II.

MEKANIKA
II.1. Lvizja mekanike
Mekanika sht pjes e fiziks e cila i studion format m t thjeshta t lvizjes s materies, t
cilat bazohen n zhvendosjen e thjesht ose kalimin e trupave fizik prej nj pozite n nj pozit tjetr.
Mekanika e cila e studion lvizjen e trupave t vegjl me shpejtsi shum m t vogl se shpejtsia e
drits n vakum quhet mekanik klasike.
Mekanika klasike ndahet n tri pjes, edhe at:
1. statik pjes e mekaniks e cila i studion trupat n gjendje t qetsis derisa ato jan nn
ndikim t forcave,
2. kinematik pjes e mekaniks e cila i studion lvizjet e trupave, dhe
3. dinamik pjes e mekaniks e cila i studion lvizjen e trupave nn ndikimin e forcave.
Pr t gjitha llojet e lvizjeve shenj e prbashkt e tyre sht ndryshimi i pozits s nj trupi n
krahasim me trupin tjetr.
Ndryshimi i pozits s nj trupi n krahasim me ndonji trup tjetr, dhe ndryshimi i pozits s
disa pjesve t nj trupi n krahasim me pjesn tjetr t atij trupi, quhet lvizje mekanike.
Detyra themelore e mekaniks sht t prcaktoj pozitn e trupit t dhn n do moment kohor,
gjegjsisht t dihen ligjet pr lvizjen e trupit. Q t zgjidhen detyra themelore n kinematik, jan
futur disa nocione: trup referues, sistem referues, pozita e trupit, zhvendosja, vija rrugore, rruga e
kaluar, shpejtsia mesatare, shpejtsia momentale dhe nxitimi.
Trupi i palvizshm n krahasim me t cilin vzhgohet lvizja e trupit tjetr, quhet trup referues.
N krahasim me trupin referues disa trupa lvizin, ndrsa disa t tjer jan n qetsi, dhe kjo tregon se
lvizjet mekanike jan relative.
Me eksperimente dhe me vrojtime gjat t studiuarit t lvizjeve mekanike sht arritur deri n tre
rezultate vijuese:
1. trupat gjat kohs mund t ndryshojn pozitn e tyre njri ndaj tjetrit,
2. pjest e nj trupi gjat kohs mund t ndryshojn pozitn n krahasim me pjesn tjetr t
trupit,
3. nj trup n t njejtn koh mund t kryej lvizje t ndryshme n krahasim me trupin
referues.
Trupi referues, s bashku me sistemin koordinativ t lidhur n mes veti dhe kohs, quhet sistem
referues.
Ekzistojn dy lloje t lvizjeve mekanike, edhe at: lvizja translatore (drejtvizore) dhe lvizja
rrotative (rrotulluese) e trupit t ngurt rreth boshtit t palvizshm.

Lvizja e trupave gjat s cils t gjith pikat e tij jan n lvizje n mnyr t njejt, quhet
lvizje translatore (drejtvizore). Gjat lvizjes translatore t trupit, do drejtz e lidhur me t mbetet
paralele me vetveten, prandaj n rast t lvizjes translatore t trupit ajo mund t zvendsohet me pki
materiale.
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

II. MEKANIKA
Gjat lvizjes rrotative (rrotulluese) t gjith pikat e trupit prshkruajn rrath t cilt shtrihen n
rrafshe paralele, gjat s cils qendrat e ktyre rrathve shtrihen n nj drejtz t njejt, e cila quhet
bosht i rrotacionit (rrotullimit). Boshti i rrotacionit mund t gjenet edhe jasht trupit q rrotullohet dhe
pikat q shtrihen n boshtin e rrotullimit mbeten t palvizshme.
Gjat rrotullimit t trupit, pikat e ndryshme lvizin n mnyr t ndryshme, me ka traektoret e
tyre, shpejtsit dhe nxitimi nuk jan t njejta.

Nga gjeometria sht e njohur se pozita e nj pike prcaktohet me nj rrezevektor (vektori i

pozits) ose, n krahasim me sistemin koordinativ drejtkndsh me koordinatat e tij.
Rrezevektor quhet segmenti i kahzuar q e lidh fillimin referues me pozitn e piks materiale.

Pr prcaktimin e pozits s ndryshuar t trupit, sht futur madhsia fizike q quhet vektori i
zhvendosjes (zhvendosja). Vektori i zhvendosjes i lidh pozitn fillestare dhe prfundimtare t piks
materiale, dhe ka kahje prej fundit t vektorit t par kah fundi i vektorit t dyt.
Vektori i zhvendosjes sht madhsi e par kinematike.
Me lidhjen e pikave npr t ciln kalon trupi n hapsir gjat lvizje s tij, fitohet traektorja e
trupit. Gjatsia e traektores ndrmjet dy pikave q shtrihen n traektore quhet rrug e kaluar (rrug).

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

II. MEKANIKA
II.2. Lvizja drejtvizore e njtrajtshme
Gjat lvizjes drejtvizore t piks materiale, traektorja e saj sht pjes e drejtzs. Prandaj, lloji
m i thjesht i lvizjes mekanike sht lvizja drejtvizore e njtrajtshme.
Pr trupin i cili lviz n vij t drejt dhe i cili pr koh t barabart kalon rrug t barabart
themi se bn lvizje drejtvizore t njtrajtshme.
Pr t analizuar lvizjen drejtvizore t nj trajtshme, supozojm se jemi duke lvizur me
automjet n nj rrug t drejt. Shtyllat elektrike t cilat gjenden n skaje t rrugs jan t vendosura
n distanc t njejt, dhe njrn prej tyre e marrim si pik fillestare dhe me ndihmn e ors ose
kronometrit masim kohn q do kalojm nga njra shtyll tek tjetra. Nse koha sht e njejt ather
themi se bjm lvizje drejtvizore t njtrajtshme.
Lvizja drejtvizore sht ajo lvizje q kryen trupi n nj traektore vijdrejt, ku raporti
ndrmjet hapsirs dhe kohs sht i pandryshueshm, pra shpejtsia sht e pandryshueshme.
Trupi n lvizjen drejtvizore kryen rrug t barabarta n interval kohe t barabart.
Rruga te lvizja drejtvizore e njtrajtshem sht e barabart me prodhimin midis shpejtsis dhe
kohs:
=
Kjo formul vlen vetm pr lvizjen e njtrajtshme, gjegjsisht nse shpejtsia sht konstante.
Nse n nj bosht numerik kemi dy pika t cilat jan t prcaktuara me numra, p.sh. koordinata
x e piks A sht e barabart me 3m, ndrsa e piks B sht 5m, dhe nse e vzhgojm lvizjen e piks
materiale q kryhet npr gjatsin e
boshtit koordinativ OX, do t vrejm se
n do moment t kohs pika e lvizshme
do t ket koordinat plotsisht t caktuar.
Segmenti q sht i barabart me ndryshimin e koordinatave sht i barabart me modulin e
vektorit t zhvendosjes s piks materiale:
=
Zhvendosja sht vektor, sepse ajo ka drejtim, kahje dhe gjatsi (modul, madhsi), ku vlera e saj
mund t jet pozitive, negative ose e barabart me zero.
Nse pika materiale lviz n nj kahje, ather rruga e kaluar sht e barabart me zhvendosjen:
=
Lvizja e piks materiale kryhet n vij t drejt dhe kahje e piks materiale e vargojm si kahje
pozitive n boshtin koordinativ OX, ather koordinatat e piks M1, M2, M3, M4, M5, etj., do t jen:
, , , , , etj., prej ku mund t nxirret prfundimi:

=
=
=
= =

Ky raport konstant (v = const), e prcakton shpejtsin e lvizjes drejtvizore t njtrajtshme t

piks materilae:

Shpejtsia e piks materiale sht madhsi e dyt kinematike.

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

II. MEKANIKA
II.3. Lvizja drejtvizore e ndryshueshme
Shumica e lvizjeve drejtvizore nuk jan t njtrajtshme. Kshtu q ekzistojn trupa t cilt pr
intervale t barabarta t kohs prshkruajn rrug m t gjat dhe pastaj prshkruajn rrug m t
shkurtr. Shembull i thjesht pr lvizjen drejtvizore t ndryshueshme sht lvizja e trenit kur niset
nga stacioni dhe kur arrin n stacionin tjetr.
Lvizja drejtvizore, gjat s cils trupi pr intervale t barabarta t kohs kryen zhvendosje t
ndryshme, quhet lvizje drejtvizore e ndryshueshme.
Lvizja drejtvizore e ndryshueshme, karakterizohet me kto madhsi: shpejtsin mesatare,
shpejtsin momentale (e astit), nxitimin mesatar dhe nxitimin momental (i astit).
Shpejtsia mesatare: Gjat lvizjes s ndryshueshme nuk mund t flitet pr ndonj shpejtsi t
caktuar, meqense raporti i rrugs s kaluar ndaj intervalit kohor prkats nuk sht i njejt pr pjes
t ndryshme t traektores, si sht rasti te lvizja e njtrajtshme. Pr raste t ktilla n kinematik
sht futur madhsia e quajtur shpejtsi mesatare.
q ka kryer trupi pr intervalin kohor t
Shpejtsia mesatare quhet hersi nga zhvendosja
dhn :

Shpejtsia momentale (e astit): N shum raste, sht shum me rndsi t dihet shpejtsia me
t ciln lviz trupi n mmentin e dhn t kohs. Prandaj n makina t ndryshme jan t montuar
shpejtsi matsit, t cilt tregojn shpejtsin n do moment t kohs.
Shpejtsia momentale sht shpejtsia e trupit n momentin e dhn t kohs ose n pik t
dhn t traektores s piks materiale.
Shpejtsia momentale ose shpejtsia n pikn e dhn t traektores sht e barabart me hersin
ndrmjet zhvendosjes tepr t vogl t pjess s traektores, q qfrohet deri te ajo pik, dhe intervalit t
kohs tepr t shkurtr n rrjedhje t t cilit ka ndodhur zhvendosja:

= ,

Shpejtsia momentale e lvizjes s njtrajtshme sht e vijueshme, kurse e asaj t ndryshueshme

sht madhsi e ndryshueshme dhe ka vler t ndryshme n aste t ndryshme t kohs.
Shpejtsia momentale gjat lvizjes s ndryshueshme ndryshon gjat kohs n mnyr t
vazhdueshme, prandaj ajo mund t jet karakteristik pr lvizje e ndryshueshme t trupit.
Nxitimi mesatar: Gjat lvizjes s ndryshueshme, shpejtsia momentale vazhdimisht ndryshon
nga nj pik n tjetrn, nga nj moment n tjetrin. Pr t caktuar sa shpejt ndryshon shpejtsia
momentale, n kinematik sht pranuar nj karakteristik e re (madhsi tjetr fizike), e cila quhet
nxitim (a).
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

II. MEKANIKA
Nxitimi sht madhsi e tret kinematike.
Shembull konkret pr nxitimin sht lvizja e automjetit n nj autostrad t drejt, ku gjat
shtypjes s pedalit t gazit fillon t ritet shpejtsia momentale dhe n shpejtsimatsin (spidometrin)
fillon t zhvendoset shigjeta e cila tregon shpejtsin momentale n do ast dhe n do vent t
traektores, prandaj thuhet se nxitimi sht i madh.
Shtypja e pedalit t frenave sjell deri te efekti i njejt, mirpo kjo tani sht nxitim negativ.
N pjes t ndryshme t traektores pr intervale t barabarta t kohs ndodhin ndryshime t
ndryshme t shpejtsis me t ciln lviz trupi, prandaj mund t flitet pr nxitim mesatar.
Nxitimi mesatar sht i barabart me raportin (hersin) e ndryshimit t shpejtsis n interval
kohe t dhn, pr t cilin ka ndodhur ai ndryshim:
=

Nxitimi momental (i astit): N rast t prgjithshm gjat lvizjes s ndryshueshme, nxitimi

mesatar varet nga intervali kohor. Pr prshkrimin me t mir t piks materiale duhet t dihet nxitimi
i piks materiale n moment t dhn t kohs ose n pik t dhn t traektores. Pr kt qllim futet
caktohet me t njejtin barazim:
nxitimi momental (i astit). Nxitimi momental
=

=
, =

II.4. Lvizja drejtvizore njtrajtsisht e nxituar

Ekzistojn lloje t ndryshme t lvizjeve t ndryshueshme: njtrajtsisht t nxituara dhe jo
njtrajtsisht t nxituara. Forma m e thjesh e lvizjes s ndryshueshme sht lvizja drejtvizore
njtrajtsisht e nxituar. N kt rast, nitimi mesatar sht i barabart me nxitimin momental (t asti):
=

e shnojm shpejtsin e piks

Nse me

materiale n momentin e kohs = , ndrsa, me

shpejtsin n momentin e kohs t, ather vektori i
nxitimit gjat lvizjes drejtvizore njtrajtsisht t
nxituar do t jepet me formuln:
=

dhe
Nse sht e njohur shpejtsia fillestare
, ather mund t caktohet shpejtsia
nxitimi
momentale e piks materiale:
=
+

Ky barazim jep mundsi t caktohet shpejtsia n do moment t kohs t, nse jan t njohura
nxitimi dhe shpejtsia fillestare. Ky barazim quhet ligji i shpejtsis s lvizjes njtrajtsisht t nxituar
t piks materiale (trupit).

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

II. MEKANIKA
Nse krahasojm boshtin OX prgjat kahjes s lvizjes, ather pr projektimin e shpejtsis
mund t shkruhet barazimi:
=
+

,
,
) shtrihen n nj drejtz (jan kolinear), vlerat absolute t
Meqense t tre vektort (
projeksioneve t tyre jan t barabarta me modulet e ktyre vektorve n raport me boshtin koordinativ
t zgjedhur.
Nse kahjet e vektorve t shpejtsis fillestare dhe vektorit t nxitimit jan t njejta (prputhen
me kahjen pozitive t boshtit OX), ather moduli i shpejtsis s piks materiale gjat kohs zmadhohet
(ritet):
=
+

dhe thuhet se ajo nxiton. Nse kahja e nxitimit sht e kundrt me kahjen e shpejtsis fillestare,
ather moduli i shpejtsis s piks materiale gjat kohs zvoglohet:
=

dhe thuhet se pika materiale ngadalsohet ose frenohet. N kt kuptim lvizjet njtrajtsisht t
dryshuara n vij t drejt ndahen n: t nxituara dhe t ngadalsuara.

II.5. Rnia e lir

do trup q nuk sht i varur ose i mbshtetur bie n tok. Nse
nj gur dhe nj copz letre i lshojm t bien nga nj lartsi e njejt
njkohsisht, guri do t bjer m shpejt n tok se sa fleta.
Nse e shikojm nga ky kndvshtrim kt dukuri mund t
vijm deri n prfundim t gabuar, duke menduar se trupat m t
rnd bien m shpejt n tok se sa ato m t lehtit.
Me kt dukuri sht marr Galileo Galilei i cili ka treguar
faktin se gjat rnies s trupave ndikim t madh ka edhe rezistenca e
ajrit.
Ai ka br eksperimentin e tij me dy trupa te cilt kan pasur
pesh t ndryshme dhe i ka lshuar nga nj lartsi e njejt n t njejtn
koh. Praktikisht ako kan rn me shpejtsi t njejt, por dallimi i
vogl q sht paraqitur, Galilei ia ka prshkruar rezistencs s ajrit.
Hulumtimet e para eksperimentale q i ka br, i ka filluar me
studimin e lvizjes s sferave npr nj rrafsh t pjert. Nga ky eksperiment ka konstatuar se rrokullisja
e sfers pa shpejtsi fillestare npr rrafshin e pjert sht lvizje njtrajtsisht e nxituar.
Kjo prov tregon se me zmadhimin e kndit
t pjertsis s rrafshit deri kur ai do t arrij 90,
lvizja do t kaloj n rnie t lir.
N kt mnyr Galilei ka konstatuar se
edhe rnia e lir sht lvizje njtrajtsisht e
nxituar.
Pr t vrtetuar ligjin e Galileit do t
sqarojm provn e thjesht t Njutnit.
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

II. MEKANIKA
Ai ka prdorur nj gyp prej qelqi me nj gjatsi rreth 1m, ku njri skaj ka qen i mbyllur kurse
skaji tjetr i paisur me tap.
N t ka futur nj sfer t vogl metalike, copz plutoje, dhe
nj pendl.
Gjat rrotullimit t gypit nga ana e kundrt sfera ka rn m
shpejt, pastaj plutoja dhe n fund penda. Mirpo nse nga i njejti
gyp nxirret ajri me ndihmn e vakum pomps, ather t tre trupat
bien njkohsisht.
Nga kjo prov Njutni ka vrtetuar se n vakum (hapsir pa
ajr) t gjith trupat bien me nxitim t njejt, dhe nga kjo mund t
thuhet se:
Rnia e lir e trupave sht vetm nj shembull konkret i
lvizjes drejtvizore njtrajtsisht t nxituar.
Q t bhet dallimi ndrmjet rnies s lir dhe t gjith lvizjeve tjera t nxituara, sht pranuar
q nxitimi i rnies s lir t shnohet me g n vend se me a. Moduli i nxitimit t rnies s lir n
gjersin gjeografike 45 sht 9,81 m/s2, n pole sht 9,83 m/s2, kurse n ekuador sht 9,78 m/s2.
Barazimet pr shpejtsin dhe zhvendosjen gjat rnies s lir t trupit kan kto forma:
=
+

= +

= +

= = +

doher ka kahje vertikalisht teposht .

Vektori i nxitimit t rnies s lir
Rnia e lir pa shpejtsi fillestare: Trupi
lshohet t bie nga lartsia h mbi siprfaqen e toks,
ku kahja pozitive e boshtit numerik OY e kahzojm
teposht, ndrsa fiilimin e sistemit koordinativ e
vendosim n vendin prej ku sht lshuar trupi t bie.
N kt rast barazimi pr shpejtsin dhe koordinatn
do t ken kt fotm:
= ; =

Meq shpejtsia fillestare sht e barabart me zero, pr koordinatn y n kt rast fitohet:

=

Kur do t zgjidhet ky barazim n raport me kohn t, fitohet:

=

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

II. MEKANIKA
Shpejtsia e sfers e cila bie lirshm, n momentin e kohs t do t jet:
= =

Kur nj trup bie prej pozits s qetsis nga nj lartsi h, shpejtsia e tij prfundimtare sht e
barabart me = .
Rnia e lir me shpjetsi fillestare: Pjesa m
kreative e zgjidhjes s detyrave n kinematik sht
zgjidhja e sistemit referues dhe sistemit koordinativ
(kahjet e boshteve koordinative dhe fillimit t sistemit
koordinativ). Nse nuk sht e theksuar ndryshe,
ather m e natyrshme sht q fillimi i sistemit
koordinativ t vendoset n pozitn fillesatare t trupit,
kurse kahja e boshtit koordinativ t vendoset prgjat
kahjes s lvizjes s trupit.
Projektimi o boshtit OY do t jet:
= +

Boshtin koordinativ OY do ta kahzojm vertikalisht teposht, ndrsa fillimin e sistemit

koordinativ do ta vendosim n tok, dhe n kt rast fitohet:
=

Pr trupin i cili gjendet n lartsi H, kemi:

Pr trupin i cili gjendet n lartsi h, kemi:

N tok t dy trupat do t bien pr koh t njejt, = = . Kur do t bien n tok koordinatat

e t dy trupave jan t barabart me zero = = . Prandaj mund t shkruhet barazimi:

=
; = ; =

Me zvendsimin e kohs n barazimin:

=

pr shpejtsin fillestare, q duhet ti prshkruhet trupit i cili bie lirisht nga lartsia H, fitohet:
=

( )

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

II. MEKANIKA
II.6. Hedhja vertikale dhe horizontale
, quhet hedhje vertikale.
Lvizja e trupit t hedhur vertikalisht prpjet me shpejtsi fillestare

Hedhja vertikale sht vetm nj shembull tjetr i lvizjes njtrajtsisht t nxituar, ku nxitimi i trupit
=
.
sht i barabart me nxitimin e rnies s lir:
N vijim prdoren barazimet e njejta si edhe te lvizja drejtvizore njtrajtsisht e nxituar, n
form vertikale:
=
+

=
+

N qoft se trupi hidhet vertikalisht prpjet me shpejtsi

, ai do t bj nj lvizje drejtvizore njtrajtsisht
fillestare
t ngadalsuar. Shpejtsia e astit, pas kalimit t kohs t, nga
fillimi i lvizjes do t jet:
=

ku g sht nxitimi i rndimit t Toks (g=9,81 m/s2).

Lartsia e ngritjes s trupit pas kohs t, nga fillimi i lvizjes do
t jet:

Nse eliminohet parametri kohor t nga t dy ekuacionet e msiprme do t gjendet shpejtsia e

astit t trupit kur ndodhet n lartsin h nga pika e hedhjes:
=

Lvizja e trupit t hedhur n mnyr horizontale

sht e njohur me emrin hedhje horizontale. N kt rast
trupi bn lvizje t ndrlikuar e cila prbhet prej
komponentit horizontal dhe vertikal.
Pas kohs t, komponenti horizontal i rrugs sht:

=
Ndrsa komponenti vertikal i rrugs sht:

Nse eliminohet parametri i kohs t nga t dy ekuacionet e msiprme do t fitohet ekuacioni i

hedhjes horizontale:

Shpejtsia te hedhja horizontale po ashtu prbhet prej komponents horizontale t shpejtsis

q sht konstante:

=
=
=

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

II. MEKANIKA
dhe komponents vertikale t shpejtsis:
=

Shpejtsia rezultante, pas kohs t nga fillimi i lvizjes sht:

=
+
=
+ (
)

Nxitimi teposht i trupit t hedhur me shpejtsi fillestare n drejtim horizontal sht i barabart
me nxitimin e trupit q kryen rnie t lir dhe nuk varet nga lvizja e tij n drejtim horizontal.
Ndryshe hedhja horizontale mund t definohet si lvizje dydimensionale. Ajo mund t trajtohet
si kombinim i dy lvizjeve njdimensionale, njra n drejtim horizontal dhe tjetra n drejtim vertikal.
Gjat t gjith hedhjeve (vertikale, horizontale dhe t pjert) trupi kryen rnie t lir.

II.7. Lvizja e njtrajtshme rrethore

Traektorja m e thjesht (rruga) nga traektoret e lakuara sht vija rrethore, ndrsa lvizja e
lakuar m e thjesht sht lvizja e njtrajtshme rrethore.
Lvizja e piks materiale n vij rrethore me modul konstant t shpejtsis quhet lvizje e
njtrajtshme rrethore.
N figur sht paraqitur lvizja e piks materiale n vij
rrethore me rreze R. Ligji i lvizjes s piks materiale npr vij
rrethore shprehet me varshmrin funksionale t dhn:
= ()
ku s sht rruga e kaluar pr kohn t prgjat vijs rrethore.
Si pozit fillestare do t marrim pikn Mo, ndrsa si kahje
pozitive t lvizjes s piks materiale do ta llogarisim kahjen e
kundrt t akrepave t ors.
N momentin e kohs t1 pika materiale ka arritur n pikn
M1, ndrsa n momentin e kohs t2 ka arritur n pikn M2. Pr
intervalin kohor = , pika materiale duke lvizur npr
gjatsin e vijs rrethore ka kaluar rrugn e barabart me
gjatsin e harkut
, gjegjsisht = .
Hersi i rrugs elementare dhe intervali kohor pr t
cilin sht kaluar kjo rrug elementare sht e barabart me modulin e shpejtsis momentale:
=

kur ky interval kohor sht mjaft i vogl (tenton kah zeroja).

Gjat lvizjes s njtrajtshme npr vijn rrethore ndryshon vetm kahja e shpejtsis. Prandaj
barazimi pr caktimin e shpejtsis momentale do t jet i njejt edhe pr interval kohor m t gjat t
paramenduar , p.sh: pr interval kohor = = , pr t cilin pika materiale ka kaluar rrugn
e barabart me gjatsin e traektores =
:
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

10

II. MEKANIKA
=

prej ku rrugn e kaluar s, pr kohn t prgjat gjatsis s vijs rrethore, fitohet:

=
ku v quhet shpejtsi lineare. Me at formul sht dhn ligji i rrugs gjat lvizjes s njtrajtshme t
piks materiale npr vij rrethore.
Ligji i lvizjes s piks materiale npr vij rrethore mund t shprehet edhe n mnyr tjetr,
nse vzhgojm figurn do t shohim se kur pika materiale M lviz npr vij rrethore, ather
prshkruan nj knd . Prandaj ligjin pr lvizjen e piks materiale npr vij rrethore
rrezevektori
mund ta paraqesim edhe me an t funksionit :
= ()
Raporti i ndryshimit (rritjes) t kndit t rrotullimit ndaj intervalit kohor pr t cilin ka
ndodhur ky ndryshim, quhet shpejtsi kndore mesatare (shenja ).
=

Meq lvizja e njtrajtshme npr vijn rrethore sht lvizje me shpejtsi kndore konstante (
= const.), nse kndi fillon t matet n momentin e kohs to = 0, ather shpejtsia kndore n
momentin e dhn t kohs caktohet me formuln:

Nse kndi matet n radian, ather gjatsia e harkut s, t prer nga ai knd i vijs rrethore me
rreze R do t jet i barabart me:
=
Nga ky barazim dhe nga barazimi i rrugs = , fitohet lidhshmria e shpejtsis lineare t
piks materiale, e cila lviz njtrajtsisht npr vijn rrethore, me shpejtsi kndore t rrotullimit t
rrezevektorit, moduli i s cils sht i barabart me rrezen e vijs rrethore:
=
Perioda e rrotullimit: do lvizje q prsritet n interval t barabart t kohs quhet lvizje
periodike.
Lvizja periodike m e thjesht sht lvizja e njtrajtshme e piks materilae npr vijn rrethore.
Koha pr nj rrotullim t plot t piks materiale prgjat vijs rrethore quhet period (T), dhe ka
dimensionin e kohs e cila matet njejt si koha sekond (s).
Frekuenca e rrotullimit: Numri i rrotullimeve i piks materiale, q i kryen n njsi t kohs
quhet frekuenc e rrotullimit (n). Njsia e saj n SI sht sekonda n fuqi minus (s-1). Pr vlera
numerike shprehet n sekond, p.sh: 10s-1 lexohet dhjet n sekond. Mund t prdoret edhe njsia
minut n fuqi minus nj (min-1), p.sh: 1000 min-1, dhe lexohet nj mij n minut.
Frekuenca e rrotullimit n dhe perioda T jan vlera reciproke:
=

Ndrmjet frekuencs s rrotullinit n, shpejtsis kndore dhe periods T gjat lvizjes s

njtrajtshme npr vijn rrethore, ekziston varshmri e caktuar, e cila sht dhn me an t formuls:
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

11

II. MEKANIKA
=

; =

Numri i prgjithshm i rrotullimeve N pr koh t caktuar t, llogaritet sipas barazimit:

=

II.8. Nxitimi centripedal

Gjat lvizjes s njtrajtshme t piks materiale npr vijn rrethore, moduli i shpejtsis nuk
ndryshon, por ndryshon vetm vektori i shpejtsis i cili ndrron drejtim. Drejtimi i vektorit t
shpejtsis ndryshon pandrprer prej pike n pik dhe prputhet me tangjentn e vijs rrethore n
pikn e dhn.
Prandaj edhe lvizja e piks materiale, me modul konstant t shpejtsis npr vijn rrethore
sht lvizje e nxituar.
Nxitimi i lidhur me ndryshimin e drejtimit t shpejtsis s piks materiale q lviz npr vij
rrethore quhet nxitim centripedal (qendrsynues).
Nxitimi centripedal doher sht i orientuar kah qendra e vijs rrethore, dhe moduli i tij sht i
barabart me:

Pika materiale q lviz njtrajtsisht n vijn rrethore me rreze R

n momentin e kohs t = t1 sht gjendur n pikn M1. N momentin e
kohs t = t2 ajo ka arritur n M2. Pr kohn t = t2 t1 rrezevektori sht
rrotulluar pr kndin . Gjat ksaj ka ndryshuar edhe vektori i
shpejtsis prej v1 n v2.
Meq koha t sht shum e vogl, pikat M1 dhe M2 jan shum
afr njra tjetrs. Kjo do t thot se harku
dhe kndi q i
takon atij harku, gjithashtu do t jen shum t vegjl.
e zhvendosim paralel me vetveten,
Nse vektorin e shpejtsis
(n pikn M2)
ashtuq fillimi i tij t prputhet me fillimin e vektorit
duke prdorur rregulln e zbritjes s vektorve, do t fitojm vektorin e
= .
ndryshimit t shpejtsis
Trekndshat M1OM2 dhe M2AB jan t ngjashm, pasi kndet e
tyre M1OM2 dhe AM1B jan t barabart (knde me krah reciprokisht normal).
Nga ngjashmria e trekndshave vijon:

=
,

ku sht moduli i vektorit t zhvendosjes . Pasi koha sht shum e vogl, moduli i
zhvendosjes mund t zvendsohet me rrugn elementare t kaluar , t barabart me harkun e rrethit

dhe fitohet:
=

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

12

II. MEKANIKA
Nse t dy ant e barazimit pjestohen me kohn , fitohet:

=
,
=

ose nga definicioni i nxitimit a, barazimi i fundit do t marr kt form:

=

Meq shpejtsia lineare, shpejtsia kndore dhe rrezja e vijs rrethore jan t lidhura me an t
barazimit = , nxitimi i piks materiale gjat lvizjes s njtrajtshme t saj npr vij rrethore,
fitohet:
=
prputhet me kahjen e vektorit t ndryshimit t shpejtsis
.
Kahja e vektorit t nxitimit
Kur pikat M1 dhe M2 jan shum afr njra tjetrs, ather kndi sht shum i vogl
(pothuajse i barabart me zero). Meq kndet M1AB dhe M1BA jan t barabart, ndrsa shuma e
kndeve t brendshme t trekndshit sht e barabart me 180, rrjedh se:
= =
Gjat kndit t vogl ndrmjet vektorve, vektori i
ndryshimit t tyre sht normal me donjrin prej tyre.
Vektori i nxitimit ka kahje normale t tangjents (respektivisht
drejtimin e shpejtsis lineare), ndrsa kahja e tij do t jet npr
rrezen kah qendra O e vijs rrethore (fig.2).
Prandaj edhe quhet nxitim centripedal (qendrsynues).

II.9. Ligji i I i Njutnit

N fillim Aristoteli ka llogaritur se t gjith trupave u takon vend i caktuar, gjegjsisht trupat e
leht lvizin lart, kurse trupat e rnd lvizin posht. Sipas ktij parimi ai ka thn se kto jan lvizje
natyrore, ku ka analizuar lvizjen e yjeve dhe trupave qiellor n gjithsi.
Lvizjet tjera q nuk bjn pjes n lvizjet natyrore i ka quajtur lvizje t dhunshme. Arsyen
pr t ciln trupat kryejn lvizje t dhunshme e ka quajtur forc.
Poashtu ai ka llogaritur se trupat munden vetm t rruajn gjendjen e tyre t qetsis, ndrsa
lvizjet i bjn vetm nn ndikim t forcs.
Me prfundimet e ktilla nuk sht pajtuar Galileo Galilei duke e mohuar formulimin e
Aristotelit, pr nj nga ligjet e natyrs i cili thot se trupat e leht lvizin lart kurse trupat e rnd
lvizin posht (rnia e lir).
Q nga ather e deri m sot pyetjet e pazgjidhura n shkencn natyrore zgjidhen me vzhgim
dhe me eksperimente.
Galilei shum qart ka treguar se nuk ka arsye q t sqarohet ruajtja e shpejtsis s trupave gjat
lvizjes s tyre, por ndryshimi i saj.
Kshtu Galilei kuptimin forc e ka lidhur me kuptimin nxitim dhe jo me shpejtsin e trupave.

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

13

II. MEKANIKA
Gjat kryerjes s eksperimenteve ka arritur n prfundim se: n t gjith rastet e lvizjes s trupave
npr rrafsh t pjert teposht, ekziston arsye e cila e shkakton nxitimin e trupave.
Pas prgjithsimit t rezultateve ka arritur t zbuloj ligjin pr inercion t trupave i cili thot:
do trup n t cilin nuk veprojn trupa tjer, ai lviz njtrajtsisht dhe n mnyr drejtvizore,
ose ndodhet n gjendje t qetsis.
Lvizja e till ideale quhet
lvizje sipas inercionit.
Isak Njutni ka br
prgjithsimin dhe sintezn e
gjith asaj q ka qen e njohur n
dinamik, duke themeluar tri
parime t cilat jan t njohura si
ligjet e Njutnit.
Ligji i par i Njutnit, n realitet sht ligji i Galileit pr inercion, i cili thot: do trup mbetet
n pozit t qetsis ose t lvizjes drejtvizore t njtrajtshme, deri ather kur n at trup nuk do t
ndikojn trupa tjer q t ndryshojn pozitn e tyre.
T gjith sistemet referuese pr t cilat vlen ligji i par i
Njutnit quhen sisteme referuese inerciale.
Sistemi referues n krahasim me t cilin trupi gjat
kompensimit t ndikimeve t jashtme lviz n mnyr t
njtrajtshme drejtvizore quhet sistem referues inercial.
Sisteme t tilla jan: Toka si sistem referues inercial,
sistemi referues gjeocentrik, sistemi referues heliocentrik
(sistemi i Kopernikut).
Sistemi referues gjeocentrik: Merret pr studimin e
lvizjeve t satelitve, ku qendra koordinative e t cilit sht
vendosur n qendrn e Toks, boshti OZ sht i kahzuar kah
ylli Polar, ndrsa dy boshtet tjera koordinative shtrihen n rrafshin e ekuadorit, ndrsa jan t kahzuar
kah dy yje t largta t palvizshme.
Sistemi referues heliocentrik: Fillimi koordinativ gjendet n qendrn e Diellit, ndrsa tre
boshtet koordinative jan t kahzuar kah tre yjet e largta
t palvizshme.
Rndsia thelbsore e ligjit t par t Njutnit qndron
n at se ai pohon se ekzistojn sisteme referuese inerciale,
n krahasim me t cilt pika materiale e lir, e cila nuk sht
nn ndikim t asnj trupi tjetr, bn lvizje drejtvizore t
njtrajtshme ose lvizje sipas inercionit.
Sistemet referuese t cilat lvizin me nxitim n
krahasim me sistemet referuese inerciale quhen sisteme
referuese joinerciale (p.sh: vagoni q trhiqet nga
lokomotiva, etj.).

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

14

II. MEKANIKA
II.10. Forca dhe masa, ligji i II i Njutnit
Ligji i par i Njutnit tregonte faktin se n trupat n t cilt nuk veprojn trupa tjer (forca),
lviznin me shpejtsi konstante.
N rast se ndryshohet shpejtsia e trupit, vijm n prfundim se n trup vepron ndonj forc.
Nga kjo mund t konstatojm se: Madhsia fizike q e karakterizon veprimin e nj trupi ndaj
nj trupi tjetr quhet forc.
Pas lshimit n gjendje t lir t trupave ato
menjiher fillojn q t bien vertikalisht teposht kah
siprfaqja e Toks.
Nga kinematika na sht e njohur lloji i till i
lvizjes me t cilin trupi kryen rnie t lir. Meq
trupi bie n Tok, mund t prfundojm se Toka
vepron n trupa.
Forca me t ciln Toka i trheq trupat quhet forc e rndimit (ose rndim Toksor) dhe ajo
gjithmon ka kahje vertikalisht teposht. Para se t kalojm m tej, do t prkujtohemi nga kinematika
n formuln me t ciln sht dhn nxitimi:

=

Nga kjo mund t konstatojm se sa m e vogl t jet koha, aq m pak ndryshon shpejtsia e
trupit pr koh t caktuar.
Nga dy trupa q bashkveprojn, m inert sht ai trup i cili m ngadal e ndryshon shpejtsin
e vet. Me kt kuptojm se nga inercioni i trupit varet nxitimi q e fiton ai trup nn veprimin e trupave
tjer.
Masa pr inercionin sht madhsi fizike e cila quhet mas e trupave.
Nse me dhe me i shnojm masat e trupave q bashkveprojn, ather mund t
supozohet se nxitimet q i fitojn jan n proporcion t zhdrejt me masat e tyre:

=

Masa sht madhsi e par dinamike, kurse forca sht madhsi e dyt dinamike.
Lidhja ndrmjet nxitimit t trupit si madhsi kinematike dhe mass s trupit dhe forcs si madhsi
dinamike, jepet me an t ligjit t dyt t Njutnit, i cili thot:
Forca q vepron n trup, sht e barabart me prodhimin e mass s trupit dhe nxitimit q ia
jep ajo forc atij trupi.
=

Prej ku pr nxitimin e trupit fitohet:

=

N sistemin SI njsia pr matjen e forcs sht quajtur Njutn (N), dhe forca sht nj njutn
kur trupit me mas prej 1kg i jepet nxitim prej 1m/s2.
=

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

15

II. MEKANIKA
II.11. Ligji i III i Njutnit
N natyr nuk mund t ekzistojn veprime t njanshme t trupave.
do veprim i nj trupi ndaj nj trupi tjetr, on kah veprimi i trupit t dyt ndaj t parit,
gjegjsisht, bhet fjal pr bashkveprim ndrmjet trupave.
Ligji i tret i Njutnit definohet n at se forcat doher paraqiten n ifte, ku zakonisht njra forc
quhet veprim (aksion), kurse tjetra froc quhet kundrveprim (reaksion).
Ligji i tret i Njutnit thot: Veprimi sht i barabart me kunderveprimin ose aksioni i barabart
me reaksionin.
=

dhe
, ather ato dy forca jan t
Nse dy trupa A dhe B bashkveprojn me forcat
barabarta sipas madhsis (modulit), t kundrta sipas kahjes, t kahzuara prgjat nj drejtze dhe
afrohen kah trupa t ndryshm:
=

Ligji i tret i Njutnit vlen pr sistemet referuese inerciale. Sipas ligjit t tret t Njutnit vijon se:
nse ndonj trup vepron me ndonj forc, ather me siguri ekziston edhe ndonj trup tjetr n t
cilin trupi i par vepron me forc t njejt sipas modulit, por me kahje t kundrt.

Shembull: Nj trup A me mas m sht i vendosur, i shtrir n bazn B. Forca me t ciln vepron
trupi n bazn horizontale quhet rndim i trupit G. Rndimi i trupit A aht i afruar kah baza. Forca
me t ciln vepron baza B, sht e afruar kah trupi A. Kjo forc quhet forc e reaksionit normal t bazs
. N pajtim me ligjin e tret t Njutnit, kemi:

=
,

=
,

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

16

II. MEKANIKA
II.12. Forca centripedale
Gjat studimit t lvizjes s lakuar n kinematik, n rastin kur ndryshohet shpejtsia n kahje me
modul, nxitimi me t cilin lviz pika materiale sht i prbr nga dy komponenta: nxitimin normal
(centripedal) dhe nxitimin tangjencial :
=
+

Forca nn veprimin e s cils pika materiale fiton

nxitim, prbhet nga dy komponenta: njra sht
tangjenciale, e cila vepron npr tangjentn e
traektores s piks s dhn dhe tjetra sht normale
n tangjentn, por me kahje kah qendra e lakores dhe
quhet forc centripedale.
=
+

prej ku rrjedh se:

=

Moduli i forcs normale (centripedale) sht dhn me barazimin:

ku: R sht rrezja e vijs rrethore, moduli (madhsia) i forcs s piks materiale.
Lvizja e piks materiale npr vij rrethore me modul
konstant t shpejtsis quhet lvizje e njtrajtshme npr vijn
rrethore. Meq moduli i shpejtsis nuk ndryshon, nxitimi
= ), prandaj gjat lvizjes
tangjencial sht i barabart me zero (
s njtrajtshme npr vij rrethore t piks materiale, vepron vetm
forca normale (centripedale), e cila sht shkaktare pr ndryshimin
.
e kahjes s shpejtsis
Forca centripedale mund t shprehet me an t shpejtsis
kndore:
=
Nga kjo formul shihet se me zmadhimin e shpejtsis kndore edhe forca centripedale
zmadhohet (rritet) shpejt, e cila sht e nevojshme pr mbajtjen e lvizjes s njtrajtshme t piks
materiale npr vij rrethore.
Kjo dukuri sht prdorur pr konstruktimin e disa llojeve t tahometrave. Tahometrat jan
instrumente t cilt shrbejn pr caktimin e frekuencs s rrotullimit t makinave.
Rol t forcs centripedale mund t ken disa forca t ndryshme, si p.sh: forca elastike, forca e
frkimit, forca e gravitetit t toks, forcat elastike dhe magnetike, etj.

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

17

II. MEKANIKA
II.13. Impulsi i trupit, ligji pr ruajtjen e impulsit
, mund t zgjidhet do detyr ose do
Me ndihmn e barazimit themelor t dinamiks =
lloj lvizje q i prket nj pike materiale ose trupi t caktuar.
Nse n nj trup me mas t caktuar m, vepron forca konstante
=
, ather ajo forc i jep edhe nxitim konstant
:
=

prej ku fitohet:
= (

)
Barazimi i fundit paraqet formn e re t ligjit t dyt t Njutnit, ku prodhimi i mass s trupit dhe
shpejtsis s trupit sht madhsi e re dinamike e cila quhet impuls i trupit.
=

Prodhimi i forcs dhe intervalit kohor t veprimit t saj t, sht madhsi e re dinamike q
quhet impulsi i forcs.
Kto madhsi dinamike nse zbatohen n ligjin e dyt t Njutnit, barazimi do t merr formn:
= (
)

Nga barazimi i fundit mund t themi se ligji i dyt i Njutnit mund t formulohet edhe ndryshe,
gjegjsisht: Impulsi i forcs sht i barabart me ndryshimin e impulsit t trupit.
Ligji pr ruajtjen e impulsit:
Madhsit dinamike t fituara m sipr impuls i trupit dhe impuls i forcs, mund ti shprehim n
nj form t re t ligjit t tret t Njutnit.
Pr kt qllim do t shqyrtojm nj detyr t thjesht:
ndeshjen e dy sferave elastike me masa dhe .
N momentin e dhn t kohs, t dy sferat kan
shpejtsi dhe . Gjat intervalit kohor , ato veprojn
dhe
, t cilat n pajtim me
njri ndaj tjetrit me forcat
ligjin e tret t Njutnit kan module t barabarta, drejtim t
njejt por kan kahje t kundrta.
Q t zgjedhim kt problematik, do t shfrytzojm formn e re t ligjit t tret t Njutnit:
=

ku:
Pr sfern e par do t kemi:

=
=

Pr sfern e dyt do t kemi:

=
=

dhe
veprojn n interval kohor r njejt , ather n pajtim me ligjin e
Meqense forcat
, mund t shkruhet barazimi:
tret t Njutnit =
=

= (

)

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

18

II. MEKANIKA
prej ku vijon:
+
=
+

Nga barazimi i fundit dhe nga barazimi themelor i dinamiks (ligji i dyt i Njutnit), dhe me
madhsit e reja impuls i trupit dhe impuls i forcs, arrijm n nj rezultat shum t rndsishm i cili
thot: Shuma e impulseve t trupave para bashkveprimit t tyre sht e barabart me shumn e
impulseve pas bashkveprimit t tyre.
Ky barazim mund t shkruhet edhe n formn tjetr:
.
+
=

.
+
=

q do t thot se, shuma e impulseve t trupave sht madhsi konstante (e pandryshueshme).

Kjo form e re e ligjit t tret t Njutnit nuk i lidh forcat, por e themelon lidhjen ndrmjet
rezultateve fillestare dhe atyre prfundimtare nga veprimi i atyre forcave.
N kt mnyr arrihet deri tek nj ligj i prgjithshm i natyrs, ligji pr ruajtjen e impulsit t
prgjithshm t trupave n nj sistem t mbyllur (izoluar).
Nse sitemi i mbyllur prmban m shum trupa, ligji pr ruajtjen e impulsit t sistemit shkruhet
n kt form:
.
+
+
+ +
=

+
+
+ +
= .

II.14. Lvizja reaktive

Nj rast shum i rndsishm n aplikimin praktik t ligjit pr ruajtjen e impulsit sht lvizja
reaktive e trupave. Lvizja e trupit e cila kryhet kur prej saj ndahet ndonj pjes me shpejtsi t caktuar
quhet lvizje reaktive. (rrjedhja e substancs si produkt i ndezjes s ndonj lnde djegse)
Si rezultat i bashkveprimit t trupit me substancn q derdhet nga ai, trupi lviz nn veprimin e
forcs, e cila quhet forc reaktive.
Shembull: Nse n nj karroc kemi t
prforcuar n mnyr horizontale nj epruvet t
mbushur me uj deri n gjysm dhe e ekmi mbyllur
me nj tap gome ose kallami.
Gjat nxehjes s epruvets uji do filloj t vloj.
Kur do t fitohet sasi e mjaftueshme e avujve t ujit
(rritja e presionit t brendshm), tapa do t hudhet n t majt kurse karroca do lviz n t djath.
N parim t ksaj dukurie jan t ndrtuara raketat dhe anijet kozmike t sodit, t cilat prdoren
pr lundrime n hapsir dhe pr vendosje t satelitve artificial pr vzhgim t planeteve t sistemit
Diellor, si dhe pr komunikime t ndrmjetme n planetin ton.
do raket sht e ndrtuar nga dy pjes: mbshtjellsja dhe lnda djegse pr oksidim. N
raketat me lnd djegse t ngurt prdoret nj lloj special i pluhurit. N raketat me lnd djegse t
lngt, si lnd djegse prdoren kerozini, hidrogjeni i lngt, ndrsa si oksidues m s shpeshti
prdoret oksigjeni n gjendje agregate t lngt.

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

19

II. MEKANIKA
Mbshtjellsja e rakets ka form t gypit, e cila nga njra an sht e mbyllur, kurse nga ana
tjetr ka reaktiv special me nj ose m shum hapje.
Shembull: Lvizjen e rakets me mas t ndryshueshme M do ta
analizojm duke e krahasuar me Tokn.
Pr kohn t, masa e gazrave t derdhura sht M. Gazrat derdhen nga
raketa me shpejtsi u n krahasim me raketn. Shpejtsia e rakets n krahasim
+
.
me Tokn sht e barabart me
. Impulsi i
Ndrkoh zmadhohet edhe shpejtsia e rakets pr
prgjithshm i sistemit (raketa dhe gazrat e derdhur), do t jet:

para derdhjes s gazrave:

= ( + )

pas hudhjes s gazrave:

= (
+
) + (
+
)

Impulsi i forcs (rezultanta e t gjith forcave t jashtme), sht i barabart me ndryshimin e

impulsit t prgjithshm t sistemit (raketa dhe gazrat e derdhur).
= (
+
) + (
+
) ( + )

Prej ku fitohet:
=

Antari i dyt nga ana e majt e barazimit e paraqet forcn e cila sht forc reaktive:
=

Barazimi i lvizjes s rakets ka formn:

Ku: M masa e rakets, a nxitimi i rakets.

Forca reaktive vepron me kahje t kundrt nga kahja e derdhjes s gazrave dhe varet nga masa e
gazrave rrjedhs n njsi t kohs dhe nga shpejtsia e tyre.
=
dhe rezistenca e ajrit
Lansimet praktike t raketave tregojn se rndimi i Toks
nuk mund t anashkalohen, prandaj kto forca t jashtme veprojn n raket dhe duhet t merren
parasysh gjat prllogaritjeve.

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

20

II. MEKANIKA
II.15. Puna mekanike dhe fuqia
N jetn e prditshme me fjaln pun shnohet procesi n t cilin kryhet ndonj veprimtari fizike
ose mendore. N fizik kuptimi pun ka krejtsisht domethnie tjetr nga ajo n jetn e prditshme.
N fizik puna sht e lidhur me forcn dhe zhvendosjen e trupit. Pr ta pasur m t thjesht
kuptimin e puns, n fillim do t sqarojm rastin kur forca konstante (F=const), vepron n nj trup t
vendosur n nj rrafsh horizontal.
Nn veprimin e ksaj force trupi zhvendoset (lviz) n drejtim t veprimit t forcs. Prodhimi i
forcs dhe i rrugs quhet pun e forcs.
=
Njsia pr punn n sistemin SI sht
njutnmetr, e cila quhet xhul dhe shnohet
me J. Nj xhul (1J) sht puna e kryer prej nj njutni (1N) n rrugm prej nj metri (1m).
= =
Puna q e kryen forca q ka kahje t njejt me kahjen e vektorit t zhvendosjes quhet pun
pozitive, kurse puna q e kryen forca e cila ka kahje t kundrt me kahjen e vektorit t zhvendosjes
quhet pun negative.
Nse forca vepron n nj trup nn nj knd , me kahjen e lvizjes s trupit (fig.2), forca do t
dhe
, ku njra sht me kahje n boshtin Ox dhe tjetra n kahje me
zbrthehet n dy komponenta
boshtin Oy. Projektimi i forcs n t dy boshtet koordinative sht i barabart me:
= , =
= , prputhet me
Komponenta
kahjen e zhvendosjes (lvizjes s trupit),
,
prandaj puna e ksaj komponente t forcs
do t jet:
= =
=
Npr boshtin Oy nuk ka zhvendosje prandaj = = , dhe sipas ksaj komponente
, nuk kryen pun.
Nga kjo paraqitet nevoja e nj definicioni me t theksuar: puna e forcs sht prodhim i
komponents s forcs n kahjen e zhvendosjes dhe modulit (madhsis) t zhvendosjes s trupit t
shkaktuar nga veprimi i asaj force:
=
dhe vektorit t zhvendosjes
.
ku kndi sht kndi ndrmjet vektorit t forcs
Nga barazimi shihet se forca nuk do t kryej pun pr kto dy raste:
=
a) kur trupi nuk lviz (
, = ),
b) kur = /, respektivisht kur forca ka kahje npr normale kah traektorja e piks
materiale n moment t dhn t kohs.
Nse > , ather puna e forcs sht pozitive dhe nse < ( = 180 ), ather
puna e forcs sht negative (fig.3).

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

21

II. MEKANIKA
Puna mekanike sht madhsi e till t
ciln e karakterizon procesi i kalimit t trupit
prej nj gjendje mekanike n tjetrn.
Procesi i till sht i mundshm vetm
nse ekziston forc e cila vepron n trup dhe
trupi do t znvendoset nn veprimin e asaj force.
Fuqia: Madhsia fizike q cakton sa pun do t kryhet n njsi t kohs quhet fuqi, dhe shnohet
me P. Kur puna A do t kryhet pr kohn t, fuqia sht:
=

Njsia pr fuqin n sistemin SI sht xhul pr sekond dhe quhet vat (W):
=

Fuqi prej nj vati (1W) kemi ather nse pr kohn prej nj sekonde (1s) do t kryhet pun prej
nj xhuli (1J).
Rekomandohet edhe prdorimi i njsive m t mdhaja dhe m t vogla se vat: kilovat (kW),
megavat (MW), milivat (mW) dhe mikrovat (W):
= ,

= , ,

= ,

Nse mjetet e udhtimit lvizin me shpejtsi konstante,ather n kto raste forcat q veprojn
n kto mjete, duke u bazuar n motort e tyre jan t barabart nga moduli, ndrsa t kundrt pr nga
kahja me forcat e frkimit (forcat rezistente t mjedisit).
N raste t tilla shpejtsia e lvizjes s tyre prcaktohet nga fuqia e motorit. Sipas prcaktimit,
fuqia sht dhn me formuln:
=

Meqense puna sht = , ku F sht moduli i forcs rezistente t mjedisit. Nse bhet
zvendsimi i tyre do t fitohet:
=

Pr shkak se:

= ,

N shum raste forca e rezistencs nuk sht konstante, por ajo zmadhohet me zmadhimin e
shpejtsis. Prandaj gjat konstruktimit t automjeteve duhet t llogarisim pr zmadhimin e shpejtsis
s tyre.
Nj makin q t mund t kryej pun t dobishme duhet t harxhoj energji. Punn q e kryen
makina doher sht m e vogl se energjia e harxhuar, poashtu edhe fuqia e dobishme doher sht
m e vogl se ajo e harxhuar.
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

22

II. MEKANIKA
Hersi i fuqis s dobishme dhe i asaj t harxhuar , quhet koeficienti i veprimit t
dobishm i makins ():
=

Shpeshher koeficienti i veprimit t dobishm () shprehet n prqindje: = = %

II.16. Energjia potenciale

Trupat mund t posedojn energji, jo vetm pse lvizin, por edhe pr shkak t pozits s tyre ose
t konfiguracionit t hapsirs. Ky lloj i energjis quhet energji potenciale.
Do t shqyrtojm dy shembuj konkret t energjis potenciale: 1) energjia potenciale e trupit t
ngritur n nj lartsi mbi siprfaqen e Toks, dhe 2) energjia potenciale e spirales elastike t
deformuar.
Formulat me t cilat caktohet energjia potenciale n t dy rastet do ti fitojm nse llogarisim
punn e forcave n t dy rastet konkrete.
1) Energjia potenciale e trupit t ngritur n j lartsi t caktuar nga Toka forca e rndimit:
Nse nj trup me mas m gjendet n nj lartsi h nga siprfaqja e Toks dhe ai trup lirohet t
bjer lirisht pa shpejtsi fillestare, duhet t caktohet puna e forcs s rndimit.
N trupin i cili gjendet n afrsi mbi siprfaqen e
Toks, vepron forca e rndimit e cila mund t llogaritet
=
.
si konstante dhe caktohet me formuln
Rndimi toksor vepron verikalisht teposht, dhe
nse trupi nuk sht i mbshtetur, ai fillon t lviz
vertikalisht teposht.

Forca e rndimit dhe vektori i zhvendosjes

kan kahje t njejt (fig.1).
Pna A e forcs s rndimit P do t jet e barabart
me:
= = ( )
=
Meqen se = dhe = , puna e forcs s rndimit do t jet e barabart me:
= ( )
Prodhimi i mass s trupit (m), modulit t nxitimit t rnies s lir (g) dhe lartsis (h) n t ciln
gjendet trupi quhet energji potenciale e trupit:
=
Puna e forcs s rndimit sht e barabart me ndryshimin e energjis potenciale me shenj t
kundrt, gjegjsisht puna e forcs s rndimit sht e barabart me zvoglimin e energjis potenciale:
= ( )

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

23

II. MEKANIKA
Nse me forcn e njejt pr nga moduli, nj trup do t ngritej n nj lartsi nga siprfaqja e Toks
me forcn e rndimit, ather energjia potenciale e sistemit Toktrup do t zmadhohet.
Nse trupi lviz npr traektore teposht, ather puna e forcs s rndimit sht pozitive, n t
kundrtn sht negative. Puna e forcs s rndimit n traektore t mbyllur sht e barabart me zero.
Forcat, puna e t cilave nuk varet nga forma e traektores quhen forca konservatore. N grupin e
forcave konservatore bjn pjes: forca e rndimit, forca e elasticitetit (forca elastike), forca e
gravitacionit.
2) Energjia potenciale e spirales elastike t deformuar:
Kur forca e jashtme F vepron n spiralen elastike, ajo
deformohet (zgjatet ose shkurtohet). Kjo forc sht
proporcionale me deformimin e spirales elastike: F = k x.
N pajtim me ligjin e tret t Njutnit edhe spiralja
elastike vepron me forc elastike e cila sipas modulit sht e
barabart me forcn e jashtme, por me kahje t kundrt:
= .
Le t jet susta elastike e zgjatur, ashtuq pozita e saj
fillestare sht e barabart me . Fillimi koordinativ i boshtit
t abshiss do t vendoset n vendin e spirales s
padeformuar (fig.2).
Forca elastike sht proporcionale me deformimin e
spirales elastike, d.m.th. ajo sht e ndryshueshme. Prandaj duhet t merren vlerat mesatare t saj:
= = ( ) =
=

( + ) ( )

Puna e forcs elastike t spirales sht e barabart me dallimin (ndryshimin) e madhsis kx2/2.
Kjo madhsi fizike e ka marr emrin energji potenciale e spirales elastike t deformuar:
=

Puna e forcs elastike sht e barabart me zvoglimin e energjis potenciale t siprales elastike
t deformuar:

= (

= ( )

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

24

II. MEKANIKA
II.17. Energjia kinetike
Energjia e trupit definohet si aftsi e trupit pr t kryer pun. Trupi q lviz mund t kryej pun
sepse ka shpejtsi. Energjin q e posedon trupi i cili lviz quhet energji kinetike.
Si llogaritet energjia kinetike e trupit? Puna e forcs s energjis kinetike:
Do t shqyrtojm rastin m t thjesht:
nse nj trup me mas m, lviz me shpejtsi v,
=
) n kahjen e
vepron forc konstante (
lvizjes s trupit (fig.1).
Nn veprimin e ksaj force trupi do t kaloj distancn = . T gjendet me ka sht
e barabart puna e forcs.
dhe jan kolinear, lvizja e trupit do t jet drejtvizore. Nn veprimin
Meqen se vektort
=
), trupi lviz njtrajtsisht i nxituar. Distanca q do t kaloj trupi
e forcs konstante (
mund t shprehet nprmjet shpejtsis mesatare e cila sht e barabart me vlern mesatare aritmetike
ndrmjet shpejtsis fillestare dhe t fundit:
=

+
+
, = =

Nse i shumzojm t dy ant e barazimit (q e paraqesin ligjin e dyt t Njutnit F = ma) me

distancn e zhvendosjes q e ka kaluar trupi n kahjen e veprimit t forcs F, do t fitohet:
=
Pas zvendsimit t modulit t nxitimit t trupit e cila sht e barabart me :
=

Nga kjo do t fitohet:

=

Shprehja n ann e majt t barazimit paraqet punn e forcs (A = Fx), ndrsa ana e djatht
paraqet dallimin (zmadhimin) e nj madhsie e cila sht e quajtur energji kinetike ( = /).
Me futjen e madhsive fizike (puna e forcs dhe energjia kinetike e trupit), kjo formul do t
merr formn:

=

= =
Me futjen e madhsive fizike (puna e forcs dhe energjia kinetike e trupit), ligji i dyt i Njutnit
mund t formulohet me sa vijon:
Ndryshimi i energjis kinetike i trupit sht i barabart me punn e forcs q vepron n trup
pr kohn e lvizjes s tij.
Ky pohim sht i njohur si teorema e energjis kinetike.

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

25

II. MEKANIKA
II.18. Ligji pr ruajtjen e energjis mekanike
Trupat q lvizin mbi siprfaqen e Toks kan edhe energji kinetike edhe potenciale. Shuma e
prgjithshme e energjis kinetike dhe potenciale quhet energji mekanike:
= +
Prve ligjit pr ruajtjen e impulsit t prgjithshm t trupit n nj sistem t mbyllur, ekziston
edhe nj ligj tjetr shum i rndsishm i cili sht ligji pr ruajtjen e energjis t prgjithshme
mekanike.
Pr t shqyrtuar kt ligj do t marrim dy shembuj konkret pr analizim:
1). N majn e nj rrafshi me pjertsi t
dyfisht (fig.1), nga pika A lshohet q t
rrokulliset nj sfer prej eliku. Do t vrejm se
gjat lvizjes teposht t sfers npr rrafshin e
pjert shpejtsia e tij zmadhohet, kurse gjat lvizjes
prpjet shpejtsia e tij zvoglohet.
Poashtu do t vrejm se sfera ngjitet
pothuajse deri n lartsin e njejt prej ku ka qen e lshuar q t lviz.
2). Nse nj sfer prej gone ose prej kauuku e lshojm q t bie n nj siprfaqe elastike (beton,
dysheme derase, etj.), gjat rnies s sfers do t zvoglohet lartsia e tij, ndrsa do t rritet shpejtsia.
Kur sfera do t prek bazn elastike ajo do t dbohet prej sajdhe do t filloj t lviz prpjet,
ndrsa do t filloj ti zvoglohet shpejtsia kurse lartsia do t rritet, derisa nuk do t arrij n lartsin
e njejt prej nga sht lshuar. Kjo dukuri do t prsritet disa her derisa sfera t pushoj mbi
siprfaqen e bazs elastike.
Toka dhe sfera jan dy trupa t cilt bashkveprojn n mes veti dhe formojn nj sistem t
mbyllur. Gjat bashkveprimit t tyre mund t ndryshoj shpejtsia e tij dhe pozita e tyre, gjegjsisht
koordinatat e tyre. Sipas ksaj mund t thuhet se ndryshon energjia kinetike dhe potenciale e tyre.
Kur trupi bie lirisht, puna e forcs s rndimit sht e barabart me ndryshimin e energjis
potenciale me shenj negative:
= ( )
Kur n trup vepron forc konstante, nn veprimin e s cils ndryshon shpejtsia e trupit, ather
puna e asaj force sht e barabart me ndryshimin e energjis kinetike:
=
Meq ant e majta t t dy barazimeve jan t njejta, ather vijon se edhe ant e djathta do t
jen t barabarta:
= ( )
+ = + , + =
N sistemin e mbyllur konservativ, energjia e prgjithshme mekanike e sistemit nuk ndryshon.

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

26

II. MEKANIKA
Ligjin pr ruajtjen e energjis mekanike do ta
aplikojm n sistemin Toksfer. Do ti shqyrtojm t
tre pozitat e sfers: A, B dhe C.
N pozitn fillestare A (t prcaktuar me
lartsin H, t matur nga siprfaqja e Toks), sfera
sht n qetsi ( = ). N pozitn B (t prcaktuar
me lartsin h) shpejtsia e sfers sht , kurse gjat
goditjes shpejtsia e sfers sht .
T llogaritet energjia e prgjithshme e sistemit:
N pikn A:
+ = + =
+ =
N pikn B:
+ =

+ = ( ) + = + =

+ =
N pikn C:
+ =

+ = () =

+ =
Energjia kinetike dhe potenciale e sistemit mund t ndryshohet, mirpo energjia e prgjithshme
mbetet konstante, ruhet (E = const).

II.21. Ligjet e Keplerit

Modeli i propozuar pr sistemin Diellor nga ana e Nikolla Kopernikut, i ka hedhur t gjitha
paragjykimet pr gjithsin, t cilat ishin krijuar q n kohn e Aristotelit.
Kozmologjia e tr e mesjets dhe Fizika, kan qen t bazuara n idet se Toka sht e
palvizshme dhe se gjendet n qendr t gjithsis. Prandaj, punt e Kopernikut kan qen t
nnshtruara nga kritikat e rrepta.
Teoria e Kopernikut ka qen e mohuar si e rrejshme dhe n kundrshtim me shkrimin e shenjt.
Nj ndr lufttart m t dalluar dhe m human, pr pranimin e ideve t reja pr gjithsin dhe
botn, ka qen filozofi italian Xhordano Bruno, i cili i ka prhapur idet e Kopernikut, duke pohuar se
Dielli nuk sht qendra e gjithsis, por gjithsia sht e pafund dhe sht e mbushur me yje.
Pr shkak t ideve t ktilla ka qen i dnuar nga inkuizicioni dhe pas burgimit sht djegur.
Pr pranimin prfundimtar t sistemit heliocentirk kontribut t madh ka dhn fizicienti dhe
astronomi italian Galileo Galilei, i cili ka konstruktuar teleskopin dhe ka br zbulime t rndsishme.
Ai ka zbuluar katr satelitt e Jupiterit dhe ka vzhguar lvizjen e tyre rreth tij.
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

27

II. MEKANIKA
Me kt ka qen i rrzuar pohimi se do gj patjetr duhet t lviz (rrotullohet) rreth Toks.
Planeti i Jupiterit me katr satelitt e tij ka qen nj shembull i nj sistemi t vogl Diellor.
Galilei me an t teleskopit ka shikuar n drejtim t kah Kashta e Kumtrit (Byku i Kumbars)
dhe ka zbuluar se ajo sht e ndrtuar nga miliona yje, t cilt jan shum larg. Me kt e ka prmbajtur
supozimin e Bruno-s, se Gjithsia sht e pafund.
Merit t madhe pr zhvillimin e mtejshm t shkencs ka astronomi danez Tiho Brahe, i cili
duke punuar n observatoriumin e ishullit Hven afr Kopenhags, i ka themeluar tabelat e mirnjohura
pr lvizjen imagjinare t planeteve.
Pas ikjes s tij n Prag si rezultat i prndjekjes nga trashgimtari i fronit, dhe ndihms t tij ka
pasur Johan Kepler-in. Sipas vzhgimeve t Brahe-s, sht treguar se orbitat e planeteve t parapara
nga Nikolla Koperniku nuk jan t sakta, prandaj Brahe ka krkuar mnyrn pr prshkrim m t sakt
t orbitave t planeteve.
Detyrn e parashtruar m mir dhe m sakt i prshkruan orbitat e planeteve e ka zgjidhur
astronomi gjerman Johan Kepler. N krahasim me Brahe-n, Kepler-i ka qen personalitet krejtsisht
tjetr, derisa Brahe ka qen mjeshtr i pakaprcyeshm eksperimantator, aq m tepr Kepler-i ka
besuar n mundsit e mdha t matematiks.
Kepler-i me padurim ka pritur ti shikoj shnimet astronomike t Brahe-s, ku nga ai ka qen e
sugjeruar lvizja e Marsit. Kepleri-i e ka parashtruar pyetjen: Npr far lakore lviz Marsi pr kohn
e vzhguar q i ka kryer Tiho Brahe, t cilat kan zgjatur njzet vite? Vzhgimet jan kryer nga Toka.
Si lviz Marsi? Npr lakore t thjesht, e prcaktuar sipas postulateve pr palvizshmrin e Toks,
ose sipas postulatit t Kopernikut?
Gjat ksaj analize ka marr parasysh numr t madh t lakoreve vezake, dhe pas disa muajsh ka
aplikuar nj formul pr elipsn, e cila burimisht ka qen e prmendur n bibliotekn e Aleksandris
nn emrin e zbuluesit t saj Apolnij, dhe menjher e ka kuptuar se ato shum mir prputhen me
zbulimet e Brahe-s gjat vzhgimeve t tij.
Kshtu u realizua ideja e Kepler-it dhe ai ka konstatuar se Marsi lviz rreth Diellit jo n orbita
rrethore por eliptike, kurse planetet tjera kan orbita t cilat jan dukshm m pak eliptike se ajo e
Marsit.

Duke i gjeneruar rezultatet e fituara pr t gjitha planetet, Kepler-i n mnyr empirike ka

themeluar tri ligje t kinematiks s lvizjes s planeteve:
Ligji i par i Kepler-it (ligji pr orbitat) do planet lviz npr elips, n t ciln n njrn nga
fokuset gjendet Dielli.
Ligji i dyt i Kepler-it (ligji pr siprfaqet) Rreze vektori q e lidh planetin me Diellin, pr
kohra t barabarta prshkruan siprfaqe t barabart.
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

28

II. MEKANIKA
Ligji i tret i Kepler-it (ligji pr periodat) Katrort e kohrave gjat nj rrotullimi t planeteve
rreth Diellit qndrojn sikurse kubet e mdha t gjysmboshteve t dhiareve eliptike t tyre.

=

Ligji i par dhe i dyt i Kepleri-it kan qen t publikuar n vitin 1600, kurse i treti m 1619.
Ligji i tret i Kepler-it sht publikuar me titullin Pajtueshmria e bots.
Tre ligjet e Kepler-it e paraqesin prshkrimin e lvizjeve kinematike t planeteve t sistemit
Diellor. Edhe metoda e llogaritjes s lvizjes orbitale t planeteve q ka prdorur Ptolomeu sht
metod e pastr kinematike e prshkrimit t lvizjes s planeteve.
N realitet bhet fjal pr dy metoda t barabarta kinematike t prshkrimit t lvizjes s
planeteve: Ptolomeu pr prshkrimin e lvizjes s planeteve pr trup referues ka marr Tokn.

II.19. Ligji i Njutnit pr Gravitacionin

N krahasim me sistemin referues heliocentrik, Toka hulumtohet si planet, i ngjashm me t
gjith planetet tjera. Kjo d.t.th. se nuk ka nevoj pr themelimin e dinamiks gjeocentrike t posame.
Sistemi referues heliocentrik jep mundsi pr aplikimin e dinamiks s Galileit dhe Njutnit.
ndra jetsore e Keplerit, q ta kuptoj lvizjen e planeteve, ta kuptoj pajtueshmrin e qiellit,
ka qen e realizuar 36 vite pas vdekjes s tij, nga ana e Isak Njuton, njri ndr shkenctart gjenial m
t mdhenj i cili ka jetuar n kt bot.
Ai i ka bashkuar zbulimet e Kopernikut, Keplerit, Galileit she shkenctarve tjer, si n fizik,
ashtu edhe n astronomi. Duke ua bashkangjitur edhe zbulimet e veta kshtu ka themeluar nj sistem,
i cili n kohn e sotme paraqet nj ndr t arriturat m t mdha n shkenc.
Q para kohs paraikonike, ka qen e njohur se trupat bien n Tok, nse nuk jan t mbshtetur
ose t varur. Gjat gjith historis s njerzimit nuk ka pasur hamendje se Hna lviz rreth Toks.
Isak Njuton ishte i pari i cili e kuptoi, se shkaku i rnies s trupave n Tok dhe shkaku i
lvizjes s Hns rreth Toks, sht e njejta gj Toka.
N kt mnyr e ka zbuluar ligjin pr gravitacionin e prgjithshm. Njutni mir e ka ditur se
Hna rrotullohet rreth Toks, me period = .
duke vzhguar natyrn prreth, ai i ka kushtuar
vmendje rnies s molls n Tok, n ndrkoh ai e ka
parashtruar pyetjen: Nse molla e lir dhe e paprforcuar
bie n drejtim kah Toka, a thua edhe Hna, e cila gjithashtu
sht trup i lir dhe e cila gjithashtu nuk sht askund e
prforcuar, nuk bie n drejtim t Toks?!.
Prej ktu Njutni ka arrdh n prfundim se Hna do t
duhej t lviz npr vij t drejt, npr tangjentn n pik
t dhn t orbits eliptike t vet, nse n t nuk vepron
ndonj forc e cila ndikon ashtu q sistematikisht do ta
kaloj dhiaren, prandaj Hna rrotullohet rreth Toks
pothuajse npr vij rrethore.
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

29

II. MEKANIKA
Kt forc trheqse Njutini e ka quajtur forc t Gravitacionit. Pr forcn e Gravitacionit
Njutni ka supozuar se vepron n largsi. Hna nuk lviz drejt kah Toka, por shmangia e dohershme e
kahjes s lvizjes nga vija e drejt paraqet rnien e saj.
Para Njutin u parashtrua problemi: si ndryshon forca,
q vepron n planetet n rast kur ndryshon rrezja e orbits?
Q ta zgjidh kt problem ka prdorur ligjet e Keplerit.
Ligji i par i Keplerit those se planetet lvizin rreth Diellit
npr orbita eliptike. Meqen se ato orbita jan shum t
afrta me vijn rrethore, n fillim pr ta thjeshtsuar do ta
pranojm se dhiaret e planeteve jan vija rrethore dhe se
Dielli gjendet n qendrn e ktyre vijave rrethore.
N kushte t tilla, nxitimi i planeteve gjat lvizjes s
tyre t njtrajtshme npr vijn rrethore me rreze R sht
dhn me formuln:
= =

N pajtim me ligjin e tret t Keplerit, pr planetet q lvizin npr vija rrethore rreth Diellit,
mund t shkruhet:
= ,

ku K sht konstanta nj dhe e njejt pr t gjith planetet e sistemit Diellor. Kjo konstant
quhet konstanta e Keplerit.
Q ta anashkalojm periodn T t planeteve dhe t fitojm shprehje pr nxitimin vetm si
funksion nga rrezja e vijs rrethore e orbits s planetit, Njutini e ka prdorur ligjin e tret t Keplerit:
=

N ndrkoh, pr nxitimin e planeteve gjat lvizjes s saj npr vijn rrethore, fitohet:

=

N pajtim me ligjin e dyt t Njutnit, forca

me t ciln vepron Dielli n planet masa e s cils
sht m, do t jet:
= =

Koeficienti i proporcionalitetit , q hyn n barazimet sht nj dhe i njejt pr t gjith

planetet, prandaj ky koeficient nuk mund t varet nga masa e planetit prkats.
Sipas ksaj, nse forca q e shpreh bashkveprimin ndrmjet planeteve dhe Diellit sht
proporcionale me masn e planetit, ather ajo forc e njejt patjetr duhet t jet proporcionale me
masn e Diellit:

= ; =

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

30

II. MEKANIKA
Prej ku pr forcn me t ciln Dielli i trheq planetet, fitohet:
=

ku sht konstanta e re, e cila m von e merr emrin konstanta e Kevendishit, M masa e
diellit, m masa e planetit, R distanca prej qendrs s diellit deri tek qendra e planetit.
N baz t ktyre ideve Njutni prsri i sht kthyer problemit q kishte parashtruar: llogaritja e
forcs nn veprimin e s cils Hna lviz rreth Toks.
Prputhshmria e rezultateve t fituara pr nxitimin e Hns ka qen dshmi e fort se sht i
arsyeshm paragjykimi pr natyr t njejt t forcave q veprojn ndrmjet Toks dhe Hns dhe
ndrmjet Diellit dhe planeteve.
Kto forca jan quajtur forca t gravitacionit dhe jan t ngjashme me forcn e rndimit, q
vepron n trupin q bie n Tok.
Meq Dielli dhe planetet dallohen vetm pr nga madhsia e masave t tyre, prandaj sht e
arsyeshme q Njutni ka supozuar se forcat trheqse (t gravitacionit) ekzistojn jo vetm ndrmjet
Diellit dhe planeteve, por edhe ndrmjet planeteve.
, me t ciln trupi me mas e trheq trupin me mas i cili gjendet
Sipas ksaj forca
n distanc R, sht e barabart me:
= ( )

Nga ana tjetr, n pajtim me ligjin e tret t Njutnit, forca me t ciln trupi me mas , e
trheq trupin e par me mas , meqense ( ) = , do t jet e barabart me :
= ( )

N kt mnyr mund t shkruhet :

=
=

;
=

=
=

Njutni nuk e ka ditur vlern numerike t mass s asnj trupi qiellor, por nuk e ka ditur as vlern
numerike t konstants . Vlern numerike t konstants s gravitacionit i pari e ka caktuar fizicienti
anglez Henri Kevendish n vitin 1798. Sipas tij sht quajtur konstanta e Kevendishit, e cila ka vlern:
= ,
Ligji i Njutnit pr gravitacionin e prgjithshm nuk sht n gjendje ta sqaroj rrotullimin e
perikelit t planeteve. Ky rrotullim i perikelit t Merkurit jep sqarime t knaqshme n kuadr t teoris
s Ajnshtajnit pr gravitacionin.

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

31

II. MEKANIKA
II.20. Forca e rndess, pesha e trupit q lviz me nxitim n drejtim vertikal
Forca e rndimit: Forca me t ciln Toka i trheq trupat q gjenden n rrethin e saj (afr
siprfaqes s saj) quhet forc e rndimit (rndimi Toksor). Ajo caktohet me formuln:
=
ku m sht masa e trupit, kurse g sht nxitimi i rnies s lir.
N pajtim me ligjin pr gravitacionin e prgjithshm, forca e gravitacionit me t ciln Toka e
trheq trupin me mas m, sht dhn me formuln:
=

ku M sht masa e Toks, kurse R sht rrezja e Toks (R=6370km).

Meqense bhet fjal pr bashkveprimin e Toks me nj trup t njejt, vijon:
=

ku pr nxitim t rnies s lir fitohet:

=

Kjo d.t.th. se nxitimi i rnies s lir nuk varet nga masa e trupit. Nxitimi i rnies s lir g sht i
njejt pr t gjith trupat.
Vlera e llogaritur e nxitimit t rnies s lir, sipas formuls prafrsisht sht e barabart me:
=

= , /

Kur trupi gjendet n nj lartsi h mbi siprfaqen e Toks, ather nxitimi i rnies s lir llogaritet
me formuln:

=
( + )
Sipas rezultateve eksperimentale, nxitimi i rnies s lir n gjersi t ndryshme gjeografike ka
vlera t ndryshme. Shkak pr kt sht rotacioni i Toks rreth boshtit t vet dhe forma e veant e
Toks, e cila quhet gjeoid. N gjersin gjeografike 45o, nxitimi i rnies s lir sht g = 9,80620 m/s2.
N pole sht g = 9,83 m/s2, kurse n ekuador sht g = 9,78 m/s2. Gjat llogaritjeve si vler
mesatare merret g = 9,81 m/s2, kurse ndonjher sht edhe g = 10 m/s2.
Pesha e trupit: T gjith trupat q gjenden n siprfaqen e Toks ose n afrsi t saj, ajo i trheq
n vete. Pr shkak t veprimit t forcs s gravitacionit t Toks, trupat bjn shtypje n bazn n t
ciln jan t vendosur, ose nse i lshojm, ato bien kah Toka.
Forca me t ciln trupi bn shtypje n bazn horizontale, ose e trheq perin n t cilin sht i
varur, quhet pesh e trupit.
Pesha e trupave sht e barabart me forcn e rndimit vetm ather, kur baza n t ciln
sht vendosur trupi ose varsja n t ciln sht varur trupi, jan n qetsi ose lvizin me shpejtsi
).
=
konstante (
Ekziston dallim esencial ndrmjet forcs s rndimit dhe peshs s trupit. Forca e rndimit ka
natyr gravituese, kurse pesha e trupit ka natyr elastike. Pesha e trupit sht e barabart me forcn e
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

32

II. MEKANIKA
reaksionit normal t bazs (mbi t ciln shtrihet trupi), ose me forcn e elasticitetit t trheqjes s perit
(n t cilin sht varur) por me kahje t kundrt:
=
; =
=
; =

Forca e rndimit dhe pesha e trupave nuk duhet t barazohen edhe pr shkak t shkaqeve q
vijojn:
1. Forca e rndimit dhe pesha e trupit veprojn n dy trupa t ndryshm: forca e rndimit
vepron n trupin q sht i shtrir kurse pesha e trupit vepron n bazn ku sht shtrir trupi.
2. Pesha e trupit mund t mos prputhet me forcn e rndimit si pr nga moduli poashtu edhe
pr nga kahja, p.sh. gjat lvizjes s trupit me nxitim, pesha e trupit ndryshon dhe mund t
fitoj vlern zero, kurse forca e rndimit nuk sht ky rast.
Pesha e trupit q sht n lvizje me nxitim n drejtimin vertikal: N jetn e prditshme
shpesh hasen lvizje t trupave npr vertikale. Lvizja e ktill sht lvizja e ashensorit. Do ta
hulumtojm forcn me t ciln trupi vepron n bazn (dyshemen e ashensorit), d.m.th. sa do t jet
pesha e trupit n kto kushte.
Nse bazohemi n figurn vijuese, ather n vizatim e
paraqesim ashensorin n pozit t caktuar, kurse n dysheme t
ashensorit e vendosim trupin. Lvizjen e ashensorit e vzhgojm
n krahasim me sistemin referues inercial (SRI) t lidhur me
prdhesn prej ku niset ashensori.
=

N trup veprojn dy forca: forca e rndimit

dhe forca e reaksionit normal t shtypjes .
Ligji themelor i dinamiks (ligji i dyt i Njutnit), mund t shkruhet:
+ =

Kahja e lvizjes s ashensorit nuk ndikon n kahjen e nxitimit, prandaj do t shqyrtojm dy raste:
1. Nxitimi me kahje vertikalisht prpjet. I projektojm forcat dhe nxitimin n boshtin OY:
+ =
prej ku firohet:
= ( + )
N pajtim me ligjin e tret t Njutnit, forca me t ciln dyshemeja e ashensorit vepron n trup
sht e barabart me forcn me t ciln trupi vepron n dysheme, gjegjsisht me peshn e trupit:
=
; = ; = ( + )

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

33

II. MEKANIKA
2. Nxitimi me kahje vertikalisht teposht. I projektojm forcn dhe nxitimin n boshtin OY,
fitojm:
=
=

prej ku fitohet:
= ( )
Pesha e trupit do t jet:
=
=
, ather pesha e trupit sht e barabart me zero. N kt rast trupi i cili sht i
Nse
shtrir n dyshemen e ashensorit aspak nuk do t bj shtypje n t, ose nse sht i varur n tavan t
ashensorit n spirale elastike (dinamometr), spiralja nuk do t zgjatet.
Gjat rnies s lir, trupat gjenden n gjendje pa pesh.
Pesha e trupit q sht i shtrir n dyshemen e ashensorit i cili lviz me nxitim mund t
jet m e madhe ose m e vogl nga pesha e trupit, kur baza n t ciln sht i shtrir sht n
qetsi ose lviz me shpejtsi konstante. Pesha e trupit mund t jet edhe e barabart me zero, n
kt rast trupi sht n gjendje pa pesh.

II.22. Lvizja e satelitve artificial

Me zbulimin e ligjit pr gravitacionin sht mundsuar t sqarohen ligjshmrit e lvizjes s
planeteve rreth Diellit, t cilat jan zbuluar nga Johan Kepler.
Pas caktimit eksperimental t konstants s gravitacionit nga ana e Henri Kevendish, ligji i dyt
i Njutnit dhe ligji i Njutnit pr gravitacionin e prgjithshm, japin mundsin q t caktohet traektorja
e lvizjes s planeteve dhe satelitve t tyre, poashtu t llogariten edhe traektoret e anijeve kozmike
dhe koordinatat e tyre n do moment t kohs.
N baz t mekaniks s Njutnit, ligjin e gravitacionit, masa dhe rrezja e Toks dhe konstantn e
gravitacionit (Kevendishit), me ndihmn e s cilave mund t llogariten shpejtsit e nevojshme pr
lansimin q t mundet njdonj satelit t hudhet n kozmos normalisht nga siprfaqja e Toks, ose
ndonj satelit tjetr t lansohet n orbit rrethore rreth Toks.
Trupat e hedhur nga siprfaqja e Toks, q t mund t lvizin npr orbita rreth Toks, ose rreth
ndonj trupi tjetr qiellor, quhen satelit artificial.
Q t mundet nj trup t shndrrohet n trup kozmik, ai duhet t nxirret jasht atmosfers s
Toks, dhe ti jepet shpejtsi fillestare t mjaftueshme. N kozmonautik kjo sht e njohur si lansim
i trupit n orbit.
Shpejtsia m e vogl fillestare = , q duhet ti komunikohet nj trupi, q t bhet satelit
artificial i Toks, quhet shpejtsia e par kozmike. Shpejtsia e par kozmike sht e njohur me emrin
shpejtsia rrethore.
Ermin e ka marr pr shkak se ajo sht e barabart me shpejtsin e satelitit artificial, i cili
rrotullohet rreth Toks, n munges t rezistencs s atmosfers, npr orbit rrethore vetm nn
ndikimin e forcs s gravitacionit t Toks (forcs s rndimit).
Q t mundet rezistenca e ajrit t anashkalohet, lartsia e trupit duhet t jet e madhe. Kshtu
p.sh. gjat llogaritjeve mund t merret se rrezja e orbits r sht e barabart me 6700 km. Nse masa e
Toks merret se sht = dhe = , , pr shpejtsin e par
kozmike fitohet = /.
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

34

II. MEKANIKA
Nse shpejtsia sht m e vogl sateliti do t bjer
n Tok. Dhe nse shpejtsia sht m e madhe, ather
traektorja m nuk do t jet vij rrethore por do t jet
eliptike.
Shpejtsia me t ciln duhet t lansohet nj trup, q
ta braktis Toks ta mbizotroj forcn e gravitacionit
t Toks dhe t bhet satelit artificial i Diellit quhet
shpejtsia e dyt kozmike.
Kjo shpejtsi ndryshe quhet edhe si shpejtsi
parabolike, sepse kjo shpejtsi o prshtatet traektores
parabolike t trupit n fushn e gravitacionit t Toks (n
munges t rezistencs s atmosfers).
Vlern e shpejtsis s dyt kozmike do ta
shnojm pa llogaritur:
= = , /
Me krahasimin e formulave pr shpejtsin e par dhe t dyt kozmike, fitohet:
= = , /
Pr shkak t vlerave t mdhaja t shpejtsis s par dhe t dyt kozmike, gjat lansimit t anijeve
kozmike prdoren raketa shum shkallshe.
Prej lansimit t satelitit t par artificial t Toks m 4 Tetor 1957 e deri m sot, teknika e lansimit
dhe e drejtimit me satelit artificial dhe stacionet kozmike sht n rritje t dukshme.
Stacionet interplanetare ruse Venera, Mars, Vega, si dhe stacionet amerikane Vojazher
dhe Pionir kan mundsuar q t hulumtohet atmosfera dhe siprfaqja e planeteve Venera dhe Mars,
duke i fotografuar t gjitha planetet dhe satelitt e tyre.
Nse perioda e satelitit artificial t Toks sht e barabart me periodn e rrotullimit t Toks
rreth boshtit t vet (24h), ather sateliti i till n krahasim me vzhguesin e palvizshm n Tok duket
statik (i palvizshm).
Gjat ksaj duhet t plotsohet kushti: t gjendet mbi nj punkt (pik) t ekuatorit t Toks.
Ndryshe, sateliti q lviz n rrafshin e ekuatorit t Toks, rri i varur mbi ndonj pik mbi siprfaqen e
Toks.
Satelitt e till quhen satelit sinkron ose gjeostacionar. Satelitt sinkron mund t shrbejn dhe
t mundsojn translacione interkontinentale shumshkallshe.

II.23. Njohuri nga Astronomia

Astronomia, q nga etimologjia do t thot "ligji i yjeve" (greq.: astro + nomos), e cila sht
shkenc q prfshin vrojtimin dhe shpjegimin e dukurive q ndodhin jasht Toks dhe atmosfers s
saj.
Ajo studion prejardhjen, zhvillimin, vetit fizike dhe kimike t t gjitha trupave jasht toksor
q mund t vrojtohen n qiell, s bashku me t gjitha proeset (ecurit) n t cilat ato prfshihen.
Me ndryshimin e kohrave kan ndryshuar dhe degt e saj t studimit.
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

35

II. MEKANIKA
Astronomia sht ndr t paktat shkenca ku amatort
luajn ende nj rol, sidomos n zbulimin dhe vzhqimin e
dukurive qiellore. Astronomia nuk duhet ngatrruar me
astrologjin, apo pseudoshkencat t cilat prpiqen t
zbulojn fatin e njerzve duke vrojtuar lvizjen e trupave
qiellor.
Megjithse t dyja bazohen tek t njjtat parime
(vrojtimin e qiellit), ato jan t ndryshme: astronomia
bazohet n studimin sipas metodave shkencore, ndrsa
astrologjia nuk ka baza n metoda t tilla.
Astronomia n vete ka prfshir m shum pjes: mekanikn qiellore, kozmogonin,
kozmonautikn dhe astrofizikn.
Pjesa e astonomis e cila e studion themelimin dhe zhvillimin e trupave qiellor quhet kozmogoni
(gr. cosmo + genos = gjithsi + krijim).
Kozmonautika e studion lvizjen e anijeve kozmike n hapsirn kozmike.
Astorifizika sht deg e astronomis e cila merret me natyrn dhe ndrtimin e gjithsis, duke
prfshir vetit fizike (ndriimin, dendsin, temperaturn, dhe prbrjen kimike) t trupave qiellore
si yjet, galaktik dhe mjedisit ndryjor, si edhe ndrveprimeve t tyre.

Planetet e sistemit Diellor

Astronomia prbehet nga disa deg. Ndarja e par bhet n astronomi teorike, dhe astronomi
vrojtuese. Vrojtuesit prdorin mnyra t ndryshme pr t marr t dhna mbi dukuri t ndryshme, t
dhna q prdoren nga teoricient pr ndrtimin e modeleve, shpjegimin e ktyre dukurive dhe
parashikimin e t tjerve t ngjashm. Kjo nuk do t thot q vrojtuesit dhe teoricient jan persona t
ndryshm.
Degt e studimit mund t ndahen edhe sipas dy kritereve:

sipas subjektit (p.sh planett ose galaktikat) ose problematikave (formimi i yjeve ose i
planetve),
sipas zons s spektrit elektromagnetik t studiuar.

Ndarja sipas subjektit ose problematiks:

Astrometria: Mat vendosjen dhe zhvendosjen e objekteve (sendeve) qiellore. Nevojitet

t prcaktoj sistemin e prdorur t vend-ndodhjes dhe lvizje-matjen e objekteve n
galaksin ton.
Kozmologjia: Studimi i gjithsis n trsi dhe zhvillimin e saj.
FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

36

II. MEKANIKA

Astronomia galaktikore: Ishte studimi i ndrtimtaris dhe prbrsve t galaktiks son.

Tani prfshin studimin e galaktikave t tjera q mund t vzhgohen me hollsi.
Astronomia Tejgalaktikore: Studimi i objekteve (kryesisht galaksive) jasht galaksis
son.
Formimi dhe zhvillimi i galaktikave: Studimi i formimit t galaksive, dhe zhvillimit t
tyre n gjendjen e vzhguar t tashme.
Shkenca planetare: Studimi i planetve t sistemit diellor sht (n koht e fundit),
nganjher i menduar nj disiplin e ndryshme; e quajtur gjithashtu planetologji.
Astronomia yjore: Studimi i yjeve n prgjithsi.
Zhvillimi i yjeve: Studimi dhe zhvillimi i yjeve nga formimi i tyre deri n fundin e tyre si
mbetje yjore.
Formimi i yjeve: Studimi i kushteve dhe proceseve (ecurive) q kan uar n formimin e
yjeve n brendsin e reve t gazta, dhe vet ecurin e formimit.

Gjithashtu, ka edhe disiplina t tjera q mund t mendohen pjes e astronomis, ose jan shkenca
ndrdisiplinore n lidhje me astronomin si:

Arkeoastronomia: sht studimi se si njerzit n t kaluarn, kan kuptuar fenomenet n

qiell, si ata i kan prdorur kto fenomene dhe
far roli ka luajtur qielli n kulturat e tyre.
Astrobiologjia: sht studimi i origjins,
evolucionit, shprndarjes, dhe t ardhmen e
jets n univers, jets jashttoksore dhe jets
n Tok.
Astrokimia: sht studimi i begatis dhe
reagimet e elementeve kimike dhe molekulave
n gjithsi, dhe ndrveprimin i tyre me
rrezatim.
Galaksioni Andromeda

FIZIKA I Rrahim MUSLIU ing.dipl.mek.

37