Professional Documents
Culture Documents
Yazarlar
r.Gr.Dr. Yeflim Fatma GRCAN (nite 1)
Do.Dr. Ahmet fienol AYBEK (nite 2)
Yrd.Do.Dr. Mehmet PEKER (nite 3)
Do.Dr. Evren TURAN (nite 4)
Yrd.Do.Dr. Salih KSE (nite 5)
Yrd.Do.Dr. Seluk CANBEK (nite 6)
Do.Dr. Rifat EDZKAN (nite 7)
Prof.Dr. Muhsin ZOR (nite 8)
Editr
Do.Dr. Metin KUL
ANADOLU NVERSTES
ISBN
978-975-06-1274-9
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Mays 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
ix
3
4
4
4
7
8
8
10
13
18
18
19
20
21
21
22
23
24
24
24
24
1. NTE
27
27
28
28
29
30
32
33
34
37
39
40
40
41
41
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
42
43
45
46
47
48
50
50
50
50
50
51
51
51
51
51
51
52
53
54
55
55
57
57
58
58
63
63
63
63
64
65
66
66
66
68
68
68
69
indekiler
71
71
71
72
74
74
75
76
77
77
78
4. NTE
81
82
82
85
86
92
92
94
96
106
107
108
109
110
110
111
113
113
115
118
118
121
122
123
126
126
130
134
135
136
5. NTE
vi
indekiler
6. NTE
138
139
140
141
141
141
141
143
143
144
144
148
150
150
150
150
153
153
153
153
153
153
155
155
155
155
155
155
159
159
159
159
159
161
162
163
164
165
166
166
167
vii
indekiler
7. NTE
169
169
170
170
171
172
174
175
177
178
179
179
180
182
184
185
185
186
186
188
188
188
189
189
191
193
194
195
196
196
196
199
200
200
204
204
204
206
208
211
212
213
8. NTE
viii
indekiler
218
218
219
220
221
222
223
223
223
nsz
nsz
Gnmzde, evimizden ifl yerlerimize kadar her yerde elektrik-elektronik devreler ile alflan ve kontrol edilen sistem veya cihazlar bulunmaktadr. Elektronik
cihazlarn temelini elektrik devreleri teflkil etmektedir. Elektrik devreleri diren,
kondansatr ve indktr gibi temel elemanlardan oluflmaktadr. Bu elemanlarn
eflitli tasarmlar elektrik devrelerini ve cihazlarn meydana getirmektedir.
Elektrik Devre Analizi dersinde elektrikle ilgili konularda birok teorik bilgi
edindiniz. Bu kitabmzda amacmz, sizlerin muhtemelen ilk defa karfllaflt elektrik ve elektronikle ilgili temel cihazlar ve temel devre elemanlarnn davranfln
renmesini salamaktr. Sizlere uygulama ile teori arasnda iliflki kurma, yorum
yapabilme ve elektrik-elektronik dnyasn tanyabilme becerileri kazandrmaktr.
Elektrik devrelerini zmleme ile ilgili rendiiniz teorik bilgileri kullanabileceiniz sahalara kmadan nce, sizlerin el becerilerinizi gelifltirmenize katkda bulunmak ve rendiiniz teorik bilgileri kullanabilme becerilerinizi arttrmaktr.
Bu kitap Devre Analizi Laboratuvar dersi iin hazrlanmfl olan deneylerden
oluflmaktadr. Her deney iin konu ile ilgili temel teorik bilgiler verilmekte, deney
dzeneinin kurulmas ve deneyin yaplfl anlatlmaktadr. Ayrca deneye bafllamadan nce yaplmas gereken hesaplamalar ve hazrlk alflmalarna da yer verilmifltir. Her deneyde deney sonularnn deerlendirilecei blm ve gerekli ise grafik
ktlar sunulmufltur. Elde ettiiniz sonular deerlendirerek birikimlerinizi bu
deneyden ne kazandnz blmne aktarmalsnz. Ayrca her deneyde sra sizde
ve kendimizi snayalm blmndeki sorulara cevap vermeniz beklenmektedir.
rencilerimizin deneylerden maksimum verimi alabilmeleri, alnan lm sonularn yorumlayabilmeleri iin laboratuvara gelmeden nce o deney ile ilgili
teorik bilgileri okumalar ve Devre Analizi kitabnn ilgili nitesini tekrar gzden
geirmeleri uygun olur.
Bu dersi baflar ile tamamladnzda elektrik devrelerini ve elemanlarn tanyabilecek, elektrik devrelerinin balantlarn gereklefltirebilecek, devre takibi ve
flemas okuyabileceksiniz. Bu becerileri kazanmanz, alannzda nitelikli bir teknik
eleman olmanz iin nemlidir.
Bu kitabn, siz deerli rencilerimizin kullanmna sunulmasnda emei geen
mesai arkadafllarma ok teflekkr ederim.
Editr
Do.Dr. Metin KUL
ix
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
Anahtar Kavramlar
Diren
Diren Trleri
Diren Renk Kodlar
indekiler
Devre Analizi
Laboratuvar
Diren Deerlerinin
Belirlenmesi ve
Breadboard ile Devre
Kurma
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DREN TRLER
DENEYDE KULLANILAN ARA
VE GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILIfiI
VERLER VE HESAPLAMALAR
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE
KAZANDIRDI?
Diren Deerlerinin
Belirlenmesi ve Breadboard
ile Devre Kurma
GRfi
Diren kelimesi genel olarak bir gce karfl direnme olarak tanmlanabilir. Direnler elektronikte sk kullanlan en basit devre elemanlardr. Elektriksel devrelerde
akm ve gerilim dflrc grevi yaparlar. Devrede herhangi bir noktadaki gerilimi veya herhangi bir noktadan geen akm dflrmek iin direnler kullanlr. Bu
amala seri, parallel ve seri-paralel karflk olmak zere flekilde balanrlar.
Elektrik enerjisi diren zerinde s enerjisine dnflerek harcanr. Direncin deeri
kadar gc de nemlidir. Diren zerinde toplad enerjiyi sya evirerek etrafa
yayabilecek gte olmaldr. Aksi takdirde diren zerindeki s artar. Sonuta diren deerinde deiflme olabilir ve hatta diren yanabilir. Direnler devrede R
harfi ile gsterilir ve birimi ohm dur (omega diye okunur).
Bir direncin deeri iki farkl yntem kullanlarak bulunabilir. Bir multimetre
(ohmmetre) yardmyla verilen bir direncin deeri llebilir. Dier bir yntem ise
diren zerindeki renk bandlarn renk kodlar tablosu yardm ile yorumlayarak
diren deerini belirlemektir.
Breadboard (bredbord diye okunur), zerinde devre elemanlarn birlefltirip bir
devre oluflturulabilen alettir. Breadboard zerindeki kk balant noktalar (delikler) yardm ile bir devre kurulup gerekli lmler yaplabilir.
Resim 1.1
Direnler
GVENLK NLEMLER
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
TEORK BLG
AMALARIMIZ
Multimetre
Kullanm
Multimetre elektriksel olarak ok eflitli lmler yapabilen bir cihazdr. Bir multimetre kullanarak akm, diren, indktans, sa ve voltaj (gerilim, potansiyel fark)
K T A P
gibi eflitli lmler yaplabilir. Multimetre genel olarak ekran, kadran ve kfl ular olmak zere ksmdan oluflur (fiekil 1.1). Ekran zerinde yaplan lmn
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
sonucu grlr. Multimetrenin krmz ve siyah olmak zere iki probu vardr. Krmz prob (+) kutbu, siyah prob (-) kutbu ifade etmektedir. Bu iki probun balant ular llecek nicelie bal olarak uygun kfl ularna balanr. Multimetre
ekrannda (-) deer okunuyorsa, problarn ters tutulduu anlafllmaldr.
fiekil 1.1
Multimetre
Ekran
Kadran
Kademe
anahtar
kfl
ular
Kademe anahtar (dmesi) dairesel olarak hareket ettirilerek llmek istenen nicelie gre ayarlanr. Kadran zerinde akm A, diren , indktans H, sa
F ve voltaj V ile gsterilmifltir. Diren deerini lmek iin kademe anahtar kademesine getirilmelidir. Multimetre diren deeri belirlemek amacyla kullanldnda ohmmetre olarak adlandrlr. kademesinde ohm, kiloohm ve
megaohm mertebesinde diren deerleri llebilir. fiekil 1.2de gsterilen lm kademeleri 400, 4K, 40K,
400K, 4000K, 40M ve 4000M mertebesindedir. Diren deeri llrken ncelikle kademe anahtar en yksek deere (4000 M mertebesi) ayarlanr.
Bu kademede diren deeri okunamyorsa kademe anahtar daha kk deere evrilerek diren deeri belirlenir. llen diren deerinin K mertebesinde olmas durumunda ekranda
K harfi ve M seviyesinde olmas durumunda ekranda diren deeri ile birlikte
M harfi grlr.
fiekil 1.2
Multimetre
(ohmmetre) Diren
lm
Kademesi ()
fiekil 1.3
Multimetre Akm ve
Voltaj Kademeleri
ac-dc lm
ayarlama
dmesi
voltaj lm
kademesi
akm lm
kademesi
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U 1
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Multimetre ile
D Klm
K A T yaparken kadrann uygun kademede olmasna dikkat edilmelidir.
Balant kablolarnn doru kfl ularna balanmas ok nemlidir. Akm kademesi seilip kfl ular voltaj kfllarna balanrsa, bu durumda multimetrenin sigortas atabilir.
SIRA SZDE
Ardarda yaplan farkl niceliklerin lm srasnda balant kablolarnn yerleri sk sk
kontrol edilmeli ve varsa hata dzeltilmelidir.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
DREN TRLER
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
fiekil 1.6
Potansiyometrenin
fiematik Gsterimi
Potansiyometre
Saa veya sola
dndrlerek
diren deeri
deifltirilir
fiekil 1.7
Trimpot
fiekil 1.9
Diren Deeri
Okumaya Hazr
Ohmmetre
Ohmmetrenin
Dirence Paralel
Olarak
Balanmas
fiekil 1.9da diren deeri okumaya hazr bir ohmmetre grlmektedir. Kadran
kademesine ayarlanmfltr. Kademe 40 k mertebesine getirildiinden ekranda
k yazs grlmektedir. llecek diren deeri bu deerden kkse, kademe
anahtar saat ibresinin dnfl ynnn tersi ynde dndrlr. Eer diren deeri daha bykse kademe anahtar saat ibresi dnfl ynnde evrilmelidir.
fiekil 1.10
Ohmmetre ile
Diren Deeri
lm
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
N N
AMALARIMIZ
Ohmmetrenin ve COM kfl ularna balanmfl problar
potansiyometrenin srasyla a-c ve b-c ularna fiekil 1.11de grld gibi temas ettirilir. Bylece
ohmmetre kullanarak potansiyometrenin diren deeri fiekil 1.12deki gibi llr.
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
fiekil 1.11
TELEVZYON
NTERNET
Potansiyometrenin
a-c ve b-cT Ular
ELEVZYON
Aras Diren
Deerinin lm
NTERNET
fiekil 1.12
Ohmmetreden
Potansiyometrenin
Diren Deerinin
Okunmas
10
Potansiyometrenin diren deerinin okunmas iin ohmmetre fiekil 1.13teki gibi potansiyometrenin a-b ularna balanarak lm yaplrsa hatal sonu verir.
fiekil 1.13
Hatal Diren
Deeri lm
1. Band 2. Band
arpan
Tolerans
fiekil 1.15
Befl Renk Bandl
Direncin fiematik
Gsterimi
1. Band
2. Band
3. Band
arpan
Tolerans
11
fiekil 1.16
Direnler ve Renk
Bandlar
Direncin zerinde bulunan her rengin rakamsal bir karfll vardr. Tablo 1de
her bir renk bandnn rakamsal karfllklar grlmektedir. Tablo 1.1de verilen rakamsal karfllklar,
Drt renk bandl diren iin
R= 1 2 x 4 5
Befl renk bandl diren iin R = 1
3 x 4
2. band
3. band
Siyah
Kahverengi
Krmz
Turuncu
RENK
arpan
4
Tolerans
5
----
101
%1
102
%2
103
----
Sar
104
----
Yeflil
105
%0,5
Mavi
106
%0,25
Mor
107
%0,1
Gri
----
%0,05
Beyaz
----
----
Altn Rengi
----
----
----
10-1
%5
Gmfl Rengi
----
----
----
10-2
%10
Renksiz
----
----
----
----
%20
Tablo 1.1
Diren Renk Kodlar
12
SIRA SZDE
27 %10 SIRA
ve 22SZDE
M %10 diren deerlerinin renk kodlarn yaznz.
Tablo 1.2de drt renk bandl ve befl renk bandl direnler iin rnekler verilmifltir.
D fi N E L M
D fi N E L M
Tablo 1.2
Diren Renk
S O R U
Kodlarndan Diren
Deeri Belirleme
rnekleri
Renk bandlar
Renk
DKKAT
Maksimum Minimum
Diren
Diren
Deeri
Deeri
S O R U
Renk Bandlar
Nmerik Deeri
Diren
Deeri
DKKAT
6 6 100 %10
66
72,6
59,4
10 101 %10
100
110
90
100 101 %1
1k
1,01 k
990
Mavi-Mavi-Siyah-Gmfl
SIRA SZDE
SZDE
SIRA
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K T A P
N N
SIRA SZDE
SZDE
SIRA
DKKAT
Kahverengi-Siyah-Siyah-Kahverengi
Kahverengi D K K A T
TELEVZYON
SIRA SZDE
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
NTERNET
SIRA SZDE
K T A P
N N
Turuncu-Turuncu-Krmz-Krmz
Kahverengi
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
T SIRA
E L E V SZDE
ZYON
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
K T A P
AMALARIMIZ
S O R U
TELEVZYON
K T A P
DKKAT
ENLTEEVSZDE
R ZNYEOT N
TSIRA
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
S O R U
Mavi-Krmz-Siyah-Altn
olan direncin deeri nedir?
D fi N E L M
NDT EKRKNAETT
D fi N E L M
S O R U
AMALARIMIZ
NTERNET
TSIRA
E L E VSZDE
ZYON
332 102 %1
D fi N E L M
www.biltek.tubitak.gov.tr
NDT EKRKNAETT
S O R U
Renk kodunun aklda tutulmas iin kolay bir yol olarak SOKAKTA SAYAMAM
SIRA SZDE
GB kelimelerinden faydalanlr.
D KSAYAMAM
KAT
SOKAKTA
GB kelimeleri aralarnda boflluk braklmadan yazldSIRA SZDE
nda kelimelerde
bulunan
sesli harfler karlp geriye kalan sessiz harfler dikkaAMALARIMIZ
te alnr. Sessiz
harfler ile renkler alfabetik sra dikkate alnarak efllefltirilir. Bu kuSIRA SZDE
rala gre Kahverengi , Krmz renkten nce ve Mavi renkte Mor renkten
D fi N E L M
nce gelir.K Renklerin
karflsna 0dan 9a kadar karfllk gelen rakamlar yazlr.
T A P
Renklerin AMALARIMIZ
kolayca aklda kalabilmesi iin kullanlacak bilgiler Tablo 1.3te
verilmifltir. S O R U
N N
N N
TELEVZYON
A P
Hangi renginKD1. KTrenk
K A T olduuna karar vermek rencilerin zorlandklar bir konudur. ounlukla 1. renk band kenara daha yakndr ve hata pay (tolerans) band dier renk
bandlarndan biraz daha uzaktr.
N N
ENLTEEVRSZDE
TSIRA
NZ YE OT N
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
13
RENK
S (Siyah)
O
K (Kahverengi)
A
RAKAM
0
---------1
----------
K (Krmz)
T (Turuncu)
A
S (Sar)
A
Y (Yeflil)
A
M (Mavi)
A
---------4
---------5
---------6
----------
M (Mor)
G (Gri)
B (Beyaz)
Tablo 1.3
Renk Kodlar in
Pratik Tablo
---------9
----------
Breadboard ve Kullanm
Breadboard deiflik devre elemanlarn biraraya getirip devre kurmak iin en pratik yoldur. Breadboard diren, kondansatr gibi devre elemanlar ve kablolarn
balanaca kk delikler ile g kayna gibi
devre elemanlarnn balanabilecei balant
noktalarndan oluflmaktadr (fiekil 1.17).
fiekil 1.18de ise breadboardun genel grnm verilmifltir. Mavi izginin sa ve solundaki
ksmlar birbiriyle balantl deildir. Karmaflk
devreler kurulurken her iki ksmdan yararlanlabilir. Devreye voltaj uygulanmas gerektiinde
fiekil 1.17de grlen yeflil, krmz ve siyah balant noktalar kullanlr. Krmz izgi ile belirtilen blge iin balant noktalarnn birbirleriyle
iliflkisi fiekil 1.19da gsterilmifltir.
fiekil 1.17
Breadboard G
Kayna Balant
Noktalar
14
fiekil 1.18
Breadboard
fiekil 1.19
Breadboard
zerindeki
Balant
Noktalarnn
Gsterimi
15
fiekil 1.20
Breadbordun
Yaps
SZDEbirbirleriyle
fiekil 1.21de breadboard zerinde numaralandrlmfl noktalardan SIRA
hangileri
dorudan balantldr?
D fi N E L M
SIRA SZDE
fi N E L M
fiekil D1.21
rnek Balant
Gsterimi S O R U
S O R U
1
2
SIRA SZDE
4
DKKAT
DKKAT
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
8
7
NTERNET
fiekil 1.22
Diren
Bacaklarnn
Kesilmesi
16
fiekil 1.23
Seri Bal
Direnlerin
fiematik Gsterimi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Breadboard zerinde
D K K A T kurduunuz devrelere laboratuvar grevlisinin kontrol dflnda kesinlikle voltaj uygulamaynz.
DKKAT
N N
SIRA fiekil
SZDE 1.24
Breadboard
zerinde Seri Bal
Direnler
AMALARIMIZ
Deerleri renk kodlar yardmyla veya ohmmetre ile belirlenmifl direnler kullanlarak seri ve paralel bal basit devreler oluflturulabilir. fiekil 1.23te seri bal
direnlerden oluflan devre flemas verilmiflir.
Seri bal drt diren iin breadboard
zerinde
kurulabilecek devre fiekil 1.24te
R2
R1
grlmektedir. Seri bal direnlerin ortak ular breadboard zerinde birbiriyle
balantl befl dfley delikten uygun olanlarna yerlefltirilerek devre oluflturulmuflR3
tur. Dfley olarak ayn srada olmak kofluluyla bofl delikler kullanlabilir. ki direncin seri balanabilmesi iin ortak ularna
SIRA SZDE
baflka hibir diren balanmamaldr. R1,
R4
R2 , R3 ve R4 direnlerinin ortak ular
fiekil
1.24te krmz kesikli izgi ile belirtilD fi N E L M
mifltir. Dikkat edilirse iki direncin birbiriyle balanan ortak ularna baflka diren
balanmamfltr. Bu kural gznnde bulundurarak breadboard zerinde farkl fleS O R U
killerde seri bal diren ieren devreler kurulabilir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
fiekil 1.25te seri bal direnlere voltaj uygulanabilmesi iin breadboard zerinde yaplmas gereken balantlar gsterilmifltir.
fiekil 1.25
Seri Bal Devreye
Voltaj Uygulanmas
in Yaplmas
Gereken Balant
Gsterimi
17
fiekil 1.26da paralel bal direncin flematik gsterimi verilmifltir. fiekil 1.27de
direncin breadboard zerinde paralel balanmas grlmektedir.
fiekil 1.26
fiekil 1.27
R1
R2
R3
fiekil 1.29da seri-paralel karflk bal direnlerden oluflan bir devrenin flematik
gsterimi verilmifltir.
fiekil 1.29
R2
R1
R5
R3
R4
Seri-Paralel Karflk
Bal Devrenin
fiematik Gsterimi
18
fiekil 1.29daki flematik gsterimi verilen devrenin breadboard zerindeki yerleflimi fiekil 1.30da gsterilmifltir.
fiekil 1.30
Seri-Paralel Karflk
Bal Direnlerin
Breadboard
zerine
Yerlefltirilmesi
Seri-paralel karflk bal direnler iin dier bir balant rneinin flematik gsterimi fiekil 1.31de verilmifltir.
fiekil 1.31
Seri-Paralel Karflk
Bal Devrenin
fiematik Gsterimi
R2
R4
R1
R3
19
rnn fiekil 1.4te grlen 3 ve 4 numaral kfl ularna balanmfl olmas gerekir.
Ayrca kademe anahtar da fiekil 1.2deki gibi kademesine ayarlanmaldr.
DENEYN YAPILIfiI
1. izelge 1.1.de renk bandlar verilen drt direncin deerlerini Tablo 1.1den
yararlanarak okuyunuz . Tolerans deerlerinden yararlanarak direnlerin
maksimum ve minimum deerlerini hesaplaynz. Bulduunuz deerleri izelge 1.1e kaydediniz.
2. Renk kodlarna gre deerlerini belirlediiniz bu direnlerin deerlerini
ohmmetre ile okuyup kontrol ediniz ve izelge 1.2ye kaydediniz.
3. fiekil 1.33teki devreyi izelge 1.1de deerlerini belirlediiniz drt farkl direnci kullanarak breadboard zerinde kurunuz. Kurduunuz devreyi grevliye kontrol ettiriniz.
fiekil 1.33
R1
R2
R3
R4
4. R1=100 , R2=1,8 k ve R3=750 direnlerini renk kodlarndan yararlanarak bulunuz. Bu direnleri kullanarak fiekil 1.34teki devreyi breadboard
zerinde kurunuz. Kurduunuz devreyi grevliye kontrol ettiriniz.
fiekil 1.34
Paralel Bal
Direnler
R1
R2
R3
5. Size verilen direnlerden renk bandlar yardmyla ya da ohmmetre ile okuyarak R1=100 , R2=220 , R3=470 , R4=680 , R5=1k, R6=2,2 k ve
R7=4,7 kluk direnleri ayrnz. Bu yedi direnci kullanarak fiekil 1.35teki
devreyi kurunuz. Kurduunuz devreyi grevliye kontrol ettiriniz.
20
fiekil 1.35
R4
Seri-Paralel Karflk
Bal Devre
R2
R1
R3
R5
R7
R6
VERLER VE HESAPLAMALAR
1. Renk bandlarna gre okuduunuz direnlerin deerlerini izelge 1.1e kaydediniz.
izelge 1.1
eflitli Direnlerin
Deerlerinin Renk
Kodlarna Gre
Belirlenmesi
Renk Bandlar
Nmerik Deer
Renk bandlar
Renk
1
Mor-Yeflil-Kahverengi-Altn
Kahverengi- Gri-Krmz-Altn
Mavi-Gri-Kahverengi-Turuncu
Kahverengi
Krmz-Krmz-Sar-Altn
Diren
Deeri
5
Maksimum Minimum
Diren
Diren
Deeri
Deeri
21
22
zet
Diren devrede akm ve gerilim dflrc grevi yapar.
Diren birimi ohm ()dur. Bir direncin deeri iki farkl yntemle belirlenebilir. Birinci yntemde multimetre
kullanlr. Multimetre kullanarak diren deeri lmnde multimetre dirence paralel balanr. Multimetrenin drt adet kfl ucu vardr. Multimetrenin balant
kablolarna prob ad verilir. Diren lm iin siyah
prob COM, krmz prob ise V kflna balanmaldr. Balantlar uygun flekilde yaptktan sonra multimetre dirence paralel balanr. Multimetrenin kadranndan uygun kademe seilerek diren deeri okunur.
kinci yntem ise direnler zerinde bulunan renk bandlarndan yararlanarak deer belirlemedir. Bu amala
renk kodlar tablosu kullanlr.
Direnler kullanm amalarna gre sabit ve deiflken
diren olmak zere iki gruba ayrlr. Sabit direnler, yapldklar maddeye gre e ayrlr. Karbon direnler
toz haldeki karbona katk maddesi ilave edilerek elde
edilir. Toleranslar en dflk (%5) olan direnlerdir. Deerleri zerlerindeki renk bandlarndan belirlenir. Zamanla deerleri deiflir. Film direnler bir seramik ubuk zerine elektrik akmna karfl diren gsteren bir
maddenin kaplanmasyla elde edilirler. Toleranslar
% 0,1dir. Film direnlerin; karbon film, metal film ve
metal oksit film direnler olmak zere eflidi bulunur. Film direnler dflk tolerans deerleri ve yksek
kararllklar nedeniyle hasssas elektronik devrelerde
tercih edilirler. Tel direnler zamanla deer deifltirmezler. Toleranslar %1den kktr. Kk deerli
direnlerin yaplmasna uygundurlar. Tel direnlerin
deerleri zerlerinde yazldr. Kullanm amalarna gre dier bir diren tr deiflken direnlerdir. Bu tip direnler devrede akm ve gerilim ayarlayc olarak kullanlr. Hareket ettirilebilen ortak ular yardm ile deerleri deifltirilebilen direnlerdir. Potansiyometre ve trimpot en sk kullanlan trleridir.
Farkl devre elemanlarn biraraya getirerek devre kurmann en basit yolu breadboard kullanmaktr. Breadboard zerinde ok sayda delik bulunur. Bu delikler
devre elemanlarnn birbirine balanmasn salayan
balant noktalardr. Breadboard zerindeki dfley yerlefltirilmifl her befl nokta birbiriyle balantldr. Yanyana yatay noktalarn ise birbirleriyle balants yoktur.
Kenarlarda bulunan yirmibeflerli grup halindeki delikler birbirleriyle balantldr.
Diren deeri asla devrede gerilim olduu zaman llmemelidir. Aksi taktirde yksek akm nedeniyle multimetre zarar grr. Devredeki herhangi bir direncin
deeri llmek istendiinde ncelikle direncin bir ucu
devreden karlmal ve lm bu ifllemden sonra yaplmaldr.
23
Kendimizi Snayalm
1. 1,5 M %5 deerindeki diren iin renk kodlar
afladakilerden hangisidir?
a. Kahverengi-Yeflil-Mavi-Gmfl
b. Kahverengi-Yeflil-Yeflil-Altn
c. Krmz-Yeflil-Sar-Yeflil
d. Turuncu-Kahverengi-Yeflil-Altn
e. Kahverengi-Kahverengi-Yeflil-Mor
8. Turuncu- Mor- Yeflil- Yeflil- Kahverengi renk koduna sahip direncin deeri afladakilerden hangisidir?
a. 37,5 %1
b. 375 %1
c. 37,5 k %20
d. 37,5 M %1
e. 375 M %1
9. Krmz- Krmz- Siyah- Turuncu- Krmz renk koduna sahip direncin deeri afladakilerden hangisidir?
a. 220 %1
b. 2,2 k %1
c. 220 k %2
d. 2,2 M %2
e. 220 M %1
10.Kahverengi- Siyah- Siyah- Kahverengi-Kahverengi
renk koduna sahip direncin deeri afladakilerden hangisidir?
a. 10 %0,5
b. 100 %2
c. 1 k %1
d. 10 k %1
e. 10 M %1
24
Yararlanlan Kaynaklar
1. b
2. d
3. a
4. d
5. e
6. a
7. c
8. d
9. c
10. c
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Amalarmz
N
N
N
N
Anahtar Kavramlar
Efldeer Diren
Seri Bal Devre
Paralel Bal Devre
Voltmetre
Ampermetre
indekiler
Devre Analizi
Laboratuvar
Efldeer Diren,
Voltaj ve Akm
lm
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI VE DENEYN
YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?
GVENLK NLEMLER
Bulunduumuz her ortamda ok eflitli tehlikelerle veya kazalarla karfl karflya kalabilmekteyiz. zellikle alfltmz ortamlarda tehlike veya kazalarla daha fazla
karfllaflmaktayz. Yaptmz alflmalarda dikkatsizce davranmamz nedeniyle tehlikelerle yz yze kalmaktayz.
Bulunduumuz ortamda tehlikelere karfl dikkatli ve gvenlik nlemleri alarak alflmalyz. Bulunduumuz ortamlar alflma yerleri, okullardaki laboratuvarlar veya atlyeler olduunda hem renciler olarak hem de grevliler olarak gvenlik nlemlerini en st seviyede tutma zorunluluu vardr.
28
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
N N
SIRA SZDE
Bir elektrik devresini oluflturan temel elemanlardan biri de direntir. Bir elektrik
devresinin diren deerini bir tek direnle salamak teknolojik olarak her zaman
mmkn Tolmayabilir.
E L E V Z Y O N rnein devrede 10 luk bir diren kullanacaksanz, bunu
kolayca piyasadan bulup kullanabilirsiniz. rnein 51 luk bir dirence ihtiyacnz
olduunda bunu piyasadan bulamazsnz, bunun yerine 50 luk ve 1 luk direnleri bulabilirsiniz. Bu durumda yaplacak ifl 50 luk ve1 luk direnleri yle
NTERNET
bir deerlendirelim
SIRA SZDEki 51 luk diren deerini elde edelim. Direnleri eflitli flekillerde balayarak devredeki istenilen diren deerini elde edebiliriz.
Direnleri seri balama veya paralel balama ifllemleriyle istenilen diren deeD fi N E L M
rine ulaflabiliriz.
Dier taraftan seri ve paralel balamann birlikte olduu karmaflk
bir elektrik devresi ile de istenilen diren deerini elde edebiliriz.
S O R U
S O R U
Efldeer Diren
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K S OT RAU P
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
N N
Efldeer diren
K S Oile
TR AUilgili
P Elektrik Devre Analizi ders kitabnza bakabilirsiniz.
Birden fazla Ddirence
K K A T sahip bir devredeki btn direnlerin yerine geecek tek bir diren
deeri hesaplanr.
T E L E V Z YBu
O Ndeer efldeer diren olarak adlandrlr.
N N
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
29
Seri veya paralel bal diren devresinde efldeer direncin hesaplanmas devrenin tanmlanmas asndan nemlidir. ncelikle yaplmas gereken devrede direnlerin seri veya paralel bal olduklarn belirlemek ve direnlerin balant flekillerine gre efldeer diren deerlerini hesaplamaktr.
a) R2
a) R3
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Breadboard
zerinde Kurulan
Seri Bal Diren
D fi N E L M
Devresi
R1
R3
D fi N E L M
R2
S O R U
S O R U
DKKAT
R1
R2
R3
N N
fiekil 2.3
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
TELEVZYON
Refl=R1 + R2 + R3
olarak hesaplanr. Eer devrede ok sayda (n tane) seri bal Ndiren
T E R N Ebulunuyorsa
T
bu durumda devrenin efldeer direnci,
Refl=R1 + R2 + R3 + ... + Rn
(2.1)
NTERNET
30
RNEK
fiekil 2.4.te R1=10 , R2=15 ve R3=3 direnleri ile seri bal diren devresi oluflturulmufltur. Bu devrenin efldeer diren deerini hesaplaynz.
fiekil 2.4
Seri Bal Diren
Devresi
R1 =10
R2 =15
R3=3
Refl= R1 SIRA
+ R2SZDE
+ R3
Refl= 10 +15 +3
Refl= 28D
fi N E L M
D fi N E L M
olarak hesaplanr.
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
S O R U
D fi fiekil
N E L M2.5
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
DKKAT
K T A P
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
R1 =100
R2=50
R3 =15
AMALARIMIZ
DKKAT
N N
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
Bir elektrik
istenilen diren deerini elde etmek iin kullanlan dier
TAMALARIMIZ
E Ldevresinde
EVZYON
balama flekli paralel balamadr. fiekil 2.6da farkl diren verilmifl ve bu direnlerle breadboard zerinde paralel bal devre oluflturulmufltur. fiekilden de
grld Kgibi,
balama direnlerin kollar (ular) ayr ayr dier direnle T paralel
A P
N Tbirlefltirilerek
ERNET
rin kollaryla
oluflturulmufltur. fiekil zerinde kesikli izgilerle direnlerin balant noktalar gsterilmifltir. Direnlerin her iki ucu kendi aralarnda balanarak paralel
bal diren devresi oluflturulmufltur.
TELEVZYON
fiekil 2.6
Farkl Deerde
Diren
N T E R N Eve
T Bu
Direnlerle
Breadboard
zerinde
Oluflturulan
Paralel Bal
Diren Devresi
NTERNET
R1
R2
R3
31
fiekil 2.7
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D 2fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
olarak hesaplanr. Devrede ok sayda paralel bal diren varsa bu durumda efldeer diren,
1
1
1
1
1
=
+
+
+ ... +
Re
R1 R2 R3
Rn
Paralel Bal
Diren Devresi
R1
(2.2)
R3
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
olarak hesaplanr. Burada n devredeki paralel bal diren saysn
gsterir. Yukarda yazlan eflitlie gre, paralel bal devrede efldeer diren,
diren
deerlerinin
AMALARIMIZ
tersleri alnarak toplanr ve kan sonucun tersi alnarak hesaplanr.
D fi N E L M
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
Paralel bal diren devresi ile ilgili olarak Elektrik Devre AnaliziKders
bakabi T kitabna
A P
S O R U
lirsiniz.
K T A P
S O R U
T EDL E KV K ZAYTO N
SIRA SZDE
N N
fiekil 2.8de R1=15 , R2=5 ve R3=22 direnleri ile oluflturulan paralel bal di N Thesaplaynz.
ERNET
ren devresi grlmektedir. Bu devrenin efldeer diren deerini
AMALARIMIZ
zm:
Eflitlik 2.2 kullanlarak devrenin efldeer direnci;
1
1
1
1
=
+
+
Re 15 5 22
1
515
=
Re 1650
Re =
1650
= 3, 2
515
SIRA SZDE
RNEK
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
32
fiekil 2.8
Farkl
Direnten
Oluflan
Paralel Bal
SIRA
SZDE
Diren
Devresi
fiekil 2.9
R1 =15
SIRA SZDE
R2 =5
D fi N E L M
R2 =4
S O R U
R3 =22
R3 =6
DKKAT
DKKAT
AMALARIMIZ
Farkl
Direnten
Oluflan
Paralel Bal
Diren Devresi
D fi N E L M
S O R U
SIRA SZDE
R1 =2
N N
SIRA SZDE
G Kayna
K T A P
AC - DC akm
K ve
Tvoltaj
A P ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi ve Elektrik Enerjisi letimi ve Datm ders kitaplarnza bakabilirsiniz.
TELEVZYON
fiekil 2.10da
salayabilen g kayna gsterilmifltir. G kaynaT E L E V Zdc
Y Oakm-voltaj
N
nn blmlerini aflada sralayalm.
1) POWER dmesi cihaz ama (ON) ve
kapama (OFF) iin kullanlr
NTERNET
2) (+) Pozitif ve (-) negatif utan dc voltaj
kfl alnr. GND kfl ucu topraklama
iin kullanlr.
3) VOLTAGE voltaj ayar dmelerini gsterir.
C.V. lambas cihaz aldnda yeflil flk
4
3
yanar.
COARSE dmesi ile voltaj deerini hzl bir flekilde arttrabilirsiniz.
FINE dmesi ile voltaj deerini yavafl
2
1
bir flekilde arttrabilirsiniz.
4) CURRENT akm ayar dmelerini gsterir.
COARSE dmesi ile akm deerini hzl bir flekilde arttrabilirsiniz.
FINE dmesi ile akm deerini yavafl bir flekilde arttrabilirsiniz.
G kayna voltaj kontrolndeyken (CV) LED yeflil ve akm snrlama kontrolndeyken (CC) LED krmz yanar. G kaynandan ekilen akm ayarlanan akm
deerini getii zaman (CC) LED krmz yanar ve akm snrlama sistemi voltaj deerini dflrerek akm ayarlanan deerde snrlar. Bu durumda akm ayar uygun
miktarda arttrlrsa krmz flk sner, (CV) LED tekrar yeflil yanar ve voltaj arttrm salanr.
fiekil 2.10
NDC
T E G
R N E TKayna
33
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Bu g kayna ile bir elektrik devresine 0-30 V dc voltaj ve 0-3 A dc akm salanabilmektedir.
V= I R
S O R U
DKKAT
N N
(2.3)
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bir diren devresinde gerilim ve akm ile ilgili olarak Elektrik Devre
K Analizi
T A P ders kitabna bakabilirsiniz.
K T A P
fiekil 2.11
TELEVZYON
V
TELEVZYON
Voltmetrenin
Elektrik
Devresindeki
fiematik Gsterimi
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
+-
S O R U
S O R U
N N
fiekil 2.11den de grlecei gibi voltmetre R direnci zerine paralel olarak balanmfltr. Bu durumda voltmetrenin okuyaca gerilim deeri, R direnci zerindeAMALARIMIZ
ki gerilim deeri olacaktr. Bir elektrik diren devresinde harfi
ile devreyi besleyen pil, ak sembolize edilir. Bu cihazlara ksaca g kayna denir. fiekilde dikSIRAkp
SZDEdiren zekat eken dier bir nokta I akm g kaynann pozitif ucundan
K T Azerinden
P
rinden geerek negatif uca gelmektedir. Akmn pozitif utan, diren
geerek, negatif uca gelmesi devreyi tamamlama olarak adlandrlr. Bir diren zeD fi N E L M
rindeki gerilimi okumak iin voltmetrenin pozitif ucunun (krmz) g kaynann
T E L E V Z Y Onegatif
N
pozitif ucuna, voltmetrenin negatif (siyah) ucunun da g kaynann
ucuS O R U
na dokundurulduuna dikkat edelim.
Bir diren devresinde akm, g kaynann pozitif ucundan negatif NDucuna
TEKRKNAETTdoru diren
zerinden geerek devreyi tamamlar.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
TELEVZYON
S O R U
NDTEKRKNAETT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
34
fiekil 2.12
Ampermetrenin
Elektrik
Devresindeki
fiematik Gsterimi
R
1
A
SIRA SZDE
SIRA SZDE
+ -
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
TELEVZYON
fiekil 2.13
Multimetre
fiekildenSIRA
de grlecei
zere, ampermetrenin pozitif ucu (krmz) g kaynann
SZDE
pozitif ucuna, ampermetrenin negatif ucu (siyah) direncin bir ucuna balanmfltr.
N N
K T A P
NTERNET
Seri Bal
Diren Devresinde Gerilim ve Akm Deerlerinin
AMALARIMIZ
Multimetre ile Okunmas
Bir diren devresinde herhangi bir diren zerindeki gerilim voltmetreyle ve diK Takmn
A P
renten geen
ampermetreyle lleceini daha nce sylemifltik. Ancak
bu ifllem iin ounlukla voltaj, akm, ohm veya kapasitans gibi deerlerin llebildii multimetreler kullanlr. Multimetreler ayr ayr lmler iin ok sayda ciT E L E Vzorunluluundan
ZYON
haz kullanma
bizleri kurtarr. Biz de diren, gerilim ve akm deerlerini lerken multimetreden yararlanacaz. Multimetre ile diren deerlerini
okuma alflmalar I. nitede ayrntl olarak yaplmflt. Bu konuda daha genifl bilgi edinmek iin I. nite tekrar okunmaldr.
NTERNET
Seri bal diren devresinde sras ile efldeer
direnci, direnler zerindeki gerilimi ve direnlerden geen akm deerlerini okuyalm. Bu ifllemler iin kullanacamz multimetre fiekil
2.13te verilmifltir.
fiekil 2.13te verilen multimetre resmi blgeye ayrlmfltr. Sar blge multimetrenin dijital
ekrann gstermektedir. Ekranda lm yaplan
niceliklerin deerlerini gstermektedir. rnein
llen deerin doru gerilim (DC) ve byklnn (0.00 V) olduu ekran zerinde grnmektedir. Siyah blgede multimetre ile okunacak voltaj kademeleri grlmektedir. Kolayca
dnebilen ve zerinde ok iflareti bulunan KADEME ANAHTARI yardmyla okunmak istenilen
voltaj deeri ayarlanr. Bu blgede okunabilecek
voltaj deerlerinin 400 mV ile 1000 V arasnda
deifltii grlmektedir. Okunacak gerilim deeri (DC) veya deiflken gerilim (AC) olabilir. Bu
35
SIRA
SZDE dc ve ac
durumda yapacamz lme gre
iflaretli dmeye
baslarak
lm yaplr. Krmz blgede multimetre kfl ularnn bulunduu yuvalar grlmektedir. Yaplacak diren, gerilim veya akm lmlerine gre kfl problarn ilD fi N E L M
gili yuvaya takmak gerekir. rnein krmz probun ucunu V yuvasna, siyah
probun ucunu COM yuvasna takarak sadece gerilim ve diren lmleri yapabiS O Reder.
U
liriz. Burada krmz u pozitif ucu, siyah u ise negatif ucu temsil
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
V
AMALARIMIZ
R
R1
N N
SIRA SZDE
fiekil 2.14
R3
K T A P
K T A P
1
R1 Direnci
zerindeki
AMALARIMIZ
Gerilimin Voltmetre
le lm
TELEVZYON
TELEVZYON
V1=IR1
olarak verilir.
R2 direnci zerindeki gerilim lme ifllemi benzer flekilde yaplr (fiekil 2.15). Voltmetreden llen gerilim deeri R2 iin
fiekil 2.15
NTERNET
NTERNET
V
R1
R2
R3
V2=IR2
olarak verilir.
R3 direnci zerindeki gerilimi lme ifllemi de benzer flekilde yaplr (fiekil 2.16). Voltmetreden llen gerilim deeri R3 iin
R2 Direnci
zerindeki
Gerilimin Voltmetre
le lm
V3=IR3
olarak verilir. Devredeki elemanlar zerindeki toplam gerilim her bir diren zerindeki gerilim deerlerinin toplamna eflittir ve
=V1+V2+V3
fiekil 2.16
V
R1
R2
veya
=IR1+IR2+IR3
=I(R1+R2+R3)
=IRefl
olarak ifade edilir.
R3
R3 Direnci
zerindeki
Gerilimin Voltmetre
le lm
36
fiekil 2.17
Seri Bal Diren
Devresinde, Efldeer
Diren zerindeki
Gerilimin lm
V
R1
R2
R3
=I(R1+R2+R3+...+Rn)
fiekil 2.18
Ampermetrenin
Kadran ve
Balant Yuvalar
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
eflitlii ile ifade edilir. Eflitlikteki n deeri devredeki diren saysn gsterir.
Elektrik devresindeki bir diren zerinden geen akm belirlerken multimetre ampermetre olarak kullanlr. Multimetrenin
ampermetre olarak kullanlmas, voltmetre
olarak kullanlmasndan biraz farkldr. Ampermetre olarak kullanlacak multimetre cihaznn kadran ve balant yuvalar fiekil
2.18de verilmifltir. Multimetre ampermetre
olarak kullanlacaksa KADEME ANAHTARI
(hareketli dme) zerindeki ok sar blgede uygun akm deerini gstermelidir. Bu
blgede 400 mAe ve 10 Ae kadar akm deerlerinin okunabildii grlmektedir. Ayrca multimetrenin siyah probu COM yuvasna ve eer llecek akm deeri 400 mAe
SIRA SZDE
kadar ise krmz prob mA yuvasna veya
llecek akm deeri 10 Ae kadar bir deerde ise 10 A yuvasna taklmaldr. MultiD fi N E L M
metre zerindeki bu dzenlemeler yapldnda cihaz ampermetre olarak kullanlabilir. Devredeki diren zerinden geen
S O R U
akm lmek
iin ampermetre devreye seri balanmaldr.
Ampermetre Ddiren
K K A Tdevresine seri balanr.
Ampermetre
ile seri bal diren devresindeki direnlerin zerinden geen
SIRA SZDE
akm deerlerinin llmesini inceleyelim. fiekil 2.19da R1, R2 ve R3 direnlerinden oluflan seri bal diren devresi verilmifltir. Devredeki direnlere kadar geriAMALARIMIZ
lim uygulanmakta
ve ana koldan I akm gemektedir. Dikkat edildiinde her bir
diren zerinden ayn I akm geer. Seri bal devrede her bir eleman zerinden
geen akm ayndr. Elemanlar zerinden geen akm lmek iin ampermetrenin
K balandn
T A P
devreye seri
gryoruz. Bu durumda ampermetreden llecek akm
deeri,
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
37
I=
ile verilir. Devrede seri bal n tane diren olmas durumunda ampermetrede llecek akm deeri,
I=
I=
fiekil 2.19
R1 + R2 + R3
R1 + R2 + R3 + ... + Rn
Re
olarak verilir.
R1
R2
R3
A
1
SIRA
SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Seri bal diren devresinde, her bir diren zerinden geen akm deeri
D K Kayndr.
AT
DKKAT
N N
(2.5)
=V1=V2=V3...=Vn
olarak ifade edilir. Bu durumda paralel bal direnler zerinden voltmetre ile llecek gerilim deerleri birbirine eflit olacaktr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
fiekil 2.20
Paralel Bal
K T A P
Diren Devresinde
Voltmetre ile
Gerilim lm
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
38
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
fiekil 2.21
TELEVZYON
R1 Direnci
zerinden Geen
I1 Akmnn
Ampermetre ile
llmesi
NTERNET
TELEVZYON
R1
I1
I2
R
N T E R N E 2T
I3
R3
Akmn kollara ayrld paralel bal diren devresinde her bir koldaki akm deerlerini ampermetre ile lelim. R1 direnci
zerinden geen akm lmek iin ampermetre bu dirence seri olarak balanr (fiekil
2.21). Bu durumda ampermetrenin lecei
akm deeri I1 olacaktr. I1 akm,
I1 =
R1
olarak verilir.
fiekil 2.22
R2 (a) ve R3 (b)
Direnleri
zerinden Geen
Akmlarn
Ampermetre ile
llmesi
R1
I1
I2
I3
R2
I2
R3
I3
+
(a)
R1
I1
R2
R3
(b)
R2 direnci zerinden geen akm llmek istendiinde benzer flekilde ampermetre R2 direncinin bulunduu kola seri balanr (fiekil 2.22a). R2 direnci zerinden geen I2 akm,
I2 =
R2
olarak verilir.
R3 direnci zerinden geen akm llmek istendiinde benzer flekilde ampermetre R3 direncinin bulunduu kola seri balanr (fiekil 2.22b). Bu durumda R3 direncinden geen I3 akm,
I3 =
R3
olarak verilir.
39
Ana koldan geen akm da benzer flekilde llecektir (fiekil 2.23). Ampermetre g kayna ile akmn kollara ayrld
dm noktas arasna seri olarak balanr ve ana koldan geen I akm,
I=
Re
olarak llr. Burada devrenin efldeer
direncine dikkat edilmelidir.
Paralel bal devrede ana koldan geen akm direnlerin bulunduu kollarda
akmlara blndn grebilmekteyiz.
Blnen akmlarn toplam ana koldan geen akma eflit olduundan I akm,
fiekil 2.23
R1
I1
I2
R2
I3
R3
+ -
I=I1+I2+I3
olarak hesaplanr. Devredeki paralel bal diren says n tane ise I akm,
I=I1+I2+I3+...+In
(2.6)
ifadesiyle verilir. Devrede bulunan n tane paralel diren zerindeki gerilimler birbirine eflit olduundan ana koldan geen I akm Ohm Yasasna gre,
I=
+
+
+ ...
R1 R2 R3
Rn
(2)
(1)
(4)
(3)
(5)
(6)
(7)
40
fiekil 2.26
Ohmmetre Olarak
Ayarlanmfl
Multimetre
fiekil 2.27
1 kluk (a) ve 2,2
kluk (b) Diren
Deerlerinin
Ohmmetre ile
llmesi
(a)
(b)
41
Direnler
Size verilen
R1
470
R2
1 k
R3
ONAY
(Grevli tarafndan onaylanacak)
2,2 k
izelge 2.1
Ohmmetre ile
llen Diren
Deerleri
llen
Breadboard zerinde kurulan devrede, direnlerin balant noktalar sar kesikli izgilerle gsterilmifltir. Seri bal bu devrenin efldeer direncini ohmmetre ile
okumak iin ohmmetrenin pozitif ucunu (krmz prob) 2,2 kluk direncin ucuna
(krmz kesikli izgi) ve ohmmetrenin negatif ucunu (siyah prob) 1 kluk direncin ucuna (siyah kesikli izgi) dokundurunuz (fiekil 2.28). Ohmmetre ekranndan
okuyacanz diren deeri bu seri bal devrenin efldeer direnci olacaktr. Bu deeri izelge 2.2ye yaznz. lmleri tamamlaynca ohmmetreyi kapatnz.
Diren
llen deer
Hesaplanan deer
ONAY
(Grevli tarafndan onaylanacak)
Refl
izelge 2.2
Ohmmetre ile
llen Seri Bal
Devrenin Efldeer
Direnci
42
Diren
llen deer
Hesaplanan deer
ONAY
(Grevli tarafndan onaylanacak)
Refl
43
fiekil 2.31
V
R1 =2,2 k
R2 =1k
R3 =470
=2 V
I1
=2 V
I2
Diren
Gerilim
470
V1
1 k
V2
2,2 k
V3
llen deer
Voltmetrenin
Diren Devresine
Balanma fiekli
=2 V
I3
ONAY
(Grevli tarafndan onaylanacak)
izelge 2.4
eflitli Direnler
zerinden Okunan
Gerilim Deerleri
I1
R2 =1k
I3
I2
=2V
A
R3 =470
=2V
A
=2V
A
G kaynann kapal (OFF) olup olmadn kontrol ediniz. Breadboard zerine 2,2 kluk bir diren taknz. Direncin ularndan birine izoleli tellerden birini balaynz (fiekil 2.33). Multimetreyi dc akm okuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda multimetre ampermetre grevi yapacaktr. Ampermetrenin pozitif ucu (mA yuvasndaki prob) breadboardun pozitif yuvasna (krmz) ve ampermetrenin negatif ucu 2,2 kluk direncin bofltaki ucuna dokundurulduunda
ampermetre 2,2 kluk dirence seri balanmfl olacaktr. Bylece 2,2 kluk diren zerinden geen akm ampermetreden okunabilecektir (fiekil 2.34).
G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz.
G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl voltajn 2 Va ayarlaynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz (fiekil 2.34).
Ampermetrenin
Diren Devresine
Balanma fiekli
44
fiekil 2.33
Ampermetrenin
Diren Devresine
Seri Balanmas
Diren
Akm
llen deer
2,2 k
I1
1 k
I2
470 k
I3
45
V
R2
R3
=2 V
R1
V
R1
R2
=2 V
(c) 470 luk diren iin
R3
=2 V
R2
R3
R1
R2
R3
=2 V
(d) Efldeer diren iin
46
Direnler
Gerilim
llen deer
2,2 k
V1
1 k
1 k
V2
470
V3
Refl
VT
ONAY
(Grevli tarafndan onaylanacak)
fiekil 2.37
Seri Bal Diren
Devresinde
Ampermetrenin
Devreye Balanma
fiekli
Seri bal diren devresindeki direnler zerinden geen akm belirlemek iin fiekil 2.37de eflitli direnlere seri balanan ampermetrenin diren devresindeki flematik grnm verilmifltir. Bu diren devresini kurarak direnler zerinden geen akmlar okuyalm.
G kaynann kapal (OFF) olup olmadn kontrol ediniz. Bir balant teliR1
R2
R3
nin bir ucunu breadboard zerindeki krmz yuvaya dier ucunu breadboard zerinde herhangi bir noktaya balaynz.
Direnleri fiekil 2.38ada grld gibi
1
breadboard zerine taknz. 2,2 kluk
direncin bir ucunun boflta brakldna
=2V
dikkat ediniz. Balant teli yardmyla 470
A
luk direncin ucunu breadboard zerindeki yeflil yuvaya balaynz. Ampermetrenin pozitif ucu breadboard zerindeki balant telinin bir ucuna negatif ucu
2,2 kluk direncin boflta kalan ucuna balanacaktr. Ampermetre seri bal direnler zerinden geen akm lecektir.
G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz.
G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl voltajn 2 Va ayarlaynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz.
47
fiekil 2.38
a) ve b) Seri Bal
Diren Devresinde
eflitli Direnler
zerinden Geen
Akmn llmesi
(a)
(b)
Multimetreyi akm okuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda multimetre ampermetre grevi yapacaktr. Ampermetrenin krmz probunu balant telinin ucuna ve ampermetrenin siyah probunun ucunu 2,2 kluk direncin boflta
kalan ucuna dokundurunuz (fiekil 2.38b). Ampermetreden okuyacanz akm seri bal diren devresinden geen akm deeri olacaktr. Bu akm ayn zamanda seri bal devrenin efldeer direnci zerinden geen akmdr. ltnz akm deerini izelge 2.7ye yaznz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
Direnler
Akm
2,2 k, 1 k ve 470
ONAY (Grevli
tarafndan onaylanacak)
llen deer
V
R1
I1
R2
I2
R3
I3
I
=2 V
izelge 2.7
eflitli Direnler
zerinden Geen
Akm Deeri
fiekil 2.39
Paralel Bal
Diren Devresinde
Voltmetrenin
Balanma fiekli
48
fiekil 2.40
Paralel Bal
Devrede Direnler
zerinden Gerilim
llmesi
Diren
2,2 k, 1 k, 470 k ve
Refl
Gerilim
llen deer
49
fiekil 2.41
R1
A
I1
R1
I1
R2
R2
A
I2
I2
R3
I3
R3
I3
=2 V
=2 V
(a)
(b)
R1
I1
R2
I2
R1
I1
R2
I2
R3
I3
R3
I3
=2 V
I
(c)
=2 V
A
(d)
G kaynann kapal (OFF) olup olmadn kontrol ediniz. Balant telinin bir
ucunu breadboard zerindeki krmz yuvaya, dier ucunu breadboard zerindeki kk yuvalardan birine taknz. Baflka bir balant telinin bir ucunu breadboard zerindeki yeflil yuvaya, dier ucunu breadbord zerinde kk yuvalardan birine taknz.
Balant tellerinin breadboard zerindeki ular arasna 2,2 k, 1 k ve 470 luk direnleri kullanarak fiekil 2.42a-ddeki gibi paralel bal devreyi kurunuz. Multimetreyi
akm okuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda multimetre ampermetre grevi yapacaktr. Ampermetreyi dirence balamadan nce fiekil 2.42adaki gibi diren
ularndan (2,2 kluk) birini bofla kartnz. Bu uca ampermetrenin negatif ucunu (siyah), ampermetrenin pozitif ucunu (krmz) ise dier iki direncin ucuna dokundurunuz. Bu durumda ampermetre R1 (2,2 k) direncine seri balanmfl olacaktr.
fiekil 2.42
Paralel Bal
Devrede Direnler
(a-c) ve Ana
Koldan (d) Geen
Akmlarn lm
(c) 470
luk diren
50
G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz.
G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl voltajn 2 Va ayarlaynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz. Ampermetreden
okuyacanz akm paralel bal devredeki R1 direnci zerinden geen akm deeri olacaktr. Benzer ifllemler 1 k ve 470 luk direnler iin de yaplarak bu direnler zerinden geen akmlar llebilir. Bu ifllemi yaparken zerinden lm alnacak direncin bir ucunun bofla karldna dikkat ediniz (fiekil 2.42 a-d). ltnz akm deerlerini izelge 2.9a yaznz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi
ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
izelge 2.9
Paralel Bal eflitli
Direnler zerinden
llen Akmlar
Direnler
Akm
2,2 k
I1
1 k
I2
470
I3
Refl
IT
llen deer
ONAY (Grevli
tarafndan onaylanacak)
Verilen her bir diren zerine ayr ayr 2 V uyguladnz. Direnler zerinden geen
akm deerleri hakknda ne syleyebilirsiniz? Aklaynz.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Seri bal direnler zerinden ltnz gerilimler ile efldeer diren zerinden
ltnz gerilim arasnda nasl bir bant var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Seri bal direnler zerinden geen akm ile efldeer diren zerinden ltnz
gerilim arasnda nasl bir bant var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
V
Seri bal devrede ltnz VT ile devreden geen I akmn oranlarsanz T
I
sonu hakknda dflncelerinizi yaznz.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Paralel bal devrede ltnz gerilimler arasnda nasl bir iliflki var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Paralel bal devrede ltnz akmlar ile ana koldan geen akm arasnda nasl bir bant var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Paralel bal direnler zerindeki V gerilim deerini, ana koldan geen IT akmna
oranladnzda V sonu nedir?
I
T
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
....................................................................................................................................
51
52
zet
Elektrik laboratuvarnda alflmaya bafllamadan nce,
laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini
retmelidirler. rencilere, herhangi bir kaza annda
itfaiyeye, salk grevlilerine ve okulda bulunan grevlilere nasl haber verecekleri konusunda bilgi verilmelidir. lkemizde TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSne
112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan kolayca ve
cretsiz haber verilebilmektedir. Bu telefon numaralarnn akldan karlmamas ok nemlidir.
Seri bal bir diren devresi, direnlerin ardflk balanmasyla oluflturulur ve efldeer diren deeri
Refl=R1 + R2 + R3 + ... + Rn
I1
I2
I3
I1
R2
R3
I3
fleklinde yaplr.
Paralel bal devrede direnler zerinden geen toplam
akm
ile verilir. Seri bal devrede herhangi bir diren zerindeki voltaj deerinin llmesi,
V
R2
R1
1
R3
fleklinde yaplr.
R1
V=IR
R3
I2
1
1
1
1
1
=
+
+
+ ... +
Re
R1 R2 R3
Rn
R2
fleklinde yaplr.
Paralel bal devrede herhangi bir diren zerinden geen akmn llmesi
olarak hesaplanr.
Paralel bal diren devresi direnlerin kollar ayr ayr
dier direnlerin kollaryla birlefltirilerek oluflturulur ve
efldeer diren deeri
olarak hesaplanr.
Ohm Yasas
R1
R2
+
R3
I=I1 + I2 + I3 + ... + In
ile verilir.
53
Kendimizi Snayalm
1. Seri bal diren devresinde efldeer direnci hesaplamak iin,
a. Diren deerleri toplanr.
b. Diren deerlerinin tersi toplanr.
c. Diren deerlerinin karesi toplanr.
d. Diren deerlerinin terslerinin kareleri toplanr.
e. Diren deerleri birbirinden karlr.
2. Paralel bal diren devresinde efldeer direnci hesaplamak iin,
a. Diren deerlerinin nce tersleri toplanr sonra
tersi alnr.
b. Diren deerleri toplanr.
c. Diren deerlerinin karesi toplanr.
d. Diren deerlerinin terslerinin kareleri toplanr.
e. Diren deerleri birbirinden karlr.
=16V
a.
b.
c.
d.
e.
5
4
3
2
1
3. 3 , 6 ve 9 luk direnlerden oluflan bir seri bal devrede efldeer diren ka dur?
a. 6
b. 9
c. 12
d. 15
e. 18
4. 2 , 10 ve 20 luk direnlerden oluflan paralel
bal devrede efldeer diren ka dur?
a. 0,06
b. 0,65
c. 1,54
d. 6
e. 32
=12 V
a.
b.
c.
d.
e.
=12V
a.
b.
c.
d.
e.
2
4
6
8
10
4
6
8
12
20
=12 V
a.
b.
c.
d.
e.
12
6
4
2
1
54
1. a
0,5
2. a
1,5
0,5
=14 V
a.
b.
c.
d.
e.
1/3
2
14/3
28/3
12
3. e
4. c
5. b
6. e
10. fiekildeki devrede ana koldan geen akm ka amperdir?
2,5
7. d
1,5
0,5
8. b
=15 V
9. d
a.
b.
c.
d.
e.
46/15
20
46
50
62
10. c
55
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 1
Refl=R1 + R2 + R3
Refl=100 + 50 + 15
Refl=165
Demir, S. (Ed.) (2010). Elektrik Enerjisi letimi ve Datm. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
fienyel M. (2010). Teknolojinin Bilimsel lkeleri. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
Kyak, E. (Ed.) (2012). Devre Analizi, Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
Sra Sizde 2
1
1
1
1
1
=
+
+
+ ... +
Re
R1 R2 R3
Rn
1
1 1 1
= + +
Re 2 4 6
1
11
=
Re 12
Re =
12
11
Amalarmz
N
N
N
N
Anahtar Kavramlar
Seri Devre
Paralel Devre
Kirchhoff Akm Yasas
Kirchhoff Gerilim Yasas
Dm Noktas
Kapal evrim
lmek
Elektromotor Kuvvet
Enerji Korunumu
Yk Korunumu
indekiler
Devre Analizi
Laboratuvar
Kirchhoff
Yasalarnn
Uygulamalar
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
KIRCHHOFF AKIM YASASININ
PARALEL BALI BR DREN
DEVRESNDE UYGULANMASI
KIRCHHOFF AKIM YASASININ
KARMAfiIK BALI BR DREN
DEVRESNDE UYGULANMASI
KIRCHHOFF GERLM YASASININ
SER BALI BR DREN
DEVRESNDE UYGULANMASI
KIRCHHOFF AKIM VE GERLM
YASASININ KARMAfiIK BR
DEVREDE DEVREDE
UYGULANMASI
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI
Kirchhoff Yasalarnn
Uygulamalar
GRfi
Basit elektrik devrelerin zmnde, seri ve paralel bal diren kurallar uygulanarak devrenin efldeer direnci hesaplanabilir. Hesaplanan diren deerleri Ohm
yasasnda kullanlarak devre elemanlar zerindeki akm ve gerilim (potansiyel
fark, voltaj) deerleri bulunabilir. Seri ve paralel balamann bulunduu daha karmaflk devrelerin zmnde ise devre elemanlar zerindeki akm ve gerilim deerlerini bulmak iin sadece Ohm yasas yeterli olmayabilir.
Devre elemanlarnn daha karmaflk biimde birbirlerine balanmalar durumunda, akm ve gerilimin devre elamanlar zerindeki dalmlar ile ilgili eflitli alflmalar yaplmfltr. Seri bal devrelerde gerilimin devre elemanlar zerinde dalm
ve paralel bal devrelerde bir dm noktasna gelen akmlarn kollara dalm,
ilk olarak 1848de Alman bilim adam Gustav Kirchhoff tarafndan yaynland iin,
Kirchhoff yasalar olarak bilinmektedir. Bu yasalardan ilki seri devrelerde gerilimin
devre elamanlar zerindeki dalmlarn matematiksel olarak ifade eden Kirchhoff
gerilim yasasdr. Dieri, paralel bal devrede bir dm noktasna gelen akmlarn dalmn matematiksel olarak ifade eden Kirchhoff akm yasasdr.
Bugn, karmaflk devre zmlerinde ok sayda devre zm teoremleri kullanlmaktadr. Bu teoremlerin hepsi Kirchhoff yasalarna dayand iin, elektrik
devre problemlerinde Kirchhoff yasalar en temel kavramlardan kabul edilir.
Bu blmde, Kirchhoff yasalarn renmek, uygulamak ve doruluunu grmek iin flemalar verilen farkl elektrik devreleri breadboard zerine direnler yerlefltirilerek kurulacaktr. Kurulan dzeneklere dc g kayna ile gerilim uygulanarak, her bir devre eleman zerinden geen akm ve gerilim deerleri multimetrenin akm ve gerilim lme konumlarnda kullanlmasyla okunacaktr. Okunan
akm ve gerilim deerleri izelgelere kaydedilip sonularn Kirchhoff yasalarna
uygun olup olmad grlecektir.
GVENLK NLEMLER
Deneylerimizde en nemli nokta gvenliimizdir.
Kullandmz cihazlar elektrikle alflt iin, deneyimizin her aflamasnda
dikkatli olmak zorundayz.
Devreye gerilim uygulayacamz dc g kayna 220 volt flebeke gerilimi
ile alflmaktadr. Kablo balantlar yaplrken yaltlmfl blgelerden tutulmaldr. Deney esnasnda g kaynann balant kablolarna taklmamak
iin, kablolarn uygun konumda olmasna dikkat edilmelidir.
58
TEORK BLG
Basit elektrik devrelerinin zmnde genellikle Ohm yasas kullanlr fakat karmaflk devrelerin zmnde bu yasa yeterli olmayabilir. Byle durumlarda elektrik yk ve elektrik enerjisinin korunumuna dayanan Kirchhoff yasalar da devre
zmlerinde kullanlr. Bu yasalar Kirchhoff akm ve Kirchhoff gerilim yasalardr.
(3.1)
59
Bu kural uygulanrken, dm noktasna gelen akmlar art (+) ve dm noktasn terk eden akmlar eksi (-) iflaretle ifade edilir.
fiekil 3.1de grlen devre iin Kirchhoff akm yasasn uygulayarak akmlar
arasndaki iliflkiyi bulmaya alflalm. Bu devrede a ve b noktalar ile iflaretlenen iki
tane dm noktas vardr. Genel olarak, bir devrede dm noktas kuralnn kullanm says, devredeki dm saysndan bir eksiktir. Bu nedenle fiekil 3.1deki
devrede bir dm noktas iin Kirchhoff akm yasas ifadesi yazlr. nk Kirchhoff akm yasas a ve b dm noktalarna ayr ayr uygulandnda ayn eflitlikler
elde edilecektir. a dm noktas dikkate alndnda I akm dm noktasna
gelmekte ve I1 ile I2 akmlar dm noktasn terk etmektedir. Akmlarn iflaretlerini yukarda anlatlan kurala gre yazdmzda,
fiekil 3.1
+
-
Kirchhoff Akm
Yasasnn
Uygulanmas in
ki Dmden
Oluflan Devre
R1
R2
60
Kirchhoff gerilim yasasna gre, herhangi bir kapal devrede, devre elamanlar
zerindeki potansiyel deiflimlerinin matematiksel toplam sfrdr.
V = 0
(3.2)
Bu kural her bir kapal elektrik devresine uygulanabilir. Devrede birok kapal ilmek bulunabilir. Devrede bilinmeyen parametrelerin bulunmas iin uygulanan
bu kural nemli bir aratr. Kirchhoff gerilim yasasnn uygulanaca devrelerde,
devre elemanlar direnler ve elektromotor kuvvet (emk) kaynaklar olabileceinden, bu devre elemanlar zerindeki potansiyel deiflimleri (V) aflada verilen
kurallara gre belirlenir.
Direnlerdeki potansiyel deiflimi, akm ynnde ilerlerken eksi (-IR), akma
zt ynde ilerlerken art (+IR) iflaretle alnr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
V = Va - Vb = + IR
S O R U
DKKAT
N N
a
AMALARIMIZ
V = Vb - Va = - IR
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
- +
b
+ -
AMALARIMIZ
V = Vb - Va= +
V = Va - Vb = -
K T A P
Kirchhoff akm
yasalar ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi ders kitabnzK ve
T Agerilim
P
daki ilgili niteye baknz.
TELEVZYON
fiekil 3.2deki
T E L E V Z tek
Y O N ilmekli devre iin, Kirchhoff gerilim yasasn uygulayarak devreden geen akm bulmaya alflalm. Bu tek ilmekli devrede dm noktas yoktur. Bu nedenle, tm devre elemanlar zerinden geen akm ayndr.
fiekil 3.2
NTERNET
NTERNET
Kirchhoff Gerilim
Yasasnn
Uygulanaca Tek
lmekli Bir Devre
R1
R2
- b+
V1
V2
V4
V3
V5
a
R3
c+
61
fiekil 3.2de grld gibi akm ynnn saat dnfl ynnde olduunu kabul edelim. Devreyi, a noktasndan bafllayarak saat dnfl ynnde tekrar a noktasna gelinceye kadar takip edelim. Devre elemanlar zerindeki toplam potansiyel deiflimi (3.2) eflitliinden,
V = V1 + V2 + V3 + V4 + V5 = 0
olarak yazlr. Her devre eleman zerindeki potansiyel deiflimi, kurala gre uygun iflaretle yazlrsa,
V = -IR1- IR2 - IR3 - 1 + 2 = 0
olur. Eflitlii dzenlersek,
- I (R1 + R2 + R3) - 1 + 2 = 0
- I (R1 + R2 + R3) = 1 2
I (R1 + R2 + R3) = 2 1
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
2 - 1
R1 + R2 + R3
olarak bulunur.
AMALARIMIZ
fiekil 3.3teki iki ilmekli devre iin Kirchhoff yasas eflitliklerini elde ediniz.
RNEK
DKKAT
N N
K T A P
SIRA SZDE
K T A P
fiekil 3.3
a
I1
I2
+
R1
+
-
I3
N TRE R N E T
TELEVZYON
2
R2
+
-
ki lmekli Devre
TELEVZYON
NTERNET
62
zm:
Kirchhoff akm yasasna gre, a dm noktasnda,
I1 - I2 + I3 = 0
veya b dm noktasnda,
- I1 + I2 - I3 = 0
ifadeleri elde eldir. Buradan, hem a ve hem de b noktasna gre I1 akm,
I1 = I2 - I3
(3.3)
olarak bulunur.
1 numaral ilmek iin b dm noktasndan bafllamak zere Kirchhoff gerilim
yasas,
+1 - I1R1 - 2 - I2R2 = 0
(3.4)
SIRA SZDE
+I2R2 + 2 + I3R3 - 3 = 0
olarak bulunur.
D fi N E L M
Kirchhoff yasalarnn devreye uygulanmasyla elde edilen Eflitlik 3.3-3.5 kullanlarak bu devredeki bilinmeyen parametre bu eflitliin zmnden kolayS O R U
lkla hesaplanr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
N N
SIRA SZDE
fiekil 3.4teki
devre
iin Kirchhoff yasalarn uygulayarak akmlar arasndaki banty ve
SIRA
SZDE
her bir ilmekteki potansiyel deiflimleri ifadesini yaznz.
fiekil 3.4
ki lmekli Devre
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K S OT RA U P
K S OT R AU P
DKKAT
TELEVZYON
D K K AI3T
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
(3.5)
N N
SIRAa SZDE
R3
2
I2
N T E R N IE T
1
AMALARIMIZ
1
1
K T A P -
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
+ -
R2
R1
63
64
fiekil 3.6
a) ve b) Paralel
Bal Diren
Devresi,
c) Breadboard
zerinde Paralel
Bal Diren
Devresinin
Kurulmas
R1
R1
R2
R2
b
R3
+
-
R3
(a)
(c)
Deneyin Yaplfl
fiekil 3.6ada grlen devrenin, a dm noktasnda,
+I - I1 - I2 - I3 = 0
bants vardr. Buradan ana koldaki I akm,
I = I1 + I2 + I3
fiekil 3.7
Paralel Balanmfl
Direnten
Oluflan Bir Devre
(b)
65
Her bir koldan geen akm deerlerini deneysel olarak bulmak iin:
1. Multimetrenin KADEME ANAHTARIn uygun deerde akm lme konumuna getiriniz. Multimetre zerindeki krmz balant kablosunu 10 mA yuvasna, siyah balant kablosunu COM yuvasna taknz. Multimetreniz flimdi ampermetre olarak kullanma hazrdr. Her bir koldan geen akm lmek iin
ampermetreyi o kola nite 2de anlatld gibi srayla seri olarak balaynz.
SIRA SZDE
2. G kaynan flehir flebekesine balayn ve POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini
hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz G kaynann
D voltage
fi N E L M dmesini
yavafla evirerek kfl voltajn 5 Va ayarlaynz ve ayar dmesine dokunmadan g kaynan daha sonra alfltrmak zere POWER (OFF) dmeS O R U
sine basarak kapatnz.
G kayna voltaj kontrolndeyken (CV) LED yeflil ve akm snrlama
D Kkontrolndeyken
KAT
(CC) LED krmz yanar. G kaynandan ekilen akm ayarlanan akm deerini getii
zaman (CC) LED krmz yanar ve akm snrlama sistemi voltaj deerini dflrerek akm
SIRA SZDE
ayarlanan deerde snrlar. Bu durumda akm ayar uygun miktarda arttrlrsa krmz flk
sner, CV tekrar yeflil yanar ve voltaj arttrm salanr.
AMALARIMIZ
I1 (amper)
I2 (amper)
I3 (amper)
I (amper)
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
3. G kaynann (+) kfl ucunu breadboardun zerindeki krmz kfl ucuna, (-) kfl ucunu da breadboardun zerindeki yeflil kfl ucuna balant
kablolar ile fiekil 3.7deki gibi balaynz. Kurmufl olduunuz
g
K T A devreye,
P
kaynan POWER (ON) dmesi ile aarak daha nce ayarlamfl olduunuz
5 volt dc gerilimi uygulaynz.
4. Ampermetreden okuduunuz I akm deerlerini izelge 3.1de ilgili alana
TELEVZYON
yaznz. Ayn lmleri I1, I2 ve I3 akmlar iin tekrarlaynz ve sonular
izelge 3.1e kaydediniz. lm sonunda g kaynan AMA-KAPAMA
dmesinden kapatnz.
5. Ayn ifllemleri, 10 volt ile 15 volt deerleri iin tekrarlaynz
N T E R Nve
E T ampermetreden okuduunuz deerleri izelge 3.1e kaydediniz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
(volt)
SIRA SZDE
I1 + I2 + I3
5
10
15
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
izelge 3.1
Devreden Geen
Akm Deerleri
66
R1
R2
R1
R3
R3
R2
(a)
(b)
(c)
Deneyin Yaplfl
fiekil 3.8ada grlen devrede, a dm noktasnda Kirchhoff akm yasasna gre,
akmlar arasnda;
I = I - I1 - I2 = 0
bants vardr. Buradan ana koldaki I akm,
I = I1 + I2
olarak bulunur.
67
Karmaflk devrede her bir direnten geen akm deerlerini deneysel olarak
bulmak iin:
1. Multimetrenin KADEME ANAHTARIn uygun deerde akm lme konumuna getiriniz. Multimetre zerindeki krmz balant kablosunu 10 mA yuvasna, siyah balant kablosunu COM yuvasna taknz. Multimetreniz flimdi
ampermetre olarak kullanma hazrdr. Her bir koldan geen akm lmek
iin ampermetreyi o kola nite 2de anlatld gibi srasyla seri olarak balamay unutmaynz.
2. G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra
ayarlaynz. G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl
voltajn 5 Va ayarlaynz ve ayar dmesine dokunmadan g kaynan
daha sonra alfltrmak zere power dmesine basarak kapatnz.
3. G kaynann (+) kfl ucunu breadboardun zerindeki krmz kfl ucuna, (-) kfl ucunu da breadboardun zerindeki yeflil kfl ucuna balant
kablolar ile fiekil 3.9daki gibi balaynz. Kurmufl olduunuz devreye, g
kaynan POWEDR (ON) dmesi ile aarak daha nce ayarlamfl olduunuz 5 volt dc gerilimi uygulaynz.
4. Ampermetreden okuduunuz I akm deerini izelge 3.2de ilgili alana yaznz.
Ayn lmleri I1 ve I2 akmlar iin tekrarlaynz ve lm sonularn kaydediniz. lm sonunda g kaynan AMA-KAPAMA dmesinden kapatnz.
5. Ayn ifllemleri 10 volt ile 15 volt deerleri iin tekrarlaynz ve ampermetreden okuduunuz deerleri izelge 3.2ye kaydediniz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine
ayarlayarak kapatnz.
(volt)
5
I1 (amper)
I2 (amper)
I (amper)
I1 + I2
izelge 3.2
Devreden Geen
Akm Deerleri
10
15
fiekil 3.9
Karmaflk
Balanmfl
Direnten Oluflan
Bir Devre
68
fiekil 3.10daki
SIRAdevrede
SZDE R1= 3 , R2= 3 , R3= 6 ve = 15 V olduuna gre, her bir diren zerinden geen akmlar hesaplaynz.
D fi fiekil
N E L M3.10
D fi N E L M
S O R U
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
R1
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
R2
N N
R3
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
69
fiekil 3.11
b
a
R2
R1
R3
(a)
(b)
Deneyin Yaplfl
fiekil 3.11ada grlen devrede, Kirchhoff gerilim yasasna gre, devre elemanlar
zerindeki gerilimler arasnda,
- I (R1 + R2 + R3) = 0
= IR1 + IR2 + IR3
= V1 + V2 + V3
bants olacaktr.
Seri bal devreden geen akm ve her bir diren zerindeki gerilim deerlerini deneysel olarak bulmak iin:
1. Multimetrenin kademe anahtarn uygun deerde dc akm lme konumuna
getiriniz. Multimetre zerindeki krmz balant kablosunu 10 mA yuvasna,
siyah balant kablosunu COM yuvasna taknz. Multimetreniz flimdi ampermetre olarak kullanma hazrdr. I akmn lmek iin ampermetreyi ilgili
dirence nite 2de anlatld gibi, seri olarak balamay unutmaynz.
2. G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra
ayarlaynz. G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl
voltajn 5 Va ayarlaynz ve ayar dmesine dokunmadan g kaynan
daha sonra alfltrmak zere POWER dmesine basarak kapatnz.
70
3. G kaynann (+) kfl ucunu breadboardun zerindeki krmz kfl ucuna, (-) kfl ucunu da breadboardun zerindeki yeflil kfl ucuna balant
kablolar ile fiekil 3.12deki gibi balaynz. Kurmufl olduunuz devreye, g
kaynan POWER (ON) dmesi ile aarak daha nce ayarlamfl olduunuz
5 volt dc gerilimi uygulaynz.
4. Ampermetereden okuduunuz I akm deerini izelge 3.3te ilgili alana yaznz.
Ampermetreyi ve AMA-KAPAMA dmesinden g kaynan kapatnz.
5. fiimdi de multimetrenin KADEME ANAHTARIn uygun deerde dc gerilim
lme konumuna getiriniz. Bir ucunda prob olan krmz balant kablosunu multimetre zerindeki V yuvasna, siyah balant kablosunu COM soketine taknz. Multimetremiz flimdi voltmetre olarak kullanma hazrdr.
Voltmetrenin nite 2de anlatld gibi, devre elemanna paralel balanmas gerektiini unutmaynz.
6. G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz ve hazrlanmfl devreye g kayna ile 5 volt dc gerilim uygulaynz.
7. Devredeki R1, R2 ve R3 direnleri zerindeki gerilimleri lmek iin voltmetreyi srasyla her bir diren zerine paralel balaynz. Okuduunuz gerilim
deerlerini izelge 3.3te ilgili alana yaznz. lm sonunda g kaynan
AMA-KAPAMA dmesinden kapatnz.
8. Ayn ifllemleri, 10 volt ile 15 volt deerleri iin tekrar yapnz ve okuduunuz gerilim deerlerini izelge 3.3te ilgili alana kaydediniz. lmleri tamamlaynca voltmetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
fiekil 3.12
Seri Balanmfl
Direnten Oluflan
Bir Devre
izelge 3.3
Devreden Geen
Akm ve Direnler
zerindeki Gerilim
Deerleri
(volt)
5
10
15
I (amper)
V1 (volt)
V2 (volt)
V3 (volt)
V1 + V2 + V3
71
R3
R2
R4
R1
D fi N E L M
fiekil 3.13
Kirchhoff Gerilim
S O R U
Yasas Sra Sizde
3 Soru Devresi
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
+
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
72
fiekil 3.14
a) Karmaflk Bal
Diren devresi,
b) Breadboard
zerinde Karmaflk
Bal Diren
Devresinin
Kurulmas
R1
R2
2
R3
+
b
(a)
Deneyin Yaplfl
fiekil 3.14ada grlen devrede, Kirchhoff akm yasasna gre a dm noktasnda;
+ I - I1 - I2 = 0 eflitlii vardr.
1 numaral ilmek iin Kirchhoff gerilim yasas,
- IR1 - I1R2 + = 0
2 numaral ilmek iin Kirchhoff gerilim yasas,
+ I1R2 - I2R3 = 0
eflitlikleri ile verilir. Bu eflitliklerden yararlanarak I, I1 ve I2 akmlarn hesaplaynz
ve izelge 3.4te yerlerine yaznz.
izelge 3.4
Devrede Hesaplanan
Akm Deerleri
(volt)
5
10
I (amper)
I1 (amper)
I2 (amper)
I1 + I2
73
fiekil 3.15
Karmaflk Bal,
Direnten Oluflan
Bir Devre
I (amper)
I1 (amper)
I2 (amper)
I1 + I2
izelge 3.5
Devreden Geen
Akm Deerleri
74
75
zet
Elektrik devrelerinde akm ve gerilimin, devre elemanlar zerinde nasl paylaflldn bilmek istediimizde
ilk akla gelen Kirchhoff yasalardr. Bu yasalar Kirchhoff gerilim yasas ve Kirchhoff akm yasas olarak isimlendirilir.
Kirchhoff gerilim yasas; bir ilmekte. kapal bir evrim
boyunca seri bal devre elamanlar zerindeki tm gerilim deiflimlerinin matematiksel toplamnn sfr olduunu ifade eder.
V = 0
alfltmz devrelerde, devre elemanlar elektromotor
kuvvet (emk) kayna ve direnlerdir.
Diren zerindeki gerilim deiflimleri, akm ynnde
gidilirken direnle karfllaflldnda V = - IR, akmn tersi ynnde gidilirken direnle karfllaflldnda V = + IR
alnr.
Elektromotor kuvvet (emk) kayna zerindeki gerilim
deiflimleri ise, emk ile karfllaflldnda (+) kutuptan (-)
kutba geilirken V = - ve (-) kutuptan (+) kutba geiliyorsa V = + olarak alnr.
Bu kurallara uyularak, devredeki her bir eleman zerindeki gerilimler matematiksel olarak toplanp sfra
eflitlendiinde, Kirchhoff gerilim yasas ifade edilmifl
olur.
Kirchhoff gerilim yasas elektrik enerjisinin korunumuna dayanr. Enerji korunumuna gre kapal bir ilmek
(halka) boyunca hareket eden herhangi bir yk, bafllad noktaya tekrar geldiinde, kazand enerjilerin
toplam kaybettii enerjilerin toplamna eflit olacaktr.
Kirchhoff akm yasas yk korunumuna dayanr. Bir
dm noktasna gelen ykler, belli bir zaman aralnda dmden ayrlan yklere eflit olmaldr. Yklerin
dmde birikmeleri sz konusu deildir. Kirchhoff
akm yasas; paralel bal devrelerde, bir dm noktasna gelen ve giden akmlarn matematiksel toplamnn
sfr olduunu ifade eder.
I = 0
Bir dm noktasna gelen akmlar (+I ), dmden
ayrlan akmlar (-I ) iflaretle alnr. Bu kurallara uyarak
devredeki bir dme gelen ve giden akmlar matematiksel olarak toplanp sfra eflitlendiinde, Kirchhoff
akm yasas ifade edilmifl olur.
Kirchhoff yasalar kullanlarak karmaflk devrelerde,
devre elemanlar zerindeki akm ve gerilim deerlerikolaylkla hesaplanr.
Bugn elektrik devre zmleri iin farkl yntemler kullanlmaktadr. Kullanlan btn devre zm yntemleri de Kirchhoff yasalarna dayand iin, Kirchhoff
yasalar elektrik devrelerinde temel yasalardan kabul
edilir.
76
Kendimizi Snayalm
1. Bir elektrik devresinde Kirchhoff akm yasas nerede uygulanr?
a. Dm noktasnda
b. lmekte
c. Hem ilmekte hem de dm noktasnda
d. Diren zerinde
e. Emk kayna zerinde
2. Kirchhoff akm yasas iin afladakilerden hangisi
dorudur?,
a. Yk korunumu ilkesine dayanr.
b. Enerji korunumu ilkesine dayanr.
c. Momentumun korunumu ilkesine dayanr.
d. Faraday yasasna dayanr.
e. Amper yasasna dayanr.
3. Kirchhoff akm yasasnda dm noktasna gelen
akmlar afladaki seeneklerden hangisinde doru olarak ifade edilmifltir?
a. +I
b. -I
c. +I
d. -I
e. +IR
4. Bir elektrik devresinde Kirchhoff gerilim yasas nerede uygulanr?
a. lmekte
b. Dm noktasnda
c. Hem ilmekte hem de dm noktasnda
d. Diren zerinde
e. Emk kayna zerinde
5. Kirchhoff gerilim yasas iin afladakilerden hangisi
dorudur?
a. Enerji korunumu ilkesine dayanr.
b. Yk korunumu ilkesine dayanr.
c. Momentumun korunumu ilkesine dayanr.
d. Faraday yasasna dayanr.
e. Amper yasasna dayanr.
6. Kirchhoff gerilim yasasnda akm ynnde ilerlerken, diren ile karfllaflldnda, diren zerindeki gerilim deiflimi afladaki seeneklerden hangisi ile verilmifltir?
a. V = - IR
b. V = + R
c. V = - R
d. V = + IR
e. V = - I
7. Kirchhoff gerilim yasasnda emk g kayna ile karfllaflldnda, (+) utan (-) uca geiliyorsa, emk zerindeki gerilim deiflimi afladaki seeneklerden hangisi
ile verilmifltir?
a. V = -
b. V = + I
c. V = +
d. V = - I
e. V = - R
8. Deneylerde, multimetrede okunan deer eksi (-) iflaretli ise afladaki seeneklerden hangisi dorudur?
a. Multimetre problar ters tutulmufltur.
b. Breadboarddan kaynaklanmaktadr.
c. G kaynandan kaynaklanmaktadr.
d. Kablolarda kopukluk vardr.
e. Eksi deer okunmaz.
9. Diren zerindeki gerilim llrken, multimetre
problar dirence nasl balanr?
a. Dirence paralel balanr.
b. Dirence seri balanr.
c. Breadboard girifline seri balanr.
d. Breadboard girifline paralel balanr.
e. G kayna kflna seri balanr.
10. Diren zerindeki akm llrken, multimetre
problar dirence nasl balanr?
a. Dirence seri balanr.
b. Dirence paralel balanr.
c. Breadboard girifline seri balanr.
d. Breadboard girifline paralel balanr.
e. G kayna kflna seri balanr.
77
Sra Sizde 2
R1
+ -
+ I - I1 - I2 = 0
I = I1 + I2
1
R23
R2
R3
Refl = R1 + R23 = 3 + 2
Refl = 5
Re
15 V
5
Sra Sizde 1
V2 = I1 R2 = I2 R3 = V3
V2 = - IR1 = 15 V - (3 A) (3 )
V2 = V3 = 6 volt
2
R2
I1 =
+ I1
1
1
R23 = 2
I= 3 A
I2
I3
R3
I2
I=
R3
R2
I1
R1
V2
R2
I1 = 2 A
I =
2
V3
R3
I2 = 1 A
6V
6V
R1 =3
R2 =3
R3 =6
=15 volt
78
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 3
R3
- +
R4
R2
R1
- +
1 - 2 = I (R1 + R2 + R3 + R4)
I=
I=
R1=2
1 2
R1 + R2 + R3 + R4
50 volt 10 volt
2 + 3 + 5 + 10
= 2A
R2 =3
R3 =5
R4 =10
1 =50 volt
2 =100 volt
Giancoli, D. C. (2009). Fen Bilimcileri & Mhendisler iin Fizik, Ankara: Akademi yaynlar.
Arifolu, U.(2000). Elektrik-Elektronik Mhendisliinin Temelleri, Doru akm Devreleri, Cilt I.stanbul: Alfa yaym datm.
fienyel, M. (Ed.) (2009). Teknolojinin Bilimsel lkeleri. Eskiflehir: Anadolu niversitesi Basmevi.
Kyak, E. (Ed.) (2012). Devre Analizi. Eskiflehir: Anadolu niversitesi Basmevi.
Amalarmz
N
N
N
N
N
Anahtar Kavramlar
Devre zmleme
Thevenin Teoremi
Akm lm
Voltaj lm
Diren lm
indekiler
Devre Analizi
Laboratuvar
Thevenin Teoremi
Uygulamalar
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?
Thevenin Teoremi
Uygulamalar
GRfi
Elektrik ve enerji programnda mesleinizle iliflkili birok bilgi edindiniz. rendiiniz bilgileri kullanabileceiniz sahalara kmadan nce, sizlere el becerilerinizi
gelifltirmenize ve rendiiniz teorik bilgileri kullanabilme becerileri kazandrmay amalayan bu nitemizde konumuz, elektrik devrelerini zmlemedir. zmlemenin bir dier anlam analiz etmek veya bir konu zerinde zme ulaflmak
amacyla baz incelemeler yapmaktr.
Bu niteye kadar elektrik devrelerinde kullanlan l aletlerini tanma, devre
kurma, direnlerden oluflan doru akm (dc) elektrik devrelerinin analizi ile ilgili
uygulamalar yaptnz. Daha nce de ifade edildii gibi, elektrik devreleri, devreyi elektrik enerjisi ile besleyen iki ya da daha fazla kaynaklarn ve devre elemanlarnn iletken teller ile birlefltirilmesi ile oluflturulur. Eer ilgilendiiniz elektrik
devresi tek bir g kaynana bal farkl deerlerdeki direnlerden olufluyorsa
bu basit direnli devre olarak bilinir. Eer devrenizde ok sayda diren, bamsz voltaj ve akm kaynaklar, baml akm ve voltaj kaynaklar bulunuyorsa, byle elektrik devreleri lineer doru akm devreleri olarak isimlendirilir. Burada lineer kelimesinin kullanlmas, devredeki elemanlarn, rnein direnlerin, Ohm yasasna uygun bir davranfl sergilemeleri anlamna gelir. Yani, lineer devrelerde
Ohm yasasn kullanabiliriz.
Lineer dc devrelerinde, kaynaklar veya devre elemanlar birbirleri ile iki flekilde
birlefltirilebilirler. Ya paralel olarak balanrlar ya da seri olarak balanrlar. O halde birbirlerine baml birden fazla kaynak ve diren gibi ok sayda lineer devre
eleman ieren bir elektrik devresinde, hesaplama ya da lm yapmak istediimizde, bazen zor durumlarla karfllaflabileceimiz sonucuna varabiliriz. Bu flekildeki
karmaflk elektrik devrelerinde herhangi iki nokta arasndaki voltaj ya da bir diren
zerinden geen akm belirlemek iin basit teknikler yeterli olmaz. Byle karmaflk
devrelerin zmlenmesi iin zel teknikler kullanlmaldr. Bu teknikler devre analizi teknikleri olarak bilinir ve basit direnli devrelere de uygulanabilir.
Bu nitede, karmaflk devrelerin analizinde kullanlan yntemlerden birisi olan
Thevenin teoremini ele alacaz. Elektrik devrelerini nasl analiz edeceimiz hakknda hem teorik bilgiye hem de bilgilerinizi kullanarak uygulama yapma olanana sahip olacaksnz.
Thevenin teoremi ile ilgili teorik bilgi edindikten sonra, yukarda anlatld gibi ok karmaflk olmayan, tek kaynak ve az sayda diren ieren basit bir elektrik
82
devresinde teoremin uygulamasn yapacaz. Uygulama ile ilgili verilerin ve renilen bilgilerin deerlendirilmesi ile deneyimizi tamamlayacaz.
GVENLK NLEMLER
Yapacanz elektrik devresi uygulamasnda, alflrken gvenlik nlemlerine dikkat etmeniz gerekir. Kendi gvenliinizin ncelikli olduunu unutmaynz. Aflada verilen baz gvenlik nlemlerini dikkatli bir flekilde okuyarak uygulamaya
zen gsteriniz.
Toprakla yaltmnzn olup olmadn kontrol ediniz. Ayaklarnz statik
elektrik birikimini nleyen uygun bir ayakkab ile koruyunuz.
Herhangi bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik
panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini deneyinize bafllamadan nce grevlilerden reniniz.
Elektrik arpmalar ile ilgili ilk yardm bilgilerini reniniz. lk yardm uygulamak durumunda kalrsanz, aceleci ve heyecanl olmamaya alflnz. Aksi
halde olas bir kazaya uramfl arkadaflnzn yaflamn yitirmesine neden
olabilirsiniz.
lk yardm gerelerinin kullanlabilir durumda olduundan emin olunuz.
Gerekli ilk yardm merkezlerinin telefon numaralarn kolayca ulaflabileceiniz bir yere not ediniz.
Deney ara ve gerelerinizin doru alfltndan emin olunuz.
Arzal ara ve gereleri laboratuvarda sorumlu grevliye bildiriniz.
Dfl yaltm olmayan kablolar, ok ksa veya kopmufl balantlar ve arzal
cihazlar kesinlikle kullanmaynz.
Arzal olduunu dflndnz cihazlar kesinlikle tamir etmeye alflmaynz.
lmek istediiniz nicelik ile ilgili bilgilerinizden emin deilseniz, nitenizde ilgili konu baflln tekrar inceleyiniz.
Sisteme enerji vermeden nce alflma arkadafllarnz uyarnz.
Mecbur olmadka enerji altnda srekli alflmaynz.
lmlerinize ara verdiinizde g kaynan mutlaka kapatnz.
Devreye mdahale etmeniz gerektiinde, arkadaflanzn yanlfllkla devreye
enerji vermesini nlemek iin arkadafllarnz uyarnz.
lm alrken ellerinizi devredeki balantlara temas ettirmeyiniz.
Btn dikkatinizin yaptnz ifl zerinde olmasna zen gsteriniz.
Aceleci ve telafll olmaynz. Sakin olunuz.
lm alrken arkadafllarnzla konuflmaynz. Dikkatli olunuz, dalgnlk
yapmaynz.
Arkadafllarnza flaka yapmaynz.
TEORK BLG
Thevenin teoremi, birbirlerine seri veya paralel balanmfl birden fazla diren,
akm veya voltaj kaynaklar ieren bir devrenin yapt ifli tek bir voltaj kayna ve
direnle yaplabileceini gsteren devre zmleme yntemidir.
fiekil 4.1de gsterilen durumu gz nne alalm. fiekil 4.1ada taral alan olarak gsterilen devrenin dflar ile olan balants a ve b olarak iflaretlenmifl iki u
(terminal) ile salanr. Thevenin teoremi kullanlarak, taral alan ierisinde bulunan
btn devre elemanlarn, a ve b terminallerinin zellikleri ayn olmak zere tek
bir voltaj kayna ve buna seri bal bir diren haline dnfltrmek mmkndr.
Bu durum fiekil 4.1bde gsterilmifltir. Bylece, herhangi bir yk direnci a ve b ter-
83
minallerine baland zaman, bu yk direnci zerinden geen akm ve yk direncindeki voltaj fiekil 4.1de gsterilen her iki devrede de ayn olur. Bir dier ifadeyle, bir RL yk direncini ister fiekil 4.1adaki devreye balayalm ister fiekil 4.1bdeki devreye, RL zerindeki voltaj (gerilim, potansiyel fark) ve zerinden geen akm hep ayn deer olarak leriz.
fiekil 4.1
V1=12V
a
10
+
-
(a) Thevenin
Teoreminin
Uygulanaca
Devre ve (b)
Efldeer Devresi
8V
V2=4V
(a)
(b)
fiekil 4.2
Thevenin Efldeer
Devresi
84
fiekil 4.3
a
rnek Devre
V
R1
R2
R3
RL
b
fiekil 4.4
Thevenin
Teoreminin
Uygulanmasnda
Birinci ve kinci
Kuraln fiematik
Olarak Gsterimi
R2
R1
R3
fiekil 4.5
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Thevenin Voltajnn
Belirlenmesi
D fi N E L M
D fi N E L M R3
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
fiekil 4.6
TELEVZYON
V
R
SIRA
SZDE
1+R
3
(4.1)
Thevenin
Direncinin
Belirlenmesi
NTERNET
VTh
R3
VTh =
N N
K T A P
R2
R1
Thevenin voltajn teorik olarak belirleyebilmemiz iin voltaj blme kuraln uygulamamz gerekir.
fiekil 4.5te gsterilen rnek devrede, a ve b terminalleri arasndaki
ak devre voltaj yani Thevenin voltaj (VTh),
R1
NTERNET
R2
R3
a
RTh
85
5. Devredeki g kaynaklar ksa devre ve akm kaynaklar ak devre yapld durumda, iflaretlenen terminaller arasndaki ak devre direnci yani Thevenin direnci RTh belirlenir.
SIRA SZDE
fiekil 4.6da a ve b terminallerinden RThnin belirlenmesi gsterilmifltir. RThyi
deneysel olarak lmek iin, ohmmetreyi bu terminallere balamalyz. Ayn zamanda, RThyi teorik olarak da hesaplayabiliriz. Bunun iin efldeer
hesapD fi N Ediren
LM
lamasn bilmemiz gerekir.
fiekil 4.3teki rnek devre iin, g kayna ksa devre yapldnda
R1 ve R3
S O R U
direnleri birbirine paralel bal ve R2 ise bu iki dirence seri bal,
RTh= (R1 || R3) + R2
RTh =
R1 R3
R1 + R3
SIRA SZDE
+ R2
AMALARIMIZ
DKKAT
N N
IL =
S O R U
SIRA SZDE
(4.3)
fleklinde bulunur.
fiekil 4.7de gsterildii gibi Thevenin efldeer devresi, VTh voltajn devreye salayan tek
bir g kayna ve buna seri bal RTh ve RL direnlerinden oluflur. Teoremi uyguladmz
karmaflk olan orijinal devre (fiekil 4.3), a ve b
terminallerine kadar olduka basit bir hale dnfltrlmfl oldu.
fiekil 4.7deki sonu devrede RLnin deeri
ne olursa olsun artk RL zerindeki voltaj (VL)
ve geen akm (IL) kolayca belirlenebilir. fiekil
4.7deki Thevenin efldeer devresinden, VL ve IL
D fi N E L M
(4.2)
DKKAT
SIRA SZDE
NTERNET
RL
VTh
(RTh + R L )
VL = IL RL
TELEVZYON
NTERNET
RTh
VTh
K T A P
fiekil 4.7
a
+
AMALARIMIZ
+
VL
-
(4.4)
(4.5)
eflitliklerinden hesaplanr.
RL Direnci ile
Thevenin Efldeer
Devresinin
Oluflturulmas
86
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Sizden sonraDgelecek
K K A T arkadafllarnz iin, deneyinizi yaptnz sre ierisinde deney ara
ve gerelerini doru ve temiz kullanmaya zen gsteriniz.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
fiekil 4.8
Deneyde
Kullanlan Ara ve
AMALARIMIZ
Gereler
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
87
(a)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
(b)
N N
fiekil 4.11de kullanacanz R1, R2, R3 ve RL direnleri srasyla verilmifltir. fiekilde grlen direnleri renklerine gre ayrarak, fiekil 4.11de
AMALARIMIZ
D verilen
fi N E L Msrasyla ve
ayr ayr breadboard zerine yerlefltiriniz. Diren deerlerini ohmmetre ile lerek
virglden sonra iki haneyi dikkate alarak fiekil 4.11de noktal olarak ayrlmfl yerS O R U
K T A P
lere kaydediniz.
Ohmmetre ile diren lm yaplrken ncelikle devrede elektrik enerjisi
olmadD K K Aolup
T
T E L E V Z Y yaplmadn
ON
n kontrol etmeyi unutmaynz. Breadbordun g kaynana balantlarnn
kontrol ediniz. Breadboard zerinde yalnzca lm yapacanz diren
SIRA olmaldr.
SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
N N
DKKAT
SIRA
SIRA SZDE
SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K S O TR AU P
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
88
fiekil 4.11
R1=........................... (Sar - Mavi - Siyah - Altn)
Deneyde
Kullanlan (a) R1,
(b) R2,
(c) R3
Direnlerinin ve
(d) Thevenin
Teoreminin
Uygulanaca RL
Direncinin
Gsterimi
(a)
R2=........................... (Kahverengi - Siyah - Krmz - Altn)
(b)
R3=........................... (Krmz - Krmz - Krmz - Altn)
(c)
RL=...........................
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
(d)
DKKAT
SIRA SZDE
N N
fiekil 4.12
AMALARIMIZ
Deneyde
Kullanlan Devre
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
fiekil 4.12de
deneyde kullanacanz elektrik devresi verilmifltir. Yukarda beSIRA SZDE
lirlediiniz R1, R2, R3 ve RL direnlerini kullanarak deney devresini kurunuz.
Devreyi kurmaya direnleri breadAMALARIMIZ
board zerine yerlefltirmekle bafllaya
nz. R1, R2, R3 ve RL direnlerini devreR1
R2
deki balanma flekillerine gre breadK T A P
+
board zerine yerlefltiriniz. Direnlerle
R3
RL
V
devreyi kurarken diren ularn dzeltmek iin kargaburun kullanabilirsiTELEVZYON
b
niz. Eer diren ularndaki teller uzun
gelirse ya da deforme olmuflsa yankeski ile ksaltabilirsiniz.
NTERNET
89
fiekil 4.13
R1, R2, R3 ve RL
Direnlerinin
Devrede
Balanmas
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
90
fiekil 4.14
Breadboard
Balantlarnn
Kullanlmas
fiekil 4.15
G Kaynann
kfl Ularnn
Gsterimi
SIRA
SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
AMALARIMIZ
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
91
fiekil 4.16
Devreye G
Kayna
Balantlarnn
Yaplmas
+
-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
fiekil 4.17
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
G Kaynann
AMALARIMIZ
Ama ve Kapatma
Dmesinin
Gsterimi SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
D fi N E L M
TELEVZYON
TELEVZYON
S O R U
S O R U
NDTEKRKNAETT
N N
SIRA SZDE
fiekil 4.18
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Devreye Voltaj
Uygulanmas
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
92
DENEYN YAPILIfiI
Bir nceki konuda deneyde kullanacamz devreyi kurmamz tamamladk ve artk lm almaya bafllayabiliriz. Thevenin teoremini devrede RL ile gsterilen dirence uygulaynz. Bu dirence yk direnci ad verilir. Amacmz RL direnci zerinden geen akm olan IL ve RL direnci zerindeki VL voltajn Thevenin teoremi ile
belirlemek. Thevenin teoreminden bulacamz deney sonularmz karfllafltrabilmemiz iin, Thevenin teoremini uygulamaya bafllamadan nce IL ve VLyi lm
yaparak belirleyebiliriz.
fiekil 4.19
Dijital
Multimetrede Voltaj
lm Blgesi
lmlerimize ilk olarak RL direnci zerindeki VL voltajn lerek bafllaynz. Voltaj lm yapacamzdan nce multimetreyi voltmetre olarak ayarlaynz. nite
1de grdnz multimetre ile voltaj lm konusundan da hatrlayacanz gibi, ncelikle hangi tr voltaj ile alflacamz belirlemeliyiz. fiekil 4.12deki deney
devresinde dc voltaj kayna kullanacamz kolaylkla grebiliriz. Bu durumda
deneyde leceimiz voltajlar da dc voltaj olacaktr. O halde multimetreyi dc voltaj lm iin ayarlamamz gerekir.
lk olarak multimetrenin kademe dmesini voltaj lm blgesine getiriniz.
fiekil 4.19da multimetrede voltaj lm blgesi gsterilmifltir. stediimiz voltaj deerini doru olarak lebilmemiz iin, bu blgede grdnz dc voltaj lm snrlarndan en uygun olan semeliyiz. Hangi voltaj blgesinde lm yapacamz seerken, devreye uyguladmz 10 V deeri bizim iin bir ipucu olabilir. Bylece, VL voltajn lmek iin 40 V blgesini semelisiniz.
Multimetrede voltaj lm blgesini belirledikten sonra, fiekil 4.20de gsterildii gibi
multimetrenin sa st kflesinde bulunan
ac/dc seim tuflu ile leceimiz voltaj trn seiniz. fiekil 4.20de dc ve ac iflaretler
gsterilmifltir. Dz izgiler dc ve dalgal iflaret ise ac anlamna gelir. Bu dmeye basarak dcyi seiniz. Bu seimi yaptmzda
multimetre gstergesinin sol alt tarafnda DC
iflaretini grrz. Bu durumda seici dme
de voltaj blgesinde olduuna gre leceimiz voltaj dc olacaktr.
93
fiekil 4.20
Doru
akm
(dc)
fiekil 4.21
Alternatif
akm
(ac)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
SIRA SZDE
N N
Voltmetre devreye paralel balandndan, fiekil 4.22de gsterildii gibi voltmetrenin iki probu RL direncinin iki ucuna direkt olarak temas ettiriniz. Voltmetreden okuduunuz VL voltajn virglden sonra iki hane olacakAMALARIMIZ
flekilde belirleyiniz.
ltnz VL voltajn izelge 4.1e kaydediniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
94
izelge 4.1
RL Direnci in
lm Sonular
VL (V)
IL (A)
fiekil 4.23
Dijital
Multimetrede Akm
lm Blgesi
fiekil 4.24
Dijital
Multimetrede
Ampermetre kfl
Problarnn
Gsterimi
SIRA SZDE
SIRA SZDE
95
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
K K Aolarak
T
Akm lerken dikkat etmemiz gereken nokta, ampermetrenin devreyeD seri
balanmasdr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
N N
fiekil 4.25
SIRA SZDE
Thevenin
Teoreminin
AMALARIMIZ
Uygulanaca
RL
Direncinden Geen
Akm ILnin
llmesi K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Ampermetreyi seri balayabilmemiz iin, akm lmek istediimiz dirence giden ve kesintisiz devam eden balantlarda ampermetreye yer amamz gerekir.
SIRA
SZDE
Bir baflka deyiflle, akm leceimiz dirence gelen akm yoluna
ampermetreyi
yerlefltirmeliyiz. Bu yerleflimi yapabilmemiz iin, devrenin o ksmn kesip ampermetreyi kestiimiz kollara balamalyz. Devreyi kesmek demek devreye
el ile mdaD fi N E L M
hale etmek anlamna gelir. Devreye dokunmamz gerektiinde g kaynan mutlaka kapatmalyz. Bu durum gvenliiniz iin ok nemlidir. Dflk voltajlarla aS O R U
lflrken bile g kaynan kapatmay alflkanlk haline getiriniz.
Akm lm iin devreye mdahale etmemiz gerektiinden, lmden
D Knce
K A T g kaynanz kapatmay unutmaynz.
SIRA SZDE
N N
RL direncinden geen akm leceimize gre, R2den RLye doru gelen akm
yolunu ampermetre iin kesmeliyiz. Devredeki bu kesme ifllemini akm leceimiz RL direncinin balant noktalarndan birisini kararak yapabiliriz.
AMALARIMIZRL direncinin devreye bal olan hangi ucunu kaldrdnz nemli deildir.
fiekil 4.25te RLnin R2 ile olan balants kesilmifltir. RLnin R2 ile olan balantK bir
T baflka
A P
sn karnz ve breadboard zerinde devre ile iliflkisi olmayan
yere yerlefltiriniz. Bylece RLden geen akm lebilmek iin, ampermetreye yer almfl
oldu. Bu durum fiekil 4.25te mavi izgili halka ile gsterilmifltir.
T E Lulara
E V Z Y O Nbalaynz.
ILyi lmek iin, ampermetrenin problarn boflta kalan
Ampermetrenin iki probunu devrede kesilen bu ulara temas ettirilerek IL akmn virglden sonra iki hane olacak flekilde lnz. ltnz IL akmn izelge 4.1e kaydediniz.
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
96
Thevenin teoreminin karmaflk devrelerde uygulanmasnda belirli kurallarn srayla gereklefltirilmesi gerekmektedir. fiekil 4.12de flematik olarak gsterilen ve fiekil 4.18de kurduumuz deney devresine Thevenin teoremini aflama aflama uyguSIRA SZDE
lamaya bafllayalm.
Bu kurallardan birincisi, Thevenin teoreminin uygulanaca diren devredenDkarlr
fi N E L M fleklindedir.
lk kural gereklefltirebilmemiz iin, bir nceki konuda fiekil 4.12 ile gsterilen
deney devresinde RL direncini devreden karmalyz. Devreye dokunmadan nce
S O R U
g kaynan kapatnz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
SIRA SZDE
RLyi devreden karmak, devreye bal olduu noktalardan direnci dflar almak anlamna gelir. RLyi devremizden kararak dflarda muhafaza ediniz. fiekil
4.26da RLAMALARIMIZ
direncinin devreden karlmas gsterilmifltir.
Devrede geride kalan R1, R2 ve R3 direnlerinin balantlarnda herhangi bir
deifliklik yapmyoruz. Devremizi ilk kurduumuz durumda nasl baladysak ayK flekillerini
T A P
n balanma
koruyoruz.
fiekil 4.26
T E LRE V Direncinin
ZYON
L
TELEVZYON
Devreden
karlmas
(Birinci Kural)
NTERNET
NTERNET
97
fiekil 4.27
Thevenin kfl
Ularnn
flaretlenmesi
(kinci Kural)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Devrenize g vermeden nce, arkadafllarnzn devreye temas etmediklerinden
emin olunuz. Devreye g verdiinizi arkadafllarnza syleyerek ltfen onlar uyarnz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
N N
SIRA SZDE
fiekil 4.28
Thevenin Voltaj
VThnin llmesi
AMALARIMIZ
(nc Kural)
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
98
G kaynandan devreye uygulayacanz dc voltaj deeri bir nceki lmlerimizle ayn olmaldr. G kaynandan uygulanan voltaj deerinin dc 10 V olduuna dikkat ediniz. Devreye uyguladmz voltaj afladaki noktal yere kaydediniz.
V = ...........................
Thevenin voltaj VThyi lmek iin, multimetreyi voltmetre olarak ayarlayalm.
Bunu yaparken bir nceki konuda anlatlan ayarlamalar yapmay unutmayalm.
Multimetrenin kademe dmesini dc voltaj lm blgesine getiriniz. Multimetrenin kfl problarn kontrol ederek voltaj lm iin uygun hale getiriniz.
Multimetrenin pozitif ve negatif problarn fiekil 4.28de gsterildii gibi, daha
nce iflaretlediimiz a-b ularna dorudan temas ettiriniz (voltmetrenin paralel
balanmas). a-b ular arasndaki ak devre voltajn yani Thevenin voltajn, voltmetreden virglden sonra iki hane olacak flekilde okuyunuz. ltnz VTh voltajn izelge 4.2ye kaydediniz.
izelge 4.2
Thevenin Voltaj VTh
ve Thevenin Direnci
RTh in lm
Sonular
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K D TK KAA TP
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
VTh (V)
RTh ()
ltmz Thevenin voltaj a-b ular arasndaki ak devre voltajdr. Devrede a-b ular arasnda daha nce RL direnci vard. RL direncinin bu ularda olmad durumda, elektriksel potansiyelin deerini lmfl olduk. Bu da RLye kadar
devrede mevcut olan voltaj ya da devrenin ak iki ucu arasndaki efldeer voltaj
anlamna gelir.
Thevenin teoreminin uygulanmasnda drdnc kural devredeki g kaySIRA ksa
SZDEdevre ve akm kaynaklar ak devre yaplr fleklindedir.
naklar
Bu kural uygulayabilmemiz iin ksa devre ve ak devre kavramlarn hatrlamamz gerekir.
D fi N E L M
Bir elektrik devresindeki g kaynann ksa devre yaplmas iin g kayna
devreden karlr. G kaynann devreye bal olduu ular ise bir iletken tel ile
birlefltirilir. S O R U
Bir elektrik Ddevresindeki
g kaynann ksa devre yaplmas, g kaynann kapatma
KKAT
SIRA
SZDE demek deildir. G kaynann devreden karlarak bal oldudmesinden
kapatmak
u ularn bir
iletken tel ile birlefltirilmesi demektir.
SIRA SZDE
N N
D fi N E L M
Akm kaynann ak devre yaplmas ise akm kaynann devreden karlmas ile yaplr.
Akm kayna devreden karldnda ak kalan ular ak devre anAMALARIMIZ
S O R U
lamna gelir.
KTK AA T P
Bir elektrikK Ddevresindeki
akm kaynann ak devre yaplmas, akm kaynann elektrik devresi ile olan balantlarnn kesilmesi demektir. Yani akm kaynann kapatlmas demektir.SIRA SZDE
N N
TELEVZYON
Deneyde kullandmz devreyi ele aldmzda, devremizde akm kayna ile alflAMALARIMIZ
myoruz. Devreyi
beslemek iin g kayna kullanyoruz. Bu nedenle drdnc kural uygulamak iin, deney devresindeki g kaynan ksa devre yapmanz gerekir.
NTERNET
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
99
fiekil 4.29da deneyde kullandmz devredeki g kaynann ksa devre yaSIRA SZDE nce g
plmas gsterilmifltir. Devredeki g kaynan ksa devre yapmadan
kaynann devrede hangi noktalara bal olduunu belirlemeliyiz.
Deney dzeneinin kurulmas konusunda fiekil 4.18de gsterildii
gibi, g
D fi N E L M
kaynan breadboard balantlarn kullanarak devreye balamfltk. Breadboard
balantlar ile devredeki direnler arasndaki balanty da saladmza gre, kS O R U
sa devre ifllemini breadboard balantlar ile yapabiliriz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Kendi gvenliimizi salamamz iin, g kaynan kapatmak nemlidir. nce g kaynan kapatnz. Daha sonra, g kaynann breadboard ile balantlarn karnz. 25 cm uzunluunda mavi balant kablosunu kullanarak,
AMALARIMIZdirenlerin
bal olduu breadboard balantlarn birlefltiriniz. Bu durum fiekil 4.29da krmz izgili halka ile gsterilmifltir.
T devre
A P yaplmaBylece devrede artk g kayna yoktur. G kaynannKksa
s, R1 ve R3 direnlerinin dier direnlerle ortak olmayan ularnn bir tel ile birlefltirilmesi ile sonulanr. Bir dier ifade ile R1 ve R3 direnlerinin bu ular artk orTELEVZYON
tak u demektir. Bu durum fiekil 4.29da mavi izgi ile gsterilmifltir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
fiekil 4.29
NTERNET
Deney Devresinde
NTERNET
G Kaynann
Ksa Devre
Yaplmas
(Drdnc Kural)
100
fiekil 4.30
Thevenin Direnci
RThnin llmesi
(Beflinci Kural)
Ohmmetrenin problarn fiekil 4.30da gsterildii gibi, daha nce iflaretlediiniz a-b ularna dorudan temas ettiriniz. a-b ular arasndaki efldeer diren olan
SIRA SZDE ohmmetreden, virglden sonra iki hane olacak flekilde okuyuThevenin direncini,
nuz. ltnz RTh diren deerini izelge 4.2ye kaydediniz.
ltmz
direnci a-b ular arasndaki efldeer direntir. Devrede
D fi N EThevenin
LM
a-b ular arasnda daha nce RL direnci vard. RL direnci a-b ular arasndan karld durumda, devrenin geri kalan ksmndaki efldeer direncin ne olduunu
S O R U
lmfl olduk.
Bu deer RLye kadar devredeki mevcut olan diren anlamna gelir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Bu aflamaya kadar
bir ksmn tamamladk. lm ifllemimiz flimdilik bitD K K Almlerimizin
T
tiine gre g kaynanz kapatmay unutmaynz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
fiekil 4.31
NTERNET
Thevenin Efldeer
Devresi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
Thevenin teoreminin uygulanmasnda son aflama Thevenin efldeer devresini kurmak fleklindedir.
AMALARIMIZ
fiekil 4.31de
Thevenin efldeer devresi verilmifltir. Thevenin efldeer devresi,
VThyi salayan bir g kayna, RTh ve RL direnlerini ierir. Bu devre, birbirine
seri olarak bal iki diren ve bir g kayna olan basit bir elektrik devresidir.
K T A Pyk direnci zerinde akm ve voltaj lm yapmak olduka
Byle bir devrede
kolay olur. Dolaysyla daha nce daha fazla diren ieren karmaflk devre, Thevenin teoreminin uygulanmas ile olduka basit bir duruma indirgenmifl oldu. ByleT E L E V Z Y Odeeri
N
ce yk direncinin
ne olursa olsun RL direnci zerindeki voltaj ve geen
akm kolaylkla belirlenir.
Thevenin efldeer devresini kurabilmemiz
iin, VThyi salayan bir g kaynana ve RTh
N T E RTh
NET
a
diren deerini salayan tek bir dirence ihtiya
IL
vardr.
Thevenin efldeer devresinde RTh diren deSIRA SZDE
+
erini potansiyometre ile salayabiliriz. PotansiRL
VTh
yometre, fiekil 4.32de gsterildii gibi ucu
olan deiflken direntir. Potansiyometreler, ayarD fi N E L M
lanabildii maksimum diren deerlerine ve
b
ayarlama hzlarna gre farkl olabilirler.
S O R U
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
101
Potansiyometrenin ucu
ayn anda kullanlamaz. Diren
iki ulu bir devre elemandr.
Potansiyometrenin ortadaki ucu
mutlaka kullanlr. Dier iki utan istenilen herhangi birisi kullanlabilir. fiekil 4.32de potansiyometrenin ortak ucu ve sol ucu
kullanlmfltr. Byle bir seim
yapldnda, sa taraftaki dier
u kullanlmayacak demektir.
Baz durumlarda seilen ularn
karfltrlmamas iin, kullanlmayan nc u aflaya doru kvrlabilir. Bu durum, o ucun
iptal edildiini gsterir.
fiekil 4.33te gsterildii gibi, Thevenin direnci RThnin deerini, 5 kluk lineer potansiyometre kullanarak ayarlayalm.
Multimetreyi ohmmetre olarak ayarlaynz. fiekil 4.33te gsterildii gibi, potansiyometrenin setiiniz iki ucuna ohmmetrenin problarn dorudan temas ettiriniz.
fiekil 4.32
Deneyde
Kullanlan
Potansiyometrenin
Gsterimi
fiekil 4.33
Deneyde
Kullanlan
Potansiyometrenin
RTh Diren
Deerine
Ayarlanmas
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D K K Adiren
T
Potansiyometrenin siyah ayar dmesi ok hassas olduundan, istediimiz
deerini ayarladktan sonra ayar dmesine bir daha dokunmamaya zen gsteriniz. Aksi halde
ayarladnz diren deeri deiflecektir. Bu nedenle, potansiyometreyi
altSZDE
ucundan tutarak
SIRA
devreye yerlefltiriniz.
DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
N N
S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
102
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Daha nce breadboard zerine kurduumuz devredeki R1, R2 ve R3 direnlerini karnz. Breadboard zerine sadece RLyi yerlefltiriniz. Thevenin efldeer
devresinde RTh ve RLnin birbirlerine seri bal olduklarn hatrlayalm. RTh deSIRA SZDE
erine ayarladmz potansiyometreyi, bir ucu RL ile ortak olacak flekilde devreye balaynz.
Daha sonra
RTh deerine ayarlarken setiimiz ikinci ucunu
D fi Npotansiyometrenin
ELM
g kaynann pozitif ucu olarak belirlediimiz breadboard balants ile birlefltiriniz. Potansiyometrenin devreye balanmasnda 25 cm uzunluunda iki ucu kroS O R U
kodilli balant kablolarn ve ksa, renkli tel balantlarn kullanabilirsiniz.
D K K Adevreye
T
Potansiyometreyi
balarken, siyah ayar dmesine dokunmadan gvdesinden
tutunuz.
N N
SIRA SZDE
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
103
fiekil 4.35
Thevenin Efldeer
Devresinin
Kurulmas
Kurduumuz Thevenin efldeer devresini incelediimizde, teoremi uyguladmz ilk devremizi olduka basit bir flekle dnfltrmfl olduk. Thevenin teoremini
RL direncine uyguladmza gre, amacmzn RL direnci zerindeki VL voltajn ve
RL direnci zerinden geen IL akmn belirlemek olduunu tekrar hatrlayalm.
O halde bu basit elektrik devresinde voltaj ve akm lmn kolaylkla yapabiliriz. lk olarak VLyi lelim. VL voltajnn lm fiekil 4.36da gsterilmifltir.
Multimetreyi voltmetre olarak ayarlaynz. Multimetrenin kademe dmesini dc
voltaj lm blgesine getiriniz. Multimetrenin kfl problarn kontrol ederek voltmetre olarak kullanm iin uygun hale getiriniz.
Multimetrenin pozitif ve negatif problarn fiekil 4.36da gsterildii gibi, RL direncinin ularna dorudan temas ettiriniz (voltmetrenin paralel balanmas). VL
voltajn virglden sonra iki hane olacak flekilde voltmetreden okuyunuz. ltnz VL voltajn izelge 4.3e kaydediniz.
VL (V)
IL (A)
izelge 4.3
RL Direnci in
Thevenin Teoremi ile
Elde Edilen lm
Sonular
104
fiekil 4.36
Thevenin Efldeer
Devresinde VL
Voltajnn lm
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
fiimdi RL direnci zerinden geen IL akmn lelim. Akm lm yapacamzdan nce multimetreyi ampermetre olarak ayarlamalyz.
Multimetreyi ampermetre olarak ayarlaynz. Multimetrenin kademe dmesini
dc akm lm blgesine getiriniz. Multimetrenin kfl problarn kontrol ederek
(krmz prob mA ve siyah prob COM kflnda olmal) ampermetre olarak kullanm iin uygun hale getiriniz.
Akm lerken dikkat etmemiz gereken nokta, ampermetrenin devreye seri
SIRA SZDE
olarak balanmasdr.
Ampermetreyi seri balayabilmemiz iin, akm lmek istediimiz dirence giden ve kesintisiz
eden balantlarda ampermetreye yer amamz gerekir.
D fi N E L devam
M
Bir baflka deyiflle, akm leceimiz dirence gelen akm yoluna ampermetreyi yerlefltirmeliyiz. Bu yerleflimi yapabilmemiz iin, devrenin o ksmn kesip ampermetS O R U
reyi kestiimiz kollara balamalyz.
K K Adevreye
T
Akm lmDiin
mdahale etmemiz gerektiinden, lmden nce g kaynanz kapatmay unutmaynz.
N N
SIRA SZDE
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
105
nin iki probunu devrede kesilen bu yere temas ettirilerek IL akmn virglden sonra
iki hane olacak flekilde lelim. ltnz IL akmn izelge 4.3e kaydediniz.
Deneyinizde lmlerinizi tamamladnz. nce g kaynan kapatnz ve fiflini kablosundan tutmadan ekip karnz. Daha sonra deneyde kullandnz malzemeleri ve direnleri skerek dzenli bir flekilde ilgili grevliye teslim ediniz.
fiekil 4.37
Thevenin Efldeer
Devresinde IL
Akmnn lm
R1
+
RL
fiekil 4.38
S O R U
DKKAT
DKKAT
IL
V
D fi N E L M
rnek Devre
R2
SIRA SZDE
R3
R4 SZDE
SIRA
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
106
107
108
zet
Bu nitede, karmaflk devrelerin analizinde kullanlan
yntemlerden birisi olan Thevenin teoremi incelenmifltir. Thevenin teoremi, birbirlerine seri veya paralel balanmfl birden fazla diren, akm ve voltaj kaynaklar
ieren bir devrenin yapt ifli tek bir voltaj kayna ve
ona seri bal bir direnle yaplabileceini gsterir.
Thevenin teoremini uygulamak istediimiz direncin bulunduu ular a ve b olarak iflaretlenirse, bu karmaflk
devre ierisinde bulunan btn devre elemanlarn, a
ve b terminallerinin zellikleri ayn olmak zere tek bir
voltaj kayna ve buna seri bal bir diren haline dnfltrlebilir. Bylece, herhangi bir yk direnci a ve b
terminallerine baland zaman, bu yk direnci zerinden geen akm ve yk direncindeki voltaj hem orjinal
devrede hem de bunun efldeeri olan Thevenin efldeer devresinde ayn olacaktr.
Thevenin teoreminin bir devreye uygulanmasnda belirli kurallar srayla gereklefltirilir.
Bu aflamalar flyle ifade edilir:
Thevenin efldeerini bulacamz devrenin ksmlar ayn kalmak zere, ele aldmz RL direnci devreden karlr.
RL direncinin kt terminaller iflaretlenir (a ve b).
flaretlenen terminallerden ak devre voltaj belirlenir.
Bu voltaj Thevenin voltaj VThdir.
Devrede bulunan g kaynaklar ksa devre ve akm
kaynaklar ak devre yaplr.
Devredeki g kaynaklar ksa devre ve akm kaynaklar ak devre yapld durumda, iflaretlenen terminaller arasndaki ak devre direnci yani Thevenin direnci
RTh belirlenir.
Son aflamada, RL direnci a ve b terminallerine balanarak orijinal devreye efldeer olan Thevenin efldeer devresi oluflturulur.
Thevenin efldeer devresi, VTh voltajn devreye salayan tek bir g kayna ve buna seri bal RTh ve RL direnlerinden oluflur. Teoremi uyguladmz karmaflk
olan orjinal devre, a ve b terminallerine kadar olduka
basit bir hale dnfltrlmfl olur.
Thevenin teoreminin deneysel uygulamas, tek voltaj
kayna ve az sayda diren ieren basit bir elektrik
devresinde gereklefltirilmifltir.
109
Kendimizi Snayalm
1. Thevenin teoreminin bir devreye uygulanma amac
afladaki ifadelerden hangisinde verilmifltir?
a. Basit elektrik devrelerinin karmaflk hale getirilmesi.
b. Karmaflk elektrik devrelerinin basitlefltirilerek
zmlenmesi.
c. Karmaflk bir elektrik devresinde direncin devreden karlmas.
d. Basit bir elektrik devresinde direncin devreden
karlmas.
e. Basit bir elektrik devresinde voltaj kaynann
ksa devre yaplmas.
2. Thevenin teoreminin bir devreye uygulanmasnda
ilgilenilen yk direncinin devreden karlmasnn nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Devrede kullanlmasna gerek olmamas.
b. ok byk diren deerine sahip olmas.
c. zerinden ok byk akm gemesi.
d. karld ulara kadar devrenin kalan ksmnn
efldeerinin belirlenmek istenmesi.
e. karld ulara kadar devrenin kalan ksmna
efl balantlarn yaplmak istenmesi.
3. Thevenin teoreminin uygulanmasnda izlenmesi gereken ilk aflama afladakilerden hangisidir?
a. Thevenin voltaj llr.
b. Thevenin direnci llr.
c. Yk direnci devreden karlr.
d. G kayna ksa devre yaplr.
e. Devrede yk direncinin kt ak ular iflaretlenir.
4. Thevenin efldeer devresinde, Thevenin direncinin
voltaj kaynana balanma flekli afladakilerden hangisidir?
a. Seri
b. Paralel
c. Bileflik
d. Karmaflk
e. Balanmaz
5. Thevenin efldeer devresinde devreyi besleyen voltaj deeri afladakilerden hangisidir?
a. Devreye uygulanan ana koldaki V voltaj
b. Yk direnci zerindeki voltaj
c. Yk direncinin deeri ile yk direncinden geen akmn arpm
d. Thevenin akm
e. Thevenin voltaj
6. Thevenin teoreminde, Thevenin voltajn hesaplamak iin afladaki kurallardan hangisinden yararlanlr?
a. Efldeer diren
b. Kirchhoff
c. Akm blme
d. Voltaj blme
e. Hepsi
7. Thevenin teoreminde, Thevenin efldeer direncinin
belirlenmesinden hemen nce afladaki ifllemlerden
hangisi yaplmaldr?
a. G kaynann ksa devre yaplmas
b. G kaynann kapatlmas
c. Ohmmetrenin balanmas
d. Ohmmetrenin almas
e. Devreye g verilmesi
8. Thevenin teoreminin uygulanmasnda izlenmesi gereken ikinci aflama afladakilerden hangisidir?
a. Thevenin voltaj llr.
b. Thevenin direnci llr.
c. Yk direnci devreden karlr.
d. G kayna ksa devre yaplr.
e. Devrede yk direncinin kt ak ular iflaretlenir.
9. Bir elektrik devresinde g kaynann ksa devre
yaplabilmesi iin afladaki ifllemlerden hangisi yaplr?
a. Direnlerden herhangi birisi devreden karlr.
b. G kayna kapatlr.
c. G kaynann devrede bal olduu ular bir
tel ile birlefltirilir.
d. G kaynann devrede bal olduu ular devreden karlr.
e. Hepsi
10. Thevenin efldeer devresi, .......... voltajn devreye
salayan tek bir g kayna ve buna seri bal
..........Thevenin efledeer direnci ile .......... direncinden
oluflur ifadesindeki noktal yerlere srasyla afladakilerden hangisi gelir?
a. RL ; RTh ; VTh
b. VTh ; RTh ; RL
c. VTh ; RL ; RTh
d. VTh ; RL ; RL
e. VTh ; RTh ; RTh
110
R3
R1
R2
+
VTh
-
R4
R3
R2
R4
R3
Ksa
devre
b
R2
RTh
Ksa
devre
R2
R4
R4
R3
RTh
R2
a
IL
R3
R4
VTh
RL
111
Yararlanlan Kaynaklar
RL direnci zerindeki voltaj ve geen akm,
IL =
VTh
( RTh + RL )
8, 10
385, 50 + 4, 60.103
= 1, 62 mA
3
3
VL = I L RL = 1, 62.10 A 4, 60.10
VL = 7,45 V
olarak bulunur.
)(
Amalarmz
N
N
N
N
Anahtar Kavramlar
Doru Gerilim
Doru Akm
Kondansatr
Diren
Multimetre
Seri RC Devresi
indekiler
Devre Analizi
Laboratuvar
Doru Akm
RC Devresi
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?
GVENLK NLEMLER
Laboratuvar alflanlarnn kendileri ve dier alflanlarn gvenlii iin laboratuvar
gvenlik kurallarna uymas ok nemlidir. Laboratuvar gvenlii, alflma alanna
gre farkl nceliklerde ele alnabilir. Burada alflma alan elektrik laboratuvar olduundan afladaki gvenlik nlemlerine dikkat ve zen gsterilmelidir.
114
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Elektrik laboratuvarnda alflmaya bafllamadan nce, laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik
panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini retmelidirler.
Laboratuvar grevlileri rencilere herhangi bir kaza annda gerekiyorsa itfaiyeye ve salk grevlilerine nasl ulaflabilecekleri hakknda bilgi vermelidir. tfaiyeye 110, Hzr Acil Servise 112 ve Polise 155 numaral telefonlardan dorudan ulafllabilir.
Giyim eflyalar, anta ve kitap gibi malzemeler alflma masas zerine konmamaldr.
renciler mutlaka laboratuvarda alflacaklar konu hakknda nceden hazrlanarak gelmelidirler. Laboratuvarda kullanacaklar cihazlar hakknda nbilgiye sahip olmaldrlar.
renciler laboratuvar grevlilerinin yapt uyarlar dikkate almal ve uygulamaldr.
Laboratuvar cihazlarnn yerleri laboratuvar sorumlusundan izin almadan
deifltirilmemeli ve malzemeler laboratuvardan dflar karlmamaldr.
Laboratuvar alflmas tamamlandktan sonra alflma masas temiz ve dzenli braklmaldr.
Laboratuvara yiyecek ve iecek maddesi kesinlikle getirilmemelidir.
Laboratuvarda kesinlikle slak elle ak ulara ve kablolara dokunmaynz.
Laboratuvarda baflkalarnn da alflt dflnlerek grlt yaplmamaldr.
Kondansatrlerle alfllrken ok dikkatli olmak gerekir. Kondansatrlerin
tamamen boflalmfl olduundan emin olmalsnz. Yklenmifl bir kondansatrn ykn boflaltmak iin kondansatrn iki baca R direncine sahip
iletken bir kablo veya tel ile birlefltirilir.
Ykl bir kondansatrde depolanan enerji bir insan kolayca arpabilir,
elektrik yanklarna ve floklara yol aabilir.
Kondansatr ve direnci breadboard zerine yerlefltirirken diren ve
kondansatrn telleri ele batmamas iin kargaburun kullanlmas uygun
olacaktr.
Kablo balantlar yaplrken yaltlmfl blgelerden tutulmaldr. Deney esSIRA cihazlarn
SZDE
nasnda
kablolarna taklmamak iin, kablolarn dzenli yerlefltirilmesine dikkat edilmelidir.
Devre balantlar tamamlandktan sonra zenle kontrol edilmelidir. GerekD fi N E L M
tii takdirde laboratuvar grevlisinden yardm istenmelidir.
Balantlarn tam doru olduundan emin olduktan sonra laboratuvar
S O R U onay alarak deneye bafllanmaldr.
grevlisinden
Bir tehlike annda
herhangi bir telefondan tfaiyeyi 110, Hzr Acil Servisini
D K K Alkemizde
T
112 veya Polisi 155 numaral telefonlardan arayabilirsiniz.
N N
SIRA SZDE
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
115
TEORK BLG
fiekil 5.1
Kondansatrler, enerji depolamada kullanlan, iki iletken levha arasna bir yaltkan madde (dielektrik) konularak yaplmfl bir pasif devre elemandr. Yaltkan
+Q
-Q
malzeme; hava, plastik, mika, yaa batrlmfl kat,
teflon olabilir. Eflit byklkte fakat zt iflaretli yke
sahip iki iletken dflnelim. Bu iletkenlerden birisi
+Q dieri -Q ykl olsun. Yk birimi SI lm sisteA
minde (Franszca System International in bafl harfleridir, uluslararas sistem demektir) coulombdur (C).
ki iletkenin byle bir birleflimine kondansatr ad
verilir. Her bir iletkene ise levha, elektrot veya plaka
denir. letkenler arasnda ykleri nedeniyle bir potansiyel fark (genelikle voltaj veya gerilim ile ifade edilir)
DC G
Kayna
oluflur. Potansiyel farkn birimi SI lm sisteminde
volt tur.
Kondansatrler farkl geometrik flekillerde tasarlanabilirler. Paralel levhal kondansatrler, kresel kondansatrler ve silindirik
kondansatrler olmak zere farkl flekilde retilir. Eflit A yzey alanna sahip ve
birbirlerinden d uzaklnda bulunan iki paralel metal levha, paralel levhal kondansatr olarak bilinir. Byle bir kondansatrn ularna bir gerilim uygulanmad durumda bu kondansatr yksz (ntr) olarak kabul edilir.
Paralel levhal kondansatrn yklenmesi, fiekil 5.1de flematik olarak verilmifltir.
Bafllangta yksz olan yani plakalar arasndaki potansiyel fark sfr olan bir kondansatrn bir doru akm retecine balandn dflnelim. Pozitif kutba bal plakadaki elektronlar, plakay terk edip tel iinden geip gittiinden plaka pozitif yklenmeye bafllar. Negatif kutba bal plakann dflndaki telde bulunan elekronlar plakaya doru hareket ederek plakay negatif yklemeye bafllar. Kondansatr zerinde
oluflan potansiyel fark uygulanan dc gerilim deerine eflit oluncaya kadar kondansatrn yklenmesi devam edecektir. Potansiyel farklar eflit olduunda dc g kaynann art ucuna balanan levha +Q yk ve negatif ucuna balanan levha -Q yk
ile yklenmifl olur. Bu durum kondansatrn dolmas (flarj olmas) demektir. Artk bu kondansatr g kaynandan ayrdnz anda, kondansatr ularndaki gerilim uyguladnz gerilim deerine eflit olacaktr. Kondansatr yklendii zaman
plakalar eflit miktarda ykler taflr. Burada kondansatrn yk, levhalardan birinin
mutlak deeri ile belirtilir. Yani kondansatr zerindeki yk sadece Qdur.
Levhalar (+) ve (-) ykler ile dolan kondansatr bir diren yardmyla veya
kondansatrn iki ucu bir iletken tel ile ksa devre edilerek yklerin boflalmasna
kondansatrn boflalmas (deflarj olmas) denir. Bu elektriksel boflalma bazen
grnr bir kvlcm olarak gzlenir. Kondansatrn boflalmas esnasnda -Q ykl levhasndaki elektronlar g kayna zerinden +Q ykl levhaya doru hareket ederler. Elektronlarn bu hareketi deflarj akmn meydana getirir ve kondansatrn her iki plakas da yksz olana kadar devam eder. fiarj olay sonunda kondansatr ular arasndaki gerilim sfrdr ve kondansatr boflalmfl olur.
Belirli bir V voltajnda, bir kondansatrn levhalar zerinde ne kadar yk bulunabileceini, bir dier ifadeyle V potansiyelinde kondansatrde depolanan yk
miktarn belirleyen nicelik sa (veya kapasitans) olarak adlandrlr. Kondansatrn sas C harfi ile gsterilir.
Paralel Metal Levhalar
116
Q
(5.1)
V
ile verilir. Bu ifadede sa her zaman pozitif bir niceliktir. Dolaysyla V potansiyel
fark da her zaman pozitif olur. Eflitlik (5.1), belirli bir kondansatr zerinde biriken yk arttka potansiyel farkn da artaca ve Q / V orannn sabit olacan ifade eder. Sann birimi SI lm sisteminde farad (F) dr ve
C=
1F =
1 coulomb
1 volt
(5.2)
A
(5.4)
d
ile verilir. Bu ifade daha nce Eflitlik (5.3) ile verilen ifadenin genel halidir. Burada (kappa diye okunur) arpan plakalar arasna konulan yaltkan malzemenin
dielektrik sabiti olarak bilinir. Plakalar arasnda boflluk bulunduunda, boflluun
dielektrik sabiti =1 olduundan bu ifade Eflitlik (5.3)e eflit olur. Havann dielektrik sabiti de boflluun dielektrik sabitine ok yakndr. Kaba hesaplamalarda hava
iin dielektrik sabiti yaklaflk olarak =1 alnabilir. Bununla birlikte birok yaltkan
malzemenin dielektrik sabiti birden byktr. Eflitlik (5.4), plakalar arasndaki
blge tam olarak yaltkan malzeme ile doldurulduu zaman, sa deerinin boflluk
bulunduundaki deerinden arpan kadar artacan ifade eder.
C = o
117
Ykl kondansatrn plakalar arasnda bir elektrik alan oluflur. Elektrik alan
plakalar arasnda bulunan ykl paracklar hzlandrr. Ykl her kondansatrn
bir ifl yapabilme kapasitesi yani bir enerjisi vardr. Bu enerji kondansatr yklemek iin yaplan ifle eflittir. Bir kondansatrn yklenmesi srasnda yaplan ifl,
elektriksel potansiyel enerji olarak kondansatrde depolanr. Ykl bir kondansatrn U potansiyel enerjisi farkl biimlerde,
1 Q2 1
1
= QV = C V 2
(5.5)
2 C
2
2
olarak verilir. Enerjinin SI lm sisteminde birimi jouledr (J). Bu ifadeye gre sa ve potansiyel enerji arttka potansiyel fark da artar. Kondansatrlerde
depolanabilen maksimum enerjinin (ya da ykn) bir snr vardr. Kondansatrler belli bir potansiyel farkndan fazlasna dayanamaz ve plakalarn birinden dierine yk geifli olur. Bu durumda kondansatr zelliini kaybeder ve iletken
gibi davranr. Bu nedenle kondansatrlerin zerine maksimum alflma voltaj ve
sa deeri yazlr (fiekil 5.2). Bu flekilde sar renkli halkalar ile iflaret edilen kondansatrn kapasitans deeri 1000 F (mikro farad) ve maksimum alflma gerilimi 40 volt (V) tur. Eer bir kondansatre zerinde yazl olan maksimum
alflma geriliminden yksek bir gerilim uygulanrsa, kondansatr zelliini
kaybeder ve ksa devre gibi davranr.
U=
fiekil 5.2
SIRA SZDE
Farkl Kondansatr
Tipleri
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Voltaj
deeri
S O R U
S O R U
Kapasitans
DKKAT
deeri
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
118
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N RCN
AMALARIMIZ
Devresi
Bir kondansatr ve bir direncin seri balanmas ile oluflan devreye RC devresi denir. Byle bir devrede akm ve kondansatr zerindeki yk zamanla deiflir. KaK T A P
rarl bir RC devresinde kondansatr ak bir devre anahtar grevi yapar. G kaynann kfl voltaj sabit olsa da, devreden geen akm fliddeti anahtarn almas
veya kapatlmas esnasnda zamana bal olarak deiflir. Kondansatrler bulunTELEVZYON
duklar devredeki akm zamana bal duruma getirmesi sebebi ile elektrik motorlar, makine ve bilgisayar devrelerinin kontrol mekanizmalarnda kullanlmaktadr.
N T Eile
R N ilgili
E T daha fazla ayrntl bilgi edinmek iin www.kku.edu.tr/~cam/DevSeri RC devresi
reLab/Genel_Bilgiler/Kondansator.doc adresini ziyaret edebilirsiniz.
119
fiekil 5.3
+
1
VR
Seri Bal RC
Devresindeki
Kondansatrn
Dolma Sreci
R
2
+
-
+
-
VC
+
Voltmetre
-
Devreden geen akmn zamanla azaldn devreye seri bal olan ampermetreden takip edebiliriz. Benzer flekilde kondansatr zerindeki gerilimin zamanla
arttn devreye paralel bal voltmetreden izleyebilirsiniz. Kondansatrden geen
akmn sfra ve ayn zamanda kondansatr zerindeki gerilimin kaynak gerilim
deerine yaklaflmas kondansatrn dolduunun gstergesidir.
SZDE
Elektrik devresinde bulunan R direncinin ular arasndaki gerilimSIRA
farkn
ve ierisinden
geen akm lmek iin hangi cihazlar kullanlr?
D fi N E L M
IR = 0
N N
KSIRA
TSZDE
A P
(5.6)
eflitlii elde edilir. Burada; (epsilon diye okunur) devreyi besleyen g kaynaD fi ular
N E L M arasndaki
nn salad gerilimi, IR direncin ve q /C de kondansatrn
TELEVZYON
potansiyel dflmesidir. Kondansatr iin pozitif plakadan negatif plakaya doru gidilmesi potansiyel dflmesini temsil eder. Kondansatrn yklenmesi
S O R U esnasnda,
herhangi bir anda devreden geen akm I ve kondansatrn plakalarndaki yk
miktar q ile temsil edilir. I ve q deerleri zamana baldr. Kondansatrn
yklenNTERNET
DKKAT
mesi esnasnda plakalardaki yk miktarnn zamana bal deiflimi Eflitlik 5.6dan,
t
t
RC
RC
q(t ) = C 1 e
= Q 1 e
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
(5.7)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA
K TSZDE
A P
D fi N E L M
TELEVZYON
S O R U
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
120
I (t ) = e RC
R
(5.8)
olarak hesaplanr. Kondansatrde flarj ifllemi, elektriksel potansiyel farka maruz kalan negatif ykl elektronlarn plakalar zerinde farkl miktarlarda elektrik ykleri
oluflturacak flekilde hareketleri ile meydana gelir. Plakalarn bu flekilde yklenebilmesi iin belirli bir zaman gemesi gerekir. Kondansatrn yklenmesi iin gereken zaman, devreden akmn getii diren deerine ve kondansatrn sasna
bal olarak deiflir. Kondansatrn zerindeki enerjinin yklenme sresi olduu
gibi boflalma sresi de vardr. Bu sre de devrede akmn getii direncin deerine
baldr. Bu srelere zaman sabiti (time constant) ad verilir. Birimi saniyedir (s).
Zaman sabiti (to diye okunur),
= RC
(5.9)
Zaman sabiti
I (flarj akm)
V (flarj gerilimi)
% 36,8
% 63,2
% 13,5
% 86,5
% 4,98
% 95,02
% 1,83
% 98,17
% 0,67
% 99,33
Teorik olarak bir kondansatr 5 zaman sabiti sonunda hibir zaman kaynak
geriliminin % 100ne flarj olmaz.
fiekil 5.4 ve fiekil 5.5te herhangi bir kondansatrn yklenmesi (dolmas - flarj)
iin geen zamana gre akm ve gerilim grafii verilmifltir.
121
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
0 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 0.006 0.007 0.008 0.009 0.01
t (saniye)
fiekil 5.5
Kondansatr Gerilimi V (volt)
fiekil 5.4
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
0
10
20
30
40
50 60
t (saniye)
70
80
90
100
fiekil 5.4 ve fiekil 5.5den de grld gibi kondansatr dolmaya baflladnda, zaman ilerledike akm eksponansiyel olarak azalrken, gerilim artmaktadr.
q(t) = Qe-t/RC
(5.11)
olarak ifade edilir. Bu ifadeden yararlanarak boflalan bir kondansatr iin akmn
zamana ball,
SIRA SZDE
Q t / RC
e
(5.12)
RC
olur. Akm bu defa negatif iflaretlidir. Negatif iflaret, kondansatr boflalrken devreD fi N E L M
den geen akmn ynnn, kondansatrn yklenmesi esnasndaki devreden geen akmn ynne zt olduunu gsterir. Bu eflitlikten kondansatr zerindeki yS O R U gryoruz.
kn ve akmn zaman sabiti ile belirlenen hzla stel olarak deifltiini
I (t ) =
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
122
fiekil 5.6
+
Seri Bal RC
Devresindeki
Kondansatrn
Boflalma Sreci
Anahtar
VR
2
+
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
+
-
+
Voltmetre
-
VC
RC devresindeki
direncinin grevini aklaynz?
SIRA R
SZDE
N N
K T A P
T E L E Vfiekil
Z Y O N5.7
Deneyde
Kullanlan Ara ve
Gereler
NTERNET
TELEVZYON
220 volt
ac kfl
NTERNET
10
8
2
5
12
6
7
11
123
D fi N E L M
D fi N E L M
Deneyde kullanacanz kondansatr sizden nce deney yapan arkadafllarnz taSIRA SZDE
rafndan bir miktar ykl olarak braklmfl olabilir. Kullanacanz
S O Rkondansatrn
U
yknn boflalmfl olmas gerekir. Yklenmifl bir kondansatrn ykn boflaltmak iin kondansatrn iki baca fiekil 5.8de grld gibi
direncine sahip
D D fiR
K NKEALT M
iletken bir kablo veya tel ile birlefltirilir. R direncinin kondansatr plakalar arasnda kpr olmasyla kondansatrn iki plakas arasndaki ykler dengelenir ve
S O SZDE
R U
kondansatr boflalmfl olur. Ayn ifllemi deneyi tamamladktanSIRA
sonra
tekrarlaynz.
SIRA SZDE
S O R U
D Dfi KNKEAL T M
N N
fiekil 5.8
VR
N N
TELEVZYON
I
+
K T A P
DKKAT
AMALARIMIZ
+
-
VC
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K+ T A P
Voltmetre
-
NTERNET
NTERNET
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
+
Ampermetre
U
S O RSZDE
SIRA
SIRA SZDE
fiekil 5.9
+
AMALARIMIZ
R
SIRA SZDE
fiekil 5.10
Diren
Bacaklarnn
Kvrlmas
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
124
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Breadboard;Ddiren,
K K A T kondansatr, bobin, LED gibi devre elemanlarn biraraya getirip
seri, paralel veya karmaflk bal bir devre kurmak iin lehim gerektirmeyen pratik kullanml ok kanall elemanlardr.
N N
SIRA SZDE
fiekil 5.11
AMALARIMIZ
Diren ve
Kondansatrn
Breadboard
zerine
K Yerlefltirilmesi
T A P
ve
Breadboardun
kfl Ucuna
Balanmas
TELEVZYON
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
RC devresinden geen akm lmek iin ampermetre ve kondansatr zerindeki gerilimi lmek iin voltmetre kullanlr. fiekil 5.12de grld gibi ampermetre olarak kullanlacak multimetrenin kadranndaki KADEME SECY A lm izgisine eviriniz. Voltmetre olarak kullanlacak multimetrenin kadranndaki
KADEME SECY dc blgede 40 V lm izgisine eviriniz.
fiekil 5.12
Multimetrelerin
Ampermetre ve
Voltmetre Olarak
Ayarlanmas
Ampermetre
Voltmetre
125
fiekil 5.13
Ampermetrenin
Devreye
Balanmas
Voltmetreyi elektrik devresindeki yerine fiekil 5.14te grld gibi balaynz. Voltmetrenin krmz lm kablosunun kskal ucunu, breadboard zerindeki devrede, kondansatrn diren ile ortak bal olan bacana ve siyah lm
kablosunun kskal ucunu kondansatrn dier bacana taknz. Bylece breadboard zerinde RC devresi kurulmufl olur.
fiekil 5.14
Voltmetrenin
Devreye
Balanmas
G kayna balant kablolarn kullanarak breadboardu g kaynana balaynz. G kaynann pozitif kfl ucunu breadboard zerindeki krmz renkli
kfl ucuna ve negatif kfl ucunu breadboard zerindeki yeflil renkli kfl ucuna
karfllk gelmelerini salaynz (fiekil 5.15).
G kaynann fiflini prize taknz. Kondansatrn dolmas ile ilgili deneyi
yapmak zere deney dzeneimiz hazr hale gelmifltir (fiekil 5.15).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
126
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Kondansatrlerin
gerilimleri dc cinsinden belirtilir. rnein zerinde 250 V dc
D K K Aalflma
T
yazan bir kondansatr 300 V dc ile beslenen bir RC devresinde kullanamayz. Deneyden
nce kondansatrlerin zellikleri kontrol edilerek deneye bafllanmaldr.
N N
SIRA SZDE
fiekil 5.15
Seri Bal RC
AMALARIMIZ
Devresi
K T A P
AMALARIMIZ
Voltmetre
Ampermetre
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
DENEYN YAPILIfiI
Kondansatrn Dolmas Deneyi
G kaynan kfl gerilimine ayarlamadan nce g kayna balant kablolarn
yuvalarndan geici olarak karnz. G kaynan POWER olarak gsterilen dmesine basarak anz. (fiekil 5.16). POWER dmesine bastnzda g kayna
ON konumunda yani ak olacaktr. G kaynan atktan sonra, devreye uygulamamz gereken voltaj deerini, VOLTAJ AYAR DMESN yavafla saa doru
evirerek ayarlaynz. G kaynanda voltaj arttrrken kullanacamz FINE (ince ayar) ve COARSE (kaba ayar) olmak zere iki ayar dmesini greceksiniz.
Ayarlamak istediiniz voltaj deeri iin nce COARSE dmesini saa doru yavafla eviriniz ve istediiniz gerilim deerine yaklafltrnz. Bu kaba ayar iflleminden sonra, FINE dmesini kullanarak g kaynan istediiniz gerilim deerine
ayarlaynz. VOLTAJ AYAR DMELERN kullanarak g kaynan fiekil 5.16da
gsterildii gibi kfl voltaj 10 volt olacak flekilde ayarlaynz.
127
fiekil 5.16
G Kaynandan
nce (a) ve Kaba
(b) Ayarnn
Yaplmas
(a)
(b)
Gerilim ayar yaptktan sonra dmelere bir daha dokunmaynz ve g kaynan daha sonra kullanmak zere kapatnz. G kaynan kapatmak iin de ayn
POWER dmesini kullannz. Bu durumda dme OFF yani kapal konumda olur.
karmfl olduunuz balant kablolarn tekrar ayn yuvalara taknz.
Deneye bafllamadan nce aflada belirtilen hazrlklar yapnz.
Deneyde kullanacanz diren ve kondansatr deerlerini belirleyiniz. Bu
deerleri kullanarak devrenin zaman sabitini hesaplaynz.
= RC = ......................
Kondansatrn dolmas ve boflalmas deneylerinde akm-voltaj lmlerini
belirli zaman aralklarnda alabilmek iin her bir lm arasndaki zaman
araln belirlemelisiniz. Bu amala hesaplamfl olduunuz zaman sabiti deerine kadar 8 eflit zaman aral belirleyiniz. Zaman sabiti deerinden sonra 60 saniye aralklar veya zaman sabiti deerine gre uygun aralklar seerek toplam 22 adet lm zaman aral belirleyiniz. Belirlediiniz zaman
deerlerini izelge 5.1e kaydediniz.
rnek olarak zaman sabiti 160 s olarak hesaplanmfl olsun. Deney esnasn
zaman sabiti
20 s aralklarla almalsnz.
da ilk sekiz lm l m sresi =
8
Dokuzuncu ve sonraki lmlerinizi 60 s aralklarla (veya 14 lm alabilecek flekilde) tekrarlayp toplamda 22 adet lme ulaflmalsnz.
Deney esnasnda, ayn anda akm, gerilim ve zaman lmlerini alabilmek
iin deney grubu arkadafllarnzla grev paylaflm yapmalsnz. Bir arkadaflnz zaman lerden zaman okurken dier arkadaflnz ampermetreden
akm siz de voltmetreden gerilimi ayn anda okuyabilirsiniz. Aldnz deerleri her defasnda izelge 5.1e kaydetmeyi unutmaynz. Ayn ifllemleri
Kondansatrn Boflalmas Deneyinde de tekrarlaynz.
Grev paylaflmn yaptktan sonra g kaynan POWER dmesine basarak
anz ve sfrlanmfl olan zaman leri alfltrnz (fiekil 5.17). Bu esnada kondansatr zerine bal voltmetreden o andaki gerilim deerini ve devreden geen
akm deerini ampermetreden okuyup (fiekil 5.18) izelge 5.1e kaydediniz.
128
fiekil 5.17
Seri Bal RC
Devresine Gerilim
Uygulanmas
fiekil 5. 17deki devreye gerilim uyguland andan itibaren devrede ykler akmaya bafllayarak bir akm meydana getirirler. Bylece kondansatr yklenmeye
bafllar. Yklenme srasnda kondansatr levhalar arasndaki boflluk bir ak devreyi temsil ettiinden, ykler bu boflluu atlayp karfl levhaya geemezler. Fakat
bir levhadan dierine yk transferi, kondansatr tamamen dolana kadar diren ve
g kayna zerinden salanr.
fiekil 5.18
Seri Bal RC
Devresine Gerilim
Uyguland Anda
llen Akm ve
Gerilim Deerleri
129
Daha nceden belirlemifl olduunuz zaman aralklarnda gerilim ve akm lmlerini 22 defa tekrarlaynz ve lm sonularn izelge 5.1de ilgili yerlere
kaydediniz. fiekil 5.18-5.21de farkl zamanlarda seri bal RC devresinden geen
akm ve kondansatr zerinde o andaki gerilim deerleri verilmifltir.
fiekil 5.19
Seri Bal RC
Devresinde
Bafllangtan 60
saniye Sonra
llen Akm ve
Gerilim Deerleri
fiekil 5.18-21den grld gibi bafllangtan itibaren zaman ilerledike kondansatrn zerindeki gerilim deeri artarken devreden geen akm deeri azalmakta ve kondansatr maksimum dolma deerine yaklaflmaktadr. Akm ve gerilim Eflitlik 5.7 ve 5.8e uygun olarak deiflmektedir.
fiekil 5.20
Seri Bal RC
Devresinde 3
dakika 14 saniye
Sonra llen
Akm ve Gerilim
Deerleri
130
Kondansatrde depolanabilecek maksimum ykn deeri g kaynandan uyguladmz gerilim deerine baldr. Kondansatrde depolanan yk maksimum
deerine yaklaflt andan itibaren kondansatrn dolmufl olduunu, devreden
akm gemeyeceini (sfr olmasn) ve kondansatrn ak devre gibi davranacan bekleriz. Ancak kondansatrler ideal olmad iin tamamen dolmayacaktr.
fiekil 5.21
Yaklaflk 5
Zaman Sonunda
Devreden Geen
Akm ve
Kondansatr
zerindeki Gerilim
Deerleri
+
I
VR
+
-
VC
+
Voltmetre
-
+
Ampermetre
Kondansatrn dolma ifllemi tamamlandktan sonra g kaynan POWER dmesine basarak kapatnz (5.21). Kondansatrn boflalmas iin elekrik devresini
fiekil 5.22ye uygun olarak dzenleyiniz. Bu dzenleme iin ilk nce g kaynan breadboarda balayan krmz balant kablosunu g kayna ve breadboard
zerindeki yuvasndan karnz (fiekil 5.23).
131
fiekil 5.23
Seri Bal RC
Devresinde G
Kaynann Devre
Dfl Braklmas
Sfrlanmfl olan zaman leri alfltrnz. Efl zamanl olarak voltmetreden kondansatr zerindeki voltaj ve devreden geen akm ampermetreden okuyup t=0
anndaki deerler olarak izelge 5.2ye kaydediniz. Ampermetreden negatif (-) iflaretli akm deeri okuduunuza dikkat ediniz. Akmn negatif iflaretli olmas: kondansatrn boflalmas esnasnda devreden geen akmn, dolmas esnasnda devreden geen akmn tersi ynnde olduunu gsterir. Bu sebeple fiekil 5.22de
devreden geen akmn yn semifl olduumuz ynn tersi olacaktr. lm tekrarlarn kondansatrn dolmas iflleminde setiiniz zaman aralklarnda yapnz.
Toplam olarak 22 adet lm sonularn izelge 5.2ye kaydetmeyi unutmaynz.
132
fiekil 5.25
lk Anda llen
Kondansatr
zerindeki Gerilim
ve Devreden Geen
Akm Deerleri
133
Dolu bir kondansatrn ular arasndaki gerilimin boflalma annda ilk gerilim
deerinin % 36,8ine dflmesi iin geen zamana bir zaman sabiti ad verilir. Kondansatrn yaklaflk olarak 5 luk zamanda boflalacan kabul ederiz. Kondansatrn tamamen boflaldndan emin olduktan sonra deneyinizi sonlandrnz.
fiekil 5.28
10 dakika Sonra
llen
Kondansatr
zerindeki Gerilim
ve Devreden Geen
Akm Deerleri
lm
says
1
2
3
4
5
6
7
8
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Zaman
(dakika)
Gerilim
(volt)
Akm (A)
(mikroamper)
izelge 5.1
Kondansatrn
Dolmas Esnasnda
Alnan Veriler
134
izelge 5.2
Kondansatrn
Boflalmas Esnasnda
Alnan Veriler
lm
says
Zaman
(dakika)
Gerilim
(volt)
Akm
(mikroamper)
1
2
3
4
5
6
7
8
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
lm says
Akm (mikroamper)
Zaman (saniye)
99,4
75,7
60
46,7
194
8,2
1108
135
fiekil 5.29
110
Grafik Kadna
rnek Noktalarn
Konulmas
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
0
100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200
Zaman (saniye)
136
Voltaj (...............)
fiarj Olan
Kondansatrde
Gerilim-Zaman
Deiflimi
Zaman (...............)
137
fiekil 5.31
Akm (...............)
fiarj Olan
Kondansatrde
Akm-Zaman
Deiflimi
Zaman (...............)
fiekil 5.32
Voltaj (...............)
Deflarj Olan
Kondansatrde
Gerilim-Zaman
Deiflimi
Zaman (...............)
138
fiekil 5.33
Zaman (...............)
Akm (...............)
Deflarj Olan
Kondansatrde
Akm-Zaman
Deiflimi
139
zet
Kondansatrler, enerji depolamada kullanlan, iki iletken levha arasna bir yaltkan madde (dielektrik) konularak yaplmfl pasif bir devre elemandr. eflitli kondansatrlerde kullanlan hava, plastik, mika, yaa batrlmfl
kat, teflon gibi materyaller yaltkan malzemelerdir. Kondansatrlerin kapasitansn artrmak iin farkl dilektrik
maddeler ile doldurulur. Kondansatrlerin iletken plakalarnn yzey alanlar ve plakalar arasndaki genifllik uygun olarak deifltirilirse kapasitans deeri artrlabilir.
Bafllangta yksz bir kondansatr bir doru akm (dc)
retecine balandnda yklenmeye (dolmaya, flarj olamaya) bafllar. Kondansatr zerinde oluflan potansiyel
fark uygulanan dc gerilim deerine eflit oluncaya kadar
kondansatrn yklenmesi devam eder. Plakalar arasndaki potansiyel fark kaynak gerilimine eflit olduunda kondansatr dolmufl (yklenmifl, flarj olmufl) demektir. Kondansatr yklendii zaman plakalar eflit miktarda ykler taflr.
Bir kondansatr zerindeki Q yknn miktar, iletkenler arasndaki V potansiyel fark ile doru orantldr
ve kondansatrn C sas,
C=
olarak ifade edilir. Bir kondansatrn yklenmesi srasnda yaplan ifl, potansiyel enerji olarak kondansatrde depolanr. Ykl bir kondansatrn U potansiyel
enerjisi farkl biimlerde,
U=
1Q
2 C
1
2
QV =
1
2
CV
olarak verilir.
Kondansatrlerde depolanabilen maksimum enerjinin
(ya da ykn) bir snr vardr. Kondansatrler belli bir
potansiyel farkndan fazlasna dayanamaz ve plakalarn
birinden dierine yk geifli olur. Bu durumda kondansatr zelliini kaybeder ve iletken gibi davranr.
Kondansatrler dc devrelerde genellikle enerji depolamak amac ile kullanlrlar. Kondansatrler hem enerji
depolama hem de yk aniden devreye sokma zelliklerinden dolay g kaynann eflitli sebepler nedeniyle devre dfl kalaca durumlarda ve ani yk akflna
t
t
RC
RC
q (t ) = C 1 e
= Q 1 e
ile verilir. Kondansatrn yklenmesi esnasnda devreden geen akmn zamana gre deiflimi,
t
(5.8)
I t = e RC
R
olarak hesaplanr.
Kondansatrn yklenmesi iin gereken zaman, devreden akmn getii diren deerine ve kondansatrn sasna bal olarak deiflir. Kondansatrn zerindeki
enerjinin yklenme sresi olduu gibi boflalma sresi de
vardr. Bu sre de devrede akmn getii direncin deerine baldr. Bu srelere zaman sabiti (time constant)
ad verilir. Birimi saniyedir (s). Bir RC devresinde kondansatrn uygulanan gerilimin tamamna flarj olabilmesi geen srenin yaklaflk =5 RC olduu sylenebilir.
Boflalan (deflarj olan) bir kondansatr iin ykn zamana ball,
()
q t = Qet / RC
()
(5.11)
t / RC
e
(5.12)
RC
ile verilir. Akm bu defa negatif iflaretlidir. Dolma ve
boflalma esnasnda akm ynleri ters olmaktadr.
I t =
()
140
Kendimizi Snayalm
1. Bafllangta kapasitans C=15 F olan bir kondansatre, seri olarak balanmfl R=4 kluk direnden oluflan, seri RC devresini besleyen doru akm kaynann
elektromotor kuvveti, =24 volttur. Kapasitans 24
volta ka msde ulaflr?
a. 70
b. 60
c. 30
d. 15
e. 10
2. Herbir yzey alan S=4
olan dzlem kondansatrn elektrotlar aras uzaklk d=5 mm dir. Kapasitans ka pF tr?
a. 0.11
b. 0.14
c. 0.21
d. 0.71
e. 0.81
cm2
3. Seri bal RC devresin de C deeri iki katna kartlrsa zaman sabiti ilk deerinin ka kat olur?
a. Deiflmez.
b. Yars olur.
c. ki kat olur.
d. kat olur.
e. Deiflmez.
4. Bir kondansatrn dolmas iin geen zaman afladaki seeneklerden hangisinde verilmifltir?
a. Zaman sabitinin beflte biri srede dolar.
b. Bir zaman sabiti sresinde dolar.
c. ki zaman sabiti sresinde dolar.
d. Befl zaman sabiti sresinde dolar.
e. Birka saniyede dolar.
5. Bir kapasitrn kapasitans C = 200 nF ve plakalarlar arasndaki gerilim V = 120 volt olduuna gre her
bir plakada biriken yk miktar ka C tur?
a. 54
b. 48
c. 36
d. 24
e. 12
q = 2Q(1 e
b.
q = Q(2 e
c.
q = Q (1 e
q = Q (1 e
d.
RC
q = Q(2 e
2t
t
RC
RC
e.
RC
RC
3t
141
Yararlanlan Kaynaklar
1. b
2. d
3. a
4. d
5. d
6. d
7. a
8. e
9. b
10. b
Amalarmz
N
N
N
N
Anahtar Kavramlar
Osiloskop
Sinyal reteci
DC Gerilim lm
AC Gerilim lm
Frekans lm
indekiler
Devre Analizi
Laboratuvar
Osiloskop Kullanm
ve DC/AC Gerilim
lm
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
OSLOSKOBUN ALIfiTIRILMASI
DC GERLM LM
AC GERLM LM
SNYAL RETECNDE RETLEN
SNYALN LM
Osiloskop Kullanm ve
DC/AC Gerilim lm
GRfi
Osiloskoplar herhangi bir elektrik sinyalinin gerilim deerini lmenin yan sra,
sinyalin zaman ekseninde deiflimini gsterebilen aygtlardr. Osiloskoplar yardmyla, bir elektrik devresinde retilen sinyalin davranfl incelenebilir ya da dier
sinyallerle karfllafltrlabilir.
Saysal bellekli osiloskoplar, eskiden kullanlan analog osiloskoplara ek olarak,
lm yaplan elektrik sinyallerini saysallafltrarak belleklerinde saklayabilir.
Bylece bilgi kalc olarak saklanabilir ve daha sonra detayl olarak incelenebilir.
Bu nitede bir saysal osiloskobun temel zelliklerini kavrayarak bafllang dzeyinde kullanmn renecek, bir elektrik sinyalinin genliini ve frekansn lecek, sinyal fleklini inceleyebilecek ve bunlar yorumlayabilecek beceriyi kazanacaksnz. Ayrca sinyal retelerinin nasl alfltn ve kullanldn renerek,
sinyal retecinden elde edilen sinyali lebileceksiniz.
GVENLK NLEMLER
Laboratuvar alflanlarnn kendileri ve dier alflanlarn gvenlii iin laboratuvar
gvenlik kurallarna uymas ok nemlidir. Laboratuvar gvenlii, alflma alanna
gre farkl nceliklerde ele alnabilir. Burada alflma alan elektrik laboratuvar olduundan afladaki gvenlik nlemlerine dikkat ve zen gsterilmelidir.
Bu nitede anlatlan aygtlara, bu aygtlara balanan dier aygtlara zarar verebilecek durumlara ve yaralanmalara engel olmak iin afladaki gvenlik nlemlerini dikkatle okuyunuz. Gerekli tedbiri alnz.
Elektrik laboratuvarnda alflmaya bafllamadan nce, laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek
ana elektrik panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini
retmelidirler.
Laboratuvar grevlileri rencilere herhangi bir kaza annda gerekiyorsa itfaiyeye ve salk grevlilerine nasl ulaflabilecekleri hakknda bilgi vermelidir. TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSe 112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan dorudan ve herhangi bir cret demeden ulafllabilir.
Giyim eflyalar, anta ve kitap gibi malzemeler alflma masas zerine
konmamaldr.
renciler mutlaka laboratuvarda alflacaklar konu hakknda nceden hazrlanarak gelmelidirler. Laboratuvarda kullanacaklar cihazlar hakknda nbilgiye sahip olmaldrlar.
144
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
TEORK BLG
AMALARIMIZ
Osiloskop
Osiloskoplar elektrik sinyallerinin zamana bal deiflimini len ve lm sonularn ekrannda gsterebilen aygtlardr. Bu aygtlar yardmyla tekrarlanan elektrik
K zamana
T A P bal deiflimi gzlenebilir ve istenen andaki gerilim deeri
sinyallerinin
llebilir. Osiloskoplar elektronik devreler tarafndan retilen elektrik sinyalleri-
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
145
nin incelenmesinde en ok kullanlan lm aygtlarndandr. Bu sinyallerin incelenmesiyle elektronik devrelerin nasl alflt anlafllabilir ya da alflmasndaki sorunlar ortaya kartlabilir. Osiloskoplar birden fazla elektrik sinyalini ayn anda lebilir. Bylece bir elektrik devresinin farkl noktalarndaki sinyaller kyaslanabilir
ve zerinde durulan elektrik devresinin alflmas daha salkl olarak incelenebilir.
Osiloskop ekranlarnda yatay eksen zaman, dikey eksen lm yaplan noktalar arasndaki potansiyel fark gsterir. Kullanc lm yapaca zaman dilimini
belirleyebilir. Osiloskoplarda zaman ekranda soldan saa doru artacak flekilde
gsterilir. Ekranda gsterilen elektrik sinyalinin her noktac iin osiloskop sinyalin o andaki deerini ler, saysallafltrr ve seili lee gre ekrandaki konumuna izer. Ekrann sa kenarna ulaflldnda ayn ifllemler sol bafltan yeniden bafllar. Eer llen sinyalin skl ekranda ayarlanan zaman leinin kat deilse,
bir sonraki ekran grnts sinyalin baflka bir yerinden bafllayabilir. Bu durum ardflk grntlenen ekran grntlerinde sinyalin srekli kaymasna, ou zaman
ok karflk grntlerin ortaya kmasna neden olur. Bu karmaflkl gidermek
iin en ok kullanlan yntem tetikleme yntemidir. Tetikleme kullanldnda osiloskop lme bafllamak ve ekrana izmek iin llen sinyaldeki gerilimin tetikleme gerilimine ulaflmasn bekler. llen elektrik sinyali tetik dzeyine ulafltnda lm ve ekrana izim bafllar. Ekrann sa kenarna ulaflldnda tetikleme iin
tekrar beklenir. Bylece ardflk lmler, elektrik sinyalinin hep ayn noktasndan
bafllad iin kararl ve incelenebilir bir ekran grnts oluflur.
Saysal bellekli osiloskoplar kullancnn istedii herhangi bir ekran grntsn belleine kaydedebilir. Bylece ekran grnts daha sonra incelenebilir. Osiloskop ekrannn altndaki USB balant ucuna taklacak herhangi bir Flash bellekle osiloskop belleindeki grntler bilgisayar ortamna taflnabilir. Bu nitede
kullanlan baz ekran grntleri bu yolla elde edilmifltir.
Deneylerde kullanlacak saysal bellekli osiloskobun genel grnts fiekil
6.1de verilmifltir.
fiekil 6.1
1
16 17 18
19
20
9 10 11 12 13 14 15
21
Deneylerde
Kullanlacak
Saysal Bellekli
Osiloskobun n
Grnfl
146
147
1
Tek
T Trigd
Osiloskop Ekran
Bileflenleri
M Pos: - 130.0,us
CH1
Coupling
DC
BW Limit
On
20 MHz
1+
Volts/Div
Coarse
Probe
10X
Voltage
2+
Invert
Off
15
10
16
11
12 13
17
14
148
fiekil 6.3b
lm ucu
Prob Ucu
Yayl
Prob
Kapa
Referans
Ucu
Osiloskop problar lm yaplacak elektrik devresine kolayca eriflebilecek flekilde tasarlanmfltr. Probun yanndan kan kskal referans ucu ile devrenin referans ucuna balant yaplr. Probun yayl kapana bastrnca ortaya kan kanca ile
lm noktasndan sinyal llr. lm yaplacak yer bir kablo gibi kancann taklaca yapda deilse, kapak sklerek prob ucu aa kartlabilir. Bylece sivri prob ucu lm yaplacak noktaya dokundurularak lm yaplabilir.
Sinyal reteci
Sinyal reteleri, elektrik devrelerinin snanmasnda gerekli olabilecek elektrik sinyallerini retir. ou rete, deiflik frekans ve genliklerde kare, sins ve gen
(baz trlerine testere difli de denir) dalgalar retebilir. Deneylerde kullanlacak
sinyal retecinin n grnfl fiekil 6.4te grlmektedir. Buradaki dme ve ularn fonksiyonlar aflada verilmifltir.
fiekil 6.4
1
Sinyal reteci n
Grnfl
10
11
149
8.
retilen sinyalin taban gerilimini ayarlar. Ayar yapmak iin dmenin dflar ekilmesi gerekir.
9. retilen sinyalin genliini ayarlar. Ayar yapmak iin dmenin basl olmas gerekir.
10. TTL kfl ucu. TTL alflma modunda kfl verir.
SIRA SZDE
11. kfl ucu: retilen elektrik sinyalinin alnd u.
Sinyal retecini alfltrmak iin ama kapama dmesine (5)
baslr. Dalga dD fi N E L M
mesi ile sinyal tipi seilir. Frekans ayar dmesi (6) ile veya girifl dmeleri yardmyla retilen sinyalin frekans belirlenir. kfl ama dmesine (4) baslarak seiS O R U
len sinyal kfl ucuna (11) verilir.
Sinyal retelerinin kfl gleri olduka dflktr. Bu nedenle g kayna
D K K A Tolarak kullanlmas veya kfl ularnn ksa devre yaplmas uygun deildir, sinyal retecine zarar
verebilir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
150
OSLOSKOBUN ALIfiTIRILMASI
Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler
Deneyde saysal bellekli osiloskop kullanlacaktr.
fiekil 6.6b
Tek
R Auto
M Pos: - 0.000s
10-Feb-12
17:30
BW Limit
Off
100 MHz
Set Date
and Time
CH1
Coupling
DC
Volts/Div
Coarse
Probe
10X
Voltage
Invert
Off
CH1 5.00V
M 500.us
10-Feb-12 18:13
CH1 0.00V
<10Hz
(b) lm Ekran
Deneyin Yaplfl
Osiloskobun kanal 1 prob balant ucuna (fiekil 6.1, 19 numaral ok) problardan birini balaynz. Bunun iin probu kanal 1 balant ucuna taknz ve evirerek kilitleyiniz. Probun kskal referans ucunu osiloskobun toprak noktasna (fiekil 6.1, 17 numaral ok), lm ucunu ise osiloskobun snama noktasna (fiekil 6.1, 18 numaral
ok) taknz. Bunun iin probun yayl kapan bastrarak prob kancasn aa kartnz ve metal halkadan geirerek braknz. fiekil 6.7de balant detay gsterilmifltir.
fiekil 6.7
Prob Balants
151
fiekil 6.8
Tek
T Trigd
M Pos: - 0.000s
AUTOSET
CH1
Mean
2.56V
Undo
Autoset
CH1 5.00V
M 500,us
10-Feb-12 18:14
CH1 1.00V
1.00000kHz
Otomatik ayar dmesine (fiekil 6.1, 5 numaral ok) basnz. Ekranda osiloskop
tarafndan retilen snama sinyali grntlenecektir (fiekil 6.8). Ekranda grdnz flekli Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik kad
zerine iziniz.
Ekrann sol alt kflesinde grlen CH1 5.00 V yazs, kanal 1 gerilim leinin
5 V olduunu gsterir. Bu deer ekranda gri kesikli izgilerle gsterilen her kk
kareciin yksekliinin 5 V olduunu belirtir. Kanal 1 probu tarafndan alnan sinyal sar izgilerle gsterilmifltir. Ekrann solundaki 1 rakam sinyalin birinci kanala
ait olduunu gsterir. Sinyalin ykseklii gzle lldnde bir gri kutu yksekliinde olduu grlr. Buradan hareketle llen sinyalin 5 V genliinde bir kare dalga olduunu syleyebilirsiniz.
Ekrann altnda ortada beyaz renkli M 500 s yazs, zaman leinin 500 s
(mikrosaniye, 1 saniyenin milyonda biri), yani her gri kutucuun geniflliinin
500 s olarak kabul edilmesi gerektiini gsterir. Sinyalin bir tam periyodu iki gri
kutucua sd iin periyodun 1 ms yani 0,001 saniye olduu sylenebilir. 1 saysn bu deere blerek sinyalin skln 1000 Hz (ya da 1 kHz ) olarak bulabilirsiniz. Osiloskop otomatik olarak yapt frekans lmn sa alt kflede 1.00000
kHz yazs ile gstermektedir.
Ekrann sandaki sar ok ve st ortada yer alan siyah ok (ekranda beyaz gzkmektedir), tetiklemenin yapld gerilim deerini ve zaman gstermektedir.
Tetikleme deeri ayrca ekrann sa altnda CH1 1.00 V yazs ile gsterilmektedir.
Tetikleme zaman da sa st kflede beyaz M Pos: 0.000 s yazs ile gsterilir.
Snama Sinyali
152
fiekil 6.9
Men Dmeleri ve
fllevleri
Men
Dmeleri
D fi N E L M
Probu kanalSIRA
1 prob
balant ucundan karnz ve kanal 2 prob balant ucuna taknz. KaSZDE
nal 2 ama kapama dmesine (fiekil 6.1, 11 numaral ok) basarak ikinci kanal anz ve
lm tekrarlaynz.
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
153
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
DC GERLM LM
Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler
Deneyde saysal bellekli osiloskop, metal ata ve pil kullanlacaktr. Herhangi bir
kalem pil ile alflnz. Deneyde cep telefonu pili kullanlmfltr.S O R U
Cep telefonu pilleri ve tekrar doldurulabilen piller ksa devre edildiinde
D K Kok
A T yksek akm
retebilir. Bu nedenle aflr snabilir, yangn karabilir ve zarar grebilirler. Pil ularnn
ksa devre olmamas iin ok dikkatli alflnz.
SIRA SZDE
N N
Deneyin Yaplfl
K T A P
Probun yayl kapan ekerek kartn ve prob ucunu anz. Probun kskal referans ucu kullanlan pilin balant ucuna gre ok byk olduundan, daha ince
T E L E Vkk
Z Y O N bir kablo
bir balant ucu yapmak iin ata kullanlmaktadr. Tek damarl
paras da ayn ifli grecektir. Atacn bir kenarn anz. Probun kskal referans
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
154
ucunu ataca tutturunuz. Atac pilin eksi ucuna dediriniz. Prob ucunu ise pilin art ucuna dediriniz. fiekil 6.10da balant detay grlmektedir.
fiekil 6.10
Pil lm
Balants
llen sinyal periyodik bir sinyal olmad iin ekranda dz bir izgi grnecektir. Ekrann solundaki 1 yazs ile izgi arasndaki dikey uzakl lnz ve ltnz gerilimin ne kadar olduunu hesaplaynz. Ekranda grdnz flekli Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik kad zerine iziniz.
fiekil 6.11de bu deneyde oluflan ekran grntsne bir rnek gsterilmifltir.
llen sinyal ile 1 numaral kanaln referans noktas arasnda dikey uzaklk iki gri
kutucuk boyundadr. Kanal 1 gerilim lei 2 V olduu iin llen sinyalin genliinin 4 V olduu sylenebilir (2x2). Ekrann sa tarafnda ise osiloskop tarafndan
yaplan lm grntlenmektedir. Burada llen 3,7 V deerindeki dolu telefon
pilinin bofltaki geriliminin 4,16 V olmas normaldir.
SIRA SZDE
Deneyi bulabildiiniz
SIRA SZDEfarkl dolu ve bofl pillerle tekrarlaynz, pillerin hangi gerilim deerinde bofl kabul edilebileceini inceleyiniz.
D fi fiekil
N E L M6.11
Pil lm Ekran
Grnts
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
D fi N E L M
Tek
R Auto
M Pos: - 0.000s
Measure 1
S O R U
Source
CH1
DKKAT
Type
RMS
1 SZDE
SIRA
Value
4.16V
AMALARIMIZ
Back
K CH1
T A2.00V
P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
M 10.0ms
10-Feb-12 18:31
CH1 4.16V
<10Hz
AC GERLM LM
Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler
Deneyde saysal bellekli osiloskop ve bir AC adaptr (transformatr) kullanlacaktr. 20 Vtan daha kk kfl deerine sahip herhangi bir AC adaptr kullanabilirsiniz (fiekil 6.12).
Deneyin Yaplfl
Probun yayl kapan ekerek kartnz ve prob ucunu anz. Probun kskal referans ucunu adaptrn balant ucunun dfl kenarna, prob ucunu ise i tarafna
dediriniz. fiekil 6.13te balant detay grlmektedir.
155
156
fiekil 6.12
AC Adaptr
fiekil 6.13
Bir Konnektrden
lm Alma
Adaptrn kfl sinyali osiloskop ekrannda grnecektir. Tetik dzeyinin uygun olmamas durumunda kararsz bir grnt oluflabilir (fiekil 6.14).
157
fiekil 6.14
Otomatik
Ayar
Dmesi
Tetik
Dzeyi
Ayarlama
Dmesi
Tetik dzeyinin
Uygun Olmamas
durumunda
Oluflan Kararsz
Grnt
Osiloskoptaki tetik dzeyi ayarlama dmesini evirerek tetikleme gerilim deerini ayarlayabilirsiniz. Ekrann sandaki sar ok bu ayar srasnda afla yukar
hareket eder. Bu dme ile oku gzlemek istediiniz sinyalin ortasna getiriniz.
Daha pratik bir zm olarak da otomatik ayar dmesine basar ve kararl bir grntnn oluflmasn salayabilirsiniz. Otomatik ayar dmesi llen elektrik sinyalini inceler ve genellikle ekranda en iyi grnebilecei ayarlar yapar.
fiekil 6.15
Tek
T Trigd
M Pos: 0.000s
Measure 1
Source
CH1
AC Gerilim lm
Ekran Grnts.
Periyod lm
Type
Period
Value
20.06ms
Back
CH1 5.00V
M 10.0ms
10-Feb-12 18:20
CH1 0.00V
49.9691Hz
fiekil 6.16
Tek
T Trigd
M Pos: 0.000s
Measure 1
Source
CH1
Type
RMS
Value
9.10V
Back
CH1 5.00V
M 10.0ms
10-Feb-12 18:21
CH1 0.00V
49.9747Hz
AC Gerilim lm
Ekran Grnts.
RMS lm
158
fiekil 6.15 ve 6.16da bu deneyde oluflan ekran grntsne ait iki rnek gsterilmifltir. fiekillerden gzle grld gibi sinyalin kabaca her 20 ms de bir tekrarlandn, buradan da frekansnn 50 Hz olduunu syleyebiliriz. Sinyalin genlii ise tepeden tepeye yaklaflk 25 V olarak tahmin edilebilir (yaklaflk befl kutu
yksekliinde).
Tepeden tepeye genlik, sins sinyalinin en st gerilim deeri ile en alt noktasnn gerilim deeri arasndaki farktr. Ekrann sandaki blgede ise osiloskop tarafndan yaplan lmler grlmektedir. fiekil 6.15te periyod lm 20,06 ms, fiekil 6.16da ise RMS lm 9,10 V olarak gsterilmektedir.
RMS, Root-Mean-Square kelimelerinin bafl harflerinden oluflur. Kareler-ortalamasnn-karekk anlamndadr ve ac gerilim gstermede sklkla kullanlr. Alternatif akm ve voltaj zamana bal olarak deifliklik gsterirler. Bunlarn, sanki zamanla hi deiflmeyen ve ayn etkiyi gsteren (dc voltaj gibi) bir deeri vardr. Hesaplanmas karflk olmasna ramen; sins erileri iin genliin 0,707 ile arpm,
o sinyalin rms (RMS) deerini verir.
Kullanlan 7 Vluk adaptrn boflta iken 9,1 Vluk gerilim retmesi normaldir.
ou g kayna boflta iken, yani herhangi bir elektrik yk balanmadnda,
normal kfl deerinin biraz stnde gerilim retir. Yk balandnda g kaynann kfl gerilimi istenen deere dfler. fiekil 6.15te grlen sins sinyalinin fleklinin hafif bozuk olmas, genellikle kullanlan adaptrdeki transformatrn kalitesiz olduunu ve sins sinyalini biraz bozduunu gsterir. Ekranda grdnz
flekli Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik kad zerine iziniz.
fiekil 6.17
Kanal 1 Dikey Ayar
Dmesi ve Tetik
Konumu Ayarlama
Dmesi
Kanal 1 Dikey
Ayar Dmesi
Kanal 2 Dikey
Ayar Dmesi
Tetik
Konumu
Ayarlama
Dmesi
Osiloskop ekrannda daha duyarl lm yapmak iin kanal 1 dikey ayar dmesi ve tetik konumu ayarlama dmesini kullanarak sinyali ekranda afla yukar ve saa sola kaydrabilirsiniz (fiekil 6.17). lm yaptnz kanaln dikey ayar
dmesini saa evirirseniz sinyal ekranda yukarya, sola evirirseniz aflaya kayar. Tetik konumu ayarlama dmesini saa ya da sola evirerek sinyalin yatay konumunu deifltirebilirsiniz. Bylece sinyalin tepe noktasn bir gri kutunun st kenaryla veya bafllangcn bir gri kutunun sol kenaryla akfltrabilir ve sinyalin ekranda kaplad yeri daha kolay lebilirsiniz.
SIRA SZDE
Deneyi bulabildiiniz
farkl AC g kaynaklaryla tekrarlaynz. ltnz sinyallerde sinyalin
SIRA SZDE
fleklini gzleyiniz, tepeden tepeye gerilim deerlerini lnz ve RMS deerlerini hesaplaynz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
SIRA SZDE
N N
159
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
160
fiekil 6.18a
fiekil 6.18b
CH1
fllev reteci
CH2
Toprak
fiekil 6.19
Sinyal reteci
Probu
Daha sonra sinyal reteci probunu (fiekil 6.19) sinyal retecinin kfl ucuna
(fiekil 6.4, 11 numaral ok) taknz.
Probun siyah ucundaki kskac direnlerden birinin dier direnle ortak olmayan bacana tutturunuz. Probun krmz kskacn ise dier direncin ortak olmayan
bacana tutturunuz.
Osiloskobun kanal 1 prob balant ucuna bir probu, kanal 2 prob balant ucuna dier probu balaynz. Kanal 1 probunun toprak kskacn sinyal reteci probunun siyah kskacnn takl olduu diren bacana tutturunuz (fiekil 6.20).
161
fiekil 6.20
Devre Balants
Osiloskop Problar
Kanal 1
Kanal 2
Kanal 1 prob ucunu sinyal reteci probunun krmz kskacnn takl olduu
diren bacana, kanal 2 prob ucunu ise iki direncin ortak bacaklarndan birine
tutturunuz.
Deneyin Yaplfl
Osiloskobu g dmesine basarak anz. Alfl ekrann grnceye kadar bekleyiniz. Sinyal retecini g dmesine basarak anz. Sinyal reteci frekans ayar
dmesini (fiekil 6.4, 6 numaral ok) kullanarak kfl sinyali ekranda (fiekil 6.4, 1
numaral ok) 1.0000 kHz olacak flekilde ayarlaynz. kfl ama dmesinin (fiekil
6.4, 4 numaral ok) stndeki flk yanmyorsa basarak yanmasn ve sinyalin retilmesini salaynz.
Osiloskobun otomatik ayar dmesine basarak (fiekil 6.1, 5 numaral ok) her
iki sinyalin grnmesini salaynz. Sinyal reteci tarafndan retilen sinyal ekranda grntlenecektir. Ekranda grdnz flekli Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik kad zerine iziniz.
fiekil 6.21
Tek
T Trigd
M Pos: - 0.000s
CH1
Coupling
DC
BW Limit
Off
100 MHz
Volts/Div
Coarse
Probe
10X
Voltage
Invert
Off
CH1 5.00V
CH2 5.00V
M 500.us
10-Feb-12 17:53
CH1 0.00V
999.972Hz
ki Kanall lm
Grnts
162
fiekil 6.21de de grld gibi birinci kanalda sinyal retecinin rettii sins
dalgas gzlenmektedir. kinci kanalda ise, gerilim blc diren devresi tarafndan zayflatlmfl sinyal grlmektedir.
fiekil 6.18ada verilen devre blc flemasnda kanal 2 tarafndan llecek sinyal ile gerek sinyal arasndaki oran R2 / (R1 + R2) bantsndan bulunabilir. rnein R1 direnci 1 k ve R2 direnci ise 3 k olsayd, zayflatlmfl sinyal gerek sinyalin drtte olurdu ( 3/(1+3) = 3/4). Deneyde kullanlan direnler birbirine eflit
olduu iin zayflatlmfl sinyal gerek sinyalin yars genliindedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
SIRA
SZDE
DKKAT
D fi SZDE
NELM
SIRA
Deneyi farklSIRA
direnlerle
tekrarlayarak lm sonularn hesapladnz zayflatma oraSZDE
nyla kyaslaynz.
Sinyal reteci
zerindeki dalga (WAVE) dmesine basarak dier sinyal tiplerini (gen ve
SIRA
D K SZDE
KAT
kare) retiniz ve osiloskop ekrannda inceleyiniz. Ekranda grdnz flekilleri Deney
Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik katlar zerine iziniz.
N N
DSIRA
fi NSZDE
ELM
N N
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
Deneyde osiloskop
S O R U ekrannda grdnz sinyal flekillerini afladaki grafik katAMALARIMIZ
larna lekli olarak iziniz.
DKKAT
K T A P
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
163
164
zet
Bu nitede saysal bellekli osiloskop ile sinyal reteci
tantlmfl, temel dzeyde kullanmlar gsterilmifltir.
Osiloskoplar elektrik sinyallerinin zamana bal deiflimini gsteren ve bu sinyaller zerinde lm yaplmasn salayan aygtlardr. Bu aygtlar yardmyla tekrarlanan elektrik sinyallerinin flekli ve gerilimi llebilir.
Osiloskoplar elektronik devreler tarafndan retilen
elektrik sinyallerinin incelenmesinde en ok kullanlan
lm aygtlarndandr. Bu sinyallerin incelenmesiyle
elektronik devrelerin nasl alflt anlafllabilir ya da
alflmasndaki sorunlar ortaya kartlabilir.
Sinyal reteleri ise genellikle sins, kare ve gen dalga gibi elektronikte sklkla kullanlan elektrik sinyallerini retebilen aygtlardr.
nitede bu aygtlarn zerinde bulunan dmeler ve ifllevleri tantlmfl, temel dzeyde kullanmlar gsterilmifltir.
Birinci deneyde osiloskop ilk kez alfltrlarak, osiloskop zerinde bulunan snama sinyali llmfltr. Ek
olarak, osiloskobun salkl alflt, snama sinyali reten devrenin alflt ve lm problarnn ifllevlerini
yerine getirdii snanmfltr. Osiloskopla her alflmadan
nce bu deneyin tekrarlanmas, osiloskobun ve problarnn salkl alfltndan emin olmanz salar.
kinci deneyde dc gerilim lm yaplmfltr. nitede
gsterilen deneyde lm amacyla telefon pili kullanlmfltr. Ayn amala kalem pil ya da dier dc g kaynaklar kullanlabilir. DC gerilim lmlerinde sinyal
fleklinden ok gerilim deeri gzlenir.
nc deneyde ac gerilim llmfltr. lm iin bir
ac g kayna (transformatr, ac adaptr) kullanlmfltr. AC g kaynaklarnda kfl deeri olarak genellikle
RMS deeri verildiinden osiloskopta gzlenen sinyalin
tepe deerinin verilen deerden daha yksek olduu
gzlenmifltir.
Drdnc ve son deneyde sinyal reteci tarafndan retilen sinyal osiloskop tarafndan llmfltr. Ek olarak
yaplan direnli gerilim blc devresiyle zayflatlan
sinyal ikinci kanaldan llerek, iki farkl kanaldan efl
zamanl lm yaplmfl, bylece farkl elektrik sinyallerinin kyaslamas yaplmfltr.
165
Kendimizi Snayalm
1. Osiloskoplar ile afladakilerden hangisi llmez?
a. Gerilim
b. Frekans
c. Zaman
d. Voltaj
e. Periyot
a.
b.
c.
d.
e.
0,5 s
1s
0,5 ms
1 ms
2 ms
166
1. c
2. d
3. a
4. d
5. a
6. b
7. c
8. b
9. e
10. b
167
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 4
Yaptnz lmle hesapladnz deer birbirini tam
olarak tutmayabilir. Bu durumda diren deerlerini doru okuduunuza emin olunuz ve yaptnz hesab kontrol ediniz. Bazen retim hatalar nedeniyle diren deerleri zerinde yazl deerden biraz farkl olabilir.
Yaptnz lmlerde bunu dikkate alnz.
Sra Sizde 5
Sinyal reteleri tarafndan retilen sins, gen ve kare dalga sinyallerinin flekillerini tanynz. Bu sinyaller
elektronik devrelerin snanmasnda, hata analizinde ya
da nasl alfltnn anlafllmasnda en ok kullanlan
elektrik sinyalleridir.
TDS2000C and TDS1000C-EDU Series Digital Storage Oscilloscopes User Manual. www.tek.com
Synthesized Function Generator SFG-1000 Series
User Manual. www.gwinstek.com
Amalarmz
N
N
N
N
Anahtar Kavramlar
Rezonans Frekans
Bandgenifllii
Kalite Faktr
indekiler
Devre Analizi
Laboratuvar
Alternatif Akmda
RLC Devreleri
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
SER RL DEVRE UYGULAMASI
SER RC DEVRE UYGULAMASI
SER RLC DEVRE UYGULAMASI
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI
GVENLK NLEMLER
Laboratuvar alflmasnda kendiniz ve dier alflanlarn sal ve gvenlii iin
aflada verilen kurallara uymanz gerekmektedir.
Elektrik laboratuvarn kullananlar, kendilerinin ve dier alflanlarn gvenliini salamak ve korumakla sorumludur.
Laboratuvar sorumlular deney baflmadan nce rencilere gvenlik kurallarn hatrlatmal ve tehlike annda nasl davranlacan ile ilgili bilgi vermelidir.
170
TEORK BLG
Fazr
Girifli sinzoidal olan devrelerin analizinde, sinsoidal ifadeler fazr denilen karmaflk say ile gsterilir. Fazr, sinsoidal ifadeyi byklk (genlik) ve faz as bileflenleri kullanarak ifade eder. Aflada A (Fazrler kaln ve fazr bykl ise
italik ve normal harflerle gsterilecektir) fazrnn kartezyen ve kutupsal koordinat formundaki ifadesi verilmektedir.
A=Acos jAsin = A
(7.1)
(7.2)
fleklinde ifade edilir. Bu ifadede asal frekans gstermektedir ve birimi radyan/saniye (rad/s)dr. Asal frekans ile f arasndaki iliflki =2f ile verilir. Bu
gerilim kaynana ait fazrn kutupsal gsterimi;
V=V
(7.3)
171
y
x + jy = x 2 + y 2 tan-1
x
fiekil 7.1
90
rnek Fazr
Diyagram
45
180
-60
SIRA SZDE
SIRA SZDE
(7.4)
A = Acos( ) + jAsin( )
D fi N E L M
D fi N E L M
S270
O R U
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
N N
XL=2 fL
XC =1/2fC
(7.5)
TELEVZYON
(7.6)
NTERNET
Xc= -jXc=Xc90
NTERNET
Empedans (Z), alternatif akma karfl gsterilen zorluk olarak tanmlanr ve birimi ohm ()dur. Empedans, akm ve girifl gerilimi arasnda faz farkna neden
olur. Seri RLC devresinde empedans, diren (R) ve reaktansn (X) fazr toplamna
eflittir.
(7.7)
Z=R+jX
Znin bykl (Z) ve faz as () Eflitlik 7.8de verilmektedir.
Z = R2 + X 2
X
= tan-1
R
(7.8)
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
eflitlikleri ile verilir. Burada indktif ve kapasitif reaktansn birimi ohm ()dur.
Eflitlik 7.5de f, L ve Cnin birimleri srasyla hertz (Hz), henry (H), ve farad
(F)dr. ndktif ve kapasitif reaktans fazr niceliktir. Bu nicelikler
ve kuT E L E Vkartezyen
ZYON
tupsal koordinatlarda srasyla afladaki flekilde ifade edilir.
XL=jXL=XL90
SIRA SZDE
I=V/Z
Z=V/I
(7.9)
Ohm kanunu uygulanrken fazrlerin kutupsal gsterimleri ifllem asndan kolaylk salar.
172
Seri RL Devreleri
Seri RL devresinin empedans, diren ve indktif reaktanstan oluflur (fiekil 7.2), ve
toplam empedans
Z=R+ jXL
(7.10)
VS
Toplam empedans Z, R ve XLin fazr toplamna eflittir. Empedansn grsel gsterimi fiekil 7.3te verilmektedir. Bu flekil empedans geni olarak isimlendirilir.
fiekil 7.3
Seri RL Devresinde
Empedans geni
Z
XL
R
Faz as , uygulanan alternatif akm kaynak gerilimi ile akm arasndaki faz
asn gsterir. Znin bykl (Z) ve faz as ()
Z = R 2 + X L2
= tan-1 (
XL
R
(7.11)
ile ifade edilir. Seri RL devresinden geen I akm , diren ve bobin iin ayndr. Bu
durumda VR gerilimi I akm ile ayn fazdadr. Bobin gerilimi VL ise akmdan 90
ileridedir. Kirchhoffun gerilim kanununa gre kaynak gerilimi, diren ve bobin
zerindeki gerilim dflmlerinin toplamna eflittir (fiekil 7.4). Eflitlik 7.12de kaynak
gerilimi VSin kartezyen ve kutupsal formdaki fazr ifadeleri verilmektedir.
VS=VR+jVL
V
VS = VS = VR2 + VL2 tan-1 L
VR
(7.12)
173
fiekil 7.4
Seri RL Devresinin
Gerilim ve Akm
Fazr Diyagram
VL
VS
VR
RNEK
X
6.280
= 0, 56 rad = 32, 08
= tan1 L = tan1
10.000
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
fiekil 7.5
S O R U
S O R U
VS
Kaynak Gerilimi ve
Akm Fazr
DKKAT
Diyagramlar
DKKAT
SIRA SZDE
32.08
AMALARIMIZ
N N
leri ve geri faz fark ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi kitabnn
K ilgili
T A Pnitesine baknz.
Seri RL devresinde VS=100V, R=75 k ve XL=25 k olarak verilmektedir.
T SIRA
E L E V SZDE
Z Y O N Buna gre
devreden geen akmn fazr ifadesini kutupsal formda yaznz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T ESIRA
L E V SZDE
ZYON
D fi N E L M
D fi N E L M
NTERNET
NTERNET
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
174
Seri RC Devreleri
fiekil 7.6da verilen seri RC devresinde toplam empedans, diren (R) ve kapasitif
reaktansn (XC) fazr toplamna eflittir.
Z=R jXC
(7.13)
fiekil 7.6
a) Seri RC Devresi,
b) Seri RC
Devresinde Akm
ve Gerilim Fazr
Diyagramlar
VR
VS
VS
VC
(a)
(b)
Devrenin empedans akmla kaynak gerilimi arasnda faz farkna neden olur.
Kapasitr gerilimi (VC) devreden geen akm Idan 90 geridedir. VR ve I ise ayn
fazdadr. Empedansn kutupsal formdaki ifadesi afladaki eflitlikte verilmektedir.
X
Z = Z = R 2 + X C2 - tan-1 C
R
(7.14)
RNEK
Seri RC devresinde R=560 , C=6,8 F, VS=5,00 V ve freakans 50 Hz olarak verilmektedir. Buna gre devreden geen akmn kutupsal formdaki ifadesini bulunuz ve kaynak gerilimi ile akm arasndaki iliflkiyi gsteren fazr diyagramn iziniz.
zm:
Xc =
1
1
=
= 468,10
2 fC 2 (50Hz ) (6, 8106 F)
X
468,10
= 0, 69 rad= 39, 53
= tan1 C = tan1
560
R
Z = 729, 87 39, 53
175
=6,85 mA
39,53
VS =5 V
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
fiekil 7.8
N N
SIRA SZDE
L
AMALARIMIZ
VS
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Seri RLC devresinde toplam empedansn kartezyen ve kutupsal gsterimi Eflitlik 7.16da verilmektedir.
Z=R + jX L jX C =R+j( X L X C )
X
Z= R 2 + X T2 tan1 T
R
NTERNET
(7.16)
Burada XT=XL XCdir. Seri RLC devresi XL >XC ise indktif, XC >XL durumu iin
ise kapasitif zellik gsterir. Bu devre indktif zellik gsteriyorsa devreden geen
I akm, devreye uygulanan Vs geriliminden geridedir. Kapasitif zellik gsteren
devrede ise akm, uygulanan gerilimden ileridedir. Eflitlik 7.16da faz asnn iflareti indktif durumda pozitif, kapasitif durumda ise negatif olur.
NTERNET
176
RNEK
15.103
R
= 33, 54 63, 43 k
Vs
Z
100 V
= 0, 29863, 43 mA
33, 5 63, 43 k
Grld gibi akm, kaynak geriliminden ileri fazdadr. Ohm kanunu ve Eflitlik 7.6da verilen fazr gsterimler kullanlarak R, L ve C ular arasndaki gerilimler bulunur.
VR= IR= (0,29863,43 mA) (150 k) = 4,4763,43 V
VL= IXL= (0,29863,43 mA) (2590 k) = 7,45153,43 V
VC= IXC= (0,29863,43 mA) (5590 k) = 16,3926,57 V
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Seri RLC devrelerinde XL=XC olduunda seri rezonans oluflur. Seri rezonansn
olufltuu frekansa
S O R U rezonans freakans (0) denir. Eflitlik 7.16dan grlecei gibi,
seri rezonans durumunda empedans sadece rezistif (Z=R) zellik gsterir. Rezonans frekans Eflitlik 7.17den bulunur.
1
DKKAT
0 =
N N
rad / s
LC
SIRA SZDE
(7.17)
veya
AMALARIMIZ
K T A P
1
Hz
f0 = AMALARIMIZ
2 LC
Seri RLC devresinden geen akm I=Vs/Z eflitliinden elde edilir. Rezonans duK TveA bu
P durumda akm I(=Vs/R) en byk deerine ulaflr. Rezonans
rumda Z=Rdir
frekansndan uzaklafltka empedans artar, dolaysyla akmda azalr. fiekil 7.9da
seri rezonans devresinde akmn byklnn deiflimi gsterilmektedir.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
177
fiekil 7.9
Seri Rezonans
Devresinde Akmn
Byklnn
Deiflimi ve Band
Genifllii
VS / R
0, 707
BW
(7.18)
R
+
2L
R
+
2L
R 2
+ 1
2 L
LC
(7.19)
R 2
+ 1
2 L
LC
(7.20)
(7.21)
R
(7.22)
rad / s
L
fiekil 7.9daki akm byklk erisi, rezonans devresinin hangi frekanslara daha iyi tepki verdiini ve bunlar dierlerinden nasl daha iyi ayrdn gsterir. Bu
erinin geniflliinin dar olmas rezonans frekans civarndaki seiciliinin daha iyi
olduunu gsterir.
BW =
178
Kalite faktr (Q), reaktif (indktif veya kapasitif) gcn reel gce orann veren bir ldr. Dier bir anlamda, bir devrenin enerji depolamasnn enerji harcamasna olan iliflkisini gsterir. Enerji tanmna gre kalite faktr
L
1
(7.23)
Q= 0 =
R
0 RC
ile ifade edilir. Kalite faktr Q frekans seicilii iin ok nemli bir ldr. Rezonans erisinin tepe genifllii Q byk ise dardr. Kalite faktr ile bandgenifllii
arasnda bir iliflki
(7.24)
Q= 0
BW
ile ifade edilir. Kalite faktr, RLC devresi rezonansta iken llen gerilimlerin byklkleri veya rms deerleri kullanlarak da bulunabilir.
Q=
RNEK
VL
Vs
VC
Vs
(7.25)
Seri RLC devresinde R=470 L=100 mH ve C=47 nF olarak verilmektedir. Devrenin rezonans frekansn (f0) , kesim frekanslarn (f1 ve f2) , bandgeniflliini (BW)
ve kalite faktrn (Q) bulunuz.
zm:
f0 =
2 LC
2 (100 10
H) ( 47 10
F)
= 2321, 51Hz
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
f0
BW
2321, 51 Hz
= 3,10
748, 02 Hz
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
179
fiekil 7.10
Deneyde
Kullanlan
Malzemeler
3
4
6
5
n alflma
Seri RL uygulamasnda v=2 cos (25000t) V alternatif akm gerilim kayna, R=220
diren ve L=10 mH indktr kullanlacaktr. Kaynan faz asnn 0 olduu kabul
edilmektedir (fiekil 7.11).
fiekil 7.11
Seri RL Deney
Devresi
XL=250001010-3= 314,16
bulunur. Toplam empedans Eflitlik 7.8den elde edilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
AMALARIMIZ
K T A P
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
180
X
314, 16
= 0, 96 rad
= tan1 L = tan1
R
220
0, 96 180
= 55
Vs 0 iin Seri RL
Devresinin Gerilim
Fazr Diyagram
VS
VR
Devreden geen I akmn, VR ve VL ve gerilimlerini, ve Z empedansn hesaplaynz ve izelge 1de A1-A7 nolu kutulara kaydediniz.
181
Gsterge
Girifl Tufllar
Sinyal reteci
SIRA SZDE
SIRA SZDE
SZDE
Genlik Kontrol SIRAkfl
D fi N E L M
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
S O R U
D fi N E L M
N N
N N
CH1
Sinyal
retici
kfl
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
fiekil 7.14
T KE L E VT ZAY OPN
Sinyal reteci ve
Osiloskobun Devre
Balants
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
NTERNET
CH2
R
L
182
Deneyin Yaplfl
1. Sinyal retecinin OUTPUT ON tufluna basnz. LEDin yanyor olduunu
gzlemleyiniz.
SIRA SZDEAutoSet tufluna basarak Volt/Div ve Time/Div ayarlarnn oto2. Osiloskobun
matik olarak yaplmasn salaynz. CH1 ve CH2den srasyla kaynak gerilimi Vs ve indktr gerilimi VL llmektedir. Measure tufluna basnz ve
D fi N E L M
ekrandan sinyallerin tepeden tepeye deerlerini (VP-P) ve girdi sinyalinin
periyodunu okuyunuz. Vsnin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.1de B1
S O R yaznz.
U
kutusuna
Vsnin faz asn 0 alnz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
lm yaplan
bykl V=Vp-p /2dir.
KKAT
D sinyallerin
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
3. CH1 ve CH2deki sinyalleri dikey pozisyon dmeleri ile ayn yatay eksene
SIRA SZDE
getiriniz. Daha sonra Run/Stop tufluna basarak ekran grntsn yakalaynz. Osiloskop ekran grntsn fiekil 7.15te verilen ekran flekli zerine
iziniz.
Ayrca osiloskobun Time/Div ve Volt/Div deerlerini ilgili kutulara
AMALARIMIZ
kaydediniz.
N N
fiekil 7.15
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
TIME/DIV
VOLT/DIV (CH1)
VOLT/DIV (CH2)
360 t
T
(7.26)
183
fiekil 7.16
Osiloskop
Kullanarak Zaman
Fark lm
CH1
CH2
V PP
5. Measure tufluna basnz ve osiloskop ekranndan Delay deerini okuyunuz. Bu deer CH1 ve CH2deki sinyallerin ykselen kenarlar arasndaki t
zaman farkn verir. Drdnc admda ltnz deerle okuduunuz Delay deerini karfllafltrnz ve sonular birbirinden farklysa nedenlerini Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmne yaznz.
6. Drdnc opsiyon tuflu ile Measure 4 mensnde Type olarak Phase seiniz. Daha sonra Measure tufluna basp ekrandan Phase deerini okuyunuz. Bu deer Vs ile VL arasndaki L faz asdr. VL , Vse gre ileri fazda
olduu iin faz asnn iflareti pozitiftir. Drdnc admda bulduunuz deerle okuduunuz deeri karfllafltrnz ve sonular birbirinden farklysa nedenlerini Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmne yaznz.
7. VR ile Vs arasndaki faz asn bulunuz ve izelge 1de B4 nolu kutuya
kaydediniz. =(90L).
8. Osiloskobun CH1 giriflini diren ularna balaynz ve CH2 giriflini devreden ayrnz. AutoSet ve daha sonra Measure tufluna basnz. Ekrandan diren zerindeki gerilimin Vp-p deerinini okuyunuz. Bu lmden, gerilimin
V
bykln V = p- p bulunuz. Bu deeri kullanarak VRnin kutupsal
R
2
formda ifadesini elde ediniz ve izelge 7.1de B5 nolu kutuya kaydediniz.
9. I=VR/R ifadesinden devreden geen akmn kutupsal formdaki ifadesini bulunuz ve izelge 7.1de B6 nolu kutuya kaydediniz.
10. Z=Vs/Idan devrenin empedansn kutupsal formda yaznz ve izelge 7.1de
B7 nolu kutuya kaydediniz.
11. Sinyal retecinin OUTPUT ON tufluna basarak sinyal kfln kesiniz. Tuflun
stndeki LED snk olmaldr.
12. Osiloskop ve sinyal retecini kapatnz.
184
izelge 7.1
Seri RL Deneyi
Hesaplama ve lm
Sonular
A.Hesaplanan/
Verilen
Nicelik
B. llen
A1.
B1.
Faz as L
A2.
B2.
B3.
A4.
B4.
A5.
B5.
Akm I=VR / R
A6.
B6.
Empedans Z=Vs / I
A7.
B7.
185
n alflma
Seri RC devresinde =2cos (21000t) V alternatif akm gerilim kayna, R=2,2 k
diren ve C=100 nF kapasitr kullanlacaktr (fiekil 7.17).
fiekil 7.17
a
Seri RC Deney
Devresi
2,2 k
c
100 nF
2cos (2 1000t)
d
Xc =
1
1
=
= 1591, 54
2 fC 2 1000 100 109
X
1591, 54
= 0, 62 rad
= tan1 c = tan1
R
2200
=
0, 62 180
= 35, 52
VR
VS
C
VC
186
Devreden geen I akmn, VR ve VC gerilimlerini ve Z empedansn hesaplaynz ve izelge 7.2de A1-A7 nolu kutulara kaydediniz.
CH2
R
C
Deneyin Yaplfl
1. Sinyal retecinde OUTPUT ON tufluna basnz. LEDin yanyor olduunu
gzlemleyiniz.
2. Osiloskobun AutoSet tufluna basarak Time/Div ve Volt/Div ayarlarnn otomatik olarak yaplmasn salaynz. CH1 ve CH2den srasyla kaynak gerilimi Vs ve kapasitr gerilimi VC llmektedir. Measure tufluna basnz ve
ekrandan sinyallerin tepeden tepeye deerlerini (Vp-p) ve girdi sinyalinin
periyodunu okuyunuz. Vsnin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.2de B1
kutusuna yaznz. Vsnin faz asn 0 alnz.
3. CH1 ve CH2deki sinyallerini dikey kontrol dmesi ile ayn yatay eksene
getiriniz. Daha sonra Run/Stop tufluna basarak ekran grntsn yakalaynz. Ekran grntsn fiekil 7.20de verilen ekran flekli zerine iziniz. Ayrca osiloskobun Time/Div ve Volt/Div deerlerini ilgili kutulara kaydediniz.
4. Drdnc opsiyon tuflu ile Measure 4 mensnde Type olarak Phase seiniz. Daha sonra Measure tufluna basp ekrandan Phase deerini okuyunuz. Bu deer Vs ile VC arasndaki C faz asdr. VC, Vse gre geri fazda
olduu iin faz asnn iflareti negatiftir. Faz asn izelge 7.2de B2 nolu
kutuya kaydediniz.
5. VCnin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.2deki B3 nolu kutuya kaydediniz.
187
TIME/DIV
VOLT/DIV (CH1)
VOLT/DIV (CH2)
Nicelik
A. Hesaplanan/
Verilen
B. llen
A1.
B1.
Faz as c
A2.
B2.
A3.
B3.
A4.
B4.
A5.
B5.
Akm I=VR / R
A6.
B6.
Empedans Z=Vs / I
A7.
B7.
izelge 7.2
Seri RC Deneyi
Hesaplama ve lm
Sonular
188
n alflma
Seri RLC deney devresi fiekil 7.21de verilmektedir. Kaynak geriliminin fazr ifadesini izelge 7.3te A1 nolu kutuya kaydediniz. Devrenin rezonans frekansn (f0),
kesim frekanslarn (f1 ve f2 ) ve bandgeniflliini (BW) hesaplaynz. Bu deerleri
izelge 7.3te srasyla A2-A4 nolu kutulara kaydediniz. Ayrca Ohm ve Kirchhoff
kanunlarn kullanarak rezonans frekansnda indktr ve kapasitr zerindeki gerilim dflmlerini hesaplaynz. Bu gerilim dflmlerini ve kaynak gerilimini kulla-
189
22 nF
10 mH
c
2
0 V
270
d
CH1
Sinyal
retici
kfl
CH2
C
R
Deneyin Yaplfl
1. Sinyal retecinde OUTPUT ON tufluna basnz. LEDin yanyor olduunu
gzlemleyiniz.
2. Osiloskobun AutoSet tufluna basarak Time/Div ve Volt/Div ayarlarnn otomatik olarak yaplmasn salaynz.
3. Measure tufluna basnz.
190
4. CH1den kaynak gerilimi Vsnin tepeden tepeye gerilim deerini (Vp-p) okuyunuz. Vsnin bykln (Vs=Vp-p/2) bulunuz ve bu deeri kullanarak
Vsnin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.3te B1 nolu kutuya kaydediniz.
Vsnin faz asn 0 alnz.
5. CH2den diren zerindeki gerilimin (VR) Vp-p deerlerini okuyunuz. Akmn bykln (I=Vp-p/2R) hesaplaynz. 5 kHz sins sinyali iin elde
edilen bu deeri, izelge 7.4te ilgili kutuya kaydediniz.
6. Osiloskop ekranndan Phase deerini okuyunuz. 5 kHz sins sinyali iin elde edilen bu deeri izelge 7.4te ilgili kutuya kaydediniz.
7. Sinyal retecinin frekansn 5-15 kHz arasnda 1er kHz deifltirerek 4-6
admlarndaki ifllemleri yapnz ve sonular izelge 7.4te ilgili kutulara kaydediniz.
8. Sinyal retecenin frekansn 5-15 kHz aralnda FREQUENCY ayar dmesiyle deifltirerek, Phase deerinin 0 olduu f0 rezonans freakansn bulunuz ve izelge 7.3te B2 nolu kutuya kaydediniz.
9. Rezonans frekansnda CH2 Pk-Pk deerini (Vp-p) okuyunuz. Daha sonra,
sinyal retecinin frekansn rezonans frekansnn altnda ve stnde deifltirerek CH2de 0,707 Vp-p geriliminin grld frekans deerlerini (f1 ve f2)
belirleyiniz ve izelge 7.3te B3 nolu kutuya kaydediniz.
10. BW=f2-f1 eflitliinden bandgeniflliini hesaplaynz ve izelge 7.3te B4 nolu
kutuya kaydediniz.
11. Sinyal retecini frekansn rezonans frekansna ayarlaynz. Multimetreyi
kullanarak kaynak, indktr veya kapasitr gerilimlerini lnz. Bu deerleri Eflit 7.25te kullanarak Q deerini hesaplaynz ve izelge 7.3te B5 nolu
kutuya kaydediniz.
12. B5 nolu kutudaki Q deerini kullanarak devrenin bandgeniflliini hesaplaynz ve izelge 7.3te B6 nolu kutuya kaydediniz.
izelge 7.3
Seri RLC Deneyi
Hesaplama ve lm
Sonular
Nicelik
A. Hesaplanan/Verilen
B. llen
A1.
B1.
Rezonans frekans f0
A2.
B2.
A3.
B3.
Band genifllii BW = f2 - f1
A4.
B4.
Q-faktr
V
V
Q = L veya C
Vs
Vs
A5.
B5.
A6.
B6.
Band genifllii BW =
f0
Q
Frekans (kHz)
I =VR / R
Faz as ( )
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
191
izelge 7.4
Seri RLC Devresinde
llen Akmn
Bykl ve Faz
Deerleri
192
fiekil 7.23 (a)
Akmn
Byklnn
Frekansa Gre
Deiflimi
I (mA)
f(kHz)
fiekil 7.23 (b)
Faz Asnn
Frekansa Gre
Deiflimi
(derece)
f(kHz)
193
194
zet
Bu nitede alternatif akmda seri RLC devrelerinin analizi incelenmifltir. Dorusal devre teorisine gre, alternatif akm kaynana sahip devrelerde oluflan tepkiler
kaynakla ayn frekansa sahiptir. Devrenin yaps ve kullanlan elemanlar tepkilerin byklk ve faz asn belirler. Bu analizlerde sinsoidal nicelikler fazr denilen
karmaflk saylarla kartezyen veya kutupsal formda gsterilir.
Alternatif akm devrelerinin analizinde Ohm ve Kirchhoff kanunlarndan faydalanlr. Bu kanunlar fazr nicelikler zerine uygulanarak akm, gerilim ve empedans nicelikleri elde edilir.
ndktr ve kondansatrn sinzoidal girifl frekansna
gsterdikleri deiflken dirence reaktans denir. ndktif
reaktans frekansla doru orantldr. Kapasitif reaktans
ise frekansla ters orantldr. Bir devrenin sinsoidal girdiye gsterdii zorlua empedans denir. Devredeki reaktans, gerilim ve akm arasnda faz kaymasna neden
olur.
RLC elemanlarnn birlikte kullanld devreler, alc
devrelerinde frekans seici olarak kullanlrlar. Bu devrelerin frekans seicilii; rezonans frekans, bandgenifllii ve kalite faktr ile ifade edilir.
Bu nitedeki deneysel alflmalarda; osiloskop, sinyal
reteci ve multimetre kullanarak seri RLC devrelerindeki
niceliklerin nasl llecei gsterilmifltir. Bunun yannda renci; deneysel alflma ile lm hata kaynaklarn
ve bunlarn lmlere olan etkilerini renmektedir.
195
Kendimizi Snayalm
1. =4cos (21000t) V gerilim kaynann frekans ve
rms deeri afladakilerden hangisidir?
a. 500 Hz, 4V
b. 1000 Hz, 4 / 2 V
c. 2000 Hz, 4 V
d. 1000 Hz, 4 / 2 V
e. 750 Hz, 4 / 2 V
2. RLC devresinden geen akm i=3 cos( t-15) ile ifade edilmektedir. Akmn kutupsal formdaki fazr ifadesi afladakilerden hangisidir?
a. I=315 A
b. I =
15 A
c. I=315A
d. I=3 + j2 A
e. I =
15 A
196
2. a
3. b
4. d
5. b
6. e
7. d
8. c
9. d
10. c
I=
Vs
Z
100 V
79,0518, 43 k
= 0,126 - 18, 43 mA
Sra Sizde 2
VR=IR
=(10 mA) (6,2 k)=6,20 V
VC=IXC
=(10 mA) (490k)=490 V
Vs=VR+VC=6,2 j 4 V
=7,3836,66 V
Sra Sizde 3
XL> Xc olduu iin devre indktif zellik gsterir.
Z = R + j ( X L - X C ) = 1+ j (3 - 1)k
= 2, 2463, 44 k
V
I= s =
10 V
Z 2,2463,44 k
= 0,45 - 63,44 mA
Sra Sizde 4
= 35,6 kHz
2 LC
R 390 k
BW = =
L 20 mH
= 19500 rad / s = 3103, 5 Hz
f
35600 Hz
= 11,47
Q= 0 =
BW 3103,5 Hz
f0 =
Yararlanlan Kaynaklar
Floyd, T.H. (2010). Principles of Electric Circuits.
USA: Pearson.
Nilsson, J.W. ve Riedel, S.A. (2008). Electric Circuits.
New Jersey: Prentice Hall.
Dorf, R.C. ve Svoboda J.A. (2008). Introduction to
Electric Circuits. USA: John Wiley & Sons, Inc.
Kyak, E. (Ed.) (2012). Devre Analizi. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
Amalarmz
N
N
N
N
Anahtar Kavramlar
Szge
Frekans
Reaktans
indekiler
Devre Analizi
Laboratuvar
Alak ve Yksek
Frekans Szgeleri
GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?
200
Bu deneyde, en basit ve anlafllmas en kolay szge olan bir RC devresi oluflturarak, bu devrenin hem alak frekans geirdiini ve hem de yksek frekansn
gemesini saladn greceksiniz.
GVENLK NLEMLER
Herfleyden nce elektrik ile ilgili deney yaptnz unutmaynz, dikkatli
olunuz ve aceleci davranmaynz.
Deney arkadaflnzla uyum ierisinde alflnz ve deneyleri zverili yapnz.
Deney devresi tamamen kurulup yetkili retim elemanna gstermeden
devreye elektrik balants yapmaynz.
Elektrik balantlar tamamen yaltlmfl olmayabileceinden herhangi ak
bir tele ve balantya dokunmaynz.
Yaltm malzemeleri eskimifl, ypranmfl ve zelliini kaybetmifl olabilir. Bu
durumu hemen ilgiliye haber veriniz.
Bir arza durumunda sakn mdahale etmeye kalkmaynz ve ilgiliye haber
veriniz.
Prizlerden fiflleri karmak iin kablolarndan tutup karmay denemeyiniz.
Fifllerinden tutarak karnz.
Gereksiz yere elektrik enerjisi tketmeyiniz.
Laboratuvar ile ilgili gvenlik panosunu mutlaka okuyunuz.
TEORK BLG
Yukarda sz edilen, kitaplarda ve bu laboratuvar kapsamnda diren (R), kondansatr (C) ve indktr (L) hakknda yeteri kadar bilgi sahibi olduunuzu kabul
etmekle beraber bu ksmda da baz bilgilerin verilmesi uygun olacaktr.
Sadece iki direnten oluflan bir devrenin; direnlerin paralel balanmas durumunda akm blmeye uygun olduunu ve seri balanmas durumunda da voltaj
blmeye uygun olduunu hatrlaynz. Bu ilkenin seri bal bir RC devresi iin de
geerli olduunu aklnzdan karmaynz.
Kondansatrn direnten farkl nemli zellii vardr. Bunlardan birincisi
enerji depolayabilmesidir. Bundan dolay hibrid arabalarda ak gibi enerji depolamak amacyla kullanlabilmektedir (Hibrid arabalar, sv ve gaz yaktlar gibi,
depolanmfl enerjiyi hareket enerjisine dnfltren ve hareket enerjisini de elektrik enerjisine dnfltrerek depolayan aralardr). kinci zellii, reaktansnn
uygulanan sinyalin frekansna bal olarak deiflmesidir. ncs ise, kondansatre uygulanan deiflken voltaj ile kondansatrden geen deiflken akm arasnda 90 lik faz farknn olmasdr. Bu deneyde kondansatrn ikinci zellii
deerlendirilecektir.
Kondansatrn reaktans XC (kay c diye okunur),
1
XC =
(8.1)
2 fC
olarak ifade edilir, birimi ohmdur (, om olarak okunur). Burada f uygulanan
sinyalin frekansdr, birimi Hzdir (hertz). C kondansatrn sasdr ve birimi faraddr (F). Bu birimlerin kullanld durumda reaktansn birimi de ohm olarak
ifade edilir. Eflitlikten grld gibi kondansatrn reaktans frekansa ters orantl olarak baldr. Bir dier deyiflle sinyalin frekans arttka reaktans azalmakta
veya frekans azaldka reaktans artmaktadr, hatta frekansn sfr olduu durumda
reaktans sonsuz olmaktadr. flte bu yzden kondansatrler doru akm geirmez
201
ndktif
reaktans
ekseni
Diren ekseni
Kapasitif
reaktans
ekseni
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
fiekil 8.2
RK T A P
R
XC
XC
TELEVZYON
(a)
(b)
(c)
NTERNET
T A P
(a) DirenKDevresi,
(b) Kondansatr
Devresi,
(c) Diren ve
TELEVZYON
Kondansatr
Devresi Empedans
Gsterimi
NTERNET
202
Z=
R 2 + X C2
(8.2)
denkleminden elde edilmifl olur. Bu noktada, devreye uygulanan ac sinyali frekansnn devrenin empedansna nasl etki ettiini anlamaya alflalm. Bunun iin fiekil 8.3te grld gibi bir RC devremiz ve bu devreye uygulanan ac voltaj olsun
ve sadece voltajn frekans deiflsin. Direncin deerinin frekansla deiflmeyeceini
ancak; kondansatrn reaktansnn frekansla Eflitlik (8.1)e uygun olarak deifleceini biliyorsunuz. Uygulanan voltajn frekansnn, rnek olarak; f1>f2>f3 fleklinde
olduunu kabul edersek, devrenin direncinin, reaktansnn ve empedansnn fiekil
8.4teki gibi olduunu grrz. Bu flekli inceleyecek olursak; fiekil 8.4ada yksek
frekansta kapasitif reaktansn direnten kk olduu, fiekil 8.4bde direnle reaktansn deerlerinin hemen hemen ayn olduu ve fiekil 8.4cde kapasitif reaktansn
diren deerinden byk olduu grlr. Bunlardan anladmz, seri olarak bal bir RC devresinde devrenin empedans kapasitif reaktansa ve dolaysyla uygulanan voltajn frekansna nemli bir flekilde bal olduudur.
fiekil 8.3
R
AC Voltaj
Uygulanmfl Bir RC
Devresi
AC
SIRA SZDE
SZDE
Sas 5x10-6SIRA
F olan
bir kondansatrn 50 Hzlik frekansta reaktans ka ohm olur?
fiekil 8.4
D fi N E L M
D fi N E L M
Farkl
Frekanslardaki
S O R U
Diren, Reaktans ve
Empedans
Deerleri; f1>f2>f3
XC
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
S O R U
XC
D Kf1K A T
DKKAT
SIRA SZDE
f3
f2
SIRA SZDE
XC
AMALARIMIZ
(a)
(b)
(c)
K T A P
fiekil 8.4teki izimlerde bir dier nemli ayrnt, reaktansn diren deerine belirli bir frekansta
T E L E V Zeflit
Y O N olduudur. Bunu afladaki eflitlikle ifade edebiliriz;
1
R = XC =
2 fC
NTERNET
(8.3)
203
1
(8.4)
2 RC
Bulduumuz bu frekansa krlma noktas frekans veya kesim frekans, fk, ad
verilir. Demek oluyor ki; krlma noktas frekansnda direncin deeri, kapasitif reaktansn deerine eflittir. Bu sebeple uygulanan voltaj her iki devre eleman tarafndan eflit olarak blfllecektir. Bir dier deyiflle diren zerine dflen voltaj kondansatr zerine dflen voltaja eflit olacaktr. Burada hem diren ve hem de kondansatr zerindeki voltaj birbirlerine eflit olmakla beraber, her birinin deeri girifl
sinyali voltajnn 0,707si kadardr. Bu flaflrtc durum, diren ve kondansatr zerindeki sinyal voltaj genlikleri 0,707 ile arparak giderilebilir.
Bu aflamada rms (root-mean-square, kareler-ortalamasnn-karekk)
kavramndan sz etmek uygun olacaktr. Bildiiniz gibi alternatif akm ve voltaj zamana bal olarak deifliklik gsterirler. Bunlarn, sanki zamanla hi deiflmeyen,
sabitmifl gibi, ayn etkiyi gsteren (dc voltaj gibi) bir deeri vardr. Hesaplanmas
karflk olmasna ramen; sinus erileri iin genliin 0,707 ile arpm, o sinyalin
rms deerini verir. Yani, sinus erileri iin;
fk =
(8.5)
eflitliinden alternatif voltajn rms deeri hesaplanabilir. Yukarda sz edilen diren ve kondansatr zerindeki voltaj deerlerinin 0,707 ile arpm 0,5e eflittir.
Bu da girifl voltajnn %50-50 olarak iki devre eleman arasnda krlma frekansnda paylaflld anlamna gelir. Bu eflit paylaflm frekansn azaltlmas veya ykseltilmesi ile bozulur. Yukarda da vurguladmz gibi; direncin deeri deiflmedii
halde kondansatrn reaktansnn frekansa bal deiflmesi, uygulanan voltajn
hangisinde daha ok olacan belirler. Buna gre direncin deeri kapasitif reaktansa gre byk olursa, diren zerindeki voltaj dflmesi byk olacaktr. Eer
kapasitif reaktans diren deerine gre byk olursa voltaj dflmesi kondansatr
zerinde byk olacaktr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
Yukardaki aklamalar erevesinde krlma noktas frekans
deneyimizin amaS O R U
c iin bir l olacaktr. fiyle ki; krlma frekansndan kk frekanslarda
kapasiS O R U miktar da
tif reaktans byk olacandan girifl voltajnn kondansatr zerindeki
byk olacaktr. kfl voltaj bu durumda kondansatr zerinden
olursa,
D Kalnacak
KAT
alak frekans szgeci yaplmfl olur. Frekans ne kadar kk olursa kfl voltaj
DKKAT
da o kadar girifl voltajna yakn olur. Krlma frekansndan byk frekanslarda ise,
SIRA SZDE
kapasitif reaktans diren deerine gre kk olacandan, diren zerindeki volSIRA SZDE
taj byk olacaktr. Buna gre kfl voltaj diren zerinden alnrsa,
yksek frekans szgeci yaplmfl olur. Frekans ne kadar byk olursaAMALARIMIZ
kfl voltaj da girifl
voltajna o kadar yakn olur.
AMALARIMIZ
N
N
N N
Konu ile ilgili daha fazla bilgi iin Introductory Circuit Analysis kitabna
K T A bakabilrsiniz.
P
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
NTERNET
NTERNET
204
(a)
(b)
205
fiekil 8.7
AC Voltaj
Kaynann
Devrenin Girifl
Terminallerine
Balanmas
Bu aflamada artk devre kullanma hazr olmasna ramen girifl ve kfl voltajlarn, deneyin bir amac olarak lmemiz gerekmektedir. Bunun iin elektrik-elektronik devrelerin mikroskobu olarak kabul ettiimiz osiloskobu balayacaz. Girifl voltajnn sinyal biimini, frekansn ve voltaj genliini belirlemek iin osiloskobun birinci kanaln kullanacaz. Bu balant fiekil 8.8de
gsterilmifltir. Burada, birinci kanaln balant ular devrenin girifl terminallerine veya onlara balanmfl devre elemanlarnn ularna balanabilir.
fiekil 8.8
Girifl Voltaj AC
Sinyalini Gzlemek
ve Belirlemek in
Osiloskobun Birinci
Kanalna Yaplan
Balant
Osilokobun ikinci kanaln, kfl voltajn kondansatr zerinden alacamzdan, bu elemann ularna balayacaz. Burada da ama; kfl voltajnn
biimini, frekansn ve genliini belirlemektir. Bu balant biimi fiekil 8.9da
gsterilmifltir.
206
fiekil 8.9
Kondansotrn
Ularna
Osiloskobun kinci
Kanalnn
Balanmas
SIRA SZDE
Deneyin Yaplfl
Sizden bir deney dzeneinin kurulmas istenebilir veya kurulu bir deney dzeneD fi N E L M
i size verilebilir. Bunlardan hangisi olursa olsun sizin yapmanz gereken ilk fley;
grevli elemana deneyi yapmaya hazr olduunuzu syleyip onun kontrol ederek
S O R U izin vermesini salamaktr.
deney yapmanza
D fi N E L M
S O R U
Dikkatsiz, zensiz,
D K K A Tsorumsuz ve herhangi bir olumsuz durumu grevliye haber vermemek
gibi davranfllarla hem kendinizi ve hem de deney arkadaflnz tehlikeye atmfl olursunuz.
DKKAT
SIRA SZDE
N N
fiekil 8.10
alflr Duruma
AMALARIMIZ
Getirilmifl AC Voltaj
Kayna ve
Osiloskop
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Fifllerini taktnz cihazlar aabilirsiniz. Cihazlarn almasyla (biraz beklemeniz gerekebilir) ekranlarnda farkl iflaret ve deerler greceksiniz. AC voltaj kaynann gstergesinin sol st ksmnda sinus erisinin () grlmesini salaynz.
Baflka bir sinyal biimi gryorsanz, ekrann sa tarafnda yer alan wave (dalga)
dmesini kullanarak deifltirebilirsiniz. Ekran zerindeki saysal deer sinyal voltajnn frekansn gstermektedir. Frekanslar 3 farkl deerde verilmektedir, bunlar;
207
Hz (hertz), kHz (kilohertz, 1 kHz= 103 Hz) ve MHz (megahertz, 1 MHz= 106
Hz) byklndedirler. stediiniz frekans deerine ayarlamak iin srayla flu ifllemleri yapmalsnz:
Belirlediiniz deeri saysal olarak say tufllarn kullanarak giriniz.
Hangi birimde istiyorsanz SHIFT dmesine bastktan sonra seiniz.
Frekans deerini belirlemifl oldunuz.
OUTPUT ON dmesine bastnzda ac voltaj devrenin girifl terminallerine uygulanmfl olur.
Osiloskop ekranna baktnzda biri sar dieri mavi olmak zere iki iflaret
izgisi grrsnz. Sar olan girifl sinyalini, mavi olan da kfl sinyalini temsil etmektedirler. Ekran bir televizyon ekran gibi dflnebilirsiniz. Ancak; bu ekran kareli defter gibi leklendirilmifltir. Bu durum bize zerindeki deerleri lmemizi
salamaktadr. Yatay eksen ile frekans, dfley eksen ile de ac voltajnn genliini
leriz. Bu kitabn 6. nitesinde osiloskop ile ilgili ayrntl bilgi verilmifltir.
Girifl voltajnn frekansna bal lm yapacak ve en az 20 farkl frekans deerlerinde kfl voltaj genlii lmek durumunda kalacak olmanzdan dolay, yapmanz gereken ilk fley krlma noktas frekansn hesaplamak olacaktr. Bunun iin size
verilen kondansatrn sas ve direncin deerlerini bilmeniz gerekir. Eflitlik 8.4
kullanarak krlma noktas frekansn hesaplayabilirsiniz. Bu deer size lme hangi frekans deerinden bafllayacanz hakknda bilgi verecektir. Size yol gstermesi
asndan, rnek olarak, yaplan hesaplamada fk= 5000 Hz olsun. Bu deerin yirmide birinden (250 Hz) bafllayp yirmi kat (100 kHz) olan deere kadar 20 kademede
lm yapabilirsiniz. fknin 4783 veya 5043 Hz gibi deerleri olmas durumunda bile seeceiniz lm deerleri pratik olmas bakmndan yine 250 Hzden bafllayp
100 kHze kadar arzu ettiiniz deerlerde olabilir. Sonucu salkl deerlendirebilmek bakmndan afladaki izelgeye verileri girmeniz uygun olacaktr.
Sra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
f (Hz)
R (ohm)
C (farad) Xc (ohm)
V (volt)
Vg (volt)
V /Vg
izelge 8.1
Alak Frekans
Szgeci Verileri
(kfl Kondansatr
zerinden)
208
C (farad) Xc (ohm)
V (volt)
Vg (volt)
V /Vg
117892
10
10
2,7x10-9
29473
10
0,7
2,7x10-9
2947
1,5
10
0,15
Sra
f (Hz)
R (ohm)
500
27000
2,7x10-9
2000
27000
20000
27000
lmlerin Alnmas
AC voltajn bir frekans deerinde devrenin girifline uygulanmas ile osiloskop ekrannda iki sinyal grnecektir. Bunlardan sar olan girifl voltajn, mavi olan da
kfl voltajn temsil etmektedir. Ekrandan okumanz gereken deer kfl voltajnn
genliidir. Bu deer girifl voltaj ile kyaslanacandan ister sins dalgasnn tepeden-tepeye lmn aln, isterseniz de yar deerlerini aln oran deiflmeyecektir.
Dikkat edilmesi gereken nokta, uygulanan girifl voltajnn frekansna bal olarak
kfl voltajnn genliinin deiflmesini gzlemleyerek bir sonuca varmanzdr.
fiekil 8.11
500 Hzlik
Frekansta Girifl ve
Kondansatr
zerindeki kfl
Voltaj
Size rnek teflkil etmesi asndan, fiekil 8.11de girifl voltajnn frekansnn 500
Hz olduu durum iin kfl voltajn inceleyelim. Bu deneyin amacnda yer almamasna ramen ilk sylenebilecek fley; girifl sinyali ile kfl sinyalinin ayn olduudur. Amacmz gerei; girifl sinyalinin genliinin not edilerek, kfl sinyalinin genliinin llmesidir. Bunun iin flekildeki osiloskop ekrannn sol alt ksmnda yer
alan voltaj leklendirmeyi dikkate alarak, ister tepeden tepeye, veya isterseniz de
209
bunun yarsn alarak hem girifl ve hem de kfl voltaj deerlerini belirlemeniz gerekir. Bu deerleri ne kadar dorulukla okursanz, o kadar salkl ve doru sonular elde edersiniz. Osiloskoba balanan ularn bulunduu blmede position
dmeleri, leklendirmeyi bozmadan sinyalleri afla-yukar oynatmanz salar.
Bu dmeleri kullanarak kendinize en uygun deer belirleme konumu salayabilirsiniz. fiu anda ekranda grlen; voltaj ekseninin her iki sinyal iin ayn leklendirmede ve her blmenin 5 volt olarak deerlendirileceidir. Bylece; girifl ve kfl voltaj genliklerinin hemen hemen ayn ve deerlerini tepeden-tepeye 12,5 volt
olduunu syleyebilirsiniz.
Frekansn 1 kHze arttrlmas durumundaki kfl voltaj fiekil 8.12de gsterilmektedir. Ekrandan da grld gibi 1 kHzlik bu frekansta dalgalarn bir nceki flekle gre sklna dikkat ediniz. Ayrca kfl voltajnn genliindeki klmeye az da olsa, dikkat ediniz.
.
fiekil 8.12
Girifl Voltajnn
Frekansnn 1 kHz
Olduu Durumda
Girifl ve kfl
Sinyallerinin
Osiloskopta
Grnm
Girifl voltaj frekansnn 5 kHze (5000 Hz) karlmasyla kfl voltajndaki deiflimi fiekil 8.13teki osilaskop ekrannda hemen farketmiflsinizdir. Sins dalgalarnn skl ve genlikteki nemli miktardaki klme gze arpmaktadr.
fiekil 8.13
Girifl Voltajnn
Frekansnn 5 kHz
Olduu Durumda
Girifl ve kfl
Sinyallerinin
Osiloskopta
Grnm
210
kfl sinyalinin genliini belirlemede belki hala bir sknt sz konusu deildir.
Ancak girifl voltaj frekans daha da arttrlrsa, genliin daha da klecei muhakkaktr. Bu durumda genliin belirlenmesi zorlaflabilir. fiekil 8.15 bu durumu gstermektedir. nce osiloskop ekrannda yatay eksende frekans leklendirmesini
yapp, sonra da, dfley eksende genliin salkl deerlendirilebilmesi asndan
leklendirmenin yaplmas gerekir. fiekil 8.16 bunun nasl yapldn gstermektedir. kfl voltaj genliinin okunabilmesine imkan salayan leklendirmeyi arzunuza gre ayarlayabilirsiniz.
fiekil 8.15
Girifl Voltajnn
Frekansnn 20
kHz Olduu
Durumda Girifl ve
kfl Sinyallerinin
Osiloskopta
Grnm
211
fiekil 8.16
kfl Voltaj
Genliinin
Okunabilir
Duruma
Getirilmesi
Osiloskop aracl ile belirlediiniz her frekans deerindeki kfl voltaj genliini, kfl voltajnn girifl voltaj genliine orann ve dier verileri de izelge 8.1de
yerine koyarak, birinci deneyin veri toplama ifllemini tamamlamfl oluyorsunuz.
(a)
(b)
212
fiekil 8.18
Osiloskobun Girifl
Terminallerine ve
Diren Ularna
Balanmas
Deneyin Yaplfl
lk ksmda olduu gibi, bu ksmda da elinizdeki verileri ve deneysel sonular izelge 8.3teki yerlerine yazmalsnz. Burada da krlma noktas frekansnn yirmide
birinden bafllayarak yirmi katna kadar olan deere yirmi basamakta ulaflacak
planlamay yapabiliriniz.
izelge 8.3
Yksek Frekans
Szgeci Verileri
(kfl Diren
zerinden)
Sra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
f (Hz)
R (ohm)
C (farad) Xc (ohm)
V (volt)
Vg (volt)
V /Vg
213
SIRA SZDE
SIRA SZDE
lmlerin Alnmas
fiekil 8.18deki son aflamayla devre girifline ac voltaj uygulayarak
D fidiren
N E L M zerindeki
kfl voltajn belirleme durumuna gelmifl oluyorsunuz. Cihazlar alflr duruma getirmeden sizin yapmanz gereken ilk fley; grevli elemana deneyi yapmaya hazr olduS O R U
unuzu syleyip, onun kontrol ederek deney yapmanza izin vermesini salamaktr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
AC voltaj kaynanda frekans belirleme veya frekans ayarlama ifllemleri bu ksmda da birinci blmdeki ile ayndr. Gerektiinde birka sayfa geriye gidip bir
gz atabilirsiniz.
AMALARIMIZ
Devrenin girifline 300 Hzlik bir frekans uygulayalm. fiekil 8.19da grld
gibi, bu frekans deerinde hem girifl terminallerinden ve hem de diren zerinden
K Teksenindeki
A P
alnan kfl sinyalleri osiloskop ekrannda grlmektedir. Voltaj
leklendirmenin her iki sinyal iin de ayn olduunu farkettiyseniz, kfl sinyali
genliinin neredeyse okunamayacak kadar kk olmas sizi flaflrtmfl olabilir.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Girifl AC Voltaj
Frekansnn 300
Hz Olduu N T E R N E T
Durumda Girifl ve
kfl Sinyallerinin
Grnm
fiekil 8.19 ile ilgili olarak diren zerinden alnan sinyalin genlii neden
kktr?
SIRA SZDE
fiekil 8.20deki gibi dfley eksende leklendirme yaparak kfl sinyali genliiD fi N E L M
ni okunabilir duruma getiriniz ve okuduunuz deeri izelge 8.3te
yerine yaznz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
fiekil 8.19
NTERNET
S O R U
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
fiekil 8.20
S O R U
kfl Sinyalinin
Genliini
Okuyabilmek
D in
KKAT
Dfley Eksende
leklendirme
Yaplmas SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
214
Girifl sinyali frekansnn 1000 Hze karlmas halinde fiekil 8.21deki gibi grnt elde edebilirsiniz. Osiloskop ekranna dikkatli bir flekilde baktnzda, hem
dalgalarn ok sk ve hem de genliin ekrandan taflt grlmektedir.
fiekil 8.21
Girifl AC Voltaj
Frekansnn 1000
Hze karlmasyla
Gzlenen Durum
kfl voltajnn hem anlafllr ve hem de okunur hale gelmesi iin iki farkl ifllem yaplmas gerekmektedir. Bunlardan ilki; fiekil 8.22de gsterildii gibi frekans
(zaman) leklendirmesi yapmaktr.
fiekil 8.22
Osiloskopta Frekans
leklendirmesinin
Yaplmas
215
fiekil 8.23
Genliin Salkl
Okunabilmesi in
Yaplan
leklendirme
Girifl sinyali ferkansnn 2 kHze (2000 Hz) karlmasyla osiloskop ekranndaki grnt fiekil 8.24te grlmektedir. Burada frekans leklendirmesi yapldktan
sonra, fiekil 8.25, sinyalin genlik deerini belirlemede bir sorun olmadndan, leklendirme yapmaya gerek yoktur.
fiekil 8.24
Girifl Sinyali
Frekansnn 2
kHze karlmas
Sonucu Osiloskop
Ekranndaki
Grnt
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
216
fiekil 8.25
Frekans
leklendirmesinin
Yaplmas
Girifl sinyali frekans fiekil 8.26da grld gibi 5 kHze (5000 Hz) karlmfltr. kfl sinyali genliindeki byme hala devam etmektedir. Verilerin salkl olarak alnabilmesi iin fiekil 8.27 ve 28de gsterildii gibi hem frekans ve hem de
genlik leklendirmelerinin yaplmas uygun olacaktr.
fiekil 8.26
Girifl Sinyali
Frekansnn 5
kHze karld
Durum
fiekil 8.27
Girifl Sinyali
Frekansnn 5 kHz
Olduunda
Frekans
leklendirmesinin
Yaplmas
217
fiekil 8.28
Girifl Sinyali
Frekansnn 5 kHz
Olduunda Genlik
leklendirmesinin
Yaplmas
Girifl sinyali frekansnn 10 kHze karlmasyla kfl sinyalindeki deiflim fiekil 8.29da osiloskop ekrannda grlmektedir. Bu durum iin ne frekans leklendirmesine ve ne de genlik leklendirmesine gerek duyulmamaktadr, zira veriler
sknt ekmeden rahatlkla alnabilmektedir.
fiekil 8.29
Girifl Votaj
Frekansnn 10
kHz Olduu
Durum
Girifl voltaj frekansnn 30 kHze karlmasyla oluflan grnt osiloskop ekrannda, frekans ve genlik leklendirmelerinden sonra, fiekil 8.30da grlmektedir.
Osiloskop ekranndaki kfl voltaj genliine bakarsanz, hemen hemen girifl voltaj genlii ile ayn olduunu greceksiniz. Bunun byle olmas doaldr, nk;
deneyin bu ksmnn ad yksek frekans szgecidir. Dolaysyla frekans yksek
sinyaller geecek, dflk frekansl sinyaller ise geemeyecektir.
fiekil 8.30
Girifl Voltaj
Frekansnn 30
kHze karlmfl
Durumu
218
1,0
Vc/Vg
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
1x102
1x103
1x104
1x105
Frekans (Hz)
219
mifltir, bu dorunun zerinde kalan deerler devreden szlp geen sinyalin deerleridir. Bu dorunun altnda kalan deerler ise istenmeyen sinyalin deerleridir.
Yine bu dorunun, kurflun kalemle belirlediiniz eriyi kestii noktann frekans
deeri de krlma frekansdr.
Grafikteki noktalarn dalmna dikkat ederseniz alak frekanstaki sinyallerin
getiini grrsnz.
fiekil 8.32
1,0
Vc/Vg
Alak Frekans
Szgeci Grafii
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
1x102
1x103
1x104
1x105
Frekans (Hz)
220
Yksek Frekans
Szgeci Grafii
Vc / V 8
fiekil 8.33
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
1x102
1x103
1x104
1x105
Frekans (Hz)
221
zet
Szge denildiinde aklmza istediklerimizi istemediklerimizden ayran ve bize istediimizi veren cihaz akla
gelir. Bu cihaz mekanik bir ay szgeci olabilecei gibi, istenmeyen sinyal frekanslarn elektronik cihazlarla
ayklayan bir elektrik devresi de olabilir. Elektronik sinyal szgeleri karmaflk bir yapya sahiptir. Deneyin
amac dorultusunda, bir diren ve bir kondansatrden
oluflan olduka basit bir elektrik devresini szge olarak inceleyeceiz.
RC devresi olarak tanmladmz szge devresinde;
kondansatr, reaktansnn frekans ile deiflmesi sebebiyle en nemli rol oynamaktadr. Frekansn deiflmesiyle direncin diren deerinde bir deifliklik olmaz iken, kondansatrn reaktans frekans arttka
azalma, frekans azaldka ise artfl gsterir. Diren ile
reaktans birimleri ayndr ohm ile veya () sembol
ile ifade edilir. Birimlerin ayn olmasna ramen; diren deerleri yatay eksende gsterilirken, reaktans
deerleri dfley eksende gsterilir. Bu sebepledir ki,
herhangi bir frekans deerinde devrenin empedans
diren deerinin karesi ile reaktansn deerinin karesi toplamnn karekkne eflit olmaktadr. yle bir
frekans deeri vardr ki; o frekans deerinde kondansatrn reaktans ile direncin diren deeri birbirlerine eflit olmaktadr. Bu frekans deerine krlma noktas frekans veya kesim frekans ad verilir. Bu frekans deerinde uygulanan sinyalin 0,707si hem diren zerinde ve hem de kondansatr zerinde olacaktr. Bu blflme sizi flaflrtabilir, ancak; sinyalin
genlii sz konusu olduundan normaldir. % 50-50
gerek blflme sinyallerin rms (root-mean-square,
kareler-ortalamasnn-karekk olarak ifade edilir) deerleri kapsamnda dflnldnde gerekleflir. Bir sinyalin rms deerini bulmak iin, sinyalin
genliini 0,707 ile arpmak gerekir.
Deney iki ksmdan oluflmaktadr; ilki alak frekans
szgeci, dieri ise yksek frekans szgecidir.
Alak frekans szgecinde; kfl, birbirlerine seri olarak
balanmfl R ve C elemanlarndan Cnin ularndan alnmaktadr. Krlma noktasndan kk frekanslarda girifl
voltajnn nemli bir ksm kondansatr zerinde olacaktr. Bu miktar, frekans ne kadar kk ise o kadar
byk olacaktr. Bylece, alak frekanslarda kondansatr zerindeki kfl sinyali voltaj hemen hemen girifl
sinyali voltajna eflit olacaktr.
Yksek frekans szgecinde; kfl, Rnin ularndan alnmaktadr. Krlma noktasndan byk frekanslarda sinyalin nemli bir ksm diren zerinde olacandan,
yksek frekansl sinyaller gemifl olacaktr. Frekansn
artmasyla geen sinyal hemen hemen girifl sinyaline
eflit olacaktr.
Deneysel verilerin deerlendirildii grafiklerde szge
kavram daha ak ve net olarak grlmektedir.
222
Kendimizi Snayalm
1. Bir kondansatrn sas C=1,59x10-6 faraddr. Bu
kondansatrn f =20000 Hzlik frekansta reaktans ka
ohm olur?
a. 0,5
b. 5
c. 10
d. 50
e. 500
2. Bir kondansatrn 1000 Hzlik frekansta reaktans
692 ohm olarak belirleniyor. Bu kondansatrn sas
ka mikrofaraddr (F)?
a. 0,023
b. 0,23
c. 2,3
d. 23
e. 230
3. Verilen bir frekansta, 50 ohmluk bir diren ile reaktans 120 ohm olan bir kondansatr bir elektrik devresinde seri olarak baldr. Devrenin empedansn ohm
olarak bulunuz.
a. 85
b. 100
c. 130
d. 170
e. 220
4. Seri olarak bal bir RC devresine belirli bir frekansta sinyal uygulanyor. Devredeki Rnin direnci 350 ohm
ve Cnin reaktans 175 ohmdur. Bu devrenin empedansn ohm olarak hesaplaynz.
a. 262
b. 300
c. 391
d. 450
e. 525
5. Seri olarak bal bir RC devresine uygulanan f=300
Hzlik frekansta diren deeri ile kondansatrn reaktans birbirlerine eflit olmaktadr. Kondansatrn sas
2x10-6 farad ise R ka ohm olur?
a. 25
b. 132
c. 265
d. 530
e. 600
223
Yararlanlan Kaynaklar
1. b
2. b
3. c
4. c
5. c
6. b
7. d
8. c
9. c
10. e