani, bir
C ancelliraad'\ atp yerine yenisini koym ak iin? Sahiden de byle!
B eygir gc, bu beygir gc m odern zam anlarn harika bir buluu
ve gururu. Bu toplantlardaki m esele tinin ve beynin gcyle ilgili
deil; nk durum L ichtenberg'in harikulade ifade ettii gibi.
O hne Hnde (yani oy atm ak am acyla) ist nichts anzufangen, aber
der K opf ist nur eine Art von Hut. den man zw ar zuw eilen trgt, der
aber bei den eigentlichen G ala-B egebenheiten unseres Lebens ab
gelegt w erden m uss.
Fakat ilerlem eden nce, daha dorusu ilerlerken, nk zaten u
an yryoruz: G een sefer konutuum uzda senin benden bir daha
ki sefere aklam am istediin bir eyin olduu doru: Bir dkm
hane iisiyle tenekeci arasndaki fark nedir? -R a h b e c k 'in Lars
M athiesene verdii cevab hatrlayacaksn: Lars M athiesen. kendi
siyle (L.M .) bir eek arasndaki farkn ne olduu sorusuna, bilm i
yorum . deyince o zam an R ahbeck, ben d e! der. - Fark eitim de
deil, nk ikisi de tahsilli, ikisi de o siyasi deerler m anzum esi
* Eller olm adan hibir ey yaplamaz, fakat kafa zaman zaman giyilen bir apka
dr ve hayatmzdaki gerek gala anlarnda karm ak gerekir.

iinde eitim grdler, bu yl basld" diye km aya devam eden o

tuhaf kitapk. Fark, birinin dem ir soba, dierinin m arapa dkm
yapm asnda da deil, nk bu sadece tesadfi bir fark; halbuki
benzerlik esas unsurdur, nk ikisi de durum lara ekil veriyorlar,
yine benzerlik esas faktr, byle yaparak dem ir soba ya da m ara
pann dkm nn nasl yaplacan ikisi de unutabilir, bylece n
ceki farkll tm den ortadan kaldrrlar. Yine de. sonuta kk
bir fark var. Tenekeci siyasi deerleri kendi bana renm i, ken
dini yetitirm i biridir, oysa dkm iisinin m utlaka devinin ze
rinden beraber geen bir hocas vardr, bu beylik deerleri ezberle
yip tekrar karabilene kadar prova yaptrr. Bu bakm dan dkm i
isi neredeyse tenekecinin m stakbel dam adna benzer, tenekeci
onunla her gece prova yapm ak ister. Buna gre dkm iisi tene
kecinin dam addr. Dahas, yle bir fark var. tenekeci belli bir gr
kemle tenekeciyi ve tenekecileri akla getiren her eyi tm den unu
tur. oysa dkm iisi hibir surette dkm iisini unutam az ve
devleti dkm iilerini kayrm as ynnde ekillendirm ek ister.
Fakat dkm iilerine gelince, baka bir deyile senin grne
gre A vrupa'daki ileri yoluna koym ak iin bir dkm iisi olmasa
da kesinlikle bir dem ir yumruk ya da dem ir yumruklu zorba bir h
kmdar. dem ir yumruklu askeri bir despot gerekiyor. Fakat sen ken
din de Cavaignac konusunda kukulusun, ok da yerinde bir sebeple.
Bildiimiz gibi sadece tek bir kolu var. ama yeterli olabilir, yeter ki o
tek kolunda dem ir bir yumruk olsun. nk insann demir yumrua
sahip olmas iin sadece tek bir kol yeter: bir sr kola sahip olmak
neye yarar ki? Bu kolaylkla bir elikiye dnebilir, tpk bir za
manlar bana eliik grnd haliyle bir yandan herkes harl harl
orduya orap rerken. Berlingske Tidcnde'nin. ayn ekilde Fvdrekm det'm de. hepimizin birleip tek vcut olarak lmeye kararl oldu
um uza bizi her gn inandrm aya almas gibi - o zaman sadece bir
ift orap yeterli olurdu. Fakat C avaignac'n tek koluna dnecek olur
sak. gerekten de sorunu kefetmisin: Evlendi, o yzden artk o tek
kolu da serbest deil -a m a ayn zam anda teki kolunu kurtarm ol
du. Demir yum rukla ynetecek olan bir hkm dar asla evlenmemeli.
fakat illa olacaksa, o zaman sol eline evlilik dnda hibir akit bala

mamal. Am a onun sol eli yok, o zaman evlendiinde sa elini ver

mi oluyor -tab ii sevgilisine kesik kolunun kalan ksmn vermediyse. Eer durum buysa, o zaman Cavaignac iin hl umudun olduu
bylesine elinin tersiyle verilmi bir evlilik yem ini ve bylesine
tknaz bir iliki sz konusu, bu arada ben ahsen ondan hi mitli de
ilim; nk onu sadece T hiersin yeni m aas olarak gryorum.
Fakat aka fasl bir yana, ben bir ehit beklerken senin bir tiran
beklediini nereden bilebilirdim ? Bunu kk bir iirden rendim,
bunun nem ini ve benim iin nem ini birka ekilde hakkyla bili
yorum . Benim siyasi iirlerle bir dostluum olup olm adn bilm e
diini sylyorsun, fakat bu kk iiri nasl siyasi iir diye adlan
dryorsun bilm iyorum . nk dingin bir ruhun z o kadar ak se
ik belli ki, siyaseti bir fikirde alglasa da, yine de btn siyasi pa
trt ve grltden taradaki evin kadar uzak, hatta daha da uzak
-se n in ikam et ettiin o uzaklk kadar siyasetin kouturm acasm dan
uzak. D aha ziyade, siyasi iir olarak fikirden uzakl aram ayp kar
gaann iinde kkrem ek isteyenler gsterilir. Senin iirine gelince:
Gizli dom u ve gizli anlatlm bir ruh hali. Bu yzden bana kar
gsterdiin kibarln bir delilini daha gryorum bunda, nk ba
na btn gveninle iirini gnderiyorsun.
O halde teekkr ediyorum ! Senden gelen btn yle gzel
m ektuplar iin teekkr ederim . Bunun benim deim eyeceim i
gsterm esine izin verdiin iin teekkr ederim.
D O S T U N S. K I E R K E G A A R D

J .L A . K oklerup-R osenvinge'ye
28 T em m u z '49

Sevgili C onferentsraad,
G erekten nem li bir yld, 1848 yl. Bu konuda profesr Lam artin e'e tam am en katlyorum ; kendileri, dikkat ediyorum da.
oktandr bu yl harl harl kesip bierek tarihe hazrlam akla m e
gul. Harika! G aliba en sonunda Y eni Yl iin hediyelik kitaplar ve

benzeri eylerin bana gelenlerin ayns tarihin de bana gelecek,

b unlar genellikle bir yl nce ktndan sonunda biz de 51 in ta
rihini 50 Y eni Y l iin verilen bir hediye klnda greceiz.
Kim bilir, belki bu ikinci adm L am artine atp yle yapacaktr.
Belki im knsz da deil, nk 4 8 den beri ac olan her ey m m
kn oldu. P rofesr L am artin ein bu kadar h eyecanlanm asnda a
lacak bir ey yok. B ir tarih profesrnn 48 ylnda birka ayl
na kendisinin tarihsel bir konu olduunu hayal et. M uhtem elen
yle dnr, B rak teki tarihiler kendi konularn sesin -b e n
kendim inkini seeceim , extra ordinem [olaand] bildiim ve
iyi hazrlandm , bu yzden de derhal tarihe aktarm am gereken
bir ey.
Dediim gibi nemli bir yld, 48 yl. H er zam an sylediim iz
gibi her eyin her bakm dan altn stne getirdi ya da karm an orman etti. Bir bakm a ayns bana da oldu. D iyelim ki bir yazar
4 8 in The C ata stro p h e'sim dram atik bir form da yeniden yaratm ak
istedi ve dram asm n bir ekilde gereklerle uyum as da gerekiyor
du, o zam an tm den yepyeni bir tr dram a yaratm as gerekirdi, bir
ucube, btn kurallarla dalga geen bir dram a, be buuk perdelik
bir drama. Bu yarm perde onun en tipik zellii, bu yarm perde
den kast, yarm perde kalm da sonra bitecek deil, hi deil, da
ima kalacak olan yarm perde. Felaketin bann da kuyruunun da
olm ad sylenem ez, ba olm asa da -s z n g e lii- kesinlikle bir
kuyruu var. Bittii hayal edilebilir -fa k a t bakn, ite kuyruu!byle durm adan devam ediyor. Hem gayri insani hem de tketici bir
ey var onda. Uzun, incecik paralarn olduu bir yemei (sebze
mesela) yem ek gibi geliyor bana. nsan ataln batrr, o da ne! Tam
azna bir lokm a alrken darda kocam an bir para sallanp kalm,
yle ki tekrar atalla sarkan ksm toparlam ak gerekir; am a yeterli
olm az, baa da ihtiya duyulur, iki elin de kullanlm as gerekir;
am a yetm ez, sonunda garsonun altna bir tabak ya da tas tutmas ge
rekir -Ic h m chte rasend werden [insan deli ederj. Buna yem ek ye
m ek m i diyorsun! Z am anm zdaki olaylar da aynen byle. Benim
gibi zam ana ayak uydurm a davetini reddetm i insanlara ne mutlu.
Sava bitti mi dersin?

A m a bu kadar yeter. Y rylerim iz ne olacak? Siz dostane

gler, siz yryenleri koruyan, bir araya gelm elerine yardm eden
iyiliksever cinler! Bana m erham et edip C onferentsraad'\a bir yr
y ayarlayam az m snz? A m a dorusunu sylem ek gerekirse, ola
anst bir ey olm adka hibir olaslk grm yorum . nsan iki y
rynn bir araya gelm esinin kolay olacan dnr. Hapiste
olan biri iin ya da baz d glerin engel olduu biri iin durum un
tm den farkl olduu, fakat iki yry iin nce bir araya gel
m ekten (karlam ak) sonra da beraber yrm ekten daha kolay bir
eyin olm ad sylenebilir. Ne var ki, bu benim iin bir yry
olarak geerli deil. ok basit bir m esele. Zeki ve kltrl insanla
rn buyurduu ve herkese tavsiye ettii eyi doa bana iyiliksever
likle ok yakn klm: yani, snrm gem eyecek ekilde. Onu ok
yaknm a yerletirm i -ey v ah , snrm ok yakna koyarak bana ne
redeyse hi spatiun [yer] brakm am -y o ld a n km ak ve benzeri
eyler iin. O yzden bir gn evim de oturuyorken arzu uyanyor ve
beni aryor. Kendim e yle sylyorum : Bugn Conferentsraad ile yrye km ak gerekten ok gzel olurdu. Am a nasl ? Ben
onun yanm a yryerek gidebilirim ." diye dnyorum , sonra da
yry balyor. Am a yine de. o snr, o snr aamyorum! O la
m az, onca yolu gittikten sonra yrye km ak iin kendimi yeni
den zinde hissetm em . Bunun zerine oturup buna kafa yoruyorum
ve kafa yorm aktan yorgun dyorum . E. o zam an." diye dn
yorum , oraya arabayla gidebilirsin -h arik a, bu olabilir. Ama o za
m an ne olacak? O snr, o snr, respice finem [amac diinj! Ya eve
de arabayla dneceim ya da yrm ek zorunda kalacam . Eer y
rdkten sonra eve arabayla dnersem souk alm aktan korkarm.
Yrrsem , eve o kadar yorgun dnerim ki yrm enin hazzn kay
bederim ." Sonra oturup buna kafa yoruyorum , ta ki kafa yorm aktan
iyice bitkin dene kadar.
Sonunda bir karara varyorum . ehirden birka kilom etre uzak
ta oturduun varsaym yla -g erek bir yry um udum kalmyor:
kalem i elime alyorum ve kalem imdi kayp gidiyor {crrente ca
anlo]- sen yorulm adn srece ben kesinlikle yorulm am .

Yaadmz

K ie rke g aa rd 1 8 4 6 da yazarlk hayatnn b itti i

sonu cu n a varmt. Ne var ki, iin d e n gelen
yazm a iste in d e n kurtulam yordu. B u nun zeri
ne, ya zm a d a n yazm ann b ir yo lu n u b u ld u : kita p
eletirisi.

T hom asine G y lle m b o u rg un rom an

iki a (1845) onun iin id e a l b ir frsatt. D evrim

a in n g rk e m i ve tu tku su n u n karsna k e n
d i ann b ir ta sviri ko n a b ilird i. F a ka t o tasvir,
keha n e tsi b ir gle, b ir t r m e ta -ta s v ir yaratt;
y a n i Y irm inci Yzyi ola ra k b ild i im iz n c b ir
an tasvirini.

Y aadm z a esasen akl ve tefekkr adr: tutkudan yoksun,

bir hey ecanla parlayp, sonra uslu uslu tekrar istirahata ekilen bir
a.
Eer elim izde, ikilerde olduu gibi, nesillere gre zek tketi
mini gsteren istatistik tablolar olsayd, kendi halinde yaayp gi
den kk, varlkl ailelerin tkettii tereddt etme ve kafa yorm a
miktarn ve genlerin, hatta ocuklarn kulland miktar grnce
hayrete derdik. nk, nasl ki ocuklarn idealleri uruna giri
tikleri m cadele ortaan tipik zellii denilebilirse, erken geli
mi ocuklar da yaadm z an tipik zellikleridir. G erekten
de. hl akl almaz bir delilik y apacak tek bir kii kalm m dr di
ye insann soras geliy or.
Bugnlerde intihar eden hi kimse gz dnm bir ekilde in
tihar etm iyor. lk adm atm adan nce o kadar ince eleyip sk doku
yor ki resm en dncelerle nefesi kesiliy or. Hatta intihar ettii bile
tartlr, nk cann alan dncedir. Fazla inceleyip lm ez, faz
la incelemekten lr.
Bu y zden bugnk nesli kovuturm ak, hukuki laf dolam bala
r yznden ok zor olurdu: nk aslnda bu neslin yetenei, virt
zl ve saduyusu, eylem boyutuna gelm eden bir yargya ya da

karara varm ada yatyor. E er devrim dnem i iin hiddetli geiyor

denebilirse, yaadm z dnem iin pek gem iyor dem ek zorun
da kalnacaktr. B irey ve ait olduu nesil daim a araya girip birbirle
rini duraklatr, bu da savcnn hibir gerein itirafn elde edem e
yiiyle sonulanr - n k gerekte hibir ey olm uyordur. Saysz
belirtilerden yola karak insan u yargya varabilir: O lduka m s
tesna bir ey ya az nce oldu ya da olm ak zere. Fakat byle sonu
lar karm ak olduka yanl olurdu. B elirtiler aslnda an tek ba
arsdr; byleyici yanlsam alar yaratm asndaki beceri ve keif
gc, biim de deiiklik planlam ay yalanc bir ka olarak kulla
nan anlk heyecan parlam alar, kurnazlk ve kuvvetin negatif kulla
nm bakm ndan, devrim andaki tutkulu ve yaratc enerjiyle ay
n derecede yksek tutulm aldr. Fakat bugnk nesil, hayali aba
larndan usanm bir halde tam bir tem bellie sapyor. Onun duru
mu, ancak sabaha kar uykuya dalm bir adam n durum udur: n
ce m thi ryalar gelir, ardndan bir uyuukluk hissi, son olarak da.
yatakta kalabilm ek iin kurnazca ya da zekice bir bahane.
Birey ne kadar iyi niyetli ve gl olursa olsun (gcn bir kullanabilse), yine de kendini derin dnm enin sarm allarndan ve
ayartc belirsizliinden ekip alacak kadar tutkuya sahip deildir.
evresi de, ne onu zgrletirm ek iin gerekli olaylar salar, ne de
genel bir heyecan yaratr. Sosyal ve kltrel evresi, yardm na gel
m ek yerine, onun etrafnda negatif bir entelektel kartlk olutu
rur, bir an aldatc bir beklentiyle hokkabazlk eder, asl amac g
lkten kurtaracak harika bir k yolu gstererek sonunda onu kan
drm aktr -o n a gsterdii ey yaplacak en kurnazca eyin hibir
ey yapm am ak olduudur. nk yaadm z an kaam ak tav
rnn tem elinde vis iertiae [eylem sizlik gc] vardr ve tutkusuz
herkes bunu ilk kefeden olm asndan dolay kendini kutlar, bylece
daha da zeki olur. Devrim dnem inde silahlar serbeste datlm
t, tpk Hal Seferleri srasnda insanlara fetih nianlar balan
m as gibi; fakat yaadm z ada karar verm eyi kolaylatrm ak
iin insanlara dikkatli davranm a kurallar ve hesap cetvelleri sunu
luyor. Eer bir nesle bir eylem i, her an olacakm grnm vere
cek biim de ertelem ek zere diplom atik bir grev verilseydi, o za

man am zn devrim a kadar hatr saylr bir ustalk sergiledi

ini itiraf etm ek zorunda kalrdk. Diyelim ki birisi bu aa ilikin
bildii her eyi ve ainalktan dolay iyice glenm i gerek greli
liini unuttu ve adeta baka bir dnyadanm gibi buraya geldi:
Eer bir kitap ya da gazetelerde bir m akale okuyacak olsa, ya da sa
dece yoldan geen biriyle konuacak olsa izlenim i yle olurdu:
Am an Tanrm , bu gece bir eyler olacak - y a da nceki gece bir
eyler olm u.
R eklam a

Devrim a bir eylem adr; bizim kisi reklam ve tantm a.

H ibir eyin olduu yok, fakat her yerde annda reklam var. Y aa
dm z ada en akl alm ayacak ey isyandr. Byle bir gllk
ifadesi bizim devrin hesap beyinlerine gln gelirdi. Am a te
yandan siyasi bir virtz hem en hem en ayn m uhteem iikte bir ba
ar salayabilir. nsanlar isyan karar alacaklar bir genel toplant
ya aran bir bildiri yazar ve bunu yle zenle kalem e alr ki san
srden bile geer. nsanlar toplandnda da, yle bir izlenim yara
tr ki katlm clar isyan etm i olduklarna inanrlar, sonra da herkes
sessiz sakin evinin yolunu tutar -ta b ii darda ok ho bir akam
geirdikten sonra. Bugnn genleri arasnda derin ve alacak bir
bilgiye sahip olann bulm ak neredeyse imknsz; bunu gln bu
lurlard. O ysa bir bilim virtz yazm ay am alad, her eyi ku
caklayan bir sistem in ana hatlarn izen bir tantm bror hazrla
yabilir, dahas, yle bir ekilde yazar ki okur, sistemi nceden oku
mu olduu hissine kaplr; insanlarn cann diine takp devasa
ciltler hazrlad ansiklopedi yazarlarnn devri kapanm tr artk.
imdi sra, her tr bilim le ve btn varolula ilgilenen hafif sklet
ansiklopedi yazarlarnda. Yine bugnn genleri arasnda rastlam a
s ayn lde im knsz olan bir ey de hakiki dinsel anlam da, her
gn deim eyen bir nefis hkim iyetiyle dnya hayatndan el ek
medir. A m a te yandan her ilahiyat rencisi bundan ok daha
m uhteem ini yapm aya m uktedirdir. Tek gayesi kaybolm ular bul
m ak olan bir dernek kurabilir. Byk ve gzel eylem lerin a ge

ti, yaadm z a, dl nceden gelse bile, bekleyi adr.

Kim se belirli bir ey yapm akla tatm in olm uyor, herkes hi deilse
yeni bir ktay kefetm i olm a kuruntusuyla gururunun okandm
hissetm ek istiyor. Snav iin alm aya byk bir ciddiyetle 1 E y
l l'd e balam aya karar veren am a bu azm ini glendirm ek iin
austosu tatilde geiren gen bir adam gibi, bugnk nesil de - g e r
i bunu anlam ak kesinlikle daha z o r- gelecek neslin alm as iin
ciddi bir ekilde karar verm i gibi grnyor, gelecek nesli rahatsz
etm ek ya da geciktirm ekten kanm ak iin de lenlere katlyor.
Sadece tek bir fark var: Gen adam kendini genliin kaygszln
da grm ektedir, am a bizim neslim iz ciddidir - lenlerde bile.
"B ir eyler yaplm al!"

Gnm zde s sularda yzm ekten alnan tehlikeli haz dnda bir
eylem ya da kararllk yok. Fakat tpk dalgalarn iinde zevkle bo
uan bir yetikinin kendinden kklere, Hadi gelin, atlayn he
m en, diye seslenm esi gibi -d ey im yerindeyse, varolutaki kararl
lk (aslnda bireydeki kararllk), ar tefekkrden ypranm am ya
da dnp tanm a yanlsam asyla skntya girm em i genlere
sesleniyor: Hadi, neeyle srayn, kaygsz bir sram a bile olsa
nem li deil, yeter ki kararl olsun. Eer bir adam olabilm e gcne
sahipseniz, o zaman tehlike ve varoluun dncesizliiniz zerin
deki sert yargs, bir adam olm anza yardm eder.
Eer herkesin sahip olm ay arzulad m cevher, buz tutm u bir
gln ilerisinde, buzun inceldii yerde duruyor olsa, kyya yakn
ken tam am en gvenil olan buz, uzaklarda insan lm le tehdit etse,
o zam an tutkulu bir ada kalabalklar, tehlikeyi gze alan adamn
cesaretini alklard, onun iin ve onun bu kararl eylem indeki teh
likeden dolay onunla birlikte titrerdi, boulursa yas tutar, m cev
heri kurtarrsa ilahlatrrd. Fakat tutkudan yoksun, derin dnce
lere dalan bir ada baka trl olurdu. nsanlar, o kadar uzaklara
gitm enin sam a olacanda, hatta harcanan em ee dem eyeceinde
hem fikir olup kendilerini zeki bulurlard. Ve bu ekilde, bir eyler
yapm ak adna, cesaret ve heyecan hiier gsterisine dntriirler-

di; nk ne de olsa bir eyler y a p lm a lfyd. K alabalklar, gidip

gvenli bir yerden seyrederek uzm an gzyle baarl patencinin
neredeyse ta uca kadar yaklap (yani, buz hl salam ken ve tehli
ke balam am ken) sonra geri dnn deerlendirirlerdi. En ba
arl patenci ok daha ileri noktalara gitm eyi baarr ve sonra daha
da tehlikeli grnen bir tur atar, bylece seyirciler nefeslerini tutup,
Aman! lgna bak; hayatn riske atyor," derlerdi. A m a bakn,
becerisi o kadar hayret verici ki buz hl ok gvenliyken ve hl
tehlike sz konusu deilken tam zam annda dnm eyi baardn
greceksiniz. K alabalk, tiyatrodaym gibi alklayp tezahrat ya
par, kahram an sanaty aralarna alp onuruna m uhteem bir len
verm ek iin eve doru yol alrlard. nk zek, stnl o dere
ce ele alm tr ki. gerek devi gerekd bir num araya, gerei de
oyuna dntrr. len srasnda hayranlk dorua kacaktr. A r
tk hayran olan ile hayranlk nesnesi arasndaki hakiki ilikide, hay
ran olan, o kahram an gibi biri olduunu dnerek ycelir, ama
byle byk eylem ler yapam ayaca iin boynunu bker, yine de
yetenekleri asndan onu gem eye tevik edilir; fakat zeknn s
tnl ele geirdii yerde hayranln nitelii tam am en deiir.
lenin doruklarnda bile, alkla yer gk inlerken hayran olan ko
nuklarn hepsi, adam n btn saygy toplayan eylem inin aslnda
pek de yle olaanst olm ad fikrine kaplr, bunun sadece ans
eseri olduunu; nk ne de olsa biraz pratikle herkesin yapabilece
ini dnrler. K sacas konuklar, ayrt ediciliklerinde glenm ek
ya da iyilik yapm aya zenm ek yerine, m uhtem elen hastalklarn en
tehlikelisine, ayn zam anda en saygdeerine, daha da yatkn bir e
kilde evlerine giderler: zelde nem siz hissedilene halk arasnday
ken hayran olm ak - n k her ey bir akaya dntrlm tr.
H ayranlk cokusuyla hepsi gnl rahatlyla pekl kendilerine de
hayran olabileceklerine kanaat getirir.
nceleri bir insann, yapt eylem leri sonucunda ayakta duraca
na ya da deceine inanlrd; bugnlerdeyse, tersine, herkes et
rafta aylaklk ediyor ve biraz dnm eyle baarl oluyor, ne yapl
m as gerektiini gayet iyi biliyor. Fakat birlikte sohbet eden iki ki
i ya da bir toplantdaki konum aclar, kendilerine bir dnce ya da

gzlem olarak sunulduunda ok iyi anladklar eyleri bir eylem

biim inde kesinlikle anlayam azlar. E er biri insanlarn yaplm as
gerekir dedikleri eye kulak m isafiri olsa ve srf m uziplik olsun di
ye buna gre hareket etse, herkes arrd. Bunu acelecilik olarak
grrlerdi, am a konum aya balar balam az yaplm as gereken e
yin bu olduunu sylerlerdi.
K o m ik unsur

A ni heyecanlarn ardndan gelen duyarszl ve m iskinliiyle, ya

adm z a kom ediye ok yakndr; fakat kom ediyi anlayanlar
ak seik grrler ki, kom edi yaadm z an hayalindeki nokta
deildir. imdi hicvin, saysz zararlara yol am akszn bir para ya
rar olacaksa eer, tutarl bir etik hayat gr zerine - a n in baa
rsndan elini eken doal bir a y rm - salam bir ekilde oturtulm a
s gerekir; aksi halde tedavi, hastalktan son derece daha kt ola
caktr. G erekten kom ik olan ey, byle bir an nkteli ve m izahi
olm aya alm asdr; nk bu hi kukusuz, km azdan kurtulm a
nn en son ve en akrobatik yoludur. B ir tefekkr ve dnce ann
m izahla m eydan okuyaca ne olabilir ki? Zira, tutkudan yoksun ol
duu iin eros deerlerine, siyasette ve dinde heyecan ve sam im iye
te, ya da dindarla, gndelik hayattaki hayranlk ve ev hayatna
olan duyarlm yitirm itir. K aba bir gl bile olsa, hayat hibir
deer tanm ayan nkteyle alay eder. ebakm zenginliine sahip
olm adan nkteli olm ak, ihtiyac olan eyleri datp lkse para har
cam ak gibi bir eydir, ya da atasznde dendii gibi, peruk alm ak
iin pantolonunu satm aya benzer. Fakat tutkusuz bir an hibir
deer yargs yoktur, her ey tem sili fikirlere dnr. Bu yzden,
ortalkta dolaan belli szler ve deyilerin, bir lde doru ve akla
yatkn olsa da, iinde hayat olm az. te yandan, hibir kahram an,
hibir k, hibir dnr, hibir im an valyesi, hibir gururlu
adam , hibir um utsuz adam bunlar tam am en ve bizzat yaadm
iddia edem ez. N asl ki im di kt paralarn hrtsndan sonra in
san gerek parann ngrtsn zlyorsa, insan bugnlerde birazck
zgnln hasretini ekiyor. Fakat nkteden daha ani gelen bir ey

var m? Baharn ilk goncasndan, ilk tahl filizlerinden bile daha ani,
en azndan daha artcdr. B ahar m utabakatla gelse bile yine ba
hardr, am a m utabakatla gelen nkte iren olur.
Fakat diyelim ki ateli ve ani heyecanlardan bir rahatlam a sa
lam ak iin iler o kadar ileri gitti ki, nkte, o ilahi tesadf -ta n rla r
dan, aklanam ayann gizem li kaynandan bir iaret olarak gelen
ek bir eni, yle ki insanlarn en nktelisi bile yarn dem eye ce
saret edem ez, fakat unu hayranlkla syler: Tanrlarn houna gitti
i zam an -fa k a t diyelim ki nkte en paspal kartna, nem siz bir
gereklilie dntrld, yle ki, eski yeni nkteli szlerin imal
edildii, hazrland, yeniden yapld ve hepsinin satn alnd
krl bir ticaret dal o ld u - nkteli bir a iin ne m thi bir epigram!
Bu sebeple, sonunda insanlarn arzu edecei tek ey para olacak,
zaten o da sadece bir tem sil, bir soyutlam adr. B ugnlerde gen bir
adam kim senin yeteneklerini, sanatn, gzel bir kzn akn ya da
hretini pek kskanm az; sadece onun parasn kskanr. B ana para
ver, diyecektir, o zam an kurtulurum . Fakat gen adam isyan etm e
yecektir, nedam etin dllendirecei eye layk olm ayacaktr. K en
dini ayplayaca bir ey olm adan u dnceyle lecektir: E er bir
paras olsayd, o zam an gerekten yaar ve hatta nem li bir eyler
de baarrd.
Tefekkr
Bu genel gzlem lerden ve yaadm z an devrim ayla kyas
lanm asndan sonra, belli bir anda m evcut olup olm adklarna bak
m akszn, tekrar yaadm z an diyalektik ve kategorik tanm la
rna dnm ek uygun olacak. B urada an naslyla ilgileniyoruz
ve bu nasl, evrensel bir durula tanm lanm al; bunun sonularna
karsam ayla ulalabilir, a posse a d esse [ihtim alden geree], gz
lem ve tecrbeyle de dorulanabilir ab esse a d p osse [olandan bil
giye].
nemi sz konusu olduunda, yaadm z an nndeki dev
olan derin dnm e ii, en nihayetinde, daha yksek bir varolu bi
im inde aklanabilir elbette. N iteliine gelince, tefekkre dalm bi

reyin, kararn verm i tutkulu bir adam kadar iyi niyetli olabilecei
ne kuku yok; buna karlk, tutkular kontrolnden km bir adam
iin de, hatas hibir zaman ortada grnm eyen adam iin de ayn l
de m azeret bulunabilir, geri bu kincisi tefekkrle kendisini kan
drdn kurnazca bilm ektedir. Tefekkrn sonular hem tehlikeli
hem de um ulm adktr, nk insan bir adam ktlkten kurtaran ka
rara derin dncenin ardndan m varldn, yoksa sadece tefekk
rn sebep olduu bitkinliin mi onu yanl yapm aktan alkoyduunu
kestirem ez. A m a bir ey kesin ki, artan bilgi gibi artan tefekkr g
c de sadece insann skntsna sknt katar ve hepsinden nemlisi,
birey iin olduu kadar nesil iin de tefekkrn ayartm alarndan
kam aktan daha zor bir grev yoktur; nk bunlar ok diyalektiktir
ve zeki bir kefin sonucu btn soruna yeni bir bak getirebilir; n
k tefekkr herhangi bir anda her eyi bam baka aklayabilm e g
cne sahip olup insana bir tr ka yolu salar; nk -in san karak
terli bir adam ilerin ortasna koym ak iin gereinden ok daha b
yk gayretler gsterdikten so n ra- tefekkrle gelen bir kararn son
annda tefekkr her eyi deitirm eye m uktedirdir.
Fakat bunlar sadece tefekkrn m azeretleridir, tefekkrdeki ger
ek konum, olduu yerde durm aktadr; nk sadece dncenin
iinde deiebilir. Y aadm z aa, btn ve kapanm bir dnem
le kyaslayarak belli bir hakszlk yaplsa bile (yaadm z a h
l olu f un glkleriyle m cadele ediyor), byle bir nitelem e sa
dece tefekkrn getirdii bir nitelem edir; o zaman da belirsizlii
umutla doludur.
Tutkulu, kargaal bir a her eyi devirecektir, her eyi alaa
edecektir; fakat bir tefekkr a, yani ayn zam anda dnen ve
tutkusuz olan bir a. o g ifadesini bir diyalektik m aharete dn
trr: H er eyi ayakta brakr fa k a t kurnazca ilerini boaltp an
lam szlatrr. B ir ayaklanm ayla dorua trm anm ak yerine, btn
ilikilerdeki i gereklii dnsel bir gerilim e indirger, bu da her
eyi ayakta brakrken havatn btnn belirsiz hale getirir: yle
ki. her ey olgusal olarak varolm aya devam ederken bir yandan da
diyalektik bir aldatm acayla, privatissim e. gizli bir yorum da bulunur
-a sln d a [hibir ey] var deildir.

A hlk karak terd ir, k arak ter bir eyin zerine oyulm u olandr; fa
kat deniz ve kum un karakteri y oktur ve ikisinin soyut zeks da
yoktur, nk k arak ter gerekte iebaktr. A hlk szlk da enerji
olarak karakterdir; fakat ne ahlkl ne de ahlksz olm a durum u
tam bir belirsizlik tir ve belirsizlik, niteliksel fark llk larn sknt
veren bir tefekkrle zay flatld zam an h ay ata girer. T utkularn
isyan basit am a ok gldr, b elirsizli in yaratt zlm e, g e
ce gndz sren sessiz b ir zincirlem e k y astr [sorites], yiyle k
t arasndaki fark, hem ktlk hakkm daki yzeysel, stn ve te
orik bir bilgiyle; hem de, bu dny ad a iyiliin d eerinin bilin m e
diinin ve gsterilen abaya d em eyeceinin, bunun aptallkla
ayn ey o lduunun fark n d a olan k ib irli b ir k u rn azlk la zay flat
lr. A rtk hi kim se byk eyler yapm ak iin iyilie duyduu ar
zuyla heyecan a kap lm y o r, hi kim se ktlkle aalk gnah
lara srklenm iyor, yani sonuta ne iyi ne de kt h akknda k o
n u ulacak b ir ey var, am a yine de srf bu sebepten insanlar daha
da fazla dedikodu yapyor; nk b elirsizlik fevkalade uyarc bir
gtr ve iyilie sevinm ek ya da ktlkten p im anlk duym ak
tan ok daha fazla gevezelik ierir.
H ayatn yaylar -tu tk u n u n niteliksel ayrt edici gcnden dola
y, neyse o d u rla r- esnekliklerini kaybederler. B ir eyi nitelik ba
km dan kartndan ayran m esafe, eylerin i ilikisini artk dzen
lem ez. B tn iebak kaybolm utur, o lde de iliki artk y o k
tur, ya da renksiz bir kenetlenm e oluturur. N egatif yasa udur: Z t
lklar birbirlerinden kopam azlar ve bir araya gelem ezler. Pozitif
yasaya gre de, birbirlerinden kopabilirler ve bir araya gelebilirler,
ya da p o zitif ekilde ifade edilirse: Z tlklar, aralarndaki balant
sebebiyle birbirlerinden kopam azlar. Fakat i iliki eksik olunca
yerini bir bakas alr: B ir nitelik artk kartyla iliki iinde deil
dir; bunun yerine, taraflarn ikisi de dikilip birbirlerini gzlem ler
ve bu ekilde ortaya kan gerilim hali gerekten ilikinin sonudur.
rnein, hayran olan kii hem en teekkrn ifade edip ardndan
bu bykln gururuna ve kibrine bakaldrarak artk bykle
neeyle ve m utlulukla m innet duym ayacaktr. liki hibir anlam da
kart da deildir. H ayran olan ile hayranlk nesnesi iki kibar akran

gibidir, birbirlerini gzlem ler. Bir tebaa kraln artk zgrce onore edem ez ya da onun hrsna fkelenem ez. T ebaa olm ak bam ba
ka bir anlam a brnm tr; nc ahs olm ak anlam na gelm ek
tedir. T ebaa iliki iinde yer alm ay brakr; kralla dorudan bir
ilikisi yoktur, sadece bir gzlem ci olarak kalr ve bile isteye soru
nu zm eye alr; yani, bir tebaann kralyla olan ilikisi sorunu
nu. B ir sre, heyet stne heyet kurulur, tabii hl tutkuyla, olm a
lar gereken eyi olm ay isteyen insanlar olduu srece; fakat so
nunda btn a bir heyete dnr. B ir baba artk btn babalk
yetkisini kullanarak fkeyle oluna lanet okum az, ne de oul baba
sna kar gelir, balam ann znelliinde sona erebilecek bir a
tm a; aksine, ilikileri kusursuzdur, nk aslnda bu iliki varl
n sona erdirecek bir sretedir, nk artk iliki iinde birbirleriyle ilintili deillerdir; iki tarafn birbirleriyle ilikiye girm ek ye
rine bir oyundaym gibi birbirini izledikleri ve sk bir ballk
gsterm ek yerine birbirlerinin szlerini not ettikleri bir soruna d
nm tr. G ittike daha fazla insan hayatta ok nem li olan ve
Tanrnn houna giden yalm ve m tevaz devlerini terk ediyor;
bunu daha st bir ilikideki hayatn ilikilerine kafa yorm ak iin
yapyor; ta ki sonunda btn nesil bir tem sil olana kadar, kim i tem
sil ettiini sylem ek zor; bu ilikileri kim in iyilii iin dnd
n kefetm ek kolay deil. taatsiz bir gen artk retm eninden
korkm uyor -b u rad ak i iliki daha ok, retm enle rencinin iyi bir
okul nasl idare edilm eliyi tarttklar bir kaytszlk ilikisi. O ku
la gitm ek artk retm enden korkm ak anlam na gelm iyor, ya da sa
dece renm ek anlam na; daha ok, eitim sorunuyla ilgilenm eyi
ieriyor. Yine, erkein kadnla olan ayrt edici ilikisi asla arsz ve
ehvetli bir ekilde bozulm uyor; terbiye yle bir ekilde korunuyor
ki insan snrlarda dolaan bu m asum kur yapm alar, sadece nem
sizm i gibi tasvir ediyor.
Byle ilikilere gerekten ne ad verm ek gerekir? Bir gerilim de
mek, en iyi tanm olurdu sanrm , fakat kuvvetleri krlm a noktas
na eken bir gerilim deil; bu gerilim daha ok, hayatn kendisini
tketir ve onunla birlikte, bam lln prangalarn ve hkm darn
tacn hafifleten, ocuun itaatini ve babann otoritesini sevinli k

lan, tebaann hayranln ve byk olann cokunluunu korkusuz

klan, ustaya saygyla nem kazandran, bylece m ride renm e
ortam sunan, kadnn zayflyla erkein kuvvetini balln eit
kuvvetinde birletiren o heyecan ve iebak ateini de sndrr.
A slnda ilikiler hl varlm srdrm ektedir; fakat, onlar iebakta birbirine yaklatran ve ahenkle birletiren gten yoksundur
lar. liki varln ve yokluunu ayn zam anda ifade eder; fakat b
tn olarak deil, daha ok, kelim eleri yayarak, yar uyank halde ve
kesintisiz.
Belki ne dem ek istediim i ok basit bir rnekle aklayabilirim .
Bir zam anlar sarkal bir saati olan bir aile tanm tm , nasl olduy
sa saatin bir arzas vard. Fakat arza saatin zem bereinin aniden
boalm as deildi ya da zincirin krlm as ya da alm asna engel
olacak ekilde sarkacn kolundaki bir sorun; aksine saat tuhaf, soyut
ama kafa kartrc bir ekilde alm aya devam ediyordu. Saat on
ikide on iki kere ve saat birde bir kere vurm uyordu; btn gn bo
yunca dzenli aralklarla bir kere alyordu. Gn boyunca alm aya
devam ediyordu am a asla belli bir saati sylem iyordu.
Ayn ey tkenm i bir gerilim iin de geerlidir: liki srer; her
hangi bir gerek ara verm eyi engelleyen soyut bir sreklilikle bir
eyler ifade edilir, fakat bunun ilikinin bir ifadesi olarak tasvir edil
mesi gerekse de, iliki sadece belirsiz bir biim de ifade edilm ez, ay
n zam anda neredeyse anlam szdr.
lintiyi bir olgu olarak srdrten. ilikideki bu aldatc suskun
luktur; buradaki tehlike, tefekkrn kurnazca sebep olduu m ahru
m iyetleri desteklem esidir. Bir ayaklanm aya kar insan g kullana
bilir ve bariz bir kalpazanlk sadece cezasn bekler; fakat diyalek
tik kom plikasyonlarn kkn kazm ak zordur, tefekkr, kendi
gizli ve belirsiz yollar boyunca takip etm ek iin daha da iyi kulak
kesilm ek gerek.
eylerin kurulu dzeni varlm srdrr, fakat bizim dnce
li ve tutkusuz am z tatm in eden onun belirsizliidir. rnein
kim se kraln iktidarndan kurtulm ak istem iyor; fakat azar azar ta
m am en kurm aca bir eye dnebilse. o zam an insan kral alka
hazrdr. rnein hi kim se sekinlerin alaa edilm esini istem i

yor; fakat stnln tam am en bir kurm acadan ibaret olduu gsterilebilse, o zam an onu alklam aya hazr olurlar. A yn ekilde in
sanlar H ristiyan term inolojiye el srm em eye hazrlar, fakat gizli
den gizliye h ibir kesin dncesinin olm adn syleyebilirler.
B ylece nedam et getirm eden kalrlar, nk zaten hibir eyi ykm am lardr ki. G l bir kral kurtarc bir kahram an ya da dini bir
otoriteden daha fazla arzulam azlar. B tn m asum iyetleriyle kuru
lu dzenin srm esini isterler, fakat bunun artk varolm adna dair
tefekkrden gelen neredeyse kesin bilgiye sahiptirler. O zam an gu
rurla tavrlarnn ironik olduunu hayal ederler -s a n k i gerek ironi
n egatif bir adaki gizli bir heyecan deilm i gibi (tpk kahram a
nn p o zitif bir ada, heyecann kendini gsterm esi dem ek olduu
gibi), sanki ironi, en byk ustas ldrldnde, fedakrl ier
m ezm i gibi.
Haset
Bu dnceli gerilim , sonunda kendine bir ilke oluturur ve nasl ki
tutkulu bir ada heyecan birletiren ilkeyse, ok dnen ve tutku
dan yoksun olan bir ada da haset negatif bir birletirici ilkedir.
A ncak bu, etik bir sulam a olarak yorum lanm am aldr; tefekkr fik
ri, byle sylenebilirse eer, hasettir, o yzden de eylem i bakm n
dan iki ynldr: Bireyin iinde bencildir ve evresindeki toplum un
bencilliine yol aar, bu ekilde de ona kar iler.
T efekkrdeki haset (bireyin iindeki) onun tutkulu bir karar al
m asna engel olur. Eer birey bir an tefekkrn boyunduruundan
kurtulm ay baaracakm gibi grnrse, hem en etrafn evreleyen
tefekkrn kart tarafndan durdurulur. Tefekkrden fkran haset
insann iradesini ve kuvvetini hapseder. B ireyin nce kendi tefekk
rnn balarndan kendini kurtarm as gerek, am a o zam an bile ser
best deildir. K endisini, etrafm dakilerin tefekkryle olum u u
suz bucaksz bir hapishane iinde bulur, nk kendi tefekkryle
olan ilikisi yznden kendi evresindeki tefekkrle de belli bir ili
kisi vardr. Bu ikinci hapislikten, durum un yanllm ne kadar
ak seik alglarsa alglasn, ancak dinsel iebak araclyla k a

abilir. Tefekkr, elindeki btn aralar kullanarak insanlarn, hem

bireyin hem de an bu ekilde hapsolduunu anlam asna engel
olur; despotlarla ya da rahiplerle ya da soylularla ya da gizli polisle
deil, tefekkrn ta kendisiyle hapistir ve bunu, tefekkr ihtim ali
nin tek bir karardan ok daha stn olduunu dile getiren gnl ok
ayc ve kibirli bir grle yapar. B encilce bir haset bireyden yle
taleplerde bulunur ki, ok fazla ey isteyerek onu hibir ey yapa
m az hale getirir. Onu ocuuna dkn bir anne gibi m artr, n
k adam n iindeki haset kendini bakalarna adam asna engel olur.
Dahas, onu evreleyen haset, ki burada bakalarn haset ederek yer
alr, olum suz ve ciddi anlam da kskantr.
Fakat daha ileri gtrldke tefekkrn kskanl daha ak
biim de m anevi bir hn [m isundelse: haset, hn] olur. K apatlm
bir yerdeki hava nasl zehirli hale gelirse, tefekkr tutsakl da,
eer eylem ya da herhangi bir olayla havalandrlm azsa sulanm ay
hak eden bir hn gelitirir. Tefekkrde gerilim in durum u (ya da de
diim iz gibi gerginlik) btn yksek glerin etkisini yitirm esine
yol aar, nerede ne kadar aa ve iren ey varsa hepsi ne kar,
yzszl aldatc kuvvet etkisini gsterir, kendi aalklyla
korunurken hncn dikkatini ekm ekten kanr.
nsann srekli ykseklerde kalam ayaca, herhangi bir eye
hayran olm ay srdrem eyecei insan doasnn tem el bir gerei
dir. nsan doas eitlilik ister. En heyecanl alarda bile insanlar
kskanlkla kendilerinden stn olanlarla ilgili akalar yapm aktan
hep holanm lardr. Bu son derece norm al ve tam am en savunulabi
lir bir eydir, yeter ki byk olana gldkten sonra onlara bir kere
daha hayranlkla bakabilsinler; aksi halde attnz ta rkttnz
kurbaaya dem ez. Bu ekilde heyecanl bir ada bile hn kendi
ne bir k kaps bulur. D aha az heyecanl bile olsa bir a hnca
uygun karakterini verecek kuvvete sahip olduu srece ve bunun ne
ifade ettii konusunda kararn verm ise, hn, tehlikeli olsa da,
kendi nem ine sahiptir. rnein eski Y unanda hn srgne gn
derm e [ostracism] biim ini alm t, ynlarn sekin olann gze
batan nitelikleri karsnda kendi dengelerini korum ak iin bavur
duklar adeta bir nefsi m dafaa gayreti. G ze arpan adam srgne

gnderiliyordu; fakat herkes ilikinin ne kadar diyalektik olduunu

anlyordu, srgn stnlk iareti olarak kalyordu. Bu yzden,
A ristophanes ruhunun ok nceki bir dnem ini tem sil edecek ekil
de, tam am en nem siz bir kiinin diktatr olm asndansa srgne
gnderilm esi daha ironik olurdu, nk srgn bykln negatif
iaretidir. A m a yine de hikyenin sonunu, insanlarn srgne gn
derm i olduklar adam onsuz yapam ayacaklar iin geri arm ala
ryla bitirm ek ok daha iyi olurdu, o zam an srgne gittii lke iin
tam bir gizem olurdu; nk onun hakknda kayda deer bir ey bu
lam am olacaklard. A ristophanes A tllar"da -tp k T ib e tte Dalai
L am a'n n dksna tapm alar g ib i- yozlam ann son halinin bir res
m ini izer; baya ayaktakm , tem silcilerinde kendi kirlerini aklla
rna getirdikleri zam an biterler; ve bu, bir dem okraside bir m onari
deki taht ak artrm a usul satm ayla kyaslanabilecek bir yozla
m a derecesidir. Fakat hn hl bir karaktere sahip olduu srece,
srgn negatif bir stnlk iaretidir. A ristidese, A ristidesin tek
drst adam olduunu duym aya taham m l edem edii iin srg
ne gitm esi ynnde oy kullandn syleyen adam, A ristides'in
sekin bir kii olduunu yalanlam yordu, kendisi hakknda bir eyi
itiraf ediyordu. K endisinin stnlkle olan ilikisinin, hayranln
m utlu ak yerine, kskanln m utsuz ak olduunu itiraf ediyor
du; am a bu stnl km sem eye kalkm yordu.
te yandan, tefekkr ne kadar ste kar ve bylece insanlar
tem belletirirse, hn da o kadar tehlikeli hal alr; nk artk kendi
nem inin farknda deildir. O karakterden yoksun olan tefekkr
korkaktr ve bocalar, durum a gre de ayn eyi deiik ekillerde
yorum lar. B una bir akaym gibi davranm aya alr, o olm azsa h a
karet gibi bakar, o da olm azsa hibir ey deilm i gibi bandan at
m aya alr; aksi halde bu eye bir espri gibi bakacaktr, o olm az
sa o zam an dikkate deer bir ahlki hicvi kastettiini syler, o da
baarl olm azsa, bover gitsin diyecektir.
Bu ekilde hn karakter eksikliini oluturan ilke olur, acnas
biareliinden dolay gizlice belli bir yer edinm eye alr, srekli
hibir ey olm adn kabul ederek kendini korur. K arakter eksikli
inin yol at hn stnlk farknn gerekten fark olduunu asla

anlayam az, stnl negatif (srgnde olduu gibi) kabul ederek

kendini de anlayam az, onu aaya ekm ek ister, farkllk ortadan
kalkacak ekilde km sem ek ister. Ve hn kendini sadece btn
varolan stnlk biim lerine kar korum akla kalm az, ayrca hl
gelecek olana kar da korur.
B i r-hizaya-getirm e

K endini tem ellendirm ekte olan hn, bir-hizaya-getirm e \levelling]

srecidir, tutkulu bir a yeni eyler kurup eskilerini devirerek, git
tii yerlerde bir eyleri ykseltip ykarak frtna gibi eserken, d
nceli ve tutkusuz bir a tam tersini yapar: Btn eylem leri en
geller ve bastrr; bir seviyeye indirir. Ayn hizaya getirm e, byk
deiikliklerden kam an sessiz, m atem atiksel ve soyut bir uratr.
Anlk bir heyecan parlam asyla insanlar, um utsuzluk annda haya
tn glerini hissedebilm ek iin bir talihsizliin bile zlem ini eke
bilirler; fakat ardndan gelen kaytszla bir karkln faydas,
bir m hendisin bir arazi parasn dzletirm esi kadar olur ancak.
En iddetli halinde bir ayaklanm a volkanik bir patlam a gibidir, di
er btn sesleri boar. B ir-hizaya-getirm e projesi zirvedeyken in
sann kendi kalp atlarn duyduu bir lm sessizliidir, hibir
eyin nfuz edem eyecei, her eyi iine gm en, kar konulm az bir
sessizlik. B ir insan bir ayaklanm ann banda olabilir, fakat hi
kim se tek bana hizaya getirm e srecinin banda bulunam az;
nk o zam an lider olurdu ve bylece bir-hizaya-getirilm ekten
kaard. H er birey kendi apnda bu bir-hizaya-getirm e srecinde
yer alabilir, fakat o soyut bir gtr, bir-hizaya-getirm e soyutlam a
nn bireye kar kazand bir zaferdir. M odern zam anlarn tefek
krdeki bir-hizaya-getirm e sreci antikam kader anlayna kar
lk gelir.
A ntikam diyalektii liderlie yneliyordu (nem li birey ve
k itleler - z g r insan ve kleler); H ristiy an l n diyalektii u
ana kadar tem sile yn eliy o r (ounluk kendini tem silcisinde g
ryor ve tem sil edilenin ounluk olduu bilinciyle zgr k a l
yor, bir eit kendi durum unu len bir bilinle); y aadm z a-

m diyalek ti i eitlie y n eliy o r ve yan l olsa d a en m antkl ic

ras b ir-h izay a-g etirm ed ir, b irey ler arasndaki n eg a tif ilikinin
n eg a tif birlii olarak.
B ir-hizaya-getirm e srecinin derin anlam nn nesil kategorisi
nin bireylik kategorisine egem en olm asndan geldiini herkes
aka gryordur. A ntikada bireylerin toplam says adeta se
kin bireyin deerini ifade ediyordu. im dilerde deer standard de
iti, yle ki, eit olarak, yaklak olarak u kadar insan bir birey
ediyor, nem e sahip olabilm ek iin doru sayy bulm anz yeterli.
A ntikada ynlarn iindeki bireyin hibir surette deeri yoktu;
hepsini nemli klan sekin bireydi. Y aadm z a m atem atiksel
bir eitlie doru gidiyor; eit olarak btn snflarda yaklak u
kadar insan bir birey ediyor. nceleri sekin birey kendine her eyi
verir ve ynlar iindeki bireye hibir ey verm ezdi. imdi herkes
u ayda insann bir birey yaptn biliyor ve gayet de tutarl bir e
kilde en nem siz iler iin birbirlerini topluyorlar (bir araya gelme
deniyor buna, am a bu sadece kibarcas). Srf geici bir hevesi uygu
lam aya koym ak iin birka insan birbirlerini topluyor ve i yapl
yor -so n ra bunu yapm aya cesaretleri oluyor. Bu sebeple, stn ye
tenekli tek bir insan bile kendini tefekkrden kurtaram az, nk ok
ksa sre iinde kendinin abuk sabuk bir m eselenin iinde bir kesir
olduunun farkna varr, byle olunca da dinin sonsuz zgrlne
ulaam az. Birka insann bir araya gelince lm le karlam aktan
korkm ayaca olgusu, bugnlerde bunlardan her birinin birey ola
rak cesareti olduu anlam na gelm iyor; nk birey lm den de
ok, kendi bana bir eyi riske sokm a dileine ynelik tefekkr
yargsndan ve itirazndan korkuyor. Birey artk Tanrya ait deil
dir, kendine, sevgilisine, sanatna ya da bilim ine de ait deildir; b
tn eylerde tefekkrle tabi olduu bir soyutlanm aya ait olduunun
bilincindedir, tpk bir toprak klesinin bir m alikneye ait olm as gi
bi. te insanlar birden fazla olm ann m utlak bir eliki olduu du
rum larda bunun iin bir araya gelirler. Pozitif birlem e ilkesinin
ilahlatrlm as bugnlerde tefekkrn kleliinde erdem leri bile vitia splendidaya [tam bir yozlam lk] dntren silip sprc,
cesaret krc ilkedir. Bunun sebebi, ebedi sorum luluun ve T anr

nn huzurunda bireyin dini anlam da seilip ayrlm asnn gz ard

ediliidir. O noktada yozlam a yerleirse insanlar grup iinde tesel
li arar, bylece tefekkr bireyi m r boyu yakalar. Bu krizin daha
balangcnn bile farkna varam ayanlar, hi sesini karm adan d
nceli iliki iine gm lrler.
Bir-hizaya-getirm e sreci bir bireyin eylem i deil, soyut bir g
cn ellerindeki tefekkrn iidir. Bu yzden onu yneten yasa, tp
k paralelkenar kuvvetlerin kegeninin hesaplanm as gibi hesapla
nabilir. Ayn seviyeye indirilm i bireyin kendisi bu srecin iine
gm lr vs. Ne yaptn bencilce biliyor gibi grnse de, kitle ha
lindeki insanlar iin sadece ne yaptklarn bilm edikleri sylenebi
lir; nk tpk kolektif heyecann bireyden gelm eyen bir artk zel
lik olmas gibi, bu durum da da bir artk zellik vardr. H ibir bire
yin zerinde etkisi olm ayan bir eytan vcuda getirilir, bir-hizayagetirm enin soyutlanm as bireye bir tr anlk ve bencilce bir haz ver
se de, ayn zam anda kendi lm ferm ann im zalyordun Heyecan
felaketie sonulanabilir, fakat bir-hizaya-getirm e bireyin eo ipso
ykm dr. H ibir a, dolaysyla yaadm z a da dahil, bu s
recin septisizm ini durduram az; nk durdurm aya kalkr kalk
maz bir-hizaya-getirm e sreci yasas tekrar greve arlr. O ne
denle, bunu ancak bireysel olarak dini yalnz yaam asndan kaynak
lanan dinsel cesarete sahip birey durdurabilir.
Bir keresinde adam n utanm az biim de tek bir kiiye saldr
d bir sokak kavgasna tank olm utum . K alabalk durm u, bu
hakszla duyduu fkeyle seyrediyordu; nefret ifadeleri sahneyi
canlandrm aya balad; sonra seyredenlerden birka saldrgan
dan birine saldrd ve yere ykp dvd. ntikam alanlar aslnda sal
drganlarla ayn kurallar uygulam t. Eer izin verirseniz ben de
naizane kendim i hikyeye katp devam edeceim . ntikam alanlar
dan birinin yanna gidip yapt eyin ne kadar m antksz olduunu
argm anlarla aklam aya altm ; fakat m eseleyi tartm ak onun
iin im knszd: Byle bir alan kiinin saldrsn fazlasyla
hak ettiini syleyip duruyordu sadece. A rbedenin balangcn gr
m em i olan biri iin durum un kom iklii daha da belirgin olurdu; bir
adam n, (yalnz olan) baka bir adam dan, kiiye kar tek diye

sz ettiini duyduunu dnn, hem de bunu durum tam tersiyken

duysun -o n la r adam a kar kiiyken. lkin ierdii eliki bak
m ndan kom ikti, polis sokakta dikilen bir adam a kibarca dalm a
sn sylerken. kinci olarak da kendisiyle elim enin btn ko
m ikliini tad iin. Fakat bundan rendiim ey, bu septisizm e
bir son verm e m itlerim in hepsinden vazgem em in iyi olacayd,
yoksa benim zerim e gelecekti.
Tek bir birey bile (yani tek bir sekin birey -liderlik anlamnda ve
diyalektik kader kategorisine uygun dnlerek) soyut bir-hizayagetirm e srecinin nn almay baaram ayacaktr, nk negatif ola
rak daha yksek bir eydir ve de artk valyelik zaman gerilerde
kalmtr. Hibir topluluk ya da dem ek o soyut gc durduramaz,
nk dem ek denilen eyin zaten kendisi bir-hizaya-getirme sreci
nin hizmetindedir. Farkl uluslarn bireylikleri de bunun nn ala
maz, nk bir-hizaya-getirm e sreci daha st bir dzlemde ar duru
insanln negatif bir temsilidir. Soyut bir-hizaya-getirme sreci, ya
ni bireyin dini anlam da seilip ayrld biri olarak varlnn sona er
m esinden kaynaklanan srtnmenin yaratt o insan rknn iten
yanm al m otoru devam etmek, alize rzgrlar gibi her eyi yakp kl
etm ek zorundadr. Fakat onun araclyla her bir birey kendisi iin
bir kere daha dini bir eitim alabilir ve bir-hizaya-getirme srecinin
examen rigorosumu [zorlu snav] yardm yla esasta dinsel bir tavr
kazanabilir. Sekin diye hayran olduklar eye kiisel olarak ne kadar
gl sarlrlarsa sarlsnlar, balangtan beri bir-hizaya-getirme s
recinin hem bencil bireyde hem de bencil nesilde kt olduunun; fa
kat ayn zamanda, Tanr huzurunda drste isterlerse en yce hayat
iin bir balang noktas da olabileceinin farknda olan daha gen
insanlar iin bir-hizaya-getirm e anda yaamak gerekten bir eiti
ni olacaktr. alan en yce anlam da onlar dini bakm dan gelitire
cek ve ayn zam anda estetik ve entelektel bakm dan eitecektir, n
k bu ekilde komedi mutlak ifadesini bulacaktr. Komedinin en y
ce formu, tam da bireyin sonsuz salt insanlk soyutlamas altna
gelm esiyle ortaya kar; burada insann durum unun m izahn yum u
atan, dokunaklln glendiren o arac vasflardan hibiri bulun
maz, bir hizaya getirm e srecinin yok ettii dzenin somut aynntla-

rnm da hibiri yoktur. Fakat bu yine, insann tek kurtuluunun her bir
birey iin dinin gereinde yattnn baka bir ekilde ifadesidir.
Bireyin en yce olana kavum asna izin verilm esinin aslnda bir
hata sonucu olduunu anlam ak heyecanlarn krkleyecektir, eer
birey cesurca bunu arzularsa. Fakat bir-hizaya-getirm e sreci devam
etm ek zorunda kalacak ve tam am lanacak, tpk skandalin dnyaya
zorunlu olarak gelm i olmas gibi, tabii onu getirene yazklar olsun.
Her insann kendisini reform e ederek bir reform un balam as ge
rektii sylendi hep. Ne var ki, fiiliyatta byle olm ad, zira reform,
kahram anlk konum unu Tanrya epey pahalya deyen bir kahra
man yaratt. nsanlar ona dorudan katlarak onun ok pahalya mal
ettii eyi ucuza, hatta kelepir fiyatna alyorlar; fakat her eyin en
ycesini satn alm yorlar. Bunun aksine, soyut bir-hizaya-getirm e
ilkesinin, sert dou rzgrlar gibi, hibir bireyle kiisel bir ilikisi
yok, sadece herkes iin ayn olan soyut bir ilikiye sahip. Orada hi
bir kahram an, bakalar iin ac ekm ez ya da onlara yardm etmez;
herkesin i datcs onlarn eitim ini stlenen dzletirm e sreci
dir. Ve bir-hizaya-getirm e ve kendisinden en ok eyi renen in
san sekin biri ya da bir kahram an olm az - b u ancak, sonuna kadar
kat tutarll olan bir-hizaya-getirm e srecini engellem eye yarar
d - bunun olm asn bireyin kendi engeller, nk bir-hizaya-getirmenin anlam n kavram tr; btnyle eitliki anlam da sadece bir
insan olur, baka hibir ey deil. Din fikri budur. Fakat o artlar al
tnda eitliki dzen katdr ve elde edilen kr da grnte ok k
ktr; grnte diyorum , nk ayet birey Tanr huzurunda di
nin gerekliinde kendisinden m em nun olm ay renm ezse ve ba
kalarna hkm etm ek yerine, kendi kendinin dinleyicisi bir papaz ve
kendi kendinin okuyucusu bir yazar olm aktan m utlu olarak kendine
hkm etm eyi renm ezse, eer en yce ey olarak bundan tatm in ol
may renm ezse, - n k bu, btn insanlarn Tanr nezdindeki
eitliinin ve bakalarna benzeyiim izin ifad esid ir- o zam an tefek
krden kam ayacaktr. yle olabilir ki, yanltc bir anda yetenekle
ri bakm ndan ona bir seviyeye iniyorm u gibi gelebilir; fakat so
nunda batp bir-hizaya-getirm e srecinin altnda kalacaktr. Bir
H olger Danske ya da bir M artin L u th ere arda bulunm ann fay

das yok; onlarn zam an geti ve derinde onlara tekrar kavum a z

lem inin altnda yatan bireyin tem belliidir, her eyin en ycesini
ok pahalya ve birinci elden alm ak yerine, bir eyi ucuza ve ikinci
elden alm ay yeleyen dnyevi bir sabrszlk. Art arda toplum lar
kurm ak hibir ie yaram az; nk olum suz konuacak olursak, top
lum un m iyop gzl yesi grem ese de onlarn zerinde olan bir ey
var.
D olaysz ve gzel oluum u iinde bireylik ilkesi, nesil iin se
kin ve saygn bireyde sem bolleir; tem silcinin etrafnda ast bireyle
ri grup halinde toplar. E bedi gerekliinde bu bireylik ilkesi, bir-hizaya-getirm e iin neslin soyutlam a ve eitliini kullanr ve bu ekil
de bireyi dinsel anlam da gerek bir insana doru gelitirm ekte ibir
lii eder. Zira bir-hizaya-getirm e sreci fani eyler sz konusu ol
duunda ne kadar glyse, ebedi eyler sz konusuyken o kadar
gszdr. Tefekkr insann kapld bir tuzaktr; fakat bir kere he
yecan sram as yapld m, o zam an iliki farkllap insan ebe
diyete srkleyen bir ilm ie dnr. T efekkr varolutaki en sert
alacakldr ve yle de kalacaktr; u ana kadar m evcut btn hayat
grlerini kurnazca toptan satn alm tr, fakat esas olarak dini ve
ebedi olan hayat grlerini satn alam az; te yandan, insanlar ba
dndren prltsyla yoldan karabilir ve btn gem ii hatrlata
rak onlar um utsuzlua drebilir. Fakat insan kibirli ve gururlu
olm akla sulansa bile - n k yardm kabul etm eyecektir- ya da
bencillikle sulansa bile, - n k insanlara yardm ederek, yani en
yce ahnyazlarm dan kam alarna yardm ederek onlar kurnazca
aldatm ay acak tr- derinliklere srayarak kendine yardm etmesini
renir, bakalarn kendisi kadar sevm esini renir.
E er u ana kadar sylediklerim in zaten herkese bilindiinden
ve de herkes tarafndan dile getirilebileceinden yakm an olursa, o
zam an cevabm udur: N e kadar ok olursa o kadar iyi -b e n sekin
bir konum istem iyorum , herkesin benim grm bilm esine kar
da deilim , tabii eer bunun anlam grlerim in benden alnp ne
gatif bir ortakln eline verilm esi olm adka. G rlerim i elim de
tutm a iznim olduu srece, herkes tarafndan bilinm ekle deerlerin
den bir ey kaybetm ezler.

Pek ok deiikliklerin ardndan m odem zam anlardaki eilim , birhizaya-getirm e olarak kald. G eri bu deiikliklerin kendileri birhizaya getirm e deildi, nk onlarn hibiri yeterince soyut deil
di, her birinin belli bir som ut gereklii vard. u bir dereceye ka
dar dorudur ki byk bir adam baka byk bir adam a saldrp iki
si de zayf dnce ya da birisi teki tarafndan etkisiz hale getiri
lince ya da kendi balarna zayf olan bir insan topluluu sekin ki
iden daha gl hale gelince bir-hizaya-getirm e sreci devam et
m ektedir. B ir-hizaya-getirm e ayn zam anda belli bir snf tarafndan
da gerekletirilebilir; m esela ruhban snf, burjuvazi, kyller ya
da insanlarn kendileri. Fakat btn bunlar bireyliin som utluu
iindeki soyut bir gcn ilk hareketleridir.
Kam u

Fler eyin ayn seviyeye indirilebilm esi iin ilk nce bir hayalet, bir
ruh, yaratm ak gerekiyor, devasa bir soyutlam a, her eyi kucaklayan,
am a aslnda hibir ey olan bir ey, bir serap -i te o hayalet kam u
dur. Sadece, tutkusuz am a dnen bir ada bir hayalet kendini
Basnn yardm yla gelitirebilir, ki bylece Basnn kendisi de bir
soyutlam aya dnr. Tutku, kargaa ve heyecan zam anlarnda, bir
halk ii bo bir fikri gerekletirm ek isteyip de her eyi yakp yksa
bile: O zam an bile byle kam u diye bir ey olm az. Partiler vardr ve
som utturlar. yle zam anlarda Basn, partilerin blnne gre, so
m ut bir karaktere brnr. Fakat, tpk m asa banda alan insan
larn nlerine kan ilk fantastik hayale sarlm as gibi, sadece B as
nn az buuk hayat belirtisi gsterdii tutkusuz. km ltsz, dnen
bir a da, byle bir hayaleti besler. Kam u aslnda bir-hizaya-getire n den ziyade, gerek B ir-H izaya-G etirm e-E fendisidir; nk birhizaya-getirm e ne zam an sadece yaklak olarak gereklese, bu bir
ey tarafndan yaplr, oysa kam u dev bir hitir. K am u antikada
olm ayacak bir kavram dr; nk kitle halinde, tek vcut [en masse,
in corpore] olan insanlar ortaya kan her durum da yer alyorlard,
aralarndaki bireyin eylem lerinden de sorum luydular, dahas, birey
ahsen orada m evcuttu ve kararn kabul ya da ret iin sunm ak zo

rundayd. Basn, ancak ve ancak toplum daki birlik anlaynn artk

som ut gereklere hayat verecek gte olm ad zam an, o soyut kav
ram kam uyu yaratabilir; gerek bir durum da ya da rgtte asla
yer alm ayan ve asla bu am ala bir araya getirilem eyecek, gerek ol
m ayan bireylerden olum u -a m a yine de bir btn olarak bir arada
tu tu la n - kam uyu.
K am u bir okluktur, btn halklar bir araya getirseniz sayca
daha fazladr, asla incelenem eyecek bir kitledir, tem sil dahi edile
mez, nk soyutlam adr. Ne var ki, a dnen ve tutkusuz bir
a ise ve som ut olan her eyi ykyorsa, o zam an kam u her ey olur
ve her eyi iine ald sanlr. Ve bu da yine bireyin nasl kendi ha
line brakldn gsterm ektedir.
H er biri nem li olan gerek insanlarla ezam anl, gerek an ve
gerek durum : te bireyi gl tutm aya yardm eden ey. Fakat
bir kam unun varl ne bir durum retir ne de ezam anllk. B as
nn bireysel okuru kam u deildir, azar azar insanlarn bir ksm ,
hatta hepsi okusa bile ezam anllk eksik kalr. K am uyu bir araya
getirm ek y llar srer ve o halde bile orada olm ayacaktr. B ireyle
rin o kadar m antksz b ir ekilde oluturduklar bu soyutlam a g a
yet hakl olarak bireyin yardm na gelm ek yerine onu iter. B ir ola
yn vuku bulduu anda hibir gr olm ayan adam ounluun
grn kabul eder, ya da kavgac biriyse, aznln grn.
Fakat u unutulm am al ki hem aznlk hem de ounluk gerek in
sanlardr, bireyin onlara b alanm asna yardm c olunm asnn se
bebi de budur. O ysa kam u bir soyutlam adr. u ya da bu adam n
dncesini benim sem ek, onlarn da kendisiyle ayn tehlikelere
m aruz kalacan bilm esi dem ektir, eer gr yanlsa onlar da o
kii gibi yanla sapacak dem ektir. Fakat kam uyla ayn gr be
nim sem ek aldatc bir tesellidir, nk kam u orada sadece abstracto [soyut] olarak vardr. Bu nedenle, hibir ounluk kam u k a
dar hakl ve m uzaffer olduundan bu kadar em in olm azken, bura
da bireyin tesellisine pek bir ey dm ez; nk kam u btn k ii
sel tem as yasaklayan bir hayalettir. V e eer bir kii bugn kam u
oyunu benim serse ve yarn da slklarsa, o da kam u tarafndan s
lklanr.

B ir nesil, bir halk, bir halk m eclisi, toplant yapan bir grup insan
ya da tek bir insan, kendilerinden sorum ludur ve eer dnek ve ve
faszlarsa m ahcup edilebilirler; fakat kam u, kam u olarak kalr. Bir
halk, bir m eclis ya da bir insan b ir dereceye kadar deiebilir, yle
ki insan o zam an unu syleyebilir: A rtk ayn deiller; fakat kam u,
tam tersi bir hale gelse bile, yine ayn kalr -y a n i, kam u olur. Fakat
bireyin olum as zaten tam da bu soyutlam a ve bu soyut disiplin
araclyla olacaktr (ayet birey kendi i dnyasyla oktan olum adysa), tabii eer bu srece boyun em ezse, en yce dini anlam
da, kendisinden ve T anryla olan ilikisinden m em nun olm a reti
lirse ve; hayattaki grece, som ut ve kendine zg olan yok eden bir
kam uyla uyum ak yerine kendisiyle bark olm as retilirse; el
saym ak yerine, kendi iinde ve Tanryla huzur bulm as ynnde
eitilirse. M odern dnyayla antika arasndaki en byk fark u
dur: B tn, som ut deildir, o yzden de bireyi destekleyem ez, ya
da som ut bir eyin yapm as gerektii gibi (onu m utlak olarak geli
tirm ese de) eitem ez, o bir soyutlam adr, soyut eitliiyle o kiiyi
iter ve bylece onun m utlak olarak eitilm esini salar -e e r sre
iinde boyun em ezse. A ntikadaki hi deim eyen hayat sknt
s [taedium vitae] sekin bireyin bakalarnn olam ayaca biri ol
m as yzndendi; m odern zam anlarn telkiniyse, kendini dinsel ba
km dan bulan herkes, herkesin baarabilecei bir eyi baarm ola
cak.
Kam u ne bir ulustur, ne nesil, ne cem aat, ne cem iyet, ne dernek,
ne de uradaki insanlar, zira btn bunlar som ut olduklar iin var
drlar; kam uya ait tek bir birey bile gerek bir sorum luluk davran
gsterem ez; belki gnn baz saatlerinde kam uya aittir -y a n i ba
ka hibir ey olm ad anlarda, nk gerekten kendisi olsa, kam u
nun bir parasn oluturm az. Byle bireylerden, hibir ey olm a
dklar anlardaki bireylerden olum u kam u, bir tr devasa bir ey
dir, hem her ey hem hibir ey olan soyut, ssz bir boluktur. Fa
kat buna istinaden herkes kendine bir kam u m al edebilir, nasl ki
K atolik Kilisesi, piskoposlar in partibus infidelim [kfirlerin b u
lunduklar yerlerde] atayarak snrlarn hayali biim de genilettiyse, kam u da herkesin hak iddia edebilecei bir eydir, film m akine

siyle erotik resim ler gsteren sarho bir denizci bile diyalektik ba
km dan m utlak olarak en byk adam kadar kam uda hak iddia ede
bilir; btn o hileri kendi tek kiilik topluluunun nne koym a
hakk ayn lde m antkldr.
Kam u h er ey ve hibir eydir, btn glerin en tehlikelisi ve
en nem sizidir: nsan btn bir ulusa kam u adna seslenebilir, ama
yine de kam u tek bir gerek adam dan, ne kadar nem siz olursa ol
sun, daha azdr. K am u vasfn, bir tefekkr ann aldatc hok
kabazl yaratr; tefekkr a kam uyu bireyin gnln okuyor
mu gibi gstererek, som ut gerekliklerin buna kyasla zavall g
rnd ortam da bireyin bu canavar kendine m al edebilm esini sa
lar. K am u akl ann peri m asaldr, bireyi hayal lem inde kraldan
ve halkndan ok daha byk bir eye dntrr; kam u ayn za
m anda bireyin dini ekilleniini alaca - y a da bireyin b ataca tyler rpertici bir soyutlam adr.
B asn soyutlam as

Basn bir soyutlam adr (nk bir gazete bir ulusun som ut bir par
as deildir ve sadece soyut anlam da bir bireydir), an tutkusuz
ve dnceli karakteriyle birleince o soyut hayaleti yaratr; yani,
gerekten bir-hizaya-getirici g olan bir kam uyu. Bunun sonucu
olarak negatif dini nem inden ayr bir nem e sahiptir.
H erhangi bir zam anda ne kadar az fikir olursa, tem bellik ve he
yecan parlam alaryla gelen o kadar bitkinlik olacaktr; bununla bir
likte, hibir olayn ya da fikrin a yakalayam ay yznden Bas
nn gittike zayfladn hayal edersek, bir-hizaya-getirm e srecinin
zararl bir hazza dnmesi; kty daha kt, kurtuluu daha zor ve
d ihtim alini de daha kesin yapan, bir an parlayp geen bir tr
ehvet sarholuu biimini alm as daha da kolaylaacaktr. O tokra
sinin getirdii manevi ykm ve devrim dnem lerinin k sk sk
tasvir edilm ise de, tutkusuz bir an k, belirsizlii bakm n
dan daha az gze batyor olm asna ram en ayn lde zararldr.
Bu noktay ele alm ak yararl olabilir. G ittike daha fazla sayda
insan ruhsuz tem bellikleri sayesinde hibir ey olm ak iin can ata-

 a k tr-y a n i kam u olm ak iin: H er yenin nc ahs olduu (se

yirci) en gln biim de olum u o soyut btn. H ibir ey anlam a
yan ve kendi hibir ey yapm ayan bu tem bel ynn, bu ucuz bal
kon seyircilerinin gz elencededir ve ok gem eden, her kim ne
yaparsa, kam uya dedikodu km as iin yapar diye bir fikre kap
lrlar. O tem bel yn, bir byklenm e havas taknarak bacak bacak
stne atp oturur ve her kim ki alm aya kalkr, ister kral olsun,
ister mem ur, ister retm en ya da iyi bir gazeteci, ister air, ister sa
nat olsun, kam uyu kendisiyle birlikte srklem ek iin m cadele
verecektir; kam u da bu arada kendi stn tarzyla atn kendisi oldu
unu dnecektir.
S a h ip siz bir k p e k

Kam uyu belli bir kii olarak hayal etm eye alsam (nispeten iyi
olan baz bireyler geici olarak kam uya ait olsalar da, yce dini tu
tum a ulam am olanlarnda bile onlar sk sk tutan som ut bir ey
ler vardr), belki R om a im paratorlarndan bir tanesini dnrdm ,
tanr vergisi akl yeterince m evcut olm adndan sadece kahkahann
ehvetli sarholuunu arayan, iri. besili bir tip. D eiiklik olsun di
ye etrafta dolar, kt olm aktan ok. tem beldir, fakat hkm etm ek
iin olum suz bir arzusu vardr. Klasik dnem yazarlarn okumu
olan herkes bir Sezar'n vakit ldrm ek iin neler neler deneyebile
ceini bilir. Ayn ekilde kamu, kendisini elendirm ek iin bir k
pek besler. Kpek edebiyat dnyasnn kir tabakasdr. Eer birisi
dierlerinden stnse, m esela byk bir adam, kpek zerine sal
nr ve elence balar. Kpek ona saldrr, dilerini geirip ceketinin
eteklerini yrtar, her trl laubalilii reva grr - ta ki kamu usanp
artk brakabileceini syleyene kadar. Bu. kam unun nasl bir-hizava-getirdiine bir rnektir. Onlarn bykleri ve g bakm ndan
stleri hor kullanlm tr -k am u iren bulsa da kpek yine kpek
kalr. B ir-hizaya-getirm e. bu nedenle, nc ahs tarafndan yap
lr: nem bakm ndan bir hi bile olm ayan ve kendisi oktan bir-hizaya-getirilm i nc ahsn yardm yla bir-hizaya-getirm eyi ger
ekletiren. varolm ayan bir kamu. Ve kam u pim anlk duymaz.

nk zaten eylem i yapan kam u deil, kpektir; tpk ocuklara,

kedinin annesi yapt, denm esi gibi. K am u pim anlk duym az
-g erek te hi kim seyi km sem iyordun sadece biraz elenm ek is
tem itir. Zira, eer bir-hizaya-getirm e vastas olaanst enerjik
olsayd, tem bel kam u kendini kandrm olurdu, nk o zam an va
stann kendi bir engel tekil ederdi; fakat onlarn bykleri, nem
sizler tarafndan, nem sizler de kendileri tarafndan snrlanrsa, o
zam an kim se hibir eyden kendini kurtaram az.
K am u pim an olmaz, nk kpein sahibi o deildir -sad ece
abonedir. Ne dorudan kpei birisinin zerine salarlar ne de slk
la durdururlar. Sorulduunda yle sylerler: Kpek benim deil,
sahibi yok. E er kpein ldrlm esi gerekse, o zam an da yle
sylerlerdi: O huysuz kpein sesinin kesilm esi iyi oldu, herkes l
drlm esini istiyordu -a b o n e le r bile.
K endisini byle bir durum a altran ve dikkatini kam unun
elinden eziyet eken sekin bireye yneltm eye m eyleden birisi,
belki byle etin bir snavn byk b ir talih sizlik olduu gr n
dedir. B yle b ir gre kesinlikle katlam am , en yksee u la
m ak iin gerekten yardm isteyen herkes, aslnda byle bir talih
sizlikten y ararlan r ve h atta insanlar bu durum a kar isyana srklense bile o bunu arzu etm elidir. K orkun olan ey, btn h a
y atlarn k olayca harap olm as ya da olabilecei dncesidir. O
kaybolm u insanlarn, ya da en azndan, iyice yoldan km larn
-p a ra iin kpek roln stlenen o k i ile rin - szn bile etm eye
ceim ; fakat ou aciz, dncesiz ve beden zevklerine dkn,
stn tem bel h ay atlar sren ve h ib ir zam an bu anlam sz srtm a
dan daha derin b ir varolu izlenim i ed in m eyenlerden ve ay artm a
nn daha da ilerisine srklenip ap tallklaryla, saldrya u ray a
nn acsn pay laarak kendilerin i fazla nem seyen btn o kt
insanlardan sz edeceim , onlar byle b ir durum da saldrlan k i
inin d aim a daha gl olduunu bile anlam azlar, bu m eselede u
korkun ve ironik gerein geerli olduunu bilm ezler: Siz ona
deil kendinize alayn.
B ir-hizaya-getirm e srecinin en alt seviyedeki halidir bu, nk
bu sre kendini daim a herkesi ortak paydaya indirgeyen blenle

eitler. Ebedi hayat da bir tr bir-hizaya-getirm edir, ama yine de o

ekilde deil; nk ortak payda, herkesin gerekten ve esasen dini
bir anlam da insan olm asdr.

Buraya kadar olan blm de diyalektik kategorileri ve vasflar ele

aldm, bir de onlarn sonularn; ister belli bir anda gerekten va
rolsun ister olm asn. Y aadm z an diyalektik analizini, gnde
lik hayat bakm ndan som ut teyitlerine diyalektik olarak ulam ak
iin imdi bir yana brakyorum . K aranlk yznn grlecei yer
buras; fakat bu inkr edilem ese de, tpk tefekkrn kendisinin bir
ktlk olm am as gibi, ok dnen bir an da aydnlk bir yan
vardr, nk yksek derecedeki bir tefekkr anlk tutkudan daha
byk bir nem i im a eder; nk heyecan, tefekkrn glerini bir
karara varm ak iin bir araya topladnda ve tefekkr, ortalam a ola
rak, eylem iin daha byk bir kapasite saladnda - o zam an, din
ieri geldii zam an, o artm eylem kapasitesinin kom utasn ele
alr.
Kt olan tefekkr deildir; kt olan, dncelere dalm a duru
mu ve onun ierdii km azdr, eylem kapasitesini eylem den kam a
yoluna evirir, hem yoz, hem tehlikelidir ve en sonunda gerileyen
bir harekete srkler.

Yaadm z a esasen tutkudan yoksun bir akl a, bu yzden de

eliki ilkesini yrrlkten kaldrm . Tutkulu bir ala kyasland
nda tutkusuz bir a, younlukta kaybettiini kapsam da kazan
yor. Fakat bu kapsam bir kere daha, eer buna karlk gelen youn
luk, kullanm na sunulan geniletilm i etkinlik alannn kontroln
eline alrsa, daha da yksek bir form un art olabilir. eliki ilkesi
nin yrrlkten kalkm as, varolu asndan ifade edildiinde, insa
nn kendisiyle eliki iinde yaam as dem ektir. Bireyi tam am en
kendisiyle bark yapan tutkunun ayrt edici gcnn yaratc snr
sz kudreti, tefekkrle gelen kavrayn geniletilm i kapsam na d
ntrlr: M m kn olan her eyi bilm enin ve olm ann sonucunda,

kii kendisiyle elikidedir, yani hibir eydir. eliki ilkesi bireyin

kendine olan balln kuvvetlendirir ve onu, Sokratesin ok g
zel syledii gibi, drt ya da baka byk yuvarlak bir rakam ol
m aktansa her eye katlanm aya raz olan rakam kadar sabit klar
ve ayn ekilde birey, kendisiyle elien binbir trl bir ey olaca
na ac ekip kendisiyle uyum lu olm ay tercih edecektir.
Gevezelik
G evezelik nedir? K onum akla susm ak arasndaki hayati farkn kal
drlm asnn sonucudur. Sadece gerekte nasl suskun kalacan
bilen bir kii gerekten konuabilir - v e gerekte hareket edebilir.
Suskunluk iebakn, i dnyann zdr. D edikodu gerek ko
num adan nce davranr ve hl dncede olan ifade etm ek onun
nne geerek eylem i zayflatr. Fakat gerekten konuan biri, n a
sl suskun kalacan bildii iin, envai eit eylerden konum aya
caktr, sadece bir ey hakknda konuacaktr ve ne zam an konua
can ve ne zam an susacan bilecektir. S rf kapsam n sz konu
su olduu yerde, zafer gevezeliin olur, hi durm adan her ey ve
hibir ey hakknda laflar aznda geveleyip durur. nsanlarn dik
kati artk ilerine dnm yorsa, kendi isel dini hayatlarnda artk
m em nun deillerse, ilikinin entelektel olduu bu yerde o tatmini
aram ak iin bakalarna ve kendileri dndaki eylere yneliyor
larsa, hayat dzene sokacak bir afet kadar kesin ve nemli hibir
ey m eydana gelm iyorsa: te imdi gevezeliin zam andr. T utku
lu bir ada byk olaylar (nk birbirlerine karlk gelirler) in
sanlara konuulacak bir eyler verir. te yandan gevezeliin, bam
baka bir anlam da, bir sr konuulacak eyi vardr. V e olay bitip
de sessizlik geldiinde, insan suskunken hl hatrlanacak ve d
nlecek bir ey vardr. Fakat gevezelik, boluunu ortaya karan
suskunluktan korkar.
Sanatsal retim i yneten yasa, daha kk bir lekte, gndelik
hayatta herkes iin geerlidir. G erekten bir ey yaam kii ayn
zam anda bu tecrbesinin ideal anlam da btn olaslklarn da y a
ar, kart olasl da dahil. Estetik bakm dan bu olaslklar onun

m eru m aldr. Fakat zel ve kiisel gereklii yle deil. Hem ko

num as hem de retim i suskunluuna dayanr. K onum asnn ve
retim inin ideal m kem m ellii onun suskunluuna karlk gele
cektir ve o suskunluun m utlak ifadesi, idealin niteliksel bakmdan
kart olasl ierm esi olacaktr. Fakat sanat kendi gerekliini
sata karr karm az artk gerekte retken deildir. Balangc
onun sonudur ve azndan kan ilk kelim e, idealin tevazuuna kar
ilenm i bir gnah olacaktr. Bu yzden, bylesi bir sanatsal retim
bile, estetik bakm dan, bir tr dedikodudur. Bu kolayca tehis edi
lir. nk kartyla dengelenm i deildir, zira ideallik kartlarn
dengesidir. Szgelim i, m ustarip olduu iin yazm aya ynelen adam
gerekten idealler lem ine girerse, yaad tecrbenin acs kadar
sevincini de ayn sevgiyle yeniden retecektir. O nun bu ideale ula
ma koulu kendi gerek kiiliini susturduu sessizliktir. Aksi tak
dirde. sahneyi A frik aya evirm ek gibi, alnan btn nlem lere ra
men onun tek yanl zel tutkusu kiisel olarak kabul edilebilir ola
caktr. nk bir yazarn, herkes gibi, kendine zg bir kiilii ol
m aldr; fakat bu onun kendi K utsallarn K utsal" olm aldr; ve tp
k bir evin girii m uhafzlarn apraz sngleriyle kapatmyorsa, bir
insann kiiliine yaklam ak da ideal bir dengede niteliksel kart
lklarn diyalektik aprazlaryla kapatlr.
D aha byk ilikiler iin geerli olan ve bu am ala rnek ola
rak verilm i yukardaki durum larda ok ak grlen ne varsa, da
ha kk bir lde kk ilikiler iin de geerlidir: ve bir kere
daha, suskunluk, btn okum ularn sosyal ilikilerinde sine qua
n o n ' dur [olm azsa olm az]. Bir kii ideali ve ideyi ne kadar tam kav
rarsa -s u s k u n k e n - gndelik hayatn yeniden retm eye o kadar
m uktedir olacaktr, bylece sadece belli bir m esafeden belli baz
eylerden konuuyorm u gibi grnecektir. K onum as daha az
ideal, daha ok yzeysel ve sohbeti, isim lerin, u ya da bu kiinin
-isim lerin i an a ra k - sylem i olduu vs. vs. hakkndaki "kesinlikle
gvenilir" m ahrem bilgilerin anlam sz bir tekrar olacaktr ve soh
bet genel olarak, birinin ne yapyor olduu ya da ne yapaca, bel
li bir durum da ne syleyecei, birinin hangi kzla sevitii, am a ne
den buna ram en evlenm edii hakkndaki gevezece bir gizli nota

dnr. Suskunluun igzlem i btn m edeni sosyal ilikinin k o

uludur; iebakn davurulm u karikatr bayadk ve geveze
liktir.
Benim szn ettiim trdeki gevezeliin m kem m el rnekleri
rom anda bulunur. T am am en havadan sudan eylerle doludur, insan
larn ismi daim a anlr ve abuk sabuk hayat tarzlar, isim leri saye
sinde nem li olan insanlardr bunlar. G eveze insanlar elbette bir ey
hakknda ene alar, zaten tek dilekleri daha fazla dedikodu iin b a
hane bulm aktr; fakat konu, ideal olarak bakarsanz, nam evcuttur.
D aim a ipe sapa gelm ez bir konusu vardr, m esela. Bay M adsen ni
anland ve nianlsna bir ran ah ald; u Petersen, air, yeni iir
ler yazacak, ya da, u M arcussen, aktr, dn gece bir kelim eyi yan
l telaffuz etti. Eer bir anlna insanlarn konum asn yasaklam a
yan, am a hakknda konuulan her eyin sanki elli yl nce m eydana
gelm i gibi dnlm esini em reden bir yasa hayal edebilsek. dedi
kodularn sonu gelirdi, m itsizlie kaplrlard. te yandan bu yasa
gerekten konuabilen insana karm ayacakt. Bir aktrn bir keli
meyi yanl telaffuz etm esi, bu yanl telaffuzun kendisinde ilgin
bir ey varsa ilgin olabilirdi ancak; ki bu durum da geen elli yln
hibir nemi olm az -fak at, szgelim i, o gece A lderm an W aUer'in
karsyla tiyatroda bulunan Bayan G usta m itsizlie kaplrd; n
k dil srm esini fark eden hatta korodaki birinin glm sem esini
vs. vs. de fark eden o deil m iydi? Btn o aptal aptal dedikodu ya
pan insanlara kar ayp ve zulm olurdu, onlarn da her eye ra
men yaam aya haklar v a rd - bu ekilde yasann doruluu kar
ortaya.
Bu yzden, mahrem olanla halka ak olan arasndaki hayati fark,
dedikoduyla ortadan silinir ve her ey bir tr m ahrem -kam usal dedi
koduya indirgenir, ki bu da aa yukar onun bir parasn olutur
duu kam uya karlk gelir. Kamu, en m ahrem m eselelerle ilgilenen
kam uoyudur. Kim senin bir toplulua sylemeye asla cesaret edem e
yecei, kim senin konuam ayaca, hatta dedikoducularn dedikodu
sunu yaptklarn itiraf edem eyecei bir ey. kamu iin gayet gzel
yazlabilir ve kamunun bir yesi olarak insanlar onu renebilir.

ekilsizlik nedir? ekil ile ierik arasndaki hayati farkn ortadan

kaldrlm asnn sonucudur. Bu yzden ekilsizlik, delilik ve aptall
n aksine, gerek olan bir ierie sahip olabilir; fakat ierdii ha
kikat asla esasen gerek olam az. H er eyi iine alacak ya da her e
ye temas edecek ekilde geniletilm eye m saittir, oysa gerek bir
ierik, younluu ve kendi iine gm lm l yznden aka
ve sefilce snrldr.
Tutkusuz am a dnceli bir adaki ekilsizliin yaygnl, sa
dece en deiik fikirlerin ayn m ecliste ortalkta dolam asyla deil,
onun tam kart bir sebeple insanlarn "prensip olarak hareket et
m ek" iin yce bir zlem ve haz duym alaryla ortaya serilir. Pren
sip. adndan da anlalaca gibi, ilk gelendir, yani zdr, bireyi
kendi isel gcyle ileri iten gelim em i duygu ve heyecan eklin
deki fikirdir. Tutkusuz bir bireyde bunun eseri bile yoktur. Onun
iin prensip tam am en dsal bir eydir ve onun iin her bir eyi se
ve seve yapar, onlarn tersini de yapm as cabas. Tutkusuz bir bire
yin hayat, kendini btnyle ortaya koyan bir prensibin geliimi
deildir. Aksine, o bireyin i dnyas aceleyle kouturan bir eydir,
daim a hareket halinde, daim a bir eyleri "prensip olarak" yapm a telandadr. Bu anlam yla prensip, canavar gibi bir ey olur, bir so
yutlam a olur, tpk kamu gibi. Kam u nasl ki u ya da bu ekilde y
lesine devasa bir ey olup dnyadaki btn uluslarn ve btn ebe
di ruhlarn toplam ndan daha da ok saydaysa, herkesin, sarho bir
denizcinin bile bir kam usu olabiliyorsa. ayn ey bir prensip" iin
de geerlidir. ylesine devasa bir ev dir ki, en nem siz bir adam bi
le en nem siz eylem e bir eyler ekleyebilir, bylece korkun dere
cede kendini nemser. nem siz drst bir kii bir prensip uruna
aniden bir kahram an olursa, m odann herkesin, siperi on metre olan
bir kasket giym esini em retm esi kadar kom ik olur. Eer bir adam
paltosunun i cebine "prensip gerei" kk bir dm e diktirse.
norm alde nem siz ama kolaylk salayan bu eylem ine nem yaktrlrd -b u n u n bir toplum un oluturulm asna kadar gitm esi hi de
olm ayacak bir ey deildir.

Terbiyeyi tekil eden hayati fark ortadan kaldran ey prensip

gerei hareket etm ektir. nk terbiye dolayszdr [immediate]
(dolayszlk ister doutan olsun ister renilm i). D uyguda, bir i
heyecann itici gcnde ve tutarlnda yerini almtr. nsan pren
sip gerei her eyi yapabilir, ne yapt temel olarak kim senin
um urunda deildir, tpk bir adamn hayatnn, btn zam ann ge
reklerine "prensip gerei destek verm esine ramen nem siz kal
m as gibi, hatta dilsiz biri olm as sayesinde ve "kam uoyu organ s
fatyla, laterna zerinde elinde tabakla ileri hareket edip eilen fi
grler kadar iyi tannrken bile. Bir insan prensip gerei her eyi
yapabilir, herhangi bir eyde yer alabilir ve bu arada kendisi gayri
insani ve kararsz kalabilir. "Prensip gerei bir kii bir randevuevinin alm asyla ilgilenebilir (salk yetkilileri tarafndan bu konu
hakknda yaplm saysz aratrm alar var)., ayn kii "prensip gere
i zam ann nem li bir ihtiyac varsayld iin yeni bir lahi K ita
bnn baslm asna da yardm c olabilir. Fakat ilkinde onun sefih bi
ri olduu sonucuna varm ak, kincisinde de ilahi okuduu ya da sy
ledii sonucuna varm ak kadar yanl olur. Bu ekilde her ey eer
prensip gerei yaplyorsa serbesttir. Polis baka kim senin gide
m eyecei yerlere "resm i grevli olarak gider, fakat onlarn orada
bulunm alarndan kim se bir sonuca varamaz. Ayn ekilde bir kii,
her eyi prensip gerei" yapabilir ve her trl kiisel sorum luluk
tan kaabilir. nsanlar kiisel olarak hayran olduklar her eyi "pren
sip gerei yerden yere vurur, oysa bu sam adr, zira yaratc olan
her eyin, dnyaya getirm ekte olduu yeni eye yer am a zorunlu
luundan dolay tartm al olduu dorudur ama, srf ykc olan bir
sre hibir ey deildir ve prensibi de boluktur - o zam an neye yer
aacak ki? Fakat tevazu, nedam et ve sorum luluk her eyin prensip
gerei yapld yerde kolay kk akmaz.
Yzeysellik

Yzeysellik ve gsteri yapm a arzusu nedir? Y zeysellik, gizleme

ile ortaya koym a arasndaki hayati farkn kaldrlm asnn sonucu
dur. B oluun tezahrdr, fakat sadece kapsam n sz konusu oldu

u yerde o kazanr; nk parlak taklitleriyle insanlarn ban dn

drme stnl vardr. Gerek tezahr hom ojendir, nk gerek
ten derindir, oysa yzeysellik eitli ve o m n im gatherum fher tel
den] bir grne sahiptir. Ondaki gsteri ak, tefekkrdeki kibrin
kendini beeniidir. ebakn gizlenm esi ve geri tutulm asna te
mel bir gizem i kavram ak ve bylece ortaya km asn salam ak iin
zam an verilmez, aksine o zaman gelm eden ok nce rahatsz edilir
ve bir dl olarak tefekkr egoizm in bakn m m kn olan her yer
de kendi eitli taklitleri zerine eker.
K urhm a

Kur yapm ak nedir? G erek ak ile gerek sefahat arasndaki hayati

farkn kaldrlm asnn sonucudur. Ne gerek k ne de gerek sefih
kur yapm aktan suludur. Kur yapm ak sadece olaslkla oynaytr
ve bu yzden de ktle dokunm aya cret edip iyilik yapam ayan
bir tr iptila biim idir. "Prensip gerei hareket etm ek de bir lr kur
yapm adr, nk ahlki eylemi bir soyutlam aya indirger. Fakat sa
dece kapsam bakm ndan kur yapm a btn stnlkleri elinde tutar;
tinkli insan her eye kur yapabilir, fakat insan sadece tek bir kz
sevebilir. Ak asndan bakldnda iyi anlalm aldr ki her ekle
me bir karm adr (kark bir ada kaprisli bir adam zevkten kr
olabilse dahi bu byledir). ne kadar eklenirse o kadar eksiltilir.
A kl yrtm e

Akl yiiriitme nedir? znellik ile nesnellik arasndaki hayati farkn

kaldrlm asnn sonucudur. Akl yrtm e, bir soyut dnce biimi
olarak tam diyalektik saylm az: bir gr ve kanaat olarak katk
sz bireylikten yoksundur. Fakat sadece kapsam n sz konusu oldu
u yerde, akl yrtm e grnte btn stnlklere sahiptir: zira
bir dnr bilim ini kuatabilir, bir insan belli bir konuda bir gr
e ve belli bir hayat gr sonucunda bir kanaate sahip olabilir, fa
kat insan her ey hakknda akl yrtebilir.

G nm zde ad gizlem e belki fark edildiinden daha da im al bir

nem e kavutu: N eredeyse epigraf gibi bir nem i var. nsanlar sa
dece adlarn gizleyerek yazm yorlar, adsz eserlerini im zalyorlar
da: H atta adlarn gizleyerek konuuyorlar. Bir yazarn ruhu slu
buna girm elidir ve bir kii btn kiiliini konum a slubuna ko
yar, tabii bu da M atthias C lau d iu sun dikkat ektii u istisnayla
snrldr: H er kim ki [ruh arr gibi] bir kitap arsa, [kitabn]
ruhu grnm elidir -ta b ii iinde ruh varsa. B ugnlerde insan h e r
kesle k onuabiliyor ve itiraf etm ek gerekir ki insanlarn grleri
son derece akla yatkn, ne var ki, biriyle konum ann ardndan in
sann k afasnda sanki anonim " bir kiiyle konum u gibi bir iz
lenim kalyor. Ayn kii en eliik eyleri syleyecektir, hem de
en sakin biim de, kendi hayat hakknda sert bir hiciv yapacaktr.
Syledii sz akla yatkn olabilir, b ir toplantda kulaa ho gelen
trden olabilir ve bir tartm ann b alangcnda bir karara varm a
y a hizm et edebilir, tpk kdn paavralardan yaplm as gibi. Fa
kat btn bu grleri st ste koyduunuzda tek bir insan yap m
yor, ok az konuan am a gerekten konuan olduka sradan bir
insandan duyabileceiniz trden kiisel bir gr oluturm uyor.
nsanlarn szleri ok nesnel, ok her eyi kapsayc, yle ki kim in
ifade ettii nem siz kalyor ve insan konum as sz konusu o ld u
unda, o zam an prensip gerei" hareket etm ekle ayn oluyor. Y a
ni konum alarm z kam uya benziyor, tam am en bir soyutlam a. N a
sl konuacan bilen kim se yok artk, nesnel dnce insann ko
num asn lzum suz klan b ir atm osfer, soyut bir ses yaratyor,
tpk m akinenin insan lzum suz klm as gibi. A lm a n y a'd a k la
rn kullanm as iin konum a kitaplar bile var, iin sonunda k
lar yan yana oturup anonim " kiiler olarak konum aya balaya
caklar. A slnda her ey iin klavuz kitap lar var. pek yaknda tm
dnyada eitim , az ya da ok sayda yorum u ezbere bilm ekten
oluacak, insanlar bir m atbaacnn harfleri seip alm as gibi e it
li olgular seip alm a kapasitelerine gre baarya ulaacaklar,
hibir eyin anlam n zinhar bilm eden.

te bizim am z esasen akl a ve o rtalam a olarak nceki

n esillerden belki daha bilgili, fakat tutkudan yoksun. H erkes ok
ey biliyor, hepim iz ne tarafa gitm em iz g erektiini ve gid eb ilece
im iz btn farkl y o llan b iliyoruz, fakat kim se bir yere k m ld a
m ak istem iyor. E er biri en sonunda iindeki tefekkr yenip
hasbelkader hareket etse, o zam an hem en binlerce tefekkr bir
d engel olutururdu. Sadece bir plan yeniden gzden geirm e
teklifi h ey ecan la k arlanyor; eylem in k arsn a tem bellik k
yor. stn ve kendi kendine yeten insanlardan bazlar gln h a
reket etm eye alan bir adam n heyecann hisseder, tekiler de
o b ir balang yapt iin bunu ekem ezler; nk ne de olsa
onlar da tpk onun gibi ne yaplm as gerektiini biliyorlardr
-a m a yap m am lardr. B ir ksm insan da birisinin hareket etm e
sini, saysz eletirel g zlem ler retm ek ve o eyin daha akllca
nasl yap labileceini g stererek bir sr argm an yaratm ak iin
kullanr; yine b akalar da sonucun ne olacan tahm inle ve a
yet m m knse olaylar kendi h ip otezleri d o rultusunda e tk ile
m eyle m eguldr.
iki Ingiliz soylu

Bir zam anlar iki ngiliz soylu bir yolda atlaryla giderken, ban
alp kaan at zerinde dme tehlikesiyle m dat diye baran bir
adam la karlarlar. ngilizlerden biri tekine dnp yle syler.
"D eceine yz ilin bahse girerim ." K abul." der teki de: Bunun
zerine gei kaplarn ve kaak atn nne kacak btn engelle
ri kaldrm ak iin atlarn drtnala nden kotururlar. Ayn ekilde,
o destans, m ilyonerlere zg kakl olm asa da, bizim dnceli
ve akll am z, en fazla bir bahse girecek kadar canllk gsteren,
m erakl, eletirel ve dnyevi bir kiiye benziyor.
Hayatn varolusal grevleri gerekliin ilgisini yitirm i; gzba
, karar verecek ekilde olgunlaacak iebakn ilahi geliim i iin
bir tapnak ina edem ez. Bir kii baka birini m erak eder, herkes ka
rarszdr ve ka yollar bir eyler yapacak birinin gelm esi gerekti
ini sylem ektir -so n ra da onun zerine bahse girerler.

Toplum un ya da birlik fikrinin am z kurtarm as imknsz.

Aksine, septisizm birliktir, bireyliin dzgn geliebilm esi iin ge
reklidir, bylece birey ya kaybolacak ya da byle soyutlam alarla ter
biye olup dinsel olarak kendini bulacaktr. Bugnlerde birlik ilkesi
(en fazla m addi karlar sz konusu olduunda geerlidir) pozitif de
il negatiftir: bir katr, dikkat datc bir ey, bir gzbadr. D i
yalektik bakm dan durum vledir: Birlik ilkesi, bireyi kuvvetlendi
rerek onun enerjisini tketir; saysal bakm dan kuvvetlendirir, fakat
etik adan zayflatr. Birey ancak btn dnyaya kar etik bir bak
as edindikten sonra, gerek anlam da bir araya gelm ekten sz edi
lebilir. Aksi halde kendi balarna zayf olan bireylerin birlem eleri
ocuklarn evlenm eleri kadar iren ve zararldr.
Eskiden hkm darn ya da byk zatn kendi grleri olur ve
geri kalanlar da bir gre sahip olm aya cesaret edem eyeceklerini
ya da sahip olam ayacaklarn anlayacak kadar hallerinden m em nun
ve kararl olurlard. imdi herkesin bir gr olabiliyor; fakat bir
gre sahip olm ak iin saysal bakm dan bir araya toplanm alar ge
rekiyor. Yirm i be imza en korkun aptall bir gre eviriyor,
birinci snf bir beynin saygdeer gr bir paradokstan ibarettir.
Fakat balam anlam sz olunca geni bir aratrm a yapm ann yarar
yoktur. Y aplabilecek en iyi ey her bir konum ay kendi bana ele
almaktr. Bir adam n azndan sadece sam alk dklyorsa, tutar
l bir konum a yapm aya alm ann yarar olm az, her bir kelimeyi
ayr ayr almak daha iyi -b irey leri de yle.
Tannr ya da tannm az

G erekleecek olan deiim udur. Eski dzende (bireyle nesil ara

sndaki ilikiden ortaya km tr) subaylar, generaller, kahram anlar
(yani, sekin kii, kendi evresindeki lider) tannrd ve herkes oto
ritesi orannda, kk m frezesiyle, pitoresk ve organik olarak b
tne sar, hem btn destekler hem de ondan destek alrd. A rtk
byk ahsiyet, lider (konum una gre) yetkisiz olacaktr, nk birhizaya-getirm e srecinin eytani ilkesini ilahi bir ekilde anlam
olacaktr; tannm a: olacaktr; farklln sivil polis gibi gizli tuta-

aktr, destei de sadece negatif olacaktr, yani insanlar itecektir,

oysa soyutlam ann sonsuz kaytszl her bireyi yarglayp onu
kendi yalnzlnda inceler. Bu diizen diyalektik bakm dan Peygam
berler ve Y arglarn dzeninin tam tersidir, onlar bekleyen tehlike
nasl ki tannm am akta yatyorsa, ite bugnlerde tannm ayanlar, ta
nnm ak tehlikesiyle kar karyadr, ayrca bir otorite olarak tann
m a ve nem e sahip olm aya ikna edilm e tehlikesiyle kar karya
dr, ki bu da ancak en byk gelim eye engel olabilir. nk onlar
tannm azlar ve ileriyle gizli ajan gibi m egul olurlar. Tanrdan ki
iye zel talim at aldklarndan deil! - n k Peygam berlerle Y ar
glarn durum u b y led ir- tannm azlar (otoriteleri yoktur) nk
Tanr huzurunda eitlikteki evrenseli anlam lardr, nk bunun ve
sorum luluklarn her an farkna varp bu ekilde, bu tutarl alglay
tutarsz bir alglam a biim inde dncesizce anlam ann sululuun
dan kurtulurlar. Bu dzen, sekin kiinin ahsnda sem bolleen, rgtleyici dzenin diyalektik bakm dan tersidir, bu rgtleyici dzen
btn bir nesli bireyi destekler hale getirir, oysa imdi, bir soyutla
ma gibi, nesil tannm azlar tarafndan olum suz biim de desteklen
mekte ve ekim eli ekilde bireye kar km aktadr - her bir bire
yi dinsel bakm dan kurtarm ak iin.
te b ir-hizaya-getirm eyi ve serbest kalm ay, o toriteyi k en d i
siyle birlikte yok etm eyi kendi arzulam olan nesil, birlik ilkesi
nin septisizm i aracl y la soyutlam ann m itsiz orm an yangnn
balatm tr; nesil, bu septisizm le bir seviyeye gelm enin bir sonu
cu olarak bireyi, organik ve som ut olan her eyi bandan atp
onun yerine "in san l ve insan la insann saysal eitliini yer
letirdiinde: N esil, bir an en ufak bir saygnln bile din d irm e
dii, en ufak bir ilginin bile rahatn karm ad soyut so n su zlu
un snrsz p anoram asyla, bir l deniziyle cotuunda, ite o
zam an ie k oyulm ann zam an gelm itir, nk her bireyin kendi
iin alm as gerekir, h er biri kendi iin. A rtk birey eski z am an
larda olduu gibi kafas karn ca yardm alabilm ek iin byk
ahsiyete dnem ez. O nun zam an geti; ya sonu gelm eyen soyut
lam ann ba dnm esinde kaybolacak ya da dinin gerekliinde
ebediyen kurtulacak. B elki pek ou u m utsuzlukla feryat edecek.

fakat bunun onlara yarar olm ayacak -a r tk zam an oktan ge

m i olacak. E er eski zam anlarda yetk ilerin ve iktidarlarn k t
ye kullanlarak devrim cezasn kendilerinin g etirdii doruysa,
bu nihai cezay onlarn bana getiren tek b ana kalm a arzusun
daki zay flk ve iktidarszlktr. T annm ayanlarn hibiri y n la
rn ban d a onlarn kararlarn ynlendirm ek iin dorudan y ar
dm edecek ya da dorudan konuacak ya da dorudan bir eyler
retecek de deildir, bunun yerine n e g a tif destek verip bylece
bireyin, kendisinin vard karara ulam asna yardm c olacaktr;
bunun dndaki btn y ollar onun sonu olurdu, ilahn, kzgn
am a balay an b ir ilahn dzeni yerine insann uza grem eyen
m erham etinde k e y if atacakt. nk gelim e, h er eye ram en
bir ilerlem edir; nk kurtarlm olan btn b ireyler dinin zel
arln, zn ilk elden, T anrnn k endisinden alacaktr. O za
m an yle denilecek: B aknz, h er ey hazrland, soyutlam ann
zalim liinin, dnyeviliin gerek biim ini nasl da aleni ortaya
koyduunu grnz, ebediyetin uurum u nnzde alyor, birh izay a-g etiricin in keskin trpan h erkesin birey olarak trpann
stnden atlam asn im knsz k ly o r - v e baknz, bekleyen T an
r. A tlayn, o zam an, T anrnn k o llarn a. F akat tam n m ay an n
hi kim seye, en sadk m ridine bile, annesine ya da seve seve ca
nn v erecei k za bile yardm etm ek ne elinden gelir ne de buna
cesaret edebilir: B u sray onlarn kendilerinin yapm as gere
kir, nk T anrnn sevgisi eskiciden alnm b ir hediye deildir.
N e v ar ki, tam n m ay an n (derecesine gre) sek in adam a (ay
n dereceden) k y asla iki kat ii vardr, nk o sadece durm adan
alm ayacak, ayn zam anda iini gizlem e abasna da girecektir.
F akat b ir-hizaya-getirm e srecinin terk edilm i soyutlam as eski
dzen tekrar gelm esin diye uaklar tarafndan daim a srdrle
cektir. B ir-hizaya-getirm e srecinin u aklar ktlk glerinin
uaklardr, zira b ir-hizaya-getirm enin kendisi ilahtan gelm ez ve
b tn iyi insan lar zam an zam an onun terk ediliine z lecek ler
dir, fak at ilah buna izin v erir ve en yce olan bireyle ilikiye so k
m ay arzular, yani tek tek her b ir insanla. B ir-hizaya-getirm e s
recinin uaklarm tan n m az olan bilir, ancak onlara kar ne g

ne de yetki kullanm aya cesaret eder; nk o durum da tan n

m az olann bir y etkili olduu hem en nc b ir kii tarafndan
anlalacaktr, o zam an da o nc ahsn en yce olana k av u
m as engellenm i olur.
Tannm az bir-hizaya-getirm e srecine ancak ac ekerek yar
dm etm e cesaretini gsterebilir, ayn ac ekm e eylem iyle aralar
yarglar. B ir-hizaya-getirm e srecinin dorudan stesinden gelm e
ye cesaret edem ez, o zam an bu onun sonu olur; nk bu, yetkiyle
hareket etm ekle ayn anlam a gelir. Fakat o bunun stesinden ac e
kerek gelir ve bu ekilde varlnn yasasn bir kere daha ifade eder:
Tahakkm etm em ek, yol gsterm em ek, nderlik etm em ek, ac e
kerek hizm et edip dolayl olarak yardm etm ek. O sray yapm a
m olanlar onun tannm az eylem ine, ac ekiine baarszlk ola
rak bakacaklar; sray yapm olanlar bunun bir zafer olduundan
kuku duyacaklar, am a hibir ekilde em in olam azlar, nk emin
olm alarn sadece o salayabilir, o da tek bir kiinin em in olmasn
salasayd, bu onun sonu olurdu, nk yetkili olm ay oynam ak is
tedii iin ilaha kar ihanet etm i olacakt: Bu onun baarsz oldu
u anlam na gelir; sadece yetki kullanm aya kalkarak Tanrya kar
ihanet ettii iin deil, bir de kendini zorlayarak Tanrya itaat et
m eyip insanlara birbirlerini sevm elerini retm edii iin. Yani on
lar bunu yapm as iin ona yalvarsalar da, yetki kullanarak onlar
kandrm am alyd.
B urada brakyorum . Btn bunlar kandrm aca, nk eer bir
insann kendi kurtuluu iin alm as gerektii doruysa, o zam an
dnyann gelecei hakkndaki btn kehanetler sadece elence ya
da aka iin bir deer tar; kriket oynam ak gibi, kt oynam ak gi
bi.
Fakat unutulm am aldr ki tefekkr kendi bana zararl bir ey
deildir, aksine, insann eylem inin daha gl olm as iin tefek
krle allm aldr. H eyecanla yerine getirilen btn eylem lerin
aam alar u ekilde olur: lk nce dolaysz heyecan gelir, ardndan
aklllk aam as gelip - n k dolaysz heyecan hesap b ilm ez - he
sapl bir aklllkla daha yce olann grnne brnr; ve en
son, aklllk aam asnn ardndan en yce ve en gl heyecan ge

lir, bu yzden de en kurnazca eylem plann grebilecek yetenek

tedir, fakat ona tepeden bakar ve bundan ebedi bir heyecann gc
n alr. im dilik ve nm zdeki bir sre boyunca, bu gerekten
gl heyecan tam am en yanl anlalm olarak kalacaktr; ama
asl sorun bunun tekrar popler olup olm ayacadr, yani ortalam a
insandaki byle bir aklllk derecesine, akllln artk onu batan
karm ayaca ve bylem eyecei konusunda gvenilip gvenilm eyecei, en yiice heyecan biim ine kavuup, adeta arur edip
- n k heyecanl bir eylem daim a kurnazln tersid ir- ona hkim
olacana gvenilip gvenilm eyecei hibir zaman ak deil. Sokra te s'in heyecan dolaysz deildi. A ksine, kam ak iin ne yapm a
s gerektiini grecek kadar akllyd, am a o gre gre hareket
etm eyi hor grd, tpk ona son dilei olarak nerilen konum ay
reddetm esi gibi. te bu yzden onun kahram anca lm nde hibir
ey ak deildir, lm nde bile uyanklara ve kurnazlara u soru
yu brakarak ironik kald: A caba gerekten akllca davranam az
m vd? nk tersini yapm t. A kllln, kendi tefekkrnden
gelen yarg ve onun etrafndaki yarg ile havada sallanp kald
nokta burasdr; akllln gcne ram en gerekletirilm i bir ey
lem, aklllk olm adan gereklem i bir eylem le kartrlabilir diye
korkm asdr. D olaysz bir heyecan byle bir tehlike tanm az, o
yzden de hayatta kalm ak iin en youn heyecann itme gcne ih
tiyac vardr. Byle bir heyecan yksek ciddiyet," "daha yksek
ciddiyet" ve en yksek ciddiyet"le ilgili belagat sam alndan
ibaret deildir. Ait olduu kategoriden anlalabilir: A nlam aya kar
hareket eder. T efekkrn tehlikesini dolaysz iyilik de bilm ez
-b u ra d a iyilik ve zayflk birbirine karm tr; tam da bu sebepten
tefekkr sonrasnda iyilii tekrar yzer durum a getirm ek iin dini
bir itme gcne ihtiya vardr.
ok az ey yaplan devrim izde olaanst sayda kehanetler,
vahiyler gelecee dair alm alara b aklar kyor ortaya. tirak
edip dier herkesle bir olm aktan baka yaplacak bir ey kalm yor.
Fakat benim , kehanetler ederek ikazlarda bulunarak byk sorum
luluklar altnda kalan ounluklara gre stnlm var; nk
hi kim senin bana inanm ayacandan zerre kadar kukum olmaz.

B ylece hi kim seden takvim lerine bir arp koym asn istem em
ya da szlerim in yerine getirilip getirilm ediini grm e zahm etine
girm em . E er yerine getirilm ise o zam an insanlar dnm ek iin
benim tesadfi varlm dan daha baka eyler bulacaklardr, eer
yerine getirilm em ise, eh o zam an da kelim enin m odem anlam y
la bir peygam ber o lacam dr - n k peygam ber bugnlerde sa
dece kehanette bulunm ak anlam na geliyor, baka bir eye deil.
Bir anlam da peygam ber baka bir ey de yapam az. nceki pey
gam berlerin szlerini yerine getiren T anryd, o zam an belki de
biz m odern peygam berler, tanrdan gelecek ilaveden yoksun ola
rak T h alesle ayn eyi syleyebiliriz: T ahm in ettiim iz ey ya
olur ya olm az; nk bize de peygam berlik Tanr tarafndan arm a
an edildi.
VI.

eh razad
ok ncelerden beri hayatm n paras olm u o karanlk fonu bir an
bile dnnce korkun oluyor. Babam n ruhum u doldurduu deh
et. kendi korkun m elankolisi ve bununla balantl, kaydn bile
tutm adm btn her ey. H ristiyanlktan dehete kapldm , ama
yine de gl bir ekilde ona doru ekildiim i hissettim .
Ve sonrasnda hastalkl biim de dindar olduunda Peter yzn
den ektiklerim .
Sylediim gibi, kalbim in ta iinde gizlice yaadm hayat, za
man zaman dnm ek korkun, tabii kim seye bir kelim e etm edim ,
bunun hakknda en ufak bir eyi kaydetm eye bile cesaret edem edim
-b u hayata dndan, canl ve neeli bir varolu giydirm eyi baar
dm.
Kendim hakkm da sk sk sylediim szler ne kadar doru.
ehrazad hayatn m asal anlatarak kurtarm t, ben de hayatm ya
zarak kurtaryorum ya da bu ekilde sa kalyorum .

VII .

Tekrar

kendimim

Regine Olsen Haziran 1843te Fritz Schegelle

nianlannca, tekrarm b ir olaslk olarak sunul
duu T ekrar n ince diyalektik amalarn m ah
vetti. Artk byle bir olaslk yoktu. Kierkegaard
o kadar fkelenm iti ki dosdoru matbaaya g i
dip eserin son on sayfasn geri ekti ve kitaba
onun yerine nceden tasarlanmam a d h o c bir
sonu ilave etti. Kitabn tutarl olarak yorumlanamaynn sebebi budur, nk orijinal tasa
rm yazar tarafndan bozulmutur. M etindeki e
itli atan terimler b ir balamdan yoksundur.
Fakat Gen Adamn bu dram atik anda neler
hissettii kitabn son mektuplarnda eitli e
killerde yansmaktadr: Rahatlama, sorundan
kurtulduu iin; aalama, kendisine saygsz
ca davran ildii iin ; ileden kma, yaral ve d ik
bal b ir kzn hareketleri sonucu boa kan
onca edebi plan (Tek rar kadar K orku v e T itre
m e de buna dahil).

Yine de, btn karlkl sulam alar ve gnl

yarama ramen baskn olarak hissedilen d uy
gu tam b ir rahatlamadr. brahim ve sonsuz tes
lim iyet valyesinin ikisi de sonuta doru ka
ran vermiti. Artk yazar kendini bekleyen gre
ve hazrd. Bu zgrlk uruna etik adamn, ev
li adamn ve insan sevgisi dnyasnn fani kay
glarn geride brakmas gerekiyordu, insandan
kurtulmann verdii rahatlkla Kierkegaard ken
di A ntigone"si gibi, mezarn sessizliine ve
yalnzlna admn atar.

S U S K U N SIRD AIM :

Evlenm i -k im in le bilm iyorum , nk gazetede okuyunca bey

nim den vurulm ua dnp ilan kaybetm itim , daha yakndan baka
cak sabrm da olm ad. Ben yine kendim im , burada tekrar var, her
eyi anlyorum , varolu her zam ankinden daha gzel grnyor.
N eticede yldrm gibi dt, geri bunun oluunu onun yce gnl
llne borluyum . H er kim i sem ise (tercih etm ise bile de
m eyeceim , nk koca olarak her erkek bana tercih edilir), bana
kar yce gnlllk gsterm i. O erkek dnyadaki en gzel erkek
de olsa, iyi huyluluun tim sali, her kz byleyebilen biri de olsa,
ve o [R. O.] da ona evet diyerek btn bu cinsi um utsuzlua s
rklem i de olsa -h i b ir adan deilse bile en azndan beni tm den
unuttuu i in - bana kar yce gnlllk etti. Bir kadnn yce g
nlll kadar gzel baka ne var! Brakn gzelliin dnyevi kra
liesi solsun, brakn gzlerinin parlts snsn, brakn dik vcudu
yllarn ykyle eilsin, brakn bukleleri m tevaz bonesine gizle
nince insan byleyen gcn kaybetsin, brakn dnyaya hkm e
den ahane bak im di koruduu aile evresini annelik sevgisiyle
kuatp kollasn -b y le yce gnll bir kz asla yalanm az. Bra
kn varolu onu dllendirsin, daha ok sevdii eyi versin ona - b a
na da verdi daha ok sevdiim i... kendim i, bunu onun yce gnl
ll araclyla verdi.
Tekrar kendim oldum . Baka birinin yoldan eilip alm ayaca
bu benlik, yine benim oldu. M izacm daki ihtilaf zld, tekrar b
tnletim . G ururum da destek bulan ve beslenen korkular artk al
koym ak ya da ayrm ak iin devreye girm iyorlar.
O halde burada bir tekrar yok m u? H er eyi iki kere yeniden kur
m adm m? K endim i yeniden elde etm edim mi, tam da nemini iki
kere hissedecek bir biim de? Hem, tine yarar olm ayan dnyevi iyi
liklerin tekrarndan ne olacak -b y le bir tekrarn yannda onlar ne
dir ki? Eyp sadece ocuklarn ifter ifter alm ad, nk insan ha
yat kopyalanacak bir ey deildir. Bu durum da, fani hayatta, ebe
diyette olduu kadar asla m kem m el olm asa da, sadece tek hakiki
tekrar olan m anevi tekrar m m kndr.

Tekrar kendim oldum , m akine harekete balad. ine dolatm

tuzaklar param para oldular, kendim e dnem eyecek ekilde beni
byleyen by artk bozuldu. A rtk onun [R.O.] ellerini bana kar
kaldran kim se yok, zgrlm kesin, kendim e dodum; nk
Eileithyia ellerini kenetledii srece doum sanclar eken biri do
um yapam az.
Bitti, yelkenlim yzyor, akabinde, ruhum un can att yerdeyim,
burada fikirler iddetli bir fkeyle kpryor, dnceler g eden
uluslar gibi patrtl ktrtl ykseliyor, baka bir mevsimde Gney
D enizinin derin sessizlii gibi bir sakinlik var, yle ki insan, hareket
kendi iinde srse de, kendi konutuunu duyabiliyor -o rad a insan
her an hayatn riske atar, her an kaybeder ve tekrar kazanr.
Ben fikre aidim. Beni ard m giderim , bir gizli bulum a ayar
lad m gece gndz beklerim , gn ortasnda aranm yok, akam
sofraya bekleyenim yok. Fikir ardnda her eyden vazgeerim ,
daha dorusu vazgeeceim hibir ey olm az, kimseyi kandrm am ,
fikre sadk kalarak kim seyi zm em , baka birini zmek zorunda ka
larak ruhum zlm ez. Eve dndm de kim se baklarm okum az,
kim se yzm n rengini deifre etm ez, kim se benim varlm dan b e
nim bile bakasna verem eyeceim bir aklam ay skp almaz:
A caba saadet iinde m iyim , um utsuzluk iinde mi, hayat kazandm
m yoksa kayp m ettim ?
Sarholuk kadehi yine uzatld bana, im diden iime ekiyorum
kokusunu, im diden hissediyorum kpren m ziini -a m a nce
um utsuzluun yalnzlnda oturm u bir ruhu kurtaran ona bir arap
sunacam. Selam olsun kadn yce gnlllne! ok yaa sen
dncenin yce uuu, fikrin hizm etindeki manevi tehlike! Selam
sana kavgann tehlikesi! Selam sana zaferin kutsal cokusu! Selam
sana sonsuzluun girdabndaki dans! Selam sana beni uurum da
kaplayan azgn dalga! Selam sana beni yldzlarn zerine frlatan
azgn dalga!

VIII.

Kahkaha

benden

yana

Bam a harika bir ey geldi. G n yedi kat yukarlarna ekildim.

Tanrlar orada saf saf dizilip oturuyorlard. Bana zel bir ltufla bir
dilekte bulunm a ayrcal bahedildi. Ne dilersin?- dedi M erkr,
G enlik mi, gzellik mi; g m , uzun bir m r m; en gzel ba
kireyi mi, yoksa sandm zda bulunan teki nim etlerden birini mi?
Sadece bir tanesini seeceksin am a." Bir an ardm kaldm . Sonra
tanrlara u ekilde hitap ettim: ok sayg deer adalar, dileim
tek udur ki, kahkaha hep benden yana olsun." Tanrlardan hibiri
tek kelim e etm edi; hepsi glm eye balad. B undan dileim in kabul
edildii sonucuna vardm ve anladm ki tanrlar kendilerini zarafet
le nasl ifade edeceklerini biliyorlard; zira ciddi bir tavrla, D ile
in kabul oldu, dem ek onlara pek yakm azd.

Kaynaka

BRNC BLM

E pigraf: have just re tu rn e d ...', T he J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 8 3 4 -1 8 5 4 . ev. ve yay.:

A le x an d e r D ru (O x fo rd U n iv ersity Press, 1938). s. 27.
I. 'I t is now about four years a g o ..., C o n clu d in g U n scien tific P ostcript. ev.: D a
vid S w en so n & W alter L ow rie (P rin ceto n . P rin ceto n U niversity P ress, 1941),
ps. 164-6.
II. 'A w alk on the h e a th ...', S o ren K ie rk e g a a rd 's Jo u rn a ls a n d P apers, yay. ve
ev.: H o w ard V . H ong vc E d n a H. H o n g (B lo o m in g to n , In d ia n a U niversity
P ress, 1967-178), cilt 2, s. 259.
III. 'A m an should n e v er lose his c o u ra g e ...'. Either/Or, ev.: D .F. & L.M . S w en so n
(N ew Y o rk , D o u b led ay A n c h o r B o o k s, 1959), cilt 1, s. 26-7.
IV . "July 29. A s one g o e s...'. The Jo u rn a ls o f K ie rk e g a a rd , 1834-1854, s. 12-13.
V. 'W ith o u t letting an y b o d y k n o w ...', R ep etitio n , A n E ssa y in E xp erim en ta l
P sych o lo g y, ev.: W alter L ow rie (N ew Y ork. H arp er T o rch b o o k s. 1964), s. 547 .
V I. 'L e tters h o m e ..., K ierkeg a a rd : L e tte rs a n d D o c u m e n ts, ev.: H enrik R osenm eier (K ie rk e g a a rd 's W ritings, cilt 25) (P rin ceto n . Prin ceto n U niversity Press.
1978), s. 98 -1 0 0 , 100-1.
V II. The T a lism a n w as to be p e rfo rm e d ..., R e p e titio n , s. 73-7.
V III. D ear R ead er: I w o n d er if...', E ith er/O r. cilt 1, s. 3-7.
IX. 'S ta rtin g from a p rin c ip le ...', age., s. 281-96.
X . 'O n e o u g h t to be a m y s te ry ...', age., s. 26.
XI. O n e m u st be very n a iv e ...', age., s. 32.
X II. 'A s a h u m o rist e x ists...', C o n clu d in g U n sc ien tific P o stcript, s. 402-3.
X III. 'T h e se tw o fa m ilia r stra in s.... E ith eriO r, cilt 1. s. 29-30.
X IV . If w e ap p ly this e x p la n a tio n ..., age., s. 118-19.
X V . 'I f you m a rry ...', age., s. 37-39.
X V I. T he d em o n iacal is s ln tt-u p -n ess..., The C o n ce p t o f D rea d, ev.: W alter L ow rie
(P rin ceto n U n iv ersity P ress. 1944, 1957), s. 110-12, 114-15: ve T he d e m o n i
acal is th e s u d d e n ...', age., s. 115-18.
X V II. 'E v e ry ch ild k n o w s..., S ta g es on L ife s W ay, ev.: W alter L o w rie (L ondra, O x
fo rd U n iv ersity P ress, 1945), s. 181-5.
X V III. D e ar Jette, A b o v e a ll.... K ierkeg a a rd , L e tte rs a n d D o cu m ents, s. 214-15.
X IX . D e ar C o n fe re n tsra a d ..., age., s. 252-5.
X X . A ll this fear o f G e rm a n y ...', T h e J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-1854, s. 230.
X X I. It is m ise ra b le e x iste n c e ...', age., s. 282-3: ve 'T h e seco nd tim e I ta lk e d ...,
a ge., s. 2 83-6; ve T he th ird tim e I v isited h im ..., age., s. 286-9.
X X II. T h at is the o ld sto ry ..., age., s. 379.

KNC BLM

Epigraf: T do n o t m a in ta in ..., 'The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-1854, s. 334-5.

I. In G rib s F o rest.... S ta g es on L ife 's Way, s. 60-7.
II. 'C o n sta n tin e spoke as fo llo w s..., age., s. 60-7.
III. 'H a rd ly had V icto r fin ish e d ..., age., s. 76-80.
IV. 'T h e re u p o n Jo h an n e s the S e d u c e r...', age., s. 81-8.
V. 'T h e y rose from the ta b le ..., age., s. 88-92.
V I. 'M a y 19. H a lf p a st te n ...'. T he J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-54, s. 59.
V II. 'Y e s. m y good w ise m a n ..., Either/Or, cilt 2, s. 313-15.
V III. I su p p o se that w h e n ...'. C risis in the Life o f an A ctress, ev.: S tephen C rites
(L on d ra, C o llin s, 1967). s. 67-91.
NC BLM

Epigraf: 'D o you not k n o w ...', E ith er/O r. cilt 2, s. 164.

I. 'It is e x tra o rd in a ry ...'. The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1 8 3 4 -1854. s. 117-118 ve
'T h e w ay o f trib u la tio n ...', age., s. 215.
II. 'W h y w as I n o t b o m ..., E ith erlO r. cilt 1. s. 39.
III. 'A s I tried to s h o w ...', The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1 8 3 4 -1854. s. 15.20.
IV. 'O n c c upon a tim e ...'. F e a r a n d T rem b lin g , ev .: W alter L o w rie (N ew Y ork,
D o u b le d ay /A n c h o r B o o k s 1954). s. 26-9.
V. P ro b lem I: Is th ere such a th in g ..., s. 6 4-5. 66-7, 69-73, 76-7.
VI. B ut n o w as fo r A b ra h a m ...', age., s. 121-9.
V II. I can d id ly a d m it..., s. 49-56.
V III. B ut b a ck to S o c ra te s..., C o n clu d in g U n scien tific P o stcrip t. s. 222, s. 250-1.
IX . 'M y life has b e en b ro u g h t to an im p a sse ...'. R ep etitio n , s. 104-8: ve 'Jo b ! Job!
Job! J o b !...'. age., s. 101-3.
DRDNC

BLM

Epigraf: W h at I do la c k ...'. The C o rsa ir A ffa ir, ev.: H o w ard V. H o n g ve E d n a H.

H o n g (K ie rk e g a a rd 's W ritin g s, cilt 13) (P rin ceto n U n iv ersity P ress, 1982). s.
226.
1. P erh ap s I m ay v en tu re to o ffe r..., C o n clu d in g U n sc ien tific P o stcript, s. 174-5.
II. 'A lm o st e v ery th in g that flo u rish e s ...'. The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-1854.
s. 181-4.
III. 'T h e re is no use at a ll..., age., s. 185-6.
IV . 'A s I w as w alk in g do w n the s tre e t...', K ierkeg a a rd , L e tte rs a n d D o cu m en ts, s.
2 59-64; ve F irst a little s to ry ..., age., s. 2 67-71; ve It w as indeed a rem arkable
y e a r..., age., s. 299-301.
V . O u r age is esse n tia lly o n e .... T he P re se n t A ge, ev. ve yay.: A le x an d e r D ru ve
W. L o w rie (L o n d ra, C o llin s, F o n ta n a L ibrary. 1962). s. 33-99. (lk basm O x
fo rd U n iv ersity P ress, 1944.)
VI. It is terrib le w hen I th in k ..., The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 18 3 4 -1 8 5 4 , s. 274.
V II. 'M y silen t con fid an t. She is m a rrie d ...', R ep etitio n , s. 125-7.
V III. S om eth in g w o n d e rfu l...', E ith er/O r, cilt 1, s. 41-2.

B y k bir dehann tannm am as elb ette zc; am a yan l

tann m as daha da beter. N e y a zk k i K ierk egaard bu iki
durumu da dramatik ekillerde yaad v e bu durum ksm en
de o lsa h alen d evam ed iyor.
Y a a d d n e m o la n X I X . y z y ld a k en d i in sa n la r
tarafndan anlalam ad; nk d n celeri, eserleri onlar
kat k at a y o r d u . K ie r k e g a a r d m z e r in e se r p ile n l
toprandan syrlp v arln yen id en gsterm esi iin X X .
y z y l n b a la r n b e k le m e k g e r e k ti: Y a n i b ir e y
kavram nn yava yav a u verdii, zleri bir sistem ina
etm e y e dayal fe lse fe le r in z lm e y e b alad bir zam an
d ilim in i.
G e ti im iz y z y la d am g a sn vuran p ek o k dnr ve
yazar K ierk eg a a rd dan n em li l d e yararlan m sa da,
K ie r k e g a a r d m era k e d e n ok u rlar o n u n y a n l bir
kitabndan b alam ak y a da hakkndaki yan ltc yorum lar
c i d d i y e a lm a k s u r e t i y l e b ir a n la m d a o n u g z d e n
k a rm la rd r. te bu k itap K ie r k e g a a r d ta n d n
sananlar, hakknda y le bir fikri olanlar ya da hibir fikri
o lm ayanlar iin id eal bir tantm kitab. Tanyanlara ise
k esin lik le y en i bir b a k kazandracak bir eser.
K ierkegaard okuru birka ek ild e artyor: n celik le yz
e lli y l ak n zam an n c e k a lem e a lm o ld u u kon u lar
h alen g n celli in i srdryor. S z g e lim i kam u, basn, zel
h ayat g ib i kavram lar d erin lem esin e e le alrken b u g n de
n e m in i k o ru y a n o la a n st te sp itle r y a p y o r . B u n u n
dn d a d e iik karakterlerin azn d an tartm a yaratacak
szler sarf ediyor. rnein, Can sknts btn ktlklerin
a n a sd r d iy e r e k e le n m e n in g r e v im iz o ld u u n u ilan
ediyor.
D n em in etik , estetik , d n sel v e dorudan h ayata dair
alanlarnda bayalklara kar tek bana k yasya m cadele
e tm i bir ad am (y e n id e n ) tan m ak , s o h b e tin d en h az
alm ak v e e n n ih a y etin d e K ierk eg a a rd a h ak k n verm ek
iin K a h k a h a B en d en Y ana diyoruz.

AYRINTILACVERT
ISBN: cl76-'175-S3
l-3:LS-4

7 8 9 7 5 5 3 9 3 1 24"