You are on page 1of 22

Prof. Dr. Mayumi Denise S.

Ilari

3. ENTRE O DRAMA E A TRAGDIA ELISABETANA,


a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset
Prof. Dr. Mayumi Denise S. Ilari1

Resumo
Peter Szondi afirma que a forma do drama o contedo consubstanciado,
resultante da recorrente sedimentao de diversas camadas histricas. No
presente artigo, buscamos observar como a pea romntica Lorenzaccio,
de Alfred de Musset, opondo-se ao teatro clssico ainda que traga
reminiscncias deste, recorre a elementos shakespeareanos na busca pela
criao e consolidao de uma nova forma, exigida pelos romnticos, que
pudesse dar conta do mundo desencantado do sculo XIX, e enfatizar a
crtica sua mentalidade burguesa e capitalista.

Palavras-chaves:
Teatro romntico; teatro francs sc. XIX; teatro shakespeareano.

Abstract
Peter Szondi states that dramatic form is its consubstatiated content,
resulting from the recurring sedimentation of multiple historical layers.
In this paper, we try to show how the romantic play Lorenzaccio, written
by Alfred de Musset, in opposition to classical drama and yet deriving
from it, uses Shakespearean characteristics in search for the creation and
consolidation of a new form, demanded by the romantics, a form capable
of bearing the disenchantement of 19th century, and the criticism of its
burgeois and capitalist mentality.

Doutora em Estudos Lingusticos e Literrios em Ingls pela Universidade de So Paulo, docente nas
instituies: Faculdades Integradas Metropolitanas de Campinas; Faculdade de Tecnologia de Americana;
e Faculdade de Americana.
1

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818 |

Humanas

| Artes Cnicas - Theater Studies - Artes Escnicas

79

Entre o drama e a tragdia elisabetana, a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset

Keywords:
Romantic drama; French drama 19th century; Shakespearean drama.

Resumen
Peter Szodi afirma que la forma del drama es el contenido consubstanciado,
producto de la repetida sedimentacin de las diversas camadas histricas.
En este artculo, buscamos observar como la pieza romntica Lorenzaccio,
de Alfred de Musset, oponindose al teatro clsico, mismo que contenga
remanentes de l, recurre a elementos shakesperianos en la busca por la
creacin y consolidacin de una nueva forma, exigida por los romnticos.
Forma esta que pudiera dar cuenta del mundo desencantado del siglo
XIX, y enfatizar la crtica a la mentalidad burguesa y capitalista.

Palabras-llaves:
Teatro romntico; teatro francs siglo XIX; teatro shakesperiano.

80

Introduo
O estudo aqui apresentado inspirou-se na leitura de textos presentes
no livro The Romantics on Shakespeare, e, mais especificamente, em O
Prefcio de Cromwell, tambm conhecido como O Grotesco e o Sublime,
de Victor Hugo. Atravs da anlise de Lorenzaccio, pea de Alfred de Musset
inspirada diretamente em Hamlet, sob o prisma da crtica romntica, buscase verificar em que medida elementos shakespeareanos, to enaltecidos
pelos romnticos, fazem-se presentes no drama, e em que medida auxiliam
na efetivao da nova esttica pregada por Hugo. Alguns dos elementos
shakespeareanos, como se ver, contribuiro para a esttica do drama
romntico, enquanto outros se esfumaro nessa obra que se afigura
simultaneamente como romntica, shakespeareana e parcialmente clssica.

Artes Escnicas - Theater Studies - Artes Cnicas |

Humanas |

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818

Prof. Dr. Mayumi Denise S. Ilari

O drama romntico, um novo gnero teatral


Vitor Hugo, baseado na tragdia shakespeareana, definiu no Prefcio
de Cromwell o novo gnero teatral preconizado pelos romnticos, que
deveria substituir os ideais clssicos. O drama romntico no seria um
terceiro gnero a ocupar o espao livre deixado entre a tragdia e a
comdia, mas, ao contrrio, a reduo dos dois gneros a um s, maneira
de Shakespeare, de acordo com o dualismo cristo (corpo e alma, terra e
cu, homem e Deus). Na esttica do Romantismo, a tenso que origina a
arte nasce do choque entre estados emocionais opostos. A anttese quem
permite ao drama apreender a multiplicidade e a duplicidade originais
do universo, como jamais o teatro clssico, com suas divises estanques,
pde faz-lo:
We have now attained the culminating point of
modern poetry. Shakespeare is the drama, and the
drama, which combines in one breath the grotesque and the sublime, the terrible and the absurd,
tragedy and comedy, is the salient characteristic of
the third epoch of poetry, of the literature of to-day.
(HUGO, 1980)
A grandiosidade da obra de Shakespeare era exaltada e utilizada de
exemplo contra o bom gosto clssico, visto em contrapartida como
estreito e pequeno:
The gastritis called good taste, he does not labour
under it. He is powerful. (...) This agitation is humanity. (...) This is the sign of supreme intellects. It is his
own vastness which shakes him and imparts to him
unaccountable huge oscillations. There is no genius
without waves. An inebriated savage it may be. He
has the wildness of the virgin forest; he has the intoxication of the high sea (HUGO, 1980)

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818 |

Humanas

| Artes Cnicas - Theater Studies - Artes Escnicas

81

Entre o drama e a tragdia elisabetana, a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset

Segundo Dcio de Almeida Prado, a Frana, no sculo XVII, arvorarase em herdeira das tradies teatrais gregas: Corneille e Racine, como
tragedigrafos, e Boileau, no campo terico, continuavam o ciclo iniciado
h mais de dois mil anos por squilo, Sfocles e Aristteles. Para os
clssicos, a dramaturgia era primordialmente uma tcnica, exercida por
especialistas, compendiada em obras tericas, que se aprendia lendo
tratados de esttica, estudando as tragdias e comdias dos mestres. Aos
romnticos importava antes a inspirao, o estado de graa. No se tratava
propriamente de uma querela artstica. Era a tradio, a idade do ouro da
literatura helnica, a civilizao greco-romana que desejavam os clssicos
defender contra o modernismo e a idia de progresso, inveno
diablica do sculo XVIII.

82

Racine e Shakespeare, publicado por Stendhal em 1823, ajudava a acirrar


a centralizao do conflito volta destes dois grandes autores teatrais,
representantes respectivamente do Classicismo e do Romantismo. Racine
simbolizava a ordem, a racionalidade, a inspirao submetida ao crivo da
lgica; Shakespeare, a imaginao, o lirismo, a liberdade criadora. A tragdia
racineana estruturava-se sobre o princpio da verossimilhana, baseandose nas unidades de tempo, espao, ao, e no princpio da economia. Em
outras palavras, no teatro clssico, (i) a cronologia imaginria de uma
pea no deveria em hiptese alguma ultrapassar vinte e quatro horas,
sendo que o ideal seria mesmo a total coincidncia de tempo fictcio e
tempo real; (ii) as personagens deveriam permanecer numa s casa, ou,
na pior das hipteses, ao menos no mudarem de cidade; (iii) a tragdia
deveria contar somente um fato dramtico, evocado em sua inteireza, dos
antecedentes ao desfecho. A ao apanhava sempre a histria no ponto
culminante, j prximo ao desenlace; e (iv) personagens, incidentes e
conflitos, despojados de todo o suprfluo, confeririam pea a elegncia
da mais estrita racionalidade e funcionalidade. A representao corria,
assim, sem hiatos, sem cortes no espao ou no tempo; referncias a
tempos e espaos mais amplos, necessrios compreenso do enredo,
eram feitas atravs de narraes. Alm disso, era necessrio que a obra
teatral clssica obedecesse unidade de tom, distino entre tragdia e
comdia, gneros complementares e mutuamente exclusivos. A tragdia,
habitada por seres de exceo quanto ao nascimento e s qualidades

Artes Escnicas - Theater Studies - Artes Cnicas |

Humanas |

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818

Prof. Dr. Mayumi Denise S. Ilari

pessoais, no comportava aspectos medocres ou risveis, conservando


at mesmo no auge do desvario amoroso a elevao e a compostura. J
a comdia abordava a vida cotidiana, os burgueses e o povo, como todas
suas situaes ridculas.
A tragdia shakespeareana, ao contrrio, embora derivada igualmente da
grega, misturava livremente elementos trgicos e cmicos no interior no
apenas da mesma pea, como por vezes dentro at da mesma personagem.
No h, no teatro elisabetano, diviso de gneros conforme a hierarquia
social: mostra-se a sociedade como um todo, cada personagem com sua
linguagem, exprimindo-se em verso ou em prosa, em palavro ou reflexo
lrica e filosfica. O tempo e o espao igualmente estendem-se vontade
do autor. A ao no contnua, formando-se pela soma de pequenas
cenas que aos poucos se entrelaam configurando o enredo, o qual por
sua vez raramente simples; a histria contada sem pressa, comeando
pelo princpio, sem preocupaes de economia.
Victor Hugo atacar as unidades de tempo e de espao em funo de
um certo realismo, ou da relao direta entre o poeta e a realidade, sem a
influncia destruidora da escola clssica. O princpio da verossimilhana,
ao invs de fundamentar, destri: Toda ao tem sua durao prpria,
seu lugar particular. Reduzir arbitrariamente tempo e espao voltar
as costas realidade, caindo na abstrao. Apenas a unidade de ao se
justifica, interpretada nos moldes do teatro shakespeareano.
No entanto, observa ainda Dcio de Almeida Prado, estas liberdades
formais permitidas ao dramaturgo eram na prtica bastante limitadas pelo
palco. Para montar uma pea nos moldes de Shakespeare seria necessrio
voltar ao teatro elisabetano, com suas vrias reas de representao, sua
quase ausncia de cenrio, renunciando caracterizao do local. Em outras
palavras, seria preciso entender o palco como local em que se representa
alguma coisa, e no onde esta efetivamente ocorre. O Romantismo utilizava
o palco italiana, j antecipando, em alguns pontos, o realismo. Podiase variar os locais de ao, desde que se variassem simultaneamente os
cenrios, o que significava para o espetculo demora, disperso e quebra
de ritmo. O drama romntico resolveu ento este problema procurando
um meio-termo entre a fixidez clssica e a fluidez shakespeareana.

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818 |

Humanas

| Artes Cnicas - Theater Studies - Artes Escnicas

83

Entre o drama e a tragdia elisabetana, a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset

Lorenzaccio

84

Lorenzaccio uma pea romntica que aborda o tiranicdio, baseada


em relatos da histria de Florena do sculo XVI. J considerada a mais
shakespeareana das peas francesas, a obra no traz como protagonista
um tpico condottiere que seria de se esperar, mas o jovem Lorenzo de
Mdicis, um rapaz frgil e sensvel a quem amigos e inimigos chamariam,
por desdm, Renzinaccio, Lorenzetta, Lorenzaccio. Protegido do tirano
Alexandre de Mdicis, seu primo, pde conhecer as diversas formas do
vcio em sua mais baixa degradao, desde mulheres prostitudas, abusos
polticos, homens omissos ou acovardados frente ao poder, a quebra dos
valores morais, at a prpria impotncia do idealismo, perdendo por
fim toda e qualquer iluso a respeito dos outros ou de si mesmo. Mata
Alexandre no por esperana de reverter o que quer que seja, prevendo
mesmo a inutilidade prtica de seu ato, mas para dar um sentido sua vida,
sobrepondo-se a ela com a prpria morte, qual um louco que se mata sem
maiores explicaes: deixa-se puerilmente assassinar pela multido irada
e outro Mdici d continuidade ao regime anterior. Repetindo Dcio de
Almeida Prado, tudo existe, tudo existir, nada tem sentido _ eis o grande
drama de Musset.
Em agosto de 1834, durante o perodo de euforia que acompanhava os
primeiros sucessos romnticos na Frana2, Musset publicou Lorenzaccio
no segundo volume de Comdies et Proverbes. Acolhida com simpatia
nos meios literrios e teatrais, a pea no se destinava, contudo,
representao. Inicialmente concebida com trinta e nove cenas que se
distribuam em cinco atos (das quais seriam mais tarde suprimidas uma
cena e parte de outra), uma montagem fiel de Lorenzaccio exigiria, no
mnimo, vinte exuberantes cenrios e cento e dez personagens (das quais
pelo menos setenta e seis so personagens histricas de Florena e Veneza
dos idos de 1530), alm do imenso nmero de figurantes que comporiam
a multido de burgueses, cavaleiros, soldados, fidalgos e pessoas do povo
2
Cromwell e seu Prefcio so publicados em 4 de novembro de 1827. Os anos seguintes seriam marcados pela florao de inmeros dramas romnticos: Henry III et sa Cour (Dumas, 1829), Othello ( Vigny,
1829), Hernani (Hugo, 1830). E aps o sucesso de Ruy Blas de Hugo em 1838 viria o declnio, ilustrado
pelo triunfo de Lucrce, tragdia de Ponsard, em 1843.

Artes Escnicas - Theater Studies - Artes Cnicas |

Humanas |

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818

Prof. Dr. Mayumi Denise S. Ilari

a inundar as feiras, ruas e festas ali constantes, extrapolando assim os


limites da forma do drama romntico.
Aps a morte de Alfred de Musset em maio de 1857, seu irmo Paul se
empenhou por conseguir que o drama fosse encenado, ainda que com
modificaes. Recusada pela Comdie-Franaise em 1863 e censurada no
ano seguinte pelo Odon, a pea no seria encenada seno tardiamente,
em 1896, e fortemente mutilada: apresentada no Thtre de la
Renaissance com Sarah Bernhardt no papel principal, a pea teve um
sucesso estrondoso, somando oitenta e cinco espetculos. O diretor, no
entanto, suprimira todo o quinto ato, fundindo o resto em cinco atos que
continham, cada qual, sua prpria unidade de espao, alm de eliminar,
entre outras, todas as passagens referentes poltica, e de ajuntar uma
e outra rplicas que lhe agradassem. Sempre bastante modificadas em
relao ao texto do autor, todas as montagens que se seguiram tiveram
uma mulher no papel de Lorenzo. Finalmente includa no repertrio
da Comdie-Franaise em 1927, a pea foi em 1952 representada no
festival de Avignon e em Paris, onde, pela primeira vez, o texto original foi
razoavelmente respeitado. O papel de Lorenzo, agora confiado a Grard
Philippe, tornava-se especialmente marcante, e depois disso no mais
seria confiado a uma atriz.
Lorenzaccio , talvez, a obra mais importante de Musset, le plus vivant
put-tre et le plus vrai des drames historiques que le romantisme a raliss
(DIMOFF, apud MUSSET, 1980, p. 28). O tema baseava-se nas Crnicas
do florentino Benedetto Varchi, que abrangiam desde o banimento dos
Mdicis em 1527 at a eleio de Cosme em 1538, e a pea segue muito de
perto os acontecimentos histricos. O episdio do assassinato do duque
Alexandre, tema da pea de Musset, foi narrado pelo prprio Lorenzo
de Mdicis. A partir destes documentos, o autor pde estudar, alm das
personagens principais, personagens secundrias a quem atribuiria papis
importantes, como Tebaldeo Freccia, Philippe Strozzi, os Ruccella, a
condessa e o cardeal Cibo _ bem como acontecimentos importantes para o
desenvolvimento do enredo, entre os quais as injrias de Salviati a Louise
Strozzi e sua morte por envenenamento.
Frequentemente considerada uma das maiores obras do drama

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818 |

Humanas

| Artes Cnicas - Theater Studies - Artes Escnicas

85

Entre o drama e a tragdia elisabetana, a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset

romntico francs, Lorenzaccio nem por isso deixa de apresentar


reminiscncias da tragdia clssica; na realidade, mescla elementos das
duas tendncias. Por um lado, se as unidades de espao e de tempo so
sistematicamente quebradas, assim servem para melhor evidenciar a
unidade de ao, conforme as exigncias romnticas: Victor Hugo pregava,
em 1827, que:

86

A localidade exata um dos primeiros elementos da


realidade. (...) O lugar em que tal catstrofe se passou se torna uma testemunha terrvel e inseparvel;
e a ausncia desta espcie de personagem muda tornaria incompleta, no drama, as maiores cenas da
histria. (...) A unidade de tempo no mais slida
que a unidade de lugar. A ao, emoldurada fora
nas vinte e quatro horas, to ridcula quanto emoldurada pelo vestbulo (...) Esta (a unidade de ao)
to necessria quanto as duas outras so inteis.
ela que marca o ponto de vista do drama. Ora, justamente por isso que exclui as outras. No possvel
tampouco haver trs unidades no drama como trs
horizontes num quadro. (HUGO, 1986)
Em Lorenzaccio, com efeito, assim como no teatro shakespeareano,
embora aparentemente mltiplas intrigas isoladas se desenvolvam,
todas as intrigas secundrias convergem para a ao principal. O pblico
no poderia jamais compreender quem de fato Lorenzo se no o
observasse simultaneamente entre os Strozzi, entre as Soderini e na corte
de Alexandre, nem entenderia sua descrena na poltica, mesclada ao
sentimento do vazio, no fossem as inmeras aparies, primeira vista
suprfluas, de representantes das variadas camadas sociais, cada qual em
seu cenrio apropriado. Alm disso, Lorenzaccio tambm se caracteriza
como uma pea romntica porque rompe com a unidade de tom da escola
clssica, mesclando elementos trgicos e cmicos. Esta mistura de gneros
bastante clara j na segunda cena do drama: o imponente provedor,

Artes Escnicas - Theater Studies - Artes Cnicas |

Humanas |

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818

Prof. Dr. Mayumi Denise S. Ilari

tentando montar a cavalo, atingido pela garrafa que Lorenzo, fantasiado


de freira, lhe atirara cabea; logo em seguida, vem a trgica ofensa de
Salviati a Louise Strozzi, predestinada morte. A quebra da unidade de
tom mistura ainda no drama a vida cotidiana, medocre e por vezes risvel
dos burgueses e do povo (seres anteriormente pertencentes comdia)
vida dos nobres, seres de exceo quanto ao nascimento, e que habitam
sozinhos, por excelncia, a tragdia clssica.
Por outro lado, a influncia do Classicismo no passa desapercebida:
todo o quinto ato, posterior morte de Alexandre, prova por si s
que, como entre os clssicos, a ao interior (psicolgica de Lorenzo)
muito mais importante que a ao exterior (assassinato do duque); o
drama interior precede o drama histrico: ao matar Alexandre, Lorenzo
sabe que ao mesmo tempo em que se liberta, se suicida. Ora, a tragdia
clssica, notou-o Brecht, organiza-se tambm em torno de uma cena
principal para a qual tendem as outras, ou da qual derivam (PRADO, 1985,
p. 174). A preparao do conflito precede essencialmente este ncleo
central, preparao esta que se desenvolve lentamente at explodir com
violncia, acarretando uma ou mais mortes. H mais expectativa nervosa,
tenso progressiva prenunciadora da descarga final do que propriamente
curiosidade pelo desfecho, j conhecido de antemo devido ao enredo.
No drama romntico, ao contrrio, o enredo deveria passar ao primeiro
plano, mesmo quando o pano de fundo histrico, tomando a ateno
outrora voltada ao esmiuamento psicolgico da personagem. Mas
Lorenzaccio uma pea romntica, como so romnticas a temtica central
e a reconstituio histrica. Mais do que drama, contudo, caber-lhe-ia a
denominao de tragdia romntica, pois que o drama supe, ainda
segundo Hugo, a constante aliana entre o bufo e o trgico, enquanto
em Lorenzaccio o tom predominantemente grave e o cmico bastante
comedido. Mais conforme ao drama shakespeareano do que ao drama
romntico, a pea encerra uma stira de costumes que remete stira
social.
A influncia das obras de Shakespeare, to caras gerao romntica de
1830, de fato incontestvel em Lorenzaccio. A juno de intrigas anexas
intriga central, com seus prprios planos e personagens (os Strozzi, os
Cibo), a ambientao, o imenso nmero de personagens que remontam
Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818 |

Humanas

| Artes Cnicas - Theater Studies - Artes Escnicas

87

Entre o drama e a tragdia elisabetana, a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset

vila inteira, a diversidade dos problemas abordados, a impetuosa florao


de discursos filosficos, as imagens exageradas ou tmidas constantemente
renovadas que se seguem umas outras, imagens grandiosas no muito
precisas, ou mesmo qualquer pequena incoerncia no desenvolvimento
do enredo, enfim, tudo isso remonta a Shakespeare.
Em Lorenzaccio, tal como na tragdia shakespeareana, a ao, alm
de no ser contnua, forma-se pela juno de inmeras pequenas cenas
(algumas brevssimas, relativamente autnomas) que lenta e gradativamente
configuram o enredo. Este, por sua vez, como em Shakespeare bastante
complicado, abrangendo sub-enredos interligados que podem incluir
dezenas de personagens, e porventura mais de uma gerao (conforme
ocorre nas famlias Strozzi, Salviati, Cibo). A histria contada a partir
do incio e no j prxima ao fim, como acontece na tragdia clssica,
demorando-se nas pessoas e nos episdios pitorescos, sem preocupaes
de economia: mesmo quando o espetculo j entrou no desfecho novas
personagens continuam a afluir ao palco _ como o caso da apario dos
dois professores tagarelas (quinta cena, ato cinco).

88

Ainda com referncia a Shakespeare, pode-se afirmar que Lorenzaccio


carrega a marca da inquietao hamletiana. Assim como em Hamlet, temos
aqui um jovem nobre revoltado com aquele seu parente que reina sobre
o pas, decidido a mat-lo com as prprias mos, vtima de alucinaes e
acessos de loucura. Mas a angstia de Lorenzo mais intelectual e egosta,
o ideal poltico mais acentuado; nele tambm a clera contra o mundo,
o arrependimento da honra perdida, suscitam uma espcie de revanche
niilista contra o vcio reinante. Uma das expresses que rapidamente nos
leva a relembrar Hamlet est na quarta cena do quarto ato: enquanto
Lorenzo se pergunta o que de fato o leva a matar Alexandre, menciona
o espectro de seu pai que quela altura talvez o guiasse. Embora os
monlogos da personagem sejam por vezes incoerentes, dadas suas
incurses pelos domnios da loucura, a referncia ao espectro paterno
completamente exterior a todo o enredo, no faz o menor sentido a no
ser que pensemos em seu irmo mais velho, por assim dizer, o prncipe
da Dinamarca.

Artes Escnicas - Theater Studies - Artes Cnicas |

Humanas |

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818

Prof. Dr. Mayumi Denise S. Ilari

A crtica burguesia
Lorenzaccio o drama pessoal de seu estranho protagonista Lorenzo,
mas tambm toda a crtica de uma sociedade cujos valores esto em
decadncia, e que , a um s tempo, a Florena do sculo XVI e a sociedade
de Musset. Neste sentido, todo o contexto florentino de importncia
fundamental para a anlise desta pea. A presena de todo um referencial
histrico razoavelmente preciso no existe toa em Lorenzaccio; segundo
A. Hauser, no Romantismo, a Histria passou a ser o refgio de todos
os elementos da sociedade em desacordo com sua prpria poca, cuja
existncia intelectual e material se via ameaada (HAUSER, 1985, p. 827).
O Iluminismo e a Revoluo haviam incitado o indivduo a alimentar
esperanas excessivas, e a Europa ps-revolucionria foi uma poca de
desiluso geral. O Romantismo era a ideologia desta sociedade, expresso
da concepo do mundo de uma gerao que j no acreditava em
valores absolutos, que no podia continuar a acreditar em quaisquer
valores sem pensar em sua relatividade, em suas limitaes histricas.
Esta gerao considerava tudo de certa forma ligado a condicionamentos
histricos porque tivera, como parte de seu prprio destino individual, a
experincia do ruir da velha cultura e do surgir da nova. Mas a fuga para
o passado apenas uma das formas da idealidade romntica; h tambm
uma fuga para o futuro, para a utopia e para a morte, enfim, aquilo a
que o romntico se agarra em funo de seu temor do presente. neste
perodo da Literatura, no qual floresce o romance histrico, que Musset
escreve Lorenzaccio, drama ambientado na Florena da Idade Mdia que
ali respira inteira (GAUTIER, apud MUSSET, p. 103). A presena da cor
local, sustentada por certo estudo e uma ardente inspirao permitiria
ao leitor / espectador penetrar no universo borbulhante da Renascena
italiana, atravs desta grandiosa interpretao de um importante momento
da histria de Florena, ainda que com algumas alteraes relativamente
aos fatos histricos3.
Embora baseado nas Crnicas de Varchi, Musset apressou certos acontecimentos (como a morte de
Lorenzo, que na realidade s se deu onze anos aps o assassinato do duque), alm de fabricar cenas
e personalidades segundo sua imaginao. Lorenzo, a personagem fragmentada de Musset, difere do
verdadeiro Lorenzo de Mdicis, corrupto, decadente, mas nem por isso dilacerado.
3

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818 |

Humanas

| Artes Cnicas - Theater Studies - Artes Escnicas

89

Entre o drama e a tragdia elisabetana, a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset

certo que seria imprudente atribuir cor local uma importncia


excessiva; mais do que o momento histrico, interessa a Musset a evoluo
do drama pessoal de Lorenzo, uma personagem romntica que, como
tantas outras da tragdia clssica, tem a vida funestamente determinada
pelo destino. Todavia, o drama e a solido de Lorenzo tm como referncia
a solido do escritor romntico do sculo XIX, inserido numa sociedade
cujos valores lhe repugnam. A crtica Florena de Lorenzaccio tambm
a crtica sociedade moderna em que vive Musset, a insuportabilidade da
realidade concreta na qual esbarram, sombriamente, os sonhos e utopias
romnticos. a crtica mentalidade calculista, burguesa e capitalista que
exclui de seu universo a natureza, o sonho e o sentimento, tudo aquilo
a que os romnticos se agarram em sua fuga desesperada do mundo que
os cerca.

90

Neste sentido, o desprezo pelos burgueses evidente em Lorenzaccio.


O conceito de burgus surgiu no perodo ps-revolucionrio em contraste
com aquele de cidado. Embora o Romantismo fosse, por excelncia, um
movimento de classe mdia (a Escola da classe mdia que rompera para
sempre com as convenes do Classicismo, com o preciosismo e a retrica
aristocrtico-cortes, o estilo empolado e a linguagem requintada), os
artistas e escritores romnticos abominavam singularmente esta classe
qual deviam sua existncia material e intelectual, ou seja, o pblico da
classe mdia. Na verdade, somente depois de se terem rompido os velhos
elos, de desaparecerem o sentimento da absoluta nulidade do esprito
em relao ordem divina e de sua nulidade relativa perante a hierarquia
eclesistica e secular, depois de se haver posto o indivduo em relao
reflexa consigo prprio, tornou-se concebvel a idia de autonomia
intelectual. Mais do que nunca, o indivduo foi incitado a revoltar-se contra
a sociedade e contra tudo que se erguia entre ele e sua felicidade. Mas o
Romantismo exagerou seu individualismo, como compensao contra o
materialismo do mundo e como proteo contra a hostilidade da burguesia
pelas coisas do esprito, procurando criar com seu esteticismo uma esfera
parte do resto do mundo. E, mais do que em qualquer outra escola,
a obra de arte no Romantismo passou a ser uma viso e uma descrio
fabulosa da realidade, substituindo a vida real por uma utopia.
Na primeira cena do drama, atravs de Lorenzo, Musset define a jovem a
Artes Escnicas - Theater Studies - Artes Cnicas |

Humanas |

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818

Prof. Dr. Mayumi Denise S. Ilari

quem o duque corromper como: a mediocridade burguesa em pessoa,


estando implcita nesta seduo a imagem das relaes mantidas entre
burgueses e aristocratas, do ponto de vista destes ltimos4:
Dailleurs, fille de bonnes gens, qui leur peu de fortune na pas permis une ducation solide; point de
fond dans les principes, rien quun lger vernis; ... Jamais arbuste en fleur na promis de fruits plus rares,
jamais je nai hum dans une atmosphre enfantine
plus exquise odeur de courtisanerie. (HUGO, 1980)
Sem princpios, sem educao primorosa, s resta a esta jovem venderse, como tpico de sua classe. O desprezo pelos comerciantes, imagens
materializadas da burguesia, constante no decorrer de todo o drama; a
exemplo disso temos praticamente todas as falas do mercador de sedas,
um monarquista para quem a corte sagrada, uma vez que faz marchar
o comrcio de luxo, muito embora a populao a carregue sobre as
costas; ou ainda, a quarta cena do segundo ato, em que os negociantes
Bindo e Venturi, afirmando-se convictos inimigos polticos do duque,
uma vez colocados em sua presena solicitamente prestam-se mais
vulgar servilidade (a qual, por sua vez, embora constituindo a uma cena
de alta comdia, servir para justificar no esprito do jovem Lorenzo a
mesquinharia e a pequenez dos homens), revelando quo facilmente se
vendem os membros desta classe.
Tambm a colocao da crtica ao esprito do clculo racional
(Rechenhaftigkeit), tema recorrente nos escritores, filsofos e socilogos
do Romantismo e da sociedade moderna, permeia, ainda que sutilmente,
o enredo. A quantificao do mundo, o clculo racional de entradas e
sadas que se torna o ethos, o elemento determinante da sociedade
burguesa, no por acaso surge ridicularizado justamente na figura do
mercador de sedas. Destaca-se, aqui, a quinta cena do ltimo ato, em
que este estupidamente se compraz em calcular e recalcular, com todas
Os burgueses no tm uma funo significativa no decorrer da ao principal do enredo. Na realidade,
servem para ilustrar a ideologia de sua classe, a fim de psicologicamente induzir o espectador a compreender em parte o desencanto de Lorenzo.
4

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818 |

Humanas

| Artes Cnicas - Theater Studies - Artes Escnicas

91

Entre o drama e a tragdia elisabetana, a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset

as mincias, a quantidade de nmeros 6 na vida e morte do duque. A


quantificao em larga medida tem implcito um carter homogeneizador
em termos sociais, de modo a gradativamente diluir os laos orgnicos
entre os indivduos, tornando-os incomunicveis. As ruas da sociedade
moderna, este superficial universo catico de indivduos autmatos, j
esto de alguma forma presentes nas ruas de Florena pintadas por Musset;
o populoso coro, volvel em suas opinies e cruel em sua indiferena
explica, em parte, as razes _ e desrazes _ da decadncia social e da
amargura de Lorenzo. Assim que esta multido de figurantes annimos
preenche as ruas, festas e feiras do drama, admirando e invejando os atos
dos nobres senhores, dialeticamente alimentando a cclica engrenagem
de sua ideologia: neste sentido, notvel a seguinte fala do mercador de
sedas, na segunda cena do primeiro ato:
Quelle tournure ont tous ces grands seigneurs!
Javoue que ces ftes-l me font plaisir, moi (...) on
attrape un petit air de danse sans rien payer, et on
se dit: H, h, ce sont mes toffes qui dansent, mes
belles toffes du bon Dieu, sur le cher corps de tous
ces braves et loyaux seigneurs. (HUGO, 1980)
92
Trata-se de uma sociedade em que a honra (trao caro aos romnticos,
que criticavam a sociedade burguesa em nome de valores do passado)
cedia lugar s ganas da posse material, significasse ela dinheiro, vinho,
mulheres (de preferncia que tivessem um dono, o que as reduzia
caracterstica, tambm elas, de objetos passveis de clculo e quantificao),
roupas ou tantos outros objetos plenos de significao simblica enquanto
diferenciadores sociais. O prprio Lorenzo o exemplo mais claro deste
dilaceramento entre a honra e a virtude, de um lado, e a vida mundana, de
outro. No entanto, uma vez inserido no sistema de valores da sociedade
individualista, impossvel voltar atrs: si je pouvais revenir la vertu, si
mon apprentissage du vice pouvait sevanouir, jepargnerais peut-tre ce
conducteur de boeufs - mais jaime le vin, le jeu et les filles, comprends-tu
cela? (Lorenzo, Cena 3, Ato 3).
Inserido no contexto social acima colocado, Lorenzo a personagem
Artes Escnicas - Theater Studies - Artes Cnicas |

Humanas |

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818

Prof. Dr. Mayumi Denise S. Ilari

central do drama de Musset, e em torno dele que giram todas as outras


personagens principais. Se estas personagens contextualizam social e
moralmente o drama, ao mesmo tempo podemos dizer que simbolizam,
cada uma, algum trao especfico da to contraditria personalidade do
protagonista. Segundo Henry Lefbvre:
Dans Lorenzaccio les autres personnages principaux dploient devant nous, spectateurs, les aspects du hers principal, et ses contradictions:
Philippe Strozzi correspond son humanisme, le
duc la soillure qui lhabite et au mal qui le hante, Catherine son ide de la puret et de lamour,
et la marquise Cibo son amour de la patrie
(LEFBVRE, apud MUSSET, 1980, p. 186).
A prpria sociedade por ele criticada , em parte, ele mesmo, e
a decadncia de Lorenzo corresponde dialeticamente decadncia
generalizada de toda sua poca.
Nesse sentido, podemos afirmar que Lorenzo se encaixa tambm
na caracterizao de certas personagens shakespeareanas notada por
Hegel em Aesthetics: Lectures on Fine Art. Segundo o crtico, embora
concentrem determinados traos perniciosos de personalidade, certas
personagens no so caricaturais, permanecendo seres humanos reais,
inteiros, limitados, e com isso, fascinantes ainda que sejam at mesmo
criminosos (como poderamos pensar que o so Shylock, Macbeth ou
Ricardo III, entre tantos outros):
the more Shakespeare in the infinite embrace of his
world-stage proceeds to develop the extreme limits of
evil and folly, (...) he concentrates these characters
in their limitations (...) and is fully able, through the
complete virility and truth of his characterization,
to awaken our interest in criminals, no less than in
the most vulgar and weak-witted lubbers and fools.

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818 |

Humanas

| Artes Cnicas - Theater Studies - Artes Escnicas

93

Entre o drama e a tragdia elisabetana, a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset

(BATE, 1997, p. 241)


Em Lorenzaccio as personagens puras ou inocentes simbolizam a vida
de Lorenzo antes de se corromper. O pressuposto maniquesta de Musset
aqui notvel, tal qual se pode perceber na cena em que Lorenzo, qual
um verdadeiro sat, procura por todos os meios perverter gratuitamente
o jovem artista Tebaldeo (segunda cena, Ato 2) enquanto este, homem de
Deus e homem das artes, mantm-se impassvel, respondendo ao cinismo
do primeiro com a mais inocente candura. O tema da paisagem enquanto
estado de alma ajuda a confirmar o maniquesmo que separa a ambos:
enquanto para Tebaldeo Florena bela, para Lorenzo um mau lugar.
Num outro plano, mas no menos importante, esto Catherine Soderini
e Louise Strozzi; duas jovens puras e ingnuas que no tm lugar neste
mundo em que atuam como personagens secundrias, servindo ao drama
apenas como apticos instrumentos involuntrios e passivos do enredo:
Catherine serve apenas como pretexto para Lorenzo fisgar e matar o
duque, Louise serve de pretexto s disputas polticas das famlias locais.
Tebaldeo, por sua vez, tem como nica funo servir de pretexto para que
Lorenzo roube a capa de malha metlica do duque.
94

J a Marquesa de Cibo, por sua vez, a herona romntica tpica, a um


s tempo anjo e demnio, salvao e perdio, depravao e inocncia,
sucumbindo moralmente em prol de seu amor ptria. Atravs da
sensibilidade aguada e confusa das personagens romnticas apaixonadas,
atravs de sua expresso potica e sedutora, comete aos olhos do pblico
um erro que carrega mais herosmo que perversidade, mais amor
humanidade que fraqueza de esprito. Seu amor pelo duque dura enquanto
duram suas esperanas de modific-lo pelo bem de Florena. Embora seja
uma personagem portadora de caractersticas antitticas como Lorenzo,
no representa, como ele, um papel; embora seu marido seja bom e ela
virtuosa, Ricciarda efetivamente cede ao prfido tirano no apenas por
interesse patritico mas tambm por paixo, o que lhe confere um certo
realismo. Alm da contradio interior, a marquesa se assemelha a Lorenzo
por seu amor ptria, ainda que nenhum dos dois saia vitorioso do drama
com relao a isso: aps a morte do duque, Lorenzo se deixa matar e
Ricciarda retorna vida conjugal com seu marido, como se o tirano jamais
tivesse existido, o que explica que seu sucessor tenha sido acolhido na
Artes Escnicas - Theater Studies - Artes Cnicas |

Humanas |

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818

Prof. Dr. Mayumi Denise S. Ilari

mais perfeita indiferena.


O duque Alexandre de Mdicis, embora uma personagem central do
enredo, no tem caractersticas muito originais. o tirano grosseiro e
bastardo imposto a Florena que no est muito interessado no que de fato
lhe acontece. Embora seja um medocre sedutor, tem nos encontros com
as mulheres sua grande paixo, no lhe interessando de fato coisa alguma
alm das aparncias. Ele inicia e termina sua vida no drama correndo atrs
de mulheres, arranjadas sempre por Lorenzo. Enquanto indivduo, no
chega a comover ou irritar, a no ser por seus modos despticos. Salviati,
ao contrrio, a personagem desagradvel por excelncia, at porque
causador de todas as intrigas com os Strozzi. Presente a apenas trs cenas
em todo o drama, representa a falta de pudores ou respeito reinante:
Voil une jolie femme qui passe. - O diable lai-je donc vue? Ah! parbleu,
cest dans mon lit. Tanto Salviati como o duque Alexandre representam
a degradao, o individualismo e a perverso moral atribudos ao excesso
de poder, que existe tambm em Lorenzo.
O cardeal Cibo, por sua vez, uma bela figura de ambicioso. Longe
de ser uma personagem religiosa, mal consegue dissimular sua sede de
poder, ambicionando sempre chegar ao Papado. A lucidez, habilidade e
cautela com que manipula as confisses da cunhada Ricciarda chegam a
ser tocantes. O anticlericalismo de Musset, comum a toda sua gerao,
ajuda a nos apresentar um drama de ambies e desiluses. Tambm
Lorenzo lcido e traioeiro feito o cardeal Cibo, mas nele a ambio no
chega a diluir o desgosto.
Philippe Strozzi, por fim, o patriarca intelectual cujos belssimos
discursos sobre a tica republicana e revolucionria o poderiam talvez
transformar numa personagem simptica ao pblico; contudo, Philippe
um fraco. Homem de pensamentos que se acovarda frente ao,
um humanista grandiloquente e sonhador que deposita cega confiana
nos homens, s colocando em dvida suas teorias ao dar com os filhos
presos, esperando por julgamento. Uma vez libertos os filhos, contudo,
ele retorna inao e aos discursos. uma personagem nada romanesca,
construda maneira das personagens realistas, cujas contradies se
baseiam numa perfeita lgica interna. Seu filho Pierre Strozzi, por outro

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818 |

Humanas

| Artes Cnicas - Theater Studies - Artes Escnicas

95

Entre o drama e a tragdia elisabetana, a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset

lado, o homem valente, corajoso e impetuoso que quer levar frente


a revoluo. Contudo, no tem as virtudes morais do pai: em sua ltima
cena, percebe-se que a ambio que o move no de fato a repblica, mas
o poder poltico.

96

Como se pode perceber, no h nenhuma personagem totalmente


positiva no drama, que possa trazer algum alento ao espectador. Os
homens so como os define Lorenzo: Je suis trs persuad quil y en
a trs peu de trs mchants, beaucoup de lches, et un grand nombre
dindiffrents, formando uma estranha ciranda: os puros (Louise,
Catherine, Tebaldeo), exatamente por o serem, favorecem os corruptos
(Salviati, Lorenzo); o poderoso duque no exatamente brilhante, e o
brilhante cardeal ambiciona o poder; o justo Philippe incapaz de agir, e
o corajoso Pierre, que agiria, no justo; Ricciarda ama a ptria e o duque,
e o duque s ama a orgia. Lorenzo, por sua vez, tem todas estas qualidades
ao mesmo tempo _ pureza, corrupo, perspiccia, poder, coragem, justia
e amor ptria _ somatria de caractersticas graas qual ele nutrir
a mais profunda paixo pela morte; o dia do assassinato do duque, diz
Lorenzo, ser o dia de suas npcias. A esperana, ainda que mnima, da
reao dos republicanos (Si les rpublicains taient des hommes, quelle
rvolution demain dans la ville! Mais Pierre est un ambitieux; les Ruccella
seuls valent quelque chose) por fim exterminada. As cenas suprimidas
por Musset em 1853, (cena seis do ltimo ato) em que um estudante
morre defendendo o direito de votar para a eleio ao sucessor do duque
morto, e parte da cena seguinte, em que a marquesa heroicamente pede
ao marido que a mate pela honra perdida, foram eliminadas justamente
para que o tom de desesperana e desagregao moral se mantivesse
absoluto. Lorenzo deveria restar o nico heri do espetculo, com suas
amargas desiluses abenoadas pela morte.
Lorenzo atrado por uma exasperao, um exagero mrbido que
o encaminham para a morte. Sua dor confunde-se com o prazer, sua
vida um estranho espetculo aberto para o abismo. O fascnio pelo
sobrenatural, o sonho, o fantstico, enfim, tudo o que escapa ao realismo
prosaico na narrativa, substitui a desintegrao espiritual, a inquietao
e desorientao que o habitam; seu sentimento de isolamento evolui
para um culto ressentido da solido, sua perda de f nos antigos ideais
Artes Escnicas - Theater Studies - Artes Cnicas |

Humanas |

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818

Prof. Dr. Mayumi Denise S. Ilari

transforma-se num individualismo anrquico, a fadiga intelectual que o


assola transforma-se num cortejo da morte. Como os heris de Byron,
Lorenzo o exibicionista narcsico que tem necessidade de exteriorizar suas
feridas, um masoquista que se cobre abertamente de culpas e vergonhas,
atormentado por auto-acusaes e sobressaltos da conscincia. Transpira
perdio e destruio, perdido num exlio solitrio, mudo, distante. A idia
do anjo tombado das alturas, diz Arnold Hauser (HAUSER, 1982, p. 865),
possua uma fora de atrao incomparvel para o desiludido mundo do
romantismo, que lutava por uma f. Pairava um sentimento geral de culpa,
de se haver desertado de Deus, mas ao mesmo tempo um desejo de se
possuir alguma coisa de Lcifer. O aspecto diablico da personalidade de
Lorenzo aparece j na primeira cena do drama, quando, por um prazer vil
e sdico, ele derrama sua devassido sobre o pblico:
Voir dans une enfant de quinze ans la roue venir; tudier, ensemencer, infiltrer paternellement
le filon mistrieux du vice dans un conseil dami,
dans une caresse au menton ... habituer doucement limagination qui se developpe donner des
corps ses fantmes, toucher ce qui leffraye,
mpriser ce qui la protge! Cela va plus vite quon
ne pense; le vrai mrite est de frapper juste. Et quel
trsor que celle-ci! Tout ce qui peut faire passer
une nuit dlicieuse Votre Altesse! (HUGO, 1980)
A loucura de Lorenzo, seus delrios e intuies, os espectros que o
rondam (como poderamos pensar que ocorre, em certo sentido, com
Macbeth) fazem parte do destino que lhe agua a lucidez e a doena do
esprito, conduzindo-o ao seu fim. o inexplicvel, o sobrenatural que o
obriga a matar:
certaine nuit que jtais assis dans les ruines du Colise antique, je ne sais pourquoi je me levai; je tendis vers le ciel mes bras tremps de rose, et je jurai
Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818 |

Humanas

| Artes Cnicas - Theater Studies - Artes Escnicas

97

Entre o drama e a tragdia elisabetana, a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset

quun des tyrans de ma patrie mourrait de ma main.


Jtais un tudiant paisible, et je ne moccupais alors
que des arts et des sciences, et il mest impossible de
dire comment cet trange serment sest fait en moi.
Peut-tre est-ce l ce quon prouve quand on devient
amoureux. (HUGO, 1980)

98

A partir de um certo momento da vida de Lorenzo, viver por algum


ou por alguma coisa j no tem sentido; resta apenas a possibilidade de
morrer por algo; da o sentido das bodas com a morte (do duque, que por
antecipao a sua prpria). O romantismo negro, diz Francis Claudon,
foi definido por Mario Praz, significando em resumo trs palavras: a carne,
o diabo e a morte (CLAUDON, 1986, p. 125) . Em Lorenzaccio, a carne
se faz presente em todas as voluptuosas aluses (sempre recorrentes, e
nem um pouco lisonjeiras) orgia e conquista de mulheres; o diabo
rege sadicamente os acasos sobrenaturais do destino, a devassido e o
pessimismo. Uma vez exaustivamente conhecidos a carne e o diabo, s resta
a Lorenzo, neste quadro hrrido, a idia da morte, cuja invisvel presena
rege todo o drama. Morte que, absolutamente coerente sensibilidade
irrefreada de Lorenzo, paradoxalmente o nico ato possvel de resistncia
da sua vida, ao evitar o conformismo da inadequao que o tempo,
caso contrrio, fatalmente consumiria. Terry Eagleton afirmou que, no
Romantismo ingls, a literatura surgia como um dos poucos encraves nos
quais os valores criativos expurgados da face da sociedade pelo capitalismo
industrial podiam ser celebrados e afirmados. A criao imaginativa
podia assim ser oferecida como uma imagem do trabalho no-alienado,
e a obra literria podia ser vista como uma unidade orgnica misteriosa,
em contraste com o individualismo fragmentado do individualismo
capitalista. Todavia, a natureza transcendental da imaginao ofereceu
tambm uma alternativa confortavelmente absoluta prpria histria,
que refletia a situao real do escritor romntico (EAGLETON, 2003, p.
26-27). Assim Lorenzo, para sempre no inferno de sua agonia, se perde
na noite dos tempos para perpetuar-se, atravs da obra de Musset, no
inquieto fantasma da realidade ordinria. Que no por acaso exclui-se no
para-alm, por que no? Se o heri est antecipadamente morto.
Artes Escnicas - Theater Studies - Artes Cnicas |

Humanas |

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818

Prof. Dr. Mayumi Denise S. Ilari

E assim um dramaturgo aborda em 1834 o problema que para os


homens conviver com a prpria sociedade, cujo estado de degradao
latente. Mesclando elementos clssicos, romnticos e shakespeareanos,
antecipando personagens de um realismo assustador, apontando mesmo
que, se a possibilidade de convvio falha, falha individual e coletivamente.
Lorenzo, qual o anjo bbado na noite que sente saudades do inferno,
exila-se vertiginosamente na mais absoluta excluso. A possibilidade do
meio-termo insuportvel: vida, este todo insatisfatrio, sobrepese a morte, o mais amplo de todos os nadas, neste atesmo ressentido.
Parece paradoxal, portanto, que o autor o faa sobreviver, no nico espao
possvel entre vida e no-vida: que o imortal espao, por excelncia,
da literatura e das obras de arte. Mas Musset talvez o tenha a inserido
porque, como nos revela Joseph W. Krutch a respeito da tragdia:
To those who mistakenly think of it (tragedy) as something gloomy or depressing, who are incapable of
recognizing the elation which its celebration of human greatness inspires, and who, therefore, confuse
it with things merely miserable or pathetic, it must
be a paradox that the happiest, most vigorous and
more confident ages which the world has ever known
- the Periclean and the Elizabethan - should be exactly those which created and which most relished the
mightiest tragedy; but the paradox is, of course, resolved by the fact that tragedy, however tremendous
it may be, is an affirmation of faith in life, a declaration that even if God is not in Heaven, then at least
Man is in the world. (KRUTCH, 2003, p. 434).

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818 |

Humanas

| Artes Cnicas - Theater Studies - Artes Escnicas

99

Entre o drama e a tragdia elisabetana, a crtica burguesia em Lorenzaccio, de Musset

Referncias bibliogrficas

BATE, Johnathan (Ed.) The romantics on Shakespeare. Inglaterra:


Penguin Classics, 1997.
CLAUDON, Francis. Enciclopdia do romantismo. So Paulo: Verbo,
1986. v. 2
CUDDON, J.A. - A dictionary of literary terms. New York: Penguin
Books, 1982.
EAGLETON, Terry. Teoria da literatura: uma introduo. So Paulo: Martins
Fontes, 2003.
HARTNOLL, Phyllis. The concise history of theatre. New York: Abrams,
1969.
HAUSER, Arnold. Histria social da literatura e da arte. So Paulo: Mestre
Jou, 1982. v. 2
100

HUGO, Victor - Do grotesco e do sublime. Traduo do Prefcio de


Cromwell. So Paulo: Perspectiva, 1988.
KRUTCH, W. Eight great tragedies. New York: New American Library,
2003, p. 434.
MUSSET, Alfred de. Lorenzaccio. Paris: Bordas, 1980.
PRADO, Dcio de Almeida. O teatro Romntico: A Exploso de 1830. In
Guinsburg, J. O romantismo. So Paulo: Ed.Perspectiva, 1985.
STENDHAL, M. de. Racine et Shakespeare. Paris: Garnier Flammarion,
1970.
SZONDI, Peter. Teoria do drama moderno [1880-1950]. So Paulo:
Cosac e Naify, 2001.

Artes Escnicas - Theater Studies - Artes Cnicas |

Humanas |

Revista UniABC - v.1, n.1, 2010 - ISSN: 2177-5818

You might also like