Misja Zakonu Jezuickiego W Chinach XVII

Uniwersytet im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut

Historii
Piotr Pardyka
330181
Charakter misji jezuickiej w Chinach w XVII wieku.
Portrait of jesuit mission in seventeenth century

China.
Praca licencjacka napisana

pod kierunkiem
dr. Aleksandra Maeckiego
Zawarto
Wstp ....................................................................................................................................................... 2
Rozdzia 1. Societas Iesu - od prywatnej krucjaty do formacji misyjnej. ............................................... 9
1.1. Ostatni Krzyowiec................................................................................................................... 9
1.2. Zwarte Szeregi ........................................................................................................................ 12
1.3. Na Wschd! ................................................................................................................................ 16
Rozdzia 2. Cesarstwo w dobie panowania dynastii Ming. ................................................................... 23
Rozdzia 3. Adaptacja jezuitw do warunkw chiskich. ..................................................................... 28
3.1. Doktryna. .................................................................................................................................... 28
3.2. Dziaalno. ................................................................................................................................ 35
Etap I (1600-1617) ........................................................................................................................ 36
Etap II (1620-1670) ....................................................................................................................... 39
Etap III (1670-1710) ...................................................................................................................... 45
Rozdzia 4. Rzdy dynastii Qing. .......................................................................................................... 51
4.1 Jezuici w konflikcie z nowymi i starymi jezuitami. .................................................................... 51
4.2 Przydatno jezuitw dla mandurskiego reymu. ...................................................................... 52
Zakoczenie........................................................................................................................................... 57
Bibliografia............................................................................................................................................ 61
Wstp
11 maja 1691 roku na skromnym pwyspie Makau urzdzono huczn uroczysto w
zwizku z 81 rocznic mierci Mateo Ricciego bodaj najwybitniejszego misjonarza, ktremu
przyszo ewangelizowa na terenie Pastwa rodka1. Obchodom towarzyszya uroczysta
procesja, liczne koncerty, pokaz sztucznych ogni, a nawet salwy z dzia okrtowych. Wadze
kolonii i ludno aktywnie wczyy si w organizacj jezuickiego jubileuszu, wiedzc, e ich
pomylno zale od aktywnoci Towarzystwa Jezusowego na Dalekim Wschodzie.
Wspominano zoty wiek relacji portugalsko-japoskich, kiedy metropolia prowadzia
oywion wymian handlow z Krajem Wschodzcego Soca, przynoszc pwyspowi
dobrobyt. Zaamanie tych kontaktw, wywoane upadkiem japoskiego kocioa powstaego
pod auspicjami Societas Iesu, zbiego si w czasie z wojn o wyzwolenie Portugalii spod
Habsburskiej kurateli. W latach dziewidziesitych XVII wieku korona portugalska
ponownie udzielia zdecydowanego wsparcia zakonowi jezuitw, liczc, i za ich spraw, uda
jej si odzyska utracon pozycj w Azji. Dla poddanych z Makau oznaczaoby to powrt do
okresu prosperity, bowiem od czasu przejcia rzdw przez sprzyjajcego misjonarzom
cesarza Kangxi, pozycja Kocioa Chiskiego wydawaa si by stabiln. Niedawno
otworzono na terenie kolonii seminarium, w ktrym przygotowywano Chiczykw do
duchowej posugi. Jednak ledwie dekad po uroczystociach majowych ujawniy si pierwsze
symptomy nieodwracalnego rozpadu misternie konstruowanej przez jezuitw struktury
misyjnej w Chinach.
Dzieje jezuickiej epopei w XVII wiecznym Pastwie rodka, ktre zamierzam
zanalizowa, stanowi materi tyle fascynujc, co skomplikowan. Interesujcym jest
1
L. M. Brockey, Journey to the East. The Jesuit Mission to China, 1579 1724, Harvard University Press, 2008,
s.167.
zwaszcza wtek konfrontacji dwch rozwinitych, ale przy tym cakowicie od siebie rnych
kultur. Przede wszystkim dlatego, i warunki kulturowego dialogu, w odrnieniu od innych
kolonialnych epizodw europejskiej historii, nie byy dyktowane przez przybyszw z
zachodu. Jezuiccy misjonarze musieli wykorzysta cay dostpny sobie arsena rodkw, a
take wykaza si niezwyk przenikliwoci, aby mc zgbi chisk kultur i w oparciu o
t wiedz przeformuowa religi katolick tak, aby zdaa si dla Chiczykw atrakcyjn.
Przy czym czonkowie Towarzystwa nie chcieli i nie mogli dopuci by pryncypia ich wiary,
dogmatyka ulegy wypaczeniu. Poniewa zasadniczym celem misji jezuickiej bya
przycignicie do wiary katolickiej moliwie wielkiej rzeszy poddanych cesarza, modyfikacji
ulec musiay jzyk oraz zewntrzny system odniesie tak, aby pochodzce z odmiennego
krgu kulturowego: etyka, wizja transcendencji, metafizyka byy nie tylko zrozumiae, ale i
wyday si Chiczykom bliskie oraz wiarygodne. Nie byo to zadanie atwe gdy jak to uj
Louis Le Comte francuski jezuita Chiczycy bardziej s dumni ze szcztkw jakiego
antyku ni z najdoskonalszej nowoczesnej rzeczy 2. Nowa doktryna promowana przez
misjonarzy musiaa wic by objaniona jako zakorzeniona w tradycji Podniebia3, a jej
sugerowan heterodoksyjno chciano wesprze na odpowiednim autorytecie. Osobnym
problemem byo wypracowanie odpowiedniej strategii ewangelizacyjnej oraz niezbdnego
modus vivendi z wadzami chiskimi syncymi ze swej podejrzliwoci, a wrcz wrogoci
wobec wszystkiego co obce.
Skomplikowanie historii misji jezuickiej wynika z mnogoci wtkw i kontekstw
majcych poredni, a nieraz take bezporedni, wpyw na jej ksztat oraz charakter. Z troski o
zachowanie
przejrzystoci
wywodu
wynika
konieczno
pominicia
czy
jedynie
zasygnalizowania, wanego dla przebiegu misji europejskiego kontekstu politycznego

wpywajcego na relacje Towarzystwa Jezusowego z zakonami mendykanckimi oraz na
moliwoci finansowe zakonu. Naley pamita, e Societas Iesu na Dalekim Wschodzie
nieustanie cierpiaa na brak rodkw, do ktrych dostp by cile powizany z kondycj
ekonomiczn Makau, a take moliwociami korony portugalskiej. Odrbne studia nad
ekonomik misji chiskiej mogyby przyczyni si nie tylko do precyzyjniejszego
zdefiniowania charakteru misji, ale i da szans lepszego zrozumienia rzdzcych ni
D. S. Landes, Bogactwo i ndza narodw. Dlaczego jedni s tacy bogaci, a inni tak ubodzy, prze. H. Jankowska,
Warszawa 2008, s. 385.
3
Nazwa Podniebie stanowi spolonizowan form chiskiego okrelenia terytorium wadzy cesarskiej tj.
tianxia, dos. Wszystkiego pod Niebem.
mechanizmw. Take prba spojrzenia na ewangelizacj Dalekiego Wschodu z perspektywy

rywalizacji mocarstw Zachodnich, przypuszczalnie umoliwiaby znalezienie nowych
uzasadnie dla konkretnych decyzji wadz zakonnych w odniesieniu do misji chiskiej. Na
uboczu musi pozosta take szeroki wachlarz aktywnoci, jakie czonkowie Towarzystwa
Jezusowego podejmowali na terenie Podniebia. Oprcz posug apostolskich wiele czasu i
energii powicono badaniom naukowym, pracy literackiej i wydawniczej przeznaczonej
zarwno na rynek chiski jak i europejski, twrczoci artystycznej oraz dziaalnoci
rzemielniczej, choby w roli zegarmistrzw.
Z racji ograniczonej objtoci tego studium, w pracy postanowiem skupi si na
wtku ewangelizacyjnym pozostae, co najwyej sygnalizujc w celu zaznaczenia ich
wpywu na oglny obraz misji jezuickiej w wieku XVII. Dokonany wybr by motywowany
do ograniczonym rozpoznaniem tego wtku na gruncie polskojzycznej literatury
naukowej, co zakrawa na paradoks, jako e to wanie dziaalno apostolska stanowia istot
misji Towarzystwa Jezusowego. Stosunkowo niewielkie zainteresowanie t tematyk dziwi
szczeglnie w kontekcie czynnego zaangaowania w misj chisk jezuitw pochodzcych z
Rzeczpospolitej Obojga Narodw, co samo w sobie stanowi przyczynek zachcajcy do
podjcia trudu pracy badawczej. Codzienna praca misyjna polskich jezuitw nie znajduje
jednak odzwierciedlania w dostpnych rdach, co poniekd tumaczy szcztkow obecno
tego wtku w literaturze naukowej.
Zakres chronologiczny pracy obejmuje dostosowany do potrzeb obranego tematu
dugi wiek XVII, podzielony przy tym na trzy etapy. Inspiracj dla przyjcia takiej formuy
stanowia publikacja Liama Brockeya Journey to the East: The Jesuit Mission to China, ale
zaproponowany w niej podzia zosta zmodyfikowany przez autora niniejszego studium.
Dokonane przesunicia zostay podyktowane chci wyranego zaakcentowania momentw
przeomowych dla ksztatowania si oglnej strategii misyjnej, w miejsce przyjtego przez
Brockeya kryterium podziau na mniej wicej rwne okresy, obejmujce trzy dekady. Przyjte
ramy chronologiczne otwiera rok 1582, bdcy dat przybycia Mateo Ricciego na Makau. Z
dziaalnoci
tego
wybitnego
erudyty,
twrcy
waciwej
efektywnej
strategii
inkulturacyjcej chrzecijastwo w Chinach, wie si znaczna cz pierwszego etapu

dziaalnoci zakonu w XVII. O donioso inkulturacji metody ewangelizowania poprzez
dostosowanie nauczania do warunkw lokalnej spoecznoci stanowia jej niewtpliwa
skuteczno, bowiem jej zastosowanie zapewnio powodzenie misji na wszystkich jej etapach.
4
Dugi wiek XVII zamyka za data 1710. W tym roku papie Klemens XI bull Ex illa die
potpi ostatecznie ryty chiskie, uniemoliwiajc stosowanie jezuickiej metody, co
zahamowao definitywnie dalszy rozwj religii chrzecijaskiej w Pastwie rodka.
Przy pisaniu tej pracy autor, nie majc do dyspozycji polskich czy angielskich edycji
rde, musia w przewaajcej mierze opiera si na opracowaniach naukowych. Wrd
wykorzystanych publikacji o charakterze oglnym w pierwszej kolejnoci naley wymieni
Histori Chin Witolda Rodziskiego, ktra mimo upywu lat pozostaje wci waciwie
jedyn, kompletn monografi powicon dziejom Pastwa rodka napisan przez polskiego
sinologa. Stanowia ona niecenion pomoc przy zarysowywaniu oglnego ta historycznego i
szeroko bya wykorzystywana zwaszcza przy przygotowywaniu rozdziau trzeciego pracy.
Jednake, poniewa pewien lad na metodologii zastosowanej w Historii Chin pozostawia
epoka, w ktrej praca ta powstawaa, autor niniejszego studium skonfrontowa z ni inne
opracowania. Zarwno Chiny. Powrt olbrzyma Konrada Seitza jak i Historia Chin. Nowe
spojrzenie Johna K. Fairbanka, pozwoliy rzuci dodatkowe wiato na kulturowe i
polityczne uwarunkowania, niejednokrotnie inaczej interpretujce wydarzenia, ktre
oddziayway na przebieg misji jezuickiej w cesarstwie chiskim.
Dla waciwego zrozumienia podoa kulturowego, jako zagadnienia kluczowego przy
analizie charakteru, jaki przybraa misja Societas Iesu cenne okazay si spostrzeenia
Wiesawa Olszewskiego wyartykuowane w Chiny. Zarys kultury oraz pracy Hajime
Nakamury powieconej mentalnoci ludw Dalekiego Wschodu (Systemy mylenia ludw
wschodu). Dziki tym publikacjom autor tego studium mg w sposb pogbiony oceni
realn trudno adaptacyjn, jak musieli pokona czonkowie Towarzystwa w celu
rozpoczcia dziaa chrystianizacji oraz wyjani dlaczego tak wielk wag przywizywano w
Pastwie rodka do nauk astronomicznych. Bowiem to wanie dziki wszechstronnej wiedzy
z tej dziedziny jezuici zyskali uznanie w oczach chiskich elit rzdzcych.
Przy opisie roli samego Societas Iesu, reprezentowanej przez niego formacji duchowej
oraz intelektualnej autor opiera si na pracach Christophera Hollisa (Historia Jezuitw)
oraz Yannou Herve (Jezuici i Towarzystwo), a take wasnej analizie jezuickiego Ratio
Studiorum (1599) oraz autobiografii Ignacego Loyoli (Opowie pielgrzyma). Dziki temu
moliwe byo dokonanie wszechstronnego rozpoznania tych cech Towarzystwa Jezusowego
(jako zakonu misyjnego), ktre umoliwiy osigniecie sukcesw nieporwnywalnie
5
wikszych ni jakiekolwiek inne zgromadzenie zakonne, ktre dziaao w Chinach w okresie

nowoytnym. W opinii autora najwaniejszymi pod tym wzgldem byy: panujca w zakonie
struktura organizacyjna oraz wszechstronne wyksztacenie dostarczane przez jezuickie
kolegia.
Natomiast polskie badania nad dalekowschodni misj Towarzystwa Jezusowego
ogniskuj si wok dorobku misjonarzy pochodzcych z Rzeczpospolitej, ktrzy mieli swj
udzia w dziele ewangelizacji Chin: Michaa Boyma, Andrzeja Rudominy, Mikoaja
Smoguleckiego. Do wybitnych znawcw tej materii nale Edward Kajdaski (Micha
Boym. Ambasador Pastwa rodka) oraz Jan Konior. Krakowski jezuita i sinolog jest take
autorem licznych opracowa powiconych Mateo Ricciemu, Franciszkowi Ksaweremu, a
take jedynej dotychczas wydanej w Polsce monografii powiconej polsko-chiskim
stosunkom w okresie nowoytnym - Historia polsko-chiskich kontaktw kulturowych w
XVII w (na przykadzie misji jezuickiej). Ta ostania, zachwycajca sw erudycj oraz
kompleksowoci praca pisana bya jednak z perspektywy czynnego zakonnika, przez co
treci w niej prezentowane nie zawsze s w peni naukowe. Ponadto zaproponowana przez
Koniora interpretacja dziaalnoci jezuitw w duchu XX wiecznej filozofii dialogu,
znieksztaca czciowo obraz misji. Ujcie to zaciera niejednokrotnie pragmatyczno wielu
decyzji czonkw Towarzystwa w odniesieniu to metod ewangelizacyjnych. Na pierwszym
miejscu stawiane s duchowe przymioty jezuitw, ich wraliwo i gotowo do budowania
wizi ponad rnicami kulturowymi. Konior zdaje si nie dostrzega, e jezuicka gotowo
do kompromisw wymuszona bya asertywn (a czsto zwyczajnie wrog) postaw samych
Chiczykw. Jakkolwiek prba narzucania Chinom nowej religii zakoczyaby si cakowit
porak. W bardziej waciwy sposb, w opinii autora niniejszego studium, zagadnienie to
zostao potraktowane w pracy Liama M. Brockey Journey to the East. The Jesuit Mission to
China, 1579 1724. Profesor uniwersytetu w Princenton przedstawia jezuick misj, jako
proces niejednorodny, przeplatany porakami, a take zwraca uwag na wewntrzne spory
zakonnikw dotyczce zarwno metod ewangelizacyjnych, jak i dopuszczalnego stopnia
asymilacji. Dzieo to jest tym cenniejsze, i wiele miejsce powica codziennej praktyce
misyjnej, mudnym i wyczerpujcym pielgrzymkom wok wikszych orodkw misyjnych
w celu udzielania sakramentw oraz sposobowi pozyskiwania wiernych wrd przedstawicieli
gminu. Natomiast praca Jana Koniora, z racji braku rde dotyczcych codziennoci polskich
misjonarzy, kwestie te w znacznym stopniu pomija, skupiajc si na jezuickiej strategii
6
przekonywania do rzymskiej wiary elit konfucjaskich uczonych-urzdnikw bdcych

filarem cesarskiej biurokracji. Obraz misji, jako skierowanej w pierwszej kolejnoci do
warstwy literati, owszem jest prawdziwy, ale jedynie w odniesieniu do pierwszych dwch
dekadach XVII wieku. Tym samym prba ekstrapolowania tego obrazu na cae XVII stulecie,
w wietle najnowszych bada, wydaj si by anachronizmem. Nie umniejsza to jednak
wartoci caoci tego dziea, jest to bowiem publikacja niezwykle inspirujca, a zwaszcza te
jej fragmenty, ktre powicone s komparatystyce kulturowej.
Praca moja, dla zachowania przejrzystoci wywodu zostaa podzielona na cztery
rozdziay. W pierwszym nich przedstawiona zostaa charakterystyka zakonu jezuickiego jako
formacji misyjnej. Autor referuje w nim zarwno losy Ignacego Loyoli stanowice wany
kontekst dla zrozumienia idei stojcej za powoaniem nowego zakonu, jak i poddaje analizie
cechy wyrniajce Towarzystwa Jezusowego na tle innych zgromadze zakonnych. Autor
stara si pokaza jaki wpyw na ksztatowanie si charakteru misji prowadzonej w Chinach
miaa kultura organizacyjna Societas Iesu oraz jezuicki model wyksztacenia, badany w
oparciu o zakonne Ratio Studiorum. W rozdziale tym krtko scharakteryzowano take XVI
wieczne dowiadczenia jezuitw nabyte w toku ewangelizowania pastw Dalekiego Wschodu
ze szczeglnym uwzgldnieniem Japonii, majce pniej wpyw na ksztat misji chiskiej.
Rozdzia drugi zawiera informacje na temat sytuacji spoeczno-politycznej w Pastwie
rodka na przeomie XVI i XVII wieku. Cesarstwo chiskie w schykowym okresie rzdw
dynastii Ming znajduje si w kryzysie gospodarczym, a zdegenerowane instytucje polityczne
oraz niewydolna biurokracja nie s w stanie sprosta skali wyzwa. Warunki panujce
wwczas w Podniebiu nie pozostaj bez wpywu na kondycj moraln chiskiego magistratu
oraz klimat intelektualny panujcy wrd elit. W opinii autora niniejszego studium to wanie
poczucie duchowej pustki oraz widoczny upadek konfucjaskich ideaw uczyni chiskich
uczonych-urzdnikw bardziej podatnymi na nowe doktryny religijne i filozoficzne, w tym
jezuickie Tian zhu jiao4.
Rozdzia trzeci powicony zosta problemowi adaptacji zakonu jezuitw do
warunkw panujcych w Pastwie rodka w okresie nowoytnym. W pierwszej jego czci
analizie porwnawczej poddane zostay etyki chrzecijaska oraz konfucjaska. Autor
postanowi sprawdzi czy istotnie, zgodnie z intuicj Mateo Ricciego, nauki moralne
4
Nazwa chrzecijastwa w Chinach, dos. Nauka Pana Nieba.
wywodzce si z dwch cakowicie odmiennych krgw kulturowych mog by wobec siebie

komplementarne, a take czy moliwa jest ich harmonijna koegzystencja na gruncie
spoeczestwa chiskiego. W czci drugiej tego rozdziau zostay krtko zreferowane dzieje
misji jezuickiej w Chinach XVII wieku. Zmieniajcy si charakter misji Societas Iesu, by
analizowany przez pryzmat ewolucji strategii ewangelizacyjnej. Proces ten zosta podzielony
na trzy etapy, z ktrych kady charakteryzuje si odmiennymi wyzwaniami, jakim musieli
sprosta czonkowie Towarzystwa. Etap pierwszy stanowi okres pionierski, zwizany cile z
osob Mateo Ricciego i by podporzdkowany prbom zyskania uznania w oczach
konfucjaskiej elity, co miao zapewni powodzenie misji w myl strategii nawracania od
gry. Na etapie drugim, pod wpywem tzn. sprawy nankiskiej, ktrej bezporednim
skutkiem byo wydalenie jezuitw poza granice Podniebia, dokonana zostaa korekta
uprzednio realizowanej strategii. Misjonarze uwiadomili sobie, i tylko skupiajc si na
budowaniu moliwie szerokiego zaplecza spoecznego poprzez ewangelizacj mas, mog
sprawi by religia katolicka zakorzenia si w Chinach. Rwnoczenie docenili wag i
znaczenie osobistej protekcji cesarskiej, co skonio ich do zapewnienia sobie stabilnej
pozycji na dworze monarszym, dziki uzyskaniu kontroli na Cesarskim Biurem
Astronomicznym. W etapie trzecim, z racji stosunkowo niewielkich modyfikacji, jakim
zostaa poddana strategia misyjna w stosunku do etapu poprzedniego, autor zdecydowa si
opisa niekorzystne zmiany, jakie zaszy w onie samego zakonu. Poczwszy od lat
osiemdziesitych XVII wieku zaognieniu ulegy dawne konflikty toczce si wewntrz
Towarzystwa Jezusowe, teraz dodatkowo nabrawszy charakteru sporw o podou etnicznym.
Dekompozycja
struktury
organizacyjnej
misji,
bdca
nastpstwem
antagonizmw
narodowych, przyczynia si do osabienia wiarygodnoci Societas Iesu w oczach wadz

chiskich i zawaya na przebiegu toczcych si w Rzymie negocjacji dotyczcych
dopuszczalnoci tzn. chiskich rytw. Oba te czynniki doprowadziy w efekcie do
definitywnego upadku misji.
W ostatnim rozdziale autor wyjania przyczyny sukcesu, jakie odnotowa zakon
jezuitw, gdy Pastwo rodka dostao si pod panowanie mandurskie, a zarazem stara si
wykaza potencjalne rda ostatecznego niepowodzenia misji i wyrugowania religii
chrzecijaskiej z terytorium Chin w poowie wieku XVIII. Oba te fenomeny, w opinii autora
maj podoe polityczno-kulturowe oraz stanowi pochodn zmieniajcej si pozycji dynastii
Qing.
8
Rozdzia 1. Societas Iesu - od prywatnej krucjaty do formacji misyjnej.

1.1. Ostatni Krzyowiec.
Idea powoania Towarzystwa Jezusowego rodzi si w trudnym czasie dla Kocioa
Katolickiego. Pomie reformacji zdy ju obj pokane poacie Europy na pnoc od Alp i
mogo si zdawa, e zwycistwo protestantyzmu bdzie cakowite. Rzym oraz wierne mu
poudnie Europy nie pozostay jednak bierne. Pontyfikat Pawa III by okresem pozytywnych
przemian majcych wewntrznie wzmocni Koci a take przygotowa go do dania odporu
konkurencyjnym odamom chrzecijastwa5. Za pocztek procesu reformy katolickiej mona
uzna sobr zwoany do Trydentu, rozpoczty 13 grudnia 1545 r. i zakoczony 4 grudnia
1563r6. aden inny sobr nie zajmowa si tyloma kwestiami, a jego skutkiem byo
odrodzenie wiary i ycia katolickiego7.
Duch kontrreformacji nie ograniczy si wycznie do papiestwa. Na dugo przed
pojawieniem si idei zwoania soboru, odnowa Kocioa postpowaa oddolnie. Nieformalne
zrzeszenie znamienitych duchownych - Oratorium Boej Mioci dao impuls do powoania
nowych zakonw: teatynw mogcych poszczy si arystokratycznym pochodzeniem a take
kapucynw penicych posug wrd chopstwa8. Jednak za najwaniejszy z pord
powstaych w XVI wieku zakonw, z racji swej odmiennoci od istniejcych dotd formacji,
ale moe przede wszystkim ze wzgldu na zasig i skuteczno oddziaywania, naley uzna
Societas Iesu. Legalizm dziaania jezuitw potwierdzi papie Pawe III bull Regimini
militantis Ecclesiae wydan 27 wrzenia 1540 roku9.
Spiritus movens inicjatywy powoania Towarzystwa Jezusowego by baskijski
szlachcic Inigio de Loyola. Mimo, e by najmodszym synem, tradycyjnie przeznaczonym do
stanu kapaskiego, ojciec przez wzgld na jego temperament na krtko przed sw mierci
ostatecznie wybra dla niego karier wojskowego10. Przemawiay za tym liczne skandale
obyczajowe, ktre byy udziaem modego szlachcica11. Suc w armii arliwego obrocy
wiary, cesarza Karola V, w trakcie wojen woskich zosta ranny, a nie do koca udana
5
E. E. Cairns, Z chrzecijastwem przez wieki. Historia kocioa powszechnego, Katowice 2003, s. 358.
Ibidem, s. 362
7
M. Banaszak, Historia Kocioa Katolickiego 3. Czasy nowoytne 1517-1758, Warszawa 1991, s. 58.
8
E. E. Cairns, Z chrzecijastwem przez wieki. Historia kocioa powszechnego, Katowice 2003, s. 357.
9
H. Yannou, Jezuici i Towarzystwo, prze. B. Dydua, Krakw 2010, s. 29.
10
Ibidem, s. 20
11
J. Lacouture, Jezuici Tom I. Zdobywcy, prze. H. Lubicz-Tarkowska, Warszaw 1998, s. 16.
6
operacja prawej nogi12 uczynia go kalek. W okresie rekonwalescencji pod wpywem lektur
obudzia si w nim arliwa wiara, i palca ch wyruszenia do Jerozolimy. Kiedy znw
myla o odbyciu boso pielgrzymki do Jerozolimy lub o tym, eby odywia si samymi tylko
jarzynami i oddawa si innym surowoci, jakie widzia u witych, nie tylko odczuwa
pociech, kiedy trwa w tych mylach, ale nawet po ich ustpieniu pozostawa zadowolony i
radosny13. Kiedy wreszcie wyzdrowia uda si do klasztoru Monserrat w Katalonii, by
nastpnie na rok zatrzyma si w Manresie, gdzie wid ywot ascety14.W czasie pobytu w
tym niewielkim miasteczku ukada swoje sztandarowe dzieo - wiczenia duchowe15.Bya
to pierwsza wersja przyszego podrcznika dla jego uczniw, do dnia dzisiejszego
wykorzystywana przez zakon.
Inigio postrzega spoeczno chrzecijask jako zagroon ale nie przez szerzcy si
na pnoc od jego ojczyzny protestantyzm (przynajmniej jeszcze nie wtedy) tylko przez
islam16.Wyprawa tego chromego ascety do Palestyny, majca umoliwi mu stawienie czoa
nieprzyjacioom wiary, bya wic w istocie prywatn krucjat. W 1523 r. z Barcelony
wyruszy do Rzymu by otrzyma zgodnie z tradycj papieskie bogosawiestwo 17, a
nastpnie14 lipca z Wenecji wypyn w kierunku Jerozolimy. Po mimo chci i powzitego
zamiaru by pomaga duszom18,nie zagrza tam dugo miejsca. Prowincja osobicie poprosi
go o wyjazd, gdy w razie gdyby uduchowiony m dosta si do niewoli, to na klasztorze
ciy by obowizek jego wykupienia. Zmuszony do wyjazdu (nie obyo si przy tym bez
zagroenia Baskowi ekskomunik), Inigio wrci do Hiszpanii i w Barcelonie pod okiem
Ardevola ksztaci si w acinie i gramatyce. Po dwch latach przyswajania podstaw wiedzy
jest gotowy, by rozpocz studia w Alkali. W tym drugim po Salamance orodku
uniwersyteckim zrzuci wreszcie ebracze szaty, w ktre dotychczas si odziewa, ale nie
zarzuci bynajmniej goszenia Sowa Boego. Wraz z trjk uczniw gosili na ulicach miasta
kazania oparte na wiczeniach duchowych, kadc nacisk na indywidualn relacj ze
Stwrc, co zwrcio uwag hiszpaskiej inkwizycji. Przeprowadzone zostao ledztwo, ale
kwestia ewentualnego procesu pozostawiono w gestii wikariusza Figureoa. Ten wezwawszy
do siebie kaznodziejw powiedzia im: e inkwizytorzy przeprowadzili ledztwo i
12
I. Loyola, Opowie Pielgrzyma: autobiografia,

Ibidem, s. 9.
14
Ibidem, s. 29.
15
H. Yannou, op. cit., s. 22.
16
C. Hollis, Historia jezuitw, prze. J. S. o, Warszawa 1974, s. 19.
17
18
I. Loyola, Opowie pielgrzyma: autobiografia, prze. M. Bednarz, Krakw 2002, s. 45.
13
10
dochodzenie co do sposobu ich ycia, i e nie znaleziono adnego bdu ani w ich nauczaniu,
ani w ich yciu, przeto mog postpowa tak samo jak przedtem, bez adnej przeszkody.
Poniewa jednak nie s zakonnikami, nie wypada, eby wszyscy nosili taki sam strj 19. Nie
bdzie to ostatnie ze ledztw, jakie inkwizycja skieruje przeciw szlachcicowi z Loyoli.
Nastpne odbdzie ju w Salamance, gdzie Inigio uda si na dalsze studia. Dwadziecia dwa
dni przyszo mu wtedy spdzi w areszcie gdzie, jak odnotowano w jego autobiografii, nie
opuciy go te same pragnienia, ktre mia dawniej, a mianowicie pomagania duszom i
uczenia si w tym przede wszystkim celu oraz zebrania kilku towarzyszy dla tego celu20.
Gdy ponownie uszed z rk inkwizycji skierowa swj wzrok na pnoc celem jego kolejnej
podry by Pary, a konkretnie Sorbona szczycca si od redniowiecza najlepszym
wydziaem teologicznym. 15 sierpnia 1534 w podziemiach maej kaplicy powiconej
Najwitszej Maryi Pannie usytuowanej na Montmartre, siedmiu akademikw gbokiej
wiary zoyo luby zobowizujce do czystoci, ubstwa i posuszestwa, a take przysigli
wyprawi si do Ziemi witej. Byli to Inigio de Loyola, Simao Rodrigues de Azevado,
Diego Laynez, Alfonso Salmeron, Nicholas Bobadilla, Francisco de Jaso y Azpilicueta oraz
Pierre Favre. Tego letniego dnia nie powsta nowy zakon a jedynie jego zalek. Minie
jeszcze 6 dugich lat nim ukonstytuuje si Societas Iesu lekka jazda kocioa21. Jednak to
tych siedmiu stanie si trzonem nowego zgromadzenia.
Inigio z Loyoli odznacza si niezwyk wewntrzn si i icie tytaniczn
determinacj. Gdy przenis si na studia do Salamanki mia ju lat 35 a jednak nie ustawa w
gromadzeniu wiedzy. Od powrotu z Ziemi witej proces ksztacenia pochon go tak, i
oddawa si niemal wycznie edukacji i nauczeniu (cho nie mia do tego formalnych
uprawnie, by wieckim). Przy tym, waciwie a do momentu, gdy osidzie, ju jako
genera zakonu w Rzymie, pozostawa w nieustannym ruchu.
Nacisk na uzyskanie moliwie najwietniejszego wyksztacenia i ta imponujca
mobilno to obok cnt wojskowych drugi filar, na ktrym oparte zostanie Towarzystwo
Jezusowe. Istotnie bowiem to rycerskie usposobienie kierowao Loyolom, gdy wyrusza do
Jerozolimy, by tam odwiedza miejsca wite i pomaga duchowo. Ta wojowniczo i
oddanie w subie Bogu przenios si na misyjny charakter zakonu. Jego gotowoci do
pomnaania zastpw wiernych na caym wiecie towarzyszya ch gorliwej obrony wiary
19
Ibidem, s. 58.
Ibidem, s.71.
21
C. Hollis, op. cit., s. 21.
20
11
przed ekspansj protestantyzmu w Europie. Warto podkreli, e w zainteresowaniu

inkwizycji, prbujcej dopatrze si heterodoksji w doktrynie ignacjaskiej mona za
dostrzec antycypacj przyszych sporw, jakie przyjdzie toczy jezuitom w obronie ich
praktyki apostolskiej na Dalekim Wschodzie.
Prezentacja dalszych losw przyszego w. Ignacego, na kartach niniejszego studium
nie jest konieczna, zwaszcza, e istnieje bogata literatura przedmiotu, ktra w sposb dalece
bardziej szczegowy zgbia ten temat. Trzeba natomiast powici choby krtki fragment
na przyblienie struktury organizacyjnej i regu jakie panuj w zakonie, a take procesu
ksztacenia nowicjuszy.
1.2. Zwarte Szeregi

O ile Societas Iesu nie unika wojskowej frazeologii, a sama jego nazwa
(Towarzystwo) nawizuje do formacji o militarnym charakterze (co mona susznie
powiza z osobowoci pomysodawcy i lidera zakonu), to ju prba doszukiwania rde
scentralizowanej organizacji zgromadzenia w dowiadczeniach Ignacego jest czystym
anachronizmem.
Nie
mniej
panujca
Towarzystwie
regua
bezwzgldnego
podporzdkowania rozkazom przeoonego przywodzi na myl dyscyplin panujc w armii.

Na czele jezuitw, od ich pocztkw, stoi wybierany na doywotni kadencj
przeoony generalny. Jego decyzjom podlegali wszyscy czonkowie Towarzystwa i nie
mogo by mowy o najmniejszych przejawach niesubordynacji chyba, e rozkaz godzi w
sumienie jednego z braci. Mg samodzielnie powoywa i odwoywa prowincjaw,
rektorw poszczeglnych domw, a take przenosi z placwki na placwk kadego
zakonnika.
Pierwszym generaem wybranym w 1541 r. zosta ojciec Ignacy i to na nim spocz z
pocztku obowizek zarzdzania niewielk - acz szybko rozpierzchnit po wiecie - grup
zakonnikw. Z czasem obowizki administracyjne bd si zwikszay wraz z wzrostem
stanu osobowego oraz rozrostem struktur zakonnych, w ktrych centralne miejsce zajm
kolegia.
Siedzib generaa zakonu by Rzym, czym podkrelono bezporednie zwierzchnictwo
ojca witego nad zakonem. Zaleno ta odrniaa zreszt Towarzystwo od innych
zgromadze. Ale to, co najwyraniej wyodrbniao kompani Loyoli z pord grona
tradycyjnych, klasztornych formacji, to przede wszystkim zapisana w Konstytucjach zasada
12
nie prowadzenia adnych wsplnych modw, co pozostawao w duchu spisanych przez

Ignacego wicze, a take koncentracja na sprawach publicznych. adnego chru,
pieww, organw: lepiej zaj si ubogimi i chorymi. adnych wyczerpujcych postw,
wosiennic i innych cielesnych umartwia22, tylko codzienna praca majca doczesny wymiar
i wpyw na ksztat rzeczywistoci. To wanie priorytetowej dla zakonu aktywnoci
apostolskiej, niezalenie czy prowadzonej pod postaci misji zagranicznych, czy te misji
wewntrznej nakierowanej na pomoc duchow spoeczestwu starego kontynentu oraz
wzmocnienie koca samego Kocioa, suy miaa quasi-militarna organizacja Societas
Iesu23. Wystawiani na liczne prby, choby ze wzgldu na pozycj jak pniej zajmowali
czsto jezuici na monarszych dworach musieli, w celu skutecznej realizacji zada jakie
wyznaczy sobie zakon, bezwarunkowo wypenia rozkazy przeoonych. Rwnoczenie
sprawna organizacja i skrcony do minimum proces decyzyjny pozwala na szybkie
wyznaczanie (lub ewentualn zmian) celw czstkowych oraz rodkw realizacji, co
skutkowao nadzwyczajn zdolnoci adaptacyjn zakonu.
Wadze Towarzystwa szybko zday sobie spraw z koniecznoci wyksztacenia
waciwych kadr. wczesny poziom nauczania oferowany przez ju istniejce w Europie
uczelnie, nie mg sprosta potrzebom i wymaganiom Towarzystwa24. Z tego wzgldu w
1548 r. otworzono wasne kolegium w Messynie, do ktrego Loyola wysa najbardziej
utalentowanych spord braci, w tym Hieronima Nadala architekta przyszego szkolnictwa
jezuickiego25. W 1551 r. powoano za nowe kolegium w Rzymie, bdce pniej pierwszym
jezuickim uniwersytetem. Wraz z tymi wydarzeniami edukacja pocza wysuwa si na
pierwszy plan dziaalnoci zakonu. w. Ignacy pisa: Towarzystwo przejmuje kolegia, a
niekiedy rwnie uniwersytety albo studia generalne, gdzie maj zdobywa wiedz i
wszystko, co suy do wspomagania duszy26. Absolwenci mieli wic nie tylko pomnaa
zasoby swoich umysw ale take rozwija si moralnie i duchowo. Tym ostatnim suyy
niemal codzienne msze wite, odprawianie rachunku sumienia, posty i pokuty a nawet
wprowadzenie czciowej liturgii godzin27. To wanie otwierane przez jezuitw zakady
wychowawcze - wielkie kolegia powoywane przez Kanizego, na ktre cigaa europejska
22
J. Lacouture, op. cit., s. 100.

Ibidem, s. 117.
24
Vide J. Konior SJ, Historia polsko-chiskich kontaktw kulturowych w XVII w., Krakw 2013, s. 137.
25
Ibidem, s. 137-138.
26
Konstytucje Towarzystwa Jezusowego wraz z przypisami Kongregacji Generalnej XXXIV, Krakw 2001, s. 308.
27
Vide J. Konior, op. cit., s. 140.
23
13
modzie w znacznym stopniu przyczyniy si pniej do odwojowania dla katolicyzmu

rodkowej i wschodniej czci starego kontynentu28.
Idee stojc za jezuick edukacji, wyartykuowano w wydanym przez zakon
dokumencie Ratio Studiorum (1599). Za podstaw dla funkcjonowania uczelni jezuickich
posuy model wykorzystywany na Sorbonie alma mater Ignacego i jego towarzyszy. Nie
bya to jednak prosta kopia, ale raczej starannie przygotowana, poparta praktyk i
dowiadczeniami
adaptacja,
stworzona
by
odpowiedzie
na
konkretne
potrzeby
Towarzystwa29. Ratio stao si uniwersalnym i powszechnie wykorzystywanym programem

nauczania a zarazem dokumentem okrelajcym ram instytucjonaln dla wszystkich szczebli
edukacji. Jan Konior, charakteryzuje system wychowawczy stworzony przez Societas Iesu
jako znacznie bardziej innowacyjny od pozostaych30. Wrd przytoczonych przez niego
argumentw, wspierajcych t tez warto przywoa tu: nacisk na dyscyplin, darmowo i
egalitaryzm nauczania, podzia na klasy wyranie stopniujcy poziom zaawansowania
modziey,
koherentno
systemu
ksztacenia
humanistycznego,
obejmujc
nauki
Arystotelesa i teologi tomistyczn oraz take doktryn ignacjaski 31. Uzyskiwan wiedz
studenci mieli take potrafi zastosowa w praktyce. Ratio Studiorum profesorom filozofii i
teologii zaleca przeprowadzanie czstych dyskusji, w ramach ktrych acy wiczyliby si w
samodzielnym formuowaniu sdw, bronieniu ich oraz przeprowadzaniu logicznych
dowodze32. Take suchacze wydziaw retoryki mieli poza pamiciowym opanowywaniem
materiau, potrafi wypowiada si publicznie, komponowa zagadki a lub naladowa style
uznanych poetw33.
Dla przyszych misjonarzy jezuickich, ktrym przyjdzie dziaa na Dalekim
Wschodzie, otrzymane wyksztacenie humanistyczne musiao pomaga w zrozumieniu
obcych kultur i w znajdywaniu potencjalnych paszczyzny porozumienia. W bdcym w
centrum mego zainteresowania kontekcie chiskim warto wyrni zwaszcza wiczenia
wzmacniajce pami oraz rol, jak w procesie ksztacenia odgryway konwersacje, dysputy
i aranowane spory. Przyzwyczajeni do pamiciowej nauki materiau absolwenci kolegiw z
wiksza atwoci mogli opanowywa nie tylko ogromn ilo ideogramw tworzcych jzyk
28

Ratio Studiorum, prze. A. P. Farrell, http://www.bc.edu/sites/libraries/ratio/ratio1599.pdf, [dostp:
02.03.2014], s. 10.
30
J. Konior, op. cit., s. 143.
31
Ibidem.
32
02.03.2014], s. 107.
33
Ibdem, s. 110.
29
14
Pastwa rodka, ale take poznawszy klasykw, mc przytacza konkretne fragmenty ich
pism. Zdajc sobie spraw z formy pastwowych egzaminw, otwierajcych w Podniebiu
drog do zasilenia warstwy urzdniczej34, nie sposb odmwi wagi kunsztownym
wypowiedziom opartym o cytaty z mistrzw. Wikszy zbiera si plon przez rozmow ni
kazanie zanotuje Ricci35. Sztuka retoryki i pozostae talenty mikkie przydajce
misjonarzowi ogady byy w Pastwie rodka nieocenion pomoc w kontaktach z elitami.
Jednak szczeglnie cenne oka si w Chinach umiejtnoci z zakresu przyrodoznawstwa.
Podg treci Rattio Studiorum podstaw nauczania przyrodoznawczego na
wydziaach matematycznych winna by fizyka i geometria euklidesowa, nastpnie poszerzana
o treci z zakresu geografii, astronomii lub innej podobnej dziedziny36. Dobr fakultetu
powinien by podyktowany indywidualnymi zainteresowaniami studenta37. Raz w miesicu
adept mia by zobowizany do podjcia prby rozwizania, jakiego sawnego problemu na
forum suchaczy wydziaw: filozoficznego oraz teologicznego i ewentualnie kwesti t z
nimi przedyskutowa38. Jak na warunki przeomu XVI-XVII wieku poziom nauczania w
wielkich kolegiach zakonu mona uzna za wysoki. Wiele w tym zasugi Cristopha Claviusa,
profesora Colegium Romanum. Jego myl, ktr Peter Dear identyfikuje jako przejciow
pomidzy scholastyk a nowoytn nauk empiryczn39, miaa znaczny wpyw na sposb
uprawiania matematyki na jezuickich uniwersytetach40. Paradygmat przyjty przez Claviusa
waciwie nie wykracza zasadniczo poza ramy stworzone przez Euklidesa i Arystotelesa, tym
samym uznawa tomistyczn wizj nauki i to mimo, e jezuita zna wyniki bada
Galileusza41.W drugiej poowie wieku XVII kolegia jezuickie przeksztaciy si w centra istne
centra naukowe. Wszystkie posiaday biblioteki, a niektre take muzea z prezentujce
rozmaite przykady niespotykanej flory i fauny (rozwijajce wyobranie studentw) jak
rwnie obserwatoria astronomiczne42. Rosnce zbiory kolegiw jezuickich, zarwno
bibliotecznych jak i muzealnych, mona czy z wymian intelektualn jak zachodzia
34
Vide W. Olszewski, Chiny. Zarys kultury., Pozna 2003, s. 67-69.

36
02.03.2014], s. 46.
37
Ibidem.
38
Iibidem.
39
P. Dear, Jesuit mathematical science and the reconstitution of experience in the early seventeenth century,
http://isites.harvard.edu/fs/docs/icb.topic472431.files/WK4Dear.pdf [dostp 29.06. 2014], s.134.
40
Ibidem, s. 136.
41
Ibidem, s. 145-146.
42
L. Giard, The Jesuit College. A Center for Knowledge, Art, and Faith 15481773, w: Studies in the spirtuality of
jesuits, nr 40/1, 2008, http://www.jesuit.org/Assets/Publications/File/Studies_Spring_2008_40-1.pdf, [dostp:
03.03.2014], s. 17.
35
15
midzy misjonarzami a ich dawnymi alma mater43. Edward Kajdaski uwaa wrcz, i
impulsem dla rozwoju nauk przyrodniczych na uniwersytetach prowadzonych przez
Towarzystwo miaa by wanie ch sprostania wymogom stawianym przed zakonem
ramach misji w Chinach44.
1.3. Na Wschd!
Jezuici rozpoczynaj sw dziaalno na Dalekim Wschodzie w 1542 r., kiedy to
Franciszek Ksawery jeden z siedmiu najwierniejszych towarzyszy Loyoli, dopywa do Goa
w charakterze papieskiego nuncjusza45. W celu zapoznania si z sytuacj panujc w Indiach
Wschodnich oraz ocenienia szansy powodzenia misji chrystianizacyjnej Franciszek odby
wieloletni wypraw z Wybrzea Malabarskiego, przez Cejlon i Malakk na Moluki skd pod
wpywem trzech Japoczykw ruszy do ich ojczyzny. W towarzystwie dwch konfratrw:
Comesa de Torrea i Juana Fernadeza dobili do brzegw Japonii w roku 154946. Spord
wszystkich pionierskich misji Ksawerego, to wanie pobyt w Kraju Wschodzcego Soca,
moe uchodzi za najistotniejszy dla dalszych losw Towarzystwa Jezusowego w Azji.
Chrzecijastwo w szesnastowiecznej Japonii trafio na podatny grunt, a dziaalno jezuitw
rozwijaa si prnie i w krtkim stosunkowo czasie liczba wiernych wzrosa tam do 150 tys.
dusz (stan na 1582 r.)
47
. Misja ta jest jednak wana nie tylko ze wzgldu na swoje
powodzenie (majce zreszt tragiczny fina i znamienny epilog w postaci izolacji wysp).
Przeomow bya decyzja Franciszka Ksawerego o przyjciu lokalnych zewntrznych oznak
kultury by mc skuteczniej nawraca ludno autochtoniczn. Wynika z tego, e ch
adaptacji do lokalnych warunkw bya jedn z cech wyrniajcych Societas Iesu spord
innych zakonw. W Japonii po raz pierwszy zdolno t wykorzystano w tak pogbiony
sposb, w odpowiedzi na cywilizacyjn odmienno wysp. Co prawda mona dopatrywa si
pewnych podobiestw midzy stosunkami panujcymi w Kraju Kwitncej Wini doby
nowoytnej, a panujcymi w wczesnej Europie48, nie zmienia to jednak faktu, e rdze
kulturowy pozostawa cakowicie rny.
43
Ibidem, s. 22.
E. Kajdaski, Micha Boym. Ambasador Pastwa rodka, Warszaw 1996, s. 35.
45
A. F. Plattner, Gdy Europa szukaa Azji, prze. A. Starzeski KS., M. Bedarz SJ, Krakw 1975, s. 20.
46
47
H. Nguyen, Polscy misjonarze na Dalekim Wschodzie w XVII-XVIII wieku, Warszawa 2006, s. 22.
48
Sporo miejsce temu zagadnieniu powica Landes upatrujc w podobiestwach przyczyn szybkiego
dostosowania si Japonii w epoce Maji do wymogw XIX wieku. Vide D. S. Landes, Bogactwo, s. 395 412.
44
16
Zamieszczanie opisu dziejw misji japoskiej, a co za tym idzie procesu dostosowywania

tak doktryny jak i metody jej przekazywania wykracza poza temat studium. Analiz
analogicznego procesu adaptacji, tyle tylko, e w odniesieniu do misji w prowadzonej w
Pastwie rodka znale mona w rozdziale drugim. Ograniczymy si w tym miejscu do
wypunktowania elementw, ktre w przyszoci posu jezuitom za matryc dziaa w
cesarstwie chiskimi:
1. Przyjcie stroju wyszych warstw spoeczestwa oraz etykiety elit.
2. Podjcie prby przeniesienia Pisma witego na jzyk spoecznoci lokalnej z
wykorzystaniem poj pochodzcych z waciwiej jej ideosfery.
3. Wspieranie si wiedz naukow w celu uwiarygodnienia goszonych treci religijnych.
4. Nawracanie zawarte w formie rozmw i przekonywania.
5. Pozyskiwanie monych protektorw poprzez ofiarowywanie europejskich wyrobw.
Wprowadzone przez Franciszek Ksawerego innowacje, z ktrych korzystali take
pozostawieni przez niego w Japonii towarzysze, zaalarmoway Rzym. Nastpstwem tego byo
wysanie przez wadze zakonu w 1571 r. do wizytatora misji Alessandra Valignano 49, ktry
zbadawszy spraw na miejscu zaaprobowa ostatecznie przyjte rozwiania. Tym samym
adopcja przez inkulturacj zyskaa uznanie kierownictwa zakonu. Take w papieskiej kurii
nie wzbudzaa wikszych kontrowersji, skoro Ojciec wity w 1585 r. przyzna Towarzystwu
Jezusowemu wyczno na prowadzenie dziaalnoci apostolskiej w tej czci wiata50.
Opuszczajc Kraj Kwitncej Wini aposto wschodu myla ju o wyprawie do Chin 51.
Przypuszczalnie zdawa sobie spraw z doniosoci roli, jak na Dalekim Wschodzie
odgrywao Pastwo rodka. Od jednego z Japoczykw mia usysze: Jak moe religia
chrzecijaska by prawdziwa, skoro jest nieznana w Chinach?52. Pytanie to byo
uzasadnione. Bowiem istotnie Cesarstwo Chiskie na Dalekim Wschodzie odgrywao rol
hegemona kulturowego, a na specyficznych warunkach, rwnie i politycznego. Mimo, e z
natury nieekspansjonistyczne, to ze wzgldu na swoj dugowieczno, ogrom zajmowanej
powierzchni, bogactwo a wreszcie zaawansowanie techniczne i cywilizacyjne stanowio
49
Tak spraw przedstawia Lacoutre vide J. Lacouture, op. cit., s. 161. Yannou wizyt t postrzega, jako majc
w pierwszej kolejnoci ugruntowa pozycj Jezuitw na wyspach cf. H. Yannou, op. cit., s. 209.
50
D. H. Nguyen, op. cit., s. 24.
51
J. Konior, w. Franciszek Ksawery, misjonarz i wity idea na nasze czasy, w: Chrystologia Chiska, pod. red.
Ks. D. Klejnowski-Rycki, Opole 2008, s. 129.
52
Iden, Matteo Ricci, Krakw 2013, s. 22.
17
uniwersalny punkt odniesienia dla mniejszych pastw regionu, ktre traktoway Podniebie,
jak suzerena53. Pozyskanie dla rzymskiej wiary tak potnego monarchy, jakim by cesarz
Chin, musiaoby wic przynie korzyci dla caej misji wschodniej. Niestety Franciszkowi
nie dane byo ujrze owocw, jakie przyniosa jego dziaalno w Japonii. Take o chisk
granic przyszo mu si jedynie otrze. W 1552 r. zmar on wyspie Sanchuan 54, lecej
naprzeciwko pwyspu Makau. To wanie tutaj w 1555 r. Portugalczycy uzyskali pozwolenie
wadz Chin na zaoenie staej osady55. Od 1565 r. dziaaa tam jezuicka siedzibie, pniej
rozbudowana o szko zakonn suc ksztaceniu przyszych misjonarzy z zakresu kultury
oraz jzykw Chin i Japonii56. W 1582 r. do domu witego Marcina przybywa Mateo
Ricci57. Sta si on wybitnym kontynuatorem misji Franciszka Ksawerego oraz autorem
przeomu w procesie otwierania Pastwo rodka na wypywy jezuitw.
Makau, od 1576 roku, byo siedzib odrbnej diecezji utworzonej z myl o Chinach,
Japonii i mniejszych krajach Dalekiego Wschodu58, podlegajcej arcybiskupstwu Goa. W
roku dotarcia Ricciego na teren pwyspu, przebywao na nim trzydziestu szeciu jezuitw59
podlegajcych wytycznym ojca Valignano - wizytatora misji z ramienia przeoonego
generalnego. Na jego polecenia Mateo podj si przygotowania i zredagowania materiaw
dotyczcych Pastwa rodka, majcych nastpnie posuy za fragmenty biografii Franciszka
Ksawerego. Praca ta miaa da modemu Wochowi rozeznanie w sprawach kraju, w ktrym
przyjdzie mu dziaa. Rwnoczenie nowoprzybyy wychowanek Kolegium Rzymskiego mia
intensywnie uczy si mowy Hanw. Podg Valignano to wanie poznanie jzyka i
dogbna asymilacja z miejscow kultur60, czyli model zastosowany w Japonii, miay
stanowi remedium na pych i opr Chiczykw.
Rok 1582 jest wany dla ksztatu, jaki przybierze misja Societas Iesu w Pastwie
rodka nie tylko z powodu przybycia na Makau Ricciego. Jezuitom po raz pierwszy udao si
wwczas przekroczy granice cesarstwa na duszy czas. Stanie si to za spraw listu
wicekrla prowincji Guangdong umoliwiajcy skromnej reprezentacji zakonu na osiedlenie
53
H. Kissinger, O Chinach, prze. M. Komorowska, Woowiec 2014, s. 18.

J. Konior, Historia, s. 117.
55
E. Kajdaski, op. cit., s. 24.
56
Ibidem, s. 34.
57
58
59
60
54
18
si w Zhaoqing61. Cztery miesice w tym miecie spdz bracia: Ruggieri, Pasio i Mendez,
nastpnie odesani zostan do portugalskiej kolonii. Czas ten jednak wystarczy konfratrom,
by wrcili ju przebrani na chisk mod. Dugie, obszerne szaty, brak zarostu i ogolone
gowy upodabniay ich do buddyjskich bonzw. U rde tej przemiany miaa sta
wskazwka udzielona przez jednego z oficerw62, ale niewtpliwie decyzja poparta bya
obserwacjami. Przywdzianie stroju charakterystycznego dla kasty kapaskiej innej grupy
religijnej, miao wczy zakon w obrb hermetycznej chiskiej struktury spoecznej czasw
dynastii Ming.
Mnisi buddyjscy, w jezuickich rdach odmalowani s w najczarniejszych barwach63.
Zarzuca si im przede wszystkim pazerno i niemoralno, tak rne od sposobu, w jaki
prowadzi si mieli czonkowie Towarzystwa64. Ten negatywny stosunek nie musi by
motywowany wycznie naturalnym antagonizmem i rywalizacj o wiernych. Buddyjskie
klasztory w cigu wiekw bytnoci w Pastwie rodka zdyy ulec demoralizacji 65, nie
powinno wic dziwi, e bonzowie nie cieszyli si zbytni estym w spoeczestwie
chiskim66. Niezamierzonymi udziaowcami tej niesawy, z racji przywdzianych szat, stali si
take jezuici dodatkowo noszcy pitno obcoci.
Powd, dla jakiego Ruggieri uzyska pozwolenie na pobyt by w istocie prozaiczny.
Do wicekrla dotara informacja o rnych cudach, jakimi misjonarz mia rozporzdza.
Urzdnik zayczy wic sobie, by zakonnicy przybywajc w Zhaoqingu jeden spord owych
cudw mu dostarczyli. Tym wymuszonym prezentem sta si mechaniczny zegar
przyrzd, ktry wrd Chiczykw bdzie cieszy si wielkim uznaniem, ale ktrego zasady
dziaania nie bd potrafili zrozumie. Dziki temu zainteresowaniu jezuici choby tylko jako
zegarmistrze, oka si wielce podanymi gomi zarwno na prowincji jak i w samym
Pekinie. Zakrawa na paradoks, e kluczowy element umoliwiajcy powstanie zegara
mechanicznego, czyli mechanizm wychwytowy znany by w Chinach ju w czasach
dynastii Tang67, a wic na oko szeset lat przed tym jak skonstruowano go w Europie.
61
Ibidem, s. 259.
Ibidem, s. 260.
63
64
J. Konior, Matteo, s. 48.
65
W. Olszewski, op. cit., s. 103.
66
67
J. Needham, Wielkie miareczkowanie. Nauka i spoeczestwo w Chinach i na Zachodzie, Warszawa 1984, s.
273.
62
19
Nagromadzonej przez wieki wiedzy, chiscy uczeni ery nowoytnej nie potrafili jednak
twrczo przetworzy. Do wtku tego bdzie jeszcze okazja wrci w rozdziale trzecim.
Gdy jezuitom ponownie udao si uzyska zgod na osiedlenie, a take budow
kocioa w Zhaoqingu, wrd misjonarzy znalaz si Mateo Ricci. Lokalnym protektorem
zakonu w latach 1583-1589 by Wan Pan dziercy urzd namiestnika prowincji. aska
udzielona przez mandaryna przeoya si na wzrost zainteresowanie lokalnych uczonych, na
ktrych pozyskaniu dla swej sprawy najbardziej zaleao Towarzystwu. Wkrtce dom
zakonny sta si wanym miejscem spotka shenshi. Egzotyczni mnisi urzekali nie tylko
znajomoci obyczajw i etykiety, co wyranie odrniao ich od innych barbarzycw, ale
take potrafili zaskoczy literatw wszechstronn wiedz oraz niezwykymi przedmiotami.
Jezuici, wiadomi wagi jak przywizywano w Chinach do nauki, zabrali do
Zhaoqingun rozmaite przyrzdy, z pomoc ktrych chcieli uwiarygodni si w oczach
mieszkacw Podniebia. Dotychczas stosunek Chiczykw do obcych by w najlepszym
przypadku obojtny a zwykle wrogi. Przywizani do swej kultury i tradycji, przekonani o
wasnej wyszoci za nic mieli obcych barbarzycw, zamorskich diabw. Misjonarze
postanowili wic wkupi si w ich aski, tak jak miao to miejsce w przypadku wicekrla
Guangdong. Wrd jezuickich skarbw znalazy si wic oczywicie zegary, ale take mapy,
globusy, przyrzdy astronomiczne, szklane pryzmaty, instrumenty muzyczne, przykady
sakralnej sztuki europejskiej oraz ksiki, szczeglnie cenne w cywilizacji druku, mimo e
niezrozumiae. Ale wspaniae, oprawione tomy rozpalay wyobranie literatw. Spotkania
organizowane w przybytku Towarzystwa Jezusowego upyway na dyskusjach o filozofii i
etyce, a przede wszystkim naukach przyrodniczych. adn inn rzecz tak wielce nie
zadziwi caego zastpu chiskich filozofw, jako to nowoci europejskich nauk [...]
szczeglnie za matematyki68. Ruggieri i Ricci posiadali jezuickie wyksztacenie w tej
dziedzinie, co czynio z nich wiatych interlokutorw, wprost zadziwiajcych wiedz
zgromadzonych shenshi. Mona sobie tylko wyobrazi jakim echem w Guangdong musiaa
odby si dostarczona przez jezuitw informacja o kulistoci ziemi. Nauka europejska staa
ju w wieku XVI na znaczenie wyszymi od chiskiego poziomie, wiec jej owce okazyway
si bardzo cennym dobrem przetargowym. Warto jednak przy tym zauway e w
omawianym okresie odnotowano bardzo ma liczb nawrce69, w tym jednego tylko
68
69

Vide J. Konior, Matteo, s. 50.
20
literata. Ta odwrcona proporcja maskuje fakt, e cho zdecydowan wikszo

ochrzczonych stanowili przedstawiciele gminu, to rwnoczenie wanie plebejusze byli
sprawcami wielu przykroci70 jakie spotykay jezuitw w pocztkach ich drogi. Oczywicie
czonkowie elity take nie traktowali zachodnich bonzw jak rwnych sobie. Za przykad
moe posuy opisywany przez Valignano w licie nakaz zachowywania pozycji stojcej w
towarzystwie shenshi71.
Kolejne przeomowe wydarzenia, bdce ju w caoci dzieem Mateo Ricciego,
przyniosa ostatnia dekada XVI wieku. Na pocztku lat dziewidziesitych misjonarz z
Maceraty pocz szuka sposobu na umocnienie pozycji zakonu w Pastwie rodka i
uczynienie jej mniej podatn na ewentualn utrat lokalnych protektorw72. Gwarantem
ustabilizowania sytuacji byoby zblienie si do domu panujcego, a to oznaczao
konieczno wyjazdu do Pekinu. Znalezieniu sposobu na realizacj tego celu bdzie
zajmowa Ricciego przez cay ten okres. Do jego pozytywnego zakoczenia bdzie dochodzi
stopniowo. Dziki znajomo z modym mandarynem niskiej rangi Czu Taisu, synem
prowincjonalnego sdziego, mia sobie uwiadomi dotychczas poczynione bdy, ktre
cigny na jezuitw pogard wyksztaconej warstwy spoeczestwa73. Przyjta przez
Ruggeriego strategia upodobnienia si do bonzw buddyjskich okazaa si pomysem
ostatecznie chybionym. Dziki buddyjskiej szacie udao si co prawda nawiza stosunki z
Chiczykami ale nie sposb byo si pozby statusu osobliwoci, tym samym trwale i na
rwnych zasadach wczy si w spoeczestwo Podniebia. Znacznie lepsze efekty przynie
miao upodobnienie si do warstwy uczonych konfucjanistw.
Ubranie na wizyty solenne, uywane przez literatw, wykonane jest z
fioletowego, ciemnego jedwabiu, z szerokimi rkawami. Buty zrobione s
rwnie z jedwabiu, na gowie za nosz czapk przypominajc swoim ksztatem
nakrycie gowy u naszych biskupw Wszystko to przynosi mi wielki autorytet i
powszechne uznanie.74
70
Chodzi tu o przede wszystkim o obelgi kierowane pod adresem jezuitw na ulicach chiskich miast - vide J.
Lacouture, op. cit. s. 265.
71
Ibidem.
72
L. M. Brockey, op. cit., s. 41.
73
74
21
Zmiana wizerunku pocigna za sob take donios przemian w dotychczasowym

podejciu do metody ewangelizacyjnej. Jeli chciao si na rwnych prawach prowadzi
dyskurs z shenshi, to naleao przemwi ich jzykiem. Nie chodzi tu o mow Hanw, ktr
Ricci zdy wietnie opanowa. Najwaniejsze teraz byo zapoznanie si z klasyczn
literatur konfucjask, co misjonarz z Maceraty poczyni. Efektem jego studiw byo
wydany w 1595 roku Traktat o Przyjani, w ktrym autor stara si przybliy chiskim
czytelnikom pogldy filozofw antycznych oraz ojcw kocioa, czc je ze spostrzeeniami
Mistrza Konga75. By to pierwszy przykad pracy czcej na swych kartach pogldy
mylicieli z dwch tak rnych wiatw. Dziki tej publikacji woski zakonnik, a od
niedawna take aspirujcy literat, zapewni sobie rozpoznawalno a moe nawet saw,
podniesion jeszcze licznymi dyskusjami na temat etyki i moralnoci jakie przyjdzie mu
toczy na salonach w Nanchangu i Nankinie. Nawizane znajomoci szybko zaprocentuj i w
efekcie w 1601 roku ju, jako Li Madou postawi stop w stolicy Cesarstwa Chiskiego76.
Radykalny zwrot dokonany przez Ricciego otwiera przed jezuitami cakowicie nowe
perspektywy. Nawizanie relacji z uprzywilejowan elit nie tylko utorowao chrzecijastwu
drog na chiskie salony, sankcjonowao obecno doktryny wrd plebsu, ale przede
wszystkim pozwalao realizowa nadrzdny cel misji - wybrzmie Sowu Boemu na
cesarskim dworze. Odtd misja przebiega moga dwutorowo, za bracia dociera ze swym
posannictwem tak do rzdzonych jak i do rzdzcych. Oczywicie oferta Towarzystwa
kierowana do wyksztaconej warstwy spoeczestwa Pastwa rodka musiaa by zgoa
odmienna od tej, z jak zwracano si do niepimiennych mas. Konfucjaskich
intelektualistw cechowao bardzo silne przywizanie do wasnej filozofii, a zarazem
przekonanie o jej zasadniczej wyszoci wobec jakichkolwiek obcych nauk. Zwaywszy na
to, a take fundamentalne rnice, jakie dzieliy wychowanych w kulturze europejskiej
zakonnikw oraz zamieszkujcych Podniebie shenshi, ju samo sformuowanie owej oferty
nastrcza musiao nie lada problemw. Nie powstrzymao to jednak czonkw Societas Iesu
przed podjciem si tego wyzwania z waciwymi sobie gorliwoci i przemylnoci.
75
J. Konior, Matteo, s. 75. Okrelenie Mistrz Kong stanowi spolszczon wersj chiskiego Kong Fuzi, dos.
Mistrz Kong, std zlatynizowana forma Konfucjusz.
76
22
Rozdzia 2. Cesarstwo w dobie panowania dynastii Ming.

Przybycie Towarzystwa Jezusowego do Pastwa rodka przypadao na pny okres
panowania Mingw. Rodzimie chiska dynastia w 1580 rok wadaa Chinami ju od przeszo
dwch wiekw i symptomy postpujcego rozkadu sprawowanych przez ni rzdw byy
wyranie widoczne. Manifestoway si w szczeglnoci w trzech obszarach: niewydolnoci
aparatu biurokratycznego, degeneracj skarbowoci, oraz nadmiernym wzrostem politycznego
znaczenia eunuchw.
Pierwszy powany cios w skuteczno pastwowej administracji wymierzy syncy z
podejrzliwoci zaoyciel dynastii Ming cesarz Hong Wu likwidujc w 1380 roku
centralny sekretariat oraz stanowisko pierwszego ministra77. Dc do maksymalnej
centralizacji wadzy Hong Wu postawi urzd cesarski na szczycie chiskiej drabiny
biurokratycznej. Aktem tym przej na wasne barki (a take barki swych nastpcw) ogrom
kancelaryjnych obowizkw, wczeniej lecych w kompetencjach caego sztab urzdnikw.
Poniewa przed cesarzem bezporednio odpowiadali wszyscy funkcjonariusze pastwa78,
ilo zagadnie wymagajcych jego osobistej decyzji przyjmowaa monstrualne rozmiary79.
Niemono sprostania natokowi zobowiza zmusia tianzi do wsparcia si o
najblisz sub stale przebywajc na Wewntrznym Dworze, czyli na eunuchach. Wpierw
kastraci byli jedynie stranicy cesarskiego haremu, teraz szybko zaczli rosn w si. Ju w
okresie rzdw Jung Lo (1403-1424), ktry dostrzeg w nich przeciwwag dla dotd
dominujcej w Chinach warstwy uczonych-urzdnikw, utworzono w paacu cesarskim
specjaln szko80. Miaa ona zapewni waciwe kompetencje personelowi Wewntrznego
Dworu, tak by mogli zaj stanowiska rzdowe. Polityk t kontynuowali take nastpcy
Jungo Lo, co z czasem doprowadzio do usamodzielnienia si eunuchw, czynic z nich grup
77
J. F. Fairbank, Historia Chin. Nowe spojrzenie, prze. T. Lechowska, Z. Supski, Gdask 1996, s. 118.
W. Rodziski, Historia Chin, Krakw 1992, s. 281.
79
Fairbank wspomina o 1600 memoriaach dostarczanych trakcie 8-diowego cyklu, w ktre dotyczyy 3391
rnych zagadnie. W takich warunkach trudno by kad kwesti rozpatrze z naleytym namysem vide J. F.
Fairbank, op. cit., s. 118.
80
W. Rodziski, op. cit., s. 288.
78
23
o rozlegych wpywach politycznych. Przy czym nieprzerwanie rosa ich liczba na cesarskim
dworze, co dowodzi, e kastracja staa si przepustk do zaszczytw81.
Umocnienie si nowej warstwy rzdzcej doprowadzio z czasem do swoistego
dualizmu wadzy. Rywalizacja midzy konfucjask elit, tradycyjnie dzierc w Pastwie
rodka stery wadzy i to zarwno na szczeblu centralnym, jak i w prowincjach, a
zdominowanym przez eunuchw Wewntrznym Dworem, staa si oczywicie zarzewiem
konfliktu o dominacj w pastwie. Spiski i intrygi rywalizujcych koterii walnie przyczyniy
si do paraliu decyzyjnego rzdu, a w rezultacie do upadku panowania Mingw.
Osobnym problem trapicym imperium bya wszechobecna korupcja, cho jej rde
take naley poszukiwa w braku wystarczajcej nadzoru nad procedurami biurokratycznymi
i dziaalnoci warstw uprzywilejowanych82. W przypadkw urzdw centralnych przodowali
oczywicie eunuchowie, z racji roli, jak odgrywali w otoczeniu monarchy. Bez ich
opaconego poparcia niejednokrotnie niemoliwe byo pozytywne rozpatrzenie jakiejkolwiek
sprawy. Najgorsze pod tym wzgldem byy rzdy upoledzonego cesarza Tianqi, gdy wadza
de facto znajdowaa si w rkach eunucha Wei Zhongxia83.
Na prowincji za, to lokalni urzdnicy wiedli prym w tym destrukcyjnym procederze.
W pewnym stopniu przyczynia si do tego sama konstrukcja systemu podatkowego, do XVI
wieku niezwykle rozdrobnionego i zdecentralizowanego, a take niskie pensje urzdnicze.
Przyczyn niedoboru kontroli mona si doszukiwa w samej filozofii rzdzenia. W
rzdzonym przez konfucjanistw Niebiaskim Cesarstwie przed wypaczeniami chroni miaa
kierujcy urzdnikami imperatyw moralny. Zewntrzny organ lustrujcy wydawa si
zwyczajnie zbdny.
Czy powany kryzys w jakim znajdowao si cesarstwo w trakcie nieudolnych rzdw
cesarza Wan Li, spotgowany dodatkowo kosztownymi konfliktami zbrojnymi mia wpyw na
charakter jezuickiej misji? Na pewno charakter gnunego Wan Li, gotowego sprowadzi
obcych na spowity nimbem tajemnicy, niedostpny dwr tylko po to by mc pofolgowa
swemu kaprysowi i mc w spokoju spdza dugie godziny w towarzystwie dzwonw, ktre
81
Pod koniec rzdw dynastii Ming liczba eunuchw na cesarskim dworze siga moga nawet siedemdziesiciu
tysicy vide J. F. Fairbank, op. cit., s. 119.
82
Chodzi tu nie tylko o urzdnikw, ale take o gentry, ktra czstokro penia rol poredniczc midzy
funkcjonariuszami pastwa a poddanymi.
83
24
same bij84 sta czynnikiem inicjujcym relatywny sukces zakonu. Bez jego osobistej
ingerencji Ricci w najlepszym razie wrciby do Nankinu, a w najgorszym zmar w lochu.
Ale jeli przyjrze si na cesarskiej fanaberii nieco bliej, to mona dostrzec tkwicy u jej
rde gbszy problem, zasygnalizowany ju w rozdziale pierwszym. Chodzi tu oczywicie o
spowolnienie rozwoju technologicznego, tak zdumiewajcego w okresie poprzedzajcym
mongolski podbj. Patrzc z europejskiej perspektywy, restauracja rodzimie chiskiej dynastii
winna sprowokowa powrt na ciek postpu. Zwaszcza, e Mingowie wiadomi byli
zagroenia, stwarzanego przez barbarzycw z pnocy. Tym naley tumaczy
przeznaczanie potencjalnie znacznych rodkw na odbudow w duym zakresie Wielkiego
Muru85. Nie rozwinito jednak to na szerok skal bada nad broni prochow: miotaczami
ognia, ognistymi lancami, bombami zapalajcymi czy nawet pojazdami bojowymi
konstruowanymi midzy XIV-XV wiekiem86. Decyzj by odbudowywa mur zamiast
rozwija technologi militarn mona uzna wyraz przyjtej postawy mentalnej.
Problem stagnacji technologicznej i niemonoci dokonania naukowego przeomu, w
Pastwie rodka wci pozostaje kwesti nie do koca wyjanion. Joseph Needham
rozpoczynajc swj wielki projekt naukowy87, da wiadectwo niezwykych dokona
chiskiej myli na przestrzeni wiekw. Jednak udzielona przez niego odpowied na pytanie o
przyczyny niewyksztacenia si nowoczesnej nauki w Podniebiu zdyy si ju
zdezaktualizowa88. Cho nie sposb sprowadza podoa tego zjawiska jedynie do oparcia
si Cesarstwa Chiskiego na konfucjaskiej elicie biurokratycznej, a nie jak yczyby sobie
tego Needham, na jakoby nawoujcych do egalitaryzmu taoistach 89, to jednak klimat
intelektualny panujcy w Pastwie rodka by w pewien sposb zdeterminowany przez
nastroje panujce wrd shenshi.
Horyzonty mylowe uczonych-urzdnikw byy ksztatowane w oparciu o klasyczn
literatur konfucjask, ale odczytywan w paradygmacie zaproponowanym przez Zhu Xi
filozofa z czasw dynastii Song. Jego doktryna wyrastaa z idealistycznego nurtu
konfucjanizmu i charakteryzowaa si daleko posunitym mistycyzmem, co naley tumaczy
84

86
87
Science and Civilisation in China
88
Krytyce jego pogldy podda choby Goody zwracajc uwag na ahistoryczno wynikajc z postrzegania
Chin, jako fenomenu spoeczno-politycznego niezmiennego w czasie. vide J. Goody, Kradzie historii, Warszawa
2009, s. 164.
89
J. Needham, op. cit., s. 193.
85
25
wpywem myli Mencjusza. Zhu Xi uwaa, e wiatem nie rzdzi Niebo (Tian), jak zakada
inspirujc si tradycyjnymi chiskimi wierzeniami Konfucjusz, ale wieczna i niezmienna
Zasada czy te Najwysza Granica (Taiji), dziki ktrej wszystko rozwija si i przeksztaca90.
Jak zauwaa Fairbank, koncepcja ta stanowia udan prb przemycenia do konfucjanizmu
podanego elementu buddyjskiego transcendentalizmu91, co tumaczy, czemu jezuici
optowali za powrotem do tradycyjnej nauki Mistrza Konga. Mona powiedzie, i dla
misjonarzy pierwotna etyka konfucjaska, skupiona na praktykowaniu cnoty stanowia
swoiste puste naczynie, ktre mogli wypeni Tian zhu jiao, zmieniajc zasadniczo kontekst
spoecznych rytuaw. Poddana temu zabiegowi chiska moralno, nabywaa w oczach
zakonnikw bosk sankcj. Obrazowo uj to Konior stwierdzajc, e Ricci Konfucjusza
traktowa, jako przyjaciela, a sam siebie uczyni jego nastpc w chiskim wydaniu, ale
doczajc filozofi, teologi i wiedz wiata zachodniego, ktra staa si narzdziem
Ewangelii92.
Ku Jen-Wu, przodujcy uczony epoki Qing, przyczyn upadku monarchii dopatrywa
si w popularnoci, uzyskanej w XVI wieku przez doktryn Wang Yangminga 93. Bya ona
nawet bardziej ni koncepcja Zhu Xi, oderwana od praktycznego wymiaru wiedzy i
skoncentrowana na subiektywizmie oraz medytacjach. Podobnego rozpoznania dokonuje
Lacouture, gdy powoujc si na teksty Ricciego, wspomina o przedziwnej piczce, w jak
zapada nauka chiska pod koniec panowania Mingw94. Ale czy gdyby elity chiskie istotnie
skupione byy wycznie na duchowym wymiarze wasnego istnienia, jezuickie nowinki
naukowe wywaryby na niej takie wraenie? Fakt, e licznie wydawano w tym okresie
wszechstronne opracowania encyklopedyczne (riyong leishu), suce do codziennego uytku
sugerowaoby, e jednak praktyczny wymiar wiedzy nie by Chiczykom zupenie obcy 95.
Elman zwraca za uwag, i pojawienie si doktryny Wanga Yangminga, wywoao w
pierwszej poowie XVI wieku debat wrd intelektualistw Pastwa rodka na temat
waciwej teorii poznania naukowego96. Nawet, jeli jej efektem byoby cakowite
90
E. Lewandowski, Religie Dalekiego i rodkowego Wschodu, d 1986, s. 234.

J. F. Fairbank, op. cit., s. 90.
92
93
94
95
96
B. A. Elman, Jesuit scientia and natural studies in late Imperial China 1600-1800,
http://www.princeton.edu/~elman/documents/Elman%20-%20Natural%20Studies%20in%20Late%20Imperial%20China.pdf, [dostp: 14.03.2014], s. 217.
91
26
zwycistwo, tzn. internalistw stawiajcych nauk moraln ponad wiedz na temat

zewntrznego wiata, to i tak samo zaistnienie dyskusji stymulowao ferment intelektualny,
ktry mg si przyczyni do wytworzenia podatnego gruntu dla jezuickiej Tianzhu.
Mona powiedzie, e cho nowoytne Chiny borykay si z pewnym intelektualnym
zastojem, ktry mona nawet uzna za syndrom dekadencji (relatywnie niewielki opr, jaki
elity Podniebia stawiy mandurskim najedcom), to akurat Towarzystwo Jezusowe trafio
na korzystny moment dziejowy dla rozpoczcia misji ewangelizacyjnej. Warto w tym
momencie odnotowa, i pomimo e Tianzhu stanowio impuls dla odnowy nauk cisych w
Pastwie rodka, to przyswajanie jezuickiej wiedzy przebiegao na warunkach narzuconych
przez Chiczykw i nie przeoya si na zasadnicz zmian panujcych w Podniebiu
paradygmatw
poznawczych97.
Nauka
Nieba
amalgamat
wiedzy
zakresu
przyrodoznawstwa, chrzecijaskiej teologii oraz myli konfucjaskiej - miaa stanowi

skuteczny rodek sucy nawracaniu chiskich intelektualistw. Nie udao si jednak
jezuitom przekona shenshi do zasadniczej wyszoci Tianzhu nad tradycyjn wiedz chisk
i to mimo jej rzeczywistego nad ni growania. Tym mona tumaczy obiektywnie niewielki
odsetek uczonych - urzdnikw wrd chiskich chrzecijan. W roku 1636, podg danych
przytaczanych przez Standaerta, przedstawiciele elit stanowili zaledwie 1.33 % ogu
nawrconych98.
97
Ibidem, s. 229.
N. Standaert, Jesuits in China, w: The Cambridge companion to the jesuits, pod. red. T. Worcester, Cambridge
University Press, 2008, s. 175.
98
27
Rozdzia 3. Adaptacja jezuitw do warunkw chiskich.
Sukces M. Ricciego, jakim byo zorganizowanie wyprawy do Pekinu, nie oznacza

jeszcze zakoczenia powodzeniem wstpnego etapu misji jezuickiej. XVI wiek mia bowiem
charakter prologu jezuickiej epopei w Chinach. Skrtowe zrelacjonowanie postpw misji w
rozdziale pierwszym pozwolio zrekonstruowa tu rda i motywy wykorzystywanej przez
cay wiek XVII metody chrystianizacyjnej, jak bya adaptacja. W tym rozdziale zamierzam
podda
analizie
jej
teoretyczn
podstaw,
mierzon
stopniem
przystawalnoci
chrzecijaskiej doktryny do chiskich warunkw, wyznaczanych przez konfucjask ram

ideologiczn. Zasadnym jest pytanie nie tylko o ewentualn moliwo pogodzenia
duchowoci typowej dla Pastwa rodka z europejsk teologi, ale take o ide jak mg
kierowa si Ricci powoujc wasn quasi-synkretyczn nauk Pana Nieba.
W drugiej czci rozdziau zostanie przedstawiony praktyczny wymiar dziaalnoci
zakonu w Podniebiu, na tle wybranych wydarze wieku XVII. Z racji ograniczonej objtoci
studium nie sposb prezentowa oczywicie caoci zoonych dziejw Towarzystwa
Jezusowego w Pastwie rodka Takie ujcie wymusioby poddania procesowi badawczemu
wszystkich indywidualnych historii poszczeglnych zakonnikw. Jednak zakadam, e dla
waciwej prezentacji tematu, skupiajcej si na oddaniu charakteru misji a nie jej dokadnego
przebiegu zastosowana forma jest wystarczajca.
3.1. Doktryna.
Nastpstwem zmienionej strategii prowadzenia dziaalnoci apostolskiej przez Li
Madou wrd elit Pastwa rodka, bya konieczno takiego sformuowania wykadni wiary
chrzecijaskiej, by bya ona zrozumiaa dla uczonych konfucjanistw. Tote jezuita podj
si prby przeniesienia na grunt chiski zespou poj oraz idei wywodzcych si zupenie
innej tradycji intelektualnej. Od rzutkoci tego swoistego transferu znacze w powanym
stopniu zaleao powodzenie caej operacji. Filozofia i kult Mistrza Konga, nie wyczerpywa
bynajmniej bogactwa Chiskich wierze, ale poniewa Ricci wanie jego naukami chcia si
posuy, jako wehikuem sucym wprowadzeniu chrzecijastwa w granice Podniebia
(dostrzegajc ich komplementarno), porwnanie systemw duchowych ograniczone
zostanie do tych doktryn.
28
Chrzecijastwo nowoytne jest skadnikiem kultury europejskiej, cho jego korzenie

s mocno osadzone w staroytnym wiecie rdziemnomorskim. Za pierwotny fundament
religii posuy ydowski monoteizm z jego wit ksig Starym Testamentem. Jednak to
Ewangelie bdce wiadectwem ycia oraz nauk Jezusa Chrystusa stanowi o wyjtkowoci
rzymskiej wiary. Jej credo uksztatowao si w toku uczonych sporw, toczonych na
przestrzeni IV i V stulecia. W tym okresie, na odbywajcych si nieregularnie soborach
ekumenicznych, ustanowiono dogmaty dotyczce m.in. Trjcy witej oraz dwoistej natury
Chrystusa. To take wtedy Koci potpi heretyckie doktryny Ariusza i Nestoriusza. Warto
przypomnie, e nauka tego ostatniego dotara do Pastwa rodka w okresie rzdw dynastii
Tang (618-907), lecz w skutek polityki cesarza Wuzonga zostaa z Chin wyrugowana 99. Miaa
pniej przey swj renesans w okresie dominacji Mongow, ale jej rozwj zosta
ponownie zahamowany wraz ze zmian dynastii panujcej.
Duch renesansu natchn Europ, by jeszcze wiksz ni miao to miejsce w
redniowieczu, estym obdarzy ju nie tylko filozofi, ale ca kultur pogaskiego antyku.
O ile ju wiek XII ustanowi rwnowag midzy Bogiem a natur100, epoka odrodzenia
przewartociuje ide teocentryzmu skupiajc si na stworzonym przez Najwyszego wiecie,
w ktrego centrum stanie ukoronowanie dziea stworzenia czowiek. Idea humanizmu
przepoi take religi rzymskokatolick czysto za spraw takich mylicieli jak Ficino, Lefevre
lub Colet czy te papiey pokroju Mikoaja V. Mimo, e na soborze w Trydencie to wanie
teologia tomistyczna zostaa uznana za obowizujc, a tym samym stanowia ona
podstawowy punkt odniesienie dla misjonarzy jezuickich, atmosfera epoki nie moga nie
odbi si na ich wraliwoci. Nacisk, jaki kadziono na wyksztacenie w Towarzystwie
Jezusowym skutecznie to wspiera.
System wierze w Chinach cechowa daleko posunity synkretyzm i nie atwo byo by
ustali wyrane granice w praktyce wiary101. Nie mniej jednak to konfucjanizm pozostawa,
od czasu panowania dynastii Han (206 p. n. e.- 220 n.e.), oficjaln ideologi pastwow,
kontrolujc nie tylko ycie duchowe Chiczykw, ale i caoksztat stosunkw
spoecznych102. Znajomoci klasycznych tekstw wymagano take na egzaminach
pastwowych uprawniajcych do penienia funkcji w administracji oraz uzyskanie zasilenia
99
J. Konior, Historia, s. 87.

J. Le Goff, Dugie redniowiecze, prze. M. urowska, Warszawa 2007, s.7.
101
102
Ibidem, s. 93.
100
29
szeregw warstwy uprzywilejowanych103. Kada doktryna, ktra prbowaa podbi lub

przynajmniej utrzyma si w Podniebiu musiaa si wobec tej kulturowej dominanty
opowiedzie. W przypadku katolicyzmu obowizek ten zdaje si by nawet wikszy ze
wzgldu na jego monoteizm: odrzucenie wszelakich bawanw.
Kult Konfucjusza, a take aprobowane i popierane przez Mistrza ofiary skadane ku
czci przodkw mogy za by odczytane jako bawochwalstwo. Cho jezuici na og
przyjmowali punkt widzenia Matusza Ricciego, uznajc konfucjaskie rytuay za ceremonie
wieckie, to i w samym zakonie nie panowaa w tej kwestii powszechna zgoda. W onie
kocioa na przestrzeni wieku XVII rozgorzeje ostry spr na temat interpretacji tych praktyk.
Dlatego warto przypomnie, e Konfucjanizm rodzi si miedzy VI a IV wiekiem przed
nasz er, lecz nie od razu zyskuje uznanie. Twrc doktryny by Kong Qui Konfucjusz,
pochodzcy z ksistwa Li mdrzec i nauczyciel. Jego oryginalna filozofia miaa stanowi
remedium na kryzys trawicy podzielone Chiny. O ile jeszcze okres Wiosen i Jesieni (722481 p. n. e.) uchodzi moe za czas heroicznych, na wp rycerskich zmaga, tak okres
Walczcych Pastw(403-221 p. n. e.) to ju tylko cig nieustajcych, brutalnych i
okrutnych aktw agresji majcych doprowadzi do eksterminacji wroga. 104 W wypenionym
przemocom wiecie przychodzi y i dziaa Konfucjuszowi, a take pierwszym pokoleniom
jego uczniw, spord ktrych za najwybitniejszego uchodzi Mengzi - Mencjusz.
U podstaw doktryny konfucjaskiej ley przekonanie o koniecznoci powrotu do
zotego wieku, epoki Wielkiej Harmonii, ktr lokowano w okresie rzdw staroytnych
dynastii. Wehikuem dla tej metaforycznej podry w wyidealizowan przeszo mia
by wypracowany przez Mistrza Konga system etyczny. Formuujc swoj koncepcj, take
w jej wymiarze metafizycznym, opiera si na pojciach mocno osadzonych w chiskiej
tradycji religijno-filozoficznej, (np. pojcia Nieba - Tian) nadajc przy tym wasne sensy. Nie
zbyt wiele zreszt powici uwagi zagadnieniom wykraczajcym poza wymiar ycia
spoecznego i politycznego, zupenie odrzucajc przy tym wszelkie rozwaania na temat
zawiatw. Nie wiedzc nic o yciu, jak mona wiedzie co o mierci?105 - mia
odpowiedzie na pytanie jednego ze swych uczniw. Tote jak wida ju samo zaoenie
myli Konfucjusza kci si ide chrzecijask. W przeciwiestwie do nauczania Chrystusa,
103

105
Dialogi Konfucjaskie, http://www.confucius.org/lunyu/ld1111.htm, [dostp: 17.03.2014].
104
30
konfucjanizm ma charakter wybitnie utylitarny i nakierowuje zainteresowanie Chiczykw w

pierwszym rzdzie na doczesno. Zarazem stosunek Konfucjusza do przeszoci
(Opowiada i nie wymyla, wierzy w staroytno i by do niej przywizanym. 106)
sprawia, e kada nauka nie majca rde w tradycji Pastwa rodka traktowana by musi z
rezerw.
Celem konfucjanisty byo osigniecie statusu junzi czowieka szlachetnego. Tego
zaszczytnego miana dostpowano poprzez kierowanie si cnot humanitaryzmu (ren) oraz
prawoci (yi). Konfucjusz, podobnie jak to ma miejsce na kartach ewangelii, zaleca
stosowanie si do zasady, czego nie yczysz sobie, nie ycz innym107 oraz by zachowywa
si yczliwie i miosiernie wobec innych, a przy tym i wystrzega si egoizmu (podane
wskazwki bynajmniej nie wyczerpuj znacze pojemnego semantycznie pojcia ren).
Odradza jednak zwyciania za dobrem Odpacaj za skarg uczciwoci, a prawoci
za prawo108. Ta napomnienie wyranie odrnia etyk chisk od chrzecijaskiej. Nie ma
w niej bowiem miejsca na bezwarunkow mio do wszystkich blinich i na afirmacj
ofiarnoci.
Przykadny konfucjanista dba mia przede wszystkim o samodoskonalenie,
poniewa osignicie stanu szlachetnoci przekadao si na korzy dla caoci wsplnoty a

dla pojedynczego grzesznika mogo stanowi wzr. Pracuj nad sob, by by penym
szacunku. [] Pracuj nad sob, by uwolni ludzi od trosk109.
Nie ma potrzeby przypominania tu innych pogldw Mistrza Konga. Najwaniejsze s
te elementy skadowe systemu (czciowo bdce jedynie pochodn lub pozostajce w
cisym zwizku z myl Konfucjusza), przez ktre przedstawiciele elity Podniebia mieli
zasadnicz trudno w pojciu i zaakceptowaniu religii goszonej przez jezuitw. Dobrym
punktem wyjcia, a zarazem uzupenieniem akapitu dotyczcego podstawowych cnt
konfucjaskich, bdzie objanienie znaczenia terminu li. Pojcie to ucielenia i
urzeczywistnia poprzez dziaanie najwysz cnot ren, i podobnie jak ona stanowi norm
Nieba110. By to rodzaj etykiety powizanej z posuszestwem, czy te katalog konkretnych
dziaa, ktre naleao czyni w obecnoci hierarchicznie uszeregowanych osb lub okrelony
sytuacjach. Ta norma postpowania bya tak silnie uwewntrzniona, e waciwie moga
106
Ibidem, http://www.confucius.org/lunyu/ld0701.htm, [dostp: 17.03. 2014].

108
109
110
E. Lewandowski, op. cit., s. 224.
107
31
zastpowa prawdziwe odczucia111. Tote konwenans nie tylko determinowa spoeczne

stosunki, ale i kontrolowa intymn sfer emocji. Uczynienie z li nadrzdnej zasady rzdzcej
pastwem, gwarantowao wiecznotrwao adu. Pod warunkiem oczywicie, e kady
poda bdzie sobie przypisan ciek. Niech panowie bd panami, poddani poddanymi,
ojcowie ojcami, synowie synami112. W tak skonstruowanym systemie nie ma miejsca na
marnotrawnych synw. Zamanie przyjtych norm skutkowao odrzuceniem przez
wsplnot (utrat twarzy)113. Tote nie ma tu miejsca na postpowanie zgodnie z dekalogiem
czyli zgodzie z prywatnym poczuciem moralnoci a przy tym stosowanie si do wymogu
absolutnego posuszestwa wobec starszych i pastwa. Te dwa imperatywy s nie do
pogodzenia. Wprowadzenie nadrzdnoci prawa objawionego nad reguami ycia
wsplnotowego grozio zburzeniem harmonii, na co aden uczony konfucjaski nie mgby
przysta. Z chiskiej perspektywy Jezus Chrystus moe by postrzegany jako niebezpieczny
wywrotowiec. Tym samym figura Zbawiciela nie nadawaa si na wzorzec osobowy dla
arystokracji Podniebia. Nieprzekonanych wizerunek ukrzyowanego Zbawiciela, tego
zbrodniarza z czasw dynastii Han napawa wrcz wstrtem114.
Zagadnie natury ludzkiej oraz powizane z nim pojcie grzechu stanowi osobny mur
dzielcy obie omawiane doktryny. W chrzecijastwie wtek ten nie jest jednoznaczny, czego
dowodz choby spory toczone w onie Kocioa w wieku V. w. Augustyn - zwycizca tych
sporw - by przekonany, e czowiek, jako e stworzony na podobiestwo Boga, mg
swobodnie wybiera midzy dobrem a zem jednake dokonawszy wybr popad w grzech 115.
Wszyscy ludzie, bdc potomkami Adam, s naznaczeni tym pierwotnym grzechem. Wolna
wola w interpretacji Augustyna prezentuje si jako winna Upadku i jako tak winna by
traktowana z podejrzliwoci. W takich okolicznociach jednostka nie ma moliwoci
dostpi zbawienia inaczej ni za spraw aski Najwyszego. Chrzest za jest warunkiem
wstpnym ale nie wystarczajcym dla dostpienia aski. Jeli nie pozna si Boga zawczasu,
to na nic si nie zdadz czowiecze wysiki i moralne starania. Zbawienia dostpuj wybrani.
T pesymistyczn wizj, agodzi w. Tomasz. Jego koncepcja prawa naturalnego,
wdrukowanego w ludzkie serca a stanowicego odbicie Boego porzdku sprawia, e
czowiekowi znacznie atwiej poda waciw ciek drog do wiecznoci. Naley odkry
111
Ibidem.
Dialogi, http://www.confucius.org/lunyu/ld1211.htm, [dostp: 17.03. 2014].
113
114
115
E. E. Cairns, op. cit., s. 132.
112
32
w wzr prawa poprzez prawidowe wykorzystanie umysu116. Zgodnie z jego teologi

czowiek odzyskuje wic wpyw na wasne zbawienie czyli osigniecie stanu wiecznej
szczliwoci117. Wci jednak musi wpierw pozna Sowo Boe, obmy si z grzechu
pierworodnego - wreszcie poda za wskazwkami wyraonymi w Dekalogu.
Konfucjanizm do wszystkich powyszych kwestii podchodzi zgoa inaczej. W swych
Rozwaaniach o naturze ludzkiej Feng Dongmei stara si syntetycznie przedstawi
ewolucj pojcie natury w filozofii chiskiej oraz omwi reprezentatywne stanowiska na
uczonych dotyczce tego zagadnienia. I tak natura w swym ludzkim wymiarze,
utosamiana bya z yciem lub rozumem, co w nastpstwie pozwala na wyodrbnienie
dwch jej aspektw racjonalnego i emocjonalnego
integraln
ludzk
osobowo
zanurzon
118
.Wzajemnie powizane tworz
uniwersalnym
rytmie
ycia,
bdc
odpowiedzialnym odpowiednio za wiedz oraz wol przeywania.

Wrd chiskich mylicieli Dongmei wyrnia pi typw zapatrywa dotyczcych
tematu swego studium. Jednak ze wzgldu na si oddziaywania przytoczony tu zostanie
jedynie ten reprezentowany przez Mistrza Konga. Mianowicie czowiek, cao jego
procesw psychicznych, cznie z umysem, jego naturalne zdolnoci, intencje i poznanie ze
strony emocyjnej, wszystko to jest w rzeczywistoci dobre119. Tym samym, na co zwraca
uwag ks. Roman Malek, czowiek jest bez grzechu120. Takie ujcie natury ludzkiej
sprawia, e nie ma sensu poszukiwanie odkupienia. Zbawienie/szczcie pozostaje wycznie
w gestii czowieka, sprowadza si bowiem do podtrzymania pierwotnego dobra. Zarazem stan
ten, czyli status junzi, mona osign jeszcze za ycia, poprzez przykazane przez
Konfucjusza samodoskonalenie. Wystpoway oczywicie pogldy skrajnie nawet odmienne
od gwnego nurtu (Xunzi), ale nigdy nie stay si one oficjaln wykadni konfucjaskiej
doktryny. Donioso tej eschatologicznej rnicy znajduje swoje odbicie w praktyce
spoecznej. Chodzi tu o stosunek do winy dalece rny od wzorca europejskiego.
Chiczykom pojcie grzechu byo kulturowo obce. Nie istniaa w umysach mieszkacw
Pastwa rodka cisa wi czca ich z bstwem Tian Niebem, ktrego cesarz by
116
Ks. D. Drapiewski, Prawo naturalne w ujciu Tomasza z Akwinu, Perspectiva - Legnickie Studia TeologicznoHistoryczne 2005 nr 2, s. 22.
117
M. Klaja, Idea Szczcia u witego Tomasz z Akwinu, Alma Mater Miesicznik Uniwersytetu
Jagielloskiego nr 102, 2008, s. 66.
118
Ks. R. Malek, Elementy chiskiego kontekstu chrystologii, w: Chrystologia Chiska, pod red. Ks. D. KlejnowskiRycki, Opole 2008, s. 30-31.
119
Ibidem.
120
Ibidem, s. 16.
33
symbolicznym synem. Konfucjaskiemu Niebu byo zreszt daleko od antropomorfizmu

chrzecijastwa. W tak urzdzonym wiecie funkcje spoecznego regulatora peni wstyd.
Utrata twarzy grozia kademu, kto zdecyduje si wystpi przeciw ustalonej hierarchii lub
przyjtym obyczajom. Osoba zachowujca si w opinii wsplnoty niemoralnie spotyka
ostracyzm. Sankcja wymierzana jest natychmiast, na ziemi, a spotyka nie tylko niegodnego
winowajc, ale take jego rodzin oraz tak wanych w Chinach przodkw121. W odniesieniu
do prby adaptacji do warunkw Podniebia pojcia grzechu Jan Konior zwraca uwag na
przeszkod wystpujc ju na etapie translacji122. Mianowicie znak zuo oznaczajcy win
pojawia si w refleksji Konfucjusza bardzo rzadko. Znacznie czciej Mistrz odnosi si do
guo bdu, usterki. Wina (zuo) czona bya automatycznie z kar za przestpstwo fa. Tym
samym w Pastwie rodka implikowaa udzia organw pastwa a nie wewntrzne cierpienia
wywoane wystpkiem.
Jak wida, nawet pobiene, i z koniecznoci powierzchowne, porwnanie obydwu
doktryn wskazuje, jak trudnym zadaniem byo dla misjonarzy katolickich takie zaadaptowanie
Sowa Boego, by reguy religii byy w ogle przez Chiczykw waciwie zrozumiane. Na
osobnym biegunie znajduje si kwestia atrakcyjnoci chrzecijastwa dla elity Podniebia oraz
ewentualnych konsekwencji wicych si z jej przyjciem. Do tego problemu bdzie mona
jednak wrci w dalszej czci mego studium. W tym miejscu naley jednak zatrzyma si
nad zagadnieniem znajdujcym si na marginesie powyszych rozwaa doktrynalnych.
Konfucjanizm, bdc doktryn chisk par exellence, pozostaje w cisym zwizku z
mentalnoci mieszkacw Podniebia. Tote, inaczej ni chrzecijastwo, jest dostrojony
niejako do umysowoci Chiczykw. Wrd Hanw panowaa powszechna niech do
spekulacji i przywizanie do konkretu. Ju sam ideograficzny jzyk utrudnia wyraanie poj
abstrakcyjnych i zachca do posugiwania si obrazowymi przykadami. Rzeczywisto
jawia si raczej jako cig jednostkowych wydarze, z ktrych kade jest potencjalnym
rdem mdroci. Tym mona tumaczy bogat chisk historiografi oraz zamiowanie do
tradycji.123 W Pastwie rodka unikano tworzenia oglnych kategorii a kady obiekt
traktowano osobno. Chiczycy nie opracowali klarownych regu logiki, a argumentacja oparta
o wnioskowanie cieszya si mniejszym uznaniem ni kunsztowna metafora. Takie
121
J. Konior, Poczucie winy, poczucie winy i grzechu w kulturze chiskiej, w: Chrystologia Chiska, pod red. Ks. D.
Klejnowski-Rycki, Opole 2008, s. 51.
122
Ibidem, s. 44.
123
H. Nakamura, Systemy mylenia ludw Wschodu. Indie, Chiny, Tybet, Krakw 2005, s. 208.
34
przyzwyczajenia intelektualne trudno pogodzi z tradycj naukow wywodzc si od

Arystotelesa. Precyzyjne wnioskowania, takie jak to, ktre przeprowadzi w. Tomasz
dowodzc istnienia Boga, w Podniebiu nie miay takiego znaczenia jak w Europie. Podobnie
dogmaty Trjcy witej i unii hipostatycznej, nieatwo daway si wyjani na gruncie
chiskim. Moe dlatego Mateo Ricci pomin te wtki w swym katechizmie (O prawdziwym
znaczeniu Pana Nieba)124? Inaczej zarysowuje si problem zwizany z ide Wcielenia. By on
bowiem konsekwencj wyraenia aciskiego pojcia okreleniem rodzimym125. Uczynienie z
aciskiego Deus, w oparciu o chiskie Tian, Tianzhu (Pan Nieba) przybliyo Hanom figur
europejskiego Boga, ale i uwikao go w wiat zasadniczo obcych mu wyobrae. Przykad
ten dobitnie pokazuje, e nawet zastosowanie terminologii zgodnej z tradycj Pastwa rodka
nie wystarczyo by uczyni nauczanie zrozumiaym. Adaptacja chrzecijastwa do warunkw
Podniebia nastrczaa wic problemw na rnych poziomach, nie tylko w kontekcie
doktrynalnym. Ponadto istniao realne ryzyko sprzeniewierzenia si katolickiej ortodoksji
przy prbie zbyt daleko posunitego dostosowania si do warunkw odmiennego krgu
kulturowego.
3.2. Dziaalno.
Epopej Societas Iesu w Pastwie rodka XVII wieku mona podzieli na trzy etapy.
Pierwsza faza rozpoczyna si wraz z wyjazdem M. Ricciego do Pekinu (1600-1601) a koczy
tzn. Afer Nankisk (1616-1623). Jest w zasadzie kontynuacja prologu majcego miejsce
jeszcze w wieku XVI. Cho wyklaroway si cele, a take opracowano rodki suce ich
osigniciu, to zakon jeszcze nie w peni rozumia panujcej w Chinach stosunki, tym samym
wci dokonywa rozpoznania.
Etap drugi naley wiza z powrotem zakonu w granice Podniebia oraz przybyciem
drugiego pokolenia misjonarzy, rekrutowanych w wikszym stopniu ni to miao miejsce
dotychczas, z pnocnych krajw Europy. Dziaalno jezuitw rozwijaa si w cieniu wojny
Mingw z plemionami tatarskimi, zjednoczonymi pod flag Mandurw. Charakterystyczn
cech tego okresu bdzie pooenie wikszego nacisku na ewangelizacj posplstwa.
124
125
J. Konior, Historia..., s. 298.

Ibidem, s. 309.
35
Wreszcie etap trzeci wyznacza panowanie cesarza Kangaxi, sprzyjajcego jezuitom.

W okresie tym misja osigna swe najwiksze rozmiary (liczc okoo 200 tys. wiernych).
Tolerancyjna polityka monarchy okazaa si rkojmi sukcesw zakonu, ale nawarstwiajcy
si spr o wadz nad chisk prowincj znajdujcy ucielenienie w sporze o ryty chiskie,
doprowadzi do jej zaamania.
Etap I (1600-1617)
Po dotarciu do Pekinu M. Ricci przesa cesarzowi w darze przyrzdy astronomiczne,
zegary mechaniczne, pryzmaty oraz przykady malarstwa sakralnego wizerunki Chrystusa i
Madonny. Do kompletu podarkw zaczy take przymilny list, w ktrym z naleyt czci
ofiarowywa Wan-li swoje skromne usugi.
Ongi, we wasne ojczynie, twj suga, panie, do tytuw rozmaitych zosta
wyniesiony; otrzyma ju nominacje i zaszczyty. Zna doskonale sfer niebios,
geografi, geometri i rachunki. Za pomoc przyrzdw gwiazdy oglda i uytek
z gnomonu czyni; metody jego cakowicie s zgodne z metodami dawnych
Chiczykw. Jeli Cesarz nie odtrci ma nieowieconego i nieudolnego, jeli mi
pozwoli talent mj ndzny przysposabia, najgortszym pragnieniem moim
bdzie uy go w subie tak wielkiego pana.126
W przytoczonym fragmencie listu streszcza si waciwie istota wraenia, jakie superior
misji chiskiej Towarzystwa Jezusowego127 chcia wywrze na tianzi oraz elicie Pastwa
rodka. Nauka i metody badawcze, z jakimi przybywa do Pekinu, a o ktrych od pewnego
czasu ju byo przecie gono, prezentowa jako majce staroytny, chiski rodowd.
Utalentowany w nich Li Madou deklarowa, i stawi si w stolicy wycznie po to, by odda
swe usugi cesarzowi. O chci goszeniu nowej religii nie byo mowy.
Wan-Li, cho wykazywa due zainteresowanie mdrcem z Zachodu i jego
towarzyszem (de Pantoj), nigdy nie spotka si z nimi osobicie. Cao kontaktw odbywaa
si za porednictwem eunuchw, ktrym kaza dla siebie sporzdzi wizerunki przybyszw,
by mie wyobraenie o ich wygldzie, jak rwnie nakaza swym urzdnikom sporzdzi
126
127
36
J. Lacouture, op. cit., 293.

Ricci funkcj t peni od roku 1597 vide L. M. Brockey, op. cit., s. 46.
raport na ich temat128. Mona sdzi, i do dugo waha si czy przysta na prob Ricciego.
Trudno te powiedzie, co ostatecznie przechylio szal na korzy jezuitw. Moga to by
osobista sawa wrd uczonych, zdobyta traktatem O przyjani, lub fakt, e tylko
misjonarze potrafili naprawia zegary, ktre cesarz tak sobie upodoba. Z drugiej strony nie
bez znaczenia by lk o to czy Europejczycy nie wyjawi sekretw, jakie mieli ju okazje
pozna w Pekinie129. Niezalenie od waciwego powodu indywidualna decyzja cesarza zdaje
si by kluczowa dla przyszoci misji.
Dziaalno Ricciego w stolicy skupiaa si przede wszystkim budowaniu i
pielgnowaniu relacji ze stoecznymi mandarynami. Czyni to przez liczne spotkania
towarzyskie wystpujc w roli gospodarza prezentowa zabrane ze sob jezuickie dobra
oraz opowiada wizytujcym o astronomii i geografii. Zapraszany do rezydencji czonkw
magistratu mg prowadzi uczone dysputy na tematy filozoficzne i etyczne, zachwycajc
suchaczy sw wszechstronn wiedz i erudycj. By take zapraszany do brania udziau w
projektach badawczych oraz zajmowa si pisaniem tekstw naukowych i religijnych 130. Na
tym etapie to wanie zdolnoci i charyzma superiora byy bodaj najwaniejszym czynnikiem
sprzyjajcym chrzecijastwu w Chinach. Jednake charakter podejmowanych przez jezuit
aktywnoci niewiele mia wsplnego z rzeczywist posug apostolsk. Pord licznych zaj
trudno byo znale czas na goszenie Sowa Boego. Zwaszcza, e ludno stolicy nie
byaby jeszcze przygotowana na jego przyjcie. Niemniej, dla powodzenia misji znaczenie
zacienienia koneksji Ricciego byo niebagatelne. Nieformalne wizi (gunaxi) miay w
Chinach wielka warto. Mogy mianowicie ksztatowa warunki promocji kandydatw na
urzdy, a take czstokro podtrzymyway spoeczn pozycj rodw131. Stanowiy miar
rzeczywistych wpyww poszczeglnych mandarynw. Zabieganie o wzgldy monych i
dbao o wasn pozycj pozwalay Ricciemu na osanianie braci dziaajcych w prowincjach
przed szykanami urzdnikw. Przykadowo, gdy w 1605 roku ojciec Longobardo zosta
wezwany przed oblicze magistratu Shaozhou, powoawszy si na imi Li Madou zosta
natychmiast zwolniony132. To bardzo wana okoliczno, bowiem Longobardo by
prekursorem dziaalnoci apostolskiej jezuitw prowadzonej wrd ludnoci wiejskiej.
128
J. Lacouture, op. cit., 294.

Ibidem, s. 295.
130
131
132
129
37
Pierwsze wyprawy do podmiejskich osad powzi jeszcze 1599 roku133. Z jego dowiadcze
bd jezuici obficie czerpa poczwszy od lat dwudziestych XVII wieku, gdy w trakcie
banicji przygotowywali rozszerzony system dziaania.
Mimo, e przytaczajca wikszo mandarynw nie wyraaa chci przyjcia chrztu, to
wrd pozyskanych dla chrzecijastwa znalazo si kilku wartociowych dygnitarzy.
Spord tego wskiego grona naley koniecznie wymieni Xu Guangqi, czyli Pawa oraz Li
Zhizao, tj. Leona. Obaj ci modzi uczeni-urzdnicy mieli swj udzia tumaczeniu
Elementw Euklidesa na jzyk chiski i obaj dziki poznaniu Nauki Nieba przyjli wiar
Rzymu. Pawe, pniej awansowany na kanclerza pastwa, zosta przywdc katolickiej
frakcji na dworze cesarskim i dziki swoim wpywom a do mierci w 1633 roku, oddawa
religii Krzya liczne przysugi. Innym wartym wzmianki neofit by Lucas Li, za ktrego
spraw w 1609 roku powoano pierwsze w Chinach stowarzyszenie Maryjne, bdce wzorem
dla kolejnych oddolnych przedsiwzi tego typu134. Idea powoywania zgrupowa rytualnych
miaa w Pastwie rodka dug tradycj, bowiem na amach podobnych wsplnot
kultywowano buddyzm i taoizm.
Ricci opracowa program rozszerzania zasigu misji, przez tworzenie nowych
placwek. Superior opar go na zaoeniu, e modzi urzdnicy, zdawszy egzamin pastwowy
w stolicy, bd z czasem powraca do swoich prowincji. Tote naleao dy do ich
nawrcenia w czasie, kiedy przebywali w Pekinie. Nastpnie, gdy nadejdzie dla nich czas
powrotu, mieli zabiera ze sob w rodzinne strony jednego z braci zakonnych, ktry
udzielaby im sakramentw oraz otacza opiek duchow. Tam jezuita mia stworzy
placwk i otworzy wityni. Miao by to tym atwiejsze, i niejako automatycznie, w
swym podopiecznym zyskiwa protektora, a take penomocnika w kontaktach z lokalnym
magistratem.
Pierwsz prb powoania nowej siedziby podjto w 1608 roku135 w Szanghaju, ale
zakoczya si ona niepowodzeniem. Dopiero trzy lata pniej udao si utworzy orodek
krzewienia wiary w Hangzhou metropolii, z ktrej pochodzi Li Zhizao. Ostatecznie midzy
rokiem 1600-1616 w granicach Podniebia funkcjonowao pi staych misji jezuicki:
Schaozhou, Nanchang, Nankin, Pekin i Hangzhou. Rezydenci placwek zainspirowani
133
Ibidem, s. 293.
Ibidem, s. 52.
135
Ibidem, s. 59.
134
38
sukcesami swego przeoonego take przywdziali mandaryskie szaty oraz prowadzili

ewangelizacj poprzez propagowanie Nauki Pana Nieba, co wizao si z korzystaniem z
dorobku europejskich nauk cisych. Przykadem moe by sporzdzanie i wydanie
katechizmu kierowanego do klasy wyszych, w ktrym posikowano si badaniami
Galileusza.
Podsumowujc pierwszy etap pracy zakonu w XVII wieku, stanowicy w istocie
dopenienie prologu osadzonego w poprzednim stuleciu, naley podkreli przede wszystkim
zaangaowanie zakonu w pozyskiwanie dla chrzecijastwa przedstawicieli warstwy shenshi.
W celu zbudowania nici porozumienia midzy zakonem a literatami przyjto zewntrzne
atrybuty chiskiej kultury: wpierw szat bonzw buddyjskich, a nastpnie strj przynaleny
uczonym, a take chisk etykiet i obyczaj. Dla zrozumienia natury swych potencjalnych
wiernych wnikliwie studiowano klasykw chiskich, czego efektem byo uwiadomienie
sobie teoretycznej niesprzecznoci etyki konfucjaskiej oraz religii chrzecijaskiej.
Refleksja ta staa si inspiracj dla stworzonej przez Ricciego Tianzhu Nauki Nieba,
stanowicej adaptacj chrzecijastwa do konfucjaskiej kultury Chin, a zarazem sum
jezuickiej wiedzy przyrodoznawczej. Obrane metody nie przeoyy si jednak na wymierne
sukcesy i misjonarzom dziaajcym w Pastwie rodka nie udao si wyj z cienia kolegw
pracujcych w Japonii. Zawansowana misja prowadzona w Kraju Kwitncej Wini w
znacznym stopniu drenowaa zasoby finansowe i kadrowe, kierowane przez wadze zakonu na
Daleki Wschd. Kontrast pomidzy efektami chrystianizacji w obu cesarstwach by a nadto
widoczny. Pastwo Wschodzcego Soca w 1614 roku liczyo 300 tysicy chrzecijan136, gdy
w tym samym nieomal czasie (1610 - rok mierci Meteo Ricciego) misjonarzom chiskim
udao si nawrci zaledwie 2 tysice 500 dusz137.
Etap II (1620-1670)
1617 rok cesarz Wanli wyda dekret wydalajcy misjonarzy Towarzystwa Jezusowego z
Pastwa rodka138. By to skutek kampanii antyjezuickiej rozptanej przez Shen Que, ministra
rytuaw w Nankinie. Bardziej szczegowo do tych wydarze jeszcze wrc w rozdziale
trzecim. Na razie wystarczy wspomnie, e czterech z pord dwunastu braci dziaajcych na
136
M. Banaszak, op. cit., s. 71.

138
E. Sturmer, Mistrz Tajemnic Nieba, prze. G. Kawecka, Warszawa 1988, s. 15.
137
39
terenie cesarstwa: Pantoja, Ursis, Vagnoni i Semedo zostao brutalnie usunitych poza jego
granic. Pozostaa semka musiaa si ukrywa. Chrzecijanie stoecznych miast zostali
odcici od swych opiekunw, co ograniczyo dostp do sakramentw139. Zrzeszeni w
bractwach katechetycznych nie odwrcili si jednak od doktryny Pana Nieba, czekajc
powrotu duchownych.
Okres delegalizacji dziaalnoci Towarzystwa misjonarze wykorzystali na reorganizacj
oraz wzmocnienie swych szeregw. Wycignli take wnioski z zaistniaej sytuacji, co
znalazo przeoenie w czciowej korekcie dotychczasowej strategii ewangelizacyjnej.
Wprowadzone zmiany miay w zamyle uodporni zakonu na podobne kryzysy w przyszoci
poprzez zbudowanie szerszego oparcia w spoeczestwie.
Modernizacj instytucjonalnego zaplecza umoliwio nadanie misji chiskiej statusu
wice-prowincji w 1619 roku140. Superior w randze wice-prowincjaa zyskiwa wiksz
niezaleno i odpowiada bezporednio przez wizytatorem. Pozwolio to uregulowa sprawy
misji tak, by odpowiaday warunkom chiskim. Standaryzowano min. proces nauczania
jzyka i filozofii chiskiej, skodyfikowano zasady ubioru, uczesania, normy zachowywania,
sposb udzielania sakramentw, a take zdecydowano o przyjciu portugalskiego kalendarza
liturgicznego. Udao si take pozyska nowych misjonarzy oraz rodki konieczne do
odnowienia i poszerzenia dziaalnoci. Uzyskano take ostateczne pozwolenie na
wykorzystywanie zdobyczy nauki w pismach religijnych i prawo do publikowania ksiek w
jzyku chiskim. Ponadto zakon dysponowa papiesk zgod na prowadzenie mszy w mowie
Hanw, oraz na dokonanie penego przekadu Pisma witego, ale z moliwoci tych nie
korzysta.
Istotnym przeobraeniom ulega praktyka apostolska prowadzona na prowincji.
Znacznie wikszy nacisk pooono na organizowanie stowarzysze religijnych (hui) i bractw
modlitewnych oraz organizacji charytatywnych. Niezalenie od obranej formuy, peniy one
wane zadania: rozwijanie i umacnianie pobonoci swych czonkw, integracj grupy oraz
uatwiay jezuitom kontrol nad wiernymi. Ich czonkowie wsplnie oddawali si modom a
take uczestniczyli w rytuaach i ceremoniach, ktrych rytm wyznacza kalendarz liturgiczny.
Nierzadko spotykano si take w celu omawiania kwestii teologicznych i spraw wanych dla
139
W celu dostarczania hostii korzystano z usug koadiutorw chiczykw, ale nie mogli oni sprawowa innych
sakramentw.
140
40
wsplnoty. Taka forma kultywowania duchowoci w kolektywistycznym i nastawionym w

wikszym stopniu na publiczny wymiar kultu, ni indywidualn relacj z bstwem,
spoeczestwie chiskim odegraa wielk rol w dziele chrystianizacji Pastwa rodka.
Ponadto w pewnym stopniu rekompensowaa niemono uczestnictwa w regularnych
naboestwach, z racji niedoboru duchownych. Tote czsto stowarzyszenia tworzyli sami
Chiczycy, wieccy katecheci, zwykle stojcy pniej na czele grupy. Do ich obowizkw
naleao przewodzenie modom, kontrolowanie kalendarza i informowanie o postach, a take
sporzdzanie i uzupenianie list wiernych. Zgromadzenia byy podstawowymi komrkami
chiskiego kocioa. Wzorowane z jednej strony na tradycyjnych buddyjskich lub
taoistycznych formacjach, a z drugiej na europejskich bractwach maryjnych stanowiy pomost
midzy kultur wschodu i zachodu. Za przykad takiego stowarzyszenia moe posuy
zaoone w 1640 roku przez Rodrigo de Figueiredo Bractwo w. Tomasza w Kaifengu 141.
Mocniejszemu zakotwiczeniu chrzecijastwa w spoeczestwie chiskim miao suy
take udomowienie religii, poprzez ewangelizacj kobiet i dzieci. Pe pikna w Pastwie
rodka nie cieszya si wysok pozycj. Kobiety byy pozbawione niezalenoci i cakowicie
podporzdkowane mczyznom (ojcom, mom, najstarszym synom), zgodnie z patriarchaln
kultur konfucjask. Ale dzierc klucze do sfery prywatnej, do chiskich domw,
niedostpnych dla misjonarzy, stanowiy cenny cel. Zakonnicy przygotowali i wydawali
napisane prostym jzykiem ksieczki do naboestw, jak wydana w 1600 roku Shengjiao
Yueyan142, ktre starali si rozpropagowa za porednictwem neofitek wrd szerszych rzesz
kobiet. Zachcali take, do odmawiania modlitw w trakcie zebra ssiedzkich. piewane w
trakcie wykonywania obowizkw domowych pieni dochodziy do uszu dzieci chiskich, dla
ktrych poczwszy od roku 1640 poczy powstawa oddzielne organizacje tzn. Bractwa
Aniow143. W ramach tych instytucji ochrzczeni chopcy i dziewczynki pod okiem
nauczycieli mieli poznawa podstawowe wiadomoci na temat Doktryny Pana Nieba.
Trzeci innowacj byo organizowanie wypraw misyjnych po za granice miast.
Dotychczas bowiem dziaalno duszpasterska skupiaa si na miastach, a wic centrach
administracyjnych. W latach trzydziestych misjonarze zaczli jednak organizowa wyprawy
poza granice miast, by ponie Sowo Borze take ludnoci wiejskiej. Podwaliny pod t
141
Ibidem, s. 100.
Ibidem, s. 294.
143
Ibidem, s. 347.
142
41
dziaalno pooy Longobardo, jako pierwszy organizujc kilkunastodniowe obchody

podmiejskich osad w okolicach Schaozhou, wyposaony przenony otarz, obrazy religijne
oraz race pisma i race dla nowo ochrzczonych.
Rwnie na wsiach starano si
instytucjonalizowa wiar np. przez aprobowanie powstawania wsplnot efektywnych

rytuaw kierowanych przez wieckich a zrzeszajcych osoby tej samej pci i wieku.
Oczywicie ich dostp do duchownych by jeszcze bardziej ograniczony ni w przypadku
miast, i zdarzao si, i byy one odwiedzane przez duchownego dwa razy w roku 144. Przez
reszt czasu dziaay raczej niezalenie, przez co atwiej byo o odstpstwa od ortodoksji.
Znajomo literatury konfucjaskiej mniejsz odgrywaa role w procesie nawracania
gminu. Podobnie wiedza naukowa nie cieszya si zbytnim zrozumieniem wrd
niepimiennych prowincjuszy. Std przy ewangelizacji mas chopskich wikszy nacisk
kadziono na wizualny aspekty wiary. Nacisk kadziono na sakramenty oraz szczeglnie
ceremonie pogrzebowe z racji znaczenia kultu zmarych przodkw w Chinach. Strategia ta
wynikaa ze specyfiki duchowoci panujcej na wsiach. Ceremonie przywodziy na myl
rytuay podobne do tych zasilajcych ludow pobono a materialne atrybuty
chrzecijastwa, podobnie jak w przypadku buddyzmu, cieszyy si wrd gminu wielk
estym. Oprcz obrazw i wiec take woda wicona, race, czy wieszane na szyi relikwie
witych stanowiy skuteczne narzdzia ewangelizacji145. Take odprawiane egzorcyzmy
musiay przydawa jezuitom znaczenia, suplementujc ich wizerunek uczonych (niezalenie
od intencji samych zakonnikw) aur tajemniczych magw i uzdrowicieli, bliskich
taoistycznym mdrcom.
Szanse na legalny powrt w granice Podniebia jezuici uzyskali po mierci wrogiego im
Shen Que. Niemay wpyw na zmian cesarskiego stanowiska miay rwnie sukcesy
odniesione przez najazd armii zjednoczonych przez Nurchacziego mongolskich plemion,
ktrzy wdarli si do Pastwa rodka zajmujc 1621 roku Mukden i Ljaojang146. Trwajc
wojn wyzyskali dla chrzecijaskiej sprawy niezawodni Xu Guangqi oraz Li Zhizao
zachcajc wadze wojskowe do zakupu artylerii od Portugalczykw i najciu jezuitw w celu
ich obsugi147. Kajdaski potwierdza wykorzystanie odlanych na Makau armat w licznych
144
N. Standaert, op. cit., s. 177.

146
147
E. Sturmer, op. cit., s, 21.
145
42
bitwach stoczonych przez armie Mingw, w tym rwnie w roku 1623 148. Misjonarze - teraz
artylerzyci - mogli bezpiecznie wyj z ukrycia i odnowi dziaalno.
Wrd nowych misjonarzy wikszo wci pochodzia z poudnia Europy, przede
wszystkim Portugali i Woch, ale znalaz si pord nich take niemiecki szlachcic, ktremu
przyjdzie odegra wan rol w dziejach misji. By to Adam Schall von Bell, ktry w 1630
roku za spraw Pawa Xu (teraz ju ministra rytuaw) zosta oddelegowany do reformy
cesarskiego kalendarza149. Znaczenie astronomii i astrologii w cesarskich Chinach byo
przemone, czemu bdzie jeszcze okazja przyjrze si w rozdziale trzecim. Do na razie
powiedzie, i biego w tych dziedzinach nauki moga nie ze sob konkretne korzyci
polityczne. Tote powierzone Schallowi i wsppracujcemu z nim Rho, zadanie otworzyo
przed jezuitami bramy do Zakazanego Miasta, gdzie dotd dostp mieli jedynie eunuchowie.
Praca w obserwatorium astronomicznym staa si odskoczni do byskotliwej kariery, jaka
bdzie udziaem niemieckiego misjonarza. Z jej owocw czerpa za bdzie cay zakon.
Jeszcze w epoce Ming stopniowo rosnce wpywy uzyskiwane przez nadwornych
astronomw znalazy odzwierciedlenie w praktyce apostolskiej. Standaert zwraca uwag, e
wanie poczwszy od lat trzydziestych kontakty z shenshi ulegaj osabieniu150.
Charakterystyczne dla pierwszego etapu: koncentracja na budowaniu prowincjonalnych
guanxi oraz prby ewangelizacji przedstawicieli lokalnych magistratw przestaj by
priorytetem. Zakon dla swej sprawy pozyskuje najpotniejszego z moliwych protektorw,
czyli samego tianzi. Obrazuje to sporzdzenie tablicy honorowej dla uczczenia mierci ojca
Rho w 1638 roku, do ktrej monarcha sam dobra znaki. Jej kopie rozesano do wszystkich
stacji misyjnych w Chinach, gdzie zosta wystawione na widok publiczny, a miejscowi
mandaryni okazywali im cze151. Mona to uzna za wany akt legitymizujcy obecno
Societas Iesu w Pastwie rodka. Zarazem naley odnotowa, i od mierci Pawa Xu w 1633
roku152, jezuitom nie udao si nawrci rwnie wysokiego rang mandaryna, majcego realny
wpyw na polityk wewntrzn cesarstwa. Trudno dociec czy by to skutek wiadomej decyzji
Towarzystwa czy raczej niemono wywoana brakiem lidera rwnie charyzmatycznego jak
Ricci.
148

E. Sturmer, op. cit., s. 25.
150
151
152
149
43
Wane, e nowy monarcha z mandurskiej dynastii Qing, zajwszy Pekin, w 1645 roku
przyj Nowy Kalendarz Zachodu sporzdzony przez misjonarzy153. Schalla, w uznaniu
zasug, podniesiono do rangi mandaryna i dyrektora Cesarskiego obserwatorium
astronomicznego. Objcie przez Shunzhi (1644-1661) osobistych rzdw umoliwi powstania
prawdziwej wizi midzy modym wadc a zachodnim uczonym. Ojciec Adam odtd pi si
bdzie po kolejnych szczeblach w hierarchii urzdniczej. W 1658 roku otrzyma od tianzi
najwyszy awans, godno mandaryna pierwszej rangi oraz tytu Wysoce Szanowanego
Zwiastuna
Cesarskiej
Uczty154.
Zarzdzanie
Urzdem
Astronomii
uniezalenio
Towarzystwo od porednikw i pozwolio im wyrosn na samodzielnych graczy. Ponadto

otrzymywane przez astronomw pensje byy wanym rdem finansowania dla zakonu,
ktry nieustannie odczuwa niedobr kapitau. Toczca si wojna jeszcze pogorszya sytuacj
materialn jezuitw z pnocy, odcitych od portugalskiego Makau. Albowiem na poudniu
dziaali nadal zwolennicy osabionej, ale bynajmniej niepokonanej dynastii Ming, przecinajc
jezuick Vice-prowincj Chisk krwawic lini frontu. Klsk rodzimej dynastii
przypiecztowao ujcie i uduszenie cesarza Yongli w roku 1662155. Do tego czasu wiernie
trwali
przy
nim
jezuici,
aktywnie
popierani
przez
Portugalczykw,
militarnie
zaangaowanych po stronie Yongli. Skupionym wok Poudniowych Mingw misjonarzom

udao si nawrci na chrzecijastwo matk, on i najblisze konkubiny cesarza a nawet
wymc na nim chrzest nastpcy tronu. Nie miao to jednak wikszego znaczenia w wietle
rychego upadku dynastii. Na nic zdaa misja dyplomatyczna polskiego misjonarza Michaa
Boyma, ktry w charakterze ambasadora uda si do Europy w celu pozyskania dla Yongli
sojusznikw, w osobie papiea i cesarza.
Druga poowa XVII wieku to okres zdecydowanych postpw Towarzystwa
Jezusowego w stosunku do poprzedniego etapu. Przyczyn tego stanu rzeczy mona
dopatrywa si w przesuniciu wysiku na ewangelizacj warstw niszych spoecznoci
chiskiej oraz w dbaoci o przyjazne stosunki, jakie zapanoway midzy jezuitami a dynasti
Qing, wyraone w Edykcie chisko-tatarskim z 1650 roku. Chroni on jezuicki stan
posiadania oraz porednio legitymizowa krzewienie wiary w zamian za lojalno uczonych z
zachodu156. Rwnoczenie nastpi proces czciowej sinizacji chrzecijastwa, zwizany z
153

155
156
154
44
przyjciem tradycyjnie chiskiego wzorca organizacji opartego o stowarzyszenia (hui) oraz

bractwa religijne. W poowie wieku bractwa stay si ju dominujc form celebrowania
pobonoci a ich liczba w samym tylko Szanghaju wzrosa z trzydziestu do stu dwudziestu w
latach 1643-1658157.Na pocztku lat szedziesitych XVII wieku liczba wiernych
przekraczaa ponad sto tysicy, a w dziesiciu prowincjach imperium dziaao dwadziecia
samodzielnych rezydencji. Nie ulega zmianie jedynie liczba samych misjonarzy, ktrych
byo 24, wspartych trzema chiskimi koadiutorami, cho jej skad osobowy ulega ewolucji.
Sytuacja jezuitw zdawaa si w tym czasie pewna, stabilna, a przy tym lepsza ni
kiedykolwiek. Ponownie jednak nadzieja na trwa stabilizacj pozycji zakonu okazaa si
ponna. Po mierci Shunshzi wadza trafia w rce regentw z Aoboiem na czele. Zabobonni
Mandurowie, ulegszy podszeptom wrogiego jezuitom stronnictwa chiskich astronomw,
wygnali europejskich duchownych. W wyniku tzn. sprawy kalendarzowej Adam Schall i
pracownicy Biura zostali postawieni w stan oskarenia, a misjonarze dziaajcy w Chinach
musieli uda si na banicj do Kantonu. Kres przeduajcym si rozprawom sdowym
pooy cesarz Kangxi, ktry ostatecznie zezwoli na powrt kapanw na pocztku lat
siedemdziesitych.
Etap III (1670-1710)

Chrzecijastwo w Podniebiu w drugiej dekadzie XVII wieku miao ju
pozycj na tyle siln, e nawet pomimo kilkuletniej absencji misjonarzy, wiara chiskich
katolikw nie tylko nie osaba, ale szeregi wiernych nawet si powikszyy. Na przykad w
Changshu czonkowie Towarzystwa odnotowali 300 nowych nawrce158, a zdarzay si take
i wiksze zmiany stanu osobowego. Powodem wzrostu liczby wiernych byy z jednej strony
przyrost naturalny rodzice chrzecijanie wychowywali swoje dzieci w wierze rzymskiej, a z
drugiej aktywno katechetw, ktrzy szerzyli Sowo Boe na wasn rk dokonujc
chrztw. Ich prac stymulowa pokj, jaki zapanowa w Pastwie rodka, po ostatecznym
zwycistwie Mandurw. Koci chiski y ju wasnym yciem, a rol misjonarzy byo
przede wszystkim zarzdzanie jego rozrastajcymi si strukturami.
157
158

Ibidem, s. 136.
45
O skali wyzwa moe zawiadczy fakt, i o ile jeszcze w 1675 roku liczba wiernych
wynosia przeszo 100 tys.159 to pod koniec wieku XVII liczba ta ulega podwojeniu 160.
Ponadto przeszo poowa ogu chrzecijan przypadaa na placwk w Szanghaju
obsugiwan przez ledwie trzech misjonarzy. W takich warunkach naleao w pierwszej
kolejnoci zadba o efektywny model administracji. Tote pierwsze od pwiecza spotkanie
czonkw Towarzystwa Jezusowego w Kantonie stao si okazj do uchwalenia wsplnego
dla wszystkich placwek wzoru organizacji bractw i stowarzysze. Bowiem to wanie na
sieci tych instytucji ostatecznie oparto Koci Pastwa rodka. Wprowadzone zmiany nie
miay jednak tak doniosego charakteru jak te poczynione w pierwszej poowie stulecia.
Dziaalno jezuitw nie rnia si zbytnio od tej z poprzedniego etapu, tyle tylko, e wrd
sukcesywnie rosncej liczby katolikw chiskich, pojawio si nowe pokolenie od dziecka
wychowane w wierze rzymskiej. W odpowiedzi na rosnce aspiracje tej grupy naleao
dostosowa formy kultu. Tworzono w tym celu bractwa o restrykcyjnej regule. Take
katecheci zdradzali pragnienie uzyskania szerszych uprawnie. Dowodz tego zdarzajce si
przypadki przekraczania przez nich kompetencji, zwaszcza odprawianie egzorcyzmw
zarezerwowane dla duchownych. Najsilniejsze czynniki ksztatujce misj Towarzystwa
Jezusowego w Chinach, na jej trzecim etapie, wygenerowane zostay jednak poza granicami
Pastwa rodka. Dlatego te, to wanie zewntrznym jej uwarunkowaniom, powicona
zostanie niniejsza cz studium.
Zmieniajca si sytuacja polityczna w Europie znalaza swe odzwierciedlenie w
stosunkach, jakie zapanoway midzy misjonarzami dziaajcym w Podniebiu. Francja
Ludwika XIV urosa do rangi arbitra starego kontynentu, a imperium Habsburgw (z ktrego
prowincji tradycyjnie rekrutowali si chiscy jezuici) nie byo w stanie przeciwstawi si
ambicjom Krla Soce. Na losach misji niekorzystnie odbi si take konflikt hiszpaskoportugalski, ktry osabiajc obydwie kolonialne potgi, przyczyni si do zdobycia przez
krla arcychrzecijaskiego cennych wpyww w Rzymie. Dopiero wywalczona przez
Portugalczykw w roku 1668 samodzielno staa si impulsem do odrabiania strat.
Francuzw, w odniesieniu do Azji Wschodniej, czya z papiestwem wsplnota
interesw, ktre wyraay si w dnoci do ograniczenia roli portugalskiego padorado161.
159
Ibidem, s. 138.
161
Stolica apostolska ju w 1657 podja stanowcze dziaania majce na celu wzmocnienie Kongregacji
Rozkrzewiania Wiary kosztem wice-prowincji Chiskiej. Suyo temu wyczenie spod jurysdykcji jezuickiej
160
46
Tem, dla nadchodzcej konfrontacji stron, by tlcy si w domenie Ludwika Wielkiego

konflikt jansenistw z jezuitami. Spr ten wiza rce generaowi Societas Iesu. Przeoony
generalny nie mg sobie pozwoli na afront wobec potnego monarchy w obliczu sympatii,
jak darzono jansenistw we Francji. W celu cakowitego rozbicia, tamtejszej opozycji,
musia z francusk koron cile wsppracowa.
Wyobrani Ludwika pobudzio przybycie ojca Filipa Coupleta misjonarza
chiskiego ktry na pocztku lat 80 XVII wieku odbywa objazd po dworach europejskich
by pozyska rodki dla dalszego prowadzenia misji. Wtedy Krl Soce zapragn mie
swych reprezentantw w cesarstwie, ktrego wspaniay obraz, jezuici odmalowali w licznych
publikacjach dedykowanych na rynek europejski162. Take interes kolonialny przemawia za
zaangaowaniem si w misj jezuick. Moliwo otworzenia niezalenego od Makau kanau
komunikacji z Pastwem rodka kusio Koron Francusk obietnic rozpoczcia intratnego
handlu.
Krlewskie yczenie zbiego si w czasie z wezwaniami wystosowywanymi przez
Ferdynanda Verbiesta (superiora misji) do niemieckich kolegiw, by przysa do Chin braci
zdolnych przej po nim zarzd Cesarskiego Biura Astronomicznego. Poniewa Krlestwo
Portugalii nie byo w stanie na swych statkach dostarczy waciwych ludzi, inicjatyw
przej wadca Francji. Matematycy Krlewscy pod przewodnictwem ojca de Fontaney
dobili do granic Podniebia w Ningbo w 1687 omijajc przy tym Makau 163. Midzy
przybyszami a lokalnym magistratem pojawiy si napicia. Skonio to ojca Prosper
Intorcetta do uchronienia francuskich jezuitw przed gniewem miejscowego wice-krla.
Bowiem przeduajcy antagonizm grozi ponownym kryzysem misji. Verbiest zadba za,
aby bezpiecznie dotarli do Pekinu164.
Francuzi nie uznawali nad sob zwierzchnictwa adnego spord tradycyjnych
orodkw wadzy jezuickiej na Dalekim Wschodzie. Wice-prowincja, mimo prb nie potrafi
biskupstw: tonkiskiego, kochinchiskiego i nankiskiego, na ktrych czele stanli odpowiedzialni przed
Rzymem Wikariusze apostolscy. W 1673 papie zezwoli za na udzia wieckiego kleru w dziele ewangelizacji
Chin vide L. M. Brockey, op. cit., s. 156-157.
162
Oprcz licznych dzia jezuitw chiskich, w rodzaju Compendiosa Narratione dello.
Stato della Missione Cinesi dallanno 1581 fin allanno 1669 Intorcetty (Rzym, 1672), warto take wymieni
China monumentis illustrata Kirchera (wydanie francuskie Amsterdam, 1670) dla ktrej sporzdzenia
posugiwa si w znacznym stopniu materiaami przygotowanymi przez polskiego misjonarza Michaa Boyma
163
D. Shi-ran, H. Qi, The conribution of French Jesuits to China science in the seventeenth and eighteenth
centurie, http://www1.ihns.ac.cn/members/hanqi/pdf.databank/2-55.pdf, [dostp: 14.03.2014], s. 226.
164
A. F. Plattner, op. cit., s. 222.
47
skoni nowo przybyych braci, by udali si do wymagajcych wsparcia osobowego placwek

misyjnych. Matematycy krlewscy uwaali swoj misj za byt osobny, a za jedynego
zwierzchnika, Ludwika Wielkiego. Akceptacj tego stanu rzeczy wymusili w 1688 roku na
Wizytatorze Filippuccim165. Gros ich pracy naukowej, w tym wielki projekt majcy na celu
zbadanie topografii Pastwa rodka166, przypada na wiek XVIII, wykraczajc tym samym
poza ramy studium. Jednak ju w wieku XVII zdoali zyska sobie sympati oraz
przychylno cesarza Kangxi, ktry przynajmniej na pocztku nie dostrzega istotnych rnic
midzy nimi, a pozostaymi spadkobiercami doktryny Mateo Ricciego. Jezuici starali si za
wszelk cen ukry przed tianzi nieporozumienia i podziay targajce zakonem. Zdawali
sobie spraw, e poparcie cesarskie zawdziczaj przynalenoci do Yesu Hui, ktre
wielokrotnie okazao si pomocnym monarsze. Potwierdza to wydany w 1692 roku tzw.
Edykt Tolerancyjny167. ask Kangxi nie cieszya si wic adna konkretna grupa
narodowociowa. Obnaenie przed cesarskim obliczem rnic wynikajcych z tego tytuu
nioso dla powane zagroenie dla bytu misji.
Niepokorna postawa Francuzw zaostrzya spr midzy starymi, a nowymi
zakonnikami, teraz dodatkowo zabarwionego niesnaskami etnicznymi. Gdy misjonarze
przebywali jeszcze w Kantonie rozdwik midzy nimi dotyczy w pierwszej kolejnoci
zagadnie natury strategicznej lub stosunku do poczyna Adama Schalla stawiajcego (jak na
dworskiego astronoma przystao) cesarzowi wrby. Spr o metody uwidoczni si za w
czasie dyskusji dotyczcej wywicania Chiczykw. Starzy dostrzegali w tym rozwizaniu
przede wszystkim zagroenia, gdy kontrola, jak mogliby ojcowie sprawowa nad brami
pochodzcym z Podniebia bya ograniczona. W ich odczuciu Chiczycy nie posiadaliby
waciwego przygotowania duchowego i ich gotowo do realizowania cnoty posuszestwa,
tak afirmowanej przez jezuitw, byaby wtpliwa. Rwnoczenie starzy przywizani do
cieki wyznaczonej prze Ricciego zdawali sobie spraw z wagi wszechstronnego
wyksztacenia, koniecznego do utrzymania waciwego wizerunku uczonych z zachodu.
Otworzenie Chiczykom drogi do kapastwa wymusiaby stworzenie warunkw do
nauczania ich nie tylko aciny i europejskiej filozofii, ale dla zachowania statusu uczonych,
take tradycyjnego kanonu konfucjaskiego. Nowi zwracali jednak uwag, i w wietle
nowych wyzwa powoanie rodzimych kapanw jest koniecznoci. Zwaszcza, e mogliby
165

D. Shi-ran, H. Qi, op. cit., s. 272.
167
166
48
by oni aktywni take w trakcie trwania kolejnych antyjezuickich rozruchw. Ostatecznie,

nie bez kontrowersji, otworzono w Makau seminarium i w 1688 roku dokonano wywicenia
trzech Chiczykw168. Sprawdziy si jednak obawy starych, gdy jeden spord braci
uciek z placwki wkrtce po uzyskaniu wice.
Poczwszy od lat osiemdziesitych gwatownie wzrastao ryzyko rozamu wewntrz
dziaajcych w Podniebiu jezuitw. Rosnc autonomi Matematykw Krlewskich,
zachcaa pozostae grupy narodowociowe do dziaa na rzecz uzyskania wpyww, jakimi
dotychczas cieszyli si jedynie Portugalczycy. Dominacj zakonnikw pochodzcych z
Portugalii przez lata sankcjonowaa ich przewag liczebn, bdc pochodn zaangaowania
portugalskiej korony w misj chrystianizacyjn Dalekim Wschodzie, w ramach padorado.
Mimo to, Towarzystwo Jezusowe niezmienienie utrzymywao swj internacjonalistyczny
charakter. Rywalizacja pobudzi narodowe antagonizmy, ktre zaczy wpywa na decyzje
wadz zakonu. Winic wice-prowincjaa Verbeista (Belga) za eskalowanie konfliktu, Genera
Triso Gonzalez napisa list do spowiednika krla Portugalskiego, w ktrym domaga si
wysania do Chin silnej reprezentacji pochodzcej z Portugalii169. Miao to wzmocni
tradycyjne koa kierujce misj. Powzita w latach dziewidziesitych decyzja Przeoonego
Generalnego nie tylko bya ju spnion reakcj na mnoce si podziay wewntrz misji,
ale take sama wpisywaa si ich logik. Przy czym samo wysanie do Chin Portugalczykw
nie zaatwiao adnego z pitrzcych si przed jezuitami problemw. W 1700 roku
Matematykom Krlewskim, odgrywajcym przecie powan rol w samym sercu misji
pekiskim kolegium astronomicznym - udao si zyska dla siebie cakowit niezaleno od
vice-prowincjaa170. Zagroenie byo tym wiksze, i stosunek Francuzw do zakonnikw z
poudniowej Europy by otwarcie wrogi. Da temu wyraz Ludwik Le Comte publikujc w
Paryu Nouveaux Memoires sur ltat Prsent de la Chine (1699), w ktrej atakuje
portugalsk strategi ewangelizacyjn w Chinach, a take samego Ricciego171. Utrzymanie w
tajemnicy przed cesarzem trawicego zakon konfliktu, w sytuacji, w ktrej istniay dwie,
niezalene i antagonistycznie do siebie nastawione misje byo niepodobiestwem. Jezuitom
niedane byo si jednak przekona, czy same tylko wewntrzne spory, istotnie byyby zdolne
zaprzepaci dorobek kilku pokole misjonarzy. W rol grabarza misji wcieli si Karol De
168
Ibidem, s. 150.
Ibidem, s. 162.
170
171
169
49
Tournon, ktry w charakterze papieskiego legata, przyby do Chin by ostatecznie

rozstrzygn spraw chiskich rytw. Kwestia ta cignie si za zakonem jeszcze od czasw
upadku misji japoskiej, gdy wygnani z Kraju Kwitncej Wini misjonarze po raz pierwszy
poddali w wtpliwo tolerancyjn postaw spadkobiercw Ricciego. Od tego czasu rnym
nateniem powraca gdy, jak stwierdza Plattner Rzym nie by zasadniczo w stanie da
miarodajnych rozstrzygni, a jeli je dawa, byy one zmienne, niekiedy sprzeczne, zalenie od
argumentacji zwolennikw jednej lub drugiej metody misyjnej172. Tak dugo jak monopol na
chrystianizacj pozostawa w rkach jezuitw problem sprzecznych decyzji papiea nie by
problemem pierwszorzdnej wagi. Podkoniec XVII wieku w Pastwie rodka dziaali jednak na
ju nie tylko czonkowie Societas Iesu, ale take zakony ebracze oraz wieccy ksia
podlegajcy jurysdykcji Wikariusz Apostolskich. Ich szeregi wydatnie powikszyy si wraz z
dotarciem do Europy wiadomoci o wydaniu przez Kangxi edyktu tolerancyjnego.
Towarzystwo w 1700 roku powoao si w tym sporze na deklaracje cesarza stwierdzajc, i
obrzdy konfucjaskie maj charakter wycznie pastwowy173. Argument ten rozsierdzi
biskupa Rzymu, ktry uzna go zamach na swj wyczny autorytet, w dziedzinie orzekania o
sprawach wiary. Decyzja o wysania De Tourona okazaa si fatalna w skutkach. Nie znajc
chiskiego, patriarcha Antiochii (taki tytu nada mu papie) zda si musia na porednictwo
jezuitw, ktrych nie darzy zaufaniem. Nie moe wic dziwi, e win za klsk rozmw z
cesarzem (domaga si w niej, midzy innymi, przyznania sobie osobistego zwierzchnictwa
nad caoci misji) obarczy tumaczy wywodzcych si z Towarzystwa Jezusowego. Przyszy
kardyna potpi ryty chiskie, w czym popar go, co warte odnotowania, francuski jezuita Claude de Visdelou. W odpowiedzi na t decyzj Kangxi w 1706 roku wyda dekret
nakazujcy wszystkim duchownym, chccym pozosta w Chinach, podpisa deklaracje
wiernoci (piao)174. Cze jezuitw, w trosce o swych wiernych, przystaa na cesarski rozkaz,
liczc, i wkrtce wszystko pozytywnie si dla nich zakoczy. Klemens XI ostatecznie
przychyli si jednak do pogldw de Tourona i w 1715 roku, bull Ex illa die potpi
chiskie ryty175. Akt stanowi formalne zakoczenie jezuick epopej w Pastwie rodka.
172
A. F. Plattner, op. cit., s. 287.

Ibidem, s. 293.
174
175
173
50
Rozdzia 4. Rzdy dynastii Qing.

4.1 Jezuici w konflikcie z nowymi i starymi jezuitami.
Nim przejdziemy do omwienia najwaniejszej konsekwencji kryzysu politycznego,
czyli zmiany dynastii i wpywu, jakie zmiana ta wywara na sytuacj zakonu, pochylmy si
jeszcze nad powtarzajcymi w obu epokach si wypdzeniami misjonarzy.
Pierwszym z nich rozpoczyna si w 1616 roku i jest efektem machinacji Shen Que,
Wicedyrektora Ministerstwa Rytuaw w Nankinie176. Cho nie wyrzdza on wikszy szkd
misji, w tym sensie, e cho wszyscy zakonnicy skazani zostali na banicj, to relatywnie
wysokiej ich liczbie (omiu) udao si przetrwa trudny czas w ukryciu. Zreszt szybko, bo
ju w latach dwudziestych XVII wieku, jezuitom udao si powrci do Pastwa rodka.
Motywacj Shen Que, w opinii Liama, bya nie tylko ch nakonienia cesarza do powrotu na
drog konfucjaskiej ortodoksji, ale take osobista uraza, jak minister ywi w stosunku do
jezuitw177. Dla czci konserwatywnych elit chiskich, ktrych woli wyrazicielem by Shen
Que, obecno jezuitw w Pastwie rodka stanowia zagroenie, gdy ich nauka
wprowadza zamt wrd posplstwa. Podejrzewano misjonarzy o przygotowywanie
wsplnie z Portugalczykami spisku, majcego na celu obalenie cesarza. Ponadto zarzucono
im apownictwo oraz urganie narodowej dumie elit, poprzez bezprawne przywdziewanie szat
uczonych oraz podwaanie prawdy chiskiej kosmologii. Skd si bray tak powane zarzuty
wymierzone w garstk przybyszw z Zachodu?
Pewne wiato na t kwesti rzuca pogld czci badaczy dotyczcy przeomu XVIXVII wieku. Zwraca si uwag na wzrost zainteresowania ruchami odnowy duchowej w
spoeczestwie chiskim, przypadajcy w okresie schykowym rzdw Wan li, jak na
przykad w synkretycznej doktrynie Sanxue. Tym samym gotowo do przyjmowania
jezuickiej Nauki Nieba wrd mandarynatu, byaby pochodn pewnego oglnego trendu.
Pisma jezuickie istotnie spotykay si wtedy ze sporym zainteresowaniem, a wrd
przedstawicieli wyszych warstw spoeczestwa udao si pozyska dla wiary rzymskiej
cennych sojusznikw. W nastpnych dekadach sukcesw tych nie udao si powtrzy. Tote
moliwe, e zarwno tolerancja elit dla heterodoksji, jak i gwatowno reakcji byy
spowodowane t sam arliwoci (desperacj?) majc na celu ocalenie choby
176
177

51
fundamentw konfucjaskiego system wartoci w dekadenckich latach rzdw Wan li. John
Wills lokuje koniec tego okresu specyficznego na lata 30 XVII wieku 178, co zbiega si z
okresem mandurskich najazdw na Chiny Pnocne, jak choby ten z roku 1629179.
Drugi nawet ostrzejszy atak przypuszczono na Towarzystwo Jezuickie w roku 1664,
kiedy to regent Aoboi wyda nakaz aresztowania pekiskich jezuitw180. Nieco pniej
nakazano przyby pozostaym zakonnikom do stolicy, gdzie mia odby si proces. Tym
razem za nagonk na Societas Iesu stan Yang Guangxian, skromna dworska figura, ktry
ju od 1659 publikowa paszkwile na jezuitw181. Zarzuty, jakie postawiono zachodnim
mdrcom, byy podobne do tych z czasw Afery Nankiskiej: spiskowanie przeciw
cesarstwu, szerzenie faszywej religii godzcej w chiskie wartoci i tradycje, ale take
sprowadzenie mierci na cesarza, w wyniku niewaciwe wyznaczonej daty pogrzebu
monarszego syna. Pocztkowe surowe wyroki (w tym kara mierci dla Adama Schalla),
zagodzono przez wzgld na interwencj Nieba, jak zinterpretowano pojawienie si na niebie
komety oraz trzsienie ziemi, jakie wkrtce potem nawiedziy Chiny. Ale ostateczny kres
przeladowaniom pooy Kangxi rehabilitujc (pomiertnie ju) Schalla i przywracajc
jezuitom kontrol nad kolegium astronomicznym. Ostatecznym argumentem, ktry
zdecydowa na korzy Towarzystwa nie bya jednak bezpodstawno zarzutw, ale fakt, e
byli oni niezastpieni w dokonywaniu obserwacji nieba. Potwierdzili to w powtarzajcych si
sporach z naukowcami chiskimi. Astronomia miaa w Chinach wielkie znaczenie dla domu
cesarskiego, szczeglnie dla nowej, obcej dynastii starajcej si przedstawi poddanym, jako
powoani przez Tian do sprawowania rzdw. Kwestia ta odsya nas do gwnego wtku
wywodu.
4.2 Przydatno jezuitw dla mandurskiego reymu.

Cesarz, zgodnie z chisk ideologi wadzy, rzdzi wszystkim, co pod Niebem, jako
jego namiestnik. Do jego obowizkw naleao dbanie o harmonie oraz rwnowag na Ziemi
i z obowizku tego by przez Tian rozliczany. W praktyce oznaczao to, e musia dba by
wzorcowo wywizywa si z cesarskich obrzdw ku czci Nieba, Ziemi oraz innych
ceremonii pastwowych, ktrych by celebransem. Ponadto mia sw postaw stanowi wzr
178
Ibidem, s. 91.
180
181
179
52
konfucjaskiej cnoty, ktra emanowa miaa na jego urzdnikw i inspirowa ich dobrych
rzdw. Zgodnie z konfucjask konstytucj konkretne zarzdzanie ogranicza si miao w
zasadzie tylko do wybrania mdrych i cnotliwych urzdnikw 182. Mingowie nie zastosowali
si do tych wytycznych wprowadzajc osobiste rzdy monarsze, w czym Fairbank dostrzega
ducha mongolskiej dynastii Yuan183. Decyzja ta lega u podstaw utajonego konfliktu Cesarzy i
mandarynw, w ktry wpletli si eunuchowie, w efekcie sprowadzajc na Chiny katastrof
wieloletniej okupacji mandurskiej.
Gdy cesarz popada w nieask Nieba, mogo mu ono odebra mandat i tym samym
otworzy ludowi drog do buntu. Racjonalna interpretacj teori Mandatu Nieba
zawdziczaj Chiny Mencjuszowi. W jej myl rebelie chopskie, cyklicznie nawiedzajce
Pastwo rodka, stanowi swoiste signum temporis zwiastujc rychy upadek dynastii, od
ktrej Niebo si odwrcio, gdy monarcha z owieconego wadcy przeobrazi si w tyrana.
Na miejsce niegodnego wyrzutka Niebo sygnowao innego wybraca, ktry przejmowa
wadz. Schemat ten zdawa si powtarza w historii Podniebia wielokrotnie. W wyniku
powstania ludowego upaday chociaby dynastie: Tang oraz Yuan. Take Mingowie utracili
wadze w nastpstwie buntu poddanych, ale sytuacj t wykorzystali najedcy z pnocy.
Wystpienia chopskie, motywowane klsk godu, rozpoczy si w prowincji w
Shanxi w roku 1627, by stopniowo rozla si na tereny pnocnych oraz rodkowych Chin184.
Cho pocztkowo spontaniczne i chaotyczne, zyskay spoisto, gdy gwnym organizatorem
si powstaczych sta si jeden chop Li Zicheng. Ambitny lider w roku 1644 (daje to pojcie,
jak dugo Pastwo rodka trapione byo niepokojami) poprowadzi przegrupowane wojska na
Pekin, w celu obalenia cesarza Chongzhena (1627-1644)185. Rwnoczenie Chiny zmagay si
w tym czasie z inwazj mandursk, kierowan przez Hong Taiji. Rzdzone przez niego
pastwo obejmowao Manduri, Mongoli Wewntrzn a take sprawowao protektorat nad
Kore. W przeciwiestwie do innych bytw politycznych tworzonych przez koczownikw z
pnocy, Mandurowie wprowadzili chiski model sprawowania rzdw jeszcze przed
podbojem Pastwa rodka. Stworzywszy w Mukdenie wzorowan na Pekinie cywiln
administracj pastwow w miniaturze byli instytucjonalnie przygotowani do szybkiego
182
K. Seitz, Chiny. Powrt olbrzyma, prze., T. Mazur, Warszawa 2008, s. 52.

184
185
183
53
przejcia wadzy nad Podniebiem186. Hong Taiji w 1636 ogosi ustanowienie dynastii Qing
(Czystych)187. Aktem tym wprost wyrazi pretensje do przejcia schedy po pozbawionych
Mandatu Nieba Mingach188. Do urzeczywistnienia ich planw walnie przyczyni si genera
wojsk imperialnych Wu Sangui, nie godzc si na przymierze z chopskimi rebeliantami,
ktrzy zdoali ju zaj Pekin. Zagroony przez wojska Li Zichenga genera zdecydowa si
wezwa na pomoc Mandurw i poprzysig im wierno. Siy Wu Sangui wsparte przez
kawaleri Qingw zaday klsk powstacom, zmuszajc Li Zichenga do odwrotu. Rodziski
twierdzi, e to nie sukcesy militarne stanowiy klucz do ostatecznego zwycistwa dynastii
mandurskiej, a ulega postawa przeraonej rebeli chiskiej gentry gotowej liza buty
swoich nowych panw189. Fairbank, powoujc si na badania Wakemana i Struva, zwraca
jednak uwag na trudny wybr, z jakim przyszo si zmierzy elitom Pastwa rodka, ktre
miay do wyboru kolaboracje albo mier, przy czym niejednokrotnie decydowano si na to
drugie190. Nie mniej Qingowie od pocztku starali si wpisa w chiski porzdek kulturowy,
by zapewni sobie legitymizacj. Dla dynastii niebdcej rodowitymi Hanami, byo
koniecznym przyjcie konfucjaskiego modelu imperium, poniewa miao one charakter
pastwa uniwersalnego, co przynajmniej w wymiarze ideologicznym uchylao etniczne
niepodobiestwo
rzdzcych
rzdzonych.
Sumienno
wypenianiu
rytuaw
pastwowych stawaa si wic jednym z podstawowych narzdzi propagandowych nowego

reymu. Prawidowe okrelenie pr roku oraz pozycji cia niebieskich suyo tworzeniu
kalendarza, gwarantujcego prawidowe celebrowanie kultw pastwowych 191. Znaczenie
astronomw i astrologw w cesarskich Chinach byo przemone. Bez ich udziau nie moga
odby si adna powaniejsza uroczysto, ani nie mona byo podj adnej waniejszej
decyzji192. Ju w czasie rzdw dynastii Ming jezuici starali si wzmocni swoj pozycj w
Podniebiu stajc si intelektualnym zapleczem kolegium astronomicznego. Jednak za
panowania Qingw, dynastii obcej, ktra dopiero musiaa zapracowa na swe uznanie, talenty
zakonnikw okazay si wrcz nieocenione. Zarazem spowodowany inwazj chaos na
szczytach wadzy doprowadzi do rozpadu dawnej sieci zalenoci. Niezalenie od
186

188
Elementem Mingw by ogie, Qingowie wybrali za sobie wod na ywio patronacki dla wasnej dynastii,
co miao zwiastowa nachodzc zmian wadzy. O piciu ywioach bdcych skadnikami Wielkiego Planu vide
189
W. Rodziski, op. cit., 309.
190
191
192
Ibidem.
187
54
ewentualnych decyzji personalnych Mandurowie i tak traktowani byli z nieufnoci. Tote

mogli sobie pozwoli na wywindowanie przybyszw zachodu, obcych, tak jak oni sami.
Adam Schall oferujc swe usug cesarzowi Shunzhi (1644-1661) mia ju gotowy nowy,
precyzyjny kalendarz (Shixian)193. O wadze tego daru dla monarchy, moe wiadczy aska,
jak monarcha obdarzy swojego astronoma, pncego po kolejnych szczeblach kariery.
Jednym z obserwatorw agonw astronomicznych, stanowicych wany komponent
antyjezuickiej nagonki, by Kangxi. Za ich spraw podj studia na zachodni nauk194, co
niewtpliwie wywaro wpyw na jego pniejsze decyzje w odniesieniu do jezuitw. Cesarz
ten by wadc wiatym i podczas swojego panowania znacznie rozszerzy zarwno chiskie
granice, jak i doprowadzi do odbudowy ekonomicznej pastwa. Rwnoczenie jednak
konstytuowa polityczn lini Qingw i stara si prezentowa poddanym jako wzorowy
tianzi. By pozyska dla swych rzdw poparcie elity urzdniczej sprawowa szeroko
zakrojony mecenat na kultur, ale zgodnie z koncepcj dynastii promowa przede wszystkim
to, co byo w tej tradycji najbardziej konserwatywne i ortodoksyjne, stajc si nawet
gorliwszym konfucjanistom ni sama chiska gentry195.
Wsparcie, jakiego mia udzieli Nauce Nieba, wyraone dwoma edyktami wydanymi
w marcu 1692 roku, w istocie sprowadzao si jedynie do zachowania yczliwej
neutralnoci, wobec dziaalnoci jezuickiej196. Zarazem naley zauway, e wydanie aktu
nastpuje wkrtce po zakoczeniu pertraktacji z Rosjanami, ktrych skutkiem byo
podpisanie traktatu w Nerczysku (1689 r.)197. W mediacjach Pastwo rodka korzystao z
usug jezuitw: Gerbillona i Pereiry. W wietle tego faktu Edykt Tolerancyjny mona
interpretowa jako rodzaj podziki za pomoc Towarzystwa przy prowadzeniu rokowa.
Ponadto Hollis zauwaa, i dekretami tolerancyjnymi objte byy take konfucjanizm,
buddyzm i taozim198. Jego konstatacja wydaje si nie by jednak do koca zrozumia.
Polityk Kangxi cechowaa niewtpliwie tolerancyjno wobec rnych wyzna chiskich,
ale artykulacja neutralnoci wobec wierze gboko osadzonych w tradycji wydaje si by
zbdna. W przypadku konfucjanizmu bdcego esencj chiskiej teologii wadzy, zakrawa
wrcz na absurd. Zwaszcza w kontekcie wydanego w 1670 roku witego Edyktu
193

D. Shi-ran, H. Qi, op. cit, s.. 272.
195
196
197
198
C. Hollis, op. cit. s. 78.
194
55
wyraajcego sam kociec konfucjaskiej ortodoksji w odniesieniu do przecitnego

obywatela199. Stanowi on jedno z narzdzie indoktrynacji, za pomoc ktrych niskiej rangi
prowincjonalni sheshi mieli wpaja plebejuszom obowizki wobec pastwa. Chrzecijastwo
w warunkach chiskich, z gruntu nieortodoksyjne i personalistyczne, tak dugo mogo w
utrzyma si w Pastwie rodka, jak dugo udawao mu si ukry sw prawdziw natur.
Cho w standardowe modlitwy odmawiano w intencji cesarza, to jednak nastpujce po nich
mody za cesarza boskiego prawa jak nazywano w Podniebiu papiea, byy z gruntu nie
do przyjcia.
Moliwo rozkwitu wiary katolickiej w Qingowskim reimie na dusz met jawi
si raczej jako ograniczone. Z racji programowego konserwatyzmu, na ktrego gruncie
starano si skonsolidowa wadz w oparciu o warstw uczonych-urzdnikw, dugotrwaa
akceptacja dla wiary krzya bya niemoliwa. Udowadniaj to ponawiajce si okresy
przeladowa, charakterystyczne dla okresw przesile, gdy wadza cesarska bya saba lub
panowa regent. Reakcyjne koa, znacznie liczniejsze i potniejsze ni jezuici, z atwoci
mogy atakowa misjonarzy i ich religi oskarajc j o heterodoksj oraz prb narzucenia
obcych, barbarzyskich wartoci. Jedn z przyczyn tego stanu rzeczy moga by dbao
samego Towarzystwa Jezuickiego o zachowanie czystoci swej wiary, co skutkowao
eliminacj z ycia wiernych wszelkich przejaww innych, komplementarnych wobec siebie,
kultw tradycyjnie chiskich. Monoteistycznej doktrynie rzymskiej trudno byo znale
sojusznikw w Podniebiu, zwaszcza po wycofaniu si misjonarzy jezuickich z aktywnego
zabiegania o poparcie mandarynatu. cile hierarchie spoeczestwo Pastwa rodka
pozbawiao politycznej podmiotowoci masy ludowe, z ktrych w tym okresie w absolutnej
wikszoci rekrutowali si przecie wierni.
199
56
Zakoczenie
Zaoone przez Ignacego Loyole Towarzystwo, jako jedyny spord zakonw

misyjnych posiada odpowiednie przygotowanie intelektualne, by podj si dziea
chrystianizacji Pastwa rodka. Dziki wszechstronnie wyksztaconym kadrom, Societas Iesu
mogo stosunkowo atwo zaadaptowa si do warunkw panujcych w Podniebiu, gdzie na
rwni liczyy si ogada towarzyska, literacka wraliwo oraz wiedza naukowa. Studenci
jezuickich kolegiw stanowili kapita, jakiego mogli pozazdroci jezuitom mendykancii,
ktrzy take mieli swj wkad w nawracania Chiczykw, jednak udzia w tym procesie by
dalece mniejszy. Niewykluczone, e gdyby czonkom Towarzystwa udao si doprowadzi do
zmiany obowizujcego w Pastwie rodka programu nauczania przez wzbogacenie go o
filozofi arystotelesowsk, to chrzecijastwo take wrd uczonych-urzdnikw cieszyoby
si znacznie wikszym uznaniem a przede wszystkim zrozumieniem. Moliwo powoania
sieci kolegiw ksztaccych podug modelu przyjtego w Europie stwarzaaby moliwo do
oddziaywania na duchowo modziey rekrutujcej si do chiskiej elity ju od
najmodszych lat. Niestety, prby wpynicia na kanon literatury egzaminacyjnej zakoczyy
si porak200, czynic jezuickie wyksztacenie bezuytecznym. Pozbawio to Towarzystwo
podstawowego narzdzia sucego ewangelizacji - kolegiw, ktrym wiara katolicka w
znacznej mierze zawdzicza swe zwycistwo nad protestantyzmem na Starym Kontynencie.
200
57
Panujca w zakonie elazna dyscyplina oraz zasada bezwzgldnego posuszestwa

przeoonym, tak dugo jak byy egzekwowane take przyczyni si do powodzenia zakonu w
Chinach. Midzynarodowy charakter Towarzystwa Jezusowego pozwala w peni
wykorzystywa przewag wyksztacenia, jak zakon dysponowa tak nad Chiczykami jak i
innymi zakonami, rekrutujc na stanowiska w Cesarskim Biurze Astronomicznym
specjalistw z caej Europy.
Niezalenie od swojego pochodzenia misjonarze-jezuici w
pierwszej kolejnoci identyfikowali si Societas Iesui, realizowali jego cele oraz interesy,
take w zakresie wspierania na Dalekim Wschodzie instytucji portugalskiego padorado. W
XVII wieku sprzyjajca zakonowi Portugalia, sama nie dysponujc wystarczajcymi
zasobami wykwalifikowanych astronomw201, by mc wysya ich bez starty wasnej do
Chin, wci moga korzysta z uprzywilejowanej pozycji handlowej, jakiej zapewniaa jej
cisa wsppraca zakonem jezuickim. Natomiast pogbiajca si dekompozycja misji, w
wyniku przybycia w drugiej poowie XVII wieku francuskich Matematykw Krlewskich,
ktrzy nie stosowali si do tradycyjnie rzdzcych zakonem zasad i przenieli do Chin
panujce w Europie nastroje antagonistyczne, walnie przyczynia si do ostatecznej poraki
dziaa Towarzystwa Jezusowego w Pastwie rodka.
Charakter misji jezuickiej w znacznym stopniu zosta okrelony przez warunki
panujce w Chinach. Warto przy tym zauway, i sytuacja w Pastwie rodka w
omawianym okresie radykalnie si zmieniaa. W wieku XVI adaptacji jezuitw sprzyjaa
atmosfera dekadencji i rozprenia panujca wrd elit, skutkujca wiksz tolerancj dla
heterodoksji, a take, w obliczu dokonanych przewartociowa dawnych idei, wywoujca
u czci mandarynw ch poznania i zaangaowania si w nowe ruchy religijno-filozoficzne.
Dlatego z krgw rzdzcych skupionych wok ministra rytuaw Shen Que nastpia ostra
reakcja, misjonarzy dziaajcych w Chinach wypdzono, a ich nauk potpiono. Wydarzenia
te pozwalaj domniemywa, e wrd elity Podniebia jezuickie Tianzhu istotnie cieszyo si
zainteresowaniem, nawet jeli nie od razu przeoyo si to radykalny wzrost nawrce.
Zapewne dlatego, gdy misjonarze wrcili w granice Pastwa rodka w charakterze
artylerzystw dokonali istotnego zwrotu w strategii misyjnej. Nastpcy Ricciego
zrezygnowali z wytyczonej przez niego cieki, porzucajc ide nawracania od gry na
rzecz wypracowanej przez Longobardo formuowy ewangelizowania spoecznych dow.
201
O zapaci intelektualnej krajw Iberyjskich moliwej do odnotowania ju w pocztkach reformacji oraz

rosncych dysproporcjach w tym zakresie midzy poudniem a pnoc Europy szeroko rozpisuje si Landes.
Vide D. S. Landes, op. cit. s. 151- 162 i 194 - 214.
58
Tolerancja dla rytw chiskich kultu Konfucjusza oraz rytuaw ku czci przodkw
cho niewtpliwie bya efektem rozpoznania ich pastwowego charakteru, take stanowia
wyraz pragmatyki misyjnej. Jeli Nauka Mistrza Konga miaa posuy jako efektywne
narzdzie kamuflujce obco chrzecijastwa, nie moga funkcjonowa w oderwaniu od
swych tradycyjnych form obrzdowych. Ponadto zespolenie konfucjanizmu z ideologi
wadzy cesarskiej czynio denie do jego potpienia niepodobiestwem. W rzdzonych w
sposb absolutny Chinach byoby to zamach na instytucj Niebiaskiego Cesarstwa, co nie
mg skutkowa niczym innym tylko kompletn porak misji. Std prba zachowania jak
najlepszych relacji z Synami Nieba i modlitwy za pomylno ich rzdw. By moe, gdyby
jezuitom udao si doprowadzi do restytucji klasycznej myli konfucjaskiej i zachci
reym mandurski do jej krzewienia w miejsce neokonfucjanizmu, to losy chrzecijastwa w
Chinach potoczyyby si inaczej.
W rozdziale drugim wskazaem na liczne trudnoci jakie musieli pokona jezuici by
zaadaptowa doktryn katolick do kultury Podniebie, ktrej obce byo pojcie grzech, winy a
nawet jednostki ludzkiej. Nakamura zwraca jednak uwag, i buddyzm operujcy podobnymi
do chrzecijastwa kategoriami, znalaz swoje miejsce w synkretycznym krajobrazie
religijnym Pastwa rodka202. Pomimo niekoherencji, a niekiedy take sprzecznoci doktryny
chrzecijaskiej i konfucjaskiej, pokolenie Chiczykw wychowane w wierze katolickiej
byo w stanie funkcjonowa w ramach wczesnego spoeczestwa, nie odwoujc si przy
tym do synkretyzmu203. Tym samym wspomniane sprzecznoci nie byy przeszkod nie do
przebycia dla chiskich neofitw i ich potomkw.
Za otwarte naley uzna pytanie o gwn przyczyn sprawcz upadku
chrzecijastwa w Chinach. Czy istotnie fenomen ten stanowi efekt napicia na linii
cesarstwo-papiestwo, jako e aden z tych orodkw wadzy nie mg i nie chcia
zrezygnowa ze swych roszcze do zachowania absolutnej kontroli nad sfer myli i wiary
chiskich nawrconych? Czy moe kluczowa bya zmiana nastawienia dynastii Qing, ktra
darzc do zachowania pozorw legalnoci swej wadzy z gorliwoci tpia wszelkie
przejawy niesubordynacji i odstpstw od neokonfucjaskiej ortodoksji? Tolerancja
autonomicznej religii, w ktrej centrum nie znajdowa si Syn Nieba otoczony bosk czci,
stanowi moga dla reimu mandurskiego niebezpieczny precedens, podkopujcy niepewn
202
Vide H. Nakamura, op. cit., s. 197-199, 211-214.

Broceky opisuje praktykowanie przez neofitw, pomimo grocego im niebezpieczestwa, publicznego
palenia symboli religijnych uznanych przez jezuitw za pogaskie. Vide L. M. Brockey, op. cit. s. 316.
203
59
pozycj Qingw w Podniebiu. Nie sposb take nie wspomnie o wpywie rywalizacji
midzyzakonnej, a take sporach w onie samego Towarzystwa Jezusowego, bdcych
odzwierciedleniem konfliktw rozgrywajcych si w Europie. Societas Iesu nigdy nie
dysponowao wystarczajcymi zasobami, by w sposb metodyczny i wolny od kompromisw
narzuci Chinom religi katolick. Jednak w momencie, gdy ilo duchownych podlegajcych
jurysdykcji
Wikariatu
Apostolskiego
oraz
przedstawicieli
zakonw
ebraczych
zmajoryzowaa jezuitw rozpoczy si zmagania o kontrol nad chrzecijanami

zaludniajcymi rozlege prowincje Pastwa rodka. Wag, jak misja francuska
przywizywaa do przejcia z rk portugalskiego odamu zakonu prowincji nadmorskich,
wskazuje, i gra toczya si nie tylko o prawo do sprawowania duszpasterskiej opieki nad
chiskimi katolikami, ale take stanowia wyraz kolonialnych interesw mocarstw. Mona
zatem postawi tez, i to wanie utrata czysto ewangelizacyjnego charakteru przez misj
jezuick wywoaa agresywn reakcj wadz Podniebia.
60
Bibliografia
rda:
1. Dialogi Konfucjaskie, http://www.confucius.org/lunyu/langl.htm,
[dostp: 02.04.2014].
2. I. Loyola, Opowie pielgrzyma: autobiografia, prze. M. Bednarz, Wydawnictwo
WAM, Krakw 2002.
3. Ratio Studiorum, prze. A. P. Farrell,
http://www.bc.edu/sites/libraries/ratio/ratio1599.pdf, [dostp: 02.03.2014].
Opracowania:
1. Banaszak M., Historia Kocioa Katolickiego 3. Czasy nowoytne 1517-1758, Akademia
Teologii Katolickiej, Warszawa 1991.
2. Brockey L. M., Journey to the East. The Jesuit Mission to China, 1579 1724, Harvard
University Press, 2008.
3. Cairns E. E., Z chrzecijastwem przez wieki. Historia kocioa powszechnego,
Wydawnictwo Credo, Katowice 2003.
4. Chrystologia Chiska, pod. red. ks. D. Klejnowski-Rycki, Redakcja Wydawnictwa
Wydziau Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2008.
5. Dear P., Jesuit mathematical science and the reconstitution of experience in the early
seventeenth century,
http://isites.harvard.edu/fs/docs/icb.topic472431.files/WK4Dear.pdf,[dostp: 29.06. 2014].
6. Elman B. A., Jesuit scientia and natural studies in late Imperial China, 1600-1800,
http://www.princeton.edu/~elman/documents/Elman%20-%20Natural%20Studies%20in%20Late%20Imperial%20China.pdf,
[dostp 17.03.2014].
7. Fairbank J. K., Historia Chin. Nowe spojrzenie, prze. T. Lechowska, Z. Supski,
Wydawnictwo Marbut, Gdask 1996.
8. Giard L., The Jesuit College. A Center for Knowledge, Art, and Faith 15481773,
w: Studies in the spirtuality of jesuits, nr 40/1, 2008,
http://www.jesuit.org/Assets/Publications/File/Studies_Spring_2008_40-1.pdf,
[dostp: 03.03.2014].
9. Goody J., Kradzie Historii, prze., J. Dobrowolski, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszaw 2009.
10. Hollis C., Historia jezuitw, prze. J. S. o, Instytut Wydawniczy PAX,
61
Warszawa 1974.
11. Kajdaski E., Micha Boym. Ambasador Pastwa rodka, Ksika i Wiedza, Warszawa
1996.
12. Kissinger H., O Chinach, prze. M. Komorowska, Wydawnictwo Czarne, Woowiec 2014.
13. Konior J. SJ, Historia polsko-chiskich kontaktw kulturowych w XVII w.
(na przykadzie misji jezuickiej), Wydawnictwo Wam, Krakw 2013.
14. Konior J. SJ, Matteo Ricci, Wydawnictwo Wam, Krakw 2013.
15. Lacouture J., Jezuici Tom I. Zdobywcy, prze. H. Lubicz-Tarkowska, Oficyna
Wydawnicza Volumen, Warszaw 1998.
16. Landes D. S., Bogactwo i ndza narodw. Dlaczego jedni s tacy bogaci, a inni tak
ubodzy, prze. H. Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA,
Warszawa 2008.
17. Nakamura H.. Systemy mylenia ludw Wschodu. Indie, Chiny, Tybet., Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2005.
18. Needham J., Wielkie miareczkowanie; nauka i spoeczestwo w Chinach i na Zachodzie,
prze. I. Kauyska, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984.
19. Nguyen D. H., Polscy misjonarze na Dalekim Wschodzie w XVII-XVIII wieku,
Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2006.
20. Olszewski W., Chiny. Zarysy kultury, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2003.
21. Plattner A. F., Gdy Europa szukaa Azji, prze. A. Starzeski KS., M. Bedarz SJ, WAM,
Krakw 1975.
22. Rodziski W., Historia Chin, Zakad Narodowy im. Ossoliskich - Wydawnictwo,
Wrocaw 1992.
23. Seitz K., Chiny. Powrt olbrzyma, prze., T. Mazur, Dialog, Warszawa 2008.
24. Shi-ran D., Qi H., The contribution of French Jesuits to Chinese science in seventeenth
and eighteenth centuries,
http://www1.ihns.ac.cn/members/hanqi/pdf.databank/2-55.pdf, [dostp 29.06.2014].
25. Sownik terminw i poj filozoficznych, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2001.
26. Standaert N., Jesuits in China, w: The Cambridge kompanion to the jesuits, pod. red. T.
Worcester, Cambridge University Press, 2008.
27. Sturmer E., Mistrz Tajemnic Nieba, prze. G. Kawecka, Verbinum, Warszawa 1988.
28. Yannou H., Jezuici i Towarzystwo, prze. B. Dydua, WAM, Krakw 2010.
62

Misja Zakonu Jezuickiego W Chinach XVII

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Misja Zakonu Jezuickiego W Chinach XVII

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Uniwersytet im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut

Charakter misji jezuickiej w Chinach w XVII wieku.

Portrait of jesuit mission in seventeenth century

Praca licencjacka napisana

zasygnalizowania, wanego dla przebiegu misji europejskiego kontekstu politycznego

mechanizmw. Take prba spojrzenia na ewangelizacj Dalekiego Wschodu z perspektywy

inkulturacyjcej chrzecijastwo w Chinach, wie si znaczna cz pierwszego etapu

wikszych ni jakiekolwiek inne zgromadzenie zakonne, ktre dziaao w Chinach w okresie

przekonywania do rzymskiej wiary elit konfucjaskich uczonych-urzdnikw bdcych

Nazwa chrzecijastwa w Chinach, dos. Nauka Pana Nieba.

wywodzce si z dwch cakowicie odmiennych krgw kulturowych mog by wobec siebie

narodowych, przyczynia si do osabienia wiarygodnoci Societas Iesu w oczach wadz

Rozdzia 1. Societas Iesu - od prywatnej krucjaty do formacji misyjnej.

I. Loyola, Opowie Pielgrzyma: autobiografia,

przed ekspansj protestantyzmu w Europie. Warto podkreli, e w zainteresowaniu

1.2. Zwarte Szeregi

podporzdkowania rozkazom przeoonego przywodzi na myl dyscyplin panujc w armii.

nie prowadzenia adnych wsplnych modw, co pozostawao w duchu spisanych przez

J. Lacouture, op. cit., s. 100.

modzie w znacznym stopniu przyczyniy si pniej do odwojowania dla katolicyzmu

Towarzystwa29. Ratio stao si uniwersalnym i powszechnie wykorzystywanym programem

C. Hollis, op. cit., s. 31.

Vide W. Olszewski, Chiny. Zarys kultury., Pozna 2003, s. 67-69.

. Misja ta jest jednak wana nie tylko ze wzgldu na swoje

Zamieszczanie opisu dziejw misji japoskiej, a co za tym idzie procesu dostosowywania

H. Kissinger, O Chinach, prze. M. Komorowska, Woowiec 2014, s. 18.

J. Lacouture, op. cit., s. 287.

literata. Ta odwrcona proporcja maskuje fakt, e cho zdecydowan wikszo

Zmiana wizerunku pocigna za sob take donios przemian w dotychczasowym

Rozdzia 2. Cesarstwo w dobie panowania dynastii Ming.

J. Lacouture, op. cit., s. 293.

E. Lewandowski, Religie Dalekiego i rodkowego Wschodu, d 1986, s. 234.

zwycistwo, tzn. internalistw stawiajcych nauk moraln ponad wiedz na temat

przyrodoznawstwa, chrzecijaskiej teologii oraz myli konfucjaskiej - miaa stanowi

Rozdzia 3. Adaptacja jezuitw do warunkw chiskich.

Sukces M. Ricciego, jakim byo zorganizowanie wyprawy do Pekinu, nie oznacza

chrzecijaskiej doktryny do chiskich warunkw, wyznaczanych przez konfucjask ram

Chrzecijastwo nowoytne jest skadnikiem kultury europejskiej, cho jego korzenie

J. Konior, Historia, s. 87.

szeregw warstwy uprzywilejowanych103. Kada doktryna, ktra prbowaa podbi lub

J. F. Fairbank, op. cit., s. 86.

konfucjanizm ma charakter wybitnie utylitarny i nakierowuje zainteresowanie Chiczykw w

Przykadny konfucjanista dba mia przede wszystkim o samodoskonalenie,

poniewa osignicie stanu szlachetnoci przekadao si na korzy dla caoci wsplnoty a

Ibidem, http://www.confucius.org/lunyu/ld0701.htm, [dostp: 17.03. 2014].

zastpowa prawdziwe odczucia111. Tote konwenans nie tylko determinowa spoeczne

w wzr prawa poprzez prawidowe wykorzystanie umysu116. Zgodnie z jego teologi

.Wzajemnie powizane tworz

odpowiedzialnym odpowiednio za wiedz oraz wol przeywania.

symbolicznym synem. Konfucjaskiemu Niebu byo zreszt daleko od antropomorfizmu

przyzwyczajenia intelektualne trudno pogodzi z tradycj naukow wywodzc si od

J. Konior, Historia..., s. 298.

Wreszcie etap trzeci wyznacza panowanie cesarza Kangaxi, sprzyjajcego jezuitom.

J. Lacouture, op. cit., 293.

J. Lacouture, op. cit., 294.

sukcesami swego przeoonego take przywdziali mandaryskie szaty oraz prowadzili

M. Banaszak, op. cit., s. 71.

wsplnoty. Taka forma kultywowania duchowoci w kolektywistycznym i nastawionym w

dziaalno pooy Longobardo, jako pierwszy organizujc kilkunastodniowe obchody

Rwnie na wsiach starano si

instytucjonalizowa wiar np. przez aprobowanie powstawania wsplnot efektywnych

N. Standaert, op. cit., s. 177.