You are on page 1of 10

Anoodeliteralidade:metforaprimordial1

RosemaryArrojo
KanavillilRajagopalan

Theuseandtheabuseoflanguagecannotbeseparatedfromeachother.
TheEpistemologyofMetaphor,PauldeMan.
Agrandemaioriadasteoriasqueorientamqualquerumadasdisciplinas
queinstitucionalmentesededicamaoestudodalinguagemsefundamenta
sobreumpressupostocomum:acrenanapossibilidadedeumaoposio
objetivaedescontextualizadaentreosentidoliteraleosentidometafrico
queaquiserefereatodosentidofiguradoou,maisprecisamente,atodo
sentidoconsideradonoliteral.Ochamadosentidoliteral
tradicionalmenteassociadoaumaestabilidadedesignificado,inerente
palavraouaoenunciado,quesupostamentepreservaalinguagemda
interfernciadequaisquercontextose/ouinterpretaes.Ochamado
sentidofigurado,porsuavez,geralmentecaracterizadocomouma
derivao,umdesvio,ouatmesmoumparasitaemrelaoao
literal(primordialeimanente)e,dependendodointeressetericoda
disciplinaqueoabordar,aelesepermitemouseatribuema
criatividade,ainveno,arupturadanorma,oinusitadoe,principalmente,
ainterfernciadocontextoedossujeitosemissorese/ouinterpretantes.
Oexamedessepressuposto,quenutreagrandemaioriadasteoriasde
linguageme,consequentemente,agrandemaioriadasreflexessobreos
mecanismosdaleitura,oobjetoprimeirodestetrabalho.Como
pretendemosargumentar,todateoriadelinguagem,outodateoriadeleitura
e,deformamaisabrangente,atmesmotodaconcepoderealidade,se
posiciona,deformaexplcitaouimplcita,conscienteouinconsciente,em
relaoaoqueepistemologicamentesignificaoporoliteralaofigurado.Ao
mesmotempo,todavisotericadaoposioliteralxfiguradoqueno
deixadeser,naverdade,maisumaversodetantasoutrasoposiesque
tambmsogeralmenteaceitascomoobjetivasenoproblemticas:
sujeitoxobjeto,verdadexretrica,cinciaxarte,realidadexficotraz
1 EstetrabalhopartedeumprojetodepesquisapatrocinadopelaPUCSP.

embutidaumadeterminadaconcepodeleitura,reflexodeuma
determinadaideologiaeconcepodemundo.Paraatingirmosnosso
objetivo,examinaremosalgumasreflexesexemplaressobreaoposio
literalxmetafricopropostaspordiferentesabordagenstericas.Atravs
dessaanlise,procuraremosidentificarosvnculosdessasdiferentesteorias
comacrenanapossibilidadedoqueJacquesDerrida(1975)chamade
significadotranscendental,ouseja,umobjetosupostamenteestvel,
permanenteeindependentedosujeito,sobreoqualsealiceramasteorias
doconhecimento(edalinguagem)nutridaspelologocentrismo.Paraaa,
porexemplo,(aquientendidacomolingusticasincrnica,pssaussuriana
edeascendnciaestruturalista),aquestodosignificadofiguradose
resolve,namaioriadoscasos,poreliminao.ComoescreveJerroldM.
Sadock(1979),todalinguagemnoliteral,inclusiveametfora,estfora
dodomniodalingusticasincrnica,poisatosnoliteraisquenadatma
vercomalinguagemocorremparalelamentequelesquerealizamos
quandousamosalinguagem(op.cit.:46)2.Ametfora,emespecial,
prossegueSadock,noseriaumassuntoadequadoparaalingustica
sincrnicapoisabasedametforaumtipodeatoindireto,prprio
tambmdocomportamentonolingustico(Idem).Assim,paraSadock,j
queametadalingusticasincrnicaaformalizaodosprincpiosque
ligamosignificadoforma,todosignificadonoliteralserobjetode
estudodeoutrasdisciplinas,entreasquaisapsicologia.Comoosatosno
literaisnadatmavercomalinguagem,ecomosogovernadospor
princpiosdenaturezapsicolgica,elesdevemserestudadospela
psicologia,disciplinaque,segundoSadock,certamenteseocuparda
participaodosujeito(tantodosujeitoemissorcomodosujeito
interpretante)naconstituiodessesentidoindireto.Apartirdareflexo
deSadock,queaquitomamoscomoexemplardaposturaassumidapela
lingustica,parecemficarclarososseguintespressupostos:
1.Almdapossibilidadedeumadistinoobjetivaentreoliteral(o
primordial,odireto)eonoliteral(odesvio,oindireto,odecorrente),
tambmsepressupeapossibilidadedeoutrasdistinesnoproblemticas
entreolingustico,opsicolgicoeosociolgico,entreodiacrnicoeo
sincrnico,entreousoeosignificado,entrealinguagemeopensamento.
2 EstaetodasasoutrascitaesdoinglsforamtraduzidaspelosAutores.

2.Aorelegaroestudodosentidofiguradopsicologia,quepoderia,
segundoSadock,resolveroconflitoentreoqueditoeoque
pretendido,alingusticaobviamentedesvinculadaconstituiodosentido
literalainterfernciatantodosujeitoemissorcomodosujeitointerpretante.
Osentidoliteral,portanto,objetodeestudodalingusticasincrnica,deve
serevidenteemsimesmoeimunesmudanascontextuaisea
interpretaesdiferentes.Emoutraspalavras,osentidoliteralindependedo
contexto,domomentohistricosocial,dageografia,oudapsicologiados
sujeitosqueoutilizam.
3.Anoodesujeitoimplcitanospressupostosacimasugerea
possibilidadedeumsujeitoneutroetransparenteque,emseusatos
literaisnoserevela,nemaseutempoouasuascircunstncias,umsujeito
quepodeapenassemanifestaroupraticarodesvioouoindiretoem
seusatosnoliterais.Taispressupostosnoso,entretanto,exclusivos
dalingustica.Elestambmconstituemoembasamentotericoemquese
sustentamasoutrasdisciplinasqueabordamaquestodosignificadoeque
supostamentepropemreflexesdiferentesdaquelasapresentadaspela
lingustica.Umavertentequemereceserexaminadacommaisateno
aqueladesenvolvidaportericosaparentementetodistintosquantoDavid
E.Rumelhart,institucionalmentefiliadopsicologia,eJohnSearle,o
filsofoqueestudaalinguagemenquantoao.EmSomeProblemswith
theNotionofLiteralMeanings,Rumelhart(1979)caracterizaosentido
literalemtermosdecondiesdeverdade,ouseja,osentidoliteralpode
seratribudoapalavrasouaenunciados,independentementedecontextos
especiaisdeuso.ComoSadock,Rumelhartaceita,portanto,aoposio
tradicionalentreoliteraleometafricoeconsideraquecabepsicologia
investigaroquechamadesignificadotransmitido:Qualquerquesejao
papeldesempenhadopelo'significadoliteral'nacompreensoda
linguagem,ateoriapsicolgicadevesepreocuparcomosignificado
transmitido(op.cit.:78).Apesardesededicaraoestudodosignificado
transmitido,Rumelhartnoproblematizaopressupostobsicoquenorteia
suasreflexesequelhepermiteconsiderar,comooslingistas,a
possibilidadedeumsignificadoimuneinterfernciadosujeitoedas
circunstnciasqueoproduzem.EmMetaphor,JohnSearle(1979)

tambmsepropearesolveradifcilquestodoslimitesentreossentidos
literalenoliteralemtermosdeumanovaoposio.Aoinvsda
oposiotradicionalentreosdoistiposdelinguagem,Searlesugerea
distinoentreoquechamadeosignificadodoemissor(Speakers
utterancemeaning)eosignificadodapalavraoudoenunciado(wordor
sentencemeaning).Nocasodosentidoliteral,osignificadodoemissore
osignificadodoenunciadocoincidem.Nocasodosentidofigurado,no
ocorreaequivalnciaentreosignificadopretendidoeosignificadodo
enunciado.Assim,paraSearle,ofiguradonoumtraoinerentepalavra
ouaoenunciadomasintenodoemissor.Aspalavraseosenunciados
tm,segundoSearle,apenasosignificadoquetm(op.cit.:93),
significadoesseque,comoparaoslinguistas,estvel,imanente,
independentedocontexto.Anicaforacapazdemudloaintenodo
sujeitoemissor.
AnovapropostadefendidaporSearle,combasenateoriadosatosde
fala,no,obviamente,tonovaquantopretende.OprprioSadockque
aquiilustraaposioassumidapelalingusticasincrnicadeclarater
comoobjetivoprimeiroentenderaoposioentreosignificadodos
enunciadoseosusosquesepodemfazerdelesparacomunicaodeoutros
significados(op.cit.:52).Damesmaforma,Rumelhart,comovimos,se
preocupacomosignificadotransmitido,objetodeinteresseda
psicologia,equeopeaumnveldesignificadoestveleinerenteao
enunciado.
Seexaminarmosaposturatericadefendidapelateoriadaliteratura,
observaremosque,aoprestigiarosentidofigurado(opotico,o
interpretvel,ousoartsticodalinguagem)que,basicamente,oseu
prprioobjetodeestudo,essadisciplinatambmcompartilhados
pressupostosquedetectamosnoembasamentotericodalingustica
sincrnica.Mesmoquandoateorialiterriapretenderesolveraoposio
clssicaentreossentidosliteralefiguradoatravsdeoutrasclassificaes
recaiemoposiesquenadamaissodoquemscarasbviasdamesma
distinoquepretendereformular.EmSemanticandPoeticMeaning,por
exemplo,KennethBurke(1973)propeaoposioentreoquedenomina
designificadopoticoesignificadosemntico.Aoprimeiroreservaos

valoresemotivos,aemergnciadeumaatitudedosujeito,o
essencialmentedramtico;aosegundorelegaatentativadesechegara
umadescrioatravsdaeliminaodequalqueratitudeouemooque
evita,obviamente,odramtico.Enquantooprimeirosesituanos
domniosdoartstico,dopotico,osegundopertencecinciaque,
segundoBurke,abrigaapossibilidadedeumvocabulrioneutro,comooda
qumica,porexemplo,quepodeseromesmotantoparaoscomunistas,
comoparaosfascistaseosliberais(op.cit.:150151).
Contudo,adificuldadedesemanterintactaalgumaversodaoposio
literalxmetafrico(etodasasoutrasoposiesimplcitasporela)
reconhecidapelosprpriosautoresqueadefendem.Sadock,porexemplo,
emseuscomentriossobreexemplosdelinguagemfiguradaede
ambiguidades,reconheceadificuldade,emmuitoscasos,dese
determinarondecomeaosentidofiguradoeondeterminaosentido
literal(op.cit.:55).Cadaumdessescasosdifceis,lamentaSadock,
umapedranocaminhodolinguistacujametaaformalizaodos
princpiosqueligamosignificadoforma(Idem).Essapedrano
caminhodolinguistacresceriadesmesuradamenteselevssemosemconta
queseugrandepressupostobsicotambmrepousasobreadistinoqueo
prprioSadockreconheceserproblemticaemmuitoscasos.Afinalde
contas,comodeclaraSadock,oobjetivoprimeiroquejustificaedvida
lingusticaaformalizaodessafronteirapressupostaporeleentrea
figuraeanofigura.Sadock,entretanto,apesardeperceberapedrano
caminho,optaporignorlaetransfereaparaocaminhodeoutras
disciplinaseoutrospesquisadores:oestudodametfora,especificamente,
noseriaumobjetoadequadoparaalingusticasincrnicapoisabaseda
metforaumtipodeindireoquecompartilhadocomportamentono
lingustico(op.cit.:46).Emseuscaminhostericos,Rumelharttambm
encontrapedras:
Aotentardesenvolvermodelospsicologicamenteplausveisde
compreensodalinguagemliteral,tenhosidoforadoaconsiderar
mecanismosdecompreensoqueinterpretamdeformasemelhante
tantoalinguagemmetafricacomoaliteral(op.cit.79).

Emoutrotrecho,prossegueRumelhart:
Tantoconsideraestericassobreoprocessodeaquisioda
linguagemeobservaesempricasdalinguagemdascrianassugerem
quelongedeserumaspectoespecialdalinguagem,quetalvezse
desenvolvaapenasdepoisdequeascrianastenhamcontrolecompleto
dalinguagemliteral,alinguagemfiguradaaparecenalinguagem
infantildesdeoprincpio(p.80).
Econclui:Paraacriana,aproduodossentidosliteralenoliteralpode
envolverexatamenteosmesmosprocessos(Idem).Aoaceitarquea
produodossentidosliteralenoliteralpodeenvolverexatamenteos
mesmosprocessos,Rumelhartestariamuitoprximodeconcluirquea
distinoentreosdois,comoproporemosaseguir,muitomaisuma
questodeconvenesscioculturaisprestabelecidasdoqueuma
caractersticaintrnsecadalinguagem.
JohnSearle,porsuavez,aoenfatizar,emsuaargumentao,aintenodo
emissor,acabaencontrandotantaspedrasemseustrajetostericosquanto
SadockeRumelhart.Searleargumenta,porexemplo,quenoenunciado
Richardumgorila,aestabilidadedosentidofiguradodegorila
garantidapelaintenodoemissorque,nessecaso,determinaquetal
enunciadosejaequivalenteaRichardferoz,rudeetendeviolncia
(op.cit.:102).Opoderdaintenodoemissor,paraSearle,toabsoluto
queresisteaotempoouaqualqueroutramudana.Comosugere,mesmo
quepesquisasvenhammostrarqueosgorilasnosoferozeserudesmas,
naverdade,tmidos,sensveisesentimentais,oqueelequisdizercomo
referidoenunciadopermaneceverdadeiroapesardosfatosreaissobre
gorilas,mesmoquesemudeoconceitodegorila(op.cit.:102).No
mesmoartigo,porm,SearlecomentaaanlisequeCavellfazdo
enunciadoJulietaosol,ditoporRomeunaconhecidapeade
Shakespeare.SegundoCavell,Romeuquerdizerqueseudiacomeacom
Julieta.Porm,comentaSearle,foradocontextoespecialdapeaessa
leituranunca[lhe]teriaocorrido.Searleprocurariaoutraspropriedades
dosolparaentenderoenunciadoeconclui:Aodizerisso,noestou

fazendoobjeesnemaShakespearenemaCavell,porqueametforaem
questo,comoamaioriadasmetforas,aberta(op.cit.:106).
Searle,cujateorizaosobreosentidodoenunciadonoconsegue
disfararosproblemasdequalquerreflexosobrealiteralidadeemtermos
deimannciaeestabilidade,tambmnosedcontadasquestes
fundamentaisaqueseuscomentriossobreametforadoorigem:
1.Comodistinguirasmetforasabertasdasnoabertas?
2.PorqueaintenodeShakespeare,autordoenunciadoJulietao
sol,nolevadaemcontanainterpretaodomesmo,enquantoque
Searledeterminaquesuasintenesautoraisresistamaotempoes
mudanasdeperspectivanocasodeRichardumgorila?

3.MesmoqueSearlepretendessedescobrirosignificadooriginalque
ShakespearetenhaintencionadoatribuiraJulietaosol,comose
poderiaprocederaessainvestigaodeformasegura?
Taisquestes,queoaparatotericodeSearlenoconsegueresolver,
tambmseriampedrasnoscaminhostericosdeKennethBurkeque,
comovimos,representanestetrabalhoumaversodaperspectiva
comumenteadotadapelateoriadaliteratura.Aopretenderdistinguiro
significadopoticodosignificadosemntico,emtermosde
caractersticasintrnsecasaotextoelinguageme,portanto,independentes
deumsujeitoedesualeitura,Burkeilustraasemelhanadeobjetivosede
ideologiaque,apesardesubliminar,sempreaproximoualingusticada
teorialiterria,principalmentenosmomentosemqueestapretende,de
formamaisveemente,seconstituirnumacincia.Comoalingustica
tradicionalque,emvo,persegueoalgoritmodaliteralidade,ateoriada
literaturaseempenhaemencontrarafrmulainfalvelquepudesse
esclarecerparasempreaespecificidadedalinguagempotica.
Aabordagemquepropomosquestodaliteralidadeedesuaoposio
figurasebaseianasreflexessobrealinguagemqueemergemapartirdo
psestruturalismo,inspirado,principalmente,pelopensamentode
FriedrichNietzscheepelarevoluointelectualsemprecedentesquea

psicanlisedeFreudtrouxereflexodohomemsobresimesmo.Num
ensaiode1873,UberWahrheitundLgeimaussermoralischenSinne,
Nietzsche(1911)desconstriograndepressupostosobreoqualsebaseia
todooprojetocientficodohomem,quedependedapossibilidadedeuma
distinoclaraeobjetivaentresujeitoeobjeto.SegundoNietzsche,toda
verdadeestabelecidacomotalfoi,noincio,apenasumestmulo
nervoso.Todosentidoquechamamosdeliteralfoi,aprincpio,
metforae,portanto,criaoenodescobertadohomem:
primeirametfora:umestmulonervosotransformadoempercepo.
Essapercepo,ento,acopladaaumsom.Quandofalamosde
rvores,cores,neveeflores,acreditamossaberalgoarespeitodas
coisasemsi,massomentepossumosmetforasdessascoisas,eessas
metforasnocorrespondemdemaneiraalgumaessnciadooriginal.
Damesmaformaqueosomsemanifestacomomscaraefmera,o
enigmticoxdacoisaemsitemsuaorigemnumestmulonervoso,
depoissemanifestacomopercepoe,finalmente,comosom(op.cit.:
178).
Assim,deacordocomaperspectivadescortinadaporNietzsche,ohomem
noumdescobridordeverdadesindependentesdeseudesejodepoder
oudeseuinstintodesobrevivnciamas,sim,umprodutordesignificados
e,portanto,deconhecimentosqueseconsagramatravsdasconvenes
quedisciplinamoshomensemgrupossociais.Consequentemente,aleitura
tantoemseusentidorestritocomoemseusentidomaisamplo
enquantoprodutoradesignificadosanicaformapossvelderelao
entrehomememundo.ComolembraStanleyFish(1980),todosos
objetossocriadosenodescobertos,esocriadospelasestratgias
interpretativasquecolocamosemao(op.cit.:331).Essasestratgias
interpretativas,queatribuemsignificadoscoisas,so,porsuavez,
estabelecidaspelogruposocialemsualocalizaohistricosocial(a
comunidadeinterpretativa,segundoFish)aoqualpertenceoindivduo
interpretante.Nessesentido,todoindivduointerpretante,aomesmo
tempo,produtoreprodutodossignificadosquenecessariamenteteroque
serabrigadospelacomunidadeemqueatuaedaqualfazparte.

AlmdopensamentodeNietzsche,podemosconsiderarapsicanlisede
SigmundFreude,principalmente,oconceitodoinconscientequemudou
radicalmenteaprprianoodesujeito.Apartirdoinsightfreudianode
queohomemcarregaconsigoumladodesejanteedesconhecido,todoo
conhecimento,todasascincias,todasasverdades,todosossentidos
literaistmquesernecessariamenterelativizadosereconhecidoscomo
produtoousintomadeumainterpretao,mediaoinevitvelentre
homememundo.
Apossibilidadedeumsentidoliteral,originaledescontextualizado,
comoapossibilidadedeumareflexocientfica,objetivaeindependente
deideologiasedaHistria,segundoDerrida(1982),umamitologia
brancaquereorganizaerefleteaculturadoOcidente:ohomembranco
confundesuaprpriamitologia,amitologiaindoeuropia,seuprprio
logos,ouseja,omythosdeseudialeto,comaformauniversaldaquiloque
aindadevedesejarchamardeRazo(op.cit.:213).Aoinvsdeaceitarsua
condiohumana,queoobrigaaimprimirsuamarca,suasemoes,sua
histriaatudoquetoca,essehomembrancodequefalaDerrida
empreendeumabuscaquixotescadaquiloquenuncaencontrarforadesi
mesmo.Portanto,aliteralidadeaneutralidade,arazo,opuramente
objetivoagrandemetfora,ametforaprimordialcriadapelohomem
que,entretanto,precisaseesquecerdequeainventouparanoselembrar
desuafinitudeedesuaslimitaeshumanas.
BIBLIOGRAFIA
BURKE,K.(1973).SemanticandPoeticMeaning.InThePhilosophyof
LiteraryForm.BerkeleyeLosAngeles:UniversityofCaliforniaPress,pp.
138167.
DERRIDA,J.(1975).OfGrammatology(trad.deG.C.Spivak).
Baltimore:TheJohnsHopkinsUniversityPress.
.(1982).WhiteMythology:MetaphorintheTextof
Philosophy.InMarginsofPhilosophy(trad.deAlanBass).Chicago:The
UniversityofChicagoPress,pp.207272.
FISH,S.(1980).IsThereaTextinThisClass?TheAuthorityof
InterpretiveCommunities.Cambridge:HarvardUniversityPress.

NIETZSCHE,F.(1911).OnTruthandFalsityintheirUltramoralSense.
InEarlyGreekPhilosophy&OtherEssays(trad.deM.A.Mugge).Londres
eEdimburgo:T.W.Foulis,pp.173192.
RUMELHART,D.E.(1979).SomeProblemswiththeNotionofLiteral
Meanings.InA.Ortony(org.)(1979).MetaphorandThought.Cambridge:
CambridgeUniversityPress,pp.7891.
SADOCK,J.(1979).FigurativeSpeechandLinguistics.InA.Ortony
(org.)(1979).InMetaphorandThought.Cambridge:CambridgeUniversity
Press,pp.4663.
SEARLE,J.(1979).Metaphor.InExpressionandMeaning.Cambridge:
CambridgeUniversity

You might also like