You are on page 1of 5

TRABALHO

As greves antes da
"
"GREVE
Esquecidos pela histria, foram os escravos,
no os imigrantes anarquistas, os primeiros trabalhadores
no Brasil a cruzar os braos por seus direitos

ATEASDC FCG4

0 MISSIONNRIO -- Ma vi, Diustino, ricorda Ia vita 1 Que cosa e etchinco tosta pro uno hf
rrigato co famiglia ? Lasciate Ia firramenta ! Andiamo a fare Ia rivuluticine
OPE, r o --- Oc, S I'asuho, l perdendo s tempo. Eu no comprendo lingua extrangeir

62

BrHistria

1qwooYUo)sgJqA i

-niaz os anb bunsn[ ap e omoo seznl3 seu uodo semi sep

sassou saiAil a SOA CD sazopeTllegezi zaAETl wnwoo Ez3

weneJI;iuoszad `oueiodo OiuauiiAow op zedppied e enes

oi'J op seznte;nucm seu sopezisi3az soupzado so j sa3edsa

zipun;uoD E.led s1ew ni uos anb o 'eisimio;uww igza14-pue o

aiuawleiiadsa - OSBi e ml ap soue so anua oziaue[ ap

zaJazepsa med anb op

-xi a snadeip 'soznoo beges 'laded bzpin ap seopgp; seu

suageuoszad sozamnui so - seznie;puem a seuisn 'sepuaze;


anuo - opueinJpicaz seiauuadxa sessa iusuad lEiuouT
epun; 'aloH nouigemi as anb op oEsuai a oe3ezadooo
'eznasiw siem oenw 'wzod 'annOH edozn3 ep sopegaglJ
sazopeTllegen sop sepeiedas mio; OTllegeai op sopunw
sop seAisiJap scpuuadxa'oesiA essap opeiinsaz owo3

Oiuaweasuaiaz o 'oSSip U1 \7 SOAEJJSa meia % '- siai

-EZed saiopegllegeza scumo a saiAil SOUeou;e 'SOAUUEJ


'OZ81 ap epeip ep IEUt; oN seizisnpui seu soAeziso
zod sena; sag3Esilezed ap seiaupiAa se seppA oes
seoizgp; seuanbad wa sopegaidula sonpeo soppzado pui
Z ap siem eiAui4 onaue[ ap oiU ou anb noiuode ZL81 ap

anua 'anbzod esoniiaouoJazd 5Eisinazg soplagai meio

mn cio eis3 eiazd,4 Eju0d ep e3lzge; eu zeTllegezi E waz

iopeTllege.z o onb exiop oeu 'soiuawpanbsa a soiiuelis

zap ap eozao moi 'apepp ep somuawpalageisa sazoiew sop

eisiuogeiozd owoi e3a1ede (oneJJSa o aATsnpui) oziolisuiq

SOAEZisa salop OI opus 'soppzado 009 a seupi;o

esoniiaouoiazd o eiidgin mgmei sem 'eJpuemoi aized

saiopeglegezi so 'saiue oue wn 'anb Eood ep Esuoidwi

snadozna saiopeglegeni so sopoi mau onbzod eDidgirl

-espoai as enej ap apuOJSiA oe saiuaiuaizad sopeziAennso

opeilonaz ouEileii op Opii3i; odii assa wezeginAlp soo

wanb pH ili5Ei OU sanazg se wezigzns leuge opuen

Eismbieue ozio uensa op ezn$i; e e3zo; nollue le 3

-iawizd e io; 8S81 ap so;ai 9dp sop oAai2 e anb oaip eTluaz

cio OCSJ0A eu mU 'IeDipez aiuezgiwi op oiiw o wenezgojoJ

elad sowageS ipzas -sied op zanlei 'ozpue[ ap oij op ez

Sazopeglegezi owoo sazanap


a soiiazip suas ap ouzoi ma sieuoppipEZZ s303eoipuiAiaz

-nepip soixai a Selanou 'esuaidwi '(L161 ma Teazv)


eisiAa.T eu epeJilgnd) solte) [ ap agiego eu oww luL

-nlonaz e iate; e a 051A10s o iegzei e sopor noiioui 'souples

soaiaguizoJ o saaepp;le 'seiiapuipnb 'aiial-ap-sewe 'semi

w, gwel) oupsn[ noiuawnze - IeoDsed nos 'aDOA,, o>35

-imouoJa sapepinne ap ouloi wa wezeziueg.TO as sol nj

-woD oeu n3 odwaz nas opuapiad pisa - (anbmios moo

weipod o il )inie;nuem oe so5i uas op zoias op wei anb sei

,; emagueziso enguia e opuooid

opuenine 'senpaloO sa3esileied ma ieziligow as uiagmei

opuesuadwow 'soem se wo0 opueinopso oiuaiw o-op

a soneic sa soueDU;e a.uu3 J1o soueileii 'sasauolod 'si9T4u

noonuo :ogo; teme ezaiA Oue11e1i o 'opeganeo anbeios o

-usoid 'saiueingwe saiopapuaA 'soziaiozlem E!AETI 'Saznil

sassap mn eACAai Oueileii lei o 'oizpuoiss!JA

-egazdma anb sepuoze; seu omsaw no 'iopenies a oziaue[

eu ed aQ E3ageo eu Eisiiepos aiueiiltw ap saialodeilo

assep euin now.To; as - so iogil o sOApeD 'Saiuezgiui weA

aiuaieq ou esned ewn za; - oigau wn - oupiado o `oEui

sesioAip ap soueoiz;e eiunaz onb 'eouozaaagl eppzado

-uemoso 'soTlio sop emale eu waq 1eoosed zeAlaSgo Ezed

-edsa 'sasapue11! 'sasauisp 'sasangmiod a sepupaiozd

opewego wgwel oupsn[ ozialiseiq op ew


-ixoide as ieoosed ouEileii o opeiEiosua ei

oupsn[ a IEOOSed ap essa mas oillegezi op sopunui sop

ap Oi21 omoo sopupp uia - XIX olnJS op oguoi od

o!-)

S(

op ssV
SOJI31APUC3 SOp

opepossv op S9V

OWPJIpUIS 01?

olgau wawoq
wn ap oe5eil!j
ap eipq 'PWIJV

-a9rJ
onss^wpv ap ai:aQ _-......_ -.- _ i' ais i olJtlQnoo a t,ttofialaJ

,analg 10ZPi
P oliaiisPlq
lopeynegrli

cntaw};>saN /u ... ou5nJisul Pia opera


____._..
}soalafSe.A
taa
i aoii
, t3t
S ^'N

o3ta ueals^
sa,lin;^

'"- N o7niD>'u1

wn 1OJUaAUOJ

^'N Jauolsstioi^

OpUP1Uai

ar, r

oueileli wn

ta^t

rz1SOL sol1eJ
ap agleyo
e 'opel oe
euiged eN

ovjed!J

awoil
Kl UL4i^I

TRABALHO

No quadro de
Armand-Julien
Pallire, cena
de escravos
de ganho, que
alugavam seus
servios e
davam parte do
que recebiam a
seus senhores,
trabalhando no
comrcio de
rua da Bahia

ram a Fbrica de Plvora Ipanema,


controlada pelo Estado Imperial.
Reivindicavam melhorias nas condies de trabalho, como dirias e
dieta alimentar. No Rio de Janeiro,
em abril de 1833, um levante numa
caldeiraria trouxe apreenso, com os
escravos enfrentando a fora policial,
havendo tiros e mortes.
Em 1854, Joaquim da Rocha
Paiva foi testemunha e vtima da
ao coletiva dos seus escravos. Tudo
aconteceu na tera-feira, 5 de setembro. Foi na Fbrica de Velas e Sabo,
sua propriedade na Gamboa. Um
grupo de escravos "armados de achas
de lenhas e facas" paralisou as atividades e reivindicou sua imediata
venda para outro senhor. A deciso
final do proprietrio apareceu no
numa mesa de negociao, mas sim
na rpida represso policial de quase
100 homens, que assustou os moradores da corte, e fez alardear a imprensa.

O uso da palavra francesa grve sugere que


o conceito era desconhecido aqui, mas os
trabalhadores negros , escravos ou livres, j
faziam paredes para interromper os trabalhos
H informaes de que Rocha Paiva
tentou negociar, propondo discutir
o assunto no dia seguinte, enquanto
alegava que j era tarde da noite.
Crioulos e africanos, na sua resposta,
se dirigiram ao proprietrio "em tom
alto". Esclareceram "que no queriam
esperar porque aquilo era negcio de
ser decidido logo".

Chegando a fora policial fbrica, os escravos se entregaram s autoridades sem opor resistncia. Talvez
julgassem que, sendo presos, ficariam
todos juntos, afastados da fbrica por
algum tempo e depois poderiam ser
vendidos, como reivindicavam.
Em 1858, na rua da Sade, outro
grupo de escravos que trabalhava
num armazm de caf se insurgiu contra seu proprietrio, Manuel Ferreira
Guimares. Igualmente, paralisaram
o trabalho e fizeram reivindicaes.
No caso, no queriam ser vendidos.
Sabedores das dificuldades financei-

ras de Ferreira Guimares em manter o armazm, os escravos talvez


previssem que seu destino poderia
ser as fazendas de caf no interior
da provncia. Acostumados com o
trabalho na cidade, temiam a venda
para as reas rurais.
Estar prximo cidade poderia
significar no apenas ficar longe dos
cafezais, mas manter naquele espao
urbano arranjos e laos sociais antigos. Queriam permanecer juntos, na
corte. Por causa disso o armazm
parou. Como resultado, os escravos
sofreram represlia: foram encaminhados para a Casa de Deteno.
Contudo, de acordo com o mito
do imigrante radical, a paralisao
coletiva do trabalho seria algo to
indito que sequer haveria um termo
em portugus para nome-la. ramos
obrigados a tomar a palavra grve
de emprstimo aos franceses! Mas
a paralisao do trabalho como

'661 '8 L 5u 'dSn


e]sAa : ul '21ge8
eu LSS L ap eisau
anais V oeol SI32i
'bOOZ 'OlXal
wo8 'oilauel ap
oia -epien$ wa
eiJllod ' aAaig wa
saiope4legeil '9
olaDJC N solivi,

99
SEIaiIJ mela `misse owS3JA1 'EUEwas
op I uu i3 m n no 'seip meAElnp anb
sepedeosa soldwis sazaA se WEi3
sodn.i ma sozoA sellnw weln3 soA
-elJSa 90 olsoloid a 010.11 Um ap
SEAEJJSa se

SIBIlO1IU3S SEI 113 1S3

eslOA-aJ!A 3 sasaigeleo sop (ozaleip

]o; s ei lno sowagoJlad a OE5IA essou


sowelele opow assOQ sol?aouooaid
eied oqunmeo loillaw o
a Sa i ATI salopegpEg ell ap

leuloluoo

SOAe1JSa

'soLieJl13e

opuTnlpUI

eiplagal e aiua.IoJipui

SE 'misse 'aS-weAEl3 2'J (seiiaLu nl

wa

iqwooeliolslgiq MM.M

no) emolp o zapualua wEmasuoJ

seiJuuadxa se ielunf 'sa1uPJif1 a

social!selq

luuopeu lopuLijegell op oppm op

-SOJ se linq cens a) S0AeJJS3 sop


soluaweliodmo3 a sawnlsoz algos
sgo,SuwJojui mulains 'soiJunue sim

iiladwoo weipod sollno a sun 'se:)


-13Padso SoQT20i ap soauellaluoo
011100 SEw 'sOUEllmll oUIOJ OeN

mau 'oldwaxo iod 'solaueA eoiulp


apeppuap uns weAe3Seige saimi21m1
solmw '- souCile4T owoo waiaA as
mas o - selsmbieue epeN -somou

959 L wa ojsaio id
osopina wn weaazg

ma oui ola l nas o WCAEwB1Jal anb

saioquas iod soed leuiof op sop


-unue

a oqiegeaq o
we,iadwoaaajui
oilaue( ap 01H ou }ei

sElsid seus uEAexiop SEw

'ewalsis op segjaj selad meiwns soA


IIeo saiopelllegeil so'ige a TnbV

ap wzewae wn ap
sonea)sa SO 'sepuaZe}

Ot pTAe10Sa w03 epule

opunw wnu',,apepiaggl ep o> 3uanu1


ap 9e1-ewe14P sow0p0,J SOAEJJS3 a

eaed sopipuaA
wa.ias opuawal

saioLluas acua o>~ SETJOoau ap euiioj


owoo SazEJ!3a mela - selim sepl

SaiAll saiopeLllegeil no 'soAeJJSa Sai


-opelltugeil iod Sevai sapaied 'soou
-91SILI soluauimop sou'someiluoJUa
'opel opa L ' sowexiap opuen?j
sapaied owoo sepoalluoo WE1E313
sapepApu sep enpalOJ oesuadsns ap
sumio3 seiiawud se `XIX oIn3s op
1!Sei9 ol oiadoios ma OLC190 'OSIAias
o weied opuunb 'soucileli oluunbua
'ffilanq wo wEiluo SigiluEdsa 5o e[
O)uis waze3 sasalui 'ESOJUei3 aai2

eaueluodso oul eiounbasuoo ewn

-iasuoD a sooilgleD ' Ieuoissijoid


aprp1AE1e min ap oiuiwop olod

-olliaw iod wuuo!ssaid 'aasS ewnu

e1llEgeil sop epOuuadxo eu) BJ1gl a

1E112JE WEAEwnlsoJ sala 'salopeA

'wapuadsns oluenbua sawipuoo sai

'olned OeS '6161

orna senJuil sep aliud uoq anb saiop

-eiq so O 5E1aunwoi efno 503!A135

-Oau 'SO,5lAlas so 'aluawelieiodwal

'196L 'asualllsei8

eudgid uineled em Einssod suiod

ewn o anb o 'WEAEDT1I121 S0i13IIS

'owsaw Ossi 1oc1 -Dublai nas opuelo

ep wly OUawyua3 o ieudlsap eied

Elupsip aluawmlaldwoi apepleai

-ndeosa se owsaw - sen3 sewn$le

'e2aw0-CJIV
'oinud oes z lon
' L lon 'pseig ou

owo3 ol41ege1l op solsaloid op SEUI

ioj ullueieq a olsaloid ap uwio3

eueiado assep v -s
olned '02113HNId
j 11IDiw 'IIVH

soueoluJe ap seualuao 'LS81 w3 ',,ui2au anai$ ap

saiopeglegeil so'oe3eioldxa epnge siem e Sopllaw

siem Pgies

'sleluapoo soumOlije alied iolew e - oqueg ou

eilauw anaA Ewn weielualsns eilaieon3e euoz ep

'IJJlll31SVJ

so2eu so

o seuewas senp iod weiesquied -

-lluapl uns e selauialai wulslxa oeu anb epuld

apodsueil a oluawloalsuge ap colas o a oliod

'soliagg a SOAEJJSa ap sOlll} meia 'eolul apep

-suo ap wl3 olad wau solides iod oeu wuAelnj

'enllelolui esofeioo essa gigos soisau a so3llsaw

EAESIA anb oe3ulslgal Ewn e as-wequndo so$ll

'anb assip oJngcueuiad uca e/OJ ' iopeglegeil o

weliajialul anb soAll!sodsip woo 'epll uns ieloiluoo

o 'opldnlsa a alualopul owoo opeleilap eiogwa

f'OO 'gala
'JOPCAIPS '(],7 61
-i' 161) asuJ ap
einaunluoj ewnu
soueleq solieiado a
sreulsnpul -uupiV

so - oglegeil ap so3udsa snas ap oe1ezluuRio eu

seunlio; sep iole; oiiawlid o eia leini iopeglequil

eiluoo meia Sels!Aai$ so 'aluawielnollied ;,solueo

SOAEiosa ap saluapuaosap sass3 ;soilawsn sop

o eiRixa anb ledplunw uiuwuD Ep oe3eulwialap e

sop wzewie oe weiAap 'sodeiiuj wa weneglegeil

'ezaliao woo 'seis] oe3eolllluapl ap sedugo ap osn

-eolleid a aigod eia ieluawlle elalp uns 'soquAua

alwluoo ap el2eilsa ewn sim owoo suls!A wuio3

weiianb ewn$le eiousissu welgaoai oeu aluam

'Senlleloadxa a Saosual ap seuewas senp weio j

'leliules oluawne 'oglegeil ap seioq orlo ap epeuiof

aluaweldwd SOp!p!Alp wgwel saioquas so wo0

50 SOgyseo sop mil a leolpuls Oluawloaquooai

apaied e 'eoodo ep esuaidwl elad epequudwoou

-osse se weiegoa; Sew 'weiapao anb ale soilaulsn

sapepiolne sep onoai olad epeoiew lo}

epewiu oew e sleolpuls SaO3e1o


'S661
'Ieu0PPCN oAlnbJV
'oilauef ap oca 'XIX
oInDas 'oilaue ap

oRI ou selezuas
ap sapeprunwoJ
a sogweJokr
selogwollnb ap
selilsiH 'solues
sop 0!Ae13 'SAWOD

euegin oE3eslluied aluapuaaidins slew e zanlel

sop apepnlsnloxa meia oeu owoD wlsse Sey^

iOPEAIES wa opl.uODO Equal SOACJOSa a soliagll ap

-qns owsaw ' 6161. wa 'oongweuiad ] ouegin


Ouawoua } wn OS meio} Oeu SanaIR se 'SalueiRlwl

nowego e sla^I oeoi iopuliolslq o 'oseoe iod O N

21oad/llds n02 Vd anb V21W]N 3n3219 V

TRABALHO
Anncio de
escravo fugido,
de 1854: muitas

vezes cativos
escapuliam
do trabalho
como estratgia
para, na volta,
conseguir dos
proprietrios
melhores
condies
de vida

de tenses, castigos, concesses e


riscos (para senhores e escravos).
Era comum proprietrios esperarem alguns dias para anunciar fugidos ou contratar capites-do-mato.
Tempo suficiente para que alguns
fujes voltassem apadrinhados por
senhores influentes e vizinhos de
seus sinhs. A um padrinho cabia
interceder invocando generosidade
e tolerncia. Muitas vezes, o escravo ganhava o que desejava: uma
melhoria nas condies do cativeiro.
Polticas dos senhores e polticas dos
escravos acabavam assim redefinidas,
numa relao at algum tempo atrs
bem pouco conhecida.
Episdios aparentemente sem
maior expresso como fugas temporrias, bebedeiras, desordens, ofensas
fsicas talvez escondam aspectos decisivos da cultura escrava, guardando
expectativas relacionadas ao ritmo
do trabalho, ao controle senhorial,
disciplina e at ao lazer. Em pocas
que antecediam as festas religiosas,
aumentava a incidncia das fugas.

No emaranhado da definio
gelatinosa de "criminalidade escrava", podemos ver a gestao de uma
identidade coletiva. Numa amostra
de cativos recolhidos na Casa de
Deteno em 1863, podemos verificar, entre suas motivaes, a priso
tanto "a pedido" quanto por "insubordinar-se", ou mesmo "queixar-se".
Estamos, talvez, diante da formao de uma cultura de classe urbana
entre os escravos, uma vez que havia
um alto nmero de cativos domsticos, cozinheiros, lavadeiras etc.
Podiam ser escravos que se insurgiam, no mbito domstico, contra
seus senhores (e assim eram remetidos Deteno). Mas tambm havia
cativos que procuravam as autoridades policiais para defender alguma relao de trabalho. A lavadeira
crioula Ludovina, por exemplo, procurou as autoridades policiais trs
vezes num mesmo ano. No regis-

66

CRIOULO FUGIDO.

Anda fugido , desde o dia 18 de Outubro de 1854, o


escravo crioulo de nome
lORTIvATO,
de 20 e tantos asnos de idade, com falta de dentes na
frente, com pouca ou nenhuma barba, baixo , reforado,
e picado de bexigas que leve lia poucos amuos, muito
pachola , nial encarado , latia apressado e com a bocca
cheia olhando para o cho ; costuma s vezes andar
calado intitulando -se forro , e dizendo chamar-se
Fortunato Lopes da Silva. Sabe cozinhar , trabalham de
encadernador , e entende de plantaes da roa, donde
natural. Quem o prender, entregar priso, e avisar na
crte ao seu senhor Eduardo Lacm ^ucrt, rua da
Quitanda n. 77, receber 500000 dc gratificao.

Rir- do I_caire. -Tpp. "!&iver:el da LALSL''1tT , Ru, doa L,'didn;, 0! B.

tro prisional feito, est marcado seu


crime: "queixar-se" - o que poderia
ser a tentativa de reclamar contra o
seu senhor ou seus clientes. Isto era
crucial, em particular no caso de
escravos urbanos, muitos dos quais
"ao ganho." Eram os escravos que,
por si mesmos, alocavam os seus
servios no mercado: carregadores,
quitandeiras e vendedores ambulantes. Depois de trabalhar, tinham de
dar ao seu senhor uma parte de
seus ganhos. Entre aqueles presos por
"queixar-se" (certamente acusados de
insolentes), temos um grande nmero de lavadeiras.
Mas, com certeza, os motivos das
queixas, protesto e negociao dos
escravos iam alm do ambiente e da

lida domsticos. Estudando revoltas


e movimentos sociais em Salvador,
Joo Reis revelou uma greve de carregadores em 1857, em resposta a
mudanas na lei que interferiram nas
relaes entre senhor e escravo, e na
forma de organizao do trabalho. O
que estava em jogo era uma intensa
disputa com o poder pblico: o controle das prticas e costumes do trabalho urbano de escravos e libertos
ao longo do sculo XIX.

ANTONIO LUIGI NEGRO professor do


Departamento de Histria da Universidade Federal da Bahia
FLVIO GOMES professor do Departamento de Histria da Universidade Federal do Rio de janeiro

BrHistria

You might also like