You are on page 1of 62

QUMICA APLICADA

O estudo da Qumica, de modo geral, consiste na compreenso de tudo o


que se tem ao redor. Quando inserida em diferentes reas na engenharia,
indstria, medicina, etc. a pesquisa aplicada surge no intuito de resolver
determinado problema prtico, que muitas vezes so solucionados a partir das
tcnicas desenvolvidas nos laboratrios.
Deste modo, esta disciplina consiste no entendimento da cincia qumica,
atravs da aprendizagem de seus conceitos relacionados ao contexto das
tcnicas utilizadas em um laboratrio de anlises clnicas.
*****************************************************************************************
1. Estrutura do tomo
Por volta de 478 a.C., o filsofo grego Leucipo apresentou uma teoria para a
formao da matria e, Demcrito, seu discpulo, a aperfeioou e propagou a
idia de que todas as coisas do universo so formadas por
grozinhos muito pequenos que no podemos enxergar e, dessa forma,
temos a impresso de que elas so contnuas. A esses grozinhos foi dado
o nome de tomos (do grego a, que significado no, e tomos, que quer
dizer divisvel). Assim, ficou-se a idia de que o tomo seria algo indivisvel.
Hoje mais de dois sculos depois, da primeira teoria sobre o tomo, sabe-se
que esta menor parte da matria divisvel, e formada por subpartculas:
prtons, nutrons e eltrons, que so
organizados em duas partes deste tomo, o
ncleo (centro) e a eletrosfera (periferia).
Na imagem ao lado, os eltrons se
encontram ao redor do ncleo. Eles se
movimentam em rbitas elpticas variao de
energia. Quando h uma excitao
externa, os eltrons recebem energia e
geralmente liberam na forma de luz
(espetros de luz).
Cada tomo apresenta uma quantidade de
prtons, nutrons e eltrons. O nmero de
prtons indica a quantidade de partculas
positivas que o tomo possui, e esta quantidade nica em cada tomo,
ou seja, cada tomo diferente
apresenta quantidades de prtons diferentes. Por exemplo, o tomo de carbono
apresenta 6 prtons em seu ncleo e o tomo de oxignio apresenta 8 prtons,
o que os torna extremamente diferentes.
O conjunto de tomos que apresentam a mesma quantidade de prtons e
caractersticas idnticas entre si chamado de elemento qumico.
fundamentalQuando , a quantidade de eltrons igual
quantidade o tomo se encontra no estado de prtons.
Quando h uma incidncia de energia no tomo, o mesmo se

Prof Flvia Vasconcelos

QUMICA APLICADA
excita e tende a liberar energia, o estado excitado. Este
fenmeno tambm pode ocorrer em uma ligao qumica, onde
h ganho, perda ou compartilhamento de eltrons.

Os
elementos qumicos
podem
ser representados por smbolos. Todos
eles
esto organizados por ordem crescente de nmero
atmico, na tabela peridica.

O nmero atmico (Z)


de um tomo igual ao
seu
nmero
de
prtons (P).

Alguns tomos apresentam istopos, ou seja, tomos que apresentam mesmo


nmero de prtons, porm diferentes nmeros de massa e nutrons. Como a
massa de um tomo est concentrada em seu ncleo, pois a massa (A) de um
tomo determinada pela soma de seus prtons (P ou Z) com seus nutrons
(N), podendo tambm ser determinada pela mdia aritmtica das massas dos
seus istopos com sua abundncia na natureza.

O nmero de nutrons, geralmente, no representado na simbologia do


elemento qumico.
Alguns istopos so largamente utilizados e com diferentes aplicaes, vejamos
algumas:

O tomo de carbono 14 (14C) utilizado na datao de fsseis orgnicos


e na reconstituio de eventos histricos;
O urnio 238 (238U) pode ser utilizado na produo de energia nuclear;
O iodo 131 (131I) utilizado como tratamento em pacientes portadores
de hipertioreodismo;
O fsforo 32 (32P) utilizado na identificao de tumores malignos; O
cobalto 60 (60Co) usado no tratamento de cncer;
Etc.

Prof Flvia Vasconcelos

QUMICA APLICADA

2. Tabela peridica
A tabela peridica ou classificao peridica dos elementos um arranjo que
permite no s verificar as caractersticas dos elementos e suas repeties, mas
tambm fazer previses. Em 1869, um professor de Qumica da Universidade
de So Petersburgo (Rssia), Dimitri Ivanocich Mendeleev (1834 1907), estava
escrevendo um livro sobre elementos conhecidos na poca cerca de 63 -, cujas
propriedades ele havia anotado em fichas separadas.
Em 1913, atravs do trabalho do fsico ingls Henry G. J. Moseley, que mediu
as freqncias de linhas espectrais especficas de raios X de um numero de 40
elementos contra a carga do ncleo (Z), pode-se identificar algumas inverses
na ordem correta da tabela peridica, sendo, portanto, o primeiro dos trabalhos
experimentais a ratificar o modelo atmico de Bohr. O trabalho de Moseley serviu
para dirimir um erro em que a qumica se encontrava na poca por
desconhecimento: at ento os elementos eram ordenados pela massa atmica
e no pelo nmero atmico.

Prof Flvia Vasconcelos

QUMICA APLICADA
A tabela moderna ordenada segundo o nmero atmico baseada nos
trabalhos de Moseley.

Famlias A ou zero
Os elementos que constituem essas famlias so denominados elementos
representativos,
e
seus
eltrons mais energticos
esto situados em subnveis
s ou p.
Nas famlias A, o
nmero da famlia indica a
quantidade de eltrons na
camada de valncia. Elas
recebem
ainda
nomes
caractersticos.
Observaes:
1. A famlia 0 recebeu esse nmero para indicar que sua reatividade nas
condies ambientes nula.
2. O elemento hidrognio (H), embora no faa parte da
famlia
dos metais alcalinos, est representado na coluna IA por apresentar
1 eltron no subnvel s na camada de valncia.
3. O nico gs nobre que no apresenta 8 eltrons na camada de
valncia o He: 1s2.

Prof Flvia Vasconcelos

QUMICA APLICADA

Famlias B
Os elementos dessas famlias so denominados genericamente elementos
de transio. Uma parte deles ocupa o bloco central da tabela peridica, de IIIB
at IIB (10 colunas), e apresenta seu eltron mais energtico em subnveis d.
A outra parte deles est deslocada do corpo central, constituindo as sries
dos lantandeos e dos actindeos. Essas sries apresentam 14 colunas. O eltron
mais energtico est contido em subnvel f (f1 a f14).
Localizao na Tabela Peridica
Vejamos um exemplo de como se
pode localizar o elemento qumico a
partir da distribuio eletrnica:
35Br

1s2 2 s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d10 4p5

Classificao dos elementos qumicos


Uma outra maneira de classificar os elementos qumicos agrup-los segundo
suas propriedades fsicas e qumicas, que pode ser em: metais, ametais (semimetais e no metais), gases nobres e hidrognio. Vejamos
suas principais caractersticas:
Metais - Formam ctions ao produzir substncias simples ou
compostas.
Propriedades:
- Elevada condutividade eltrica e trmica;
camadas (nveis): K = 2 L = 8 M = 18 N = 7

Os eltrons so distribudos segundo os


estudos de Linus Paulling (1901-1994), que
distribuiu os eltrons nos nveis e subnveis
determinados pelos estudos de Niels Bohr e
colaboradores. Esta distribuio ficou conhecida
como diagrama de Linus Paulling representado ao
lado.
Assim, os eltrons dos tomos so
distribudos seguindo uma ordem crescente de
energia.

Prof Flvia Vasconcelos

QUMICA APLICADA
-

Brilho metlico;
Maleveis e dcteis;
Nas condies normais de temperatura e presso (CNTP) so slidos,
com exceo do mercrio (Hg), que lquido.

Ametais - Formam nions ao produzir substncias compostas.


Propriedades:
- Em geral so opacos e no apresentam brilho, exceto
o carbono na forma diamante e o iodo;
- So maus condutores de eletricidade, exceto o grafite
e o selnio;
- Nas condies ambientes apresentam-se
nos seguintes estados fsicos:
Slidos: C, P, S, Se, I, At
Lquidos: Br
Gasoso: N, O, F, Cl
Semi-metais ou metalides - So em nmero de sete (B, Si, Ge, As, Sb, Te,
Po) e tornam-se melhores condutores em temperaturas elevadas e na presena
de impurezas em suas estruturas.
As propriedades que apresentam so intermedirias s dos metais e ametais.
Por esse motivo so chamados de metalides.
- Brilho semimetlico;
- Semiconduo de corrente eltrica.
Gases nobres - Formam um conjunto de 6 elementos: He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn.
Apresentam como principal caracterstica a inrcia qumica. So relativamente
raros e os nicos a serem encontrados na forma de tomos isolados. O mais
abundante na atmosfera o argnio.
Propriedades:
- So gases monoatmicos;
- Apresentam grande estabilidade;
- No possuem tendncia de doar ou receber
eltrons.
Hidrognio - um elemento atpico, deveria ocupar uma
posio particular na tabela. Apresenta a propriedade de se
combinar com metais, ametais e semimetais. Nas CNTP,
extremamente inflamvel. Acredita-se que o elemento
mais abundante em todo o Universo (~90% em massa).

Prof Flvia Vasconcelos

QUMICA APLICADA

3. Ligaes Qumicas
Na natureza so raros os elementos encontrados de forma livre, ou seja, puros
e estabilizados. Geralmente os tomos esto ligados a outros tomos, formando
assim as mais variadas substncias. As substncias que se formam a partir de

Prof Flvia Vasconcelos

QUMICA APLICADA
um grupo de tomos de elementos qumicos iguais ou diferentes possuem
equilbrio de carga eltrica, isto , so eletricamente neutras.
Quando um tomo, ou grupo de tomos, perde a neutralidade eltrica,
passa a ser denominado on.
Ction magnsio
Ction alumnio
Os ons so divididos em ctions ou nions.
Ction potssio
on frrico
nions quando um tomo ou conjunto de tomos
Amnio
ganha eltrons e fica com excesso de carga negativa.
Por exemplo, o tomo de cloro possui 17 prtons e 17
Hidrnio
eltrons, portanto neutro.
Se o tomo de cloro ganhar 1 eltron, ficar com
excesso de 1 carga negativa e se tornar um nion
monovalente.
Exs.:
NOME
FRMULA
Cloreto
Clnion oxignio
O2nion nitrognio
N3Sulfato
(SO4)2Fosfato
(PO4)3Cianeto
(CN)Hidroxila
(OH)Acetato
(CH3COO)Ctions quando um tomo perde eltrons e fica
com falta de carga eltrica negativa. Por exemplo, o
tomo de sdio possui 11 eltrons e 11 prtons,
portanto neutro.
Se o tomo de sdio ceder 1 eltron, ficar com falta
de 1 carga negativa e se tornar um ction
monovalente.
Exs.:

Em uma ligao
qumica,
no
h
transferncia de prtons,
apenas de eltrons.
O nmero de prtons
varia apenas em
fenmenos radioativos,
como a emisso de
partculas ou por
elementos radioativos ou
por bombardeamento de
ncleos atmicos com
partculas aceleradas.
Podemos dizer, de
modo geral, que valncia
o nmero de eltrons
que os tomos de um
elemento ganham ou
perdem para formar uma
substncia estvel.
Por conveno, a
carga
eltrica

sobrescrita direita do
smbolo. O nmero que
indica a quantidade de
carga
(nmero
de
eltrons
ganhos
ou
perdidos) deve vir antes
do sinal. O sinal negativo
(-) indica recebimento de
eltrons; o sinal positivo
(+) perda de eltrons.

NOME
FRMULA
Ction sdio
Na+
A partir da associao de elementos ganharem ou perderem eltrons, como
tambm compartilhar eltrons, com a estabilidade dos gases nobres que
apresentam oito eltrons na ultima camada, em 1916, os cientistas, Lewis e
Kossel, propuseram a Teoria da Regra do Octeto:

Prof Flvia Vasconcelos

Mg2
Al3+
K+
Fe3+
(NH4
(H3O

QUMICA APLICADA
Um grande nmero de tomos adquire estabilidade eletrnica quando apresenta oito
eltrons na sua camada mais externa.

Ligao inica - ocorre entre ons,


positivos (ctions) e negativos (nions), e
caracterizada pela existncia de foras
de atrao eletrosttica entre os ons.
Na maioria das vezes, os tomos que perdem eltrons so os metais das
famlias IA, IIA e IIIA e os tomos que recebem eltrons so os ametais das
famlias VA, VIA e VIIA. O hidrognio (Z = 1) apresenta, na sua primeira e nica
camada, um eltron, atingindo a estabilidade, nesse tipo de ligao, ao receber
mais um eltron.

Os compostos assim formados so denominados compostos inicos.


Constituem estruturas eletricamente neutras. A interao entre os ons produz
aglomerados com forma geomtrica definida, denominados retculos cristalinos,
caractersticos dos slidos. A existncia do retculo inico determina as principais
caractersticas desses compostos:
a) Como apresentam forma definida, so slidos nas condies ambientes
(temp. de 25C e presso de 1 atm);
b) Os compostos inicos apresentam elevadas temperatura de fuso e
temperatura de ebulio;
c) Quando submetidos a impacto, quebram facilmente, produzindo faces planas;
so, portanto, duros e quebradios;
d) Apresentam condutibilidade eltrica quando dissolvidos em gua ou quando
puros no estado lquido (fundidos), devido existncia de ons com liberdade
de movimento, que podem ser atrados pelos eletrodos, fechando o circuito
eltrico.
e) Seu melhor solvente a gua.
H uma maneira prtica, portanto rpida, de determinar a quantidade
necessria de cada on para escrever a frmula inica correta:

Prof
Flvia Vasconcelos

QUMICA APLICADA

Ligao Covalente - ocorre quando os tomos envolvidos tendem a receber


eltrons. Como impossvel que todos os tomos recebam eltrons sem ceder
nenhum, eles compartilham seus eltrons, formando pares eletrnicos. Cada par
eletrnico constitudo por um eltron de cada tomo e pertence
simultaneamente aos dois tomos. Como no ocorre ganho nem perda de
eltrons, formam-se estruturas eletricamente neutras, de grandeza limitada,
denominadas molculas. Por esse motivo, essa ligao tambm denominada
molecular. Esquematicamente, a ligao covalente pode ser assim representada:

A relao entre a posio na tabela e o nmero de ligaes indicada a seguir:

Ligao metlica - a maioria slida temperatura ambiente (25 C) e


apresenta cor prateada. As excees so
o mercrio nico metal encontrado no
estado lquido, cujo brilho caracterstico
denominado aspecto metlico , o
cobre (Cu) e o ouro (Au), os quais
apresentam,
respectivamente,
cor
avermelhada e dourada. Caractersticas:

condutibilidade so excelentes condutores de corrente eltrica e de calor;


maleabilidade capacidade de
produzir lminas, chapas muito finas; ductibilidade capacidade de produzir fios.
Os materiais formados pelas ligas metlicas so: bronze; lato; amlgama; ao.
4. Estudo das substncias
Prof
Flvia Vasconcelos

10

QUMICA APLICADA

Os tomos combinados formam substncias com caractersticas prprias e


definidas. As combinaes entre os tomos variam, assim, formam uma
infinidade de combinaes diferentes Ex.: O2, HCl, H2O, KBr ...
Substncia Pura um material formado por molculas iguais entre si (s um
tipo de molcula constitui essa substncia). Toda substncia pura tem
propriedades constantes como PE, PF e densidade. Sabendo que molcula a
menor partcula de uma substncia pura que conserva suas caractersticas.
As substncias puras podem ser simples ou compostas.
Substncias Puras e Simples: So formadas por um nico tipo de elemento
qumico e no podem ser reduzidas a substncias menores. Ex.: O2, H2, Fe, N2...
Substncias Puras e Compostas: So formadas por 2 ou mais elementos
qumicos diferentes e podem ser reduzidas a substncia menores. Ex.: H 2SO4,
H2O, NH3, Al2O3...

Grfico das mudanas de estado de


uma substncia pura.

Misturas Resultam de associaes de substncias puras, isto , apresentam


mais de uma espcie de molcula. Ex.: H2O+NaCl; HCl+H2O.
As misturas, ao contrrio das substncias puras, no possuem propriedades
invariveis e, consequentemente, possuem PF, PE variveis nas mudanas de
estado fsico; sua temperatura no constante, ao contrrio da substncia pura.
Sistema uma parte do Universo considerada como um todo para efeito de
estudo.
Fase toda etapa visvel do sistema.
Misturas Homogneas - Apresenta aspecto uniforme ao
ser examinado ao microscpio ou a olho nu. Apresenta as
mesmas propriedades em qualquer parte de sua extenso
em que seja examinado.
Ex.: gua, gua + sal de cozinha, gua + lcool...
*Toda mistura gasosa homognea.
Misturas Heterogneas - no apresenta aspecto uniforme as ser examinado

Prof
Flvia Vasconcelos

11

QUMICA APLICADA
ao microscpio ou a olho nu.
Ex.: gua + Gasolina; gua + gelo; gua +
areia, fumaa, leite, sangue, granito...

Grfico das mudanas de estado de uma mistura comum.

O Sangue
Visualmente, enxergamos o sangue como sendo um
lquido viscoso, com colorao vermelho intenso. Mas, o
sangue formado por duas partes, sendo uma lquida
(plasma) e a outra slida (glbulos brancos e vermelhos, e
as plaquetas). Por isso classifica-se o sangue como sendo
uma mistura heterog nea, pois no microscpio conseguimos
visualizar as suas partes.

Misturas Eutticas Misturas de slidos que apresentam ponto de fuso


constante e ponto de ebulio variado. Ex.:
a solda usada em eletrnica uma mistura
euttica; chumbo (37%), estanho (63%).

Grfico das mudanas de estado de


uma mistura euttica.
Misturas Azeotrpicas Misturas de lquidos que apresentam ponto de fuso
variado e ponto de ebulio constante. Ex.:
O lcool de supermercado mistura
azeotrpica; lcool (96%), gua (4%).

Grfico das mudanas de estado de


uma mistura azeotrpica.

Foras Intermoleculares

Prof
Flvia Vasconcelos

12

QUMICA APLICADA

As foras intermoleculares tm origem eletrnica: surgem de uma atrao eletrosttica entre


nuvens de eltrons e ncleos atmicos. So fracas, se comparadas s ligaes
covalentes ou inicas. Mas forte o suficiente para sustentar uma lagartixa no teto da sala.
Podem ser de trs tipos: dipolo-dipolo; dipolo-dipolo induzido; foras de disperso e
ligao hidrognio (ponte de hidrognio). Esta ltima a que mais nos interessa, pois est
presente na molcula de DNA e na gua, sendo a mais forte de todas. A ligao hidrognio
ocorre entre molculas que apresentam H ligado a F, O ou N, atravs da
interao positiva de uma molcula com a parte negativa de uma outra.
Por exemplo, a gua possui uma parte positiva (H) que interage com a parte negativa (oxignio)
da outra molcula de gua, resultando em uma forte rede de ligaes intermoleculares.

Interao presente nas molculas de gua.


Devido presena das ligaes de hidrognio, a gua
apresenta diversas caractersticas particulares, como por
exemplo: tenso superficial (coeso entre as molculas da
superfcie, formando uma "rede".),
capilaridade
(capacidade de penetrar em espaos reduzidos, o que
permite gua percorrer os
microporos do solo, tornando-se acessvel s
razes das plantas; e, calor especifico elevado
(as molculas de gua podem absorver grande
quantidade de calor sem que sua temperatura
fique elevada, pois parte desta energia utilizada
no enfraquecimento das ligaes de hidrognio).
Substncias eletrolticas e no eletrolticas
As substncias que apresentam ligaes inicas, na presena de gua se transformam
novamente nos ons originais, o que permite a passagem da corrente eltrica em sua soluo.
Logo, as substncias so classificadas como eletrolticas ou substncias inicas
. Ex.:
H2O

NaCl (aq) Na+(aq) + Cl-(aq)


As que apresentam ligaes covalentes, no conduzem corrente eltricas, pois sua formao
atravs de radicais e no se formam ons na presena de gua, com exceo das substncias
classificadas como cidos, que veremos no tpico 5. Essas substncias so gerlamente
chamadas de
moleculares e no eltrolticas.H2O

C12H22O11(s) C12H22O11(aq)

5. Funes Inorgnicas
Por volta de 1777, ocorreu a primeira separao da qumica orgnica da
inorgnica, proposta pelo sueco Torben Olof Bergman (17351784).
Prof
Flvia Vasconcelos

13

QUMICA APLICADA
A qumica orgnica a parte da qumica que estuda a maioria dos
compostos de carbono.
A qumica inorgnica a parte da qumica que estuda os compostos de
origem mineral dos demais elementos qumicos, entre os quais se encontram
compostos simples de carbono denominados compostos de transio.
Os compostos de transio possuem o carbono, mas apresentam propriedades
semelhantes s do compostos inorgnicos. Entre eles podemos citar o cianeto
de hidrognio, HCN(g), o cido carbnico, H2CO3(aq), o dixido de carbono,
CO2(g), e o monxido de carbono CO(g).
O grupo funcional um tomo, um grupo de tomos, ons simples ou um
on composto que atribui comportamento qumico semelhante a uma srie de
compostos diferentes. Sendo assim, a qumica inorgnica possui como principais
funes: CIDOS, BASES, SAIS e XIDOS. Tendo ainda, os hidretos,
perxidos, superxidos e carbetos.
A maioria dos compostos inorgnicos apresenta ligaes inicas, por isso
importante consultar frequentemente a tabela de ctions e de nions.
cidos
Segundo Arrhenius, os cidos so compostos covalentes que reagem com a
gua (sofrem ionizao) formando solues que apresentam como nico ction
o hidrnio (H3O+).
Ionizao uma reao qumica que ocorre entre molculas, produzindo ons que no existiam
anteriormente. Considere, por exemplo, a seguinte reao de ionizao:
+

1-

HCl(g) + H2O(l) H3O (aq) + Cl (aq)


O cido clordrico na presena de gua, se ioniza, formando o caton hidrnio e o nion
cloreto.

Nomenclatura dos cidos


Os cidos podem ser divididos em dois grupos: os que no contm oxignio (nooxigenados) e os que contm oxignios (oxigenados).
cidos no oxigenados (ou hidrcidos): Para denominar esse tipo de cido,
basta escrever o nome do elemento, seguido da terminao drico:

HF
HCl HBr

HI
HCN
H2S
cidos oxigenados (ou oxicidos): Neste caso nos basearemos no nmero
de oxidao do elemento qumico central da molcula.
Prof
Flvia Vasconcelos

14

QUMICA APLICADA
cido (Prefixo) nome do elemento (Sufixo)
NOX

PREFIXO

SUFIXO

+1 ou +2
+3 ou +4
+5 ou +6
+7

hipo

oso
oso
Ico
ico

Per

Exemplos:
HClO4
HClO2
H2SO4
H2CO3
HNO2
H3PO3

HClO3
HClO
H2SO3
HNO3
H3PO4
H3PO2

Diluio de cidos em capela


Um procedimento bsico de laboratrio a diluio de cidos puros ou concentrados em gua,
que deve ser feito na capela.
O procedimento da diluio deve ser do cido ser adicionado sobre a gua, lentamente e sob
agitao, nunca o contrrio.
A adi o de gua sobre o cido puro ou concentrado provoca uma reao extremamente
exotrmica, capaz de volatilizar o cido, projetando -o para fora do recipiente e caudando
queimaduras graves no caso de atingir algum.

Classificao dos cidos Quanto volatilidade


Volteis possuem baixo ponto de
ebulio.
Exs.: HCl, H 2S, HCN, HNO3

O grau de dissociao de uma


base uma medida de sua fora. O
conceito anlogo ao de ionizao dos
cidos e calculado pela relao:

Fixos possuem alto ponto de ebulio.


Exs.: H 2SO4, H 3PO4, H 3BO3
Classificao dos cidos Quanto ao
grau de ionizao
cidos Fortes
cidos Moderados
cidos Fracos

> 50 %
5 % < < 50 %
<5%

Prof
Flvia Vasconcelos

15

QUMICA APLICADA
cidos mais comuns
cido clordrico HCl
O cido impuro (tcnico) vendido no comrcio com
o nome de cido muritico.
encontrado no suco gstrico, no estmago.
um reagente muito usado na indstria e no
laboratrio.
usado na limpeza de edifcios aps a sua caiao, para remover os
respingos de cal.
usado na limpeza de superfcies metlicas antes da soldagem dos
respectivos metais.
cido sulfrico H2SO4
O maior consumo de cido sulfrico na fabricao de fertilizantes, como
os superfosfatos e o sulfato de amnio.
o cido dos acumuladores de chumbo (baterias) usados nos automveis.
consumido em enormes quantidades em inmeros processos
industriais, como processos da indstria petroqumica, fabricao de
papel, corantes, etc.
O cido sulfrico concentrado um dos desidratantes mais enrgicos.
Assim, ele carboniza os hidratos de carbono como os acares, amido e
celulose; a carbonizao devido desidratao desses materiais.
O cido sulfrico "destri" o papel, o tecido de algodo, a madeira, o
acar e outros materiais devido sua enrgica ao desidratante.
O cido sulfrico concentrado tem ao corrosiva sobre os tecidos dos
organismos vivos tambm devido sua ao desidratante. Produz srias
queimaduras na pele. Por isso, necessrio extremo cuidado ao
manusear esse cido.
As chuvas cidas em ambiente poludo com dixido de enxofre contm
H2SO4 e causam grande impacto ambiental
cido ntrico HNO3
Depois do sulfrico, o cido mais fabricado e mais consumido na
indstria. Seu maior consumo na fabricao de explosivos, como
nitroglicerina (dinamite), trinitrotolueno (TNT), trinitrocelulose (algodo
plvora) e cido pcrico e picrato de amnio.
usado na fabricao do salitre (NaNO3, KNO3) e da plvora negra (salitre
+ carvo + enxofre).
As chuvas cidas em ambientes poludos com xidos de nitrognio contm
HNO3 e causam srio impacto ambiental. Em ambientes no poludos,
mas na presena de raios e relmpagos, a chuva tambm contm HNO3,
mas em proporo mnima.

Prof
Flvia Vasconcelos

16

QUMICA APLICADA
O cido ntrico concentrado um lquido muito voltil; seus vapores so
muito txicos. um cido muito corrosivo e, assim como o cido sulfrico,
necessrio muito cuidado para manuse- lo.
cido fosfrico H3PO4
Os seus sais (fosfatos) tm grande aplicao como fertilizantes na
agricultura.
usado como aditivo em alguns refrigerantes.
cido actico CH3 COOH
o cido de vinagre, produto indispensvel na cozinha
(preparo de saladas e maioneses).
cido fluordrico HF
Tem a particularidade de corroer o vidro, devendo ser guardado em
frascos de polietileno. usado para gravar sobre vidro.
cido carbnico H2CO3
o cido das guas minerais gaseificadas e dos refrigerantes. Forma-se
na
reao
do
gs carbnico
com a
gua: CO2 +
H2O H2CO3. Est presente na corrente sangunea, em um sistema
tampo.
Bases
Segundo Arrhenius, bases so compostos capazes de se dissociar na gua
liberando ons, mesmo em pequena porcentagem, dos quais o nico nion o
hidrxido, OH-.
Dissociao ocorre quando os ons que constituem uma substncia entram em contato com
molculas a gua de e gua). se separam Isso significa em ctions que, e nions ao contrrio
(que so do cercados processo individualmente de ionizao, por na dissociao no h reao
qumica com a gua, pois os ons j existem (no so formados).
H2O

NaOH(s)

Na+(aq) + OH1-(aq)

Nomenclatura das bases


Bases de metais com carga fixa: Se o elemento possuir somente uma valncia,
usamos a expresso hidrxido de seguida do nome do elemento. Exs.:
NaOH hidrxido de sdio
AgOH
Ca(OH)2
Prof
Flvia Vasconcelos

17

QUMICA APLICADA
Al(OH)3
KOH
NH4OH
Bases de metais com carga varivel: Se o elemento possuir duas valncias,
usamos a expresso hidrxido de seguida do nome do elemento e os sufixos
OSO e ICO, ou ento a valncia em nmeros romanos. Exs.:
Fe(OH)2 hidrxido ferroso ou hidrxido de ferro II
Fe(OH)3 hidrxido frrico ou hidrxido de ferro III
CuOH
Cu(OH)2
Pb(OH)2
Pb(OH)4
Bases mais comuns na qumica do cotidiano
Hidrxido de sdio ou soda custica, NaOH
um slido branco, cristalino, higroscpico.
usado na fabricao do sabo e glicerina:
(leos e gorduras) + NaOH glicerina + sabo.
usado na fabricao de sais de sdio em geral. Ex.: Salitre: HNO 3 + NaOH
NaNO3 + H2O
usado em inmeros processos industriais na petroqumica e na fabricao
de papel, celulose, corantes, etc.
usado na limpeza domstica. muito corrosivo e exige muito cuidado ao ser
manuseado.
fabricado por eletrlise de soluo aquosa de sal de cozinha. Na eletrlise,
alm do NaOH, obtm-se o H2 e o Cl2, que tm grandes aplicaes industriais.
Pode causar queimaduras, se no for manuseado com cuidado.
Hidrxido de clcio Ca(OH)2
a cal hidratada ou cal extinta ou cal apagada.
obtida pela reao da cal viva ou cal virgem com a gua. o que fazem os
pedreiros ao preparar a argamassa
consumido em grandes quantidades nas pinturas a cal (caiao) e no preparo
da argamassa usada na alvenaria.
Amnia NH3 e hidrxido de amnio NH4OH
Hidrxido de amnio a soluo aquosa do gs amnia. Esta soluo
tambm chamada de amonaco.
A amnia um gs incolor de cheiro forte e muito irritante.
A amnia fabricada em enormes quantidades na indstria. Sua principal
aplicao a fabricao de cido ntrico.
Prof
Flvia Vasconcelos

18

QUMICA APLICADA
tambm usada na fabricao de sais de amnio, muito usados como
fertilizantes na agricultura. Exemplos: NH4NO3, (NH4)2SO4, (NH4)3PO4
A amnia usada na fabricao de produtos de limpeza domstica, como Ajax,
Fria, etc.
Hidrxido de magnsio Mg(OH)2
pouco solvel na gua. A suspenso aquosa de Mg(OH) 2 o leite de
magnsia, usado como anticido estomacal. O Mg(OH)2 neutraliza o excesso
de HCl no suco gstrico.
Mg(OH)2 + 2HCl MgCl2 + 2H2O
Sais
Segundo Arrhenius, so compostos capazes de dissociar na gua
liberando ons, mesmo que em pequena porcentagem, dos quais pelo menos um
ction diferente de H3O+ e pelo menos um nion diferente de OH-.

Podendo ser gerados a partir da reao de neutralizao entre um cido e


uma base, formando um sal e gua.

Para muitas pessoas a palavra sal est associada ao sal de cozinha


que apresenta cor branca, tambm conhecido como CLORETO DE SDIO
(NaCl). No entanto, os sais podem ter variadas cores e no apenas o cloreto de
sdio encontrado na gua do mar. Podemos encontrar tambm sais de clcio
e magnsio.
Nomenclatura dos sais
obtida a partir da nomenclatura do cido que originou o nion participante
do sal, pela mudana de sufixos. Assim, temos:

Para determinar os nomes dos sais, pode-se utilizar o seguinte esquema:

Hidrogeno-sal ou sal cido: um sal que apresenta dois ctions, sendo um


deles o H+, e somente um nion. Na nomenclatura desses sais, devem-se indicar
a presena e a quantidade de grupos
Prof
Flvia Vasconcelos

19

QUMICA APLICADA

Hidrxi-sal ou sal bsico: um sal que apresenta dois nions, sendo um deles o
OH (hidroxila), e somente um ction. Na nomenclatura desses sais, devem-se
indicar a presena e a quantidade de grupos OH, de maneira semelhante aos sais
que apresentam grupos H+. Assim, temos:

Sal duplo ou misto: um sal que apresenta dois ctions diferentes (exceto o
hidrognio ionizvel H+) ou dois nions diferentes (exceto a hidroxila OH).
Nesse caso, a nomenclatura pode ser feita utilizando-se o seguinte esquema:

Sal hidratado: apresenta, no retculo cristalino, molculas de gua em proporo


definida. A gua combinada dessa maneira chama-se gua de cristalizao, e a
quantidade de molculas de gua indicada, na nomenclatura do sal, por
prefixos. Exs.:

A solubilidade em gua
Em termos prticos, esse o critrio mais importante para a classificao dos
sais. A tabela a seguir indica a solubilidade em gua (a 25 C e 1 atm) das
substncias.

Observaes:
Prof
Flvia Vasconcelos

20

QUMICA APLICADA

1. Quando se diz que um sal insolvel, na verdade se quer dizer que sua
solubilidade em gua muito pequena, pois nenhuma substncia totalmente
insolvel.
2. Todos os sais de metais alcalinos e amnio (NH+4) so solveis.
3. Os sais insolveis sofrem pequena dissociao inica, por isso originam
solues com pequena quantidade de ons, sendo considerados maus eletrlitos.
Sais mais comuns no cotidiano
Cloreto de sdio NaCl
O cloreto de sdio pode ser obtido a partir da evaporao da gua do mar
com posterior purificao do mesmo.
No sal de cozinha, alm do NaCl, existem outros sais, como os iodetos ou
iodatos de sdio e potssio (NaI, NaIO3; KI, KIO3), cuja presena
obrigatria por lei. Sua falta pode acarretar a doena denominada bcio,
vulgarmente conhecida como papo.
Pode ser utilizado na conservao de carnes e pescados. Sendo utilizado
na medicina no soro fisiolgico.
No combate desidratao, um dos componentes do soro caseiro: uma
mistura de meio copo de gua, uma colher de acar e duas colheres de sal
de cozinha.
Fluoreto de sdio NaF
O fluoreto de sdio usado como anticrie, pois inibe a desmineralizao
dos dentes, tornando-os menos suscetveis crie.
Nitrato de sdio NaNO3
Esse sal conhecido como salitre do Chile, sendo muito utilizado na
fabricao de fertilizantes (adubos).
A transformao do NaNO3 em nitrato de potssio (KNO3) permite a
fabricao da plvora negra, que um dos explosivos mais comuns, e cuja
composio, nas propores adequadas, :
KNO3 + carvo + enxofre
Carbonato de sdio Na2CO3
O carbonato de sdio conhecido por barrilha ou soda e comumente
utilizado no tratamento de gua de piscina, na fabricao de sabes,
remdios, corantes, papis etc.
Bicarbonato de sdio NaHCO3
O bicarbonato de sdio o nome comercial do carbonato cido de sdio
ou hidrogenocarbonato de sdio.
Prof
Flvia Vasconcelos

21

QUMICA APLICADA
um slido de cor branca muito usado como anticido estomacal por ser
capaz de neutralizar o excesso de cido clordrico (HCl) presente no suco
gstrico.
Considerando a ao do bicarbonato de sdio com o cido clordrico do
estmago, temos a seguinte reao:
NaHCO3 + HCl NaCl + H2O + CO2
O CO2 liberado o responsvel pela eructao (arroto).
O bicarbonato de sdio utilizado tambm como um dos componentes dos
talcos desodorantes, pois reage com os cidos liberados na transpirao,
neutralizando-os.
Sulfato de clcio CaSO4
Este sal pode ser encontrado na forma de sal anidro, ou seja, sem gua
(CaSO4), ou de sal hidratado, isto , com gua (CaSO 42H2O), sendo essa
forma conhecida por gipsita.
Fosfato de clcio Ca3(PO4)2
Encontrado na crosta terrestre, um sal que constitui a matria-prima
utilizada na produo do elemento fsforo. Quando tratado com cido
sulfrico, produz fertilizante fosfatado.
A farinha de osso contm fosfato de clcio obtido pela calcinao de
ossos de animais.
Hipoclorito de sdio NaClO
Um dos usos industriais mais importantes desse sal como alvejante
(branqueador).
A sua soluo aquosa tem a capacidade de remover a cor amarelada de
tecidos e papis, tornando-os brancos.
Sua utilizao em quantidades excessivas altera as cores dos tecidos,
deixando desbotados.
Por ser um poderoso agente anti-sptico, usado para a limpeza de
residncias, hospitais etc. Essa propriedade tambm responsvel pela sua
aplicao o tratamento de gua para consumo e de piscinas.
Normalmente comercializado com o nome de cloro, o hipoclorito de sdio
um slido branco.
Sulfato de ferro II FeSO4
Muito utilizado no tratamento de anemias, associado ao cido fosfrico.
Antigamente a soluo era preparada em meio alcolico, mas foi proibido
por lei, hoje a produo em meio aquoso.
Fosfato de clcio tribsico Ca3(OH)3PO4
Prof
Flvia Vasconcelos

22

QUMICA APLICADA

Utilizados em crianas para garantir um desenvolvimento sseo e dentrio


saudvel.
Almen de potssio K2SO4. Al2(SO4)3 . 24 H2O
conhecido por alumn comum ou pedra-ume e utilizado como
coagulante do sangue para pequenos cortes.
xidos
Os xidos so compostos binrios, ou seja, formados por dois elementos,
sendo o oxignio o elemento mais eletronegativo entre eles. Um bom exemplo de
xido o gs carbnico (CO2), expelido na respirao, principal responsvel pelo
efeito estufa.
Observao:
Os compostos OF2 e O2F2 no so considerados xidos porque o elemento flor
mais eletronegativo que o elemento oxignio.
NOMENCLATURA DOS XIDOS
Os xidos formados por ametais ligados a oxignio so xidos moleculares e
tm seu nome estabelecido pela seguinte regra:

Veja alguns exemplos:

Os xidos formados por metais geralmente so xidos inicos e neles o oxignio


apresenta carga 2. Seu nome formado da seguinte maneira:

Veja alguns exemplos:

CLASSIFICAO DOS XIDOS


Os xidos so classificados em funo do seu comportamento na presena de
gua, bases e cidos.
Prof
Flvia Vasconcelos

23

QUMICA APLICADA

xidos bsicos apresentam carter inico, em funo que o metal ter


geralmente carga +1 e +2.
Exs.: Na2O, BaO
Esses xidos reagem com gua, originando bases, e reagem com cidos,
originando sal e gua.

Veja os exemplos:
xido bsico + gua base
Na2O + H2O 2 NaOH
xido bsico + cido sal + gua
Na2O + H2SO4 Na2SO4 + H2O
xidos cidos apresentam carter covalente e geralmente so formados por
ametais.
Exemplos: CO2, SO2, N2O5
Esses xidos reagem com gua, produzindo cido, e reagem com bases,
originando sal e gua.

Veja, a seguir, uma reao entre um xido cido e a gua e um xido cido e
uma base:
xido cido + gua cido
SO2 + H2O H2SO3
xido cido + base sal + gua
SO2 + 2 NaOH Na2SO3 + H2O
Os xidos cidos tambm so chamados de anidridos de cidos porque
podem ser obtidos pela eliminao total, na forma de gua, dos hidrognios do
cido oxigenado.

Prof
Flvia Vasconcelos

24

QUMICA APLICADA

xidos neutros so covalentes, isto , formados por ametais e no reagem


com gua, cido ou base.
Os xidos neutros (tambm chamados de indiferentes ou inertes) mais
importantes so: CO, NO e N2O.
xidos anfteros comportam-se como xidos bsicos na presena de um
cido, e como xidos cidos na presena de uma base.

Veja o comportamento desses xidos nas reaes a seguir:

Os xidos anfteros mais comuns so: ZnO e Al2O3.


Existem outros, menos importantes, que so formados por metais, como SnO,
SnO2, PbO, PbO2, ou por semimetais, como As2O3, As2O5, Sb2O3, Sb2O5.
xidos duplos ou mistos resultam da combinao de dois xidos de um
mesmo elemento. Os exemplos mais comuns so:

xidos mais comuns no cotidiano


xido de clcio CaO
Na preparao da argamassa, a cal viva ou virgem (CaO) misturada
gua, ocorrendo uma reao que libera grande quantidade de calor: CaO
+ H2O Ca(OH)2 + calor
A cal virgem obtida pelo aquecimento do CaCO 3, que encontrado na
natureza como constituinte do mrmore, do calcrio e da calcita: CaCO 3
CaO + CO2
Em regies agrcolas de solo cido, a cal viva pode ser usada para diminuir
sua acidez.
Dixido de carbono CO2

Prof
Flvia Vasconcelos

25

QUMICA APLICADA
A gua mineral e os refrigerantes gaseificados contm gs carbnico, que
reage com a gua, produzindo um meio cido. Observe a equao desta
reao:

O CO2 mais solvel em gua quando submetido a altas presses. Por


esse motivo, se deixarmos uma garrafa de refrigerante aberta, parte do
CO2 escapa, tornando o refrigerante choco, ou seja, menos cido.
O CO2 slido conhecido como gelo-seco e apresenta a propriedade da
sublimao, sendo usado como recurso cnico em filmes de terror e shows
de rock.
Perxido de hidrognio H2O2
Lquido incolor, com viscosidade semelhante de um xarope, que explode
violentamente quando aquecido.
Os frascos de gua oxigenada normalmente so escuros ou opacos, pois
a luz provoca sua decomposio:

Utilizada para clarear plos e cabelos. Solues cuja concentrao seja


superior a 30% de perxido de hidrognio so utilizadas industrialmente
como alvejante de madeiras e fibras txteis e, tambm, na propulso de
foguetes.

Prof
Flvia Vasconcelos

26

QUMICA APLICADA

6. Reaes qumicas
Uma reao qumica ocorre quando certas substncias sofrem
transformaes em relao ao seu estado inicial (reagentes). Para que isso possa
acontecer, as ligaes entre tomos e molculas devem ser rompidas e devem
ser restabelecidas de outra maneira. Como essas ligaes podem ser muito
fortes, geralmente necessria energia na forma de calor para iniciar a reao.
A ocorrncia de uma reao qumica indicada pelo aparecimento de
novas substncias (produtos), diferentes das originais (reagentes). Quando as
substncias reagem, s vezes ocorrem fatos bastante visveis que confirmam a
ocorrncia da reao e dentre eles, podemos destacar: desprendimento de gs
e luz, mudana de colorao e cheiro, formao de precipitados, etc.
Em certas situaes, os reagentes se encontram com impurezas e as
reaes qumicas no acontecem com aproveitamento total devido ao fato de no
ocorrem somente nos laboratrios, mas, em toda a parte e a todo o momento.
Oxidao e reduo so exemplos desses tipos de reaes que ocorrem em
nosso dia-a-dia.
Quando dois reagentes so misturados e eles no se encontram em propores
iguais, um deles ser consumido totalmente enquanto o outro poder deixar certa
quantidade sem reagir. O reagente que teve seu aproveitamento total chamado
de reagente limitante e o outro ser o reagente em excesso.
Um exemplo de reao qumica muito comum em nosso cotidiano a reao
de combusto, para que ela ocorra necessria a presena de trs fatores: um
combustvel, um comburente e energia de ativao. Essa reao consiste na
queima de um combustvel que pode ser a gasolina, lcool, etc., atravs da
Prof
Flvia Vasconcelos

27

QUMICA APLICADA
energia de ativao (calor de uma chama, fasca eltrica), na presena de um
comburente que, em geral, o oxignio do ar (O2).
Equao qumica
Os qumicos utilizam expresses, chamadas equaes qumicas, para
representar as reaes qumicas. Para se escrever uma equao qumica
necessrio:

saber quais substncias so consumidas (reagentes) e quais so formadas


(produtos);
conhecer as frmulas dos reagentes e dos produtos;
escrever
a
equao sempre da seguinte forma:
Reagentes Produtos

Quando mais de um reagente, ou mais de um produto, participarem da reao,


as frmulas das substncias sero separadas pelo sinal "+ ";
se for preciso, colocar nmeros, chamados coeficientes estequiomtricos,
antes das frmulas das substncias de forma que a equao indique a
conservao dos tomos. Esse procedimento chamado balanceamento ou
acerto de coeficientes de uma equao.
Utilizando as regras acima para representar a formao da gua temos:

reagentes: hidrognio e oxignio;

frmulas das substncias:

produto: gua.
hidrognio: H2; oxignio: 02; gua: H20.

Equao: H2 + 02 H2O.
Tipos de Reaes qumicas

Reao de Anlise (decomposio) - uma substncia composta se divide


em duas ou mais substncias.
XY X + Y
2 Cu(NO3)2 2 CuO + HNO2 + O2

Dependendo do agente causador a reao de anlise pode ser denominada


fotlise, pirlise, eletrlise, etc. Exs.:
Pirlise (calor): CaCO3 CaO + CO2
Fotlise (luz): 2 H2O (luz) 2H2O + O2
Eletrlise (corrente eltrica): H2O H2 + O2

Reao de Sntese (adio) - Quando duas ou mais substncias se


combinam formando uma nica substncia.

Prof
Flvia Vasconcelos

28

QUMICA APLICADA
X + Y XY
SO3 + H2O H2SO3 (sntese parcial)
H2 + Cl2 2 HCl (sntese total)

Reaes de simples troca (deslocamento)- Quando uma substncia simples


desloca um elemento de uma composta.
Para metais: Verificar a tabela de reatividade de metais:

Para no-metais (ametal)

Esta reao s ocorre quando a substncia simples for mais reativa que o
elemento a ser deslocado. *metal s desloca metal ou H2
Ex.: Zn + CuSO4 ZnSO4 + Cu
**ametal s desloca ametal
Ex.: Cl2 + 2 NaI 2NaCl + I2

Reao de Dupla Troca - Quando ocorre troca de elementos ou radicais


entre substncias compostas.
AB + CD AD + CB

Exs.:
NaOH + HCl NaCl + H2O base
+ acido sal + gua Reao de
neutralizao

Reao de oxi-reduo (Redox) - toda a reao que apresenta oxidao


e reduo.
+1 -1

+4 -2

+2 -1

+1 -2

HCl + MnO MnCl2 + H2O + Cl2

oxidao

reduo
HCl (oxidao) agente redutor
MnO2 (reduo) agente oxidante
Prof
Flvia Vasconcelos

29

QUMICA APLICADA

Oxidao: perda de e- (NOX aumenta)


Reduo: ganho de e- (NOX diminui)
Oxidante: aquele que reduz
Redutor: aquele que oxida
INFORMAES ADICIONAIS
Algumas reaes dentro de um laboratrio devem ser evitadas, pois podem ser
perigosas. Algumas esto listadas abaixo.

Perxido de hidrognio (H2O2) decomposto com traos de Pb, Fe, Cu,


Cr com exploso.

Cloratos alcalinos (NaClO3, KClO3)


carbono, enxofre e papel.

Permanganato de potssio (KmnO4) - um poderoso agente oxidante em


meios de cido, base ou neutro. Misturado com cido sulfrico concentrado
forma uma reao explosiva.
KMnO4 + H2SO4(conc.)
HMnO4

cido ntrico

Cloro gs que explode se misturado a hidrognio e hidrocarbonetos na


presena de luz.

Dicromatos

Sulfocrmica (K2Cr2O7 ou Na2Cr2O7 + H2SO4)


irritantes, mutagnicos,
alergnicos e carcinognicos. Evitar lanar no esgoto.

oxidantes reagem fortemente com

forma nitratos instveis com lcoois, acetona, acetonitrila.


HNO3 + H2SO4,conc no pode

so poderosos oxidantes em meio cido.

Substncias que reagem com H2O

Metais alcalinos Cs, Rb, K explodem violentamente com H2O. Na reage


menos violentamente.

Clcio

Hidretos de sdio, potssio e clcio


LiAlH4 reage com H2O.

Organometlicos Metil ltio, butil ltio, organomagnsio, alumnio e cdmio


reagem violentamente com H2O.

reage violentamente com H2O.


reagem violentamente com H2O.

Prof
Flvia Vasconcelos

30

QUMICA APLICADA

xido de fsforo (P2O5) e xido de clcio (CaO)


H2O, liberando calor.

Anidros e cloretos de cido

Carbeto de clcio (CaC2)


queimar.

Haletos de fsforo (PCl3 e PCl5)

Perxidos de sdio, potssio (KO2 , NaO2)


H2O.

regem violentamente com

reagem violentamente com H2O.


reagem com H2O, liberando acetileno que pode

reagem violentamente com H2O.


reagem violentamente com

Grupos principais de substncias incompatveis


INCOMPATVEL COM
REAGENTES
Acetileno

cloro, bromo, flor, cobre, prata e mercrio

Acetonitrila

cido sulfrico, oxidantes fortes (percloratos/nitratos) e redutores (Na e Mg


metlicos).

cido Acdtico

cido ntrico concentrado, cido perclrico, cido crmico, perxidos,


permanganatos e nitratos.

cido Fosfrico

bases fortes, anilinas, compostos nitro-aromticos, sulfatos, sulfeto de


hidrognio, cido actico, ter etlico, lquidos e gases inflamveis

cido Perclrico

enxofre, bismuto e suas ligas, lcoois, anidrido ou cido actico, solventes


e combustveis, papel, madeira etc.

cido Sulfrico

cloratos percloratos, permanganatos de potssio, de ltio e de sdio, bases,


picratos, nitratos, ps metlicos e solventes.

Anilina

cido ntrico, perxido de hidrognio.

Bromo

hidrxido de amnio, benzeno, benzina de petrleo, propano, butadienos,


acetileno, hidrognio e ps metlicos.

Prof
Flvia Vasconcelos

31

QUMICA APLICADA
Carvo Ativo

dicromatos, permanganatos, hipocloritos de clcio, cidos ntrico e


sufrico.

Cianetos

cidos.

Cloratos e Percloratos

sais de amnio, metais em p, matrias orgnicas particuladas, enxofre,


cidos fortes, lcoois e combustveis.

Cloreto Mercrio (Hg-II)

sulfitos, hidrazina, aminas, cidos fortes, bases fortes, fosfatos e


carbonatos.

Cloro

Idem bromo.

Cobre (metlico)

perxido de hidrognio, acetileno.

Dicromato de Potssio

alumnio, materiais orgnicos inflamveis, acetona, hidrazina, enxofre e


hidroxilamina.

ter etlico

cidos ntrico e perclrico, perxido de sdio, cloro e bromo

Etileno Glicol

cido perclrico, cido crmico, permanganato de potssio, nitratos, bases


fortes e perxido de sdio.

Formaldedo

perxidos e oxidantes fortes bases fortes e cidos.

Fsforo

enxofre, compostos oxigenados (nitratos, permanganatos, coratos e


percloratos).

Hidrocarbonetos

cido crmico, perxidos, flor, cloro, bromo, percloratos e outros oxidantes


fortes.

(Hexano, Tolueno, GLP,


etc)

Hidrxido de Amnio

cidos, oxidantes fortes, perxidos, cloro e bromo.

Hidrxido de Sdio

cidos, solventes clorados, anidrido maleico e acetaldedo.

Hidrxido de Potssio

cloreto de potssio, bromo, oxidantes fortes, sais de diaznio.

Iodo

acetileno, hidrxido de amnio e hidrognio.

Lquidos inflamveis

cido ntrico, nitrato de amnio, perxidos, hidrognio, flor, cloro, bromo e


xido de cromo (VI).

(lcoois, Cetonas, etc.)

Prof
Flvia Vasconcelos

32

QUMICA APLICADA
Mercrio

acetileno, cido fulmnico, amnia.

Met. Alcalinos

gua, halognios, tetracloreto de carbono.

Nitrato de Amnio

cidos, ps metlicos e ps orgnicos, cloretos, enxofre, hipoclorito e


perclorato de sdio, dicromato de potssio.

xido de Cromo (VI)

cido actico, glicerina, lquidos inflamveis e naftaleno.

Perxido de Hidrognio

lcoois, anilina, cloreto estanoso, cobre, cromo, ferro, sais metlicos,


nitrometanos e lquidos inflamveis.

Perxido de Sdio

cido ou anidrido actico, etanol, metanol, etileno glicol, acetatos orgnicos,


benzaldedo e furfural.

Permanganato de

glicerina, etileno glicol, benzaldeido, cido sulfrico e solventes orgnicos.

Potssio
Tetracloreto de Carbono

metais (Al, Be, Mg, Na, K e Zn), hipoclorito de clcio, lcool allico,
dimetilformamida e gua (forma gases txicos).

7. Solues
Solues so misturas homogneas formadas por duas ou mais substncias
puras que no reagem entre si.
Ex.: lcool 98 G. L.
As solues so separadas em solvente e soluto.
Solvente: o componente da soluo que participa em mais quantidade em
relao ao numero de mols (dispersante).
O solvente mais utilizado a gua, considerada como solvente universal.
Soluto: o componente da soluo que se encontra em menor quantidade
(disperso).
Ex.: H2SO4 a 65% de peso (equivale a 65 g de H2SO4 e 35 g de H2O)

Prof
Flvia Vasconcelos

33

QUMICA APLICADA
NaCl em gua, (cloreto de sdio se dissolve na gua)

ATENO
A soluo apresenta apenas um s olvente, podendo, entretanto, possuir vrios solutos.
Nas solues aquosas de cidos, bases, sais, etc., a gua ser considerada o solvente.
Porm na mistura de lcool e gua o solvente ser a substncia que estiver em maior
quantidade.

Classificao das solues


- Quanto ao estado fsico:
a)
Soluo gasosa: o solvente e o soluto so gasosos. Ex.: ar
atmosfrico filtrado.
b)
Soluo lquida: o solvente lquido enquanto o soluto pode ser
gasoso, lquido ou slido. Ex.: gua e acar; gua e lcool; refrigerante.
c)
Soluo slida: o solvente slido enquanto o soluto pode ser
slido,
lquido ou gasoso. Ex.: ligas metlicas e amlgama.
- Quanto natureza do (s) soluto (s)
a) Solues moleculares ou no-eletrolticas: As partculas do soluto so
formadas por molculas. Em geral no conduzem a eletricidade.
Ex.: soluo aquosa de sacarose; soluo aquosa de lcool etlico.
b) Solues inicas ou eletrolticas: As partculas do soluto so ons e
molculas ou apenas ons. So condutoras de eletricidade.
Ex.: Soluo aquosa de cidos; de sais.
Coeficiente de solubilidade (Cs)
a quantidade mxima de soluto que pode ser dissolvia numa quantidade
padro de solvente em determinadas condies de presso e temperatura. Ex.:
20g de Na2SO4 por 100 g de H2O a 20C 204g de sacarose por 100g de
H2O a 20C
0,17g de Ca(OH)2 por 100 g de H2O a 20C.
A 20C 100g de H2O dissolvem no mximo 20g de Na2SO4(s). Adicionando-se 25g

Prof
Flvia Vasconcelos

34

QUMICA APLICADA
Nade Na2SO24(SOs), constituindo o corpo de cho ou corpo de fundo.4(s) a 100g de HO, a 20C,
dissolvem-se 20g de Na
2SO4(s) e precipita 5g de

As solues podem ser classificadas em:

Saturada: a massa do soluto dissolvida igual ao valor do coeficiente de


solubilidade (Cs).
Ex.: 20g de Na2SO4 dissolvidos em 100 g de H2O a 20C

Insaturada: a massa do soluto dissolvida menor que o valor do coeficiente


de solubilidade (Cs).
Ex.: 15g de Na2SO4 dissolvidos em 100 g de H2O a 20C

Supersaturada: a massa do soluto dissolvida maior que o coeficiente de


solubilidade (Cs)
Ex.: 25g de Na2SO4 dissolvidos em 100 g de H2O a 20C

Curvas
de
solubilidade
de
uma substncia a
representao grfica da solubilidade
dessa substncia em funo da variao
de temperatura.
Como regra geral, a solubilidade
aumenta com a elevao da temperatura
(dissoluo endotrmica), por isso que a
maioria das curvas de solubilidade so
ascendentes.
Porm,
algumas
substncias tm a sua solubilidade
diminuda com o aumento de temperatura
(dissoluo exotrmica); nesses casos a
curva de solubilidade descendente.
H certas substncias cujas curvas de
solubilidade apresentam ponto
de inflexo; um ponto de inflexo
sempre

Prof
Flvia Vasconcelos

35

QUMICA APLICADA
indica uma alterao na estrutura do
soluto. Essas curvas caracterizam sais
hidratados.

A solubilidade do gs no lquido
aumenta com a elevao da presso
e diminui com a elevao da
temperatura.

Diluies
Diluir uma soluo adicionar gua e assim diminuir a concentrao de soluto na
soluo. Consideremos algumas situaes:
Para fazer uma limonada, voc espreme o limo, que muito cido (a
zedo). Ao
adicionar gua, ficamos com uma soluo menos cida, ou seja, menor
concentrao, ou melhor, fraca;
Aquele cafezinho que est muito forte (concentrado) fica mais fraco (mais diludo)
se adicionarmos gua.
Exemplo

Perceba que na diluio a ma ssa de soluto no se altera, o volume da soluo que


aumenta pelo acrscimo de gua.

Neste mdulo ficaremos apenas com a teoria de diluio. O contedo ser explorado na
disciplina de Fundamentos de Patologia Clnica III.

Prof
Flvia Vasconcelos

36

QUMICA APLICADA

8. Equilbrio Qumico
a situao na qual as concentraes dos participantes da reao no se
alteram, pois as reaes direta e inversa esto se processando com velocidades
iguais, isto em um sistema fechado.
Os equilbrios qumicos so classificados em dois grupos, os homogneos e os
heterogneos.
Equilbrio homogneo: todos os participantes se encontram num mesmo estado
fsico.
N2O4(g)
2 NO(g)
Equilbrio heterogneo: os participantes esto em mais de um estado fsico.
C(s) + CO2(g)
2 CO(g)
CaCO3(s)
CaO(s) + CO2(g)
Constante de equilbrio
- Em funo da concentrao: (Kc)
aA+bB

cC+dD

Kc = ([C]c.[D]d) / [A]a.[B]b
Esta equao s pose ser utilizada quando a reao atingir o equilbrio.
- Em funo da presso parcial: (Kp)
aA+bB

cC+dD

Kp = PCc. PDd / PAa.PBb


Kp = constante de equilbrio; P = presso parcial.
O conhecimento da constante de equilbrio de uma reao qumica
possibilita a previso e interpretao de vrios aspectos da composio do
sistema em equilbrio.
Etapas para o clculo da constante de equilbrio:
Escrever a equao qumica balanceada e ento:
1) Estabelecer uma tabela de equilbrio, mostrando as concentraes molares
iniciais de cada uma das substncias que tomam parte na reao.
Esta etapa mostra como o qumico prepara o sistema da reao, isto , o que e
quanto de cada uma das substncias so colocadas no recipiente.
Prof
Flvia Vasconcelos

37

QUMICA APLICADA
Para misturas, concentraes molares so relativas a 1 mol.L -1 e presses
parciais so relativas a 1 atm.
Para slidos e lquidos puros, as concentraes molares so todas iguais a
1. 2) Escrever as variaes nas concentraes molares que so necessrias para
que a reao alcance o equilbrio. comum no se conhecer estas alteraes,
ento se escreve uma delas como sendo x e atravs da estequiometria da reao,
se expressa as outras alteraes em funo do x.
3)
Escrever as concentraes molares de equilbrio, adicionando as
alteraes na concentrao (da etapa 2) para a concentrao inicial de cada uma
das substncias (da etapa 1).
Lembrar sempre que embora uma variao na concentrao possa ser positiva
(um aumento) ou negativa (um decrscimo), o valor da concentrao deve ser
sempre positivo.
4)
Usar o quociente da reao e a constante de equilbrio para determinar o
valor da concentrao molar desconhecida no equilbrio. Nesta etapa, as
concentraes de equilbrio que foram determinadas na etapa 3 so substitudas
no quociente da reao. Devido ao fato do valor do quociente da reao (Qc) no
equilbrio ser a constante de equilbrio Kc, a expresso resultante pode ser
resolvida para achar o valor de x. O mesmo procedimento pode ser feito para
calcular composies em termos de presses parciais.
Ex.: Uma mistura consistindo de 0,500 mol N2 L-1 e 0,800 mol H2 L-1 em um
recipiente reage e alcana o equilbrio. No equilbrio, a concentrao da amnia
0,150 mol. L-1. Calcule o valor da constante de equilbrio para:
Soluo: Precisamos saber as concentraes de equilbrio de cada uma das substncias na
mistura que est reagindo e ento substituir aqueles valores no quociente da reao (Qc). Devido
ao fato das concentraes molares iniciais de cada um dos reagentes serem conhecidas (etapa
1; inicialmente no h amnia presente) e o aumento na concentrao molar de equilbrio do
produto ser conhecido (etapa 2), o decrscimo na concentrao molar de cada um dos reagentes
pode ser calculado atravs da estequiometria da reao. Estabelecer a tabela de equilbrio:

Etapa 4. Para obter a constante de equilbrio, os valores das concentraes no


equilbrio da etapa 3 so inseridas no quociente da reao:

Prof
Flvia Vasconcelos

38

QUMICA APLICADA

Fatores que influem no equilbrio


s vezes certas circunstncias indicam que necessrio o conhecimento
dos fatores que podem influenciar no equilbrio de uma reao qumica, a fim de
favorecer a formao de mais produtos de interesse. Equilbrio qumico, sendo
dinmico, so passveis de responder s mudanas nas condies sob as quais
ocorrem as reaes.
Deslocamento do equilbrio
Alterao na concentrao:
Se aumentarmos a concentrao dos reagentes, o equilbrio se deslocar
para a direita, sto , no sentido dos produtos.
Se aumentarmos a concentrao dos produtos, o equilbrio se deslocar
para a esquerda, sto , no sentido dos reagentes.
Se diminuirmos a concentrao dos reagentes, o equilbrio se deslocar
para a esquerda, sto , no sentido dos reagentes.
Se diminuirmos a concentrao dos produtos, o equilbrio se deslocar para
a direita, sto , no sentido dos produtos.
Alterao na presso:
Com o aumento da presso ocorrer uma diminuio do volume, logo o
deslocamento acontecer no sentido em que houver reduo da quantidade de
mols.
2 H2 + 1 O 2

2 H2O

Reagentes: 2 mols + 1 mol = 3 mols.


Produtos: 2 mols.
Nesta reao, como o produto possui menor quantidade de mols que os
reagentes, o deslocamento ocorrer para a direita, no sentido dos produtos.
Se diminuirmos a presso, ocorrer um aumento do volume, logo o deslocamento
acontecer no sentido em que houver um aumento do nmero de mols; na
equao supracitada, se aumentarmos o volume o deslocamento ser para a
esquerda.
Estas situaes so explicadas pelo principio de Le Chatelier, o qual, porm no
fornece uma explicao nem to pouco produz um valor numrico.
Prof
Flvia Vasconcelos

39

QUMICA APLICADA

Efeito da adio de reagentes


O efeito da adio de reagentes a uma reao qumica em equilbrio para
aumentar a concentrao ou presso parcial dos produtos. O efeito da adio de
produtos a uma reao qumica o inverso da adio de reagentes, ou seja, vai
ocorrer o aumento da regenerao da concentrao ou presso parcial dos
reagentes.
Supondo que ns adicionamos hidrognio a uma mistura em equilbrio na
reao de sntese de Haber para produo de amnia, cuja reao :

De acordo com o principio de Le Chatelier, o equilbrio vai tender a se ajustar para


minimizar o aumento no nmero de molculas de hidrognio. Este ajuste
encontrado quando a reao produz amnia adicional, com conseqente
diminuio nas concentraes de N2 e H2:

Inversamente, se adicionarmos amnia, o equilbrio ento vai se ajustar para


minimizar o efeito da adio de amnia e ento a composio do equilbrio ser
deslocada em direo aos reagentes:

Efeito da presso
Todos os equilbrios qumicos so afetados em alguma extenso pela
presso exercida no sistema, porm na maioria dos casos a constante de
equilbrio varia muito pouco com a presso. Quando gases esto envolvidos na
reao em equilbrio, o efeito da presso se torna mais significativo. O equilbrio
responde a alteraes na presso, principalmente nas reaes na fase gasosa.
De acordo com o principio de Le Chatelier, um equilbrio na fase gasosa responde
a um aumento na presso fazendo com que a reao se desloque no sentido em
que diminua este aumento na presso.
A formao de NH3 atravs de N2 e H2 diminui o nmero de molculas de
gs no recipiente (de 4 para 2 mols) e portanto tambm diminui a presso que a
mistura exerce, a composio do equilbrio vai tender a se deslocar em direo
ao produto. Isto porque o principio de Le Chatelier indica que quando uma
presso aplicada em uma reao em equilbrio, a composio tende a se
deslocar na direo que corresponda a um menor nmero de molculas na fase
gasosa. Assim sendo, para aumentar a produo de amnia no processo Haber,
a sntese deve ser feita em presses elevadas. O processo industrial atual usa
presses de 250 atm ou mais.

Prof
Flvia Vasconcelos

40

QUMICA APLICADA
Outros equilbrios tambm respondem igualmente: quando a presso
aumentada, a reao em equilbrio tende a se ajustar para reduzir o nmero de
molculas na fase gasosa.
Efeito da temperatura
Todas as reaes qumicas em equilbrio so afetadas pela temperatura e
na maioria destes equilbrios o efeito da temperatura significativo. Os valores
das constantes de equilbrios so, portanto sempre fornecidas em uma
determinada temperatura, normalmente a 25 C. O principio de Le Chatelier
tambm pode ser usado para prever como uma reao qumica em equilbrio vai
responder a uma variao de temperatura. Se a temperatura aumenta a reao
tem tendncia a se deslocar em direo ao lado que consuma esta energia
adicionada.
Se uma reao exotrmica (libera calor), tal como no processo Haber de
produo de amnia, ento a diminuio de temperatura vai favorecer a produo
de amnia porque o calor gerado na reao tende a minimizar a diminuio da
temperatura. Em uma reao endotrmica (consome calor), tal como a
decomposio de PCl5, calor deve ser fornecido para deslocar em direo ao
produto.
Quanto maior a energia de ativao de uma reao qumica, mais sensvel
a sua taxa (velocidade) as variaes de temperatura. Considere a figura abaixo
de uma reao endotrmica:

A energia de ativao (Ea) de uma reao endotrmica no sentido dos


reagentes para os produtos (esquerda para direita) maior do que a do sentido
inverso (Ea), isto , dos produtos para os reagentes (direita para esquerda).
Como as reaes qumicas que possuem energia de ativao maior so
mais sensveis s variaes de temperatura, ento a reao endotrmica acima
mostra que a reao direta (dos reagentes para os produtos) aumenta mais
rapidamente com o aumento da temperatura do que a reao inversa. Como
resultado disto, quando a temperatura de equilbrio da mistura alcanada, mais
reagente so convertidos em produtos at que a concentrao dos produtos
tenha atingido quantidade suficiente para que a reao inversa se estabelea.
O mesmo argumento se aplica reao exotrmica abaixo, porm, agora
a reao inversa, isto dos produtos para os reagentes, mais sensvel
temperatura e produz mais reagentes quando a temperatura aumentada.
Prof
Flvia Vasconcelos

41

QUMICA APLICADA

Ao do catalisador sobre o equilbrio


Sabemos que o catalisador diminui a energia de ativao, facilitando a
ocorrncia da reao, aumentando a velocidade da mesma. Com isso, podemos
concluir que o catalisador permite que o equilbrio seja atingido num tempo
menor.
Refrigerante
Dentro de uma garrafa de refrigerante, ocorre vrias reaes, mas um destaque pode ser dado
para o cido carbnico (H2CO3), que se decompe em H2O e CO2 .
H2CO3(aq)

H2O + CO2(g)

Esta a reao de decomposio do cido carbnico, sendo que ela est em equilbrio
qumico, pois a medida que ocorre a decomposio, tambm ocorre a formao de cido
carbnico, sendo assim pode se dizer que esta uma reao que representa um estado de
equilbrio, que sofre influncia pelo aumento de temperatura, pela presso e tambm pela
concentrao.
Quando abrimos uma garrafa de refrigerante, ocorre uma diminuio da presso no interior do
sistema (garrafa de refrigerante), ocorrendo um deslocamento do equilbrio para o lado de maior
nmero de mols gasosos, ou seja, o lado dos produtos. Isto mostrado pelo princpio da
temperatura, ou seja, caso coloquemos um pouco de refrigerante para aquecer em um de Le
Chatelier. O estado de equilbrio tambm pode ser deslocado pelo aumento recipiente
adequado, ocorrer a liberao de gases (esta reao endotrmica), assim como no caso em
que abrimos a garrafa de refrigerante, ou seja, o gs liberado o gs carbnico, CO2,, Neste
exemplo, nas duas situaes, estaremos provocando um deslocamento de equilbrio qumico,
o que provocar no refrigerante uma modificao no seu gosto. Identro da geladeira, sto voc
j deve ter percebido, quando um resto de refrigerante fica muito tempo ele fica com um gosto
diferente, isto ocorre devido ao fato de ter ocorrido perda de CO2, logo, perda de H2CO3.

Prof
Flvia Vasconcelos

42

QUMICA APLICADA

9. pH e pOH
Um caso particular do equilbrio qumico visto como equilbrio inico, ou seja,
o equilbrio entre ons em uma dada soluo. Um caso particular desse tipo de
equilbrio o equilbrio inico da gua. A gua sofre auto-ionizao, s que a
gua um eletrlito muito fraco, portanto, ela ioniza pouco, mas se estabelece o
equilbrio abaixo:
H2O(l)

H+(aq) + OH-(aq)

Todo equilbrio apresenta sua constante de equilbrio, que expresso da


seguinte forma:

Aonde Kw denominado produto inico da gua (a letra w vem de water,


que gua em ingls). O Kw como qualquer constante de equilbrio s varia com
a temperatura.
A 25C na gua pura, temos:

Tipos de Solues (a 25C):


a) gua Pura ou Soluo Neutra
Uma soluo considerada neutra quando:
b) Soluo cida
Uma soluo considerada cida quando:

c) Soluo Bsica
Uma soluo considerada bsica quando:
Prof
Flvia Vasconcelos

43

QUMICA APLICADA

Para facilitar o estudo da acidez dos


sistemas, como a concentrao dos ons
muito baixa, os qumicos acharam por bem
expressar a concentrao dos ons pelo seu
cologaritmo (inverso do seu logaritmo):

Portanto, tem-se a seguinte situao:

O qumico dinamarqus Peter Lauritz Sorensen props que essa relao log x
fosse designada por px (p de operador potncia), ficamos ento com - log = p
(potencial), voltando teremos:

Gerando assim, o Potencial Hidrogeninico


e o Potencial Hidroxilinico

Prof
Flvia Vasconcelos

44

QUMICA APLICADA
Agora resolvida essa parte matemtica, voltemos para as solues e ver
como ficar cada uma delas.
gua Pura ou Soluo Neutra (a 25C)
Uma soluo considerada neutra
quando:

Soluo cida (a 25C)


Uma soluo considerada cida quando:

Soluo Bsica
Uma soluo considerada bsica quando:

Com esses parmetros, foi criada a escala de pH e pOH:

Outro meio de se determinar a acidez e basicidade de uma amostra atravs


da utilizao de solues indicadoras, pois elas mudam de cor dependendo do
meio em que se encontram.
O indicador uma substncia que varia de acordo com a concentrao de H+
presentes na soluo. Normalmente, utilizado um cido fraco ou uma base fraca
em soluo muito diluda. O indicador (cido-Base) no dissociado apresenta
uma cor diferente do produto dissociado. Em equilbrio temos:

HInd

H+ + Ind-

Prof
Flvia Vasconcelos

45

QUMICA APLICADA
A cor do nion indicador diferente daquela do cido indicador. A mudana
de colorao ocorre numa estreita, porm bem definida faixa de pH. A tabela
abaixo apresenta as mudanas de colorao dos indicadores em funo das
faixas de pH em que elas ocorrem.
Indicador

Azul de timol (cido)


Alaranjado de metila
Verde de
Bromocresol
Vermelho de metila
Azul de Bromotimol
Azul de timol (Base)
Fenolftalena
Azul brilhante de
cresil

Denominao Qumica

Timol-sulfonaftalena
Dimetilamino-azobenzenosulfonato de sdio
Tetrabromo-m-cresolsulfonaftalena
o-Carboxibenzenoazodimetilanilina
Dibromotimol- sulfonaftalena
Timol-sulfonaftalena
Amino-Dietilamino-metil cloreto
de difenazona

Cor em
soluo cida
Vermelha
Vermelha

Cor em
soluo
alcalina
Amarela
Amarela

Amarela

Azul

Intervalo de
pH
1,2 - 2,8
3,1 4,4
3,8 5,4

Vermelha

Amarela

4,2 6,3

Amarela
Amarela
Incolor
Azul

Azul
Azul
Vermelha
Amarela

6,0 7,6
8,0 9,6
8,3 10,0
10,8 12,0

Alguns dos indicadores relacionados na tabela podem ser misturados para


formar o Indicador universal , capaz de indicar em um s teste, o pH
aproximado de uma soluo.
O Indicador universal pode ser preparado, segundo Bogen dissolvendo
0,2g de fenolftalena, 0,4 g de vermelho de metila, 0,6g de dimetilazobenzeno,
0,8g de azul de bromatimol e 1,0 g de azul timol em 1 litro de etanol absoluto. A
soluo neutralizada, adicionando-se uma soluo diluda de hidrxido de
sdio, gota a gota at atingir uma colorao pura. Este indicador apresenta
diferentes coloraes em funo do pH da soluo conforme a tabela a seguir:
pH
Cor

2
4
Vermelha Laranja

6
Amarela

8
Verde

10
Azul

12
Prpura

Existem fabricantes de produtos qumicos comercializam


tiras com um carto multicolorido (pH -Cor), comparando a cor
da tira, aps a imerso na soluo, com as cores exibidas no
carto colorido determina-se facilmente o pH aproximado.
Pode-se usar ainda o papel de tornassol que em soluo
cida, o apresenta-se vermelho, enquanto em soluo
alcalina, torna-se azul.
10. Soluo Tampo
Denomina-se soluo-tampo a soluo que praticamente sofre variao de
pH ou de pOH, pela adio de pequenas quantidades de cidos fortes ou de
bases fortes. A soluo-tampo tambm conhecida por efeito-buffer (do ingls,
Prof
Flvia Vasconcelos

46

QUMICA APLICADA
buffer, pra-choque), ou seja, a soluo-tampo uma mistura que tem a
capacidade de evitar que o pH sofra grandes variaes.
H dois tipos de solues-tampo mais comuns: as constitudas por um cido
fraco e um sal solvel de mesmo nion que esse cido e as constitudas por uma
base fraca e um sal solvel de mesmo ction que essa base.
Vejamos como ocorre o efeito tampo nesses dois casos. Considere, por
exemplo, uma soluo-tampo constituda de HCN, cido ciandrico (cido fraco)
e NaCN, cianeto de sdio (sal solvel). Ambos possuem o nion CN-, cianeto, em
comum.
Na soluo-tampo formam-se dois equilbrios:
1 equilbrio: ionizao do cido fraco, que muito pequena:
HCN(l) + H2O(l) H3O+ (aq) + CN-(aq)
2 equilbrio: dissociao do sal, que muito grande.
NaCN(l) Na+(aq) + CN- (aq)
O nion cianeto do sal faz com que o 1 equilbrio se torne ainda mais deslocado
no sentido de diminuir a ionizao do cido.
Adio de uma base forte soluo-tampo:
Dissociao da base:
KOH(s) H+(aq) + OH-(aq)
Os ons OH-(aq) da base so neutralizados pelos ons H3O+(aq) do 1 equilbrio.
OH-(aq) + H3O+(aq) 2 H2O(l)
Diminuindo a concentrao dos ons H3O+(aq) no equilbrio, haver um
deslocamento no sentido de aumentar a ionizao do cido e , desse modo, a
variao de pH da soluo (se houver) ser muito pequena, pois a concentrao
de ons H3O+(aq) em soluo permanece praticamente constante.
Devemos observar, porm, que a adio sucessiva de pequenas quantidades
de base forte ir deslocar o 1 equilbrio continuamente no sentido da ionizao
do cido fraco e, num determinado instante, todo o cido ter sido ionizado.
Nesse instante cessa o chamado efeito tampo.
Adio de um cido forte soluo-tampo.
Ionizao do cido forte
HCl(aq) + H2O(l) H3O+ (aq) + Cl-(aq)
Prof
Flvia Vasconcelos

47

QUMICA APLICADA

Como o cido ciandrico um cido fraco, conclumos que o nion cianeto possui
grande afinidade pelo prton, H+, do on hidrnio, H3O+ (aq). Na soluo, h grande
quantidade de nions cianeto, no segundo equilbrio. Desse modo, ocorrer a
seguinte reao:
CN-(aq) + H3O+(aq) HCN(l) + H2O(l)
Isso significa que o aumento de ons H3O+ (aq) em molculas de cido
ciandrico, e a variao de pH ser muito pequena.
A adio sucessiva de pequenas quantidades de cido forte acabar em
certo instante consumindo todo o nion cianeto fornecido pela dissociao do sal
no 2 equilbrio. Nesse momento, cessa o efeito tampo da soluo.
Considere, agora, uma soluo-tampo constituda de NH4OH, hidrxido de
amnio, e de NH4Cl, cloreto de amnio, o efeito tampo desse tipo anlogo a
soluo anterior.
1 equilbrio: Dissociao da base fraca
2equilbrio: Dissociao do sal

NH4OH(aq) NH4+ (aq)+ OH- (aq)


NH4Cl(aq) NH4+ (aq)+ Cl- (aq)

Adio de uma base forte soluo-tampo


Dissociao da base:
KOH(s) H+(aq) + OH-(aq)
Como o hidrxido de amnio uma base fraca, conclumos que o ction amnio
possui grande afinidade pelo on OH-(aq). Na soluo h grande quantidade de
ctions amnio, liberados pelo sal no 2 equilbrio. Desse modo, ocorrer a
seguinte reao:
NH4+ (aq)+ OH-(aq) NH4OH(aq)
Isso significa que o aumento de ons OH-(aq),,devido adio da base forte,
provoca um aumento proporcional de NH4OH(aq) , e a variao de Ph (se houver)
ser muito pequena. O efeito tampo da soluo ir cessar no momento em que
todos os ctions amnio, liberados pelo sal, tiverem sido consumido.
Adio de um cido forte
Ionizao do cido forte HI (aq) + H2O(l) H3O+ (aq) + I-(aq)
Os ons H3O+ (aq) do cido so neutralizados pelos OH-(aq) do 1 equilbrio.
Prof
Flvia Vasconcelos

48

QUMICA APLICADA

OH-(aq) + H3O+(aq) 2 H2O(l)


Isso faz com que o primeiro equilbrio de desloque no sentido de aumentar a
dissociao da base fraca. A variao de pH (se houver) ser muito pequena,
pois a concentrao de ons OH-(aq) em soluo permanece praticamente
constante. O efeito tampo cessa no momento em que toda a base fraca tiver
sido dissociada.
Para calcularmos o pH dessas solues, a concentrao do nion do sal ou a
concentrao do cido, usamos a equao de Henderson-Hasselbach
pH = pKa + log[nion do sal]
[cido]
Para que um tampo seja capaz de aceitar ons H3O+ ou OH- dos reagentes
mantendo inalterado o pH, o tampai deve conter quantidades tanto do cido fraco
quanto de sua base conjugada. Esta exigncia impe uma limitao na faixa em
que o pH pode diferir com relao ao seu pKa, e normalmente se aceita que a
concentrao de H3O+ no deve diferir do Ka por um fator superior a 10. Isto
corresponde a um valor de pH que se encontra dentro de uma faixa de uma
unidade de pKa. Considerando-se as limitaes acima um par constitudo por um
cido e sua base conjugada pode ser utilizado para tampes, cujos pHs so
iguais a pKa 1,0.
Sistemas de tamponamento no organismo
A hemoglobina exerce um papel importante no tamponamento dos ons
hidrognio derivados da reao da anidrase carbnica. Os cidos gerados
durante o metabolismo e o on hidrognio gerado pela fixao do CO 2 so
tambm tamponados por tampes intracelulares, especialmente protenas e
fosfatos. Contudo, o bicarbonato o principal tampo que neutraliza os cidos
provenientes do metabolismo. Na tabela abaixo, h um resumo dos tampes
existentes em nosso organismo.
Os tampes no organismo humano

Tampes

cidos

bases
conjugadas

Principal ao de
tamponamento

hemoglobina

HHb

Hb-

eritrcitos

Protenas

HProt

Prot-

intracelular

Prof
Flvia Vasconcelos

49

QUMICA APLICADA

tampo fosfato H2PO4-

HPO42-

intracelular

bicarbonato

HCO3-

extracelular

CO2--> H2CO3

Efeito tampo no sangue


Primeiramente, vamos analisar a equao de Henderson-Hasselbach para
o clculo do pH de uma soluo tampo.

(5)
Quando a base e o cido conjugados esto presentes em igual
concentrao, sua razo de 1, e o log 0, de modo que pH = pK a. Os tampes
so solues que minimizam uma alterao de [H+] mediante a adio de cido
ou de base. Um tampo possui uma capacidade de tamponamento mxima em
seu pKa quando as formas cidas e bsicas esto presentes em igual
concentrao.
Este sistema de tamponamento do bicarbonato singular, pois ele
permanece em equilbrio com o ar atmosfrico, criando, dessa forma, um sistema
aberto com uma capacidade de tamponamento muitas vezes maior do que
aquela dos sistemas "fechados".
O dixido de carbono produzido nos tecidos se difunde atravs das
membranas celulares e dissolve-se no plasma sanguneo. O coeficiente de
solubilidade do CO2 em gua de 0,23 quando a pCO2 medida em kPa (ou
0,03 se medida em mmHg). Assim, com uma pCO2 de 5,3kPa, a concentrao de
CO2, dissolvido (dCO2) de:
dCO2 (mmol/L) = 5,3kPa x 0,23 = 1,2 mmol/L
Normalmente, existem aproximadamente 24mmol/L de bicarbonato no
plasma. O pK do tampo bicarbonato de 6,1 e se inserirmos as concentraes
dos componentes do tampo na equao anterior, veremos que:

As solues tampes so muito importantes no controle do pH em


sistemas qumicos e biolgicos, pois muitas substncias simples e quase todas
as molculas biolgicas se comportam como cidos fracos. As transformaes
qumicas so influenciadas pelo pH do meio e, portanto, o controle deste fator se
torna essencial.
Um dos tampes encontrados no sangue formado por cido carbnico,
H2CO3 e bicarbonato de sdio, NaHCO3., que possui o nion bicarbonato, HCO3Prof
Flvia Vasconcelos

50

QUMICA APLICADA
, em comum, o qual apresenta carter anfotro, podendo reagir com o H + e com
a hidroxila, OH-.
Quando o cido adicionado, o bicarbonato reage e o CO 2 liberado:

O cido carbnico uma estrutura muito instvel e logo se dissocia em


dixido de carbono e gua. O excesso de CO2 ento eliminado pelos pulmes.
J quando uma base adicionada, o cido carbnico/CO 2 neutraliza a base em
gua:

Em nenhum dos casos ocorre variao significativa de pH, tais variaes


so inferiores a 0,1; uma variao de 0,4 unidades fatal. Os pulmes e os rins
trabalham de maneira integrada para minimizar as alteraes de pH plasmtico
e podem compensar um ao outro na presena de perturbaes. Os distrbios de
equilbrio cido-base podem ter sua origem metablica, respiratria ou mista.
Quando um problema ocorre em um dos componentes, o outro busca compensar
minimizando as alteraes finais nas concentraes plasmticas de ons
hidrognio.
Quando a concentrao de ons H+ no sangue elevada, temos uma
diminuio do pH o que chamamos de acidose, a qual geralmente classificada
como metablica ou respiratria, classificao esta que depender da origem
que promoveu o desequilbrio. J a alcalose o distrbio inverso, ou seja, h um
aumento do pH sanguneo em virtude da diminuio de ons H+ no sangue,
considerado um distrbio raro em relao ao da acidose. Esses dois distrbios
podem levar, caso no haja providncia imediatas, o indivduo a morte devido ao
colapso metablico que produzido.
Comprimidos tamponados
conhecido o efeito analgsico e
antitrmico do cido acetilsaliclico, a aspirina
(imagem ao lado). Sabemos, entretanto de seus
efeitos colaterais: a absoro do medicamento
pelo estmago causa irritao gstrica e at
lcera. Esses efeitos podem ser diminudos se for
adicionada aspirina uma substncia que, em
Prof
Flvia Vasconcelos

51

QUMICA APLICADA
contato com o estmago, forma uma soluo tampo, aumentando o pH do
suco gstrico.

11. Funes Orgnicas


A principio a qumica orgnica era a parte da qumica que estudava os
compostos extrados de organismos vivos. Essa definio estava baseada na
teoria da fora vital, formulada por Berzelius, segundo o qual os compostos
orgnicos necessitavam de vida, para serem sintetizados.
Em 1828, um discpulo de Berzellius, o qumico alemo Friedrich Whler
(1800-1882), derrubou essa teoria, sintetizando em laboratrio a uria, CO(NH2)2,
um composto orgnico encontrado na no suor e na urina dos animais, pelo
simples aquecimento do mineral cianeto de amnio, NH4OCN.
Assim, os cientistas perceberam que a definio estava inadequada, e a
definio atual que a qumica orgnica estuda a maioria dos compostos do
elemento carbono.
Em linhas gerais, vejamos algumas informaes sobre o tomo de carbono (C).
O carbono um elemento encontrado na natureza sob a forma de diamante ou
carvo. Na tabela peridica esta localizado na famlia 4, sendo tetravalente. Por
ter essa configurao o carbono pode realizar ligaes simples, duplas ou tripla.

Prof
Flvia Vasconcelos

52

QUMICA APLICADA
As molculas orgnicas apresentam basicamente em sua estrutura, elementos
de carbono e hidrognio, molculas conhecidas como hidrocarbonetos. Quando
h a presena de outros tomos (oxignio, nitrognio, por exemplo) estas so
classificadas de uma outra forma, de acordo como estes elementos esto
presente na estrutura da molcula (lcool, cetona, cido carboxlico, cetona,
amina, amida, etc). Estudemos agora, algumas funes da qumica orgnica.
Hidrocarbonetos
qualquer composto binrio, formado por carbono e oxignio. Estes so
classificados de acordo com a sua frmula estrutural. Na tabela a seguir veremos
as principais estruturas dos hidrocarbonetos.

Prof
Flvia Vasconcelos

53

QUMICA APLICADA

Prof
Flvia Vasconcelos

54

QUMICA APLICADA
RADICAIS MAIS IMPORTANTES
|
H3C H3C etilCH 2
CH3 metil

H3C n.propilCH2 CH

H3C

CH

isopropil
|
H3C CH2n.butil CH2 CH2

H3C CH2 C H CH3


sec.butil
|

H3C C H CH2

C CH 3
H

| 3C
|
CH
C H3

isobutil

terciobutil
benzil

fenil

-naftil

-naftil

ortotoluil

metatoluil

paratoluil
|

H2 C

H2 C

C H2 H3C C H

C
H

3C

etileno

| metileno
etilideno

etilidino

Prof
Flvia Vasconcelos

55

QUMICA APLICADA

Alcois
So compostos que possuem uma ou mais hidroxilas ou oxidrilas (OH -)
ligadas diretamente a uma cadeia carbnica que no pertena a um anel
aromtico, isto , ligados a um carbono sp (saturado).
Grupo funcional:

So mais reativos que os hidrocarbonetos, est presentes nas molculas de


colesterol, glicose, noradrenalina e na bebida alcolica.

Fenol
So compostos que contem um ou mais grupos hidroxilas diretamente ligados a
ncleos aromticos, ou ainda, so compostos aromticos resultantes da
substituio de um ou mais hidrognios ligados ao seu ncleo por igual numero
de hidroxilas. Grupo funcional:
Apresentam carter cido, formam ligaes de
hidrognio entre si e com a gua. Est presente nas
molculas de serotonina, dopamina, em diversos medicamentos e desinfetantes.
Aldedo e Cetona
Os aldedos e as cetonas pertencem a duas famlias de compostos
orgnicos caracterizados por possurem na sua cadeia carbonada o grupo
carbonila, C = O. A diferena entre eles reside somente na posio do grupo
carbonila: nos aldedos est posicionado num tomo de carbono primrio (C 1) e,
portanto, numa das extremidades da cadeia carbonada; nas cetonas est
posicionado num tomo de carbono secundrio (C2) e, logo, nunca se encontra

Prof
Flvia Vasconcelos

56

QUMICA APLICADA
numa posio terminal.

Os aldedos de cadeia aberta mais reativos que os aromticos, no


formam ligao hidrognio entre si, mas formam com a gua. So solveis em
solventes orgnicos como: lcool, ter e benzeno.
As cetonas so bastante reativas, no formam ligaes hidrognio entre
si, mas formam com a gua. As mais simples so lquidas, sendo solveis em
lcool, ter e benzeno. So partes constituintes de leos essenciais encontrados
nas flores e frutas.

cidos carboxlicos
So compostos que possuem um ou mais grupos carboxlicos, - COOH, na
molcula.
Grupo funcional:
Os cidos carboxlicos de menor cadeia carbonada so
lquidos, incolores e bastante solveis em gua graas s
ligaes de hidrognio que podem estabelecer com as
molculas de gua, dado que o grupo carboxilo bastante polar. As interaes
com as molculas de gua permitem que, em parte, as molculas de cido se
ionizem o que explica o comportamento cido, ainda que fraco, destes
compostos.
Uma variao dos cidos so conhecidas como cidos graxos, cidos de
cadeias longas (de 10 a 12 carbonos ou mais) e ocorre em nmeros pares. O
cido olico apresenta 18 tomos de carbono em sua estrutura.

Prof
Flvia Vasconcelos

57

QUMICA APLICADA

ster
So compostos resultantes da reao de um cido carboxlico com um lcool ou
fenol, com eliminao de gua. Essa reao conhecida como esterificao.

As molculas de triglicerdeos podem ser formadas a partir desse tipo de reao.


Os estres no formam ligaes de hidrognio entre si, pois so
lipossolveis e possuem, geralmente, um aroma agradvel,
estando presentes nos leos vegetais, animais, gorduras e nos
aromatizantes e essncias.
Grupo funcional:

Aminas
So compostos resultantes da substituio de um, dois ou trs tomos de
hidrognio da amnia, por igual numero de radicais hidrocarbonetos. Grupo
funcional:

Prof
Flvia Vasconcelos

58

QUMICA APLICADA

Os compostos das aminas so classificados como bsicos, formando ligaes


de hidrognio entre si e com a gua. As aromticas so altamente txicas,
podendo ser mortais. Est presente em muitos nutrientes, drogas, estimulantes,
anestsicos e antibiticos; formam as vitaminas (vital+amina), fundamentais para
o nosso organismo.
Amidas
As amidas podem considerar-se como compostos provenientes de cidos por
substituio de um ou mais grupos hidroxila, OH-, por outros
tantos grupos NH2. Quando a amida contm mais do que um
grupo NH2, denomina-se diamida, triamida, etc.
Grupo funcional:
As amidas esto presentes nas protenas, que podem ser
geradas a partir da reao de um cido carboxlico com uma amina. Essa reao
ocorre com a liberao de uma molcula de gua. A ligao formada ento
chamada de ligao peptdica.

INFORMAES ADICIONAIS
Principais solventes orgnicos
hexano afeta os nervos aps uso prolongado, pentano e heptano no.
benzeno tem efeito cumulativo e provoca leses no sistema nervoso central,
bem como o xileno e tolueno.
so txicos ao sistema nervoso, e s vezes, ao corao.
Prof
Flvia Vasconcelos

59

QUMICA APLICADA
dos lcoois, o metanol o mais perigoso. Efeito cumulativo e ao sobre o nervo
tico.
metoxietanol, etoxietanol influem no sistema nervoso central.
nitroanilina,anilina, nitrobenzeno so txicos ao sangue.
dimetilformamida (DMF) irritante e penetra na pele com facilidade .
dimetilsulfxido (DMSO) irritante e penetra na pelo com facilidade.
Propriedades fsico-qumicas dos solventes

Solventes

Densidade

Ponto de

Ponto de

Limites de

Relativa a 200

Ebulio

Fulgor (V.

Explosividade

(gua = 1)

(0C)

fechado)

Temperatura

Densidade

de

Vapor 200

Autoignio (0C)
(%Vol./ar)

(ar = 1)

(0C)

Acetato de etila

0,90

77,1

-4

2,0 a 11,5

426

3,0

Acetona

0,79

56,2

-18

2,2 a 13,0

465

2,0

Acetonitrila

0,79

81,6

12,8

3 a 16

524

1,4

Benzeno

0,90

80,0

-11

1,2 a 7,8

498

2,8

n-Butanol

0,80

117,0

37,8

1,4 a 11,2

343

2,6

Ciclohexano

0,78

81,0

-20

1,3 a 8,0

245

2,9

Cloreto de metileno

1,33

39,8

12 a 19

556

2,9

Clorofrmio

1,48

61,7

Dimetilformamida

0,90

153,0

58

2,2 a 25,2

445

2,5

Etanol

0,79

78,5

12

3,3 a 19

363

1,6

ter etlico

0,71

34,5

-45

1,8 a 36,5

160

2,6

ter isoproplico

0,73

68,0

-28

1,4 a 21

443

3,5

NA

NA

NA

+1000

4,4

Prof
Flvia Vasconcelos

60

QUMICA APLICADA
ter de petrleo

0,6 a 0,9

35 a 60

Etilenoglicol

1,11

198,0

Formaldedo

0,82

-19,5

n-Hexano

0,66

69,0

n-Heptano

0,70

Isooctano

-57 a 18

1,0 a 6,0

232 a 290

111

3,2 a 15,3

398

2,1

NA

7,0 a 73

300

1,1

-22

1,2 a 7,5

223

3,0

98,4

-1,0

1,1 a 6,7

204

3,5

0,69

99,0

-12

1,0 a 6,0

418

3,9

Isopropanol

0,78

82,4

12

2,0 a 12

460

2,1

Metanol

0,79

64,5

12

6,0 a 36

385

1,1

Metiletilcetona

0,81

79,6

1,8 a 12

404

2,5

Metilisobutilcetona

0,80

117,0

18

1,2 a 8,0

448

3,5

n-Propanol

0,80

82,5

25

2,6 a 13,5

412

2,1

Tetractor. Carbono

1,59

76,5

NA

NA

NA

5,3

Tetrahidrofurano

0,90

66,0

-14

2,0 a 11,8

321

2,5

Tolueno

0,86

111,0

1,3 a 7,1

536

1,95

Xilenos ( o m p )

~0,87

~140,0

27 a 32

0,9 a 7,0

463 a 528

-9

-3,0

3,7

Obs.: NA - No aplicvel

BIBLIOGRAFIA CONSULTADA

Atkins, P. Princpios da Qumica: questionando a vida moderna e o


meio ambiente. 3 ed. Porto Alegre: Bookman, 2006

Fonseca, Martha Reis Marques da. Qumica Orgnica Coleo Qumica

Prof
Flvia Vasconcelos

61

QUMICA APLICADA
So Paulo: FTD, 2007

______. Qumica Geral Coleo Qumica So Paulo: FTD, 2007

Mahan, Bruce M. Qumica- Um Curso Universitrio.


Edgar Blcher, 2003

http://www.qmc.ufsc.br/qmcweb/artigos/forcas_intermoleculares.html
acessado em 07 de julho de 2010.

Vogel, A. I. Qumica Analtica Qualitativa. Editora Mestre Jou, 5. ed. 1981.

So

Paulo:

Prof
Flvia Vasconcelos

62

You might also like