Professional Documents
Culture Documents
UMBUNDU
Ficha Tcnica
Ttulo: Manual de Alfabetizao Umbundu
Coordenador Geral: David Leonardo Chivela e Luisa Maria Alves Grilo
Coordenao Tcnica e Cientco: Antnio Chamuhongo
Autores: Aurlio Antnio, Laura Nen Cuianda e Rosaria Bonifcio
Ilustrao: Armando Eduardo
Impresso: Gestgrca, S.A.
Tiragem: 250.000 Exemplares
1. Edio, Luanda, Janeiro de 2012
Publicado por:
frica International, Av. 4 de Fevereiro 32 - 11. Andar. | Telefax: 244 222 311 503 | Telemovel: 244 923 31 32 33 |
E-mail: pensador@snet.co.ao | Skype: petrovic8
Osumanu yatete
Osumanu yavali
Osumanu yatatu
Osumanu yakwla
Osumanu yatlo
Osumanu yepandu
Osumanu yepanduvali
Osumanu yecella
Osumanu yeceya
Osumanu yekw
Onimbu yovipama
Osumanu yekw la
mosi
Osumanu yekw la vali
Osumanu yekw la tatu
Osumanu yekw la
kwl
Osumanu yekw la tl
Osumanu yekw lepamdu
Osumanu yekw lepanduvali
Osumanu yekw lecella
Osumanu yekw leceya
Osumanu yakw Avali
OSUMANU YA TETE
OSUMANU YA TETE
2. Setukula
OSUMANU YA TETE
ONGOLA
Okambinda
Olunda yoKombwelo
Okunene
Oluwanda
Okwandu Kuvangu
Ombengu
Okwanja yoKonano
Omalanji
Okwanja yoKombwelo
Omusiku
Onamimbe
Ombaka
6
Olunda yoKonano
Osayile
Oviye
Owisi
Owila
Owambu
OSUMANU YA TETE
2. Setukula
A
o
7
OSUMANU YA TETE
1. Okusoneh
Lukamba
Cimuma
Cisiso
Tiliku
Onduko yange
ame Cimuma
Mbuta
Kalwi
Cisingi
Kasinda
Cinosole
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
8
OSUMANU YA TETE
Pataka
lumbo
Esenje
kanyanga
Cohila
esenje
Lumbo
pataka
Kanyanga
Noloti
___ oh ___ a
___ umbo
___ umbo
noloti
cohila
___ on ___a
OSUMANU YA TETE
Olonjanja
vigami twayulula omela
pokutanga
olonduko
Onduko
O me me
omeme
12_
o ngo nga
ongonga
123
o mbwa
ombwa
O ny ha
O ngo nga
_ _ 3
o mbwa
_ 2
2.2
O
1
+
+
o me me
1 _ _
mbwa
1
=
=
o ny ha
_ _ _
123
2. Upange wokonjo
2.1 Tlisa latendelo akambako
12
onyha
Ovilegi
vigami
visukiliwa
pokusonha
olondaka
OSUMANU YA TETE
25
Ocilegi
Etendelo
1
2
K
Bd
Mno
Klmno
Abs
3. Upange wokonjo
Atendelo
2
3
4
5
6
7
8
9
Yola ovilegi
Bd
Abs
11
OSUMANU YA VALI
1. Upange wokonjo
Lusati
Lusati uti wepungu; osiwe yase yina
okuti osimbu handi kayacitiwile ise wafa.
Njamba
Njamba ocinyama cinene covusenge:
Onduko yeciwa komla vacitiwa vavali.
Onduko ya Ise: Cikolomwenyo;
Onduko ya Ina: Citalala
12
OSUMANU YA VALI
P
L
O
I
G
A
J
T
4. Upange wokonjo
T
I
C
K
I
B
A
L
S C
O M
J K
O L
N O
O K
M B
M J
E
B
J
A
P
U
A
C
O
U
I
I
A
T
H
A
W
Y A
P K
N D
C
A
O
B
I
N
A
O
B
C
S
O
G
D
N
K
B
R
I
E
J
A
D
A
Cikola
Hosi
Cikolomwenyo
13
OSUMANU YA VALI
Kavaso
Konyima
Onduko: ___________________________________________________________________________________
Entendelo lyombilyete: _____________________________________________________________
Vase yove: ________________________________________________________________________________
Eteke lyokucitiwa: _____ /______ /_______
Upange olinganga: ____________________________________________________________________
Onduko: ___________________________________________________________________________________
Ise: ___________________________________________ Ina: _______________________________________
Eteke lyokucitiwa: ____________________________________________________________________
Osyi: ________________________________________ Ulima: __________________________________
Etendelo lyombilyete: _______________________________________________________________
4. Upange wokonjo
a) Sonha eteke, osyi kwenda ulima wacitiwa.
Veteke: _____________________________________________________________________________________
Vosyi: ______________________________________________________________________________________
Kulima: _____________________________________________________________________________________
14
OSUMANU YA VALI
nu lomunu.
2. Elinga
a) Yola ondimbu yomwine wove wonjiliko vocityapa lekwatiso
lyulongisi wove.
3. Upange wokonjo
a) Sonha olondimbu vikwvo wakulha.
15
OSUMANU YA VALI
Njambela
Kanyanga
Wandi
latendelo ava.
01
02
03
04
05
Onduko
Utunga
Onduko
Utunga
gala Mbuta
Alume
01
02
03
16
OSUMANU YA VALI
Onjo yocela
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Elinga
17
OSUMANU YA TATU
Epata
1. Epata lyange
a) Ove okwete epata?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
vamanjove.
__________________________________________________________________________________________
Ina: __________________________________________________________________________________________
Ise: __________________________________________________________________________________________
Manji: ______________________________________________________________________________________
Kota lyove: _______________________________________________________________________________
18
OSUMANU YA TATU
M
O
Y
V
P
W
G
L
B
N
U
D
J
I
K
S
C
+
F
Ng
Ny
Mb
_________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
3. Elinga.
3.1
Ka
1
+
+
nga
1
1
+
+
x
njo
1
3
=
=
=
3
3
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
19
OSUMANU YA TATU
1. Elinga
_________________________________________________________________________________________________
b) Vagami akulu?
_________________________________________________________________________________________________
c) Vagami omla?
_________________________________________________________________________________________________
d) Vagami vakuka?
_________________________________________________________________________________________________
e) Vagami valinga upange?
_________________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo
Tate: ________________________________________________________________________________________
Ina: __________________________________________________________________________________________
Inanu: ______________________________________________________________________________________
Pahyi: _____________________________________________________________________________________
Makulu: ____________________________________________________________________________________
Sekulu: _____________________________________________________________________________________
Kota: ________________________________________________________________________________________
20
OSUMANU YA TATU
Osimbu
Ulume cavelapo calwa nda oloneke vyosi oseteka osimbu. Momo tunde nunde wayisetakale ale. Kalima alwa apita, eci kakwakalele handi
alupale ndago olonjo vyupange umesele, ulume kasukilile okuseteka osimbu yaswapo. Wayisetakale lekwatiso lyekumbi, okuvanja
kocilelembya caye mwele kwenda coviti kumwe leci coviti vyakukuta.
Pwyi etali tuyiseteka lovikwata vyavelapo vali enene okuti ololosyo.
Pokati kavyo tutali evi:
21
OSUMANU YA TATU
1. Tambululi
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Akukutu
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
22
OSUMANU YA TATU
2. Elinga
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
b) Akukutu vagami vakasi valivala avali locinimbu (2,5)?
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
c) Akukutu vagami vakasi?
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
3. Sokiya
23
OSUMANU YA KWLA
Ina
Ame
Makulu la pakulu
Ise
Makulu la pakulu
1. Elinga
_________________________________________________________________________________________________
b) Ndomo tucivangula helye uti wepata?
_________________________________________________________________________________________________
c) Sonha olonduko vyomanu valinga onepa kocikoti cove.
________________________________________________________________________________________________
2. Upange
OSUMANU YA KWLA
Ame
Ame ndikwete Ise la Ina:
Ina onduko yahe eye ___________________________________________________________________
Tate onduko yahe eye _________________________________________________________________
1. Elinga
A MB V C F ND NJ nj
I M mb P ng O i
e
nd L Ng N T o a G
W K Y Ny ny U u H
2. Elinga lyokonjo.
E
l
S
s
y
w
f
v
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
25
OSUMANU YA KWLA
Ina
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b)
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
26
OSUMANU YA KWLA
Ise
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Pakulu
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
27
OSUMANU YA KWLA
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Vapakulu koluse ovo vacita.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo
Onduko ya Ise
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
Onduko ya Ina
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
28
OSUMANU YA TLO
Epitululo lyalilongiso
1. Upange wokukolisa alilongiso.
1.1 Etangiwo lyonduko yove.
29
OSUMANU YEPANDU
Upange wokulima
Ame ndukwakulima, ndikwete alima akw atatu la tlo (35). Ndikwele. Ndikwete ukulhiso wokulima cisoka alima ekw. Ndisole
calwa upange ndikasi lokulinga.
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Pokati
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
30
________________________________________________
OSUMANU YEPANDU
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
b) Vokwenda kwosimbu omunu wafetika okulima le?
__________________________________________________________________________________________
c) Epako lyupange waco lyakala lya nye?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
b) Epako lye upa vupange wove?
__________________________________________________________________________________________
31
OSUMANU YEPANDU
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
b) Eci cisupa kokulya cilingiwa nye?
__________________________________________________________________________________________
c) Oco okulya kwime nye tukwete okulinga?
__________________________________________________________________________________________
32
OSUMANU YEPANDU
1.2
42=2
(-) ondimbukiso yokutepulula
3. Upange wokonjo.
u
k
e
l
m
k
l
v
d
k
w
y
i
e
j
a
k
g
m
o
k
l
h
w
i
u
u
k
y
e
l
p
a
n
m
a
a
a
u
e
n
ng
k
ng
h
d
e
l
u
e
i
y
f
l
w
s
k
nj
a
f
a
w
nd
ng
mb
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
33
________________________________________________
OSUMANU YEPANDU
Ocitanda
Cosi cisupa kokulya cenda pocitanda oco cilandisiwe (cipinyanywisiwe) lolombongo. Noke lolombongo vyaco tulanda evi tusukila.
Olombongo vyetu vitukwiwa okwanja Tukwete olombongo vyamla
kwnda vyovingangu.
1. Elinga.
Tukulhisi olombongo
34
OSUMANU YEPANDU
Etondongolo lyolondaka
Twakulha okuti ovopange vosi tulete etali atunda kosimbu. Ndomo
tukwete osimbu yapita, yokaliye kwenda yikeya.
Ndeci okulya:
- Ame ndalya iputa lolombi;
- Ame ndilya iputa lolombi;
- Ame ndikalya iputa lolombi.
1. Elinga.
yikeya.
__________________________________________________________________________________________
b) kulhisa olondaka wasonha vikasi kosimbu ye.
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
yiyako.
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
35
________________________________________________
OSUMANU YEPANDUVALI
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
b) Upange wove nye?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
b) Nye vasole okuvafeta?
__________________________________________________________________________________________
36
OSUMANU YEPANDUVALI
Ondingopange
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
b) Ukwakulima votukula ndati?
__________________________________________________________________________________________
c) Ukwakwimba ombunje votukula ndati?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
37
OSUMANU YEPANDUVALI
1. Elinga.
cisukila nye?
Ocimho cupange
_____________________________________________
_____________________________________________
__________________________________________________________________________________________
c) Eci ondingopange yitambula ofeto yahe otepisa olombongo vyahe
Osuka
5.000
1.000
5.000
1000
Onjapwu
Omongwa
2. Upange wokonjo.
Osema
__________________________________________________________________________________________
38
OSUMANU YEPANDUVALI
Olwali lupange
Mlo vofeka yetu tukwete ovopange agi agi, pwyi ava vamolha
enene ovopange vokulima, vokulandisa, vokwendisa olombinete,
vokusakula, vokulongisa, vokutunga olonjo, kwenda okupanga atapalo. Oco twendise ciwa ovopange vosi ava cisukila uvangi, wombonge yocivanja muna omunu asangiwa.
1. Elinga.
a) Ovopange vapi vasyata vali enene mulo vofeka yetu?
__________________________________________________________________________________________
b) Elye okwete omoko yokweca uvangi waco?
_________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
b) Helye vha omoko yokwigilako?
__________________________________________________________________________________________
39
OSUMANU YEPANDUVALI
1. Elinga.
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Upange
watyamla kakyi
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
40
OSUMANU YECELL
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Osima okuti ovopange vaco ava vasesama okulingiwa lomla?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
41
OSUMANU YECELL
Ofeto yupange
Sacilombo olingila upange vonjo yimwe yumesele. Kosyi losyi vofeta eci cisoka olohulukyi akw atlo Kolokwanja. Kolombongo vyaco evi eye upako eci cisoka ekw lyolohulukyi, oco afete osikola yomla, cigami cusalelapo?
1. Elinga.
tepisa ndati?
__________________________________________________________________________________________
b) Eci omla okufeta olofuka vyove, olombongo visupapo ovilinga
nye?
__________________________________________________________________________________________
Ota____ula;
Olo___o___o;
Ci___a___i;
42
Vo___o
U___a___e;
___ti
OSUMANU YECELL
Eyelo
Kovopange osi alingiwa kuli vana okuti valingiwa volonjo vyetu
ndeci okuyelisa olonjo vyetu, uwalo kwenda atimba vetu. Kulivo
ovopange alingiwa vovivanja, valupale. Kwenda vovambo.
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
b) Konjo yove velye vasesamla okulinga upange wokuyelisa?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
Olweyo
O-lwe-yo
____________
Etimba
____________
Ociyenjo
covava
____________
onjo
____________
okusukula
____________
osamwa
____________
43
okuyelisa
____________
uwalo
____________
upange
____________
OSUMANU YECELL
Onjango
Onjango ya tatu yityamla kamalhe yasokiya olonjila vyevindikiyo
lyomla toke eci vatlisa ekw lecella kalima.
Omunga yofeka yupange womla, ocimatamata coloseketa vyataviwa luvyali wofeka, oco yendise olohuminyo vyekw la mosi vyovikele vyomla.
Olohuminyo vyaco vyevi:
1. Okukala lomwenyo;
2. Okukwatisa kokulya kwenda kuhayele;
3. Omoko yonduko;
4. Epindiso lyatete vutila;
5. Epindiso lyatete;
6. Esombiso lyamalhe;
7. Eteywilo kwenda etepululo lyuveyi wo VIH/SIDA komla lapata;
8. Okuteywila onjwela pokati komla lapata;
9. Okukwata epata;
10. Okukwata omoko yokusandeka cosi catyamla komla;
11. Ombyali te yaca olombongo vityamla kokupotolola ovitangi
vyomla.
44
OSUMANU YECELL
~
Ukanda uvangi wovikele vyamalehe:
1. Omoko yokukula vekalo lyelikwatiso, locisola,lesumbilo pokati
komanu;
2. Omoko yokukwatisiwa nda kovitangi vimolha;
3. Omoko yevindikiyo kweci catyamla kokutundisiwa kupange;
4. Omoko yokupindisiwa ale okulilongisa ocali volosikola, lokukwama ovituwa kwenda oviholo vyepata lepata yikavha elisoko pokati
komanu;
5. Omoko yelilongiso letato lyomla vana vasangiwa lulema ale okutopa;
6. Omoko yokusanga ocisola kwenda okutaviwa pokati kolonjali;
7. Okukwata okulya, onjo, etato kolosipitali nda kakasi luhayele,
komla kwenda konjali;
8. Omoko yeliteywilo lyalitepa;
9. Okukwata onduko kwenda ofeka;
10. Omoko yokulisoka nda kekova, ketavo kwenda kofeka.
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
45
OSUMANU YECEYA
Ocihandeleko cupange
Ocihandeleko ca 2/2000
Vofeka yetu yOngola tukwete ovihandeleko vigi vigi. Cimwe ocihandeleko cikwete okuteywila olondingopange mulo vofeka. Kweci catyamela kokukwata upange kwenda kokutambula ofeto yaco. Olondingopange vyosi visesamela okukuleha ocihandeleko eci.
1. Elinga.
olondigopange.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Sonha onduko yocihandeleko caco.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
46
OSUMANU YECEYA
1. Elinga.
a) Pi patunda esumbilo?
__________________________________________________________________________________________
b)
_________________________________________________________________________________________
c) Nye
cinena usuke?
__________________________________________________________________________________________
d) Omunu
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
b) Konjo yove vosi valinga upange?
__________________________________________________________________________________________
c) Ina yove upange wahe nye?
__________________________________________________________________________________________
47
OSUMANU YECEYA
Omoko yepuyuko
Omunu eye omunu okwete omoko yokupuyuka kwenda okufetiwa
kepuyuko.
Alivala upange veteke vasokiyiwa mwele ndomo casonhiwa vocihandeleko cupange.
Ulima lulima, olondigopange vyosi vikwete osyi yepuyuko, osyi
yaco yifetiwa.
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
b) Okala osimbu ye kupange?
__________________________________________________________________________________________
c) Olosimbu vigami vyupange okala kupange?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
48
OSUMANU YECEYA
1. Elinga.
2. Upange wokonjo
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Vitelekiwa ndati?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
49
OSUMANU YEKWI
Epitululo Lyalilongiso
1. Esonho lyonduko yove;
- Etangiwo lyonduko.
2. Esonho lyolondaka vikwla kwenda umwe ulala.
- Etangiwo lyolondaka vikwla kwenda umwe ulala.
3. Esonho lyokacipama kamwe.
- Etangiwo lyokacipama kamwe.
4. Ukulhiso wovilegi.
- Ekongelo lyovilegi kwenda ovilegi vyefetikilo lyolondaka.
5. Ukulhiso wocilegi, wondaka, wocipama, Etendelo kwenda
etayo.
- Ukulhiso watendelo, pokutenda eci tukwete.
Nla epandu(6) lyovopange alingiwa vohondo yelilongiso
pokwendisa ociluke kwenda kwama olonjila vikwyimo:
- Upange wokusonha ndasola enene.
- Upange wokusonha ndasukila vali ekwatiso.
- Upange wokusonha ndalinga ulika
- Upange wokutanga ndasola enene
- Upange wokutanga ndasukila ekwatiso.
- Upange wokutanga ndalinga ulika.
~
OSUMANU YEKWI LA MOSI
1. Elinga.
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
b) Sonha ovoveyi vasyata pocitumlo
cove.
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
2. Upange wokonjo.
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
51
~
OSUMANU YEKWI LA MOSI
Olonjongo
Tulilongisi okuseteka kwenda okuyonga ovina. Kuli vimwe ovikwata
vitulongisa ndomo tukatela okuseteka kwenda okuyonga ovina.
Eci tulanda ovava, olonanga, osi, tusukila okukwata onjongo.
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
b) Sonha ovina vikwvo viyongiwa lelitulu.
__________________________________________________________________________________________
c) Sonha ovina viyongiwa lonjongo yulepo.
__________________________________________________________________________________________
d) Sonha olonduko vyovina viyongiwa lonjongo yulemo.
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
52
~
OSUMANU YEKWI LA MOSI
Umba te wanda ko
__________________________________________
__________________________________________
__________________________________________
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Ukyi eye ukyi vimbo lyove okwete ocityapa cu wamina?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
(?)
53
~
OSUMANU YEKWI LA MOSI
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
54
~
OSUMANU YEKWI LA MOSI
Eyelo
Oco tukwate eyelo tusesamla okuti tukala apa payela, lokukenda
ovinene, lokuyelisa etimba lyetu kwenda uwalo.
Volonjo vyetu te muyelavo. Apa pali eyelo opo pali uhayele kwenda
ekalo liwa.
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
b) Nye tusukwila etimba lyetu oloneke vyosi?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
b) Etimba lisesamla okulilinga ndati?
__________________________________________________________________________________________
55
~
OSUMANU YEKWI LA MOSI
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
b) Olonjila vye tupita oco tutate ovava okunywa?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
56
~
OSUMANU YEKWI LA MOSI
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Pi otapa ovava?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange Wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
57
~
OSUMANU YEKWI LA MOSI
Certeza
Okufelula ovava
Omanu valisukula
1. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Pi otapa ovava?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
c) Okwete okalete konjo yove?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
58
~
OSUMANU YEKWI LA MOSI
Uveyi wocipulukalo
Nye cinena uveyi waco owu?
- Nda twanywa ovava kavatatiwile;
- Okulya kakwasukwiwile ciwa;
- Okulya lovaka aliga.
Ovoveyi
Okuliteywila
- Okunywa ovava atatiwa;
- Okusukula ciwa ovilya;
- Okupusa peka osimbu katwalile;
- Lokutunga okalete ale okulembika aniga.
Esaku
Okwenda kosipitali ale kopositu.
Uveyi wotulo
Nye cinena uveyi waco?
Wutunda kolunyi umwe utukwiwa tse-tse.
O tse-tse yisangiwa vali enene kovivanja vyokonano yongola
Okuliteywila
Kukapekele vusenge kovivanja ndeci kOluwanda, KOmalanji,
kOkwanja yoKonano kwenda yoKombwelo, kOwisi, kOsayile kwenda kOmbengo.
59
~
OSUMANU YEKWI LA MOSI
Uveyi wombambi
Nye cinena uveyi waco owu?
Nda twalumaniwa lolohamwe.
Okuliteywila
- Okulembika oviva vyovava vovambo:
- Okulala vemi lyowanda wokuliteywila olohamwe.
- Okutuvika olombya, olombenje, asanga veyuka ovava.
Esaku
Okwenda kosipitali ale kopositu
Okuliteywila
- Okulisukula oloneke vyosi;
- Okuwala uwalo wayela kwenda wangomaliwa;
- Kukapapalele vovava aliga.
Esaku
Okwenda kosipitali ale kopositu.
60
~
OSUMANU YEKWI LA MOSI
Uveyi wo SIDA
Uveyi wo SIDA usambuka ndati ?
Omunu nda olinga ocisola lakamba valwa;
Nda wakapiwa osonde yayu okwete uveyi waco;
Nda onjali yomisi yikwete uveyi waco opondola okusambwisa omla
luveyi wo SIDA;
Nda omunu walivalula lovivela kavyatatiwile ndeci olamina olonguya
lavikwvo, citava ndakuti okwatiwa lo SIDA ;
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
61
~
OSUMANU YEKWI LA TATU
Nda olisipula lomunu oyikwete. Nda kelinaliso lyakwenje ale vekongelo lyolondonge
pokulilongisa ovipama lava vakwete o SIDA.
Nda pokukwata onjo yimosi yetundisilo ale
yokulisukula. Nda pokulilama peka lomunu
okwete O SIDA. Nda pokulila pamosi layu
okwete uveyi waco
Ocili Esanda
2. Elinga:
Tambulula nda ocili ale esanda
Okulilama peka kunena uveyi wo SIDA ?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
O SIDA kayisambuka
Ocili Esanda
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
Ocili Esanda
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
3. Upange wokonjo:
Esipulo
Olondonge
Osonde
Omanu
Ovava
62
~
OSUMANU YEKWI LA TATU
Ovoveyi
Tukwete ovoveyi vamwe valisetahla luveyi wo SIDA vatukwiwa hati
ITS cilomboloka (ekongelo lyovoveyi atundalala kokulinga ocisola lalume ale lakyi valwa). Twavakulih londuko yocikata ale ohumbula
kwenda vakwavo.
Ovoveyi vaco vaponda nda omunu kacilimbukile akuti ovakwete.
Eci olimbuka akuti okwete uveyi waco owu lupukila kosipitale oco
okalisakule.
Omunu lomunu alitate lokukulha uhayele wahe lokutala osonde nda
mli otwipuka
1. Elinga:
Tukula sonha olonduko vyoveyi vamwe vakulhiwa vatyamla kocisoko co ITS.
_______________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
63
~
OSUMANU YEKWI LA TATU
1. Elinga:
__________________________________________________________________________________________
b) Kaliye nye omanu valinganga oco kavakacite oluwutu?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
64
~
OSUMANU YEKWI LA KWLA
jwela?
__________________________________________________________________________________________
lonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
65
~
OSUMANU YEKWI LA KWLA
Etato lyovinene
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Pi
tukatwala ovinene?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
66
~
OSUMANU YEKWI LA KWLA
1. Elinga.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Atala ovava aliga asangiwa vovambo anena nye?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
67
~
OSUMANU YEKWI LA KWLA
ku yu otumisa ukanda.
__________________________________________________________________________________________
2. Olondaka vyefetikilo:
a) Ovilamo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
4. Esulilo lyukanda.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
68
~
OSUMANU YEKWI LA KWLA
1. Elinga.
owu.
__________________________________________________________________________________________
a) Eteke
__________________________________________________________________________________________
b) Onduko yu otumisa ukanda
__________________________________________________________________________________________
c) Efetikilo
__________________________________________________________________________________________
d) Elombololo
__________________________________________________________________________________________
e) Esulilo lyukanda.
__________________________________________________________________________________________
f) Ongusiko.
__________________________________________________________________________________________
g) Onduko yu wasonha.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
69
~
OSUMANU YEKWI LA TLO
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
70
~
OSUMANU YEKWI LA TLO
Omunga yolondonge kwenda ulongisi vakalinga ukulhiso walilongiso. Ondonge oyo ondonge yikanla epandu (6) lyovopange alingiwa
vokwenda kwalilongiso lokulavulula ndomo ociluke canda.
Ndomo tusanga kovolala vakwyimo:
a) Upange wokusonha wasola vali;
b) Upange wokusonha wasukila vali enene ekwatiso;
c) Upange wokusonha walinga lika lyove;
d) Upange wokutanga wasola vali;
e) Upange wokutanga una wasukila ekwatiso;
f) Upange wokutanga walinga lika lyove.
Ulongisi okanla ovopange vakwla vondonge valingiwa vohondo yelilongiso, vana valekisa ndomo amamako kokutanga kwenda
kokusonha.
Ovopange vanliwa londonge kwenda ulongisi, vakongeliwa oco
valingiwe cimwe ocikongamla kwenda ukulhiso walilongiso
vokokwatisako okulinga ocityapa cesindikilo.
Ulongisi vomunga yolondonge, okaca ukulhiso walilongiso valingiwa lovopange ekw
valikwyi okupisa kovopange valingiwa kociluke:
1. Esonho lyonduko;
2. Etango lyonduko;
3. Esonho lyolondaka vikwla kwenda ulala wolondaka;
4. Etango lyolondaka vikwla kwenda ulala wolondaka;
5. Ukulhiso wovitayo;
6. Ekongelo lyovitayo kwenda ovilegi vyefetikilo lyolondaka;
7. Esonho lyokacipama kaleluka.
8. Etango lyokacipama kaleluka.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
71
~
OSUMANU YEKWI LEPANDU
~ ocitumlo okasi
Kulihisa
Omunu lomunu okwete apa acitiwila, nda vimbo nda volupale ale vocivanja, Imbo ocitumlo cimwe comanu calyongotiya muna tusanga
asongwi ndeci; olosoma kwenda asongwi vatumla imbo lyaco.
Vimbo musangiwa olosikola olombutika vihemba olonembele kwenda olokomite vyovitundo.
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Velye asongwi vovimbo lyove?
__________________________________________________________________________________________
c) Helye usongwi wavelapo vimbo lyove?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo.
__________________________________________________________________________________________
72
~
OSUMANU YEKWI LEPANDU
Olupale
Imbo limbo lyatyamla volupale. Vocivanja tusangamo ovambo
valwa kwenda alupale vagivagi. Volupale lolupale tusangamo
asongwi vana vasongwila ovambo valwa. Hamo tusanga oloseketa
vyupange wanguvulu.
1. Elinga
a) Imbo lolupale calitepa ndati?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Helye usongwi wavelapo volupale wove?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
73
~
OSUMANU YEKWI LEPANDU
Ocivanja
Ocivanja casokiyiwa lovambo alwa kwenda alupale vatyamlako.
Muna tusanga omanu valwa olonjo vyalwa kwenda asongwi loloseketa vyupange wanguvulu .
Usongwi wavelapo wovocivanja eye otumla ovambo vosi kwenda
alupale eye Nguvulu.
1. Elinga:
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
74
~
OSUMANU YEKWI LEPANDU
Ofeka
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Kulhisa kwenda sonha olonduko vyolofeka vilisungwe lOngola.
__________________________________________________________________________________________
c) Usongwi unene wOngola osangiwa pi?
__________________________________________________________________________________________
d) Sonha onduko yahe:
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
75
~
ETEKE LYA TLO
OSUMANU YEKWI LEPANDU
~ walilongiso vocitumlo omu osangiwa
Ukulihiso
1. Onduko yimbo
__________________________________________________________________________________________
2. Onduko yolupale
__________________________________________________________________________________________
3. Onduko yocivanja
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
76
OSUMANU YA TETE
Ovisunji
Tunde kosimbu ovimbundu vyalingalevo ovisunji layele: kwakala ovisunji ndeci: Ovovala, Evamba, okungula, Okucitiwa kwenda
Onambi. Kovisunji vyaco vakelale ovimbombo, owalende, ocisangwa
kwenda okutelaka ovilya vigivigi.
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Okulya kupi usole okuteleka povisunji vyene?
__________________________________________________________________________________________
c) Ovinywa vipi usole okunywa?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
Tondongola ovisunji usole okulinga voluvumba wove ale vimbo lyove lokulombolola ciwa ndomo vilingawa.
__________________________________________________________________________________________
77
~
OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI
Evamba
Eci ocika cimwe cisole okulingiwa volwali pokati komla vakwenje,
enene vali pokati kovimbundu, cina cilekisa eyelo lyetimba. Momo
u wosi una ndakuti kapitile vevamba katendiwa ndulume. Ukwenje
eye ukwenje te wapita kevamba, momo evamba osikola yimwe yinene komwenyo womunu.
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
78
~
OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI
Okuyongola Ufeko
Olohwela ocika cimwe cilingawa lovimbundu pana akuti omla
ukwenje wakola.
Pwyi pokati kovimbundu okunla ufeko kakwakalele ndeci etali
okuti olonjali vipinga ovina vyakahandangalala oco omunu ayongole
una okakala ukyi wahe.
Kosimbu olonjali vyalingale ndomo: vanlako vamwe omanu noke
vanda toke kepata lyufeko eci vakapitilile valivangula noke vawalisa
ocinyunga kokwokwo kwkafeko, cina cilomboloka ndakuti wavaliwa.
Noke vasyapo eteke lyokwiya okunena ovilombo. Hati okuyongola.
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Nye wusoli okwambata pokuyongola ufeko?
__________________________________________________________________________________________
c) Osima okuti eci wusole okwambata casunguluka?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
79
~
OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI
Okungula
Kosimbu ulima kawatendawale okutunda kosyi ya susu toke kosyi
ya cembanima. Watendawala okupisa kosyi yina akuti vakwakulima
vamba ombuto posi, toke eteke vongula okulya kwavo vosyi ya kavambi. Pana akuti vongula vasambiliya okulya kwavo lokulinga ovisunji ale ayele. Ologoma visika vanywa kwenda valya lokupiluka.
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Osima okuti omanu valima osimbu yimwamwe?
__________________________________________________________________________________________
c) Vimbo lyove wusole okulinga ovisunji vyokusandelela okungula
kwene?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
80
~
OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI
1. Elinga
Onambi
civ?
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
c) Nye omanu vasumwila nda umwe omunu wafa?
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Ndati utepisi ovitele ndakuti pokati kolohweli pafa yumwe.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
81
~
OSUMANU YEKWI LECELL
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Oco tukale lelyanjo kwenda ombembwa cisukila nye?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
82
~
OSUMANU YEKWI LECELL
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Akulu vendamba vagami okwete vepata?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
83
~
OSUMANU YEKWI LECELL
~
Ekalo lyamalehe
pokati komanu
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Amalhe vovimbo lyove nye vasole okulinga papuluvi vana
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
kavakwavo vimbo.
__________________________________________________________________________________________
84
~
OSUMANU YEKWI LECELL
Epindiso
Tuyongola okusapwila olonjali vyosi okuti cisukila okupindisa omla
vetu okuvatuma kosikola, okuvangula lavo kwenda okuvakwatisa kovina vyosi.
Momo tusanga olonjali akuti omla vavo vavacela volwayela volokololo muna valilongisila ovina kavyasungulukile ndeci okunywa,
okunyana, lokulinga ovina vyalwa vyasavata.
1. Elinga
a)Tulinga ndati oco tupindise omla oco hla vakale amalhe vasun-
guluka?
__________________________________________________________________________________________
b) Kosimbu eci kakwakalele olosikola olonjali vyapindasale ndati
omla vavo?
__________________________________________________________________________________________
c) Lukulhiso wove lombolola eci wakulha kokupindisa omla.
__________________________________________________________________________________________
85
~
OSUMANU YEKWI LECELL
Epitululo lyovipama
Ocili Esanda
Ocili Esanda
Ocili Esanda
Ocili Esanda
Ocili Esanda
Ocili Esanda
vovimbo okasi.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
86
~
OSUMANU YEKWI LECELL
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Nye tutwikila oviti vimbo lyetu?
__________________________________________________________________________________________
c) Momo nye okuti ovyunda vyovinyama kavikalela ocipepi lolonjo.
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
87
~
OSUMANU YEKWI LECELL
Katukateti oviti
Kacitava okuteta oviti momo ovyo vinena ekalo liwa. Oviti vitunenela ombela, lulembo.pwyi omunu osukila oviti vimwe oco akwate
avaya vokupanga ovikwata vyovonjo, lapito kwenda olohw lakala
oco ateleke ovilya vyahe.
Omo lyaco katukateti oviti elivova.
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Onjo yove yatungiwa le?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
88
~
OSUMANU YEKWI LECELL
Katukayoki ovisenge
Okuyoka ovisenge cinena epese pokati kovina kwenda kovinyama,
visangiwa vovisenge vyaco.Momo okuyoka ovisenge olosi kavimi
apako awa, noke ovinyama visangiwamo vifa lonjala ale londalu.
Omo lyaco katukayoki ovisenge.
1. Elinga
__________________________________________________________________________________________
b) Epese lye tusanga kokuyoka ovisenge?
__________________________________________________________________________________________
2. Upange wokonjo:
vo.
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
89
~
OSUMANU YAKWI AVALI
Ukulihiso walilongiso
1. Oco omwenyo wetu wende kovaso nye citava okucilinga?
2. Oco ombela yiloke ciwa cisukila nye?
~ walinga linga
Epitululo lyukulihiso
Ndomo walinga ale konyima kelimi lyumbundu tukwete olondimbukiso vina vitukwatisa ndomo tukatela okupotolola alinga.
Kelimi lyUmbundu kuli elinga lyokukongela ovina vimosi ndeci
olosanji,olomutu,lovina vikwavo tuvanji kelinga eli:
90
~
OSUMANU YAKWI AVALI
91