Professional Documents
Culture Documents
سّجظَ جهيٌؼيحز دظيٖؾ سظٌٖفحسِح جهػنّيٖر ّجُٙوٖر ،جهِحدفر هوردغ ّسوم غٖر جهِحدفر هوردغ ؿددًج
يسٌّؿًح يً جهسػدٖحز فٕ جٌّٗر جٙخٖرذ هـل ؤُيِح جهسٕ سفرغِح ٌؼى " يٌؼير جهسظحرذ جهـحهيٖر ،" WTO
ٞؿً جهسػّرجز جهسلٌٖر جهيسٞػلرّ ،يح ٌسط ؿً جهـّهير دحهيظحٝز يً
ّؼِّر جهسنسٞز جٝكسظحدٖر ،فغ ً
جهسٌحفس جهضدٖدّ ،جهسػّرجز جهيسٞػلر فٕ جهٌؼرٖحز ّجهيفحُٖى جٛدجرٖر.
نل ُذٍ جهسػدٖحز ّجهسػّٝز سػسى ؿوٓ ُذٍ جهيٌضأز غرّرذ جسخحذ ؿيوٖر سػشًٖ ظّدذ خديحسِح
ّشٖور ؤشحشٖر هودلحء ّجٝشسيرجر فٕ جهلٖحى دحهيِحى ّجهّجظدحز جهيٌّػر دِح.
ّيً ُذج جهيٌػوق سشـٓ ُذٍ جهدرجشر اهٓ اهلحء جهغّء ؿوٓ ؤُيٖر سػدٖق جهظّدذ نإػد يلّيحز
ٌؼحى جهـّهير جهظدٖد جهذٔ ّٖجظَ ظيٖؾ جهيٌؼيحز دإٌّجؿِح جهيخسوفر فٕ ظيٖؾ دّل جهـحهى ـ ّيً غيٌِح
جهييونر جهـردٖر جهشـّدٖرّ ،فٕ ُذج جهفظل شّف ٖسى جهسػرق اهٓ جهظحٌخ جهٌؼرٔ هيفِّى ادجرذ جهظّدذ
ّجهيسغيً يحُٖر جهظّدذّ ،سـرٖف ادجرذ جهظّدذ جهضحيورّ ،جهخوفٖر جهسحرٖخٖر ٛدجرذ جهظّدذ جهضحيورّ ،ؤُيٖر
ادجرذ جهظّدذ جهضحيورّ ،يدحدة ادجرذ جهظّدذ جهضحيور ّ ،يرجػل سػدٖق ادجرذ جهظّدذ جهضحيورّ ،يسػودحز
جهسػدٖق جهٌحظغ ٛدجرذ جهظّدذ جهضحيورٌّ ،دذذ ؿً ؤدّجز جهظّدذ.
9
2-2هبهٌج السودث:
" Total Quality هلد ضحؽ فٕ جهشٌّجز جٙخٖرذ جشسخدجى يظػوغ " ادجرذ جهظّدذ جهضحيور
يحُٕ ُذج جهيظػوغ ّيفِّير ّكدل ذنر جهسـرٖفحز جهيخسوفر هَ
ذ )ّ " Management (TQMهيـرفر
شّف ٌـرف جهنويحز جهصٞش جهينٌّر هِذج جهيظػوغ ُّٕ نيح ٖوٕ:
إدارث :Managementسخػٖػ ّسٌؼٖى ّسّظَٖ ّركحدر نحفر جهٌضحػحز جهيسـولر دسػدٖق جهظّدذ،
ّسّفٖر نحفر جهيّجرد جهٞزير ّجٝشسخدجى جٙيصل هِذٍ جهيّجرد.
السودث :Qualityسودٖر يسػودحز جهـيٖل ّسّكـحسَ.
الشبهمج :Totalسسػوخ يضحرنر ّجٌديحض نحفر يّؼفٕ جهيٌؼيرّ ،نذهم سضيل ُذٍ جهـيوٖر جهسنحيل
دًٖ ؿيوٖحز ّؤٌضػر جهيٌؼير.
ّٖـد يظػوغ جهظّدذ يظػوػح ػدٖصح ؼِر فٕ يٌسظف جهلرً جهـضرًٖ ّنيح ُّ جهػحل فٕ نصٖر
يً جهيظػوػحز فلد سـددز سـحرٔف ادجرذ جهظّدذ جهسٕ كديِح جهـويحء ّجهدحػصًّ سدـح هسـدد ٌؼرجسِى
ّيدجخوِى هِذج جٝسظحٍ جهػدٖش فٕ جهـوّى جٛدجرٖر.
ّجهظّدذ فٕ جهوغر جهـردٖر نوير يضسلَ يً جهفـل ظحد ّٖلحل (ؤظَحدَ) جهرظل (اظحدذً) ؤٔ ؤسٓ دحهظّٖد
ٔ.
ل ؤّ فـلٍّ ،جهظّٖد ننَٖس :غِ ّد جهرد ِ
يً كّ ٍ
ّفٕ جهوغر جٌٛظوٖزٖر سرظؾ نوير " "Qualityاهٓ جٙظل جهٞسٌٖٕ "."Quails
ؿرف دٖيٌٖط " "Demingجهظّدذ دإٌِح (سودٖر جػسٖحظح ز جهـيٖل ػحغرج " ّيشسلدّ .)"ٞكد ؿرفِح
ظّرجً "ّ "Juranزيٖوَ " "Grynaدإٌِح (يدْ يٞثير جهيٌسط هٞشسـيحل )ّٖ .ـرفِح نرّشدٕ ""Crosby
دإٌِح (يدْ جهيػحدلر يؾ جهيسػودحز جهسٕ ٖغـِح جهيشسِوم)( ،جهـزجّٔ.)15،2005،
ّؿرّف جهيٌِدس جهٖحدحٌٕ سحظّسضٕ " " Taguchiجهظّدذ دإٌِح (سـدٖر ؿً يلدجر جهخشحرذ جهسٕ
ٖينً سفحدِٖح ّجهسٕ كد ٖشددِح جهيٌسط هويظسيؾ دـد سشوٖيَ)( ،جهـزجّٔ.)15،2005،
ّكد ؿرفز جهيّجظفر جهدّهٖر ISO 9000:2000دإٌِح ( درظر سودٖر يظيّؿر جهخظحثط
جهيّرّصر فٕ جهيٌسط هيسػودحز جهـيٖل) (.ظّدذ.)2006،19،
10
" " American Society for Quality Control ّؿرفز جهظيـٖر جٙيرٖنٖر هغدػ جهظّدذ
ّجهيٌؼير جّٙرّدٖر هغدػ جهظّدذ " " European Organization for Quality Controlدإٌِح (
جهيظيّؽ جهنوٕ هويزجٖح ّجهخظحثط جهسٕ سئصر فٕ كدرذ جهيٌسط ؤّ جهخدير ؿوٓ سودٖر ػحظحز يـٌٖر).
ّجهظّدذ ػشخ رؤٔ فٖضر Fisherسـدّر ؿً ( درظر جهسإهق ّجهسيٖز ّنًّ جٙدجء ييسحزًج ؤّ نًّ
خظحثط ؤّ دـع خظحثط جهيٌسط ( خدير ؤّ شوـر ) ييسحزذ ؿٌد يلحرٌسِح يؾ جهيـحٖٖر جهيّغّؿر يً
يٌؼّر جهيٌؼير ؤّ يً يٌؼّر جهزدًّ) ( .جهيػٖحّٔ.)24، 2006،
دحهٌشخ هسـرٖف جهظّدذ ؤيح سـرٖف ادجرذ جهظّدذ جهضحيور فِّ جٗخر كد جخسوف جهـويحء
ذ ُذج
ّجهدحػصًّ فٕ سـرٖفر سدـح هسـدد ٌؼرجسِى ّيدجخوِى هِذج جٝسظحٍ جهػدٖش فٕ جهـوّى جٛدجرٖر.
فولد ؿرّف يـِد جهيلحٖٖس جهدرٖػحٌٕ " " British Standards Instituteادجرذ جهظّدذ جهضحيور
دإٌِح (فوشفر ادجرٖر سضيل نحفر ٌضحػحز جهيٌؼير جهسٕ يً خٞهِح ٖسى سػلٖق جػسٖحظحز ّسّكـحز جهـيٖل
ّجهيظسيؾّ ،سػلٖق ؤُدجف جهيٌؼير نذهم دإنفإ جهػرق ّؤكوِح سنوفر ؿً ػرٖق جٝشسخدجى جٙيصل هػحكحز
ظيٖؾ جهـحيوًٖ ددجفؾ يشسير هوسػّٖر)( ،ظّدذ.)22،2006،
نيح ؿرّفِح N. H. Chornدإٌِح (ؤشوّخ ظدٖد هوسفنٖر فٖيح ٖسـوق دبدجرذ جهيٌؼيحز )ّ .نذهم
ؿرفِح N. Logothetisدإٌِح (صلحفر سـزز يفِّى جٝهسزجى جهنحيل سظحٍ رغح جهؾيٖل يً خٞل جهسػشًٖ
جهيشسير ّجٛددجؽ فٕ نحفر يٌحػٕ جهـيل)( .ظّدذ)2006،22،
ّنذهم ؿرفسِح يٌؼير جهظّدذ جهدرٖػحٌٖر ( )BQAدإٌِح ( جهفوشفر جٛدجرٖر هويئششر جهسٕ سدرم يً
خٞهِح سػلٖق نل يً جػسٖحظحز جهيشسِوم ّنذهم سػلٖق ؤُدجف جهيضرّؽ يـحً)( .ػيّد)74 ،2005،
فٕ ػًٖ ؿرفِح جهـحهى ظًّ ؤّنٌٞد John Oaklandدإٌِح ( جهّشٖور جهسٕ سدجر دِح جهيٌؼير
هسػّر فحؽهٖسِح ّيرٌّسِح ّّغـِح جهسٌحفشٕ ؿوٓ ٌػحق جهـيل ننل) (ػيّد.)74 ،2005،
11
ّٖـرف يـِد جهظّدذ جهفٖدرجهٕ جٙيرٖنٕ ادجرذ جهظّدذ جهضحيور دإٌِح (ٌؼحى ادجرٔ جشسرجسٖظٕ
يسنحيل ٖشـٓ هسػلٖق رغح جهـيٖل .اً سػدٖق ُذٍ جهفوشفر جٛدجرٖر ٖػسى يضحرنر ظيٖؾ جهيدٖرًٖ
،1997 جٛدجرٔ دضنل يشسير)( .دً شـٖد،
ذ ّجهيّؼفًّٖٔ ،كّى دحشسخدجى جهػرق جهنيٖر هسػشًٖ جهـيوٖر
)75
ّٖسغغ يً جهسـحرٖف جهشحدلر ؤً ادجرذ جهظّدذ جهضحيور خػّذ يسلدير ؿوٓ ػرٖق سػشًٖ جهظّدذ
يغيٌِّح ّجٌٛسحظٖر ّجً هِح يً جهخظحثط ّجهشيحز يح ٖيٖزُح ؿً ادجرذ جهظّدذ جهسلوٖدٖر ،فولد جسشؾ
ٌّػحق ضيّهٖسِح ّجهفوشفر جهسٕ سرسنز ؿوِٖح ييح ظـوِح سٌفرد دشيحز يسيٖزذ ؿيح شدلِح يً يدجخل جهظّدذ
ّؤٌِح جيسدز هسغػٕ نل ؿيوٖحز جهيٌؼير يشسِدفر يلحدور جػسٖحظح ز جهيشسِوم فٕ جهّكز جهػحغر
ّجهيشسلدلّ ،ؤٌِح سؼى نل فرد فٕ يٌؼّير ػّٖور جٙظل سشـٕ هسػّٖر جهـيلٖحز جهسٕ سـيل ؿوٓ جهسّظَٖ
دحهيشسِوم فٕ يرٌّر ّجشسظحدر شرٖـرّ ،سػشًٖ يشسلر ّصحدز فٕ جهظّدذ( .زًٖ جهدًٖ)1996،25 ،
نيح شظوز جهػغحرجز جٌٛشحٌٖر جهسٕ سوز ،خحظر يح دًٖ جهٌِرًٖ ه٘ضّرًٖٖ جُسيحيًح دحهظّدذ
سظوز فٕ آصحر جهلظّر ّجهيـحدد جهسٕ يح زجهز كحثير اهٓ ػد جهشحؿر( .جهـٖضٌّٕ)3 ،2007،
نيح نحً هوػغحرذ جٛشٞيٖر جهسٕ ؤٌحرز جهـحهى هفسرذ زيٌٖر سلحرخ 12كرًٌح يً جهزيحًّ ،جهسٕ
نحٌز جهٌدرجس جهذٔ ؤٌحر ػرٖق جهػغحرذ جهغردٖر جهيـحظرذ ،اشِحيحز كٖير فٕ يظحل جهظّدذ سظوٓ ذهم
فٕ جهيشسّْ جهػغحرٔ ّجٝظسيحؿٕ جهرجكٕ جهـحثد ؿوٓ جٙيى ّجهضـّخ جهسٕ نحٌز سـٖص سػز رجٖر
جهخٞفر جٛشٞيٖر فٕ يدً يخسوفر يشل دغدجد ّديضق ّكرػدر ّغرٌحػر ّغٖرُح فٕ ػًٖ نحٌز جهـّجظى
جّٙرّدٖر سـٖص فٕ ؼُوير جهـظّر جهّشػٓ .سظوٓ ُذج جهركٕ فٕ جهيشسّْ جٝظسيحؿٕ ّجهػغحرٔ ،فٕ
12
سّفٖر جهيدجرس ّجهيشسضفٖحز ّجٝزدُحر جهظٌحؿٕ ّجهزرجؿٕ (ّفًٌّ جهدٌحء ّؼِّر جٝخسرجؿحز ّجهػرجم
جهـويٕ ّ ّجٙددٕ ّجلفنرٔ ادّحً سوم جهفسرذ ) فٕ ُذٍ جهيدً جٛشٞيٖر جهـرٖلر ّجهذٔ ظـل جهػٖحذ جهدضرٖر
سسيٖز ؿً يح شّجُح يً جهيدً فٕ دلٖر جهـحهىّٖ ،لّل ؿحهى جهظّدذ ظّرجً فٕ نسحدَ ( Juran’s Quality
" :)Handbook, 2000اً جهظّدذ ديفِّيِح جهيـحظر هِح جرسدحػًح ّصٖلًح يؾ يظحٝز ػّٖٖر ى صل جهظػر
ّجهسـوٖى ّجهغذجء ّجهٌلل ّجهسظحرذ ّجهظٌحؿر اهٓ غٖر ذهم يً ظّجٌخ جهػٖحذ جهدضرٖر "( .جهـٖضٌّٕ،2007 ،
)4
ٖرظؾ جهـويحء ددجٖر جهظّدذ نـوى سلٌٕ اهٓ ؿحى 1920ى ػًٖ كحيز يخسدرجز جهِحسف دٖل ( Bell
) Telephone Laboratoriesفٕ جهّٖٝحز جهيسػدذ جٙيرٖنٖر دبٌضحء ؤكشحى هوظّدذ هيرجكدر ظّدذ
Walter يٌسظحسِح ؿً ػرٖق ؤشحهٖخ جهفػط ّجهسفسٖص .خٞل ُذٍ جهفسرذ كحى جهـحهى ّجهسر ضُّٖحرز (
) Shewhartدحكسرجع خرجثػ يرجكدر جٌٛسحض جهسٕ نحٌز جٙشحس هػرق جهيرجكدر جٛػظحثٖر هوـيوٖحز .نيح
كحى جهـحِهيًَٖ دّدض ( ّ ) Dodgeرّيط ( ) Romigدسػّٖر يفِّى ؿٌٖحز جهفػط ّجهلدّل نّشٖور
هفػط جهيٌسظحز ؿً ػرٖق ؤخذ ؿٌٖحز يً خػ جٌٛسحض ؿّغًح ؿً ػرٖلر جهسفسٖص جهنوٕ جهسٕ نحٌز يسّدـر
فٕ ذهم جهػًٖ ّ .كد دفـز ؼرّف جهػرخ جهـحهيٖر جهصحٌٖر ّيح شدلِح يً جشسـدجدجز فٕ ددجٖر شٌّجز
1940ى ّزجرذ جهدفحؽ جٙيرٖنٖر ّظًجؿسِح جهػردٖر اهٓ جؿسيحد ُذٍ جٙشحهٖخ ّجهػرق هوسفسٖص ؿً ظّدذ
يٌسظحسِح ّيـدجسِح جهػردٖر .فددؤز سؼِر يٌذ ذهم جهػًٖ جهيّجظفحز جهـشنرٖر ّجٛرضحدجز ػّل نٖفٖر
جشسـيحل خػػ جهفػط ّجهيـحٌٖر ّؤشحهٖخ جهيرجكدر جٛػظحثٖر هوـيوٖحز( .جهـٖضٌّٕ)4 ،2007،
فٕ شٌر 1946ى سنًّز جهظيـٖر جٙيرٖنٖر هوظّدذ ( )American Society for Qualityجهسٕ
ؿنفز ؿوٓ سّشٖؾ يظحل جشسـيحل سلٌٖحز جهغدػ جٛػظحثٕ هوظّدذ فٕ جهيٌؼيحز جٌٛسحظٖر ّجهخديٖر ُّذج
ؿً ػرٖق ؿلد دّرجز سدرٖدٖر ّيئسيرجز سظيؾ جهظٌحؿًٖٖ ّجٛدجرًٖٖ جٙيرٖنًٖٖ ( .دشسرفٖود،2004 ،
)11
ؤيح ؿً ددجٖر ػرنر جهظّدذ فٕ جهٖحدحً فلد نحٌز فٕ ؤؿلحخ جهػرخ جهـحهيٖر جهصحٌٖر ػٌٖيح ؤّنوز
يِير يشحؿدذ جهٖحدحً فٕ اؿحدذ اؿيحرٍ ٌّزؽ جهػحدؾ جهـشنرٔ هودّهر هوظٌرجل يحم آرصر ( ) McArthur
جهذٔ جظػػخ يـَ اهٓ جهٖحدحً كرجدر 200ؿحهى ؤيرٖنٕ ّ .نحً يً دًٖ جهـويحء جٙيرٔنحً جٙشسحذ فٕ فٕ
ؿوى جٛػظحء ادّجرد دٖيٌط ( ) Edward Demingجهذٔ كغٓ كرجدر جهـضر شٌّجز كدوِح ٖػش
جهظٌحؿًٖٖ جٙيرٖنًٖٖ ؿوٓ جشسـيحل جهسلٌٕجز جٛػظحثٖر هسػشًٖ ظّدذ يٌسظحز يظحٌـِى ّسخفٖع سنحهٖف
جٌٛسحض ّهنً دًّ ؤً ٖشسيؾ اهَٖ ؤػد .هلد نحً دٖيٌط يسإصرًج دفنر جلؿحهى ضُّٖحرز فٕ يً ٍ ض جهيرجكدر
13
جٛػظحثٖر هوـيوٖحزّ ،خٞل ؿيوَ دحهٖحدحً (شٌر 1950ى) كحى دٖيٌط دبهلحء شوشور يً جهيػحغرجز ػّل
جشسـيحل جٙشحهٖخ جٛػظحثٖر هيرجكدر جهـيوٖحز ّسػشًٖ جهظّدذ ؿوٓ جهيٌِدشًٖ جهظٌحؿًٖٖ ّجٛدجرًٖٖ
جهٖحدحًٌّٖٖ .هلد ٝكز ُذٍ جٙفنحر جُسيحيح يٌلػؾ جهٌؼٖر يً ػرف جهٖحدحًٌّٖٖ ،كحل ؿويحثِح يصل اٖيحٔ (
ّ ) Imaiنّجرّ اٖضٖنحّج ( ّ ) Kaoru Ishikawaجهلحثيًٖ ؿوٓ جهظٌحؿر جهٖحدحٌٖر يؾ ددجٖر جهخيشٌٖٖحز
ؤً ؤُى يٖزذ هوصّرذ جهٖحدحٌٖر هوظّدذ ُٕ جهػرع جهلحثى ؿوٓ جٌٝسلحل يً ػرٖلر جهفػط ّجهسفسٖص ؿً جهظّدذ
اهٓ جهسرنٖز ؿوٓ جهسػشًٖ جهيشسير هوـيوٖحز فٔ يخسوف يشسّٖحز جهيٌؼير جٌٛسحظٖر( .جهـٖضٌّٕ،2007 ،
)5
ّؤػوق جهٖحدحًٌّٖ هلخ ؤخ جهظّدذ جهٖحدحٌٖر ؿوٓ جهـحهى دٖيٌطّ ،ؤكحيّج هَ ظحثزذ جهسيٖز فٕ جهظّدذ
فٕ ؿحى 1951ى ّجهسٕ سيٌغ هويٌضإذ ؤّ جهيٌؼير جهسٕ سلدى ؤػشً يشسّٖحز جهظّدذ فٕ يٌسظحسِح ؤّ خديحسِح.
(جهـٖضٌّٕ)5 ،2007،
فٕ شٌر 1954ى شحفر جهـحهى ظّزٖف ظّرجً ( ) Joseph Juranاهٓ جهٖحدحً ددؿّذ يً جسػحد
جهـويحء ّجهيٌِدشًٖ جهٖحدحًٌٖٖ ( ٌُّ ،) Japanese Union of Scientists and Engineers JUSEحم
ؤند ظّرجً فٕ يػحغرجسَ ؿوٓ ؤُيٖر دّر جٛدجرذ فٕ سػلٖق جهظّدذّ ،ؤّغغ ؤٖغًح ؤُيٖر جٙدـحد جٛدجرٖر
هوسخػٖػ ّيرجكدر جهـيوٖحز( .جهـٖضٌّٕ)63 ،2007،
نحً هنل يً دٖيٌط ّظّرجً سإصٖرًج خحظًح ؿوٓ جهٖحدحًٌٖٖ ّجهذٔ ؤدْ ددّرذ اهٓ سػّر شرٖؾ فٕ
ػرنر جهظّدذ جهٖحدحٌٖر جهسٕ ؤظدػز سلّى دسػّٖر يلحٖٖس ّسػدٖلح ز ؤخرْ هوظّدذ ّنٌسٖظر ػسيٖر هذهم
ددؤز جهيٌسظحز جٛهنسرٌّٖر ّجهشٖحرجز جهٖحدحٌٖر ذجز جهظّدذ جهيسـحرف ؿوِٖح سغزّ جٙشّجق جٙيرٖنٖر
ّجّٙرّدٖر يٌذ ددجٖر جهشسٌٖحز( .جهـٖضٌّٕ)6 ،2007،
ّدحهـّدذ اهٓ ؤيرٖنح كحى جهـحهى ؤريحٌد فحٖغًدحّى ( ) Armand Feigenbaumفٕ شٌر 1951ى
دػرع يفِّى جهغدػ جهضحيل هوظّدذ ( ) Total Quality Controlجهسٕ ضنوز جهٌّجذ جٙشحشٖر هيفِّى
ادجرذ جهظّدذ جهضحيور ( ) Total Quality managementجهسٕ ػرػِح جهـحهى ظّزٖف ظّرجً فٕ ٌفس
جهفسرذ ّجهسٕ سلّى ؿوٓ ؤً ادجرذ جهظّدذ ّسػلٖلِح فٕ جهيٌؼيحز جٌٛسحظٖر ّج هخديٖر ُٕ اػدْ جهّؼحثف
جهرثٖشٖر هٜدجرذّ ،ؤً يشئّهٖر جهظّدذ ُٕ يشئّهٖر نل فرد فٕ جهيٌؼير ؿنس يح نحً يسـحرفًح ؿوَٖ ؤٌِح
يشئّهٖر كشى جهفػط ّجهسفسٖص فلػ( .جهـٖضٌّٕ)6 ،2007،
14
نحٌز هوـحهى جهٖحدحٌٕ نّجرّ اٖضٖنحّج اشِحيحز كٖير فٕ يظحل ؤشحهٖخ سػشًٖ جهـيوٖحز ػٖش نحً
ؤّل يً جكسرع يخػػ جهشدخ ّجهٌسٖظر ( ) Cause and Effect Diagramهػل يضحنل جهـيوٖحز
ّاظرجء جهسػشٌٖحز ؿوِٖح فٕ شٌر 1968ى ،نيح كحى فٕ ؿحى 1972ى دسػّٖر جهسلٌٖحز جهشدؾ جٙشحشٖر
هوظّدذ ( ) The Basic Seven Quality Toolsجهيـرّفر دحشى جهرّجثؾ جهشدؾ ( The Magnificent
) Sevenجهسٕ ؤظدػز فٕ جهّكز جهرجًُ ؤُى جهسلٌٖحز جهـيوٖر جهيـسيدذ فٕ فوشفر ادجرذ جهظّدذ جهضحيور .
(جهـٖضٌّٕ)2007،6،
يؾ ٌِحٖر جهشدـٌٖحز ّددجٖر جهصيحٌٌٖحز ّؤيحى سلدى جهيٌسظحز جهٖحدحٌٖر فٕ جٙشّجق جٙيرٖنٖر ؼِرز
فٕ ؤيرٖنح ػرنر سٌحدٔ دسػشًٖ ظّدذ جهيٌسظحز جٙيرٖنٖر هيٌحفشر جهيٌسظحز جهٖحدحٌٖر ،ػٖش كحى جهنصٖر يً
جٛدجرًٖٖ ّجهظٌحؿًٖٖ جٙيرٖنًٖٖ دزٖحرجز يسـددذ اهٓ جهٖحدحً خكظد جٝشسفحدذ ّجهسـوى يً جهيـظزذ جهٖحدحٌٖر
ّ .يؾ فٕ جهظّدذّ ،دذهم ددؤز ٌِغر جهظّدذ سػدش فٕ يٌسظحز ّخديحز جهّٖٝحز جهيسػدذ جٙيرٖنٖر
. ( )TQMدظّرذ ندٖرذ يٌسظف جهشيحٌٌٖحز ،ددؤ جهػدٖش ؿً يفِّى ادجرذ جهظّدذ جهضحيور
(جهـٖضٌّٕ)7 ،2007،
ّفٕ ؿحى 1987ى كحى ّزٖر جهسظحرذ جٙيرٖنٕ يحهنّى دحهدرٖط ( ) Malcom Baldridgeفٕ ؿِد
فٕ سلدٖى جهرثٖس رٌّحهد رٖغحً دحؿسيح د ظحثزذ دحهدرٖط جهّػٌٖر هوظّدذ ّجهسٕ سيٌغ هويٌضأز جهيسيٖزذ
يٌسظحز ؤّ خديحز ذجز ظّدذ ؿحهٖر ّ .فٕ ٌِحٖر جهصيحٌٌٖحز جهيٖٞدٖر ددؤز ظٌحؿر جهشٖحرجز فٕ جهسرنٖز
ؿوٓ يرجكدر جهـيوٖحز اػظحثًٖح (( .)SPCجهـٖضٌّٕ)7 ،2007،
فٕ ٌِحٖر جهصيحٌٌٖحز ؿرفز ػرنر جهظّدذ سلديحً يوػّؼًح فٕ دّل ؤّرّدحٌ ،سط ؿٌِح اظدجر شوشور
جهيّجظفحز جهلٖحشٖر جهدّهٖر جٖٗزّ 9000هسّنٖد جهظّدذ ( )Quality Assuranceفٕ جهيٌؼيحز يً كدل
جهيٌؼير جهدّهٖر هوسلٖٖس (( .)International Organization for Standardizationجهـٖضٌّٕ،2007،
)7
15
ؤردـر يرجػل زيٌٖر ّكد كحى جهـحهى كحرفً ( )Garvinدسلشٖى سػّر جهظّدذ فٕ ؤيرٖنح اهٓ
(جهدرجدنَ ّجهضدوٕ ُّٕ ،)31،2002،نيحٖوٕ:
الهرحمج األولى :اشخخدان الوشبئل الفىٌج في فحص الشمع الهىخسج ()Test & Inspection
ّكد ؼِرز ُذٍ جهيرػور فٕ ددجٖر جهلرً جهصحيً ؿضر ُّٕ جهفسرذ جهسٕ ؼِر فِٖح جٌٛسحض جهندٖر
ّسٞضٓ ٌؼحى جٌٛسحض جهػرفٕ جهلحثى ؿوٓ ؿدد يػدّد يً جهيٌسظحز ػٖش نحً فػط جهظّدذ ػٌِٖح ٖسى ؤصٌحء
ؿيوٖر جٌٛسحض ٌفشِحّ .يؾ ؼِّر جهصّرذ جهظٌحؿٖر جكسغٓ جٙير ّظّد ّؼٖفر يشسلور دّرُح جٙشحشٕ ؤخذ
جهـٌٖحز ّفػط جهيٌسظحز ٌؼرًج هندر ػظى جٌٛسحض فٕ سوم جهفسرذ.
الهرحمج الذبىٌج :اشخخدان األشبلٌة اإلحضبئٌج فً الركبتج عمى السودث ()Quality Control
ددؤز ُذٍ جهيرػور فٕ ددجٖر جهلرً جهـضرًٖ ،ؿٌديح كحى جهـحهى رجد فّرد ( )Radfordدٌضر نسحدَ
(جهركحدر ؿوٓ ظّدذ جهيٌسظحز ) فٕ ؿحى 1922ى جٙير جهذٔ ضظؾ ؿوٓ اٖظحد كشى يشسلل هوركحدر ؿوٓ
جهظّدذ ٖـسيد ؿوٓ جٙشحهٖخ جٛػظحثٖر جهيخسوفر فٕ جهركحدر ؿوٓ ظّدذ جهشوؾ جهيٌسظر فٕ سوم جهفسرذّ ،كد
سػّر جشسخدجى ُذٍ جٙشحهٖخ فٕ جهٖحدحً خٞل جهػرخ جهـحهيٖر جهصحٌٖر ّيٌِح :جهـٌٖحز جٛػظحثٖر ،ؿٌٖحز
جهلدّل ،جهركحدر ؿوٓ جهـيوٖحز ،خرجثػ جهركحدر ؿوٓ جهظّدذ.
16
الهرحمج الراتعج :اخخبذ السودث تعدًا اشخراخٌسٌبً ()Total Quality Management
ّكد سيٖزز ُذٍ جهيرػور ديح ٖوٕ:
- 1اؿػحء جهظّدذ جُسيحيًح خحظًح يً كدل جٛدجرذ جهـوٖح.
- 2اٖظحد ردػ دًٖ جهظّدذ ّزٖحدذ سػلٖق جٙردحع.
- 3اؿػحء جهظّدذ سـرٖف خحط يً ّظِر ٌؼر جهـيٞء.
- 4ادرجض جهظّدذ غيً جهسخػٖػ جٝشسرجسٖطٔ هوضرنر.
- 5جشسخدجى جهظّدذ نيٖزذ سٌحفشٖر( .جهدرجنَ ّجهضدوٕ)34-2002،32،
ّيؾ ّظّد جٝخسٞفحز فٕ سػدٖد يرجػل سػّر جهظّدذ ،دًٖ جهذًٖ نسدّج فٕ يّغّؽ ادجرذ جهظّدذ
ٝؤً ُذٍ جهيرجػل جٙردؾ زنحد سنًّ يسفق ؿوِٖح دٌِٖى ّاً جخسوفز جهسشيٖحز ّجهيرجػل
جهضحيور ،ا ّ
جهزيٌٖر.
17
ؿحى 1956ىّ ،سلد ٖرجً هظِّدٍ فٕ يظحل جهظّدذ ؤٌضإز جهظيـٖر جٙيرٖنٖر هغدػ جهظّدذ ( )ASQCظحثزذ
دبشيَ فٕ ؿحى 1948ى.
ّدـد سلحؿدٍ فٕ ؿحى 1956ى ؽيل فٕ ػلل جٝشسضحرجزّ ،نحً ؿغًّج ٌضػحً فٕ يـحُد ّظيـٖحز
جهدػّش جٛػظحثٖرّ ،ؿيل يػررٍج فٕ شوشور جٛػظحء جهرٖحغٕ هوٌحضر جهضِٖر ظّ ّٖلٔ ّؤدٌحثَ ( John
.) Wiley & Sons
ّٖـد ضُّٖحرز يئشس يح ٖـرف دحهغدػ جٛػظحثٕ هوـيوٖحز ُّٕ ،ؤدجذ سشسخدى هونضف ؿً
ػدٖـر جهسغٖرجز ،فحهسغٖرجز ّفلحً هضُّٖحرز زرسدػ جرسدحػحً ؿنشًٖح دحهظّدذ ،فحهيٌسط ؤّ جهخدير ٌٖدغٕ ؤً
سسشى دحهسغٖر جهلوٖل ػسٓ سّظف دإٌِح يٌسظحز ؤّ خديحز ذجز ظّدذ ،ديـٌٓ ؤً جهظّدذ ّجهسغٖر ؿوٓ
ػرفٕ ٌلٖعّ ،خوط ضُّٖحرز اهٓ ّظّد ٌّؿًٖ يً جهسغٖر ُيح جهسغٖر جهـحى ّجهسغٖر جهخحطّ ،سشسخدى
ؤدجذ جهغدػ جٛػظحثٕ هوسفرٖق دًٖ جٝصًٌٖ.
جهصّرذ ّسيٖز ضُّٖحرز درئٖر خحظر ٌػّ ؿوى جٝػظحء ،فلد ّظفَ دـع جهيِسيًٖ دإٌَ كحثد
جهفنرٖر جهسٕ ؼِرز يؾ ددجٖر جهلرً جهـضرًٖ .هضُّٖحرز جهـدٖد يً جهنسخ ّجهدػّش جهيٌضّرذ ،نيح ؤٌَ
كحى دحهسدرٖس فٕ جهـدٖد يً جهظحيـحز ّجهيـحُد ّ .نحً ٙفنحرٍ سإصٖرًج ندٖرًج ؿوٓ ؿدد يً جهـويحء جهٞػلًٖ
نظّرجً ّدٖيٌط ّسحظّسضٕ ،دل ّنحً سإصٖرٍ ندٖرًج فٕ دـع در جيط ّيدحدرجز جهظّدذ يصل جهيلحٖٖس
فٕ جهصيحٌٌٖحز جهدرٖػحٌٖر جهسٕ ؤظدػز فٖيح دـد يٌؼير جٖٗزّ ،نيح ؤً يٌِط شٖظيح شسَ جهذٔ ؼِر
جهيٖٞدٖر يً كِدل ضرنر "يّسّرٖ "ٞسرظؾ ظذّرٍ اهٓ اشِحيحز ضُّٖحرز.
ّيً دًٖ جٛشِحيحز جهرجثدذ جهسٕ كديِح ضُّٖحرز يح ُٖـرف ددجثرذ ضٍّٖ جرز "خػػٌ -فّذ –
جفػط -سظرّف"(ّ ،)PDCAكد جرسدػز ُذٍ جٙدجذ نصٖرجً دحهـحهى دٖيٌط جهذٔ سّشؾ فٕ سػدٖلحسِح ،دل
ّشيٖز فٕ دـع جٙددٖحز ددجثرذ دٖيٌط.
18
ضنل ركى ( )1-2دجثرذ دٖيٌٖط
ّؿوٓ جهرغى يً جٛشِحيحز جهظوٖور جهسٕ كديِح ضُّٖحرز ا ٝؤً ٌُحم يفحر كر غرٖدر ،ففٕ ؼل
سلدٖر ؿويحء جهظّدذ هِذٍ جٛشِحيحز ُّى ؿويحء سسويذّج ؿوٓ ٖدَّٖ ،ؤندّج ؿوٓ ُذج جٙير فٕ ػرّػحسِى
ّنسدِىّ ،يً ُئٝء دٖيٌط جهذٔ ظرع دإٌَ رديح ٖيغٕ ٌظف كرً كدل ؤً سؼِر هوـٖحً نحفر اشِحيحز
ً اشِحيحز ضُّٖحرز هى سػؼ دحُٝسيحى جهنحفٕ
ٝؤّ
جهـحهى ضُّٖحرز فٕ يظحٝز جهسردٖر ّجهـوى ّجهظٌحؿر ،ا ّ
يً كدل جهدحػصًٖ ّجهييحرشًٖ جهيـحظرًٖ ،هذج ٝغرجدر ؤً ٌظد دـع جٙددٖحز جهرجٌُر سسٌحّل جهخيشر
. دحّى ،نرّشدٕ ) دًّ ؤً ٖرد جشى ضُّٖحرز دٌِٖى جهندحر(دٖيٌط ،ظّرجً ،اٖضٖنحّج ،فحٖغً
(جهظغـٕ)57-55 ،2005،
19
2-4-2ادوارد دٌهىز ()Edwards Deming
ّهد ؿحهى جٛػظحء جٙيرٖنٕ دٖيٌط ؿحى 1900ى ّسّفٕ ؿحى 1993ى ،ػظل ؿوٓ درظر جهدنسّرجٍ
فٕ جٛػظحء ّجهفٖزٖحء يً ظحيـر ٖٖل .هَ جهـدٖد يً جهنسخ ّجهدػّش جهيٌضّرذ.
ّكد سإصر دٖيٌط دإردـر ؿويحء ُى:
هيرجكخ جهـيوٖحز اػظحثٖح فٕ يـحيل دٖل هوِحسفّ ،كد
ذ ّ .1جهسر ضُّٖحرز :جهذٔ ٖـد رجثدجً
كغٓ جٝصٌحً ّكسح ػّٖ ٞيـحً ػٖش سـوى دٖيٌط يً ضُّٖحرز ؿيوٖر جهغدػ جٝػظحثٕ
هوظّدذ ّدجثرذ جهظّدذ.
( 1883ى1964-ى) ،كدى هّٖس .2نٞرٌس هّٖس :فٖوشّف ؤيرٖنٕ ؿحص فٕ جهفسرذ
"ٌؼرٖر جهيـرفر" ّجهسٕ ؤصّرز فٕ دٖيٌطّ ،كرؤ دٖيٌط نسحخ هّٖس جهيشيٓ"ٌؼحى جهيـرفر
جهـيٖلر" دٌح ّء ؿوٓ ٌظٖػر يـويَ جّٙل ضُّٖحرزّ ،ػرط دٖيٌط ؿوٓ ردػ فوشفسَ
ّػرّػحسَ دإفنحر هّٖس فٕ نسدَ.
(1890ى- .3رٌّحهد فٖضر :ؿحهى جٛػظحء ّجهدّٖهّظٖح جٌٛظوٖزٔ جهذٔ ؿحص فٕ جهفسرذ
ؿرِف فٖضر دػرّػحسَ جهظٖدٍ فٖيح ٖسـوق دحل سلٌٖحز جٛػظحثٖر ّسظيٖى
1962ى)ُ ،
جهسظحرخ ّجهػرق جهـضّجثٖر فٕ جخسٖحر جهـٌٖحز ّؤشحهٖخ جشسخٞط جهٌسحثط يً خٞل
(1932ى- جهـٌٖحز ظغٖرذ جهػظىّ ،كد سيز جهيرجشٞز دًٖ جهـحهيًٖ خٞل جهفسرذ
ٞيٌِيح كد ؤصر فٕ جٗخر ،فلد ٌٍّّ فٖضر فٕ ؤػد نسدَ اهٓ
1937ى)ّ ،ػلٖلر جٙير فبً ن ً
ؤً سّشٖؾ ظدّل ( )Zنحً دبشِحى يً جهدنسّر دٖيٌط.
(1894ى- .4ظٖرٔ ٌٖيحً :ؿحهى جهرٖحغٖحز ّجٛػظحء جهشوّنٕ جهذ ٔ ؿحص فٕ جهفسرذ
1981ى)ّ ،جضسِر ٌٖيحً دػرّػحسَ جهرجثـر ذجز جهظور دػرق جٝخسٖحر جهـضّجثٕ هوـٌٖحز
ّجهسلدٖر جٛػظحثٕ ّجخسدحر جهفرّعّ ،كد ػرط دٖيٌط ؿوٓ ػغّر دـع يغجغرجز
ٌٖيحً فٕ ُذج جهخظّط ،ػسٓ ّظل اهٓ يرػور جهسينً فٕ ُذٍ جهسلٌٖحز.
ؿيل دٖيٌط خٞل جهفسرذ (1920ى1940-ى) فٕ ضرنر ّٖشسرً اهٖنسرٖم ،صى ؿيل فٕ كشى
جهدػّش دبدجرذ جهزرجؿرّ ،دـدُح جٌسلل هوـيل فٕ ادجرذ اػظحء جهشنحً.
فٕ جهخيشٌٖح ز ّجهشسٌٖحز جهيٖٞدٖر سيز دؿّذ دٖيٌط هزٖحرذ جهٖحدحًّ ،اهلحء يػحغرجز سسـوق
ق ؤٔ جُسيحى
دحهغدػ جٛػظحثٕ هوظّدذ .ؤيح فسرذ جهشدـٌٖحز فلد نحٌز يػدػر هدٖيٌط ًٙ ،ػرّػحسَ هى سو ْ
شّجء ؿوٓ جهيشسّْ جهّػٌٕ(جٙيرٖنٕ) ؤّ جهـحهيٕ.
20
فٕ جهصيحٌٌٖحز ػٖش سظوز فٕ سوم جهفسرذ يضن ٞز ؿدٖدذ فٕ جٝكسظحد جٙيرٖنّٕ ،خٞهِح ؤظدر
دٖيٌط نسحدَ " جهخرّض يً جٙزير" جهذٔ سغيً جهٌلحػ جٙردؾ ؿضرذ جهضِٖرذّ ،ددؤ جُٝسيحى دٌؼرٖسَ.
"جٝكسظحدٖحز فٕ جهسشـٌٖحز جزدجد جُٝسيحى جٙيرٖنٕ ّجهـحهيٕ دٌؼرٖسَّ ،ؤظدر نسحدًح دـٌّجً
جهظدٖدذ هوظٌحؿر ّجهػنّير ّجهسؾهٖى"( .جهظغـٕ)61-58 ،2005،
ّٖـّد جهفغل اهٓ جهدنسّر دٖيٌط فٕ ؤٌَ كدى جٙشحس هيـظزذ جهظّدذ جهٖحدحٌَٖ ّؼِّر جهٖحدحً نلّذ
جكسظحدٖر ػٖش ػّر جهٌلحػ جٙردؾ ؿضر جهسحهٖر نفوشفر ادجرٖر هسػشًٖ جهظّدذّ ،جٌٛسحظٖرّ ،جهّغؾ
جهسٌحفشٕ ُّٕ نحهسحهٕ:
- 1خوق ُدف يشسلر هسػشًٖ جهيٌسط ّجهخديرّ ،ذهم يً جظل جهيٌحفشر ّجهدلحء ّخوق فرط جهـيل.
- 2سدٌٓ فوشفر ظدٖدذ ،فٌػً جًٗ فٕ يرػور جكسظحدٖر ظدٖدذ ٌّ ٝػسحض اهٓ ؤً ٌـٖص فٕ ؤخػحء يسّجهٖر
ّسإخٖر ّؿّٖخ خحيحز ّؿّٖخ فٕ جهـيل.
- 3جهسّكف ؿً جٝؿسيحد ؿوٓ ؤشحهٖخ جهسفسٖص ّجهفػط جهّجشؾ جهيدْ هسػلٖق جهط ّدذ ،يػوّخ دد ٝيً
ذهم جٝؿسيحد ؿوٓ ضّجُد اػظحثٖر سفٖد دإً جهظّدذ يسّجفرذ.
- 4جهسّكف ؿً ييحرشر سلٕٖى جٙؿيحل ؿوٓ ؤشحس جهشـر جهيػدد فلػّ ،ؤً ٖنًّ جهددٖل ؿً ذهم ُّ
سخفٖع جهسنوفر جهنوٖر ّهٖشز جهسنوفر جهيددثٖر ؿٌد جهسـحيل يؾ جهيّردًٖ.
- 5جهسػشًٖ جهيشسير ّجهٓ جٙدد فٕ نل جهـيوٖحز جهيسظور دحهسخػٖػ ّدحٌٛسحض ّدحهخدير ّٖسـًٖ سخفٖع
جهفحكدّ ،نل ُذج ٖئدٔ اهٓ جهسخفٖع جهيشسير فٕ جهسنحهٖف.
- 6جشسخدجى ػرق ػدٖصَ هوسدرٖخ ّجهسـوٖى ؿوٓ جهـيل ديح فٕ ذهم رظحل جٛدجرذ.
- 7سدٌٕ ؤشحهٖخ ػدٖصر فٕ جٛضرجفّ ،ؤً ٖنًّ ُدفِح يشحؿدذ جهـيحهر ّػشً جشزخدجى جٗٝز يً جظل
ؤدجء ّؼٖفر ظٖدذ.
- 8هنٕ ٖـيل نل ؿغّ يً ؤؿغحء جهضرنر دػرٖلر فـحهر ٖظخ ؤً سضـرُى جٛدجرذ دحٙيحً ّجٝػيثٌحً
فٕ جهـيل.
- 9جهـيل ؿوٓ ازجهر جهـّجثق ّجهخٞفحز دًٖ جٙكشحى ّجٛدجرجز جهيخسوفرّ ،جٙفرجد جهيشثّهًٖ ؿً جهدػّش
ّجهسظيٖى ّجهيدٖـحز ّجٌٛسحض ٖظخ ؤً ٖـيوّج نفرٖق ّجػد هيّجظِر يضحنل جٌٛسحض جهسٕ كد سػدش ؿٌد
اٌسحض شوـر ؤّ خدير.
-10جهسخوٕ ؿً جهضـحرجز ّجهِسحفحز ّؤً ٖنًّ جهِدف ُّ ػش جهـحيوًٖ ؿوٓ جهّظّل اهٓ جهـّٖخ
جهظفرٖرّٖ ،ظخ ؤً ٌسّظل اهٓ جٙشحهٖخ ّجهػرق جهـويٖر هسػلٖق ذهم.
21
-11جهسخوط يً يـحٖٖر جهؾ يل جهيدٌٖر ؿوٓ ؤشحس جٌٙظدر جهـددٖر هولّْ جهـحيور ّجُٙدجف جهـددٖر
هٜدجرذ.
-12ازجهر جهػّجظز جهسٕ سػرى جهـحيوًٖ يً جهزُّ ّجهسفحخر دحهـيلّ ،جهسخوط يً ٌؼحى جهسلّٖى جهشٌّٔ
ّجهظدجرذ.
ًٖ هيّجندر جهسلدى -13اكحير يظيّؿر يً جهدرجيط جهسـوٖيٖر ّجهسدرٖدٖر ّجهسػشًٖ جهذجسٕ هنل جهـحيل
جهسنٌّهّظٕ ّٖظخ ؤً ٖسغيً جٙشحهٖخ جٛػظحثٖر جٙشحشٖر.
ّ -14غؾ ظيٖؾ جهـحيوًٖ فٕ جهيٌضإذ فٕ ظّرذ يظيّؿحز ؿيل ،يً جظل اٌظحز جهـيوٖحز جٌٛسحظٖر
ّجٛدجرٖرّٖ ،ظخ ؤً ٖإسٕ ذهم يً خٞل دفؾ جٛدجرذ جهـوٖح نل ّٖى هوٌلحػ جهصٞصر ؿضر جهشحدلر(.زًٖ
جهدًٔ.)28-27 ،1996،
ّيً خٞل جهٌلحػ جٙردؾ ؿضر جهشحدلر جشسخوط دٖيٌط شدؾ يـغٞز خػٖرذ كد سـّق ؿيوٖر
سػشًٖ جٙدجءُّ ،ذٍ جهيـغٞز جهخػٖرذ ُٕ (جدً شـٖد:)135،1997،
22
ّكد ّغؾ دٖيٌط ضنل ٌُدشٕ ٖوخط ٌلحػَ جهشحدلر ؿوٓ ٍ ٖثر يصوش ؤػوق ؿوَٖ يصوش دٖيٌط
(ٖ )Deming triangleيصل جهيدحدة جٙشحشٖر جهصٞصر هفوشفر دٖيٌط فٕ سػشًٖ جهظّدذ ّجٌٛسحظٖر يً خٞل
ادجرذ جهظّدذ جهضحيور ّّٖغغ جهضنل ركى ( )2يصوش دٖيٌط (زًٖ جهدًٖ.)30-1996،29 ،
اهسزجى جٛدجرذ
جهلٖحدذ
(جهٌلػر ) 7
(هذمد دٌهىز)
23
3-4-2سوزٌف سوراو ()Joseph Juran
ُّهِد فٕ رّيحٌٖح ؿحى 1904ى ّسّفٕ ؿحى 2008ىّ ،جٌسلل يؾ ؤشرسَ اهٓ ؤيرٖنح ّؿيرٍ 8شٌّجز،
ػٖحز جهـيوٖر فٕ يظٌؾ "ُحّصّرً" جهضِٖر ّجهسلٓ دضُّٖحرز ،صى جٌسلل هوـيل فٕ ّٖشسٖرً اهٖنسرٖم،
ٍ ددؤ
هّف جهنسخ ّجهدػّش ّكدى جهيػحغرجز ّجضٌػً صى سّظَ هوـيل جهيشسلل ّؤ صى جٌسلل اهٓ هوـيل فٕ
ّجٝشسضحرجز.
سيز دؿّذ ظّرجً اهٓ جهٖحدحً فٕ ؿحى 1954ى يً كدل جسػحد جهـويحء ّجهيٌِدشًٖ جهٖحدحًٌٖٕ ٛهلحء
جهيػحغرجز فٕ جهّكز جهذٔ نحً فَٖ دٖيٌط ٌُحمّ ،سيٖزز ػرّػحسَ دحهػحدؾ جٛدجرٔ ،نذهم ؤهّف ظّرجً
جهـدٖد يً جهنسخ ّػظل ؿوٓ جهـدٖد يً جهظّجثز.
ػؼٕ جهسخػٖػ دحُسيح ى ظّرجً ،فحهسخػٖػ ُّ جهـٌظر جّٙل فٕ صٞصٖر ظّرجًّ ،كد دًٖ ؿددجًيً
جهٌلحػ جهيِير فٕ ُذج جل ظدد ّؤػوق ؿوِٖح خرٖػر جهػرٖق فٕ جهسخػٖػ هوظّدذ ( Quality Planning
)Rood Mapجهسٕ ٌضرز ؿحى 1986ى ُّٕ نحهسحهٕ:
24
ر -ضتط السودث Quality Control
ّسصيل:
ٔ ؼل ؼرّف جهسضغٖل.
جهسػلق يً ؤً جُٙدجف كحدرذ ؿوٓ جٌٛسحض ف
سرظير جهـيوٖحز اهٓ اظرجءجز سضغٖوٖر.
%90فـوًٖح ّ %10كّهًٖح ّهظّرجً ّظفر خحظر دحٙدجء فِّ ٖرْ دإٌَ يً جهغرّرذ ؤً ٖنًّ
ّهٖس جهـنسّ ،ذهم دبسدحؽ جهخػّجز جهسحهٖر:
ّٖئيً ظّرجً دإً يضنٞز جهظّدذ سـزْ اهٓ غـف جٛدجرذ ّهٖس اهٓ سدٌٕ ؤدجء جهـحيوًٖ ،فِّ
ذهم ٖرْ ظّرجً ؤً ٖئيً دٌؼرٖر 20/80جهسٕ ٌحدْ دِح ٌؼٖر سإصر ٍ دفوشفر دحرٖسّّ ،سإشٖشًح ؿوٓ
%20 ٝفلػ
جهيشئّهٖر جهسٕ سسػيوِح جٛدجرذ ٌسٖظر هسدٌٕ جهظّدذ سظل اهٓ % 80دٌٖيح ٖ ٝسػيل جٙفرجد ا ّ
يً جهيشئّهٖرّ ،دحهسحهٕ فِّ ٖـحرع يددؤ نرّشدٕ جهيسيصل فٕ جٌـدجى جهـّٖخ نيح ؿحرغَ دٖيٌطّ ،دٌح ّء
ؿوٓ يح شدق ٖرْ ؤً جهسدرٖخ ؿٌظرًج يِيًح ّٝدد ؤً ٖددؤ يً جٙؿوٓ اهٓ جٙشفل ػٖش ٖددؤ دحٛدجرذ جهـوٖح
ٌّٖسِٕ دحهـحيوًٖ.
ّكد ؤند ظّرجً ؿوٓ ؤُيٖر جهسزجى جهلٖحدذ دحهظّدذّ ،يً جهظّر جهسٕ سئند ُذج جٝهسزجى جهـيل دى ج
ٖوٕ:
oاٌضحء "هسمس السودث" هٖلّى ددّر يرنزٔ فٕ جهسٌشٖق دًٖ جهظِّد جهيسـددذ هغيحً سـزٖز جهظّدذ.
ّ oغؾ "شٌبشج السودث" جهسٕ سـد جهيّظَ ّجهيرضد هنحفر جهلرجرجز ّجٌٙضػر جٛدجرٖر.
oسػدٖد "أهداف السودث" ضرٖػر ؤً سنًّ ّجغػر ّركيٖر ّيسغيٌر اػحرجً زيًٌٖح يػددجً.
جهغرّرٔ جهدضرٖر ّجهيحدٖر جهسٕ سـًٖ
ذ oدـد جهسػدٖد جهدكٖق هُٚدجف ،سسّهٓ جٛدجرذ يشئّهٖر سّفٕ ر جهيّجرد
ؿوٓ سػلٖق سوم جُٙدجف( .جهظغـٕ)64-2005،62،
25
4-4-2فٌمٌة كروشتً ()Philip Crosby
1926ى دفٖرظٌٖٖح جهغردٖر دإيرٖنح ،ػظل ؿوٓ ضِحدذ جهػخ يً نوٖر ؿحهى ؤيرٖنٕ ّهد ؿحى
جهضرنحزّ ،نحً يً جهيٌؼرًٖ ؤُّحّّٖ ،هنٌَ كحى دسغٖٖر ػٖحسَ جهيٌِٖر ػٖش ؿيل فٕ جهـدٖد يً
ّجهييحرشًٕ هوظّدذ.
فٕ ؿحى 1979ى كحى دسإشٖس ظيـٖر دحشيَ ،جشسفحدز يٌِح جهـدٖد يً جهضرنحز جهندرّْ ،فٕ جهـحى
" ، "Quality is freeجهذٔ ػلق يدٖـحز ؿحهٖرّ ،هلد دوغز نسخ ٌفشَ كحى دٌضر نسحدَ جهظّدذ يظحٌٖر
نرّشدٕ ػّجهٕ صٞصر ؿضر نسحدحً ،سرظيز اهٓ جهـدٖد يً جهوغحز.
ّكد رنز نرّشدٕ فٕ درٌحيظَ فٕ ادجرذ جهظّدذ جهضحيور ؿوٓ جهسضدٖد ؿوٓ جهيخرظحزّ ،ذهم ؿً
).)Zero defects ػرٖق جهػد يً جهـّٖخ فٕ جٙدجء ّذهم ؿً ػرٖق سػدٖق ديفِّى جهـّٖخ جهظفرٖر
ّجضسِر نرّشدٕ دحهٌظحثغ جٙردؾ جهسحهٖر:
نيح كدى نرّشدٕ جهخػّجز جٙردؾ ؿضرذ هسػشًٖ جهظّدذ ُّٕ ،نحهسحهٕ:
26
.10سضظٖؾ جٙفرجد ّجهيظيّؿحز ؿوٓ سػدٖد ؤُدجف هـيوٖر جهسػشًٖ.
.11سضظٖؾ جهـحيوًٖ ؿوٓ جهسّجظل يؾ جٛدجرذ ؿٌد ّظّد يـّكحز سػّل دًّ سػلٖق جُٙدجف.
.12جٝؿسرجف دظِّد جٗخرًٖ ّسلدٖر ؤّهثم جهذًٖ كديّج اشِحيحز ظوٖور فٕ درٌحيط سػشًٖ
جهظّدذ.
.13سإشٖس يظحهس جهظّدذ هسـزٖز جهيضحرنر فٕ جهيـوّيحز ّجهخدرجز ّجٙفنحر.
.14سنرجر جهخػّجز جهشحدلر يً يٌػوق ؤً درجيط سػشًٖ جهظّدذ سزشى دإٌِح درجيط يشسيرذ ٝ
ٌِحٖر هِح( .جهظغـٕ)72-69 ،2005،
ٖئيً فحٖغٌدحّى ديٌِط جهظّدذ جهضيّهٕ ،جهذٔ ٖسػوخ زؼجفر نحفر جهـيوٖحزّ ،نيح ُّ جهػحل فٕ
رئٖر جهـحهى دٖيٌطٖ ،ئند فحٖغٌدحّى ؿوٓ غرّرذ سإشٖس جهظّدذ يٌذ جهددجٖر ؿوٓ جؿسدحر ؤً جهفػط جهٌِحثٕ
ٖ ٝغيً جهظّدذ.
سّهٓ فحٖغٌدحّى جهـدٖد يً جهيٌحظخ ّؤهف جهـدٖد يً جهنسخ جهيسـولر دحهظّدذّ ،هلد ّغؾ ؿضر ٌلحػ
ػحشير هغيحً جهسػدٖق جهٌحظغ هوظّدذ ُٕ نحهسحهٕ:
27
.8جهظّدذ سسػوخ سػشًٌٖح يشسيرجً.
.10جهظّدذ سػدق يً خٞل جهٌؼحى دإنيوَ ُّّ ،ذهم جهٌؼحى ّصٖق جهظور دحهـيٞء ّجهيّردًٖ.
" 1968ى دـٌّجً ّهلد ؤّهٓ فحٖغٌدحّى جُسيحيًح ندٖرًج دحهسظيٖى ،فلد ٌضر نسحدًح فٕ ؿحى
سلٌٖحز ٌُدشر جهظّدذ " ،نيح كحى دسإشٖس ُٖثر دجثير هيرجظـر جهسظيٖى فٕ نل ادجرذ ،نيح ٌضر
نسحدًح آخر فٕ ؿحى 1970ى دـٌّجً " سظيٖى ٌؼى جهظّدذ"( .جهظغـٕ)68-65 ،2005،
ً خٞل جُسى اٖضٖنحّج دحهسلٌٖحز جٛػظحثٖر اٖيحًٌح يٌَ دحهفّجثد جهسٕ ٖينً ؤً سظٌِٖح جهيٌؼير ى
جشسخدجى سوم جهسلٌٖحزّ ،ػرط ؿوٓ سلدٖيِح دػرٖلر يدشػر ػسٓ سنًّ فٕ يسٌحّل جهـحيوًٖ فٕ جهيشسّٖحز
جٛدجرٖر نحفرّ ،رنز اٖضٖنحّج ؿوٓ جٙدّجز جهشدؾ جٙشحشٖر جهسحهٖر:
28
ّيً ؤدرز اشِحيحز اٖضٖنحّج فٕ يٖدجً جهظّدذ يح ٖوٕ:
حلقات الجودة ()Quality Circles
التذريب المستمر ( )Continuous Training
تخطيط عظم السمكة ( )Fishbone Diagram
سلسلة الجودة ( ( .)Quality Chainالجضعي)83-82 ،2005،
()Masuyama سـوى جهنصٖر يً سلٌٖحز جهسظحيٖى جهسظرٖدٖر يً ؿحهى جٛػظحء جهٖحدحٌٕ يحشّٖحيح
ادحً ؿيوِيح يـًح فٕ ّزجرذ جهظػر ّجهضئًّ جٝظسيحؿٖر ،صى ؿيل فٕ ضرم ٌٖدًّّ ،فٕ ؿحى 1955ى كحى
هى جٌٝظوٖزٔ فٖضر ّجٙيرٖنٕ دزٖحرذ هيـِد جٛػظحء فٕ جهٌِد ّخٞل سوم جهزٖحرذ جهسلٓ يؾ جهـح
ضُّٖحرز ،ػظل ؿوٓ ضِحدذ جهدنسّرجٍ ّؤهف ؿدذ نسخ ّػظل ؿوٓ ظحثزذ دٖيٌط.
فٕ ددجٖر جهشدـٌٖٖحز ػّّر سحظّسضٕ يفِّى "دجهر جهخشحرذ هوظّدذ" (،) Quality Loss Function
ّسّهٓ جهـدٖد يً جهيٌحظخ نحً آخرُح ؿحى 1982ى ػٖش ؤظدغ يشسضحر هظيـٖر جهيلحٖٖس جهٖحدحٌٖر.
ّسسوخط فوشفر سحظّسضٕ فٕ جهـيل ؿوٓ جهسػشًٖ جٙيصل هويٌسط ّجهـيوٖحز كدل جهددء فٕ ؿيوٖر
جهسظٌٖؾ ،فِّ ٖـحرع ؤشوّخ سػلٖق جهظّدذ جهذٔ ٖـسيد ؿوٓ ؿيوٖحز جهسفسٖص ّجهفػطّ ،سٌػّٔ فوشفسَ
ّجٌظخ ؿيوَ ؿوٓ دجهر جهخشحرذ، ّػرجثلَ ؿوٓ سظيٖى جخسدحرجز هويٌسط كدل جهددء فٕ ؿيوٖر جهسظٌٖؾ،
فِّ ٖئيً دإً جهخشحرذ ٝسلسظر ؿوٓ نوفر جهيٌسظحز جهسحهفر ؤّ جهيـحد سظٌٖـِح ؤّ نوفر جهظٖحٌر دل سيسد
اهٓ خشحرذ ؤؿؼى يً ذهم دنصٖر ُّٕ خشحرذ جهـيٖلّ ،سشسخدى دجهر جهخشحرذ فٕ سلٖٖى جهيٌسط ّدحهسحهٕ
جسخحذ كرجرجز رضٖدذ سإخذ فٕ جؿسدحرُح جهظّجٌخ جهيحهٖرّّ ،فلًح هسحظّسضٕ ٖير جهسظيٖى ديرجػل صٞش ُٕ:
29
8-4-2شٌسو شىسو ))Shigeo Shingo
ؿحهى ٖحدحٌٕ ّهد فٕ يدٌٖر شحظح ( ) Sagaدحهٖحدحً ؿحى 1909ى ،ػظل ؿوٓ درظر جهٌِدشر
( جهيٖنحٌٖنٖر يً نوٖر ٖحيحٌضٕ ( ،) Yamanashiجدسدؤ ػٖحسَ جهـيوٖر فٕ يظٌؾ سحٖدَٖ هوشنم جهػدٖدٖر
ّ ،) Taipei Railway Factoryنحً ضغّفًح دحهلرجءذّ ،خٞل ؿيوَ فٕ ؿدذ يظحٌؾ جشسػحؽ سػدٖق
دـع ؤفنحرٍ جهسٕ جٌظدز ؿوٓ جٌٛسحض ّنحٌز يػظور جهسػدٖق جرسفحؽ جٌٛسحض ديـدل .%100
خٞل جهفسرذ ( 1954-1946ى) ػرع جهـدٖد يً جهدػّش ّجّٙرجق جهـويٖر ّيً خٞهِح سدوّرز
ؤفنحرٍ ػّل جهـيوٖحز ّخػّػ جٌٛسحضّ ،كحى ددرجشر 300ضرنرّ ،درخ جٗٝفّ ،فٕ ؿحى 1955ى ددؤ
ضٌظّ رػور ظدٖدذ يؾ ضرنر سّّٖسح ،ظٌدًح اهٓ ظٌخ يؾ سلدٖى جشسضحرجز اهٓ ؿدد يً جهضرنحز جهٖحدحٌٖر.
ُٖـّد ضٌظّ يً ؤكل جهـويحء جهظّدذ ؼِّرًج فٕ جهػرّػحز جهيـحظرذ ّٖـزْ ذهم اهٓ ؤً اشِحيحسَ
جكسظرز ؿوٓ جهٖحدحً ّهى ٖػحّل كػ ٌلل ؤفنحرٍ اهٓ يٖحدًٖ جهظٌحؿر فٕ جهغرخ.
فٕ ؿحى 1959ى ؤشس ؿيوَ جهخحط ُّّ يـِد جهسػّٖر جٛدجرّٔ ،خٞل جهشسٌٖٖحز ػّّر فنرسَ
جهضِٖرذ " جٌـدجى جهـّٖخ " ؤّ يح ٖػوق ؿوِٖح فٕ جهوغر جهٖحدحٌٖر دّنح ّٖم ( ّ ،) Poke-Yokeفٕ ٌِحٖر
جهشسٌٖٖحز ّددجٖر جهشدـٌٖٖحز جهيٖٞدٖر كدى فنرسَ جهضِٖرٍ ذجز جهظور دسلوٖط جهّكز ( ّ ) SMEDجهسٕ
ُسـّد ظزءًج يً ٌؼحى جهّكز جهيػدد ( .) Just in Time System
كَدّى ضٌظّ خديحسَ جٝشسضحرٖر هندرٖحز جهضرنحز جهٖحدحٌٖرّ ،ؤهف جهـدٖد يً جهنسخ ّيثحز جهدػّ ش
ّؤّرجق جهـيل جهـويٖرّ ،سّفٕ ضٌظّ ؿحى 1990ى( .جهظغـٕ)78-73 ،2005،
30
9-4-2خٌشً أوىو ))Taiichi Ohno
( ) Nagoya ّهد ؤٌّّ ؿحى 1912ى ديدٌٖر يحٌضّرٖح فٕ جهظًّٖ ،سخرض يً يدرشر ٌحكّٖح
جهصحٌّٖر جهفٌٖر ،صى ؿيل فٕ ضرنر سّّٖسح هفسرذ ػّٖورّ ،ؿٌديح ددؤ دسػدٖق فوشفسَ نحٌز جهضرنر آٌذجم سـحٌٕ
يً ظـّدحز يحهٖر نحدز ٌئدٔ اهٓ اؿ ًٞافٞشِحّ ،نحٌز جٙشدحخ سُـزْ اهٓ جهلّٖد جهيفرػر جهسٕ
فرغسِح كّْ جٝػسٞل جٙيرٖنٕ آٌذجم ييح سشدخ فٕ جٌخفحع جٝكسظحد جهٖحدحٌٕ ّجٌِٖحر يدٖـحز
جهشٖحرجزّ ،نحٌز ؤفنحر جٌّّ فٕ ددجٖر جٙردـٌٖٖحز ّجهخيشٌٖٖحز جهيٖٞدٖر ُٕ جهسٕ ينٌز جهضرنر يً
جهدلحء فٕ جهيٖدجً.
ّكد ؿزز ؤفنحرٍ دإفنحر جهـحهى ضٌظّّ ،خظّظحً سوم جهسٕ سسـوق دحٌـدجى جهـّٖخّ ،ؼِر دحهسحهٕ يح
ٖـرف دٌؼحى سّّٖسح هٌٜسحض ( ٌ ُّّ ،) Toyota Production Systemؼحى ػؼٕ دلدّل ؿحهيٕ ٌؼٖر
جهٌظحع جهذٔ ػقكَّ ،دحهسحهٕ هى ٖـد غرٖدًح ؤً سسدٌحٍ نصٖر يً جهيظحٌؾ فٕ جهغرخّ ،ؤظدغ ؤٌّّ ٌحثدًح هويدٖر
جهسٌفٖذٔ دضرنر سّّٖسح فٕ ؿحى 1975ى.
ؤهّف ؤٌّّ جهـدٖد يً جهنسخّ ،سلحؿد ؿحى 1978ىّ ،سّفٕ 1990ى ديدٌٖر سّّٖسح دحهٖحدحً ،ؤيح فٕ
يح ٖسـوق دإدرز اشِحيحسَ فِٕ:
oجٙشثور جهخيشر ( ُّٕ )Five Whysاشسخدجى ؤدجذ جٛشسفِحى هيحذج خيس يرجز هػل
جهيضحنل ّسـّد ظذّر ُذٍ جهفنرذ اهٓ اشِحيحز جهـحهى يحشحنٕ اٖيٕ ( Masaaki Imai
)( .جهظغـٕ)81-79 ،2005،
31
5-2أههٌج خطتٌق إدارث السودث الشبهمج فً الهىظهبح:
سـسدر ادجرذ جهظّدذ جهضحيور يً جهيفحُٖى ّجهفوشفحز جٛدجرٖر جهػدٖصر ٌشدٖحً ّ ،جهسٕ سِدف اهٓ اٖظحد
فرظر ؤفغل هويٌحفشر يً خٞل سػلٖق جهسػشًٖ جهيشسير هنل ؤٌضػر جهيٌؼيرّ ،نذهم ؤظدػز ادجرذ
جهظّدذ جػد جهيرسنزجز ؤّ جهيسػودحز جٙشحشٖر هٌظحع جهيٌؼيحز ّجهسٕ زجد جُٝسيحى دِح يً كدل جهيٌؼيحز
ّذهم ٌسٖظر هوـّجيل جهسحهٖر:
- 1زٖحدذ ػدذ جهيٌحفشر خ ًٖ جهضرنحزّ ،يح سرسخ ؿوَٖ جٙير يً غرّرذ اٌسحض ؤفغل جهشوؾ ّدإكل
جٙشـحرّ ،ػسٓ سشسػٖؾ جهضرنحز ؤً سصدز ٌفشِح فٕ ُذج جهشّق جهسٌحفشٕ ،نحً ؿوِٖح ؤً سػدق جهظّدذ
جهضحيور ؿوٓ جهشوؾ ّجهخديحز جهسٕ سلديِح هـيٞثِح.
- 2جهسٌحفس ؿوٓ جهظـٖد جهـحهيٕ ،فلد ؤدز جهـّهير ( ) Globalizationاهٓ جٌسلحل جهسٌحفس يً جهظـٖد
جهيػوٕ اهٓ جهظـٖد جهـحهيُّٕ ،ذج جٙير زجد يً يشئّهٖحز جهضرنحز فٕ سػدٖق ّسـيٖق جهظّدذ
جهضحيور ّّغـِح فٕ شوى ؤّهّٖحسِح.
- 3جزدٖحد جٝسظحٍ ٌػّ جهخظظَ (.)Privatization
ج جهظٌّدٖر ّسحّٖجً ّجهفودًٖ - 4سػّل دـع جهدّل جهٌحيٖر اهٓ دّل يسػّرذ ظٌحؿٖحً ،يصل نّرٔ
ّجٌدٌّٖشٖح.
( )Trade deficitجٙيرٖنٕ نحً يً جٙشدحخ جٙشحشٖر هّغؾ - 5جهـظز جهيسّجظل فٕ جهيٖزجً
جشسرجسٖظٖحز ؤيرٖنٖر خحظر دسػشًٖ جهظّدذ (جهدرجنر ّجهضدوٓ.)46،2002 ،
( ّ ،) Company Reputationذهم يً خٞل سلدٖى - 6يػحّهر جهيٌؼيحز جهيػحفؼر ؿوٓ شيـسِح
يٌسظحز ّخديحز ذجز ظّدذ ؿحهٖر.
- 7يػحّهر جهيٌؼيحز سظٌخ جهيشحءهر جهلحٌٌّٖر جهخحظر دسـرع ؿيٞثِح هوغرر دشدخ جشسخدجى يٌسظحز
جهضرنر ( ّ ،) Product Responsibilityذهم يً خٞل سلدٖى يٌسظحز ّخديحز ذجز ظّدذ ؿحهٖر.
- 8يػحّهر جهيٌؼيحز ػيحٖر جهزدًّ ( ) Consumer Protectionيً جهغص جهسظحرّٔ ،ذهم يً خٞل
سلدٖى يٌسظحز ّخديحز ذجز ظّدذ ؿحهٖر( .جهيػٖحّٔ)33-32 ،2006 ،
32
ّٛدرجز ؤُيٖر سػدٖق ادجرذ جهظّدذ جهضحيور فٕ جهيٌؼيحز ف ا ٌَ ٖينً يلحرٌسِح دحٛدجرذ جهسلوٖدٖر
.ظّدذ هسّغٖغ جٝخسٞفحز دًٖ جهيٌِظًٖ فٕ ؿدذ ّذهم يً خٞل جٝشسـحٌر دحهسوخٖط جهذٔ كديَ د
ظّجٌخ:
33
6-2فوائد خطتٌق إدارث السودث الشبهمج:
ٌُحم جهـدٖد يً جهضرنحز جهـحهيٖر كد ؤصدسز سيٖزًج ّجغػًح فٕ ٌسحثظِح يً خ ٞل سػدٖلِح هيفِّى
ادجرذ جهظّدذ جهضحيورّ ،هلد سى رظد ؤُى جهفّجثد جهيػللر يً سظحرخ سوم جهضرنحز ّجهسٕ سسوخط فٕ:
يشسِدفَّ ،سئند يدْ ؤُيٖر يدخل ادجرذ اً ُذٍ جهفّجثد ؿوٓ شدٖل جهيصحل ُٕ ّجكـٖر ّهٖشز
جهظّدذ فٕ سػشًٖ جٌٛسحظٖر ّجهظّدذ ّسدؿٖى جهيرنز جهسٌحفشٕ هوضرنر (زًٖ جهدًٖ.)39 ،1996،
ّؤيح جهدنسّر يػفّؼ ظّدذ فٖرْ ؤً جهفّجثد جهسٕ سظٌِٖح جهيٌؼير يً سػدٖق ادجرذ جهظّدذ جهضحيور
يسـددذ ّيً ؤُيِح:
34
- 7جهلٖحى دحٙؿيحل دظّرذ ظػٖػر يً جهيرذ جّٙهٓ.
- 8زٖحدذ يـدل شرؿر جٛشسظحدر هويسغٖرجز دجخل جهيٌؼير.
- 9سػّٖر جهلدرجز يً خٞل جهسدرٖخ.
. - 10ػفز جهـحيل ّضـّرٍ دسػلٖق جهذجز يً خٞل يضحرنسَ فٕ ّغؾ جُٙدجف ّجسخحذ جهلرجرجز
(ظّدذ.)24-23 ،2004،
نيح جخسوف جهيفنرًّ فٕ سـرٖف ادجرذ جهظّدذ جهضحيورٌ ،ظد ؤً ؤرجء جهدحػصًٖ ّجهيفنرًٖ سسدحًٖ
ػّل سػدٖد يدحدة ادجرذ جهظّدذ جهضحيور ،ا ٝؤً ٌُحم اظيحؽ ندٖر ؿلْ سػدٖد جهيدحدة جهرثٖشٖر هٌؼى ادجرذ
جهظّدذ جهضحيورّ ،ؤرْ ؤً يً ؤفغل يً نسخ فٕ ُذج جهيّغّؽ جهدنسّر خحهد دً شـٖد فٕ نسحدَ ( ادجرذ
جهظّدذ جهضحيور -سػدٖلحز ؿوٓ جهلػحؽ جهظػٕ ) ،ػٖش اشسـرع ؤرجء يظّؿر يً جهـويحء صى خوط اهٓ
سػدٖد جهيدحدة يً ّظِر ٌؼرٍّ ،يٌِح ؿوٓ شدٖل جهيصحل ،جهسرنٖز ؿوٓ جهـيٖل ّجػسٖحظحسَّ ،جهلٖحدذ،
ٝيً جهيٌحفشرّ ،شّف ٌشسـرع جًٗ يح ّرد فٕ نسحخ د .
ّيضحرنر جهيّؼفًّٖ ،جهسـحًّ دًٖ جٙفرجد دد ً
دً شـٖد:
35
.9ؤً ٖشسخدى يفِّى جهسػشًٖ نإػد ؤشس جهػٖحذ.
.10سّظَٖ جهركحدر ؿوٓ جهـيوٖحز ّجهٌضحػحز ّهٖس ؿوٓ جهٌسحثط.
.11ؤً ٖسى سإشٖس ادجرذ جهـيوٖحز ّجل ٌضحػحز ؿوٓ اشسخدجى ظٖد هودٖحٌحز ّهٖس ؿوٓ ظٌؾ كرجرجز
يدٌٖر ؿوٓ آرجء ضخظٖر.
ّكد ؤّغغ "ُسضٌز "Hutchinsؤً جهظّدذ جهضحيور سسنًّ ،ؿوٓ جٙكل ،يً يددؤًٖ ؤشحشًٖٖ
ُيح:
ّظّد اشسرجسٖظٖر ؿيل يـدذ ؿوٓ ؤشحس دٖحٌحز ّيـوّيحز يسـولر دحهـيٞءُ ،دفِح جهسـرف ؿوٓ .1
ٌلحػ جهغـف ٌّلحػ جهلّذ هدْ جهيٌحفشًٖ.
ّظّد شٖحشر هسػشًٖ ّسػّٖر جهِٖحنل جٛدجرٖر ،دِدف سػلٖق يـدٝز ؤشرؽ هوسػشًٖ فٕ ؤدجء .2
ظّجٌخ جهـيل ّجهخديحز نحفر سفّق جهيـدٝز جهسٕ ٖػللِح جهيٌحفشًّ جٗخرًّ.
ّٖسفق "سٌر " ّ "Tennerدٖسّرّ " DeToroيؾ "ظحدوٌّشنٕ " ّ "Jablonskiنحر ّ "Carr
"هٖسيحً " ّ "Littmanنّل " ّ "Coleخ .درّنح " ّ "B. Brockaى .درّنح "M. Brockaفٕ سػدٖد
جهدحدة جٙشحشٖر ٛدجرذ جهظّدذ جهضحيور ،ػٖش ٖرًّ ؤً جهيدحدة جٙشحشٖر سسنًّ يً جٗسٕ:
.1جهسرنٖز ؿوٓ جهـيٞء.
.2جهسرنٖز ؿوٓ جهـيوٖر ّجهٌسحثط يـحً.
ٝيً جهسفسٖص.
.3جهّكحٖر دد ً
.4جٛشسفحدذ يً خدرجز جهلّْ جهـحيور.
.5جسخحذ جهلرجرجز يدٌٕ ؿوٓ ػلحثق.
.6جهسغذٖر جهـنشٖر.
.7جٙفرجد.
.8جهـيوٖحز ّجهـيٖل.
.9جهيضحرنر جهنحيور.
.10جُٝسيحى دحهرشحهر جهـحير هويٌضإذ.
.11جهسرنٖز ؿوٓ درجيط جهسدرٖخ.
.12جُٝسيحى دسػشًٖ ؿٞكر جهيّرد يؾ جهـيٖل.
36
نيح ٖسفق " ؤّنٌٞد " Oaklandيؾ " ظٞشّخ " ّ " Glassopشسٖدٌط " Stebbing
ؿوٓ ؤً جهيدحدة جٙشحشٖر هٌؼحى ادجرذ جهظّدذ جهضحيور سضىل يح ٖوٕ:
.1سػّٖر درجيط يسخظظر هزٖحدذ جهّؿٕ ّجٛدرجم هدْ جهـحيوًٖ ديفِّى جهظّدذ جهضحيور.
ُح.
.2سػّٖر فنرذ جهّٝء ّجٌٛسيحء هويٌضإذ ّؤُدجف
.3جهسٌؼٖى يً ؤظل جهظّدذ.
.4كٖحس سنحهٖف جهظّدذ.
.5سخػٖػ جهظّدذ.
.6جهسظيٖى يً ؤظل جهظّدذ.
.7سػدٖق يرجكدر جهـيوٖحز جٛػظحثٖر.
.8يرجكدر ٌؼى جهظّدذ ّسّصٖلِح.
.9جُٝسيحى دـيوٖحز جهسدرٖخ ّجهسـوٖى جهيشسير.
.10جُٝسيحى دفنرذ فرٖق جهـيل ّجهيضحرير جهفحؿور يً كدل جهـحيوًٖ.
.11جهلٖحدذ.
.12ظٌؾ جهلرجرجز يدٌٕ ؿوٓ جهػلحثق.
ّكد ؤند " شحضنً " ّ " Sashkinنٖشر " Kiserؿوٓ ؤً ٌظحع ؤشوّخ ادجرذ جهظّدذ جهضحيور
يرسدػ جرسدحػًح كّٖحً دحهِسيحى دـدد يً جهيدحدة جهػحشير ّذجز جهـٞكر ددٖثر جهـيلّ ،يً ُذٍ
جهيدحدة ؿوٓ شدٖل جهيصحل يح ٖوٕ:
.1جشسـيحل جهيـوّيحز جهيسـولر دحهظّدذ يً ؤظل جهسػشًٖ جٛدجرٔ ّجهفٌٕ ّهٖس هيٞػلر
جهيّؼفًٖ ّيرجكدسِى.
.2ؤً ٖسٌحشخ ػظى جهظٞػٖر يؾ ػظى جهيشئّهٖر.
.3رظد ظّجثز هوـحيوًٖ دٌحء ؿوٓ سػلٖق ٌسحثط يرغٖر.
.4ارشحء يددؤ جهسـحًّ ّهٖس جهيٌحفشر فٕ جهـيل جهظيحؿٕ.
.5ؤً سنًّ جهّؼٖفر ّشٖور سّفر جٝشسلرجر جهٌفشٕ هويّؼف.
.6سّفٖر ظّ ٖإيً فٕ جهيّؼف ؿوٓ ػلّكَ.
.7سّفٖر فرط يسنحفثر هوػّجفز.
.8ؤً ٖػظل جهيّؼفًّ ؿوٓ فرظر هٜشِحى فٕ جهيونٖر.
37
ّهلد هخط د .دً شـٖد جهيدحدة جٙشحشٖر هٌؼحى ادجرذ جهظّدذ جهضحيور نيح ٖوٕ:
.1جهسرنٖز ؿوٓ جهـيٖل.
.2جهسػشًٖ جهيشسير.
ٝيً جهيٌحفشر.
.3جهسـحًّ جهظيحؿٕ دد ً
ٝيً جهسفسٖص.
.4جهّكحٖر دد ً
.5جهيحرنر جهنحيور.
.6جسخحذ جهلرجر دٌح ّء ؿوٓ جهػلحثق.
(نسحدَ جهيٌِظٖر جهيسنحيور ٛدجرذ جهظّدذ ؤيح جهدنسّر ؿير ّظفٕ ؿلٖوٕ فلد ذنر فٕ
جهضحيورّ-ظِر ٌؼر) ؤً يدحدة ادجرذ جهظّدذ جهضحيور ُٕ:
.1ؤشوّخ ؿيل ظيحؿٕ سـحٌّٕ.
.2جهٌؼرذ جهيشسلدوٖر.
.3يفِّى جٙدّجر جهيسنحيور.
.4رػور ػّٖور ّهٖشز يػػر ّظّل.
.5جهٌِط جهضيّهٕ.
.6سػلٖق جهظّدذ جهضحيور يشئّهٖر ظيحؿٖر.
.7سػشًٖ جهظّدذ ُّ سػشًٖ هوردػٖر.
.8ؤدجء جهـيل جهظػٖغ يً ؤّل يرٍ ّددًّ ؤخػحء.
.9جهسنوفر جهنوٖر جهضحيور ّهٖشز سنوفر سظٌٖؾ جهشوـر ؤّ سلدٖى جهخدير فقػ.
ٌُّحم يً ؿًٖ صيحٌٖر يدحدة ٛدجرذ جهظّدذ جهضحيور نبػحر ؿيوٕ ِٖدف اهٓ سػشًٖ ؤدجء جهيٌضإذ
ُّٓ نحهسحهٕ:
- 1جهسرنٖز ؿوٓ جهـيٖل.
- 2جهلٖحدذ.
- 3يضحرنر ّّٝء جهـحيوًٖ.
- 4يٌِط جهـيوٖر.
38
- 5ؿٞكر جهٌؼحى دحٛدجرذ.
- 6جهسػشًٖ جهيشسير.
- 7جهيٌِط جهػلٖلٕ هظٌؾ جهلرجر.
- 8ؿٞكر جهيّردًٖ جليسدحدهر ّجهيفٖدذ(.جهـدٖوٕ ّجهـيرٔ.)39-38 ،2001،
ُذج ّكد جشسـرع د .فرٖد ؿزجهدًٖ ؤُى يدحدة ادجرذ جهظّدذ جهضحيور ّذهم يً ّظِر ٌؼرذ
جهخحظر ّكد ؤشيحُح جهيدحدة جهشسر ٛدجرذ جهظّدذ جهضحيور ُّٕ:
- 1جهسرنٖز ؿوٓ جهيشسِوم.
- 2جهسرنٖز ؿوٓ جهـيوٖحز يصويح ٖسى جهسرنٖز ؿوٓ جهٌسحثط.
- 3جهّكحٖر يً جٙخػحء كدل ّكّؿِح.
- 4ضػً ّسـدثر خدرجز جهلّْ جهـحيور.
- 5اسخحذ جهلرجرجز جهيرسنزذ ؿوٓ جهػلحثق.
- 6جهسغذٖر جهـنشٖر( .ؿز جهدًٖ1997،ى.)555-552 ،
ّييح شدق ذنرٍ يً جخسٞف ّسدحًٖ دًٖ جهدحػصًٖ ّجهيفنرًٖ ػٖحل يدحدة ادجرذ جهظّدذ جهضحيور،
فحً جهدحػش ٖرْ ؤً يً ؤُى يدحدة ادجرذ جهظّدذ ُٕ :جهلٖحدذ -جهسرنٖز ؿوٓ جهـيٖل -يضحرنر جهـحيوًٖ
-جهسرنٖز ؿوٓ جهـيوٖحز -جهسرنٖز ؿوٓ جهٌسحثط -جهسػشًٖ جهيشسير – جهسرنٖز ؿوٓ جهيظسيؾ – جهسغذٖر
جهـنشٖرُّ ،ذج يح كحى جهدحػش دلٖحشَ فٕ يّغّؽ جهدػش.
39
8-2هراحل خطتٌق إدارث السودث الشبهمج:
ٖـسدر سػدٖق ادجرذ جهظّدذ جهضحيور فٕ جهيٌؼيحز ؿيوٖر هٖشز شِور ّسػسحض اهٓ ّكز ػّٖل
ٝشسنيحل يرجػوِح .فبدجرذ جهظّدذ جهضحيور ُٕ يٌِظٖر ؿويٖر يسػّرذ سرسدػ دنحفر ٌضحػحز جهيٌؼير
ّسِدف اهٓ سػشًٖ ظّدذ جهيٌسط يً ؤظل ارغحء ّاشـحد جهـيٖل.
ّهلد اػوؾ جهدحػش ؿوٓ جهـدٖد يً جهيرجظؾ ّجهرشحثل جهـويٖر فٕ يظحل جهظّدذّّ ،ظد ؤً ؤغوخ
جهنسحخ ّجهدحػصًٖ ٖسفلًّ يؾ ٌيّذض ظحدوٌّشنٓ ػّل يرجػل سػدٖق ادجرذ جهظّدذ جهضحيورّٖ ،سنًّ ُذج
جهٌيّذض يً خيشر يرجػل غرّرٖر هسػدٖق ادجرذ جهظّدذ جهضحيور فٕ ؤٔ يٌؼير ُّذٍ جهيرجػل ُٕ:
جهيرػور جهظفرٖر :جٛؿدجد
جهيرػور جّٙهٓ :جهسخػٖػ
جهيرػور جهصحٌٖر :جهسٌفٖذ
جهيرػور جهصحهصر :جهركحدر ّجهسلّٖى
جهيرػور جهرجدـر :جهيرػور جهيسلدير( ظّدذ.)218-213 ،2006 ،
سسـوق جهيرػور جّٙهٓ دسظِٖز جٙظّجء ّاؿدجدُح هسػدٖق يٌَظٖر ادجرذ جهظّدذ جهضحيور ،فدـد جسخحذ
كرجر اسدحؽ يٌِظٖر ادجرذ جهظّدذ جهضحيور ،سدرز يضحنل ؿدٖدذ سسػوخ يً جٛدجرذ درجشسِح ّػوِح يً ؤظل
سٌلٖر جٙظّجء هسٌفٖذ جهيرجػل جهٞػلر.
ٖسى فٕ ُذٍ جهيرػور جشسخدجى جهيـوّيحز جهسٕ سى ظيـِح خٞل يرػور جٛؿدجد فٕ ؿيوٖر ج هسخػٖػ
هيٌِظٖر جهسٌفٖذ( .ظحدوٌّشنٕ1991 ،ى)
ّٖلّل د .خحهد دً شـٖد فٕ ُذج جهيظحل دإً ُذٍ جهيرػور سدد ؤ دبرشحء ػظر جٙشحس هـيوٖر جهسغٖٖر
دجخل جهيٌؼير ،ػٖش ٖلّى جٙفرجد جهذًٖ ٖضنوًّ يظوس جهظّدذ دحشسـيحل جهدٖحٌحز جهسٕ سى سػّٖرُح خٞل
يرػور جٛؿدجد هسددؤ يرػور جهسخػٖػ جهدكٖق( .دً شـٖد)85 ،1997 ،
41
-سظيٖى خػػ جهسٌفٖذ جهيسـولر دحهيرػور جلسحهٖر يؾ جٙخذ دـًٖ جٝؿسدحر جهيّجرد جهيحدٖر ّجهدضرٖر جهيسحػر
هويٌؼير(.ظّدذ2006 ،ى.)216-215 ،
ّفٕ ُذٍ جهيرػور ٖددؤ جهسٌفٖذ جهفـوٕ هوخػػ جهيّغّؿر ،ػٖش سلّى فرق جهـيل جهيخسوفر دبػدجش
جهسغٖٖرجز جهٞزير ى ً خٞل ؤدجء جهيِحى جهيّنّهر اهِٖح هوّظّل اهٓ جُٙدجف جهيػددذ ٌُّ .ح سددؤ ؿيوٖحز
ّ .سلّى فرق جهـيل فٕ ُذٍ سدرٖخ جهـحيوًٖ فٕ جهيٌؼير ددؿى يً جهيشثّهًٖ ؿً ادجرذ جهظّدذ جهضحيور
جهيرػور نذهم دسػدٖد ػرق جهسػشًٖ جهيشسير هٌٚضػر ّجهـيوٖحز فٕ جهيٌؼيرّٝ .دد ؤً سّجظَ جهيٌؼير فٕ
يرػور جهسٌفٖذ دـع جهيضحنل جٛدجرٖر ّجهفٌٖرّ ،دحهسحهٕ فبٌَ ٖسى جشسخدجى جٙدّجز جهيشحؿدذ فٕ ػل جهيضحنل
يصل خرٖػر جهشدخ ّجٙصر ّسػوٖل دحرٖسّ ّخرجثػ جهركحدر ّخرٖػر جهيسحدـر ّغٖرُح يً جٙدّجز
جهيـرّفر( .ظّدذ2006 ،ى)216 ،
ٖسى دٌحء ؤٌؼير جهركحدر فٕ ادجرذ جهظّدذ جهضحيور ؿوٓ ؤشحس جهركحدر جهيسزجيٌر ؤّ جهركحدر جهيرػوٖر
ٝدإّل ،دحٛغحفر اهٓ جهركحدر جهٞػلر ؤّ جهركحدر جهدـدٖر ّجهسٕ ٖسى فِٖح سلٖٖى جهظِّد
ّجهيسحدـر جهدكٖلر ؤّ ً
جهيدذّهر فٕ سػدٖق يٌِظٖر ادجرذ جهظّدذ جهضحيورّ ،كد ٖلّى دِذج جهسلٖٖى جهـحيوًٖ فٕ جهيٌؼير ؤّ خدرجز
خحرظٖر
ّسسػوخ ؿيوٖر جهسقٖٔى ّجهركحدر غرّرذ سدرٖخ جهـحيوًٖ جهيـًٌٖٖ ؿوٓ نٖفٖر جشسخدجى ؤشحهٖخ
جهركحدر ّدحهذجز جٙشحهٖخ جٛػظحثٖر فٕ جهركحدر دحٛغحفر اهٓ سدرٖدِى ؿوٓ نٖفٖر جنسضحف جٌٝػرجفحز
ّسػوٖوِح ّجسخحذ جٛظرجءجز جهسظػٖػٖر هسـدٖل جهيشحر (ظّدذ.)217 ،2006 ،
42
خبهشبً :الهرحمج الهخلدهج
فٕ ُذٍ جهيرػور كد سلّى جهيٌؼير ددؿّذ ؿيٞثِح ّيّردِٖح ّجهيٌؼيحز جٙخرْ جهيِسير دبدجرذ
جهظّدذ جهضحيور هيضحُدذ جٌٛظحزجز جهيػللر ّػرق جهسػشًٖ جهيشسخدير فٕ جهيٌؼيرّ ،سِدف جهيٌؼ ير فٕ
ُذٍ جهيرػور اهٓ ٌضر سظحردِح ٌّظحػحسِح فٕ ادجرذ جهظّدذ جهضحيور ،نيح سلّى دسدحدل خدرجسِح يؾ جهيٌؼيحز
جٙخرْ دِدف افحدسِح ّجٝشسفحدذ يٌِح.
9-2أدواح السودث:
ٌُحهم جهـدٖد يً ؤدّجز جهظّدذّ ،هنً شّف ٖشسـرع جهدحػش جٙدّجز جهشدؾ جهرثٖشر فٕ جهظّدذ
ّجهسٕ ٖػوق ؿوِٖح ؤٖغًح ؤدّجز غدػ جهظّدذ ُّٕ نيح ٖوٕ:
43
.4يخػػ جهسدفق ( )Flow Chart
ُّ يخػػ ٖيصل خػّجز جهـيوٖر ٌّلحػ جسخحذ جهلرجرّ ،سّغٖغ جهيشحر دـد نل خػّذ.
(ؤػيد ّجهػفؼٕ )45 ،2007 ،
44