You are on page 1of 22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

Estaaversoemhtmldoarquivohttp://www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf.
Googlecriaautomaticamenteversesemtextodedocumentosmedidaquevasculhaaweb.

Page1

CONTROLOJURISDICIONALDASPOLTICASPBLICAS:REGRAOUEXCEPO?*

JosdeMeloAlexandrino

Introduo

Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitoda
UniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileirodeDireito 1.Noprimeirodia,
dedicadoaoEncontrodeDireitoConstitucional,numaperguntainteressadamas
inocente,quissaber,juntodoltimopaineldeProfessores,sehaviadefactoregistode
umaeventualevoluo 2noproblemaquehalgunsanostinhalevadooProfessor
GomesCanotilhoafalaremincomodidade(dosjuristasbrasileiros)eemincomunicabilidade
(dadoutrinaportuguesacomabrasileira):oproblemaeraode[algunsdosnossos
colegasbrasileirosestarem]firmementeconvictosdequepossveledesejvela
fiscalizaojudicialdaspolticaspblicas 3.
Escusadoserdizerquearespostaqueobtivetantodapartebrasileiracomoda
parteportuguesaconfirmou,porinteiro,tantoaincomodidade,comoa
incomunicabilidade.Tinhaalisnessedialanadoosolhossobrearecenteobra,editada
noBrasil,LiesdeDireitoConstitucionalemHomenagemaoProfessorJorgeMiranda,naqual
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

1/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

justamenteumadministrativista(DiogodeFigueiredoMoreiraNeto)eum
constitucionalista(MarceloFigueiredo)definiramocontrolojudicialdaspolticas

*Versoprovisriadeumainterveno(integradanosubtemaJurisdio,PolticasPblicase
Administrao)proferidanoIIEncontrodeProfessoresdeDireitoPblico(subordinadoaotemageral
Tribunais),quetevelugarnaEscoladeLisboadaFaculdadedeDireitodaUniversidadeCatlica
Portuguesa,nosdias16e17deJaneirode2009[naocasio,aintervenoateveseprimeiraparte].
1 EncontrocoorganizadopelaFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboaepelaFaculdadede
DireitodaFundaolvaroArmandoPenteado,deSoPaulo.
2 ApensarnopossvelimpactodeaparentesconversesdevozestomarcantescomoasdeLus
RobertoBarroso,pelomenosnoquerespeitaspolticasdesade[cfr.LusRobertoBarroso,Dafalta
deefetividadejudicializaoexcessiva:direitosade,fornecimentogratuitodemedicamentose
parmetrosparaaatuaojudicial,inRevistaInteressePblico,n.46(2007),p.3162].
3 J.J.GomesCanotilho,TribunalConstitucional,jurisprudnciasepolticaspblicas,inAnurio
PortugusdeDireitoConstitucional,vol.II(2003),p.78[7786].

Page2

pblicascomoaprximamissodoDireitoAdministrativoeprocuraramtraaruma
visogeralsobreotemadocontrolodaspolticaspblicas4.
Opropsitoessencialdestaminhaintervenoodereunirumconjuntode
observaesquepermitamfundamentarumarespostaseguinteinterrogao:deveou
noadmitirsecomoregraapossibilidadedecontrolodaspolticaspblicaspelopoderjurisdicional
(emparticular,porintermdiodocontrolodeconstitucionalidade)?5
Aintervenoestardivididaemduaspartes.Aprimeiraocupaseda
contextualizaoespciotemporaldoproblema,bemcomodademarcaodeumadas
principaiscondicionantesateremconta,tentandoaindaalgumaclarificaoconceptual(coma
consequentedelimitaoderealidades).Asegundaavanacomumesboocomparativo,
colocandoemconfrontoasperspectivasjurdicasdominantes,mastambmos
resultados,presentesemtrsordenamentos:oportugus,obrasileiroeosulafricano.
Pensandoaindaemtermosdeumadelimitaonegativa,noestarodefactono
centrodaanlisedimensestodaviabastanteprximasdonossoproblema:(i)comoas
dapolitizaodajustia,ondeexistemalisinvestigaesparticularmenteaprofundadas,
aindaquenombitodeoutrasreasdosaber6,tantodeautoresportugueses,como
AntniodeArajo,PedroMagalhes7ouNunoGaroupa8,quantodeautoresbrasileiros,
como,entremuitosoutros,ErnanideCarvalhoNeto 9(ii)topoucofaroparteda

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

2/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

4 Respectivamente,DiogodeFigueiredoMoreiraNeto,NovoshorizontesparaoDireito
AdministrativopeloControledasPolticasPblicas.EcosdeumCongresso:aprximamisso,inMaria
ElizabethGuimaresTeixeiraRocha/SamanthaRibeiroMeyerPflug(coord.),LiesdeDireito
ConstitucionalemHomenagemaoProfessorJorgeMiranda,RiodeJaneiro,2008,p.281289MarceloFigueiredo,
OcontroledaspolticaspblicaspelopoderjudicirionoBrasilUmavisogeral,ibidem,p.571607.
5 Paraumainteressantecolocaodeumasriedecorrespondentessubquestes,CassR.Sunstein,
Direitossociaiseeconmicos?LiesdafricadoSul,inIngoWolfgangSarlet(org.),JurisdioeDireitos
Fundamentais,vol.I,tomoII,PortoAlegre,2006,p.15[1128]paraumainterrogaoparalela,agorana
readasadepblicaecomumdistintoparmetro:MarcoAkerman/RosildaMendes/CludiaMaria
Bgus,possvelavaliarumimperativotico?,inCincias&SadeColectiva,SoPaulo,9,3(2004),p.
605615.
6 Mastambmnaesferajurdica[porltimo,JosJoaquimGomesCanotilho,Umolharjurdico
constitucionalsobreajudiciarizaodapolticaeapoliticizaodajustia,tpicosdeumainterveno,indito,
2007,acessvelapartirdehttp://www.stj.pt/?idm=433&sid=154(14.01.2009)].
7 Emparticular,desdeasuadissertaodedoutoramentoTheLimitstoJudicialization:LegislativePolitics
andConstitutionalReviewintheIberianDemocracies,Ohio,2003.
8 Porltimo,vejaseoestudo,emcolaboraocomSofiaAmaralGarciaeVeronicaGrembi,
JudicialIndependenceandPartyPoliticsintheKelsenianConstitutionalCourts:TheCaseofPortugal,
inJournalofEmpiricalLegalStudies,6,2009.
9 Acomear,tambmaqui,pelarefernciasuateseRevisoabstractadalegislaoejudicializaoda
polticanoBrasil:especificidadeeselectividade,SoPaulo,2005comprofundointeresseeamplasindicaes,
MatthewM.Taylor,OJudicirioeasPolticasPblicasnoBrasil,inDADOSRevistadeCinciasSociais,
RiodeJaneiro,vol.50,n.2(2007),p.229257.

Page3

anliseasdimensesdaseparaodepoderes10(iii)ouasformasdecontrolojurisdicionalda
actividadedaadministraopblicaoudolegislador(nomeadamente,porviada
aplicaodonovoregimederesponsabilidadeextracontratualdoEstado),bemcomo
dasformasdecontrolojurisdicionaldasdecisesinconstitucionaisdosprprios
tribunais(iv)asdimensesrelacionadascomodesenhodosistemadefiscalizaoda
constitucionalidade(ondenestemomentoocorrem,entrens,propostasdedistintosinal
dapartedediversosautores)(v)enfim,otratamentodassentenasintermdiasda
jurisprudnciaconstitucional(comoeventualformadeintervenonaspolticaspblicas)11.

1.Contexto,condicionanteseclarificaes

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

3/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

Numadasvisitasaoescaparatedosperidicos,confronteimenomspassado
comumasurpreendentecomunhodetemasemquatroimportantesrevistasdeDireito
Pblico:arevistaalemDerStaat(vol.47,n.3,2008)tinhanosseusprimeirosensaios
duasanlisessobreatransformaodaestatalidade(WandelvonStaatlichkeit),
construdosapartirdodesenvolvimentodeprogramasdeinvestigaosobreotemada
transformaodoEstado,levadosacabonosltimosanosemdiversasUniversidades
alems(comummagnficoensaiocrticodepartidadaautoriadeGunnarFolke
Schuppert)arevistanorteamericanaI.CON,InternationalJournalofConstitutionalLaw
(vol.6,n.os3e4,2008),dedicadaaoSymposiumConstitucionalismonaerada
globalizaoedaprivativatizao,percorriaossucessivosdesafiosteorticos,
institucionaisenormativosdotema,terminandona(re)anlisedoproblema(porFrank
Michelman)dasviasdeintroduodenormasdedireitossociaisnaConstituiodos
E.U.A.enumatentativaderespostaquestodesaberseosdireitossociaisna
Constituiosulafricanade1996tmdistribudoosbensqueprometemvoltando
Europa,narevistaitalianaDirittoeSociet(n.2,2008),MassimoLucianiafrontava
corajosamenteoutrosdiro:emtermosconservadoresotemaGenerazionifuture,
distribuzionetemporaledellaspesapubblicaevincolicostituzionaliporfim,aRivista
10 Continuaaserumclssico,entrens,adissertaodeNunoPiarra,Aseparaodospoderescomo
doutrinaecomoprincpioconstitucionalUmcontributoparaoestudodassuasorigenseevoluo,Coimbra,1989para
umareflexoavriasvozes,vejaseovolumeIdoAnurioPortugusdeDireitoConstitucional(2001),p.11
174paraumsntesemaisrecente,MariaLciaAmaral,AFormadaRepblicaumaintroduoaoestudodo
direitoconstitucional,Coimbra,2005,p.154ss.
11 Paraumdesenvolvimento,CarlosBlancodeMorais,JustiaConstitucional,tomoIIOcontencioso
constitucionalportugusentreomodelomistoeatentaodosistemadereenvio,Coimbra,2005,p.238441,815873.

Page4

TrimestralediDirittoPubblico(n.3,2008),aindaquecentradanosefeitosdasdecisesdo
TribunalConstitucional,fazianasuapartefinaloregistododebateocorrido,emAbril
de2008,emtornodeumlivrodeMarcoDAlberti(Poteripubblici,mercatieglobalizzazione,
Bologna,2008),discussesemqueintervieramnomescomoosdeAntonioMarzano,
GiulianoAmato,SabinoCasseseouGiuseppeTesauro.
1.1.Ocontextodonossoproblemaesttodoa:oconstitucionalismoglobal,a
fragmentaodoEstado 12,asacralizaoeaiminnciadadessacralizaodomercado
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

4/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

(GiulianoAmato),adistribuiodadespesapblica,aavaliaodasnormas
constitucionaisqueprometemaofertadebenssociais.Sque,aestecontexto,por
assimdizer,captadoemtermosacadmicos,veioadicionarsenosltimostrsmeseso
pesodeoutrasrealidades,umcontextodecrise:quepassourapidamentedeumacrisede
confianaaparentementelocalizadaaumacriseeconmicaglobal13.
Paraobservarcomoopresentecontextoassumeforosverdadeiramenteparadoxais,
bastapensarnosdoisordenamentosparadigmticos,oalemoeonorteamericano:no
primeiro 14,quandoadoutrina(tantonasCinciassociaisprximas15,comonaCincia
doDireito)davasinaisclarosdeterchegadoaumanovaperspectivadatransformao
doEstado(tendojconstrudoumasriedeindicadores,tantonoplanointerno,como
noexterno),comacompreensodamudananastarefasdoEstado,compropostasde
novospontosdecristalizaodessamudana(comoaideiadecoproduodaestatalidade,
faceproeminnciadotrabalhoemrede)16,inesperadamente,oquadrodorealalterase
eoEstadosoberano 17denovochamadoaagir(invertendoporassimdizeropercurso
quehaviasidoditadopelaeconomicizaodosectorpblico:agoraolemavon

12 Sobreaqual,entrens,PauloOtero,LegalidadeeAdministraoPblicaOsentidodavinculao
administrativajuridicidade,Coimbra,2003,p.557ss.J.J.GomesCanotilho,Constitucionalismopolticoe
constitucionalismosocietalnummundoglobalizado(2005),inid.,BrancososeInterconstitucionalidade.
Itinerriosdosdiscursossobreahistoricidadeconstitucional,Coimbra,2006,p.281300.
13 Nocasoportugus,segundooGoverno,aprevisododficepblico,queerade2,2%em31de
Dezembrode2008,passouhojemesmopara3,9%segundooutrasprevises,tambmhojedivulgadas,o
dficeestarbemacimados4%doPIB.
14 Escrevendo,hquaseumadcada,sobreoparoxismoneoestatalista(quecorreoriscode
acentuaraintroversodoDireitoconstitucional),J.J.GomesCanotilho,ODireitoconstitucionalna
encruzilhadadomilnio.Deumadisciplinadirigenteaumadisciplinadirigida(2000),inid.,Brancosose
Interconstitucionalidade...,p.194[183197].
15 Vejaseotexto,comamplasindicaes,dePhilippGenscheleStephanLeibfried,Schupperts
Staat.WiebeobachtetmandenWandeleinerFormidee?,inDerStaat,vol.47,n.3(2008),p.359380.
16 GunnarFolkeSchuppert,WasistundwiemisstmanWandelvonStaatlichkeit?,inDerStaat,
vol.47,n.3(2008),p.342ss.,345ss.[325358].
17 OusobaformaestruturadadeumreinventadoG20.

Page5

BenchmarkzuBismarck)18nosegundoordenamento,nosfoiressuscitadoKeynes,
comooPresidenteentretantoeleitosepropeavanar,entreoutras,comumaimprovvel
polticapblicadesade,entendidacomodireitodetodosou,pelomenos,comoforma
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

5/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

exigidapelobemcomum(questoparaperguntarsedestavezsetratadeumregresso
aosecondBillofRights,dequefalavaRooseveltem1944)19.
1.2.Masparaavanarmosnonossotema,almdocontexto,nopodemosdeixar
deteremlinhadecontapelomenosumacondicionante:aqueseprendecomoperfildo
ordenamentojurdicoemquesto,emespecial,comoperfilecomasopes
estruturantesdaConstituio 20(aindaqueamesmapartidasepossamostrarum
constituiodeEstadoconstitucional21).Hnaturalmentemuitasoutrascondicionantes,
designadamenteasqueseprendemcomaculturajurdica22ouaculturapoltica23.
Fiquemonospelaprimeira24.

Comoditoinverso,G.F.Schuppert,WasistundwiemisstmanWandel,p.342.
Estaremosempresenadeumaoutrarecuperao,alemporexcelncia,doaprioridoEstado(cfr.J.
J.GomesCanotilho,ODireitoconstitucionalnaencruzilhada...,p.192)?
19 Mensagemde11deJaneirode1944:()Wehaveaccepted,sotospeak,asecondBillofRights
underwhichanewbasisofsecurityandprosperitycanbeestablishedforall(...).IasktheCongressto
explorethemeansforimplementingthiseconomicbillofrightsforitisdefinitelytheresponsibilityof
theCongresstodoso(),apudFrankI.Michelman,Socioeconomicrightsinconstitutionallaw:
ExplaningAmericaaway,inI.CON,InternationalJournalofConstitutionalLaw,vol.6,n.os3e4(2008),p.
664[663686].
20 NaConstituiodandia,porexemplo,osdireitossociaisestoprevistos,mascomexplcito
entendimentodequeolegislador,enoostribunais,queestencarregadodarespectivaimplementao(cfr.C.
Sunstein,Direitossociaiseeconmicos...,p.14).
21 Porquesetratadeumtipoideal[nestesentido,PeterHberle,NeueHorizonteund
HerausforderungendesKonstitutionalismus,inEuropischeGrundrechteZeitschrift,vol.33,n.os1921
(2006),p.533540(combasenaConfernciaNovosHorizontesenovosDesafiosdo
Constitucionalismo,Lisboa,26deAbrilde2006)]sobreosprincpiosestruturantesdafeioportuguesa
dessetipoideal,JorgeReisNovais,OsprincpiosconstitucionaisestruturantesdaRepblicaPortuguesa,Coimbra,
2004LciaAmaral,AFormadaRepblica...,p.66ss.,127ss.,1139ss.emfrmuladesntese,Josde
MeloAlexandrino,DireitosFundamentaisIntroduogeral,Estoril,2007,p.14,nota13.
22 Emespecialsobreosproblemasdesimbolizao,MarceloNeves,Aconstitucionalizaosimblica,2.
ed.,SoPaulo,2007sobreoconceitoprximodenormatividadenooficial,PauloOtero,As
instituiespolticaseaemergnciadeumaConstituionooficial,inAnurioPortugusdeDireito
Constitucional,vol.2(2002),p.83116id.,LegalidadeeAdministraoPblicaOsentidodavinculao
administrativajuridicidade,Coimbra,2003,p.181ss.,424ss.,566ss.
23 NoBrasil,depoisdeumcertacontenofeitasobreaConstituiodirigente,soaagoraocanto
dassereiasdanovahermenuticaedoneoconstitucionalismo(semresultadosdignosdenota,Ana
PauladeBarcellos,Neoconstitucionalismo,DireitosFundamentaiseControledasPolticasPblicas,2005,indito,
disponvelemhttp://www.mundojuridico.adv.br/sis_artigos/artigos.asp?codigo=50(14.01.2009).
24 Sobreosegundotipodecondicionantes,LciaAmaral,AFormadaRepblica...,p.101s.(ditasa
depressupostosexternos)M.Taylor,OJudicirioeaspolticas...,p.243ss.CludioGonalves
Couto/RogrioBastosArantes,Constituio,GovernoeDemocracianoBrasil,inRevistaBrasileirade
CinciasSociais,vol.21,n.6(2006),p.42ss.[4162].
18

Page6

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

6/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

SobreaConstituioportuguesa,todossabemosdasuacomplexidadeedenose
resumirdefiniodeumaordemquadro(quedeixassetudoomaisaolivrejogodo
debatepoltico):sabemosquepelomenosnumaparterelevantedecertaspolticas
pblicas[a]Constituiodeixavapoucaliberdadedeconformaoaopoderpoltico
legislativoaoconsagrarosesquemasorganizativosefuncionaisderealizaodas
polticas(direitosaderealizadoatravsdeumservionacionaldesadeuniversale
gratuito,direitoaoensinomedianteumapolticadedemocratizaodoensinobaseada
nagratuitidadeprogressivadosvriosgrausdeensino,direitoseguranasocialcom
basenumsistemanacionaleunificadodeseguranasocial) 25sabemosportantoque,ao
ladodasnormasdefinsetarefasdoEstadoedenumerososdireitosfundamentais
sociais,foramconfiguradasnopatamardanormaconstitucionalcertaspolticas
pblicas,comoformasuplementardeconcretizaodobemestar26.
Segundoclculosfeitosporcientistaspolticosbrasileiros(utilizandocritriose
metodologiasdeanlisequepoderemosounoaceitar),30,5%dasdisposiesda
Constituiofederalde1988versamsobrepolticaspblicas(policy),ocupandoamatria
constitucionalosoutros69,5%27.
Emborasejamfrancamenteemmenornmeroosdispositivosconstitucionais
portuguesessobrepolticaspblicasenodispondonsdeumacontabilidade
similarmenteavaliada,semprejuzodeajustamentosditadospeladiferenterealidadede
base,hpelomenostrsefeitosquedecorremimediatamentedessaconstitucionalizao:
(i)

umapolticapblicaconstitucionalmenteconcretizadaconstituium
impedimentomargemdenaturaledesejvelvariaoquantoao
contedoesformasdeexecuodasopespolticas(opes
pressupostaspelosistemademocrticoepelaprpriaideiade
alternncia)28,almdeimplicarumEstadosoberanoquejnoexiste29
(afastandosedestaformadosrenovadosdesafiosdamodernidade30)

(ii)

[a]constitucionalizaodepolticaspblicasfazcomqueossucessivos
governantessevejamdiantedanecessidadedemodificaroordenamento

G.Canotilho,TribunalConstitucional,Jurisprudncias...,p.84.
Sobreasdiversasformasdeconcretizaojurdicadobemestar,PauloOtero,InstituiesPolticase
Constitucionais,vol.I,Coimbra,2007,p.344s.
27 C.Couto/R.Arantes,Constituio,Governo...,p.53.
28 Claroaesterespeito,J.J.GomesCanotilho,Otomeodomnateoriajurdicoconstitucionaldos
direitosfundamentais(1996),inid.,EstudossobreDireitosFundamentais,Coimbra,2004,p.130ss.[115
136].
29 G.Canotilho,Otomeodom...,p.131.
30 Paraumelencopossvel,J.J.GomesCanotilho,DaConstituiodirigenteaoDireito
comunitriodirigente(1999),inid.,Brancososeinterconstitucionalidade...,p.215ss.[205226].
25
26

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

7/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

Page7

constitucionalparapoderimplementarpartedassuasplataformasde
governo 31
(iii)

emterceirolugar,[e]ssetipoespecialdeConstituiotendeacausar
impactosignificativosobreofuncionamentodosistemadejustia,na
medidaemqueoJudicirio(...)passaasermaissolicitadoparacontrolara
constitucionalidadedasleisedosdemaisactosnormativos 32.

Estestrsefeitosestoamplamentedemonstradosnocasobrasileiro 33:por
exemplo,de1995a2002,duranteapresidnciadeFernandoHenriqueCardosoforam
aprovadas35emendasconstitucionais,comumataxadeincidnciasobrepolticas
pblicassuperiora60%34averificaodosegundoefeitocomprovaautomaticamente
oprimeiro(oimpedimentodaactividadegovernativa)queopoderjudicialtemsido
solicitadoaestoaprovloadoutrinaeajurisprudncia35.
QuantoaPortugal,ofrenesim36(agoraacompanhadodonossoostinatismo)37
constitucionalestplenamentedemonstradoeacontabilidadeatpodeserconfrontada
comabrasileira:senoBrasiltemhavido,emmdia,maisdetrsemendas
constitucionaisporano 38,emPortugal,distribuindoosmaisde700preceitosobjectode
reviso,amdiaadequetmsidoalteradosmaisde20dispositivosconstitucionais
porano.
JnafricadoSul,nemumacoisa,nemaoutra:nemhouveconfigurao
constitucionaldepolticaspblicas(semquedeixedeser,comotemsidoqualificada,
umaconstituiotransformativa39),nemhrevisionismoconstitucionaltodavia,aos

C.Couto/R.Arantes,Constituio,Governo...,p.43.
C.Couto/R.Arantes,Constituio,Governo...,p.44.
33 C.Couto/R.Arantes,Constituio,Governo...,p.4258.
34 C.Couto/R.Arantes,Constituio,Governo...,p.432.
35 Comapontamentosrelevantes,L.RobertoBarroso,Dafaltadeefectividade...,p.32ss.M.
Figueiredo,OControledasPolticas...,p.572ss.
36 JorgeMiranda,AcabarcomoFrenesimConstitucional,inAAVV,Nos25AnosdaConstituioda
RepblicaPortuguesade1976Evoluoconstitucionaleperspectivasfuturas,Lisboa,2001,p.653662P.Otero,
LegalidadeeAdministrao...,p.569JosdeMeloAlexandrino,Aestruturaodosistemadedireitos,liberdadese
garantiasnaConstituioportuguesa,vol.IRazesecontexto,Coimbra,2006,p.833ss.id.,Reforma
constitucionalliesdoconstitucionalismoportugus,inAAVV,EstudosemHomenagemaoProfessor
DoutorMartimdeAlbuquerque[noprelo],lioproferidaemLuanda,2007,disponvelem
http://www.fd.ul.pt/Portals/0/Docs/Institutos/ICJ/LusCommune/AlexandrinoJosedeMelo2.pdf(14.01
.2009).
37 JorgeDias,Oessencialsobreoselementosfundamentaisdaculturaportuguesa(1950),Lisboa,1995,p.46
ss.M.Alexandrino,Reformaconstitucional...,p.14(comoutrasindicaes).
31
32

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

8/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro
38
39

C.Couto/R.Arantes,[sumrio]Constituio,Governo...,p.220.
C.Sunstein,Direitossociaiseeconmicos...,p.15.

Page8

tribunaisquetemsidosolicitadoocontrolodepolticassociaisimplcitas40nosartigos
26.a29.daConstituio 41.
1.3.Almdocontextoedascondicionantes,teremosdeolhartambmparaoutras
dificuldades,dequeamaioroprprioconceitodepolticaspblicas,muitoraramente
definidopelosjuristase,quandoo,poucasvezessepoderdizerqueosjuristas
saibamdoquefalam:estamosnaverdadeno,hmuitodenunciado,reinoda
metodologiafuzzy42:paradarumexemplo,osjuristasdefinemaspolticaspblicas
como[u]mconjuntoheterogneodemedidasedecisestomadasportodosaqueles
obrigadospeloDireitoaatenderourealizarumfimouumametaconso[n]antecomo
interessepblico 43.
Ora,aspolticaspblicasnonasceramnarbitadaCinciadoDireito,nemso
porelaestudadasdeformaimpressiva44.Daanecessidadedeiraostioprprio.
40 Sobreestaimplicao,J.J.GomesCanotilho,DireitoConstitucionaleTeoriadaConstituio,7.ed.,
Coimbra,2003,p.407R.Novais,Osprincpiosconstitucionais...,p.312ss.JosdeMeloAlexandrino,A
estruturaodosistemadedireitos,liberdadesegarantiasnaConstituioportuguesa,vol.IIAconstruodogmtica,
Coimbra,2006,p.225,250.
41 PierreDeVos,PiousWishesorDirectlyEnforceableHumanRights?SocialandEconomic
RightsinSouthAfricas1996Constitution,inSouthAfricanJournalonHumanRights,13(1997),p.67101
C.Sunstein,Direitossociaiseeconmicos,p.17ss.DennisM.Davis,Socioeconomicrights:Do
theydeliverthegoods?,inI.CON,InternationalJournalofConstitutionalLaw,vol.6,n.os3e4(2008),p.687
711.
42 J.J.GomesCanotilho,Metodologiafuzzyecamaleesnormativosnaproblemticaactual
dosdireitoseconmicos,sociaiseculturais(1998),inid.,Estudossobredireitosfundamentais,p.97114.
43 M.Figueiredo,Ocontroledaspolticaspblicas...,p.581comoexemplodeumaobraondese
tentaumesforodeconceptualizaojurdica,MariaPaulaDallariBucci,DireitoAdministrativoePolticasPblicas,
SoPaulo,2002.
44 Afrasedotextoverdadeiraemgeral,masnoointeiramentenoBrasilnem,aindaqueem
escaladistinta,narestanteAmricadoSulcomfeito,noBrasil,sebemqueaproduocientfica
dominantesobrepolticaspblicasestejacentradanasreasdacinciapoltica,dasociologiaeda
economia,humvolumeconsiderveldeinvestigaeseestudosjurdicossobreotema,razopelaquala
perspectivajurdicaseentremostracomoumadasquatrooucincoreasprimriasdeanlisedesse
objectodiversamente,naEuropaocidentalounaAmricadoNorte,enaturalmenteemPortugal,pode
afirmarsequeaanlisejurdicadaspolticaspblicasnotemumaexpressovisvelcomorea
disciplinar.
Paraumanotadealgumasobrasdecunhojurdicomaisrecentes,noBrasil,MarcusAurlode
FreitasBarros,Miradassobreocontrolejurisdicionaldepolticaspblicas:dosprecedentesjudiciaisteoria(2004),

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

9/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

paperacessvelemhttp://sisnet.aduaneiras.com.br/lex/doutrinas/arquivos/miradas.pdf(14.01.2009)
AmricoBedFreireJnior,OControleJudicialdePolticasPblicas,SoPaulo,2005ThiagoLimaBreus,
PolticasPblicasnoEstadoConstitucional:aproblemticadaconcretizaodosdireitosfundamentaispelaadministrao
pblicabrasileiracontempornea,dissertao[jeditadaemlivro],Curitiba,2006,acessvelem
http://dspace.c3sl.ufpr.br/dspace/bitstream/1884/5703/1/t.PDF(14.01.2009)MariaPaulaDallari
Bucci(org.),PolticasPblicasReflexesSobreoConceitoJurdico,SoPaulo,2006JeanCarlosDias,OControle
JudicialdePolticasPblicas,SoPaulo,2007CristianaFortini/MariaTerezaFonsecaDias/JlioCsardos
SantosEsteves,PolticasPblicasPossibilidadeseLimites,BeloHorizonte,2008LusManuelFonsecaPires,
Controlejudicialdadiscricionariedadeadministrativa:dosconceitosjurdicosindeterminadosspolticaspblicas,Riode
Janeiro,2009[aestasltimasobrasnotivemosacesso].

Page9

Qualostioprprio?odascinciassociaisaquepertencemosfundadorese
asreasdoconhecimentoonde,comintegridade,setenhamrealizadoosavanosmais
aprofundadosnessedomniodosaber.
Voucingirmeaalgumasnotas,deaprendiznaif:
(i)semprejuzodoreconhecimentodequesetratadeumcampomultidisciplinar
(implicandodisciplinastodistintascomoaSociologia,aCinciapoltica,a
Economia,mastambmaAntropologia,aGeografia,aGesto,etc.)45,parece
suficientementeconsolidadaaideiadequeaspolticaspblicasconstituem
umasubreadaCinciapoltica46
(ii)tendocomopaisfundadoresH.Laswell,H.Simon,LindblomeD.Easton 47e
emergindoemmeadosdosculoXX,umadasdefiniesmaissimplese
persuasivasdepolticapblicatalvezsejaadeThomasDye,queaentende
como[o]queogovernopodeounofazer 48acompanhandonestapartea
investigadoradaUniversidadedaBahia(CelinaSouza),oconceitorelevados
seguinteselementosprincipais:
apolticapblicapermitedistinguirentreoqueogovernopretendefazer
eoque,defacto,faz
apolticapblicaenvolvemltiplosactoresenveisdedeciso,embora
sejamaterializadaatravsdosgovernos
apolticapblicaabrangenteenoselimitaaleiseregras
apolticapblicacorrespondeaumaacointencional,comobjectivosa
seremalcanados

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

10/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

apolticapblicaumaacoquevisaolongoprazo

JemPortugal,arecenteobra,doProfessorJoaquimManuelCrocaCaeiro,Polticaspblicas,polticas
sociaiseEstadoProvidncia:Umaintroduo,Lisboa,2008,ouadeEduardoRalLopesRodrigues,Polticas
pblicasdepromoodaconcorrncia,Lisboa,2008,bemcomoageneralidadedostrabalhosdesenvolvidosem
diversoscentrosdeinvestigao(nomeadamentenoMinhoeemLisboa)situamsetodosnasreasda
Economia,daGesto,daCinciaPoltica,daSociologiaoudaAdministraoPblica.
45 CelinaSouza,PolticasPblicas:umarevisodaliteratura,inSociologias,PortoAlegre,ano8,n.
16(2006),p.25[2045],numtextodesntesedegrandequalidade,paraonderemetemosemgeral.
46 C.Souza,PolticasPblicas...,p.22AndreiPittolTrevisan/HansMichaelvanBellen,
Avaliaodepolticaspblicas:umarevisotericadeumcampoemconstruo,inRevistade
AdministraoPblica,RiodeJaneiro,42,3(2008),p.531[529550].
47 C.Souza,PolticasPblicas...,p.23.
48 ThomasD.Dye,UnderstandingPublicPolicy(1984),citadoporCelinaSouza,PolticasPblicas...,
p.24.

Page10

apolticapblicaenvolveprocessossubsequentesrespectivadefinio,
implicandotambmimplementao,execuoeavaliao 49.
(iii)Aonvelterminolgico,nomeadamentecombasenosrecursosdalngua
inglesa(queseservedostermospolity,politicsepolicy),poderamostalveztentar
fazerlhecorresponderexpressesportuguesas50,sendoqueapenasoltimo
termopolicyoupublicpolicycorrespondeaoconceitodepolticaspblicas
(iv)Sendomuitososmodelostericoseempricosdeformulaoeanlisedas
polticaspblicas51,destesbrevesapontamentosconceptuaispoderemos
retiraralgumasilaesrelevantes:(1.)nohequivalnciaentrepolticas
pblicasepolticassociais,umavezqueestassoumapequenapartedaquelas
(2.)nohequivalnciaentrepolticaspblicaseconcretizaodosdireitos
fundamentaissociais,umavezqueessatarefaapenascomponente,explcita
ouimplcita,deumaoudevriaspolticaspblicas(3.)nohequivalncia
entrepolticaspblicaseaideia(lanadaporPeterHberleem1972)deuma
polticadedireitosfundamentais,ideiaque,bemvistasascoisas,nuncateveum
contedopreciso(4.)sobretudonohequivalnciaentrepolticaspblicase
direitossociais,umavezqueestes,aocontrriodaquelas,sonormasou
pressupemsemprenormas.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

11/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

1.4.Porfim,contadeapontamentosuplementar,teramosaindadeterem
consideraopelomenosdoisaspectos:ombitoespacialdaspolticaspblicasea
consideraodasmesmascomoprocesso(ociclodapolticapblica).
a)Quantoaombitoespacial,aspolticaspblicaspodemtermbitouniversal
(sodissoexemplomaiorosObjectivosdoMilnio 52),nacional(porregra,quando
sefalaempolticaspblicas,estsepensarnombitonacional),regional(tratasede
umnvelespacialdedecisocadavezmaisimportante,sobretudonoplanodos
EstadosmembrosdaUnioEuropeia)oumunicipal(nocabedvidadequeos
entesterritoriaislocaissoestruturasdopoderpoltico,cujaautonomiade

C.Souza,PolticasPblicas...,p.36s.
Descrendodessapossibilidade,C.Couto/R.Arantes,Constituio,Governo...,p.46ss.
sugerindosignificadosdistintos(dosapontadosporestesautores),paraosequivalentestermosingleses,C.
Souza,PolticasPblicas...,p.40.
51 Paraumasntesedeoitomodelosformuladosnosltimos50anos,C.Souza,Polticas
Pblicas...,p.28ss.
52 ParainformaosobreaDeclaraodoMilnioeosseusdiversosobjectivossectoriais,
http://www.undp.org/mdg/basics.shtml(14.01.2009).
49
50

10

Page11

orientaolhespermiteumamargemdeindirizzonamodelaodaspolticas
pblicaslocais,alisemcrescentearticulaoecoordenaocomosnveisregional
enacional)isto,semesquecerque,noespaodaUnioEuropeiaeatdo
ConselhodaEuropa,sedeveaindafalardeummbitosupranacional.
Emcadaumdestesmbitosvariamnaturalmenteasentidadeseasestruturas
montadasparaodesempenhodecadatarefa,dentrodecadaumadasfases
relevantesdociclo 53,bemcomoaprprianaturezadosactosnelesucessivamente
implicados:porexemplo,noplanouniversal,seafunodelegisladorcabeaos
tratadosmultilateraisgeraiseadeadministraogeralcompetesdiversasestruturas
especializadasdasNaesUnidas,nohnenhumtribunalquepossapromover
umcontrolodaexecuodaspolticaspblicasaessenvel,razopelaqualem
bomrigor,nessembito,onossoproblemanochegaacolocarse54.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

12/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

b)Quantoaociclodapolticapblica(policycicle),osestudossociolgicose
politolgicos,nomeadamenteomodelodoprocessoincremental(iniciadocom
CharlesE.Lindblom)55,costumamdefinirumasriedeestgios,nomeadamenteos
seguintesquatromomentos:odadeciso,odaelaborao,odaimplementaoeo
daavaliao.
Emtermosdascoordenadasdotrabalhojurdico,talvezplausvelidentificara
fasedadefinio(ouformulao),daimplementao(ouexecuo)edocontrolo 56.Em
cadaumadessassubfasesintervmmetodologiasdeanlise,intervenientese
parmetrosnecessariamentediferentes,devendoaCinciadoDireitosaberarticular
osconhecimentoseosmodelosdeanlisecolhidosjuntodasreasdisciplinares
primrias.

Sobreopapeldosgovernosedeoutrosparticipantes,C.Souza,PolticasPblicas...,p.26s.
Noentanto,paraumefeitoargumentativorelevante,noplanointerno,M.Alexandrino,Direitos
Fundamentais...,p.148.
55 Sobreoqual,C.Souza,PolticasPblicas...,p.29s.
Aprimeirafase(aque,notexto,chamamosdadeciso),segundoestemodelo,subdivididaem:
definiodaagenda,identificaodealternativas,avaliaodasopeseselecodasopes.
56 NasCinciassociais,oconceitodeavaliaotemumperfilprprio(v.g.,A.Trevisan/H.van
Bellen,Avaliaodepolticaspblicas...,p.535ss.,comindicaes),quenoseconfundenemsobrepe
comaideiadecontrolopresentenageneralidadedosestudosjurdicos(v.g.,A.PauladeBarcellos,
Neoconstitucionalismo...,p.14ss.M.Barros,Miradassobreocontrolejurisdicional...,p.20ss.Th.Breus,Polticas
PblicasnoEstadoConstitucional...,p.188ss.D.MoreiraNeto,NovosHorizontes...,p.281ss.,286ss.).
53
54

11

Page12

2.Umesboocomparativo:dasperspectivasdominantesaosresultados

Embreveexercciocomparativo,procuraremos(i)confrontaraperspectiva
dominantederespostainterrogaoiniciale,aproveitandoarecentedivulgaodo
relatrioanualdaHumanRightsWatch(WorldReport2009)57,(ii)exportambmalguns
dadosconcretos(procurandodessaformaumaeventuallinhadesintoniacomaperspectiva
dominanteencontrada).

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

13/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

2.1.Quantoperspectivadominantederespostanossainterrogao,captadaapartir
doperfildajurisprudncia(constitucionaleordinria)edadoutrina,comeamospelo
ordenamentoportugus.
a)EmPortugal,tantoajurisprudncia58comoadoutrina59(eatolegislador)60
cedodeixaramdeacreditarnaexequibilidadedametanarrativaconstitucional61,atal
pontodeseterperdido(outransformado)pelocaminhooelementotransformador
presentenotextoinicial62.
NasntesedoProfessorGomesCanotilho,[o]TribunalConstitucional,ao
discutirtemastopoliticamentesensveiscomoodastaxasmoderadorasdos
serviosdesade,odaactualizaodepropinasdoensinosuperior,oda
liberalizaodocomrciofarmacutico,nuncapassoudosdireitosspolticas.Por
maisquefosseevidentequelawispoliticselawiseconomicsequeasnormasdedireitos
sociais,econmicoseculturaistraziamacopladosdireitossociaisepolticaspblicas,o
problemaerasempreodeconformao,modelaoerestrionormativade
direitosfundamentaisenoodecontrolodepolticaspblicasconcretizadoras
Acessvelemhttp://www.hrw.org/worldreport2009(15.01.2009).
M.Alexandrino,Aestruturaodosistema...,II,p.594ss.,comamplasindicaes.
59 M.Alexandrino,Aestruturaodosistema...,II,p.241ss.
60 Como,paranoirmaislonge,sepdeverificar,narecentereformadoCdigodoTrabalho
promovidapeloXVIIGovernoConstitucionalcontandojaacensuraunnime(donicopreceito
57
58

requeridopeloPresidentedaRepblica)doTribunalConstitucional(noacrdon.632/2008,inDirio

daRepblica,1.srie,de9deJaneirode2009,p.161169).
61 Oanodeviragemdecisivonadoutrinafoicertamenteoanode1994,anoemqueoProfessor
GomesCanotilho,numamarcanteconfernciaproferidanoInstitutoPimentaBuenodeSoPaulo,
procedeuaumarevisodadoutrinadodirigismoconstitucional(dandomaistardeorigemaoclebre
textoReverourompercomaConstituiodirigente?Defesadeumconstitucionalismomoralmente
reflexivo,agoranasuaobraBrancososeinterconstitucionalidade...,p.101129),revisoqualdedicouuma
srieimpressionantedenotveisregressosapesarde,segundonosparece,essasperegrinaesnoterem
tidoumaidnticanfasenamagistralobraDireitoConstitucionaleTeoriadaConstituio(salvotalveznaparte
dateoriadaconstituio).
62 M.Alexandrino,Aestruturaodosistema...,I,p.283,nota773,735,831ss.

12

Page13

dessesdireitos 63paratal,fezusodeumaverdadeiraarsjudicandi,atravsdaqual
foidefinidaamedidajurdicoconstitucionaldoracionamento[dosserviosedos
bens]64.Aindaassim,noplanodoconstitucionalismoeuropeu,nodeixadeser
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

14/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

sintomticoque,narecenteobraLesgrandesdcisionsdescoursconstitutionnelles
europennes,sejaaindaoTribunalConstitucionalportugusoquemaisdestacadois
leadingcasesemmatriadedireitosfundamentaissociais(edascorrespondentes
polticaspblicas:deseguranasocialedehabitao)65.
Quantojurisdioordinria,apesardeinexistnciadeestudosderecorte
sistemticosobreamatria,dificilmenteaconclusopoderiaserdiferente.Pelo
contrrio:sehalgumainterfernciasignificativa,comalgumimpactonomomento
da(re)definiodepolticaspblicas,elaocorreapenasporviadodilogoentreo
TribunalConstitucional,olegisladorderevisoeolegisladorordinrio 66.Deresto,
mesmoemmatriasquecontendemcompolticasmaisprximasdoncleo
axiolgicodaConstituio(comoocasodamatriadainterrupovoluntriada
gravidez),ajurisprudnciaconstitucionaltemsidopautadaporumevidenteself
restraint67.
Emsuma,noordenamentoportugus,aperspectivadominanteado
reconhecimentodaregradequenocompeteaostribunaisaconcretizaopoltica
daConstituiopormaioriaderazo,topoucolhescompeteocontrolode
polticaspblicasnoimpostaspelaConstituio.
Porm,anoadmissodeumaregradecontrolojurisdicionaldaspolticaspblicas,no
significa:(i)que,napresenadeumparmetrojurdicoadequado(sejanabasedalei,
sejanabasedosefeitosdeprotecodenormasdedireitosfundamentaisoude
outrosprincpiosouregrasconstitucionais)68,ostribunaisnoestejamhabilitados,

G.Canotilho,TribunalConstitucional,Jurisprudncias...,p.84.
G.Canotilho,TribunalConstitucional,Jurisprudncias...,p.85.
Numoutrotexto,oProfessorGomesCanotilhochamaraaoprocessoquelevouaestedesenlacea
caminhodadesintroversoedasubsidiariedade(cfr.Metodologiafuzzy...,p.112).
65 Acrdosn.os 509/2002e590/2004[cfr.JorgeMiranda/JosM.Alexandrino,Tribunal
constitutionnelportugais,inPierreBon/DidierMaus(dir.),Lesgrandesdcisionsdescoursconstitutionnelles
europennes,Paris,2008,p.173ss.,339ss.].
66 Comdiversosapontamentosrelativosaessainteraco,M.Alexandrino,Aestruturaodosistema...,
I,p.641ss.,706ss.,769ss.paraumconfrontocomonveldeinteracoque,narealidade,muitomais
doqueissodoSupremoTribunalFederal,noBrasil,M.Taylor,OJudicirioeaspolticas...,p.235ss.
67 Logodeincio,J.J.GomesCanotilho,Direito,direitos,Tribunal,tribunais,inAAVV,Portugal
Osistemapolticoeconstitucional,Lisboa,1989,p.901912porltimo,J.Miranda/M.Alexandrino,
Tribunalconstitutionnelportugais,p.207ss.
68 Oprincpiodaproibiodoretrocesso,enquantotal,noconstituiumparmetroadequadode
controlo(porltimo,M.Alexandrino,DireitosFundamentais...,p.148JorgeMiranda,ManualdeDireito
63
64

13

Page14

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

15/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

semcomissointerferiremnaesferaprpriadasfunespolticaelegislativa,a
apreciarainconstitucionalidadeouailegalidadedeumactoouomissorelevantes
nociclodeumapolticapblica(ii)quenosejapossvel,sobretudocomrecurso
aoinstrumentriodoDireitoadministrativo,viraacolherfuturosnovosparmetrosde
controlo,capazesdeatenderanovasexignciascolocadaspelatransparncia,pela
eficincia,pelaprestaodecontasou,mesmo,pelaexignciadefundamentao
dasprioridades69(iv)ouquenohajazonasespecialmenteproblemticas(nomeadamente
asquesesituamnaarticulaoentreaAdministraoeospartidos)70,podendo
inclusivamentedarseocasodepolticasprivadas(como,podeserocaso,narea
domarketingpoltico)estaremaserpromovidas,directaouindirectamente,com
dinheirospblicos(ecomosefossempolticaspblicas).
b)TudosepassadiversamentenoBrasil.Emprimeirolugar,acrenana
Constituiodirigentenofoiaparentementeabaladajuntodasociedade,nemjunto
dageneralidadedosactorespolticos.Emsegundolugar,commaioroumenorgrau
deprudnciaesinceridade71,adoutrinaeajurisprudnciaaindadominantes
parecemnovernenhumobstculosrionaadmissodeumaregraafavordocontrolo
jurisdicionaldaspolticaspblicas.
Aparentemente,nabasedesseresultadoestariaaforadajudicialreview,no
quadrodaquiloquevemsendodesignadodeneoconstitucionalismooudeDireito
constitucionalpsmoderno 72semelhantequadroenvolveria,comopremissas
doutrinrias,areconstruodaefectividadedasnormasconstitucionais,ateoriados
princpios,anovahermenutica,orecursoponderaodebensearedefiniodo
papeldopoderjudicirioe,comoinstrumentosdeaco,oreforodocontroloda
constitucionalidadeeautilizaoefectiva,tambmnesseplano,detodaapanplia
demeiosprocessuaisdisponveisnoordenamentobrasileiro(desdeaacocivil
pblicaataomandatodeinjuno,passandopelasdiversasaces
constitucionais)73.

Constitucional,tomoIVDireitosFundamentais,4.ed.,Coimbra,2008,p.435ss.J.Miranda/M.
Alexandrino,Tribunalconstitutionnelportugais,p.343).
69 C.Sunstein,Direitossociaiseeconmicos...,p.25.
70 JorgeMiranda,Divisodopoderepartidospolticos,inAnurioPortugusdeDireitoConstitucional,
vol.I(2001),p.53,56ss.[5159].
71 Sobreanecessidadedeummodicumdesinceridadeedeprudncianestedomnio,F.Michelman,
Socioeconomicrights...,p.668.
72 D.MoreiraNeto,Novoshorizontes...,p.282.
73 M.Figueiredo,Ocontroledaspolticas...,p.575s.

14

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

16/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

Page15

Narealidade,nosedeveexcluiraexplicaoligadaindiferenciaode
sistemasfuncionais(poltico,econmico,social,jurdico 74)75esobreposiodo
sistemapolticosobreojurdico(comalopoiesedeste)76estamosaquinapresenade
umaexpressodaquiloquefoidesignadodemodernidadeperifrica(MarceloNeves)77.
ComoescreveGomesCanotilho,[o]ndenoh(ainda)diferenciaodesistemas,a
polticadasociedadedificilmentesepoderlimitaradecisespolticas
quimicamentepuras 78.
Nofinal,pensamostodaviaqueombitoeanaturezadocontrolojurisdicional
sobreaspolticaspblicaslevadoacabonoBrasilficamaqumdasdeclaraes:
porque,emmltiploscasos,oparmetrodecontroloumanormaconstitucional
decontedodeterminado(comosoasnormasdedireitosoriginriosa
prestaes)79porque,noutroscasos,correndoemboraoriscodarigidez,a
Constituioimpsaosvriosentesdegovernoterritorialaaplicaodeuma
percentagemmnimadereceitadosimpostos80poroutro,noimprovvelo
aperfeioamentodeumparmetroquepossateremcontaoresultadofinal
esperadodaactuaoestatal81casoparaobservarcomatenoaexperincia
italianaposteriora2001(eaaplicaoconcretadafrmuladasprestaes
essenciais)e,nomenos,aformidvelexperinciasulafricana.
c)RelativamentefricadoSul,talvezoprimeiroaspectoarealarresidana
observaodequeoDireitoconstitucionaldestepas,nestesltimosquinzeanos,
pareceterdadoumcontributomaiorprojecocientficaemoraldosdireitos
sociaisnomundoanglosaxnico(e,da,naliteraturajurdicaemgeral)doquemeio
sculodeconstitucionalismosocialeuropeunoseutodo.

74 Porsuavez,noocorresequersuficientediferenciaodentrodecadaumdestessubsistemas
funcionais(M.Neves,AConstitucionalizao...,p.79s.,143s.,145s.).
75 Porltimo,J.J.GomesCanotilho,EstadopsmodernoeConstituiosemsujeito(2003),in
id.,Brancososeinterconstitucionalidade...,p.152[131162].
76 M.Neves,AConstitucionalizao...,p.140ss.,148ss.
77 M.Neves,AConstitucionalizao...,p.170ss.aindasobreaespecificidadedocontextolatino
americano,M.Taylor,OJudicirioeaspolticas...,p.229.
78 G.Canotilho,Estadopsmoderno...,p.153.
79 Paraumexemplo,M.Figueiredo,Ocontroledaspolticas...,p.572(ocaso,apreciadoem1998,
dafaltade500vagasnumaescoladeensinofundamental,nacidadedeRioClaro).

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

17/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro
80
81

Sobreoponto,A.PaulaBarcellos,Neoconstitucionalismo...,p.17.
A.PaulaBarcellos,Neoconstitucionalismo...,p.19.

15

Page16

Ehrazesparaisso,almdasbvias(lnguaefamliajurdica).Emprimeiro
lugar,comojreferimos,porqueaopo 82pelaconstitucionalizaodealguns
direitossociaisnofoiacompanhadapelaconcretaconfiguraodaspolticas
pblicascorrespondentes83.Pelocontrrio,osartigos26.,n.2,e27.,n.2,da
Constituionodeixamdereferirexpressamenteoseguinte:Thestatemusttake
reasonablelegislativeandothermeasures,withinitsavailableresources,toachieve
theprogressiverealizationofthisright 84paralelamenteaestetriplo
reconhecimento(obrigaodolegisladordemocrtico,segundoumapautade
razoabilidade,disponibilidadederecursoserealizaoprogressiva),oconstituinteestatuiu
umconjuntodegarantiasconcretasimediatamenteexigveis(comoasquedecorrem
don.3decadaumdessesdoisartigos),ouseja,definiuumconjuntodedireitos
essenciaisnessesdomnios.Ora,peranteproblemasgravesdepobrezaeexcluso
social,foiaopoderjudicialqueascomunidadeseosgruposmaisdesfavorecidosse
dirigiram,reclamandoasatisfaodosdireitoscorrespondentes.Comoreagiramos
tribunaisaessespedidos?
AabordagemaosdireitosfundamentaissociaisfeitapeloTribunal
Constitucionalcontajcomumasriededecisesrelevantes,dasquaisoleadingcase
continuaaserocasoGrootboom85(GovernmentoftheRepublicofSouthAfricaand
OthersvGrootboomandOthers)86,de4deOutubrode2000,emmatriadodireito
habitao 87emdecisounnime,oTribunalrecorreuaotestedasmedidasrazoveis
(reasonablemeasurestest):oEstadotemdedemonstrarquetomouasmedidasrazoveis
paraasseguraroprogramaderealizaododireito 88(temporissodedemonstrar
quepelomenosfezalgumesforoparacumprircomonvelmnimodas
82 Opoquetemrazesnumdebatequeprecedeuaquedadoregimedoapartheid(cfr.D.Davis,
Socioeconomicrights...,p.687689).
83 Paraumavisogeral,JrgLcke,DieEntstehungderneuensdafrikanischenVerfassung,in
JR,47(1999),p.467502.
84 Sobreestaforma,C.Sunstein,Direitossociaiseeconmicos...,p.15.
85 Salientandoocarcterdedecisoextraordinriatalvezatcomumaalgumainjustia,pelo
menosemrelaoacertassentenasdoTribunalConstitucionalitaliano,CassSunstein,Direitos
sociaiseeconmicos...,p.12,17.19sobreocontextodadeciso,oseucontedoesignificado,ibidem,p.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

18/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

1728D.Davis,Socioeconomicrights...,p.692ss.,696ss.,699ss.
86 Textointegralacessvelemhttp://www.saflii.org/za/cases/ZACC/2000/19.html(15.01.2009).
87 EntreasdecisesrecenseadasporDennisDavis,salientamseasseguintes:SoobramoneyofHeath
KwaZuluNatal(1997),textoacessvelemhttp://www.saflii.org/za/cases/ZACC/1997/17.html
(15.01.2009),MinisterofHealthvTreatmentActionCampaign(2002),textoacessvelem
http://www.saflii.org/za/cases/ZACC/2002/16.html(15.01.2009)numasegundafase,KhosavMinisterof
SocialDevelopment(2004),acessvelemhttp://www.saflii.org/za/cases/ZACC/2004/11.html(15.01.2009),
eRailCommutersActionGroupandOthersvTransnetLtdt/aMetrorailandOthers(acrdode26deNovembro
de2004).
88 C.Sunstein,Direitossociaiseeconmicos...,p.21.

16

Page17

correspondentesobrigaes)89nocasoconcreto,oTribunalConstitucional
entendeuque,porfaltadeumprogramacapazdegarantirpelomenosumalvio
temporrioparaasituaodaquelas900pessoasquenotinhamnenhumlugar
ondeviver,osdireitosconstitucionaisdosrequerentestinhamsidoviolados90.
Seguindoumpadro,deincio,tmidoe,numasegundafase,centradono
critriodarazoabilidadee,nafasemaisrecente,nainvocaodanormade
dignidadedapessoahumana,fazendonossaasntesedeDennisDavis,[o]registo
dajurisprudnciasulafricanaemmatriadedireitossociaisdocumentaa
importnciadeseatingiraimplementaodosprincpioscrticosdatransparncia,
daprestaodecontas(accountability)edaparticipao 91.
Porseulado,ostribunaisordinrios,mesmonasinstnciassuperiores,
parecemdarsinaisdeconcederumpadromaiselevadodeprotecosgarantias
constitucionaisdedireitossociais(oqueserevela,porexemplo,noprpriocaso
Grootboom,mastambmemdecisesmaisrecentes)92.
SegundoDennisDavis,nofinal,aexperinciasulafricana93:(i)advertenos
paraofactodeaorganizaopolticacontinuaraseroprincipalinstrumentopara
assegurarasdiferentesdecisesdedistribuioafavordospessoasmaisvulnerveis
dasociedade(ii)confirmaqueosjuzes,mesmoquandodispemdetextos
progressistas,continuamapreferirmodelosdedecisobaseadosnastradies
jurdicasprecedentes(reduzindocomissoopotencialdotextoconstitucional)(iii)
comprovaquenodeixadeserumatarefadifcilconvencerosjuristasacercada
imbricaoprofundadoDireitocomosprocessospolticoseeconmicosda
sociedade(iv)emtodoocaso,revelatambmqueosmaisdesfavorecidos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

19/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

conseguiramimporaosdecisorespolticostransparnciaeaccountability 94.

D.Davis,Socioeconomicrights...,p.694(comoutrasindicaes).
C.Sunstein,Direitossociaiseeconmicos...,p.19.
91 D.Davis,Socioeconomicrights...,p.710.
92 C.Sunstein,Direitossociaiseeconmicos...,p.19HRW,WorldReport2009,p.119.
93 NaavaliaodeCassSunstein,feitanabasedocasoGrootboom,oTribunalnocriouumdireito
habitaoimediatamenteexigvel:[c]riouodireitoaumprogramacoerenteecoordenadodestinadoa
atenderdeterminaoconstitucional(cfr.C.Sunstein,Direitossociaiseeconmicos...,p.22)ainda
segundooautor,oTribunalConstitucionalrevelasensatez(ibidem,p.27),umavezqueconsegueassegurar
aprotecodosdireitossociais[e]fazerissosemcolocarumpesoindevidonarbitajudicial(ibidem,p.
28)porfim,ocasorevelaaindaqueoTribunalConstitucionalutilizaummodelodeDireitoadministrativo(e
nodeDireitoconstitucional),ligadoatodaasriedeprincpiosdeDireitoadministrativoqueorientao
controlojurisdicionalcontraasinacesdasentidadesadministrativas(ibidem,p.25,26).
94 D.Davis,Socioeconomicrights...,p.711.
89
90

17

Page18

Emsuma,nafricadoSul,apesardaexistnciadealgumasvozescrticasna
doutrina(comdestaqueparaSandraLiebenberg 95eparaasposiesdefendidaspor
amicuscuriaejuntodoTribunalConstitucional),[e]mfacedosconstrangimentos
histricoseculturaissubsistentes,humaclaraconscinciadolargocaminhoa
percorrerparaseatingiradignidade,igualdadeeliberdadeparatodos 96portudo
isso,ocontrolojurisdicionaldaspolticaspblicasnopodetomarsecomoregra.
2.2.Quantocomparaopelosresultados,pesemasreservasdequesonaturalmente
passveisdocumentosdessetipo,pareceserpossvelidentificarumconjuntodedados
objectivveisnoRelatriodaHumanRightsWatch(HRW)relativoaacontecimentosde
2008 97.
a)Talcomovemsucedendonosltimosanos,nohnoRelatriodaHRW
informaoespecficarelativamenteaPortugal98.Aindaassim,ecomoaUnio
Europeiaaparecetambmnumbloconico 99,podemserextensveisaPortugalpelo
menosalgumasdasobservaesrespeitantesaotratamentodadoaosimigrantesna
UnioEuropeiaefaltadeclaraorientaopelosdireitoshumanosdasleisedas
polticasdeimigraoalgoquecorrespondeaumpadrodeanliseacujas
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

20/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

conclusesmostrmosadesorecente100.
b)Quantosituaobrasileira,oRelatriodaHRWcomeaporestasntese:
Diantedeumacrisedeseguranapblicacomaltastaxasdecrimesviolentos,
algumasforaspoliciaisbrasileirasseengajamemprticasabusivasemvezde
adoptarempolticasapropriadasdepoliciamento.Ascondiesdedetenonopas
sodesumanas.Atorturacontinuasendoumproblemagrave.Otrabalhoforado
persisteemalgunsEstados,apesardeesforosdogovernofederalparaerradiclo.

D.Davis,Socioeconomicrights...,p.706,nota58.
D.Davis,Socioeconomicrights...,p.706.
97 Temosrecorridoaessetipodeinformao,paraefeitoscircunscritose,talcomoaqui,comopuro
instrumentoauxiliar(cfr.M.Alexandrino,Aestruturaodosistema...,I,p.138s.,nota125id.,Direitos
Fundamentais...,p.10,nota1).
98 OmesmonosucedecomosrelatriosdaFreedomHouse,pelomenosnosrelativosaosanos
maisrecentesdisponveis(comoosde2007ou2008).
99 HRW,WorldReport2009,p.359374.
100 JosdeMeloAlexandrino,Anovaleideentrada,permanncia,sadaeafastamentode
estrangeiros,inRevistadaFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,vol.49(2008),textoacessvelem
http://www.fd.ul.pt/Portals/0/Docs/Institutos/ICJ/LusCommune/AlexandrinoJosedeMelo3.pdf(14.01
.2009)id,Migraes,inNotciasAmnistiaInternacional,srieV(2008),p.17.
95
96

18

Page19

Povosindgenasetrabalhadoressemterraenfrentamameaaseviolnciaem
conflitosruraisrelativosdistribuiodaterra 101.
c)Porfim,quantosituaosulafricana,oRelatriodaHRWdiznasua
snteseinicial:Poverty,unemployment,genderbasedandxenophobicviolence,
andcrimeremainsignificantbarrierstotheenjoymentofhumanrightsthe
governmentscommitmenttoaddressthemisinadequate.Vulnerablegroupsand
NGOsareincreasinglyusingthecourtstoestablishtheprincipleofprogressive
realizationofsocioeconomicrightsasstipulatedintheconstitution 102.
Curiosamente,porm(aocontrriodoquesucedenoBrasil,ondeesseaspecto
nomerecesalincia),talcomonosanosprecedentes,oRelatriosalientaas
decisesdostribunaissuperioresemmatriascomoasdoacessogua103,
habitaoesade(nodeixandodereferiraadopodoplanogovernamental
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

21/22

18/07/2015

1Tevelugarnosdias13a15deJaneirode2009,naFaculdadedeDireitodaUniversidadedeLisboa,umEncontroLusoBrasileiro

paraahabitaoBreakingNewGround).

HRW,WorldReport2009,p.160165.
Orelatrioespecificadepoisdadoscomoosseguintes:50000homicdiosocorremanualmenteno
Brasilaviolnciapolicialresponsvelporumemcada5homicdiosdolosossegundooRelator
EspecialdaONUsobreExecuesExtrajudiciaisSumriasouArbitrrias,asmegaoperaesso
homicidasecontraproducentesaComissoParlamentardeInquritoaosistemaprisional,emJulhode
2008,demonstrouqueatortura,osespancamentoseosabusossoumproblemagravenoBrasil(em
Janeirode2008,119presasestariammantidasnumacelaparcialmentedescobertaeconstrudapara
abrigar12pessoasnacadeiadeMonteMoremSoPauloe[s]egundorelatos,quatrodetentasestavam
grvidaseumadelaspermaneceunacelapordoisdiascomoseurecmnascidoapsdarluz)a
lentidodosistemajudiciriocontribuiparaasuperlotao(segundoasestatsticasoficiais,apopulao
prisionalchegoua440000presos,dosquais43%aguardamjulgamento)numpresdiodoestadoda
Rondnia,apesardasmedidasprovisriasdecretadasdesde2002peloTribunalInteramericanode
DireitosdoHomem,maisde100prisioneirosterosidomortosdesdeento,tendooProcuradorGeral
daRepblicapedidoaintervenofederal.
102 Napgina161dorelatriode2008,escreviase:[e]mergindodeumahistriadedesigualdade
racialinstitucionalizada,africadoSulfezprogressosadmirveisemtransformaroEstadoeasociedade,
demodoagarantirorespeitopelosdireitosfundamentais,incluindoaliberdadedeexpresso,umsistema
judicirioindependenteeeleieslivresejustas.Noentanto,apobrezageneralizada,odesemprego,a
persistnciadenveiselevadosdecriminalidadeviolentaeadesigualdadeentrehomensemulheres
continuamainibiroplenogozodosdireitoshumanos.
103 esseocasodoreconhecimentopelaHighCourt,emAbrilde2008,comunidadePhiri(contra
aCidadedeJoanesburgo)dodireitoguaparaascomunidadespobres,ordenandoCidadeolivre
fornecimentode50litrosdeguapordiaacadapessoa,decidindoque25litrosdeguapordiaeram
insuficientes,particularmenteparaaspessoasdoentescomHIV/SIDA(cfr.HRW,WorldReport2009,p.
119).
101

19

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:0dx_pPTbxYJ:www.estig.ipbeja.pt/~ac_direito/MA2009.pdf+&cd=1&hl=ptBR&ct=clnk&gl=br

22/22

You might also like