You are on page 1of 232

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2620


AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1588

DEVRE ANALZ LABORATUVARI

Yazarlar
r.Gr.Dr. Yeflim Fatma GRCAN (nite 1)
Do.Dr. Ahmet fienol AYBEK (nite 2)
Yrd.Do.Dr. Mehmet PEKER (nite 3)
Do.Dr. Evren TURAN (nite 4)
Yrd.Do.Dr. Salih KSE (nite 5)
Yrd.Do.Dr. Seluk CANBEK (nite 6)
Do.Dr. Rifat EDZKAN (nite 7)
Prof.Dr. Muhsin ZOR (nite 8)

Editr
Do.Dr. Metin KUL

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.


Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM


Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Hasan alflkan
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Seil Banar
r.Gr.Dr. Mediha Tezcan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Grafikerler
Ayflegl Dibek
Hilal Kkdaaflan
Glflah Ylmaz
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Devre Analizi Laboratuvar

ISBN
978-975-06-1274-9

2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Mays 2013

ARKA KAPAK YAZISI


Devre Analizi Laboratuvarnda yapacanz uygulamalar ile edineceiniz tecrbe, mesleki ve gnlk hayatta
kullanlan cihazlar daha iyi anlamanza yardmc olacaktr.

iii

indekiler

indekiler
nsz ............................................................................................................

ix

Diren Deerlerinin Belirlenmesi ve Breadboard ile


Devre Kurma..................................................................................2
GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
Multimetre Kullanm.....................................................................................
DREN TRLER ..........................................................................................
Diren Deerinin Belirlenmesi .....................................................................
Multimetre ile Diren Deeri lm ...................................................
Diren Renk Kodlar ile Diren Deerinin Belirlenmesi ......................
Breadboard ve Kullanm..............................................................................
DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER ..........................................
DENEY DZENENN KURULMASI ..........................................................
DENEYN YAPILIfiI ......................................................................................
VERLER VE HESAPLAMALAR ......................................................................
DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES.........................................
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI? ............................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................

3
4
4
4
7
8
8
10
13
18
18
19
20
21
21
22
23
24
24
24
24

Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm.............................. 26


GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
Efldeer Diren ..............................................................................................
Seri Bal Bir Diren Devresinde Efldeer Diren ................................
Paralel Bal Bir Diren Devresinde Efldeer Diren ...........................
G Kayna ..................................................................................................
Bir Diren Devresinde Gerilim ve Akmn llmesi ................................
Seri Bal Diren Devresinde Gerilim ve Akm Deerlerinin
Multimetre ile Okunmas ..............................................................................
Paralel Bal Diren Devresinde Voltaj ve Akm Deerlerinin
Multimetre ile llmesi...............................................................................
DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER ..........................................
DENEY DZENENN KURULMASI VE DENEYN YAPILIfiI...................
Diren Deerinin Multimetre Yardmyla llmesi...................................
Seri Bal Devrede Efldeer Diren..............................................................
Paralel Bal Devrede Efldeer Diren.........................................................

1. NTE

27
27
28
28
29
30
32
33
34
37
39
40
40
41
41

2. NTE

iv

indekiler

Bir Diren zerindeki Gerilim Deerinin Voltmetre ile llmesi ...........


Bir Diren zerinden Geen Akm Deerinin Ampermetre
ile llmesi..................................................................................................
Seri Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin llmesi..................
Seri Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn llmesi ..........
Paralel Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin llmesi.............
Paralel Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn llmesi .....
DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES.........................................
Diren Deerinin Multimetre Yardmyla llmesi...................................
Seri Bal Devrede Efldeer Diren..............................................................
Paralel Bal Devrede Efldeer Diren.........................................................
Bir Diren zerindeki Gerilim Deerinin Voltmetre ile llmesi ...........
Bir Diren zerinden Geen Akm Deerinin Ampermetre
ile llmesi..................................................................................................
Seri Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin llmesi..................
Seri Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn llmesi ..........
Paralel Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin llmesi.............
Paralel Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn llmesi .....
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI? ............................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

3. NTE

42
43
45
46
47
48
50
50
50
50
50
51
51
51
51
51
51
52
53
54
55
55

Kirchhoff Yasalarnn Uygulamalar ....................................... 56


GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
Kirchhoff Akm Yasas ..................................................................................
Kirchhoff Gerilim Yasas...............................................................................
DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER ..........................................
KIRCHHOFF AKIM YASASININ PARALEL BALI BR DREN
DEVRESNDE UYGULANMASI .....................................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
Deney Sonularnn Deerlendirilmesi ........................................................
KIRCHHOFF AKIM YASASININ KARMAfiIK BALI BR DREN
DEVRESNDE UYGULANMASI .....................................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
Deney Sonularnn Deerlendirilmesi ........................................................
KIRCHHOFF GERLM YASASININ SER BALI BR DREN
DEVRESNDE UYGULANMASI .....................................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................

57
57
58
58
63
63
63
63
64
65
66
66
66
68
68
68
69

indekiler

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi ........................................................


KIRCHHOFF AKIM VE GERLM YASASININ KARMAfiIK BR
DEVREDE UYGULANMASI...........................................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
Deney Sonularnn Deerlendirilmesi ........................................................
BU DENEYLER SZE NE KAZANDIRDI .......................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

71
71
71
72
74
74
75
76
77
77
78

Thevenin Teoremi Uygulamalar........................................... 80


GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER ..........................................
DENEY DZENENN KURULMASI ..........................................................
DENEYN YAPILIfiI .......................................................................................
RL Yk Direnci zerindeki VL Voltajnn llmesi...................................
RL Yk Direncinden Geen IL Akmnn llmesi....................................
Thevenin Teoreminin RL Direncine Uygulanmas.......................................
DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES.........................................
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI? ............................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

Doru Akm RC Devresi ......................................................... 112


GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ..............................................................................................
RC Devresi ....................................................................................................
RC Devresinde Kondansatrn Yklenmesi ...............................................
RC Devresinde Kondansatrn Boflalmas ..................................................
DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER ..........................................
DENEY DZENENN KURULMASI ..........................................................
DENEYN YAPILIfiI .......................................................................................
Kondansatrn Dolmas Deneyi ..................................................................
Kondansatrn Boflalmas Deneyi ...............................................................
DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES.........................................
Kondansatrn Dolmas Deney Sonular...................................................
Kondansatrn Boflalmas Deney Sonular................................................

4. NTE

81
82
82
85
86
92
92
94
96
106
107
108
109
110
110
111

113
113
115
118
118
121
122
123
126
126
130
134
135
136

5. NTE

vi

indekiler

BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI? ............................................................


zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................

6. NTE

138
139
140
141
141
141
141

Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm................. 142


GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
Osiloskop.......................................................................................................
Sinyal reteci.................................................................................................
OSLOSKOBUN ALIfiTIRILMASI.................................................................
Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler .........................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
Deney Sonularnn Deerlendirilmesi ........................................................
Bu Deney Size Ne Kazandrd?.....................................................................
DC GERLM LM .................................................................................
Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler .........................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
Deney Sonularnn Deerlendirilmesi ........................................................
Bu Deney Size Ne Kazandrd?.....................................................................
AC GERLM LM..................................................................................
Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler .........................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
Deney Sonularnn Deerlendirilmesi ........................................................
Bu Deney Size Ne Kazandrd?.....................................................................
SNYAL RETECNDEK SNYALN LM ............................................
Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler .........................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
Deney Sonularnn Deerlendirilmesi ........................................................
Bu Deney Size Ne Kazandrd?.....................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

143
143
144
144
148
150
150
150
150
153
153
153
153
153
153
155
155
155
155
155
155
159
159
159
159
159
161
162
163
164
165
166
166
167

vii

indekiler

Alternatif Akmda RLC Devreleri.......................................... 168


GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ...............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
Fazr ..............................................................................................................
Seri RLC Devrelerinin Empedans ................................................................
Seri RL Devreleri............................................................................................
Seri RC Devreleri...........................................................................................
Seri RLC Devresi............................................................................................
Bandgenifllii ve Kalite Faktr ...................................................................
DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER ..........................................
SER RL DEVRE UYGULAMASI ....................................................................
n alflma ....................................................................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
Deney Sonularnn Deerlendirilmesi ........................................................
SER RC DEVRE UYGULAMASI....................................................................
n alflma ....................................................................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
Deney Sonularnn Deerlendirilmesi ........................................................
SER RLC DEVRE UYGULAMASI ..................................................................
n alflma ....................................................................................................
Deney Dzeneinin Kurulmas ....................................................................
Deneyin Yaplfl ............................................................................................
Deney Sonularnn Deerlendirilmesi ........................................................
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI ?...........................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

Alak ve Yksek Frekans Szgeleri ..................................... 198


GRfi ..............................................................................................................
GVENLK NLEMLER ..............................................................................
TEORK BLG ...............................................................................................
DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER ..........................................
DENEY DZENENN KURULMASI ..........................................................
Alak Frekans Szgeci ..................................................................................
Deneyin Yaplfl ......................................................................................
lmlerin Alnmas ...............................................................................
Yksek Frekans Szgeci ...............................................................................
Deneyin Yaplfl ......................................................................................
lmlerin Alnmas ...............................................................................

7. NTE

169
169
170
170
171
172
174
175
177
178
179
179
180
182
184
185
185
186
186
188
188
188
189
189
191
193
194
195
196
196
196

199
200
200
204
204
204
206
208
211
212
213

8. NTE

viii

indekiler

DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES.........................................


Alak Frekans Szgeci Deney Sonular......................................................
Yksek Frekans Szgeci Deney Sonular ..................................................
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI? ............................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

218
218
219
220
221
222
223
223
223

nsz

nsz
Gnmzde, evimizden ifl yerlerimize kadar her yerde elektrik-elektronik devreler ile alflan ve kontrol edilen sistem veya cihazlar bulunmaktadr. Elektronik
cihazlarn temelini elektrik devreleri teflkil etmektedir. Elektrik devreleri diren,
kondansatr ve indktr gibi temel elemanlardan oluflmaktadr. Bu elemanlarn
eflitli tasarmlar elektrik devrelerini ve cihazlarn meydana getirmektedir.
Elektrik Devre Analizi dersinde elektrikle ilgili konularda birok teorik bilgi
edindiniz. Bu kitabmzda amacmz, sizlerin muhtemelen ilk defa karfllaflt elektrik ve elektronikle ilgili temel cihazlar ve temel devre elemanlarnn davranfln
renmesini salamaktr. Sizlere uygulama ile teori arasnda iliflki kurma, yorum
yapabilme ve elektrik-elektronik dnyasn tanyabilme becerileri kazandrmaktr.
Elektrik devrelerini zmleme ile ilgili rendiiniz teorik bilgileri kullanabileceiniz sahalara kmadan nce, sizlerin el becerilerinizi gelifltirmenize katkda bulunmak ve rendiiniz teorik bilgileri kullanabilme becerilerinizi arttrmaktr.
Bu kitap Devre Analizi Laboratuvar dersi iin hazrlanmfl olan deneylerden
oluflmaktadr. Her deney iin konu ile ilgili temel teorik bilgiler verilmekte, deney
dzeneinin kurulmas ve deneyin yaplfl anlatlmaktadr. Ayrca deneye bafllamadan nce yaplmas gereken hesaplamalar ve hazrlk alflmalarna da yer verilmifltir. Her deneyde deney sonularnn deerlendirilecei blm ve gerekli ise grafik
ktlar sunulmufltur. Elde ettiiniz sonular deerlendirerek birikimlerinizi bu
deneyden ne kazandnz blmne aktarmalsnz. Ayrca her deneyde sra sizde
ve kendimizi snayalm blmndeki sorulara cevap vermeniz beklenmektedir.
rencilerimizin deneylerden maksimum verimi alabilmeleri, alnan lm sonularn yorumlayabilmeleri iin laboratuvara gelmeden nce o deney ile ilgili
teorik bilgileri okumalar ve Devre Analizi kitabnn ilgili nitesini tekrar gzden
geirmeleri uygun olur.
Bu dersi baflar ile tamamladnzda elektrik devrelerini ve elemanlarn tanyabilecek, elektrik devrelerinin balantlarn gereklefltirebilecek, devre takibi ve
flemas okuyabileceksiniz. Bu becerileri kazanmanz, alannzda nitelikli bir teknik
eleman olmanz iin nemlidir.
Bu kitabn, siz deerli rencilerimizin kullanmna sunulmasnda emei geen
mesai arkadafllarma ok teflekkr ederim.

Editr
Do.Dr. Metin KUL

ix

DEVRE ANALZ LABORATUVARI

Amalarmz

N
N
N
N
N
N

Bu niteyi tamamladktan sonra;


Diren trlerini tanyabilecek,
Multimetre ile diren deeri okuyabilecek,
Diren deerini belirleyen renk kodlarn tanyabilecek,
Deiflik diren deerlerini belirleyebilecek,
Breadboard kullanabilecek,
Direnler ve breadboard kullanarak devre kurabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Diren
Diren Trleri
Diren Renk Kodlar

Diren Deerinin Belirlenmesi


Breadboard

indekiler

Devre Analizi
Laboratuvar

Diren Deerlerinin
Belirlenmesi ve
Breadboard ile Devre
Kurma

GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DREN TRLER
DENEYDE KULLANILAN ARA
VE GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILIfiI
VERLER VE HESAPLAMALAR
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE
KAZANDIRDI?

Diren Deerlerinin
Belirlenmesi ve Breadboard
ile Devre Kurma
GRfi
Diren kelimesi genel olarak bir gce karfl direnme olarak tanmlanabilir. Direnler elektronikte sk kullanlan en basit devre elemanlardr. Elektriksel devrelerde
akm ve gerilim dflrc grevi yaparlar. Devrede herhangi bir noktadaki gerilimi veya herhangi bir noktadan geen akm dflrmek iin direnler kullanlr. Bu
amala seri, parallel ve seri-paralel karflk olmak zere flekilde balanrlar.
Elektrik enerjisi diren zerinde s enerjisine dnflerek harcanr. Direncin deeri
kadar gc de nemlidir. Diren zerinde toplad enerjiyi sya evirerek etrafa
yayabilecek gte olmaldr. Aksi takdirde diren zerindeki s artar. Sonuta diren deerinde deiflme olabilir ve hatta diren yanabilir. Direnler devrede R
harfi ile gsterilir ve birimi ohm dur (omega diye okunur).
Bir direncin deeri iki farkl yntem kullanlarak bulunabilir. Bir multimetre
(ohmmetre) yardmyla verilen bir direncin deeri llebilir. Dier bir yntem ise
diren zerindeki renk bandlarn renk kodlar tablosu yardm ile yorumlayarak
diren deerini belirlemektir.
Breadboard (bredbord diye okunur), zerinde devre elemanlarn birlefltirip bir
devre oluflturulabilen alettir. Breadboard zerindeki kk balant noktalar (delikler) yardm ile bir devre kurulup gerekli lmler yaplabilir.
Resim 1.1
Direnler

Devre Analizi Laboratuvar

GVENLK NLEMLER

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Laboratuvar alflanlarnn kendileri ve dier alflanlarn gvenlii iin laboratuvar


gvenlik kurallarna uymas ok nemlidir. Laboratuvar gvenlii, alflma alanna
gre farkl nceliklerde ele alnabilir. Burada alflma alan elektrik laboratuvar olduundan afladaki gvenlik nlemlerine dikkat ve zen gsterilmelidir.
Elektrik laboratuvarnda alflmaya bafllamadan nce, laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana
elektrik panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini retmelidirler.
Laboratuvar grevlileri rencilere herhangi bir kaza annda gerekiyorsa itfaiyeye ve salk grevlilerine nasl ulaflabilecekleri hakknda bilgi vermelidir. TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSe 112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan dorudan ve herhangi bir cret demeden ulafllabilir.
Giyim eflyalar, anta ve kitap gibi malzemeler alflma masas zerine konmamaldr.
renciler laboratuvara yapacaklar deneyi alflarak gelmelidirler. Laboratuvarda kullanacaklar cihazlar hakknda n bilgiye sahip olmaldrlar.
renciler laboratuvar grevlilerinin yapt uyarlar dikkate almal ve uygulamaldr.
Laboratuvar cihazlarnn yerleri laboratuvar sorumlusundan izin almadan
deifltirilmemeli ve malzemeler laboratuvardan dflar karlmamaldr.
Laboratuvar alflmas tamamlandktan sonra alflma masas temiz ve dzenli braklmaldr.
Laboratuvara yiyecek ve iecek maddesi kesinlikle getirilmemelidir.
Laboratuvarda kesinlikle slak elle alfllmamaldr.
Laboratuvarda baflkalarnnda alflt dflnlerek grlt yaplmamaldr.
Direnleri breadboard zerine yerlefltirirken tellerin ele batmamas iin pens
kullanlmas nerilir.
Kablo balantlar yaplrken yaltlmfl blgelerden tutulmaldr. Deney esnasnda cihazlarn kablolarna taklmamak iin, kablolarn dzenli yerlefltiSIRA SZDE
rilmesine
dikkat edilmeli, alflma masasndan sarkmamalarna zen gsterilmelidir.
Devre balantlar tamamlandktan sonra mutlaka kontrol edilmelidir. GeD fi N E L M
rektii taktirde laboratuvar grevlisinden yardm istenmelidir.
Balantlarn tam doru olduundan emin olduktan sonra gerekli lmler
S O R U
yaplmaldr.
Laboratuvarda
bir tehlike ile karfllafltnzda TFAYEyi 110, HIZIR ACL SERD herhangi
KKAT
VSni 112 veya POLSi 155 numaral telefonlardan arayabilirsiniz.

N N

SIRA SZDE

TEORK BLG
AMALARIMIZ
Multimetre
Kullanm

Multimetre elektriksel olarak ok eflitli lmler yapabilen bir cihazdr. Bir multimetre kullanarak akm, diren, indktans, sa ve voltaj (gerilim, potansiyel fark)
K T A P
gibi eflitli lmler yaplabilir. Multimetre genel olarak ekran, kadran ve kfl ular olmak zere ksmdan oluflur (fiekil 1.1). Ekran zerinde yaplan lmn

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

1. nite - Diren Deerinin Belirlenmesi ve Breadboard ile Devre Kurma

sonucu grlr. Multimetrenin krmz ve siyah olmak zere iki probu vardr. Krmz prob (+) kutbu, siyah prob (-) kutbu ifade etmektedir. Bu iki probun balant ular llecek nicelie bal olarak uygun kfl ularna balanr. Multimetre
ekrannda (-) deer okunuyorsa, problarn ters tutulduu anlafllmaldr.
fiekil 1.1
Multimetre

Ekran

Kadran
Kademe
anahtar

kfl
ular

Kademe anahtar (dmesi) dairesel olarak hareket ettirilerek llmek istenen nicelie gre ayarlanr. Kadran zerinde akm A, diren , indktans H, sa
F ve voltaj V ile gsterilmifltir. Diren deerini lmek iin kademe anahtar kademesine getirilmelidir. Multimetre diren deeri belirlemek amacyla kullanldnda ohmmetre olarak adlandrlr. kademesinde ohm, kiloohm ve
megaohm mertebesinde diren deerleri llebilir. fiekil 1.2de gsterilen lm kademeleri 400, 4K, 40K,
400K, 4000K, 40M ve 4000M mertebesindedir. Diren deeri llrken ncelikle kademe anahtar en yksek deere (4000 M mertebesi) ayarlanr.
Bu kademede diren deeri okunamyorsa kademe anahtar daha kk deere evrilerek diren deeri belirlenir. llen diren deerinin K mertebesinde olmas durumunda ekranda
K harfi ve M seviyesinde olmas durumunda ekranda diren deeri ile birlikte
M harfi grlr.

fiekil 1.2
Multimetre
(ohmmetre) Diren
lm
Kademesi ()

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 1.3
Multimetre Akm ve
Voltaj Kademeleri

ac-dc lm
ayarlama
dmesi
voltaj lm
kademesi

akm lm
kademesi

Akm ve voltaj lmleri iin multimetrenin A ve V kademelerini kullanmak


gerekir (fiekil 1.3). Multimetre akm okumak zere ayarlandnda ampermetre,
voltaj okumak iin ayarlandnda voltmetre adn alr. AC akm lmek iin ac-dc
dmesi basl olmaldr. Kademe anahtar ise akm kademesine ayarlanmaldr.
Benzer flekilde ac voltaj lmek iin ac-dc dmesi basl iken kademe anahtar
voltaj kademesinde olmaldr. Her iki durumda da ekranda AC uyars grlr. DC
akm veya voltaj lm yapmak iin ac-dc dmesi kapal konumda iken akm veya voltaj kademesi ayarlanr. Bu durumda ise ekranda DC uyars grlr.
Multimetreyi lm yaplacak devre elemanna balamak iin prob ad verilen krmz ve siyah renkli balant kablolar multimetrenin kfl ularna (yuvalarna) balanr. Cihazn drt adet kfl ucu vardr. lm yaplacak nicelie gre
doru kfl ularnn kullanlmas gerekir. Siyah renkli balant kablosu her zaman
COM isimli kfl ucuna, krmz renkli kablo ise llecek nicelie gre uygun
kfl ucuna balanmaldr. Akm lm amper mertebesinde yaplacaksa krmz balant kablosu 1 numaral kfl ucuna, akm miliamper mertebesinde ise 2
numaral kfl ucuna balanmaldr. Siyah balant kablosunun balanaca kfl
ucu 3 numaral utur. Diren ve voltaj lm iin krmz balant kablosu 4 numaral kfla balanmaldr (fiekil 1.4).
fiekil 1.4
Multimetre kfl
Ular

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M
S O R U 1

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Multimetre ile
D Klm
K A T yaparken kadrann uygun kademede olmasna dikkat edilmelidir.
Balant kablolarnn doru kfl ularna balanmas ok nemlidir. Akm kademesi seilip kfl ular voltaj kfllarna balanrsa, bu durumda multimetrenin sigortas atabilir.
SIRA SZDE
Ardarda yaplan farkl niceliklerin lm srasnda balant kablolarnn yerleri sk sk
kontrol edilmeli ve varsa hata dzeltilmelidir.

N N

AMALARIMIZ

K T A P

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

1. nite - Diren Deerinin Belirlenmesi ve Breadboard ile Devre Kurma


S O R U

Multimetreyi diren deeri lmek iin (ohmmetre) kullanmak gerektiinde


D K K A T krmz prob
4 numaral kfl ucuna, siyah prob 3 numaral kfl ucuna taklmaldr. Kademe anahtar
ise kademesine evrilmelidir.
SIRA SZDE

DREN TRLER

S O R U

DKKAT

N N

Direnler kullanm amalarna gre sabit ve deiflken direnAMALARIMIZ


olmak zere iki gruba ayrlr.
Sabit Direnler: Sabit diren deerleri gerektiren uygulamalarda tercih edilirler.
Bu tr direnlerin hassasiyetleri yksektir. Direnler yapldklar
gre
K maddeye
T A P
gruba ayrlr.
Karbon Direnler: Toz haldeki karbona eflitli deerler elde etmek iin katk
maddesi ilave edilerek retilir. Toleranslar yksektir, en dflk %5 olarak salanaTELEVZYON
bilir. Karbon direnler byk deerli direnlerin yaplmasna uygundur. En yaygn
kullanlan diren eflitidir. Bu tr direnlerin deerleri renk bandlar ile zerine
kodlanmfltr. Deerleri kullanldka zamanla deiflebilen direnlerdir.
Film Direnler: Bir seramik ubuk zerine elektrik akmna
N T Ekarfl
R N E T diren gsteren bir maddenin kaplanmasyla elde edilirler. Toleranslar % 0,1dir. Film direnlerin; karbon film, metal film ve metal oksit film direnler olmak zere eflidi bulunur. Film direnler dflk tolerans deerleri ve yksek kararllklar nedeniyle hasssas elektronik devrelerde tercih edilirler.
Tel Direnler: Toleranslar %1den kktr ve zamanla deer deifltirmezler.
Kk deerli direnlerin yaplmasna uygundurlar. Gl olmalar nedeniyle dierlerine stnlk salarlar. Tel direnlerin deerleri zerlerinde yazldr.
Deiflken Direnler: Bu tip direnler devrede akm ve gerilim ayarlayc olarak
kullanlr. Hareket ettirilebilen ortak ular yardm ile deerleri deifltirilebilen direnlerdir. Potansiyometre ve trimpot en sk kullanlan trleridir.
Potansiyometre: Diren deeri dairesel olarak dndrlebilen bir mil ile deifltirilebilen direnlerdir. fiekil 1.5te grld gibi potansiyometrelerin bacaklar vardr. stteki siyah ubuu dairesel olarak saa sola evirerek diren deeri deifltirilir.
fiekil 1.5

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

fiekil 1.6
Potansiyometrenin
fiematik Gsterimi

Potansiyometre
Saa veya sola
dndrlerek
diren deeri
deifltirilir

fiekil 1.6da ise potansiyometrelerin flematik gsterimi verilmifltir. a ve b ular


sabit deere sahiptir. c ucu ise deiflken deerlidir. Ortadaki c ucu dier ikisi arasnda hareket eder. a ucu ile c ucu arasndaki diren azaldka b ile c ucu arasndaki diren deeri artar.

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 1.7

Trimpot: Trimpotlarn alflma prensibi


potansiyometreler ile ayndr. Tek farklar diren deerlerinin bir tornavida yardmyla stndeki vidann dndrlmesiyle deifltirilmesidir (fiekil 1.7). Devrede diren deerinin sk
sk deifltirilmesinin gerekmedii durumlarda
tercih edilirler.

Trimpot

Diren Deerinin Belirlenmesi


Multimetre ile Diren Deeri lm
Multimetre devrede diren okumak iin kullanldnda ohmmetre adn alr ve
sembol ile gsterilir. Direncin deerinin okunabilmesi
iin ohmmetre dirence fiekil 1.8deki gibi paralel balanr.
fiekil 1.8

fiekil 1.9
Diren Deeri
Okumaya Hazr
Ohmmetre

Ohmmetrenin
Dirence Paralel
Olarak
Balanmas

fiekil 1.9da diren deeri okumaya hazr bir ohmmetre grlmektedir. Kadran
kademesine ayarlanmfltr. Kademe 40 k mertebesine getirildiinden ekranda
k yazs grlmektedir. llecek diren deeri bu deerden kkse, kademe
anahtar saat ibresinin dnfl ynnn tersi ynde dndrlr. Eer diren deeri daha bykse kademe anahtar saat ibresi dnfl ynnde evrilmelidir.

1. nite - Diren Deerinin Belirlenmesi ve Breadboard ile Devre Kurma

fiekil 1.10
Ohmmetre ile
Diren Deeri
lm

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

fiekil 1.10da ohmmetre ile diren deeri lm grlmektedir.

Diren deeri asla devreye voltaj uyguland zaman llmemelidir. Aksi


yksek
D K Ktakdirde
AT
akm nedeniyle multimetre zarar grr. Devreye voltaj uygulanmflsa herhangi bir direncin deerini lmek iin ncelikle direncin bir ucu devreden karlmal
ve lm bu iflSIRA SZDE
lemden sonra yaplmaldr.

DKKAT

N N

AMALARIMIZ
Ohmmetrenin ve COM kfl ularna balanmfl problar
potansiyometrenin srasyla a-c ve b-c ularna fiekil 1.11de grld gibi temas ettirilir. Bylece
ohmmetre kullanarak potansiyometrenin diren deeri fiekil 1.12deki gibi llr.
K T A P

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

fiekil 1.11
TELEVZYON

NTERNET

Potansiyometrenin
a-c ve b-cT Ular
ELEVZYON
Aras Diren
Deerinin lm
NTERNET

fiekil 1.12
Ohmmetreden
Potansiyometrenin
Diren Deerinin
Okunmas

10

Devre Analizi Laboratuvar

Potansiyometrenin diren deerinin okunmas iin ohmmetre fiekil 1.13teki gibi potansiyometrenin a-b ularna balanarak lm yaplrsa hatal sonu verir.
fiekil 1.13
Hatal Diren
Deeri lm

Diren Renk Kodlar ile Diren Deerinin Belirlenmesi


Bir direncin deerini belirlemenin bir dier yolu, diren zerinde renk band denilen renkli fleritlerden yararlanmaktadr. Direnlerin deerine bal olarak zerinde deiflik sayda renk band bulunur. Elektrik devresi kurarken kullanlan direnler ounlukla drt veya befl renk bandl direnlerdir. fiekil 1.14 ve fiekil 1.15te srasyla drt renk bandl ve befl renk bandl direnlerin flematik gsterimi verilmifltir.
fiekil 1.14
Drt Renk Bandl
Direncin fiematik
Gsterimi

1. Band 2. Band

arpan

Tolerans

fiekil 1.15
Befl Renk Bandl
Direncin fiematik
Gsterimi

1. Band

2. Band

3. Band

arpan

Tolerans

fiekil 1.16da direnler ve zerlerindeki renk bandlar grlmektedir.

11

1. nite - Diren Deerinin Belirlenmesi ve Breadboard ile Devre Kurma

fiekil 1.16
Direnler ve Renk
Bandlar

Direncin zerinde bulunan her rengin rakamsal bir karfll vardr. Tablo 1de
her bir renk bandnn rakamsal karfllklar grlmektedir. Tablo 1.1de verilen rakamsal karfllklar,
Drt renk bandl diren iin
R= 1 2 x 4 5
Befl renk bandl diren iin R = 1

3 x 4

formllerinde yerine konularak diren deerleri kolayca bulunabilir.


Bir direncin tolerans deeri hata payn yani direncin alabilecei maksimum ve
minimum deeri gsterir. Direncin tolerans deeri ne kadar dflkse, kararll o kadar yksek olur. Bu nedenle hassas devrelerde tolerans dflk direnler tercih edilir.
1. band

2. band

3. band

Siyah

Kahverengi

Krmz

Turuncu

RENK

arpan
4

Tolerans
5

----

101

%1

102

%2

103

----

Sar

104

----

Yeflil

105

%0,5

Mavi

106

%0,25

Mor

107

%0,1

Gri

----

%0,05

Beyaz

----

----

Altn Rengi

----

----

----

10-1

%5

Gmfl Rengi

----

----

----

10-2

%10

Renksiz

----

----

----

----

%20

Tablo 1.1
Diren Renk Kodlar

12

Devre Analizi Laboratuvar

SIRA SZDE

27 %10 SIRA
ve 22SZDE
M %10 diren deerlerinin renk kodlarn yaznz.
Tablo 1.2de drt renk bandl ve befl renk bandl direnler iin rnekler verilmifltir.

D fi N E L M

D fi N E L M

Tablo 1.2
Diren Renk
S O R U
Kodlarndan Diren
Deeri Belirleme
rnekleri

Renk bandlar
Renk

DKKAT

Maksimum Minimum
Diren
Diren
Deeri
Deeri

S O R U

Renk Bandlar
Nmerik Deeri

Diren
Deeri

DKKAT

6 6 100 %10

66

72,6

59,4

10 101 %10

100

110

90

100 101 %1

1k

1,01 k

990

Mavi-Mavi-Siyah-Gmfl
SIRA SZDE
SZDE
SIRA
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K T A P

N N

SIRA SZDE
SZDE
SIRA

Kahverengi- Siyah- KahverengiD fi N E L M


Gmfl AMALARIMIZ
S O R U
K T A P

DKKAT

Kahverengi-Siyah-Siyah-Kahverengi
Kahverengi D K K A T

TELEVZYON
SIRA SZDE

TELEVZYON
SIRA SZDE

AMALARIMIZ
NTERNET
SIRA SZDE
K T A P

N N

Turuncu-Turuncu-Krmz-Krmz
Kahverengi

SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M

T SIRA
E L E V SZDE
ZYON

S O R U

SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
K T A P
AMALARIMIZ
S O R U

TELEVZYON
K T A P
DKKAT
ENLTEEVSZDE
R ZNYEOT N
TSIRA

AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P

fiekildeki gibi zerindeki renk bandlar srasyla

S O R U
Mavi-Krmz-Siyah-Altn
olan direncin deeri nedir?

D fi N E L M

NDT EKRKNAETT

fiekildeki gibi zerindeki renk bandlar srasyla

Beyaz-Kahverengi-Krmz-Altn olan direncin deeri nedir?

D fi N E L M
S O R U

33,2 k 33,532 k 32,868 k

AMALARIMIZ
NTERNET

TSIRA
E L E VSZDE
ZYON

332 102 %1

D fi N E L M

www.biltek.tubitak.gov.tr
NDT EKRKNAETT
S O R U

Renk kodunun aklda tutulmas iin kolay bir yol olarak SOKAKTA SAYAMAM
SIRA SZDE
GB kelimelerinden faydalanlr.
D KSAYAMAM
KAT
SOKAKTA
GB kelimeleri aralarnda boflluk braklmadan yazldSIRA SZDE
nda kelimelerde
bulunan
sesli harfler karlp geriye kalan sessiz harfler dikkaAMALARIMIZ
te alnr. Sessiz
harfler ile renkler alfabetik sra dikkate alnarak efllefltirilir. Bu kuSIRA SZDE
rala gre Kahverengi , Krmz renkten nce ve Mavi renkte Mor renkten
D fi N E L M
nce gelir.K Renklerin
karflsna 0dan 9a kadar karfllk gelen rakamlar yazlr.
T A P
Renklerin AMALARIMIZ
kolayca aklda kalabilmesi iin kullanlacak bilgiler Tablo 1.3te
verilmifltir. S O R U

N N
N N

TELEVZYON

A P
Hangi renginKD1. KTrenk
K A T olduuna karar vermek rencilerin zorlandklar bir konudur. ounlukla 1. renk band kenara daha yakndr ve hata pay (tolerans) band dier renk
bandlarndan biraz daha uzaktr.

N N

ENLTEEVRSZDE
TSIRA
NZ YE OT N

AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P

13

1. nite - Diren Deerinin Belirlenmesi ve Breadboard ile Devre Kurma

RENK
S (Siyah)
O
K (Kahverengi)
A

RAKAM
0
---------1
----------

K (Krmz)

T (Turuncu)

A
S (Sar)
A
Y (Yeflil)
A
M (Mavi)
A

---------4
---------5
---------6
----------

M (Mor)

G (Gri)

B (Beyaz)

Tablo 1.3
Renk Kodlar in
Pratik Tablo

---------9
----------

Breadboard ve Kullanm
Breadboard deiflik devre elemanlarn biraraya getirip devre kurmak iin en pratik yoldur. Breadboard diren, kondansatr gibi devre elemanlar ve kablolarn
balanaca kk delikler ile g kayna gibi
devre elemanlarnn balanabilecei balant
noktalarndan oluflmaktadr (fiekil 1.17).
fiekil 1.18de ise breadboardun genel grnm verilmifltir. Mavi izginin sa ve solundaki
ksmlar birbiriyle balantl deildir. Karmaflk
devreler kurulurken her iki ksmdan yararlanlabilir. Devreye voltaj uygulanmas gerektiinde
fiekil 1.17de grlen yeflil, krmz ve siyah balant noktalar kullanlr. Krmz izgi ile belirtilen blge iin balant noktalarnn birbirleriyle
iliflkisi fiekil 1.19da gsterilmifltir.

fiekil 1.17
Breadboard G
Kayna Balant
Noktalar

14

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 1.18
Breadboard

fiekil 1.19
Breadboard
zerindeki
Balant
Noktalarnn
Gsterimi

fiekil 1.19da bir breadboard zerindeki delikler grlmektedir. Breadboard


zerinde mavi izginin alt ve st ksmlar birbiriyle iliflkili deildir. Krmz ile gsterilen beflli dfley noktalar birbirleriyle balantldr. Elektriksel olarak ayn noktay temsil ederler. Siyah izgi ile gsterilen iki yatay nokta arasnda ise balant yoktur. Her bir stundaki befl balant noktas birbiriyle ortak iken, ayn satrdaki balant noktalarnn birbirleriyle iliflkisi yoktur. Yeflil izgi ile belirtilen yirmibeflli grup
ise birbiriyle balantl noktalardr.
Delikler, devre elemanlarnn balanaca noktalardr. Mavi izginin alt ve stndeki delikler genellikle devre elemanlarnn balant noktalardr. Yeflil izgi ile
belirtilen noktalar ise daha ok besleme ve toprak balantlar iin kullanlr. Mavi

15

1. nite - Diren Deerinin Belirlenmesi ve Breadboard ile Devre Kurma

izginin alt ve stnde bulunan dfley


noktalarn birbiriyle balants yoktur.
fiekil 1.20de ise breadboardun i yaps ve fiekil 1.19daki krmz, mavi, siyah
ve yeflil renkli kesikli izgi ile belirtilmifl
balant noktalarnn yerleri gsterilmifltir. fiekil 1.21de balantl olan ve olmayan noktalar aka grlmektedir.

fiekil 1.20
Breadbordun
Yaps

SZDEbirbirleriyle
fiekil 1.21de breadboard zerinde numaralandrlmfl noktalardan SIRA
hangileri
dorudan balantldr?
D fi N E L M

SIRA SZDE

fi N E L M
fiekil D1.21

rnek Balant
Gsterimi S O R U

S O R U
1
2

SIRA SZDE
4

DKKAT

DKKAT

AMALARIMIZ

N N

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

8
7

Direnci breadboard zerinde deliklere yerlefltirebilmek iin diren bacaklarnn


uygun flekilde kvrlmas gerekir. Devrenin yerleflimine gre gerekirse
N T E R N E T diren bacaklarnn boyu kesilerek ksaltlabilir (fiekil 1.22).

NTERNET

fiekil 1.22
Diren
Bacaklarnn
Kesilmesi

16

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 1.23
Seri Bal
Direnlerin
fiematik Gsterimi

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

Breadboard zerinde
D K K A T kurduunuz devrelere laboratuvar grevlisinin kontrol dflnda kesinlikle voltaj uygulamaynz.

DKKAT

N N

SIRA fiekil
SZDE 1.24

Breadboard
zerinde Seri Bal
Direnler

AMALARIMIZ

Deerleri renk kodlar yardmyla veya ohmmetre ile belirlenmifl direnler kullanlarak seri ve paralel bal basit devreler oluflturulabilir. fiekil 1.23te seri bal
direnlerden oluflan devre flemas verilmiflir.
Seri bal drt diren iin breadboard
zerinde
kurulabilecek devre fiekil 1.24te
R2
R1
grlmektedir. Seri bal direnlerin ortak ular breadboard zerinde birbiriyle
balantl befl dfley delikten uygun olanlarna yerlefltirilerek devre oluflturulmuflR3
tur. Dfley olarak ayn srada olmak kofluluyla bofl delikler kullanlabilir. ki direncin seri balanabilmesi iin ortak ularna
SIRA SZDE
baflka hibir diren balanmamaldr. R1,
R4
R2 , R3 ve R4 direnlerinin ortak ular
fiekil
1.24te krmz kesikli izgi ile belirtilD fi N E L M
mifltir. Dikkat edilirse iki direncin birbiriyle balanan ortak ularna baflka diren
balanmamfltr. Bu kural gznnde bulundurarak breadboard zerinde farkl fleS O R U
killerde seri bal diren ieren devreler kurulabilir.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

fiekil 1.25te seri bal direnlere voltaj uygulanabilmesi iin breadboard zerinde yaplmas gereken balantlar gsterilmifltir.
fiekil 1.25
Seri Bal Devreye
Voltaj Uygulanmas
in Yaplmas
Gereken Balant
Gsterimi

17

1. nite - Diren Deerinin Belirlenmesi ve Breadboard ile Devre Kurma

fiekil 1.26da paralel bal direncin flematik gsterimi verilmifltir. fiekil 1.27de
direncin breadboard zerinde paralel balanmas grlmektedir.
fiekil 1.26

fiekil 1.27

R1

R2

R3

Breadboard zerinde Paralel Bal Direnler

Parallel Bal Direnlerin fiematik Gsterimi

fiekil 1.28de paralel bal direnlere voltaj uygulanabilmesi iin breadboard


zerinde yaplmas gereken balantlar gsterilmifltir.
fiekil 1.28
Paralel Bal
Devreye Voltaj
Uygulanmas in
Yaplmas Gereken
Balant Gsterimi

fiekil 1.29da seri-paralel karflk bal direnlerden oluflan bir devrenin flematik
gsterimi verilmifltir.
fiekil 1.29

R2
R1

R5

R3

R4

Seri-Paralel Karflk
Bal Devrenin
fiematik Gsterimi

18

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 1.29daki flematik gsterimi verilen devrenin breadboard zerindeki yerleflimi fiekil 1.30da gsterilmifltir.
fiekil 1.30
Seri-Paralel Karflk
Bal Direnlerin
Breadboard
zerine
Yerlefltirilmesi

Seri-paralel karflk bal direnler iin dier bir balant rneinin flematik gsterimi fiekil 1.31de verilmifltir.
fiekil 1.31
Seri-Paralel Karflk
Bal Devrenin
fiematik Gsterimi

R2
R4

R1

R3

fiekil 1.31deki devrenin breadboard zerindeki balants fiekil 1.32deki gibidir.


fiekil 1.32
Seri-Paralel Karflk
Bal Direnler

DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER


Direnler
Multimetre (Ohmmetre)
Breadboard

DENEY DZENENN KURULMASI


Bu deneyde multimetre ohmmetre olarak kullanlacandan ncelikle cihaz zerinde gerekli ayarlamalar yaplmaldr. Bu amala ncelikle multimetrenin probla-

19

1. nite - Diren Deerinin Belirlenmesi ve Breadboard ile Devre Kurma

rnn fiekil 1.4te grlen 3 ve 4 numaral kfl ularna balanmfl olmas gerekir.
Ayrca kademe anahtar da fiekil 1.2deki gibi kademesine ayarlanmaldr.

DENEYN YAPILIfiI
1. izelge 1.1.de renk bandlar verilen drt direncin deerlerini Tablo 1.1den
yararlanarak okuyunuz . Tolerans deerlerinden yararlanarak direnlerin
maksimum ve minimum deerlerini hesaplaynz. Bulduunuz deerleri izelge 1.1e kaydediniz.
2. Renk kodlarna gre deerlerini belirlediiniz bu direnlerin deerlerini
ohmmetre ile okuyup kontrol ediniz ve izelge 1.2ye kaydediniz.
3. fiekil 1.33teki devreyi izelge 1.1de deerlerini belirlediiniz drt farkl direnci kullanarak breadboard zerinde kurunuz. Kurduunuz devreyi grevliye kontrol ettiriniz.
fiekil 1.33
R1

Seri Bal Direnler

R2

R3

R4

4. R1=100 , R2=1,8 k ve R3=750 direnlerini renk kodlarndan yararlanarak bulunuz. Bu direnleri kullanarak fiekil 1.34teki devreyi breadboard
zerinde kurunuz. Kurduunuz devreyi grevliye kontrol ettiriniz.
fiekil 1.34
Paralel Bal
Direnler

R1

R2

R3

5. Size verilen direnlerden renk bandlar yardmyla ya da ohmmetre ile okuyarak R1=100 , R2=220 , R3=470 , R4=680 , R5=1k, R6=2,2 k ve
R7=4,7 kluk direnleri ayrnz. Bu yedi direnci kullanarak fiekil 1.35teki
devreyi kurunuz. Kurduunuz devreyi grevliye kontrol ettiriniz.

20

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 1.35

R4

Seri-Paralel Karflk
Bal Devre

R2
R1

R3
R5

R7

R6

VERLER VE HESAPLAMALAR
1. Renk bandlarna gre okuduunuz direnlerin deerlerini izelge 1.1e kaydediniz.
izelge 1.1
eflitli Direnlerin
Deerlerinin Renk
Kodlarna Gre
Belirlenmesi

Renk Bandlar
Nmerik Deer

Renk bandlar
Renk
1

Mor-Yeflil-Kahverengi-Altn

Kahverengi- Gri-Krmz-Altn

Mavi-Gri-Kahverengi-Turuncu
Kahverengi

Krmz-Krmz-Sar-Altn

Diren
Deeri
5

Maksimum Minimum
Diren
Diren
Deeri
Deeri

1. nite - Diren Deerinin Belirlenmesi ve Breadboard ile Devre Kurma

2. Ohmmetre ile okuduunuz diren deerlerini izelge 1.2ye kaydediniz.


Renk Kodlarna Gre Diren Deeri R () Multimetre le Okunan Diren Deeri R () izelge 1.2
Renk Kodlarna
Gre Belirlenen
Diren
Deerlerinin
Ohmmetre le
llmesi

DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


Ohmmetre ile diren deeri okurken nelere dikkat edilmelidir?
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
izelge 1.2de bulduunuz deerleri karfllafltrnz. Bir direncin renk bandlarna gre belirlediiniz deeri ile ohmmetre ile okuduunuz deer arasnda fark varsa sebebi ne olabilir?
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?


.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

21

22

Devre Analizi Laboratuvar

zet
Diren devrede akm ve gerilim dflrc grevi yapar.
Diren birimi ohm ()dur. Bir direncin deeri iki farkl yntemle belirlenebilir. Birinci yntemde multimetre
kullanlr. Multimetre kullanarak diren deeri lmnde multimetre dirence paralel balanr. Multimetrenin drt adet kfl ucu vardr. Multimetrenin balant
kablolarna prob ad verilir. Diren lm iin siyah
prob COM, krmz prob ise V kflna balanmaldr. Balantlar uygun flekilde yaptktan sonra multimetre dirence paralel balanr. Multimetrenin kadranndan uygun kademe seilerek diren deeri okunur.
kinci yntem ise direnler zerinde bulunan renk bandlarndan yararlanarak deer belirlemedir. Bu amala
renk kodlar tablosu kullanlr.
Direnler kullanm amalarna gre sabit ve deiflken
diren olmak zere iki gruba ayrlr. Sabit direnler, yapldklar maddeye gre e ayrlr. Karbon direnler
toz haldeki karbona katk maddesi ilave edilerek elde
edilir. Toleranslar en dflk (%5) olan direnlerdir. Deerleri zerlerindeki renk bandlarndan belirlenir. Zamanla deerleri deiflir. Film direnler bir seramik ubuk zerine elektrik akmna karfl diren gsteren bir
maddenin kaplanmasyla elde edilirler. Toleranslar
% 0,1dir. Film direnlerin; karbon film, metal film ve
metal oksit film direnler olmak zere eflidi bulunur. Film direnler dflk tolerans deerleri ve yksek
kararllklar nedeniyle hasssas elektronik devrelerde
tercih edilirler. Tel direnler zamanla deer deifltirmezler. Toleranslar %1den kktr. Kk deerli
direnlerin yaplmasna uygundurlar. Tel direnlerin
deerleri zerlerinde yazldr. Kullanm amalarna gre dier bir diren tr deiflken direnlerdir. Bu tip direnler devrede akm ve gerilim ayarlayc olarak kullanlr. Hareket ettirilebilen ortak ular yardm ile deerleri deifltirilebilen direnlerdir. Potansiyometre ve trimpot en sk kullanlan trleridir.

Farkl devre elemanlarn biraraya getirerek devre kurmann en basit yolu breadboard kullanmaktr. Breadboard zerinde ok sayda delik bulunur. Bu delikler
devre elemanlarnn birbirine balanmasn salayan
balant noktalardr. Breadboard zerindeki dfley yerlefltirilmifl her befl nokta birbiriyle balantldr. Yanyana yatay noktalarn ise birbirleriyle balants yoktur.
Kenarlarda bulunan yirmibeflerli grup halindeki delikler birbirleriyle balantldr.
Diren deeri asla devrede gerilim olduu zaman llmemelidir. Aksi taktirde yksek akm nedeniyle multimetre zarar grr. Devredeki herhangi bir direncin
deeri llmek istendiinde ncelikle direncin bir ucu
devreden karlmal ve lm bu ifllemden sonra yaplmaldr.

1. nite - Diren Deerinin Belirlenmesi ve Breadboard ile Devre Kurma

23

Kendimizi Snayalm
1. 1,5 M %5 deerindeki diren iin renk kodlar
afladakilerden hangisidir?
a. Kahverengi-Yeflil-Mavi-Gmfl
b. Kahverengi-Yeflil-Yeflil-Altn
c. Krmz-Yeflil-Sar-Yeflil
d. Turuncu-Kahverengi-Yeflil-Altn
e. Kahverengi-Kahverengi-Yeflil-Mor

6. Gri-Beyaz-Altn-Gmfl renk koduna sahip direncin deeri afladakilerden hangisidir?


a. 8,9 %10
b. 89 %5
c. 890 %20
d. 89 k %10
e. 8,9 M %20

2. 22 M %10 deerindeki diren iin renk kodlar


afladakilerden hangisidir?
a. Krmz-Krmz-Yeflil-Gmfl
b. Krmz-Krmz-Turuncu-Gri
c. Krmz-Sar-Yeflil-Gmfl
d. Krmz-Krmz-Mavi-Gmfl
e. Krmz-Mavi-Turuncu-Altn

7. Beyaz- Kahverengi- Siyah- Turuncu-Kahverengi


renk koduna sahip direncin deeri afladakilerden hangisidir?
a. 8 %20
b. 91 k %5
c. 910 k %1
d. 9,1 M %1
e. 800 M %0,5

3. 875 %20 deerindeki diren iin renk kodlar


afladakilerden hangisidir?
a. Gri-Mor-Yeflil-Siyah
b. Gri-Mor-Yeflil-Kahverengi
c. Gri-Mor-Yeflil-Krmz
d. Mavi-Mavi-Yeflil-Krmz
e. Mor-Mavi-Yeflil-Kahverengi
4. Krmz- Krmz- Yeflil- Gmfl renk koduna sahip
direncin deeri afladakilerden hangisidir?
a. 22 %5
b. 220 %10
c. 22 k %20
d. 2,2 M %10
e. 22 M %5
5. Krmz- Mor- Mavi renk koduna sahip direncin
deeri afladakilerden hangisidir?
a. 270 %20
b. 2,7 k %20
c. 27 k %10
d. 2,7 M %5
e. 27 M %20

8. Turuncu- Mor- Yeflil- Yeflil- Kahverengi renk koduna sahip direncin deeri afladakilerden hangisidir?
a. 37,5 %1
b. 375 %1
c. 37,5 k %20
d. 37,5 M %1
e. 375 M %1
9. Krmz- Krmz- Siyah- Turuncu- Krmz renk koduna sahip direncin deeri afladakilerden hangisidir?
a. 220 %1
b. 2,2 k %1
c. 220 k %2
d. 2,2 M %2
e. 220 M %1
10.Kahverengi- Siyah- Siyah- Kahverengi-Kahverengi
renk koduna sahip direncin deeri afladakilerden hangisidir?
a. 10 %0,5
b. 100 %2
c. 1 k %1
d. 10 k %1
e. 10 M %1

24

Devre Analizi Laboratuvar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yararlanlan Kaynaklar

1. b

Boylestad, R.L. (1999). Introductory Circuit Analysis,


9th Edition, Prentice Hall.
Yazc, N. (2002). Experiments in DC Circuits for
Physicists, Gaziantep niversitesi.

2. d
3. a
4. d
5. e
6. a
7. c
8. d
9. c
10. c

Yantnz yanlfl ise Diren Renk


konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Diren Renk
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Diren Renk
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Diren Renk
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Diren Renk
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Diren Renk
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Diren Renk
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Diren Renk
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Diren Renk
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Diren Renk
konusunu yeniden gzden geiriniz.

Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar
Kodlar

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1
27 %10 : Krmz-Mor-Siyah-Gmfl
22 M %10: Krmz-Krmz-Mavi-Gmfl.
Sra Sizde 2
9,1 k %5
Sra Sizde 3
62 %5 ve 56 k %5
Sra Sizde 4
1, 6, 7 ve 8 numaral balantlar breadboard iinde
dorudan baldr.

Yararlanlan nternet Adresleri


www.biltek.tubitak.gov.tr
www.robotiksistem.com

DEVRE ANALZ LABORATUVARI

Amalarmz

N
N
N
N

Bu niteyi tamamladktan sonra;


Diren deerlerini okuyabilecek,
Bir diren zerinden voltaj ve akm deeri okuyabilecek,
Direnleri seri, paralel ve karflk balayarak devre kurabilecek,
Devrenin efldeer diren deerini hesaplayabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Efldeer Diren
Seri Bal Devre
Paralel Bal Devre

Voltmetre
Ampermetre

indekiler

Devre Analizi
Laboratuvar

Efldeer Diren,
Voltaj ve Akm
lm

GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI VE DENEYN
YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?

Efldeer Diren, Voltaj ve


Akm lm
GRfi
Enerji retim, iletim ve datm ifllemlerinde elektronik cihazlar olduka nemli
paralardr. Elektronik cihazlarn temelini elektrik devreleri oluflturmaktadr. Elektrik devreleri diren, kondansatr ve indktr gibi temel elemanlardan oluflmaktadr. Bu elemanlarn eflitli tasarmlar, elektrik devreleri ve cihazlar meydana getirmektedir.
Bu nitede elektrik devrelerinin temelini oluflturan direnlerin deiflik kombinasyonlarla balanarak oluflturduklar temel elektrik devrelerinin analizi yaplacaktr. Bu analizde direnlerin seri, paralel veya hem seri hem de paralel balanarak
oluflturduklar devreler incelenecektir. Devreler incelenirken devrelerin efldeer
direnleri hesaplanacak ve direnler bir breadboard zerine yerlefltirilerek seri ve
paralel devreler kurulacaktr. Bu devrelerin efldeer direnleri bir multimetre yardmyla belirlenecektir. Devrelerde dinler zerindeki voltaj ve akm deerleri
Ohm yasas yardmyla belirlenecektir. Devredeki direnler zerindeki gerilim (potansiyel fark, voltaj) ve akm deerleri multimetreden okunarak belirlenecektir.
Elektrik devresini analiz ederken kullanlan lm ara ve gerelerin kullanmlar da olduka nemlidir. Elektrik devre analizinde kullanlan temel lm ara ve
gereleri voltmetre, ampermetre ve ohmmetredir. Bu cihazlarn kullanm konusundaki temel bilgileri bu nitede bulabilirsiniz.
Burada reneceiniz bilgileri laboratuvarda deneyerek, bilgileri pekifltirmeye
alflacaksnz. Verilen bilgiler flnda herhangi bir elektrik devresindeki direnlerin balanma flekillerini ve buna gre devrenin efldeer direncini veya istenilen bir
efldeer diren deerine ulaflmak iin, direnlerin seri veya paralel balanmasn
ngrebileceksiniz, gerilim ve akm deerlerini lebileceksiniz.

GVENLK NLEMLER
Bulunduumuz her ortamda ok eflitli tehlikelerle veya kazalarla karfl karflya kalabilmekteyiz. zellikle alfltmz ortamlarda tehlike veya kazalarla daha fazla
karfllaflmaktayz. Yaptmz alflmalarda dikkatsizce davranmamz nedeniyle tehlikelerle yz yze kalmaktayz.
Bulunduumuz ortamda tehlikelere karfl dikkatli ve gvenlik nlemleri alarak alflmalyz. Bulunduumuz ortamlar alflma yerleri, okullardaki laboratuvarlar veya atlyeler olduunda hem renciler olarak hem de grevliler olarak gvenlik nlemlerini en st seviyede tutma zorunluluu vardr.

28

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET
SIRA SZDE

D fi N E L M

Devre Analizi Laboratuvar

Eer alflanlar veya grevliler kendi gvenlikleri iin dikkatli davranrlarsa,


bulunduklar ortamn gvenliini de salamfl olacaklardr.
Elektrik laboratuvarnda alflmaya bafllamadan nce, laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek
ana elektrik panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini SIRA SZDE
retmelidirler.
rencilere, herhangi bir kaza annda itfaiyeye, salk grevlilerine ve okulda bulunan grevlilere nasl haber verecekleri konusunda bilgi verilmelidir.
D fi N E L M
lkemizde TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSne 112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan kolayca ve cretsiz haber verilebilmektedir. Bu telefon
S O R U
numaralarnn
akldan karlmamas ok nemlidir.
Bir tehlike annda
herhangi bir telefondan TFAYEyi 110, HIZIR ACL SERVD K K Alkemizde
T
Sni 112 veya POLSi 155 numaral telefonlardan arayabilirsiniz.

N N

SIRA SZDE

Gvenli bir ortamda deney yapabilmek iin, grevliler gvenlik nlemlerine


dikkat ederken renciler de nce kendi gvenliklerini sonra da kullanacaklar laboratuvarn,
deney ara ve gerelerin gvenliinin salanmasndan sorumludurlar.
AMALARIMIZ
Bu ayn zamanda vatandafllk grevimizdir.
T A P
TEORKK BLG

Bir elektrik devresini oluflturan temel elemanlardan biri de direntir. Bir elektrik
devresinin diren deerini bir tek direnle salamak teknolojik olarak her zaman
mmkn Tolmayabilir.
E L E V Z Y O N rnein devrede 10 luk bir diren kullanacaksanz, bunu
kolayca piyasadan bulup kullanabilirsiniz. rnein 51 luk bir dirence ihtiyacnz
olduunda bunu piyasadan bulamazsnz, bunun yerine 50 luk ve 1 luk direnleri bulabilirsiniz. Bu durumda yaplacak ifl 50 luk ve1 luk direnleri yle
NTERNET
bir deerlendirelim
SIRA SZDEki 51 luk diren deerini elde edelim. Direnleri eflitli flekillerde balayarak devredeki istenilen diren deerini elde edebiliriz.
Direnleri seri balama veya paralel balama ifllemleriyle istenilen diren deeD fi N E L M
rine ulaflabiliriz.
Dier taraftan seri ve paralel balamann birlikte olduu karmaflk
bir elektrik devresi ile de istenilen diren deerini elde edebiliriz.

S O R U

S O R U

Efldeer Diren
DKKAT

SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K S OT RAU P
DKKAT
TELEVZYON

SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ

K T A P

Bir elektrik Ddevresini


analiz etmeye efldeer diren kavramn tanmlayarak bafllaKKAT
yalm. Birden fazla dirence sahip bir devredeki btn direnlerin yerine geecek
tek bir diren deeri hesaplanr ki buna biz efldeer diren diyoruz. Efldeer diSIRA SZDE
ren devredeki
direnlerin balant flekline gre hesaplanmfl tek bir diren deeSIRA SZDE
ridir. Baflka bir deyiflle direnlerin seri veya paralel balanma flekillerine gre hesaplanmfl AMALARIMIZ
diren deeridir. Bu durumda direnlerin bir devreyi olufltururken nasl
D
fi efldeer
N E L M direncin hesaplanmas bakmndan nemli olmaktadr.
balandklar

N N

Efldeer diren
K S Oile
TR AUilgili
P Elektrik Devre Analizi ders kitabnza bakabilirsiniz.
Birden fazla Ddirence
K K A T sahip bir devredeki btn direnlerin yerine geecek tek bir diren
deeri hesaplanr.
T E L E V Z YBu
O Ndeer efldeer diren olarak adlandrlr.

N N

SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ

K T A P

29

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

Seri veya paralel bal diren devresinde efldeer direncin hesaplanmas devrenin tanmlanmas asndan nemlidir. ncelikle yaplmas gereken devrede direnlerin seri veya paralel bal olduklarn belirlemek ve direnlerin balant flekillerine gre efldeer diren deerlerini hesaplamaktr.

Seri Bal Bir Diren Devresinde Efldeer Diren


Seri bal bir diren devresi, direnlerin ardflk balanmasyla oluflturulur. fiekil
2.1de farkl deerlerde adet diren verilmifltir.
fiekil 2.1
Farkl Deerlerde
Adet Diren
a) R1

a) R2

a) R3

fiekilde verilen direnler ardflk balanarak seri diren devresi breadboard


(bredbord diye okunur) zerinde kurulmufltur (fiekil 2.2). fiekil zerinde sar kesikli izgiler, direnlerin birbirine baland noktalar gstermektedir.
fiekil 2.2

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Breadboard
zerinde Kurulan
Seri Bal Diren
D fi N E L M
Devresi

R1
R3

D fi N E L M

R2
S O R U

S O R U

Seri bal bir diren devresi, direnlerin ardflk balanmasyla kurulur.


DKKAT

DKKAT

fiekil 2.2de verilen breadboard zerindeki seri bal direnSIRA


devresinin
elektrik
SZDE
devresindeki gsterimi ise fiekil 2.3te verilmifltir.
AMALARIMIZ

R1

R2

R3

N N

fiekil 2.3

AMALARIMIZ

Seri Bal Diren


Devresinin Elektrik
Devresindeki
Gsterimi K T A P

K T A P

fiekil 2.3te verilen seri bal devrenin efldeer direnci,

SIRA SZDE

TELEVZYON

TELEVZYON

Refl=R1 + R2 + R3
olarak hesaplanr. Eer devrede ok sayda (n tane) seri bal Ndiren
T E R N Ebulunuyorsa
T
bu durumda devrenin efldeer direnci,
Refl=R1 + R2 + R3 + ... + Rn

(2.1)

ifadesiyle hesaplanr. Eflitlikten de anlafllaca zere, bir elektrik devresinde ka


tane seri bal diren varsa bunlarn deerlerinin toplam seri bal direnlerin efldeer direncini vermektedir. Bunu rnekle pekifltirelim.

NTERNET

30

Devre Analizi Laboratuvar

RNEK

fiekil 2.4.te R1=10 , R2=15 ve R3=3 direnleri ile seri bal diren devresi oluflturulmufltur. Bu devrenin efldeer diren deerini hesaplaynz.

fiekil 2.4
Seri Bal Diren
Devresi

R1 =10

R2 =15

R3=3

zm: Eflitlik (2.1) kullanlarak devrenin efldeer direnci,


SIRA SZDE

Refl= R1 SIRA
+ R2SZDE
+ R3
Refl= 10 +15 +3
Refl= 28D
fi N E L M

D fi N E L M

olarak hesaplanr.
S O R U

SIRA SZDE
DKKAT

S O R U

fiekil 2.5te verilen


seri bal diren devresinde efldeer direnci hesaplaynz.
SIRA SZDE
DKKAT

D fi fiekil
N E L M2.5
SIRA SZDE

N N

Seri Bal Diren


Devresi
S O R U

AMALARIMIZ
DKKAT

K T A P
SIRA SZDE

D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U

R1 =100

R2=50

R3 =15

AMALARIMIZ
DKKAT

Seri bal diren


K Tdevresi
A P ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi ders kitabna bakabilirsiniz.

N N

SIRA SZDE

Paralel Bal Bir Diren Devresinde Efldeer Diren

TELEVZYON
AMALARIMIZ

K T A P
NTERNET

TELEVZYON

Bir elektrik
istenilen diren deerini elde etmek iin kullanlan dier
TAMALARIMIZ
E Ldevresinde
EVZYON
balama flekli paralel balamadr. fiekil 2.6da farkl diren verilmifl ve bu direnlerle breadboard zerinde paralel bal devre oluflturulmufltur. fiekilden de
grld Kgibi,
balama direnlerin kollar (ular) ayr ayr dier direnle T paralel
A P
N Tbirlefltirilerek
ERNET
rin kollaryla
oluflturulmufltur. fiekil zerinde kesikli izgilerle direnlerin balant noktalar gsterilmifltir. Direnlerin her iki ucu kendi aralarnda balanarak paralel
bal diren devresi oluflturulmufltur.
TELEVZYON

fiekil 2.6
Farkl Deerde
Diren
N T E R N Eve
T Bu
Direnlerle
Breadboard
zerinde
Oluflturulan
Paralel Bal
Diren Devresi

NTERNET

R1

R2

R3

31

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

fiekil 2.7de breadboard zerinde oluflturulan paralel bal diren devresinin


elektrik devresindeki flematik grnm
verilmifltir. R1, R2 ve R3 direnlerinden oluflan paralel bal devrenin efldeer direnci,
1
1
1
1
=
+
+
Re
R1 R2 R3

fiekil 2.7

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D 2fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

olarak hesaplanr. Devrede ok sayda paralel bal diren varsa bu durumda efldeer diren,
1
1
1
1
1
=
+
+
+ ... +
Re
R1 R2 R3
Rn

Paralel Bal
Diren Devresi

R1

(2.2)

R3

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

N N

SIRA SZDE
olarak hesaplanr. Burada n devredeki paralel bal diren saysn
gsterir. Yukarda yazlan eflitlie gre, paralel bal devrede efldeer diren,
diren
deerlerinin
AMALARIMIZ
tersleri alnarak toplanr ve kan sonucun tersi alnarak hesaplanr.
D fi N E L M

SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M

Paralel bal diren devresi ile ilgili olarak Elektrik Devre AnaliziKders
bakabi T kitabna
A P
S O R U
lirsiniz.

K T A P
S O R U

Paralel balama, direnlerin ular ayr ayr dier direnlerin ularyla


T E DL E KV KZAYbirlefltirilerek
TO N
oluflturulur.

T EDL E KV K ZAYTO N

SIRA SZDE

N N

fiekil 2.8de R1=15 , R2=5 ve R3=22 direnleri ile oluflturulan paralel bal di N Thesaplaynz.
ERNET
ren devresi grlmektedir. Bu devrenin efldeer diren deerini
AMALARIMIZ

zm:
Eflitlik 2.2 kullanlarak devrenin efldeer direnci;

1
1
1
1
=
+
+
Re 15 5 22
1
515
=
Re 1650

Re =

1650
= 3, 2
515

SIRA SZDE

RNEK

NTERNET

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Paralel bal devrenin efldeer direnci 3,2 olarak hesaplanr.


fiekil 2.9da verilen paralel bal diren devresinde efldeer direnciSIRA
hesaplaynz.
SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

N N

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

32

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 2.8
Farkl
Direnten
Oluflan
Paralel Bal
SIRA
SZDE
Diren
Devresi

fiekil 2.9
R1 =15

SIRA SZDE
R2 =5

D fi N E L M

R2 =4

S O R U

R3 =22

R3 =6

DKKAT

DKKAT

AMALARIMIZ

Farkl
Direnten
Oluflan
Paralel Bal
Diren Devresi

D fi N E L M

S O R U

SIRA SZDE

R1 =2

N N

SIRA SZDE
G Kayna

G kayna elektrik devrelerine voltaj ve akm salayan cihazlardr. G kaynaklar ac (alternative


current) alternatif akm ve voltaj, dc (direct current) doru akm
AMALARIMIZ
ve voltaj salayabilen elektrikli cihazlardr.

K T A P

AC - DC akm
K ve
Tvoltaj
A P ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi ve Elektrik Enerjisi letimi ve Datm ders kitaplarnza bakabilirsiniz.

TELEVZYON

fiekil 2.10da
salayabilen g kayna gsterilmifltir. G kaynaT E L E V Zdc
Y Oakm-voltaj
N
nn blmlerini aflada sralayalm.
1) POWER dmesi cihaz ama (ON) ve
kapama (OFF) iin kullanlr
NTERNET
2) (+) Pozitif ve (-) negatif utan dc voltaj
kfl alnr. GND kfl ucu topraklama
iin kullanlr.
3) VOLTAGE voltaj ayar dmelerini gsterir.
C.V. lambas cihaz aldnda yeflil flk
4
3
yanar.
COARSE dmesi ile voltaj deerini hzl bir flekilde arttrabilirsiniz.
FINE dmesi ile voltaj deerini yavafl
2
1
bir flekilde arttrabilirsiniz.
4) CURRENT akm ayar dmelerini gsterir.
COARSE dmesi ile akm deerini hzl bir flekilde arttrabilirsiniz.
FINE dmesi ile akm deerini yavafl bir flekilde arttrabilirsiniz.
G kayna voltaj kontrolndeyken (CV) LED yeflil ve akm snrlama kontrolndeyken (CC) LED krmz yanar. G kaynandan ekilen akm ayarlanan akm
deerini getii zaman (CC) LED krmz yanar ve akm snrlama sistemi voltaj deerini dflrerek akm ayarlanan deerde snrlar. Bu durumda akm ayar uygun
miktarda arttrlrsa krmz flk sner, (CV) LED tekrar yeflil yanar ve voltaj arttrm salanr.

fiekil 2.10
NDC
T E G
R N E TKayna

33

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

Bu g kayna ile bir elektrik devresine 0-30 V dc voltaj ve 0-3 A dc akm salanabilmektedir.

Bir Diren Devresinde Gerilim ve Akmn llmesi


Bir diren devresinin elektrik cihaz olarak kullanlabilmesi, devreye
S O R Ugerilim uygulanmas ve devre elemanlarnn zerinden elektrik akmnn gemesiyle mmkndr. Ohm yasasna gre bir diren zerine gerilim uygulandnda devre elemanD K K Ageen
T
lar zerinden diren deerine bal olarak bir akm geer. Devrede
akmla
voltaj arasndaki matematiksel ifade,
SIRA SZDE

V= I R

S O R U

DKKAT

N N
(2.3)

SIRA SZDE

eflitlii ile verilir. Burada V devredeki R direnci zerine uygulanan


gerilimi ve I diAMALARIMIZ
ren zerinden geen elektrik akm fliddetini gsterir.

AMALARIMIZ

Bir diren devresinde gerilim ve akm ile ilgili olarak Elektrik Devre
K Analizi
T A P ders kitabna bakabilirsiniz.

K T A P

fiekil 2.11

Elektrik cihaznn alflabilmesi iin devrede


bulunan elemanlar zerine uygulanan gerilimin
veya elemanlar zerinden geen akmn bilinmesi
nemlidir. Devredeki diren zerindeki gerilimi
veya daha genel bir ifadeyle herhangi bir eleman
zerindeki gerilimi voltmetre yardmyla leriz.
Diren zerindeki gerilimi okuduumuz cihaza
voltmetre ad verilir. Diren zerindeki gerilimi
okuyabilmek iin voltmetre diren zerine paralel
olarak balanmaldr.

TELEVZYON
V

TELEVZYON
Voltmetrenin
Elektrik
Devresindeki
fiematik Gsterimi

NTERNET

NTERNET

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

+-

S O R U

S O R U

Bir diren zerindeki gerilim, voltmetrenin o diren zerine paralel


lD Kbalanmasyla
KAT
lr.
SIRA SZDE

N N

fiekil 2.11den de grlecei gibi voltmetre R direnci zerine paralel olarak balanmfltr. Bu durumda voltmetrenin okuyaca gerilim deeri, R direnci zerindeAMALARIMIZ
ki gerilim deeri olacaktr. Bir elektrik diren devresinde harfi
ile devreyi besleyen pil, ak sembolize edilir. Bu cihazlara ksaca g kayna denir. fiekilde dikSIRAkp
SZDEdiren zekat eken dier bir nokta I akm g kaynann pozitif ucundan
K T Azerinden
P
rinden geerek negatif uca gelmektedir. Akmn pozitif utan, diren
geerek, negatif uca gelmesi devreyi tamamlama olarak adlandrlr. Bir diren zeD fi N E L M
rindeki gerilimi okumak iin voltmetrenin pozitif ucunun (krmz) g kaynann
T E L E V Z Y Onegatif
N
pozitif ucuna, voltmetrenin negatif (siyah) ucunun da g kaynann
ucuS O R U
na dokundurulduuna dikkat edelim.
Bir diren devresinde akm, g kaynann pozitif ucundan negatif NDucuna
TEKRKNAETTdoru diren
zerinden geerek devreyi tamamlar.
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

N N

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M

TELEVZYON
S O R U

NDTEKRKNAETT
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

34

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 2.12
Ampermetrenin
Elektrik
Devresindeki
fiematik Gsterimi

R
1
A

SIRA SZDE

SIRA SZDE

+ -

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

Bir diren zerinden


D K K A T geen akm lmek iin ampermetre dirence seri balanr.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

TELEVZYON

fiekil 2.13

Multimetre

fiekildenSIRA
de grlecei
zere, ampermetrenin pozitif ucu (krmz) g kaynann
SZDE
pozitif ucuna, ampermetrenin negatif ucu (siyah) direncin bir ucuna balanmfltr.

N N

K T A P

NTERNET

Devredeki diren zerinden geen akmn


belirlenmesi Ohm Yasasndan da grlecei
zere diren zerindeki gerilim ile dorudan
ilgilidir. Bu durumda diren zerinden geen
akm belirleyelim. Bir diren zerinden geen akm ampermetre yardmyla okunur.
Akm len cihaza ampermetre diyoruz. Gerilim belirleme ynteminden farkl olarak diren zerinden geen akm ampermetrenin
dirence seri balanmasyla llr.
fiekil 2.12de diren zerinden geen akm belirlemek iin ampermetrenin devreye
seri olarak baland grlmektedir.

Seri Bal
Diren Devresinde Gerilim ve Akm Deerlerinin
AMALARIMIZ
Multimetre ile Okunmas
Bir diren devresinde herhangi bir diren zerindeki gerilim voltmetreyle ve diK Takmn
A P
renten geen
ampermetreyle lleceini daha nce sylemifltik. Ancak
bu ifllem iin ounlukla voltaj, akm, ohm veya kapasitans gibi deerlerin llebildii multimetreler kullanlr. Multimetreler ayr ayr lmler iin ok sayda ciT E L E Vzorunluluundan
ZYON
haz kullanma
bizleri kurtarr. Biz de diren, gerilim ve akm deerlerini lerken multimetreden yararlanacaz. Multimetre ile diren deerlerini
okuma alflmalar I. nitede ayrntl olarak yaplmflt. Bu konuda daha genifl bilgi edinmek iin I. nite tekrar okunmaldr.
NTERNET
Seri bal diren devresinde sras ile efldeer
direnci, direnler zerindeki gerilimi ve direnlerden geen akm deerlerini okuyalm. Bu ifllemler iin kullanacamz multimetre fiekil
2.13te verilmifltir.
fiekil 2.13te verilen multimetre resmi blgeye ayrlmfltr. Sar blge multimetrenin dijital
ekrann gstermektedir. Ekranda lm yaplan
niceliklerin deerlerini gstermektedir. rnein
llen deerin doru gerilim (DC) ve byklnn (0.00 V) olduu ekran zerinde grnmektedir. Siyah blgede multimetre ile okunacak voltaj kademeleri grlmektedir. Kolayca
dnebilen ve zerinde ok iflareti bulunan KADEME ANAHTARI yardmyla okunmak istenilen
voltaj deeri ayarlanr. Bu blgede okunabilecek
voltaj deerlerinin 400 mV ile 1000 V arasnda
deifltii grlmektedir. Okunacak gerilim deeri (DC) veya deiflken gerilim (AC) olabilir. Bu

35

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

SIRA
SZDE dc ve ac
durumda yapacamz lme gre
iflaretli dmeye
baslarak
lm yaplr. Krmz blgede multimetre kfl ularnn bulunduu yuvalar grlmektedir. Yaplacak diren, gerilim veya akm lmlerine gre kfl problarn ilD fi N E L M
gili yuvaya takmak gerekir. rnein krmz probun ucunu V yuvasna, siyah
probun ucunu COM yuvasna takarak sadece gerilim ve diren lmleri yapabiS O Reder.
U
liriz. Burada krmz u pozitif ucu, siyah u ise negatif ucu temsil

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

Voltmetre diren zerine paralel balanarak diren zerindeki voltajDokunur.


KKAT
Voltmetre ile seri bal diren devresindeki direnlerin zerindeki gerilim deerlerinin llmesini inceleyelim. fiekil 2.14te
R1, R2 ve R3 direnlerinden oluflan seri bal diren devresi verilmifltir. Devredeki direnlere kadar gerilim uygulanmaktadr.
R1 direnci zerindeki gerilimi lmek iin
voltmetre R1 direnci zerine paralel balanmfltr. Bu durumda R1 direnci zerinden
llen gerilim,

DKKAT

SIRA SZDE
V

AMALARIMIZ
R

R1

N N

SIRA SZDE
fiekil 2.14

R3

K T A P

K T A P
1

R1 Direnci
zerindeki
AMALARIMIZ
Gerilimin Voltmetre
le lm

TELEVZYON

TELEVZYON

V1=IR1
olarak verilir.
R2 direnci zerindeki gerilim lme ifllemi benzer flekilde yaplr (fiekil 2.15). Voltmetreden llen gerilim deeri R2 iin

fiekil 2.15
NTERNET

NTERNET
V
R1

R2

R3

V2=IR2
olarak verilir.
R3 direnci zerindeki gerilimi lme ifllemi de benzer flekilde yaplr (fiekil 2.16). Voltmetreden llen gerilim deeri R3 iin

R2 Direnci
zerindeki
Gerilimin Voltmetre
le lm

V3=IR3
olarak verilir. Devredeki elemanlar zerindeki toplam gerilim her bir diren zerindeki gerilim deerlerinin toplamna eflittir ve

=V1+V2+V3

fiekil 2.16
V
R1

R2

veya

=IR1+IR2+IR3
=I(R1+R2+R3)
=IRefl
olarak ifade edilir.

R3

R3 Direnci
zerindeki
Gerilimin Voltmetre
le lm

36

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 2.17
Seri Bal Diren
Devresinde, Efldeer
Diren zerindeki
Gerilimin lm

V
R1

R2

R3

=I(R1+R2+R3+...+Rn)
fiekil 2.18
Ampermetrenin
Kadran ve
Balant Yuvalar

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Devredeki direnlerin zerindeki gerilimin voltmetreyle lmnn flematik


grnm fiekil 2.17de verilmifltir. Voltmetrede llen gerilim deeri ayn zamanda Refl zerindeki gerilim deeridir.
Eflitlikten de grld gibi seri bal diren devresi zerindeki gerilim deerleri
toplam devredeki toplam gerilim deerine eflittir. Devrede seri bal direnler
ok sayda ise devredeki toplam gerilim
genel olarak
(2.4)

eflitlii ile ifade edilir. Eflitlikteki n deeri devredeki diren saysn gsterir.
Elektrik devresindeki bir diren zerinden geen akm belirlerken multimetre ampermetre olarak kullanlr. Multimetrenin
ampermetre olarak kullanlmas, voltmetre
olarak kullanlmasndan biraz farkldr. Ampermetre olarak kullanlacak multimetre cihaznn kadran ve balant yuvalar fiekil
2.18de verilmifltir. Multimetre ampermetre
olarak kullanlacaksa KADEME ANAHTARI
(hareketli dme) zerindeki ok sar blgede uygun akm deerini gstermelidir. Bu
blgede 400 mAe ve 10 Ae kadar akm deerlerinin okunabildii grlmektedir. Ayrca multimetrenin siyah probu COM yuvasna ve eer llecek akm deeri 400 mAe
SIRA SZDE
kadar ise krmz prob mA yuvasna veya
llecek akm deeri 10 Ae kadar bir deerde ise 10 A yuvasna taklmaldr. MultiD fi N E L M
metre zerindeki bu dzenlemeler yapldnda cihaz ampermetre olarak kullanlabilir. Devredeki diren zerinden geen
S O R U
akm lmek
iin ampermetre devreye seri balanmaldr.
Ampermetre Ddiren
K K A Tdevresine seri balanr.
Ampermetre
ile seri bal diren devresindeki direnlerin zerinden geen
SIRA SZDE
akm deerlerinin llmesini inceleyelim. fiekil 2.19da R1, R2 ve R3 direnlerinden oluflan seri bal diren devresi verilmifltir. Devredeki direnlere kadar geriAMALARIMIZ
lim uygulanmakta
ve ana koldan I akm gemektedir. Dikkat edildiinde her bir
diren zerinden ayn I akm geer. Seri bal devrede her bir eleman zerinden
geen akm ayndr. Elemanlar zerinden geen akm lmek iin ampermetrenin
K balandn
T A P
devreye seri
gryoruz. Bu durumda ampermetreden llecek akm
deeri,

N N

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

37

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

I=

ile verilir. Devrede seri bal n tane diren olmas durumunda ampermetrede llecek akm deeri,

I=

I=

fiekil 2.19

R1 + R2 + R3

R1 + R2 + R3 + ... + Rn

Re

olarak verilir.

R1

R2

R3

Seri Bal Diren


Devresinde
Ampermetre ile
Akm lm

A
1

SIRA
SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

Seri bal diren devresinde, her bir diren zerinden geen akm deeri
D K Kayndr.
AT

DKKAT

Paralel Bal Diren Devresinde Voltaj ve Akm


Deerlerinin
SIRA SZDE
Multimetre ile llmesi

N N

fiekil 2.20de R1, R2 ve R3 direnlerinden oluflan paralel bal devre verilmifltir.


Devre zerindeki gerilim deerini okuyalm.
AMALARIMIZ
Devredeki elemanlar g kayna ile
beslenmektedir. Ana koldan geen I akV
K T A P
mnn paralel bal diren kollar zerinden I1, I2 ve I3 akmlarna blnd gR1
I1
rlmektedir. Devre zerindeki a, c, e, g
b
a
TELEVZYON
noktalar ile voltmetrenin pozitif ucu (krR2
I2
mz) ve nin art ucu ayn gerilim deeric
d
ne eflittir. Dier taraftan b, d, f, h noktalaR3
r ile voltmetrenin eksi ucu (siyah) ve nin
I3
NTERNET
f
e
eksi ucu ayn gerilim deerine eflittir. Buradan paralel bal devrede direnler zerindeki gerilim deerleri birbirine eflit olI
+ duu sonucu kar. Paralel bal devrede
h
g
direnler zerindeki gerilim ifadesi,
V1=V2=V3
olarak verilir. Paralel bal diren says n tane ise her bir diren zerindeki gerilim birbirine eflittir.
V1=V2=V3...=Vn

(2.5)

Devredeki direnler ayn zamanda g kaynana da paralel bal olduundan,

=V1=V2=V3...=Vn
olarak ifade edilir. Bu durumda paralel bal direnler zerinden voltmetre ile llecek gerilim deerleri birbirine eflit olacaktr.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

fiekil 2.20

Paralel Bal
K T A P
Diren Devresinde
Voltmetre ile
Gerilim lm
TELEVZYON

NTERNET

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

38

AMALARIMIZ

N N

SIRA SZDE

Devre Analizi Laboratuvar

AMALARIMIZ

Paralel balK bir


T diren
A P devresinde gerilim ve akm ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi ders kitabna bakabilirsiniz.

K T A P

fiekil 2.21
TELEVZYON

R1 Direnci
zerinden Geen
I1 Akmnn
Ampermetre ile
llmesi
NTERNET

TELEVZYON
R1

I1

I2

R
N T E R N E 2T

I3

R3

Akmn kollara ayrld paralel bal diren devresinde her bir koldaki akm deerlerini ampermetre ile lelim. R1 direnci
zerinden geen akm lmek iin ampermetre bu dirence seri olarak balanr (fiekil
2.21). Bu durumda ampermetrenin lecei
akm deeri I1 olacaktr. I1 akm,

I1 =
R1
olarak verilir.

fiekil 2.22
R2 (a) ve R3 (b)
Direnleri
zerinden Geen
Akmlarn
Ampermetre ile
llmesi

R1

I1
I2

I3

R2

I2

R3

I3

+
(a)

R1

I1

R2

R3

(b)

R2 direnci zerinden geen akm llmek istendiinde benzer flekilde ampermetre R2 direncinin bulunduu kola seri balanr (fiekil 2.22a). R2 direnci zerinden geen I2 akm,

I2 =

R2

olarak verilir.
R3 direnci zerinden geen akm llmek istendiinde benzer flekilde ampermetre R3 direncinin bulunduu kola seri balanr (fiekil 2.22b). Bu durumda R3 direncinden geen I3 akm,

I3 =
R3
olarak verilir.

39

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

Ana koldan geen akm da benzer flekilde llecektir (fiekil 2.23). Ampermetre g kayna ile akmn kollara ayrld
dm noktas arasna seri olarak balanr ve ana koldan geen I akm,

I=
Re
olarak llr. Burada devrenin efldeer
direncine dikkat edilmelidir.
Paralel bal devrede ana koldan geen akm direnlerin bulunduu kollarda
akmlara blndn grebilmekteyiz.
Blnen akmlarn toplam ana koldan geen akma eflit olduundan I akm,

fiekil 2.23
R1

I1
I2

R2

I3

R3

Ana Koldan Geen


Akmn
Ampermetre ile
llmesi

+ -

I=I1+I2+I3
olarak hesaplanr. Devredeki paralel bal diren says n tane ise I akm,
I=I1+I2+I3+...+In

(2.6)

ifadesiyle verilir. Devrede bulunan n tane paralel diren zerindeki gerilimler birbirine eflit olduundan ana koldan geen I akm Ohm Yasasna gre,

I=

+
+
+ ...
R1 R2 R3
Rn

olarak ifade edilir.

DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER


fiekil 2.24
Deneyde
Kullanlan Ara ve
Gereler

(2)
(1)

(4)
(3)
(5)

(6)
(7)

Deneyde kullanacamz ara ve gereler aflada listelenmifltir.


1. DC g kayna...................................................................................... 1 adet
2. Multimetre............................................................................................... 1 adet
3. 50 cm uzunluunda krmz ve mavi g kayna balant kablosu... 2 adet

40

Devre Analizi Laboratuvar

4. Siyah ve krmz multimetre balant problar...................................... 2 adet


5. Breadboard............................................................................................... 1 adet
6. eflitli deerlerdeki direnler.................................................................
7. Kargaburun ve yankeski........................................................................ 2 adet
Deneye bafllamadan nce yukarda listelenen ve fiekil 2.24te gsterilen ara
ve gerelerin tam olduunu kontrol ediniz.

DENEY DZENENN KURULMASI VE DENEYN


YAPILIfiI
fiekil 2.25

Diren Deerinin Multimetre


Yardmyla llmesi

470 luk Diren


Deerinin
Ohmmetre ile
Belirlenmesi

470 , 1 k ve 2,2 kluk direnlerin deerlerini multimetreyle okumak iin nce


470 luk direnci breadboard zerine fiekil 2.25te grld gibi taknz. Diren
deerini okumak iin multimetreyi kullanacaz.
Multimetre problarn multimetrenin V yuvasna krmz prob ve COM yuvasna siyah prob
olacak flekilde taknz. Multimetrenin dnebilen
anahtarn blgesine ayarlaynz (fiekil 2.26). Bu
durumda multimetre ohmmetre grevini grecektir. Ohmmetrenin problarn direncin kollar zerine fiekil 2.25te grld gibi dokundurarak
ohmmetrenin ekranndan direncin tam deerini
okuyabilirsiniz. Bu ifllemleri 1 k (fiekil 2.27a) ve
2,2 kluk (fiekil 2.27b) direnlere uygulayarak
ltnz diren deerlerini izelge 2.1de verilen yerlere yaznz. Eer ohmmetre ekranndan
herhangi bir deer okuyamyorsanz ohmmetrenin zerindeki dnebilen anahtar byk veya kk ohm deerlerine evirerek diren deerinin
okunmasn salaynz. lmleri tamamlaynca
ohmmetreyi kapatnz.

fiekil 2.26
Ohmmetre Olarak
Ayarlanmfl
Multimetre

fiekil 2.27
1 kluk (a) ve 2,2
kluk (b) Diren
Deerlerinin
Ohmmetre ile
llmesi

(a)

(b)

41

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

Direnler
Size verilen

R1
470

R2
1 k

R3

ONAY
(Grevli tarafndan onaylanacak)

2,2 k

izelge 2.1
Ohmmetre ile
llen Diren
Deerleri

llen

Seri Bal Devrede Efldeer Diren


2,2 k, 470 ve 1 kluk direnleri kullanarak breadboard zerinde fiekil 2.28de
gsterildii gibi seri bal devreyi kurunuz.
fiekil 2.28
Seri Bal Devrede
Ohmmetre ile
Efldeer Diren
lm

Breadboard zerinde kurulan devrede, direnlerin balant noktalar sar kesikli izgilerle gsterilmifltir. Seri bal bu devrenin efldeer direncini ohmmetre ile
okumak iin ohmmetrenin pozitif ucunu (krmz prob) 2,2 kluk direncin ucuna
(krmz kesikli izgi) ve ohmmetrenin negatif ucunu (siyah prob) 1 kluk direncin ucuna (siyah kesikli izgi) dokundurunuz (fiekil 2.28). Ohmmetre ekranndan
okuyacanz diren deeri bu seri bal devrenin efldeer direnci olacaktr. Bu deeri izelge 2.2ye yaznz. lmleri tamamlaynca ohmmetreyi kapatnz.
Diren

llen deer

Hesaplanan deer

ONAY
(Grevli tarafndan onaylanacak)

Refl

izelge 2.2
Ohmmetre ile
llen Seri Bal
Devrenin Efldeer
Direnci

Paralel Bal Devrede Efldeer Diren


2,2 k, 1 k ve 470 luk direnleri kullanarak breadboard zerinde fiekil 2.29da
gsterildii gibi paralel bal devreyi kurunuz.
fiekil 2.29
Paralel Bal
Devrede Ohmmetre
ile Efldeer Diren
lm

42

Devre Analizi Laboratuvar

Breadboard zerinde kurulan devrede, direnlerin balant noktalar sar kesikli


izgilerle gsterilmifltir. Paralel bal bu devrenin efldeer direncini ohmmetre ile
okumak iin, ohmmetrenin problarn flekilde grld gibi direnlerin ularna
dokundurunuz. Ohmmetre ekranndan okuyacanz diren deeri bu paralel bal
devrenin efldeer direnci olacaktr. Bu deeri izelge 2.3e yaznz. lmleri tamamlaynca ohmmetreyi kapatnz.
izelge 2.3
Ohmmetre ile
llen Paralel
Bal Devrenin
Efldeer Direnci

Diren

llen deer

Hesaplanan deer

ONAY
(Grevli tarafndan onaylanacak)

Refl

Bir Diren zerindeki Gerilim Deerinin Voltmetre ile


llmesi
Breadboard zerine bir diren (2,2 k, 1 k veya 470 ) taknz. Direncin ularndan izoleli telleri breadboard zerindeki pozitif (krmz) ve negatif (yeflil) yuvalara balaynz. G kaynan balant kablolar yardmyla breadboarda balaynz. Bu ifllem iin krmz g kablosunun bir ucunu g kaynann krmz yuvasna ve dier ucunu breadboardun krmz kfl ucuna taknz. Mavi g kablosunun bir ucunu g kaynann siyah yuvasna ve dier ucunu breadboardun yeflil
kfl ucuna taknz. Yapmfl olduunuz bu balanty deneyinizin tm aflamalarnda kullanmak zere koruyunuz. G kaynann AMA KAPAMA dmesinin kapal konumda (OFF) olduunu kontrol ederek kablosunu prize taknz. G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz. Multimetreyi dc gerilim (voltaj) okumak iin ayarlaynz ve voltmetre olarak kullanma hazr hale getiriniz. G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl
voltajn 2 Va ayarlaynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz (fiekil 2.30). Voltmetrenin problarnn iletken ularna plak elle dokunmakszn iletken ular 2,2 kluk diren zerine dokundurunuz (fiekil 2.30). Voltmetrenin ekranndan okuyacanz deer 2,2 kluk diren zerindeki gerilim deeri
olacaktr. fiekil 2.31de 2,2 k, 1 k ve 470 diren zerinden gerilim okuma ifllemlerinin elektrik devresindeki flematik grnm verilmifltir. 1 kluk ve 470
luk direnler iin de ayn ifllemleri uygulaynz ve gerilim deerlerini izelge
2.4e yaznz. lmleri tamamlaynca voltmetreyi ve g kaynan VOLTAGE
dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
fiekil 2.30
Diren zerindeki
Gerilmin Voltmetre
ile lm

43

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

fiekil 2.31
V

R1 =2,2 k

R2 =1k

R3 =470

=2 V

I1

=2 V

I2

Diren

Gerilim

470

V1

1 k

V2

2,2 k

V3

llen deer

Voltmetrenin
Diren Devresine
Balanma fiekli

=2 V

I3

ONAY
(Grevli tarafndan onaylanacak)

izelge 2.4
eflitli Direnler
zerinden Okunan
Gerilim Deerleri

Bir Diren zerinden Geen Akm Deerinin


Ampermetre ile llmesi
Diren zerinden geen akm belirlemek iin fiekil 2.32de eflitli direnlere seri
balanan ampermetrenin diren devresindeki flematik grnm verilmifltir. Bu
diren devrelerini kurarak direnler zerinden geen akmlar okuyalm.
fiekil 2.32
R1 =2,2k

I1

R2 =1k

I3

I2
=2V
A

R3 =470

=2V
A

=2V
A

G kaynann kapal (OFF) olup olmadn kontrol ediniz. Breadboard zerine 2,2 kluk bir diren taknz. Direncin ularndan birine izoleli tellerden birini balaynz (fiekil 2.33). Multimetreyi dc akm okuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda multimetre ampermetre grevi yapacaktr. Ampermetrenin pozitif ucu (mA yuvasndaki prob) breadboardun pozitif yuvasna (krmz) ve ampermetrenin negatif ucu 2,2 kluk direncin bofltaki ucuna dokundurulduunda
ampermetre 2,2 kluk dirence seri balanmfl olacaktr. Bylece 2,2 kluk diren zerinden geen akm ampermetreden okunabilecektir (fiekil 2.34).
G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz.
G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl voltajn 2 Va ayarlaynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz (fiekil 2.34).

Ampermetrenin
Diren Devresine
Balanma fiekli

44

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 2.33
Ampermetrenin
Diren Devresine
Seri Balanmas

Ampermetre problarnn iletken ularna plak elle dokunmakszn krmz


probu g kaynann krmz ucundan gelen balant teli ucuna ve siyah renkli
probun ucunu 2,2 kluk direncin boflta kalan ucuna dokundurunuz (fiekil 2.34).
fiekil 2.34
Diren zerinden
Geen Akmn
llmesi

Ampermetrenin ekranndan okuyacanz deer 2,2 kluk diren zerinden


geen akm deeri olacaktr. 1 kluk ve 470 luk direnler iin de ayn ifllemleri uygulaynz ve akm deerlerini izelge 2.5e yaznz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
izelge 2.5
eflitli Direnler
zerinden Geen
Akm Okunan
Gerilim Deerleri

Diren

Akm

llen deer

2,2 k

I1

1 k

I2

470 k

I3

ONAY (Grevli tarafndan onaylanacak)

45

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

Seri Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin


llmesi
Seri bal diren devresinde, direnler zerindeki gerilimi belirlemek iin direnler zerine balanan voltmetrenin elektrik devresindeki flematik grnm fiekil
2.35te verilmifltir. Bu diren devrelerini kurarak direnler zerindeki gerilimleri
okuyalm.
fiekil 2.35
V
R1

V
R2

R3

=2 V

R1

(b) 1k luk diren iin

V
R1

R2

=2 V
(c) 470 luk diren iin

R3

=2 V

(a) 2,2k luk diren iin

R2

(a-d). Seri Bal


Diren Devresinde
Voltmetrenin
Direnlere
Balanma fiekli

R3

R1

R2

R3

=2 V
(d) Efldeer diren iin

G kaynann kapal (OFF) olup olmadn kontrol ediniz. Direnleri fiekil


2.36da grld gibi breadboard zerine taknz. 2,2 kluk direnci balant teli ile breadboard zerindeki krmz yuvaya balaynz. 1 kluk direnci dier balant teli ile breadboard zerindeki yeflil yuvaya balaynz. Krmz ve siyah kesikli izgilerle direnlerin g kaynana balant noktalar ve sar kesik izgilerle direnlerin birbirlerine balant noktalar gsterilmifltir.
fiekil 2.36
Seri Bal Diren
Devresinde
Direnler
zerindeki
Gerilimin
llmesi

46

Devre Analizi Laboratuvar

Multimetreyi dc gerilim okuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda


multimetre voltmetre grevi yapacaktr. Voltmetrenin pozitif ucu 2,2 kluk diren
ile g kaynann baland noktaya (krmz kesikli izgi), voltmetrenin negatif
ucu 2,2 kluk direncin dier ucuna (siyah kesikli izgi) dokundurulduunda voltmetre diren zerine paralel balanmfl olacak ve voltmetre 2,2 kluk diren zerindeki gerilimi lebilecektir (fiekil 2.36).
G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki
VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz. G
kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl voltajn 2 Va ayarlaynz. 2
Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz. Voltmetrenin problarn 2,2
kluk diren zerine dokundurarak bu diren zerindeki gerilimi okuyunuz (V1).
Ayn lmleri srasyla 1 kluk ve 470 luk direnler zerinden alnz (V2, V3). Voltmetrenin problarn efldeer diren zerine dokundurarak gerilim deerini lnz.
Bu deer efldeer diren zerindeki gerilim veya devre zerindeki gerilim (VT ) olacaktr (fiekil 2.35d). llen V1, V2, V3 ve VT gerilim deerlerini izelge 2.6ya yaznz.
lmleri tamamlaynca voltmetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V
deerine ayarlayarak kapatnz.
izelge 2.6
eflitli Direnler
zerinden Okunan
Gerilim Deerleri

Direnler

Gerilim

llen deer

2,2 k

V1

1 k

1 k

V2

470

V3

Refl

VT

ONAY
(Grevli tarafndan onaylanacak)

Seri Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn


llmesi

fiekil 2.37
Seri Bal Diren
Devresinde
Ampermetrenin
Devreye Balanma
fiekli

Seri bal diren devresindeki direnler zerinden geen akm belirlemek iin fiekil 2.37de eflitli direnlere seri balanan ampermetrenin diren devresindeki flematik grnm verilmifltir. Bu diren devresini kurarak direnler zerinden geen akmlar okuyalm.
G kaynann kapal (OFF) olup olmadn kontrol ediniz. Bir balant teliR1
R2
R3
nin bir ucunu breadboard zerindeki krmz yuvaya dier ucunu breadboard zerinde herhangi bir noktaya balaynz.
Direnleri fiekil 2.38ada grld gibi
1
breadboard zerine taknz. 2,2 kluk
direncin bir ucunun boflta brakldna
=2V
dikkat ediniz. Balant teli yardmyla 470
A
luk direncin ucunu breadboard zerindeki yeflil yuvaya balaynz. Ampermetrenin pozitif ucu breadboard zerindeki balant telinin bir ucuna negatif ucu
2,2 kluk direncin boflta kalan ucuna balanacaktr. Ampermetre seri bal direnler zerinden geen akm lecektir.
G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz.
G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl voltajn 2 Va ayarlaynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz.

47

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

fiekil 2.38
a) ve b) Seri Bal
Diren Devresinde
eflitli Direnler
zerinden Geen
Akmn llmesi

(a)

(b)

Multimetreyi akm okuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda multimetre ampermetre grevi yapacaktr. Ampermetrenin krmz probunu balant telinin ucuna ve ampermetrenin siyah probunun ucunu 2,2 kluk direncin boflta
kalan ucuna dokundurunuz (fiekil 2.38b). Ampermetreden okuyacanz akm seri bal diren devresinden geen akm deeri olacaktr. Bu akm ayn zamanda seri bal devrenin efldeer direnci zerinden geen akmdr. ltnz akm deerini izelge 2.7ye yaznz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
Direnler

Akm

2,2 k, 1 k ve 470

ONAY (Grevli
tarafndan onaylanacak)

llen deer

Paralel Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin


llmesi
Paralel bal diren devresinde direnler zerindeki gerilimi belirlemek iin direnler zerine balanan voltmetrenin elektrik devresindeki flematik olarak grnm fiekil 2.39da verilmifltir. Bu diren
devresini kurarak direnler zerindeki gerilimleri
okuyalm.
G kaynann kapal (OFF) olup olmadn
kontrol ediniz. Direnleri fiekil 2.40da grld
gibi birbirine paralel olarak breadboard zerine taknz. Paralel bal direnlerin bir ucunu krmz
balant telinin ucuna ve boflta kalan ucunu dier
balant telinin ucuna balaynz. Diren, krmz
balant teli ve voltmetrenin pozitif ucunun birbirine dokunduu nokta krmz kesikli izgi ile gsterilmifltir. Direnlerin dier ular yeflil balant teli
ve voltmetrenin negatif ucunun birbirine temas ettii hat
gsterilmifltir.

V
R1
I1

R2

I2
R3
I3
I

=2 V

siyah kesikli izgi ile

izelge 2.7
eflitli Direnler
zerinden Geen
Akm Deeri

fiekil 2.39
Paralel Bal
Diren Devresinde
Voltmetrenin
Balanma fiekli

48

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 2.40
Paralel Bal
Devrede Direnler
zerinden Gerilim
llmesi

Multimetreyi dc gerilim okuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda


multimetre voltmetre grevi yapacaktr. Voltmetrenin pozitif ucunun direnlerin
bir ucuna (krmz kesikli izgi) ve negatif ucunun direnlerin dier ucuna dokundurulmas voltmetrenin direnler zerine paralel balanmasn salayacaktr. Voltmetreden okunacak gerilim deeri direnler zerinden veya efldeer diren zerinden okunan gerilim deeri olacaktr.
G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz.
G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl voltajn 2 Va ayarlaynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz. Voltmetrenin problarn direnler zerine dokundurarak (fiekil 2.40) direnler zerindeki gerilimi
okuyunuz. Bu deer efldeer diren zerinden okunan gerilim deeri ile ayn deerdir. Direnler zerinden okuduunuz gerilim deerini izelge 2.8e yaznz. lmleri tamamlaynca voltmetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V
deerine ayarlayarak kapatnz.
izelge 2.8
Paralel Bal
Direnler zerinde
llen Gerilim

Diren
2,2 k, 1 k, 470 k ve
Refl

Gerilim

llen deer

ONAY (Grevli tarafndan onaylanacak)

Paralel Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn


llmesi
Paralel bal diren devresinde, direnler zerinden geen akmlar belirlemek iin
direnlere seri balanan ampermetrenin elektrik devresindeki flematik olarak grnm fiekil 2.41de verilmifltir. Bu diren devrelerini kurarak direnler zerinden
geen akmlar okuyalm.

49

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

fiekil 2.41
R1
A

I1

R1
I1

R2

R2

A
I2

I2
R3

I3

R3
I3

=2 V

=2 V

(a)

(b)
R1

I1

R2

I2

R1
I1

R2

I2
R3

(a-d). Paralel Bal


Diren Devresinde
Ampermetrenin
Balanma fiekilleri

I3

R3
I3

=2 V

I
(c)

=2 V
A
(d)

G kaynann kapal (OFF) olup olmadn kontrol ediniz. Balant telinin bir
ucunu breadboard zerindeki krmz yuvaya, dier ucunu breadboard zerindeki kk yuvalardan birine taknz. Baflka bir balant telinin bir ucunu breadboard zerindeki yeflil yuvaya, dier ucunu breadbord zerinde kk yuvalardan birine taknz.
Balant tellerinin breadboard zerindeki ular arasna 2,2 k, 1 k ve 470 luk direnleri kullanarak fiekil 2.42a-ddeki gibi paralel bal devreyi kurunuz. Multimetreyi
akm okuma konumuna uygun hale getiriniz. Bu durumda multimetre ampermetre grevi yapacaktr. Ampermetreyi dirence balamadan nce fiekil 2.42adaki gibi diren
ularndan (2,2 kluk) birini bofla kartnz. Bu uca ampermetrenin negatif ucunu (siyah), ampermetrenin pozitif ucunu (krmz) ise dier iki direncin ucuna dokundurunuz. Bu durumda ampermetre R1 (2,2 k) direncine seri balanmfl olacaktr.
fiekil 2.42
Paralel Bal
Devrede Direnler
(a-c) ve Ana
Koldan (d) Geen
Akmlarn lm

(a) 2 k luk diren

(c) 470

luk diren

(b) 1 k luk diren

(d) Ana kol

50

Devre Analizi Laboratuvar

G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz.
G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl voltajn 2 Va ayarlaynz. 2 Vluk gerilimi g kaynann ekranndan grebilirsiniz. Ampermetreden
okuyacanz akm paralel bal devredeki R1 direnci zerinden geen akm deeri olacaktr. Benzer ifllemler 1 k ve 470 luk direnler iin de yaplarak bu direnler zerinden geen akmlar llebilir. Bu ifllemi yaparken zerinden lm alnacak direncin bir ucunun bofla karldna dikkat ediniz (fiekil 2.42 a-d). ltnz akm deerlerini izelge 2.9a yaznz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi
ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
izelge 2.9
Paralel Bal eflitli
Direnler zerinden
llen Akmlar

Direnler

Akm

2,2 k

I1

1 k

I2

470

I3

Refl

IT

llen deer

ONAY (Grevli
tarafndan onaylanacak)

DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


Diren Deerinin Multimetre Yardmyla llmesi
Size verilen diren deerlerini ltnz diren deerleri ile karfllafltrdnzda
ne grdnz?
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................

Seri Bal Devrede Efldeer Diren


Seri bal diren devresinde ltnz Refl deeri ile hesaplanan Refl deerini karfllafltrnz.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................

Paralel Bal Devrede Efldeer Diren


Paralel bal diren devresinde ltnz Refl deeri ile hesaplanan Refl deerini
karfllafltrnz.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................

Bir Diren zerindeki Gerilim Deerinin Voltmetre ile


llmesi
Verilen her bir diren zerine ayr ayr 2 V uyguladnz. Direnler zerinden ltnz gerilim deerleri hakknda ne syleyebilirsiniz? Aklaynz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

Bir Diren zerinden Geen Akm Deerinin


Ampermetre ile llmesi

Verilen her bir diren zerine ayr ayr 2 V uyguladnz. Direnler zerinden geen
akm deerleri hakknda ne syleyebilirsiniz? Aklaynz.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................

Seri Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin


llmesi

Seri bal direnler zerinden ltnz gerilimler ile efldeer diren zerinden
ltnz gerilim arasnda nasl bir bant var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................

Seri Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn


llmesi

Seri bal direnler zerinden geen akm ile efldeer diren zerinden ltnz
gerilim arasnda nasl bir bant var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................

V
Seri bal devrede ltnz VT ile devreden geen I akmn oranlarsanz T
I
sonu hakknda dflncelerinizi yaznz.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................

Paralel Bal Devrede Direnler zerindeki Gerilimin


llmesi

Paralel bal devrede ltnz gerilimler arasnda nasl bir iliflki var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................

Paralel Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akmn


llmesi

Paralel bal devrede ltnz akmlar ile ana koldan geen akm arasnda nasl bir bant var?
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
Paralel bal direnler zerindeki V gerilim deerini, ana koldan geen IT akmna

oranladnzda V sonu nedir?
I
T
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................

BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?

.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
....................................................................................................................................

51

52

Devre Analizi Laboratuvar

zet
Elektrik laboratuvarnda alflmaya bafllamadan nce,
laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini
retmelidirler. rencilere, herhangi bir kaza annda
itfaiyeye, salk grevlilerine ve okulda bulunan grevlilere nasl haber verecekleri konusunda bilgi verilmelidir. lkemizde TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSne
112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan kolayca ve
cretsiz haber verilebilmektedir. Bu telefon numaralarnn akldan karlmamas ok nemlidir.
Seri bal bir diren devresi, direnlerin ardflk balanmasyla oluflturulur ve efldeer diren deeri
Refl=R1 + R2 + R3 + ... + Rn

Paralel bal devrede direnler zerindeki voltaj deerinin llmesi


V

I1
I2

I3

I1

R2
R3

I3

fleklinde yaplr.
Paralel bal devrede direnler zerinden geen toplam
akm

ile verilir. Seri bal devrede herhangi bir diren zerindeki voltaj deerinin llmesi,
V
R2

R1
1

R3

fleklinde yaplr. Seri bal devrede direnler zerindeki toplam voltaj


VT = V1 + V2 + V2 +...+ Vn
ile verilir. Seri bal devrede ana koldan geen akmn
llmesi
R1

fleklinde yaplr.

R1

V=IR

R3

I2

1
1
1
1
1
=
+
+
+ ... +
Re
R1 R2 R3
Rn

R2

fleklinde yaplr.
Paralel bal devrede herhangi bir diren zerinden geen akmn llmesi

olarak hesaplanr.
Paralel bal diren devresi direnlerin kollar ayr ayr
dier direnlerin kollaryla birlefltirilerek oluflturulur ve
efldeer diren deeri

olarak hesaplanr.
Ohm Yasas

R1

R2
+

R3

I=I1 + I2 + I3 + ... + In
ile verilir.

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

53

Kendimizi Snayalm
1. Seri bal diren devresinde efldeer direnci hesaplamak iin,
a. Diren deerleri toplanr.
b. Diren deerlerinin tersi toplanr.
c. Diren deerlerinin karesi toplanr.
d. Diren deerlerinin terslerinin kareleri toplanr.
e. Diren deerleri birbirinden karlr.
2. Paralel bal diren devresinde efldeer direnci hesaplamak iin,
a. Diren deerlerinin nce tersleri toplanr sonra
tersi alnr.
b. Diren deerleri toplanr.
c. Diren deerlerinin karesi toplanr.
d. Diren deerlerinin terslerinin kareleri toplanr.
e. Diren deerleri birbirinden karlr.

6. fiekilde verilen devrede 3 luk diren zerinden


geen akm ka amperdir?
8

=16V

a.
b.
c.
d.
e.

5
4
3
2
1

7. 4 luk diren zerindeki gerilim ka volttur?


2

3. 3 , 6 ve 9 luk direnlerden oluflan bir seri bal devrede efldeer diren ka dur?
a. 6
b. 9
c. 12
d. 15
e. 18
4. 2 , 10 ve 20 luk direnlerden oluflan paralel
bal devrede efldeer diren ka dur?
a. 0,06
b. 0,65
c. 1,54
d. 6
e. 32

=12 V

a.
b.
c.
d.
e.

8. 2 luk diren zerinden geen akm ka amperdir?


2

5. fiekildeki devrede 4 luk diren zerinde okunan


gerilim deeri ka volttur?
2

=12V

a.
b.
c.
d.
e.

2
4
6
8
10

4
6
8
12
20

=12 V

a.
b.
c.
d.
e.

12
6
4
2
1

54

Devre Analizi Laboratuvar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


9. 1,5 luk diren zerinden geen akm ka amperdir?

1. a

0,5

2. a
1,5

0,5

=14 V

a.
b.
c.
d.
e.

1/3
2
14/3
28/3
12

3. e

4. c

5. b

6. e
10. fiekildeki devrede ana koldan geen akm ka amperdir?
2,5

7. d

1,5

0,5

8. b

=15 V

9. d
a.
b.
c.
d.
e.

46/15
20
46
50
62

10. c

Yantnz yanlfl ise Seri Bal Devrede Efldeer


Diren Deerinin Hesaplanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Paralel Bal Devrede Efldeer Diren Deerinin Hesaplanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Seri Bal Devrede Efldeer
Diren Deerinin Hesaplanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Paralel Bal Devrede Efldeer Diren Deerinin Hesaplanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Seri Bal Devrede Direnler zerinden Voltaj Okumak konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Seri Bal Devrede Direnler zerinden Geen Akm Okumak konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Paralel Bal Diren Devresinde Voltaj ve Akm Deerlerinin Multimetre
ile Okunmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Paralel Bal Diren Devresinde Voltaj ve Akm Deerlerinin Multimetre
ile Okunmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Paralel Bal Diren Devresinde Voltaj ve Akm Deerlerinin Multimetre
ile Okunmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Paralel Bal Diren Devresinde Voltaj ve Akm Deerlerinin Multimetre
ile Okunmas konusunu yeniden gzden geiriniz.

2. nite - Efldeer Diren, Voltaj ve Akm lm

55

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan Kaynaklar

Sra Sizde 1
Refl=R1 + R2 + R3
Refl=100 + 50 + 15
Refl=165

Demir, S. (Ed.) (2010). Elektrik Enerjisi letimi ve Datm. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
fienyel M. (2010). Teknolojinin Bilimsel lkeleri. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
Kyak, E. (Ed.) (2012). Devre Analizi, Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.

Sra Sizde 2

1
1
1
1
1
=
+
+
+ ... +
Re
R1 R2 R3
Rn
1
1 1 1
= + +
Re 2 4 6
1
11
=
Re 12

Re =

12

11

DEVRE ANALZ LABORATUVARI

Amalarmz

N
N
N
N

Bu niteyi tamamladktan sonra;


Kirchhoff akm ve gerilim yasasn teorik ve deneysel olarak inceleyebilecek,
Paralel bal devrelerde akmlar arasndaki iliflkiyi irdeleyebilecek,
Seri bal devrelerde gerilimin devre elamanlar zerindeki dalmn irdeleyebilecek,
Devre problemlerinin basit olarak zmlenmesini pekifltirebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar

Seri Devre
Paralel Devre
Kirchhoff Akm Yasas
Kirchhoff Gerilim Yasas
Dm Noktas

Kapal evrim
lmek
Elektromotor Kuvvet
Enerji Korunumu
Yk Korunumu

indekiler

Devre Analizi
Laboratuvar

Kirchhoff
Yasalarnn
Uygulamalar

GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
KIRCHHOFF AKIM YASASININ
PARALEL BALI BR DREN
DEVRESNDE UYGULANMASI
KIRCHHOFF AKIM YASASININ
KARMAfiIK BALI BR DREN
DEVRESNDE UYGULANMASI
KIRCHHOFF GERLM YASASININ
SER BALI BR DREN
DEVRESNDE UYGULANMASI
KIRCHHOFF AKIM VE GERLM
YASASININ KARMAfiIK BR
DEVREDE DEVREDE
UYGULANMASI
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI

Sayfa Tasarm: Seil

Kirchhoff Yasalarnn
Uygulamalar
GRfi
Basit elektrik devrelerin zmnde, seri ve paralel bal diren kurallar uygulanarak devrenin efldeer direnci hesaplanabilir. Hesaplanan diren deerleri Ohm
yasasnda kullanlarak devre elemanlar zerindeki akm ve gerilim (potansiyel
fark, voltaj) deerleri bulunabilir. Seri ve paralel balamann bulunduu daha karmaflk devrelerin zmnde ise devre elemanlar zerindeki akm ve gerilim deerlerini bulmak iin sadece Ohm yasas yeterli olmayabilir.
Devre elemanlarnn daha karmaflk biimde birbirlerine balanmalar durumunda, akm ve gerilimin devre elamanlar zerindeki dalmlar ile ilgili eflitli alflmalar yaplmfltr. Seri bal devrelerde gerilimin devre elemanlar zerinde dalm
ve paralel bal devrelerde bir dm noktasna gelen akmlarn kollara dalm,
ilk olarak 1848de Alman bilim adam Gustav Kirchhoff tarafndan yaynland iin,
Kirchhoff yasalar olarak bilinmektedir. Bu yasalardan ilki seri devrelerde gerilimin
devre elamanlar zerindeki dalmlarn matematiksel olarak ifade eden Kirchhoff
gerilim yasasdr. Dieri, paralel bal devrede bir dm noktasna gelen akmlarn dalmn matematiksel olarak ifade eden Kirchhoff akm yasasdr.
Bugn, karmaflk devre zmlerinde ok sayda devre zm teoremleri kullanlmaktadr. Bu teoremlerin hepsi Kirchhoff yasalarna dayand iin, elektrik
devre problemlerinde Kirchhoff yasalar en temel kavramlardan kabul edilir.
Bu blmde, Kirchhoff yasalarn renmek, uygulamak ve doruluunu grmek iin flemalar verilen farkl elektrik devreleri breadboard zerine direnler yerlefltirilerek kurulacaktr. Kurulan dzeneklere dc g kayna ile gerilim uygulanarak, her bir devre eleman zerinden geen akm ve gerilim deerleri multimetrenin akm ve gerilim lme konumlarnda kullanlmasyla okunacaktr. Okunan
akm ve gerilim deerleri izelgelere kaydedilip sonularn Kirchhoff yasalarna
uygun olup olmad grlecektir.

GVENLK NLEMLER
Deneylerimizde en nemli nokta gvenliimizdir.
Kullandmz cihazlar elektrikle alflt iin, deneyimizin her aflamasnda
dikkatli olmak zorundayz.
Devreye gerilim uygulayacamz dc g kayna 220 volt flebeke gerilimi
ile alflmaktadr. Kablo balantlar yaplrken yaltlmfl blgelerden tutulmaldr. Deney esnasnda g kaynann balant kablolarna taklmamak
iin, kablolarn uygun konumda olmasna dikkat edilmelidir.

58

Devre Analizi Laboratuvar

DC g kayna zerindeki voltage dmesinin, devreye verilecek gerilim


deerinde olduuna dikkat edilmelidir.
DC g kaynandan kfl alrken, art (+) ve eksi (-) kutbun hangisi olduundan emin olunmaldr.
Devre kurulumu tamamlanp yetkiliden onay alndktan sonra dc g kayna alfltrlmaldr.
Multimetre, kademe anahtarnn bulunduu pozisyona gre, dc akm ve gerilim, ac akm ve gerilim, diren ve dier byklkleri lebilmektedir. Her
bir byklkte kendi iinde 1000in katlar olarak blnmfltr. Dolays ile
lm alnrken multimetre kademe anahtarnn uygun konumda olduuna
dikkat edilmelidir.
Multimetrenin siyah ve krmz olmak zere iki probu vardr. Krmz prob
(+) kutbu, siyah prob (-) kutbu ifade etmektedir. Multimetre gstergesinde
(-) deer okunuyorsa, problarn ters baland anlafllmaldr.
Multimetre ile gerilim lerken, problar devre elemanna paralel olacak flekilde balanmaldr.
Multimetre ile akm lerken, problar akmn getii kola seri olacak flekilde balanmaldr.
Breadboard zerindeki balant kutuplar, dc g kaynann hangi kutbuna balandna dikkat edilmelidir.
Breadboard zerinde ok sayda delik vardr. Bu deliklerin hangilerinin birbirine bal olduunu bilmek gerekir. Aksi takdirde devre kurulumunda
balant eksik olacaktr.
Devrede kullanlacak direnler kk olmas sebebiyle pens ile alflmanz
nemlidir. Diren tellerinin ele batmamas iin de pens kullanmna dikkat
edilmelidir.
G kaynann ama kapama dmesinden kumanda ederek, sadece her
bir lm annda g kaynan alfltrnz. Aksi takdirde lm ular deifltirilirken, ularn birbirine demesi sonucu ksa devre oluflabilir ve cihaza zarar verebilir.
Deneyler bitirilince, g kayna ve multimetre kapatlp, direnler ve balant kablolar dzenli bir flekilde toplanmaldr.

TEORK BLG
Basit elektrik devrelerinin zmnde genellikle Ohm yasas kullanlr fakat karmaflk devrelerin zmnde bu yasa yeterli olmayabilir. Byle durumlarda elektrik yk ve elektrik enerjisinin korunumuna dayanan Kirchhoff yasalar da devre
zmlerinde kullanlr. Bu yasalar Kirchhoff akm ve Kirchhoff gerilim yasalardr.

Kirchhoff Akm Yasas


Kirchhoff akm yasas yk korunumunun bir ifadesidir. Yani, herhangi bir noktada yk birikmesi olmayacandan, devredeki bir dme ne kadar akm gelirse o
kadar akm bu dm terk etmek zorundadr. Bir dm noktas, devredeki akmn kollara ayrld noktadr.
Kirchhoff akm yasasna gre, paralel bal bir devrede, bir dm noktasna
gelen ve dm noktasn terk eden akmlarn matematiksel toplam sfrdr.
I = 0

(3.1)

59

3. nite - Kirchhoff Yasalarnn Uygulamalar

Bu kural uygulanrken, dm noktasna gelen akmlar art (+) ve dm noktasn terk eden akmlar eksi (-) iflaretle ifade edilir.
fiekil 3.1de grlen devre iin Kirchhoff akm yasasn uygulayarak akmlar
arasndaki iliflkiyi bulmaya alflalm. Bu devrede a ve b noktalar ile iflaretlenen iki
tane dm noktas vardr. Genel olarak, bir devrede dm noktas kuralnn kullanm says, devredeki dm saysndan bir eksiktir. Bu nedenle fiekil 3.1deki
devrede bir dm noktas iin Kirchhoff akm yasas ifadesi yazlr. nk Kirchhoff akm yasas a ve b dm noktalarna ayr ayr uygulandnda ayn eflitlikler
elde edilecektir. a dm noktas dikkate alndnda I akm dm noktasna
gelmekte ve I1 ile I2 akmlar dm noktasn terk etmektedir. Akmlarn iflaretlerini yukarda anlatlan kurala gre yazdmzda,
fiekil 3.1

+
-

Kirchhoff Akm
Yasasnn
Uygulanmas in
ki Dmden
Oluflan Devre

R1

R2

a dm noktas iin toplam akm (3.1) eflitliinden


I = + I - I1 - I2 = 0
olarak elde edilir. Buradan ana koldaki I akm,
I = + I2 + I3
olarak bulunur.

Kirchhoff Gerilim Yasas


Kirchhoff gerilim yasas enerjinin korunumu ilkesine dayanmaktadr. Enerji korunumuna gre, bir elektrik devresinde kapal bir ilmekte hareket eden herhangi bir
yk, bafllad noktaya tekrar geldiinde, kazand enerjilerin toplam kaybettii
enerjilerin toplamna eflittir. Tek ilmekli devre, akmn kollara ayrlmad tek bir
yol izledii devredir. Ykn enerjisi, bir direncin ular arasnda potansiyel dflmesi fleklinde azalabilir veya bir elektromotor kuvvet (emk) kayna ierisinden ters
ynde geirildiinde bir azalma gsterebilir. Ykn bir emk kayna ierisinden
ters ynde geirilmesine pratik bir rnek, bir aknn flarj edilmesi srasnda elektriksel enerjinin kimyasal enerjiye dnfltrlmesi veya benzer flekilde elektriksel
enerjinin bir motoru alfltrmak iin mekanik enerjiye dnfltrlmesi verilebilir.
Kimyasal enerjinin elektrik enerjisine veya mekanik enerjinin elektrik enerjisine
dnfltrlmesi durumu ise, ykn emk kayna ierisinden ileri ynde geirilmesine pratik rnektir.

60

Devre Analizi Laboratuvar

Kirchhoff gerilim yasasna gre, herhangi bir kapal devrede, devre elamanlar
zerindeki potansiyel deiflimlerinin matematiksel toplam sfrdr.
V = 0

(3.2)

Bu kural her bir kapal elektrik devresine uygulanabilir. Devrede birok kapal ilmek bulunabilir. Devrede bilinmeyen parametrelerin bulunmas iin uygulanan
bu kural nemli bir aratr. Kirchhoff gerilim yasasnn uygulanaca devrelerde,
devre elemanlar direnler ve elektromotor kuvvet (emk) kaynaklar olabileceinden, bu devre elemanlar zerindeki potansiyel deiflimleri (V) aflada verilen
kurallara gre belirlenir.
Direnlerdeki potansiyel deiflimi, akm ynnde ilerlerken eksi (-IR), akma
zt ynde ilerlerken art (+IR) iflaretle alnr.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

V = Va - Vb = + IR

S O R U

Emk s olan bir bataryada, potansiyel deiflimi, bataryann negatif ucundan


pozitif ucuna doru ilerlerken art (+), zt ynde yani pozitif ucundan negatif ucuDKKAT
na doru ilerlerken eksi (-) iflaretle alnr.

DKKAT

N N
a

AMALARIMIZ

V = Vb - Va = - IR

S O R U

SIRA SZDE

D fi N E L M

SIRA SZDE
- +
b

+ -

AMALARIMIZ

V = Vb - Va= +

V = Va - Vb = -

K T A P

Kirchhoff akm
yasalar ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi ders kitabnzK ve
T Agerilim
P
daki ilgili niteye baknz.

TELEVZYON

fiekil 3.2deki
T E L E V Z tek
Y O N ilmekli devre iin, Kirchhoff gerilim yasasn uygulayarak devreden geen akm bulmaya alflalm. Bu tek ilmekli devrede dm noktas yoktur. Bu nedenle, tm devre elemanlar zerinden geen akm ayndr.

fiekil 3.2

NTERNET

NTERNET

Kirchhoff Gerilim
Yasasnn
Uygulanaca Tek
lmekli Bir Devre

R1

R2

- b+

V1

V2

V4

V3

V5
a

R3

c+

61

3. nite - Kirchhoff Yasalarnn Uygulamalar

fiekil 3.2de grld gibi akm ynnn saat dnfl ynnde olduunu kabul edelim. Devreyi, a noktasndan bafllayarak saat dnfl ynnde tekrar a noktasna gelinceye kadar takip edelim. Devre elemanlar zerindeki toplam potansiyel deiflimi (3.2) eflitliinden,
V = V1 + V2 + V3 + V4 + V5 = 0
olarak yazlr. Her devre eleman zerindeki potansiyel deiflimi, kurala gre uygun iflaretle yazlrsa,
V = -IR1- IR2 - IR3 - 1 + 2 = 0
olur. Eflitlii dzenlersek,
- I (R1 + R2 + R3) - 1 + 2 = 0
- I (R1 + R2 + R3) = 1 2
I (R1 + R2 + R3) = 2 1

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

ifadesi elde edilir. Buradan devreden geen akm,


I=

2 - 1

R1 + R2 + R3

olarak bulunur.

Devre elemanlar zerindeki potansiyel deiflimleri iflaretinin seimi iin,


dolaflan
D K Kdevrede
AT
akmn yn nemlidir. Akm yn keyfi seilirse hesaplama sonucu elde edilen akm deeri negatif (-) iflaretli kabilir. Bu durum, devreden geen akm ynnn setiimiz akm
SIRA SZDE
ynnn tersinde olduu anlamna gelir. Eer akm yn bataryalarn (g kaynaklarnn)
balantsna gre doru seilirse hesaplanan akm deeri pozitif (+) iflaretli kar. Yani
akm ynnn doru seilmifl olduu anlafllr.
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

fiekil 3.3teki iki ilmekli devre iin Kirchhoff yasas eflitliklerini elde ediniz.

RNEK

DKKAT

N N

K T A P

SIRA SZDE

K T A P

fiekil 3.3

a
I1

I2

+
R1
+
-

I3

N TRE R N E T

TELEVZYON

2
R2

+
-

ki lmekli Devre

TELEVZYON

NTERNET

62

Devre Analizi Laboratuvar

zm:
Kirchhoff akm yasasna gre, a dm noktasnda,
I1 - I2 + I3 = 0
veya b dm noktasnda,
- I1 + I2 - I3 = 0
ifadeleri elde eldir. Buradan, hem a ve hem de b noktasna gre I1 akm,
I1 = I2 - I3

(3.3)

olarak bulunur.
1 numaral ilmek iin b dm noktasndan bafllamak zere Kirchhoff gerilim
yasas,
+1 - I1R1 - 2 - I2R2 = 0

(3.4)

olarak ifade edilir.


2 numaral ilmek iin b dm noktasndan bafllamak zere Kirchhoff gerilim
yasas,
SIRA SZDE

SIRA SZDE

+I2R2 + 2 + I3R3 - 3 = 0

olarak bulunur.
D fi N E L M
Kirchhoff yasalarnn devreye uygulanmasyla elde edilen Eflitlik 3.3-3.5 kullanlarak bu devredeki bilinmeyen parametre bu eflitliin zmnden kolayS O R U
lkla hesaplanr.

D fi N E L M
S O R U

Genel olarak,D belirli


K K A T bir devre problemini zmek iin gerekli olan bamsz denklemlerin says, en az bilinmeyen parametrelerin says kadar olmaldr.

DKKAT

SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M

N N

SIRA SZDE

fiekil 3.4teki
devre
iin Kirchhoff yasalarn uygulayarak akmlar arasndaki banty ve
SIRA
SZDE
her bir ilmekteki potansiyel deiflimleri ifadesini yaznz.

fiekil 3.4

ki lmekli Devre

AMALARIMIZ
D fi N E L M

K S OT RA U P

K S OT R AU P

DKKAT
TELEVZYON

D K K AI3T
TELEVZYON

SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ

K T A P

(3.5)

N N

SIRAa SZDE

R3
2
I2

N T E R N IE T
1
AMALARIMIZ

1
1

K T A P -

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

+ -

R2

R1

63

3. nite - Kirchhoff Yasalarnn Uygulamalar

DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER


fiekil 3.5te deneyde kullanlan ara ve gereler grlmektedir. fiekil zerindeki
saylar,
1. DC g kaynan....................................................................................1 Adet
2. Multimetreyi.............................................................................................1 Adet
3. Breadboardu ............................................................................................1 Adet
4. eflitli direnleri.......................................................................................1 Adet
5. 50 cm uzunluunda mavi balant kablosunu......................................1 Adet
50 cm uzunluunda krmz balant kablosunu ..................................1 Adet
Multimetre balant problarn................................................................2 Adet
6. Balant tellerini ................................................................................... 1 Kutu
temsil etmektedir.
fiekil 3.5
Deneyde
Kullanlan Ara ve
Gereler

KIRCHHOFF AKIM YASASININ PARALEL BALI BR


DREN DEVRESNDE UYGULANMASI
Deney Dzeneinin Kurulmas
Kirchhoff akm yasasn fiekil 3.6adaki devre iin uygulayalm.
fiekil 3.6adaki devre kurulumunu yapabilmek iin ayn devreyi fiekil 3.6bdeki
gibi gsterebiliriz.
R1 = 1 k, R2 = 1,5 k ve R3 = 2,2 kluk direnleri breadboard zerinde dfley olarak ayn hatta bulunan deliklere fiekil 3.6cdeki gibi yerlefltiriniz.
Breadboardun zerinde bulunan krmz kfl ucu ile a dm noktasn bir
balant teli ile balaynz. Ayn flekilde yeflil kfl ucu ile b dm noktasn bir
balant teli ile balaynz.
Devre lm almak iin hazr durumdadr.

64

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 3.6
a) ve b) Paralel
Bal Diren
Devresi,
c) Breadboard
zerinde Paralel
Bal Diren
Devresinin
Kurulmas

R1

R1

R2

R2

b
R3

+
-

R3

(a)

(c)

Deneyin Yaplfl
fiekil 3.6ada grlen devrenin, a dm noktasnda,
+I - I1 - I2 - I3 = 0
bants vardr. Buradan ana koldaki I akm,
I = I1 + I2 + I3
fiekil 3.7
Paralel Balanmfl
Direnten
Oluflan Bir Devre

ifadesi ile elde edilir.

(b)

65

3. nite - Kirchhoff Yasalarnn Uygulamalar

Her bir koldan geen akm deerlerini deneysel olarak bulmak iin:
1. Multimetrenin KADEME ANAHTARIn uygun deerde akm lme konumuna getiriniz. Multimetre zerindeki krmz balant kablosunu 10 mA yuvasna, siyah balant kablosunu COM yuvasna taknz. Multimetreniz flimdi ampermetre olarak kullanma hazrdr. Her bir koldan geen akm lmek iin
ampermetreyi o kola nite 2de anlatld gibi srayla seri olarak balaynz.
SIRA SZDE
2. G kaynan flehir flebekesine balayn ve POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini
hareket ettirerek voltaj sfra ayarlaynz G kaynann
D voltage
fi N E L M dmesini
yavafla evirerek kfl voltajn 5 Va ayarlaynz ve ayar dmesine dokunmadan g kaynan daha sonra alfltrmak zere POWER (OFF) dmeS O R U
sine basarak kapatnz.
G kayna voltaj kontrolndeyken (CV) LED yeflil ve akm snrlama
D Kkontrolndeyken
KAT
(CC) LED krmz yanar. G kaynandan ekilen akm ayarlanan akm deerini getii
zaman (CC) LED krmz yanar ve akm snrlama sistemi voltaj deerini dflrerek akm
SIRA SZDE
ayarlanan deerde snrlar. Bu durumda akm ayar uygun miktarda arttrlrsa krmz flk
sner, CV tekrar yeflil yanar ve voltaj arttrm salanr.
AMALARIMIZ

I1 (amper)

I2 (amper)

I3 (amper)

I (amper)

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

N N

3. G kaynann (+) kfl ucunu breadboardun zerindeki krmz kfl ucuna, (-) kfl ucunu da breadboardun zerindeki yeflil kfl ucuna balant
kablolar ile fiekil 3.7deki gibi balaynz. Kurmufl olduunuz
g
K T A devreye,
P
kaynan POWER (ON) dmesi ile aarak daha nce ayarlamfl olduunuz
5 volt dc gerilimi uygulaynz.
4. Ampermetreden okuduunuz I akm deerlerini izelge 3.1de ilgili alana
TELEVZYON
yaznz. Ayn lmleri I1, I2 ve I3 akmlar iin tekrarlaynz ve sonular
izelge 3.1e kaydediniz. lm sonunda g kaynan AMA-KAPAMA
dmesinden kapatnz.
5. Ayn ifllemleri, 10 volt ile 15 volt deerleri iin tekrarlaynz
N T E R Nve
E T ampermetreden okuduunuz deerleri izelge 3.1e kaydediniz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
(volt)

SIRA SZDE

I1 + I2 + I3

5
10
15

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi


Uygulanan her gerilim deeri iin I = I1 + I2 + I3 bants gerekleflti mi?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
fiekil 3.6adaki devre iin Kirchhoff akm yasas doru mu?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

izelge 3.1
Devreden Geen
Akm Deerleri

66

Devre Analizi Laboratuvar

KIRCHHOFF AKIM YASASININ KARMAfiIK BALI BR


DREN DEVRESNDE UYGULANMASI
Deney Dzeneinin Kurulmas
Kirchhoff akm yasasn flimdi de fiekil 3.8adaki devre iin uygulayalm.
fiekil 3.8adaki karmaflk bal devre kurulumunu yapabilmek iin devreyi fiekil
3.8bdeki gibi gsterebiliriz.
R 1 = 1 k ve R 2 = 1,5 kluk direnleri birbiri ile seri ve bu iki dirence
R 3 = 2,2 kluk direnci paralel balamak iin breadboard zerindeki deliklere direnleri fiekil 3.8cdeki gibi yerlefltiriniz.
Breadboardun zerinde bulunan krmz kfl ucu ile a dm noktasn bir
balant teli ile balaynz. Ayn flekilde yeflil kfl ucu ile b dm noktasn bir
balant teli ile balaynz.
Devre lm almak iin hazr durumdadr.
fiekil 3.8
a) ve b) Karmaflk
Bal Diren
Devresi,
c) Breadboard
zerinde Karmaflk
Bal Diren
Devresinin
Kurulmas

R1

R2

R1

R3

R3

R2

(a)

(b)

(c)

Deneyin Yaplfl
fiekil 3.8ada grlen devrede, a dm noktasnda Kirchhoff akm yasasna gre,
akmlar arasnda;
I = I - I1 - I2 = 0
bants vardr. Buradan ana koldaki I akm,
I = I1 + I2
olarak bulunur.

67

3. nite - Kirchhoff Yasalarnn Uygulamalar

Karmaflk devrede her bir direnten geen akm deerlerini deneysel olarak
bulmak iin:
1. Multimetrenin KADEME ANAHTARIn uygun deerde akm lme konumuna getiriniz. Multimetre zerindeki krmz balant kablosunu 10 mA yuvasna, siyah balant kablosunu COM yuvasna taknz. Multimetreniz flimdi
ampermetre olarak kullanma hazrdr. Her bir koldan geen akm lmek
iin ampermetreyi o kola nite 2de anlatld gibi srasyla seri olarak balamay unutmaynz.
2. G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra
ayarlaynz. G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl
voltajn 5 Va ayarlaynz ve ayar dmesine dokunmadan g kaynan
daha sonra alfltrmak zere power dmesine basarak kapatnz.
3. G kaynann (+) kfl ucunu breadboardun zerindeki krmz kfl ucuna, (-) kfl ucunu da breadboardun zerindeki yeflil kfl ucuna balant
kablolar ile fiekil 3.9daki gibi balaynz. Kurmufl olduunuz devreye, g
kaynan POWEDR (ON) dmesi ile aarak daha nce ayarlamfl olduunuz 5 volt dc gerilimi uygulaynz.
4. Ampermetreden okuduunuz I akm deerini izelge 3.2de ilgili alana yaznz.
Ayn lmleri I1 ve I2 akmlar iin tekrarlaynz ve lm sonularn kaydediniz. lm sonunda g kaynan AMA-KAPAMA dmesinden kapatnz.
5. Ayn ifllemleri 10 volt ile 15 volt deerleri iin tekrarlaynz ve ampermetreden okuduunuz deerleri izelge 3.2ye kaydediniz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine
ayarlayarak kapatnz.
(volt)
5

I1 (amper)

I2 (amper)

I (amper)

I1 + I2

izelge 3.2
Devreden Geen
Akm Deerleri

10
15
fiekil 3.9
Karmaflk
Balanmfl
Direnten Oluflan
Bir Devre

68

Devre Analizi Laboratuvar

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi


Uygulanan her bir gerilim deeri iin I = I1 + I2 bants gerekleflti mi?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
fiekil 3.8adaki devre iin Kirchhoff akm yasas doru mu?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
SIRA SZDE

fiekil 3.10daki
SIRAdevrede
SZDE R1= 3 , R2= 3 , R3= 6 ve = 15 V olduuna gre, her bir diren zerinden geen akmlar hesaplaynz.

D fi fiekil
N E L M3.10

D fi N E L M

Karmaflk Bal Bir


Diren
Devresi
S O R U

S O R U

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

R1

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

R2

N N

R3

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

KIRCHHOFF GERLM YASASININ SER BALI BR


DREN DEVRESNDE UYGULANMASI
TELEVZYON

Deney Dzeneinin Kurulmas


Kirchhoff gerilim yasasn fiekil 3.11ada grlen seri bal diren devresinde
uygulayalm.
N T ERR N=E T1,5 k ve R = 2,2 kluk direnleri birbirlerine seri balamak
R1 = 1 k
2
3
iin R1 direncini breadboard zerine yerlefltiriniz. Daha sonra R2 direncinin bir
ucunu R1 direncinin bir ucunun bulunduu hatta, dier ucunu baflka bir hatta balaynz. Son olarak R3 direncinin bir ucunu R2 direncinin boflta kalan ucunun bulunduu hatta, dier ucunu baflka bir hatta balaynz. Bylece fiekil 3.11bde grld gibi R1, R2 ve R3 direnleri birbirine seri balanmfl olur.
Breadboardun zerinde bulunan krmz kfl ucu ile a dm noktasn bir
balant teli ile balaynz. Ayn flekilde yeflil kfl ucu ile b dm noktasn bir
balant teli ile balaynz (fiekil 3.11b).
Devre lm almak iin hazr durumdadr.

69

3. nite - Kirchhoff Yasalarnn Uygulamalar

fiekil 3.11
b

a
R2

R1

R3

(a)

(b)

Deneyin Yaplfl
fiekil 3.11ada grlen devrede, Kirchhoff gerilim yasasna gre, devre elemanlar
zerindeki gerilimler arasnda,

- I (R1 + R2 + R3) = 0
= IR1 + IR2 + IR3
= V1 + V2 + V3
bants olacaktr.
Seri bal devreden geen akm ve her bir diren zerindeki gerilim deerlerini deneysel olarak bulmak iin:
1. Multimetrenin kademe anahtarn uygun deerde dc akm lme konumuna
getiriniz. Multimetre zerindeki krmz balant kablosunu 10 mA yuvasna,
siyah balant kablosunu COM yuvasna taknz. Multimetreniz flimdi ampermetre olarak kullanma hazrdr. I akmn lmek iin ampermetreyi ilgili
dirence nite 2de anlatld gibi, seri olarak balamay unutmaynz.
2. G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra
ayarlaynz. G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl
voltajn 5 Va ayarlaynz ve ayar dmesine dokunmadan g kaynan
daha sonra alfltrmak zere POWER dmesine basarak kapatnz.

a) Seri Bal Diren


Devresi,
b) Breadboard
zerinde Seri Bal
Diren Devresinin
Kurulmas

70

Devre Analizi Laboratuvar

3. G kaynann (+) kfl ucunu breadboardun zerindeki krmz kfl ucuna, (-) kfl ucunu da breadboardun zerindeki yeflil kfl ucuna balant
kablolar ile fiekil 3.12deki gibi balaynz. Kurmufl olduunuz devreye, g
kaynan POWER (ON) dmesi ile aarak daha nce ayarlamfl olduunuz
5 volt dc gerilimi uygulaynz.
4. Ampermetereden okuduunuz I akm deerini izelge 3.3te ilgili alana yaznz.
Ampermetreyi ve AMA-KAPAMA dmesinden g kaynan kapatnz.
5. fiimdi de multimetrenin KADEME ANAHTARIn uygun deerde dc gerilim
lme konumuna getiriniz. Bir ucunda prob olan krmz balant kablosunu multimetre zerindeki V yuvasna, siyah balant kablosunu COM soketine taknz. Multimetremiz flimdi voltmetre olarak kullanma hazrdr.
Voltmetrenin nite 2de anlatld gibi, devre elemanna paralel balanmas gerektiini unutmaynz.
6. G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz ve hazrlanmfl devreye g kayna ile 5 volt dc gerilim uygulaynz.
7. Devredeki R1, R2 ve R3 direnleri zerindeki gerilimleri lmek iin voltmetreyi srasyla her bir diren zerine paralel balaynz. Okuduunuz gerilim
deerlerini izelge 3.3te ilgili alana yaznz. lm sonunda g kaynan
AMA-KAPAMA dmesinden kapatnz.
8. Ayn ifllemleri, 10 volt ile 15 volt deerleri iin tekrar yapnz ve okuduunuz gerilim deerlerini izelge 3.3te ilgili alana kaydediniz. lmleri tamamlaynca voltmetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak kapatnz.
fiekil 3.12
Seri Balanmfl
Direnten Oluflan
Bir Devre

izelge 3.3
Devreden Geen
Akm ve Direnler
zerindeki Gerilim
Deerleri

(volt)
5
10
15

I (amper)

V1 (volt)

V2 (volt)

V3 (volt)

V1 + V2 + V3

71

3. nite - Kirchhoff Yasalarnn Uygulamalar

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi

Uygulanan her bir gerilim deeri iin = V1 + V2 + V3 = I (R1 + R2 + R3) ifadesi


gerekleflti mi?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
fiekil 3.11adaki devre iin Kirchhoff gerilim yasas doru mu?
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
fiekil 3.13teki seri bal diren devresinde R1= 2 , R2= 3 , R3= 5SIRA
, RSZDE
4= 10 , 1= 50
volt ve 2= 10 volt olduuna gre, devreden geen akm Kirchhoff gerilim yasasn kullanarak hesaplaynz.
D fi N E L M

R3

R2

R4
R1

D fi N E L M

fiekil 3.13

Kirchhoff Gerilim
S O R U
Yasas Sra Sizde
3 Soru Devresi

S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

+
AMALARIMIZ

KIRCHHOFF AKIM VE GERLM YASASININ


KARMAfiIK BR DEVREDE UYGULANMASI
K T

SIRA SZDE

N N

A P

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Deney Dzeneinin Kurulmas


Kirchhoff akm ve gerilim yasasn fiekil 3.14ada grlen karmaflk
diren
T E L E V Z Y Obal
N
devresinde uygulayalm.
R2 = 1,5 k ve R3 = 2,2 kluk direnleri birbirine paralel, bu iki dirence
R1 = 1 k'luk direnci seri balamak iin breadboard zerindeki deliklere diNTERNET
renleri fiekil 3.14bdeki gibi yerlefltiriniz.
Breadboardun zerinde bulunan krmz kfl ucu ile a dm noktasn bir
balant teli ile balaynz. Ayn flekilde yeflil kfl ucu ile b dm noktasn bir
balant teli ile balaynz (fiekil 3.14b).
Devre lm almak iin hazr durumdadr.

TELEVZYON

NTERNET

72

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 3.14
a) Karmaflk Bal
Diren devresi,
b) Breadboard
zerinde Karmaflk
Bal Diren
Devresinin
Kurulmas

R1

R2

2
R3

+
b
(a)

Deneyin Yaplfl
fiekil 3.14ada grlen devrede, Kirchhoff akm yasasna gre a dm noktasnda;
+ I - I1 - I2 = 0 eflitlii vardr.
1 numaral ilmek iin Kirchhoff gerilim yasas,
- IR1 - I1R2 + = 0
2 numaral ilmek iin Kirchhoff gerilim yasas,
+ I1R2 - I2R3 = 0
eflitlikleri ile verilir. Bu eflitliklerden yararlanarak I, I1 ve I2 akmlarn hesaplaynz
ve izelge 3.4te yerlerine yaznz.
izelge 3.4
Devrede Hesaplanan
Akm Deerleri

(volt)
5
10

I (amper)

I1 (amper)

I2 (amper)

I1 + I2

73

3. nite - Kirchhoff Yasalarnn Uygulamalar

fiekil 3.15
Karmaflk Bal,
Direnten Oluflan
Bir Devre

Devredeki akm ve gerilim deerlerini deneysel olarak bulmak iin:


1. Multimetrenin KADEME ANAHTARIn uygun deerde dc akm lme konumuna getiriniz. Multimetre zerindeki krmz balant kablosunu 10 mA kfl ucuna, siyah balant kablosunu COM kfl ucuna taknz. Multimetreniz
flimdi ampermetre olarak kullanma hazrdr. Devredeki I, I1 ve I2 akmlarn lmek iin, akmlarn getii kollara ampermetreyi nite 2de anlatld
gibi, ilgili kola seri olarak balamay unutmaynz.
2. G kaynan POWER (ON) dmesine basarak anz. G kayna zerindeki VOLTAGE ve CURRENT dmelerini hareket ettirerek voltaj sfra
ayarlaynz. G kaynann VOLTAGE dmesini yavafla evirerek kfl
voltajn 5 Va ayarlaynz ve ayar dmesine dokunmadan g kaynan
daha sonra alfltrmak zere POWER dmesine basarak kapatnz.
3. G kaynann (+) kfl ucunu breadboardun zerindeki krmz kfl ucuna, (-) kfl ucunu da breadboardun zerindeki yeflil kfl ucuna balant
kablolar ile fiekil 3.15teki gibi balaynz. Kurmufl olduunuz devreye, g
kaynan POWER (ON) dmesi ile aarak daha nce ayarlamfl olduunuz
5 volt dc gerilimi uygulaynz.
4. Devredeki I akmnn getii kola ampermetreyi seri balaynz ve okuduunuz akm deerini izelge 3.5te ilgili alana yaznz. Ayn lmleri I1 ve
I2 akmlar iin tekrarlaynz ve lm sonularn kaydediniz. lm sonunda g kaynan AMA-KAPAMA dmesinden kapatnz.
5. Ayn ifllemleri g kaynan 10 volt deerine ayarlayp tekrarlaynz ve
lm sonularn izelge 3.5e kaydediniz. lmleri tamamlaynca ampermetreyi ve g kaynan VOLTAGE dmesinden 0 V deerine ayarlayarak
kapatnz.
(volt)
5
10

I (amper)

I1 (amper)

I2 (amper)

I1 + I2

izelge 3.5
Devreden Geen
Akm Deerleri

74

Devre Analizi Laboratuvar

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi


Her iki durumda da Kirchhoff akm yasasnn
I = I1 + I2
eflitliinde dorulandn gsteriniz.
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
Kirchhoff gerilim yasasnn
- IR1 - I1R2 + = 0
+ I1R2 - I2R3 = 0
eflitliklerinde dorulandn gsteriniz.
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................

BU DENEYLER SZE NE KAZANDIRDI


...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................

3. nite - Kirchhoff Yasalarnn Uygulamalar

75

zet
Elektrik devrelerinde akm ve gerilimin, devre elemanlar zerinde nasl paylaflldn bilmek istediimizde
ilk akla gelen Kirchhoff yasalardr. Bu yasalar Kirchhoff gerilim yasas ve Kirchhoff akm yasas olarak isimlendirilir.
Kirchhoff gerilim yasas; bir ilmekte. kapal bir evrim
boyunca seri bal devre elamanlar zerindeki tm gerilim deiflimlerinin matematiksel toplamnn sfr olduunu ifade eder.
V = 0
alfltmz devrelerde, devre elemanlar elektromotor
kuvvet (emk) kayna ve direnlerdir.
Diren zerindeki gerilim deiflimleri, akm ynnde
gidilirken direnle karfllaflldnda V = - IR, akmn tersi ynnde gidilirken direnle karfllaflldnda V = + IR
alnr.
Elektromotor kuvvet (emk) kayna zerindeki gerilim
deiflimleri ise, emk ile karfllaflldnda (+) kutuptan (-)
kutba geilirken V = - ve (-) kutuptan (+) kutba geiliyorsa V = + olarak alnr.
Bu kurallara uyularak, devredeki her bir eleman zerindeki gerilimler matematiksel olarak toplanp sfra
eflitlendiinde, Kirchhoff gerilim yasas ifade edilmifl
olur.

Kirchhoff gerilim yasas elektrik enerjisinin korunumuna dayanr. Enerji korunumuna gre kapal bir ilmek
(halka) boyunca hareket eden herhangi bir yk, bafllad noktaya tekrar geldiinde, kazand enerjilerin
toplam kaybettii enerjilerin toplamna eflit olacaktr.
Kirchhoff akm yasas yk korunumuna dayanr. Bir
dm noktasna gelen ykler, belli bir zaman aralnda dmden ayrlan yklere eflit olmaldr. Yklerin
dmde birikmeleri sz konusu deildir. Kirchhoff
akm yasas; paralel bal devrelerde, bir dm noktasna gelen ve giden akmlarn matematiksel toplamnn
sfr olduunu ifade eder.
I = 0
Bir dm noktasna gelen akmlar (+I ), dmden
ayrlan akmlar (-I ) iflaretle alnr. Bu kurallara uyarak
devredeki bir dme gelen ve giden akmlar matematiksel olarak toplanp sfra eflitlendiinde, Kirchhoff
akm yasas ifade edilmifl olur.
Kirchhoff yasalar kullanlarak karmaflk devrelerde,
devre elemanlar zerindeki akm ve gerilim deerlerikolaylkla hesaplanr.
Bugn elektrik devre zmleri iin farkl yntemler kullanlmaktadr. Kullanlan btn devre zm yntemleri de Kirchhoff yasalarna dayand iin, Kirchhoff
yasalar elektrik devrelerinde temel yasalardan kabul
edilir.

76

Devre Analizi Laboratuvar

Kendimizi Snayalm
1. Bir elektrik devresinde Kirchhoff akm yasas nerede uygulanr?
a. Dm noktasnda
b. lmekte
c. Hem ilmekte hem de dm noktasnda
d. Diren zerinde
e. Emk kayna zerinde
2. Kirchhoff akm yasas iin afladakilerden hangisi
dorudur?,
a. Yk korunumu ilkesine dayanr.
b. Enerji korunumu ilkesine dayanr.
c. Momentumun korunumu ilkesine dayanr.
d. Faraday yasasna dayanr.
e. Amper yasasna dayanr.
3. Kirchhoff akm yasasnda dm noktasna gelen
akmlar afladaki seeneklerden hangisinde doru olarak ifade edilmifltir?
a. +I
b. -I
c. +I
d. -I
e. +IR
4. Bir elektrik devresinde Kirchhoff gerilim yasas nerede uygulanr?
a. lmekte
b. Dm noktasnda
c. Hem ilmekte hem de dm noktasnda
d. Diren zerinde
e. Emk kayna zerinde
5. Kirchhoff gerilim yasas iin afladakilerden hangisi
dorudur?
a. Enerji korunumu ilkesine dayanr.
b. Yk korunumu ilkesine dayanr.
c. Momentumun korunumu ilkesine dayanr.
d. Faraday yasasna dayanr.
e. Amper yasasna dayanr.

6. Kirchhoff gerilim yasasnda akm ynnde ilerlerken, diren ile karfllaflldnda, diren zerindeki gerilim deiflimi afladaki seeneklerden hangisi ile verilmifltir?
a. V = - IR
b. V = + R
c. V = - R
d. V = + IR
e. V = - I
7. Kirchhoff gerilim yasasnda emk g kayna ile karfllaflldnda, (+) utan (-) uca geiliyorsa, emk zerindeki gerilim deiflimi afladaki seeneklerden hangisi
ile verilmifltir?
a. V = -
b. V = + I
c. V = +
d. V = - I
e. V = - R
8. Deneylerde, multimetrede okunan deer eksi (-) iflaretli ise afladaki seeneklerden hangisi dorudur?
a. Multimetre problar ters tutulmufltur.
b. Breadboarddan kaynaklanmaktadr.
c. G kaynandan kaynaklanmaktadr.
d. Kablolarda kopukluk vardr.
e. Eksi deer okunmaz.
9. Diren zerindeki gerilim llrken, multimetre
problar dirence nasl balanr?
a. Dirence paralel balanr.
b. Dirence seri balanr.
c. Breadboard girifline seri balanr.
d. Breadboard girifline paralel balanr.
e. G kayna kflna seri balanr.
10. Diren zerindeki akm llrken, multimetre
problar dirence nasl balanr?
a. Dirence seri balanr.
b. Dirence paralel balanr.
c. Breadboard girifline seri balanr.
d. Breadboard girifline paralel balanr.
e. G kayna kflna seri balanr.

77

3. nite - Kirchhoff Yasalarnn Uygulamalar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. a
2. a
3. a
4. a
5. a
6. a
7. a
8. a
9. a
10 .a

Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.


Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gvenlik nlemleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Deneylerin Yaplfl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Deneylerin Yaplfl konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 2

R1

+ -

+ I - I1 - I2 = 0
I = I1 + I2
1

R23

R2

R3

Refl = R1 + R23 = 3 + 2
Refl = 5

Re

15 V
5

Sra Sizde 1

V2 = I1 R2 = I2 R3 = V3
V2 = - IR1 = 15 V - (3 A) (3 )
V2 = V3 = 6 volt

2
R2

I1 =

+ I1
1
1

R23 = 2

I= 3 A

I2

Sra Sizde Yant Anahtar

I3

R3

I2

I=

R3

R2

I1

Kirchhoff Akm Yasasna gre


dm noktas iin,
-I1 + I2 - I3 = 0
eflitlii yazlr.
Kirchhoff Gerilim Yasasna gre;
1. ilmek iin -1 + I2R2 - 2 + I1R1 = 0
2. ilmek iin : +2 - I2R2 - I3R3 = 0
eflitlikleri yazlr.

R1

V2

R2

I1 = 2 A

I =
2

V3

R3

I2 = 1 A

6V

6V

R1 =3
R2 =3
R3 =6
=15 volt

78

Devre Analizi Laboratuvar

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 3
R3

- +

R4

R2

R1

- +

+ - IR1 - IR2 - 2 - IR3 - IR4 = 0

1 - 2 = I (R1 + R2 + R3 + R4)
I=
I=

R1=2

1 2

R1 + R2 + R3 + R4
50 volt 10 volt

2 + 3 + 5 + 10

= 2A

R2 =3
R3 =5
R4 =10
1 =50 volt
2 =100 volt

Giancoli, D. C. (2009). Fen Bilimcileri & Mhendisler iin Fizik, Ankara: Akademi yaynlar.
Arifolu, U.(2000). Elektrik-Elektronik Mhendisliinin Temelleri, Doru akm Devreleri, Cilt I.stanbul: Alfa yaym datm.
fienyel, M. (Ed.) (2009). Teknolojinin Bilimsel lkeleri. Eskiflehir: Anadolu niversitesi Basmevi.
Kyak, E. (Ed.) (2012). Devre Analizi. Eskiflehir: Anadolu niversitesi Basmevi.

DEVRE ANALZ LABORATUVARI

Amalarmz

N
N
N
N
N

Bu niteyi tamamladktan sonra;


Elektrik devreleri ile ilgili teorik bilgileri uygulama yaparak pekifltirebilecek,
Karmaflk devrelerin zmlenmesini irdeleyebilecek,
Thevenin teoremini teorik olarak inceleyebilecek,
Thevenin teoremini deneysel olarak inceleyebilecek,
Diren, akm ve voltaj lmlerini pekifltirebilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Devre zmleme
Thevenin Teoremi
Akm lm

Voltaj lm
Diren lm

indekiler

Devre Analizi
Laboratuvar

Thevenin Teoremi
Uygulamalar

GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?

Thevenin Teoremi
Uygulamalar
GRfi
Elektrik ve enerji programnda mesleinizle iliflkili birok bilgi edindiniz. rendiiniz bilgileri kullanabileceiniz sahalara kmadan nce, sizlere el becerilerinizi
gelifltirmenize ve rendiiniz teorik bilgileri kullanabilme becerileri kazandrmay amalayan bu nitemizde konumuz, elektrik devrelerini zmlemedir. zmlemenin bir dier anlam analiz etmek veya bir konu zerinde zme ulaflmak
amacyla baz incelemeler yapmaktr.
Bu niteye kadar elektrik devrelerinde kullanlan l aletlerini tanma, devre
kurma, direnlerden oluflan doru akm (dc) elektrik devrelerinin analizi ile ilgili
uygulamalar yaptnz. Daha nce de ifade edildii gibi, elektrik devreleri, devreyi elektrik enerjisi ile besleyen iki ya da daha fazla kaynaklarn ve devre elemanlarnn iletken teller ile birlefltirilmesi ile oluflturulur. Eer ilgilendiiniz elektrik
devresi tek bir g kaynana bal farkl deerlerdeki direnlerden olufluyorsa
bu basit direnli devre olarak bilinir. Eer devrenizde ok sayda diren, bamsz voltaj ve akm kaynaklar, baml akm ve voltaj kaynaklar bulunuyorsa, byle elektrik devreleri lineer doru akm devreleri olarak isimlendirilir. Burada lineer kelimesinin kullanlmas, devredeki elemanlarn, rnein direnlerin, Ohm yasasna uygun bir davranfl sergilemeleri anlamna gelir. Yani, lineer devrelerde
Ohm yasasn kullanabiliriz.
Lineer dc devrelerinde, kaynaklar veya devre elemanlar birbirleri ile iki flekilde
birlefltirilebilirler. Ya paralel olarak balanrlar ya da seri olarak balanrlar. O halde birbirlerine baml birden fazla kaynak ve diren gibi ok sayda lineer devre
eleman ieren bir elektrik devresinde, hesaplama ya da lm yapmak istediimizde, bazen zor durumlarla karfllaflabileceimiz sonucuna varabiliriz. Bu flekildeki
karmaflk elektrik devrelerinde herhangi iki nokta arasndaki voltaj ya da bir diren
zerinden geen akm belirlemek iin basit teknikler yeterli olmaz. Byle karmaflk
devrelerin zmlenmesi iin zel teknikler kullanlmaldr. Bu teknikler devre analizi teknikleri olarak bilinir ve basit direnli devrelere de uygulanabilir.
Bu nitede, karmaflk devrelerin analizinde kullanlan yntemlerden birisi olan
Thevenin teoremini ele alacaz. Elektrik devrelerini nasl analiz edeceimiz hakknda hem teorik bilgiye hem de bilgilerinizi kullanarak uygulama yapma olanana sahip olacaksnz.
Thevenin teoremi ile ilgili teorik bilgi edindikten sonra, yukarda anlatld gibi ok karmaflk olmayan, tek kaynak ve az sayda diren ieren basit bir elektrik

82

Devre Analizi Laboratuvar

devresinde teoremin uygulamasn yapacaz. Uygulama ile ilgili verilerin ve renilen bilgilerin deerlendirilmesi ile deneyimizi tamamlayacaz.

GVENLK NLEMLER
Yapacanz elektrik devresi uygulamasnda, alflrken gvenlik nlemlerine dikkat etmeniz gerekir. Kendi gvenliinizin ncelikli olduunu unutmaynz. Aflada verilen baz gvenlik nlemlerini dikkatli bir flekilde okuyarak uygulamaya
zen gsteriniz.
Toprakla yaltmnzn olup olmadn kontrol ediniz. Ayaklarnz statik
elektrik birikimini nleyen uygun bir ayakkab ile koruyunuz.
Herhangi bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik
panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini deneyinize bafllamadan nce grevlilerden reniniz.
Elektrik arpmalar ile ilgili ilk yardm bilgilerini reniniz. lk yardm uygulamak durumunda kalrsanz, aceleci ve heyecanl olmamaya alflnz. Aksi
halde olas bir kazaya uramfl arkadaflnzn yaflamn yitirmesine neden
olabilirsiniz.
lk yardm gerelerinin kullanlabilir durumda olduundan emin olunuz.
Gerekli ilk yardm merkezlerinin telefon numaralarn kolayca ulaflabileceiniz bir yere not ediniz.
Deney ara ve gerelerinizin doru alfltndan emin olunuz.
Arzal ara ve gereleri laboratuvarda sorumlu grevliye bildiriniz.
Dfl yaltm olmayan kablolar, ok ksa veya kopmufl balantlar ve arzal
cihazlar kesinlikle kullanmaynz.
Arzal olduunu dflndnz cihazlar kesinlikle tamir etmeye alflmaynz.
lmek istediiniz nicelik ile ilgili bilgilerinizden emin deilseniz, nitenizde ilgili konu baflln tekrar inceleyiniz.
Sisteme enerji vermeden nce alflma arkadafllarnz uyarnz.
Mecbur olmadka enerji altnda srekli alflmaynz.
lmlerinize ara verdiinizde g kaynan mutlaka kapatnz.
Devreye mdahale etmeniz gerektiinde, arkadaflanzn yanlfllkla devreye
enerji vermesini nlemek iin arkadafllarnz uyarnz.
lm alrken ellerinizi devredeki balantlara temas ettirmeyiniz.
Btn dikkatinizin yaptnz ifl zerinde olmasna zen gsteriniz.
Aceleci ve telafll olmaynz. Sakin olunuz.
lm alrken arkadafllarnzla konuflmaynz. Dikkatli olunuz, dalgnlk
yapmaynz.
Arkadafllarnza flaka yapmaynz.

TEORK BLG
Thevenin teoremi, birbirlerine seri veya paralel balanmfl birden fazla diren,
akm veya voltaj kaynaklar ieren bir devrenin yapt ifli tek bir voltaj kayna ve
direnle yaplabileceini gsteren devre zmleme yntemidir.
fiekil 4.1de gsterilen durumu gz nne alalm. fiekil 4.1ada taral alan olarak gsterilen devrenin dflar ile olan balants a ve b olarak iflaretlenmifl iki u
(terminal) ile salanr. Thevenin teoremi kullanlarak, taral alan ierisinde bulunan
btn devre elemanlarn, a ve b terminallerinin zellikleri ayn olmak zere tek
bir voltaj kayna ve buna seri bal bir diren haline dnfltrmek mmkndr.
Bu durum fiekil 4.1bde gsterilmifltir. Bylece, herhangi bir yk direnci a ve b ter-

83

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

minallerine baland zaman, bu yk direnci zerinden geen akm ve yk direncindeki voltaj fiekil 4.1de gsterilen her iki devrede de ayn olur. Bir dier ifadeyle, bir RL yk direncini ister fiekil 4.1adaki devreye balayalm ister fiekil 4.1bdeki devreye, RL zerindeki voltaj (gerilim, potansiyel fark) ve zerinden geen akm hep ayn deer olarak leriz.
fiekil 4.1

V1=12V

a
10
+
-

(a) Thevenin
Teoreminin
Uygulanaca
Devre ve (b)
Efldeer Devresi

8V

V2=4V
(a)

(b)

Bu rnekte nemli olan nokta, fiekil 4.1deki a ve b ularnn zelliklerinin her


iki durumda da ayn olmasdr. Orijinal devrenin (fiekil 4.1a) ve bu devrenin efldeeri olan devrenin (fiekil 4.1b) i yaplar ve zellikleri farkl olmalarna ramen,
Thevenin teoremi yalnzca a ve b terminallerinde bir efldeerlik salar.
fiekil 4.1adaki devrenin a ve b ularna kadar olan i yaps, Thevenin teoremi
yardmyla fiekil 4.1bde gsterildii gibi daha basit bir hale dnfltrlmfl oldu.
fiekil 4.1bde gsterilen devre Thevenin efldeer devresi olarak adlandrlr. fiekil
4.1adaki devre iin Thevenin efldeer devresi, seri bal g kaynaklar ve direnlerin birlefltirilmesi ile kolayca bulunabilir.
Thevenin efldeer devresi genel olarak fiekil
4.2de gsterilmifltir. fiekil 4.2deki Thevenin devresinin fiekil 4.1bdeki devre ile benzerliine dika
kat edelim. Bu rnek zerinde uyguladmz ynRTh
tem bize daha karmaflk devrelere uygulamamza
+
VTh
olanak salar. Sonute elde edeceimiz devre, fiekil 4.2de gsterildii gibi olduka basit bir devre
b
olacaktr. Karmaflk bir devrede akm ve voltaj deerlerini belirlemek istediimiz herhangi bir yk
direncini, Thevenin efldeer devresindeki a ve b
terminallerine baladmzda orijinal ilk devredeki ayn sonular elde ederiz.
O halde birbirlerine baml birden fazla kaynak ve diren gibi ok sayda lineer devre eleman ieren karmaflk bir elektrik devresinde herhangi bir diren iin
akm ve voltaj Thevenin teoremi yardmyla kolaylkla bulabiliriz. Bu durumda,
devrenin zel bir elemanna younlafllr ve devrenin dier ksmlarn tekrar dzenleyerek bunlara efldeer olan bir hale dnfltrebiliriz.
Thevenin teoreminin bir devreye uygulanmasnda belirli kurallara uymamz gerekir. Bu kurallar fiekil 4.3te verilen rnek zerinde srasyla uygulayarak inceleyelim. Bu rnek devrede, Thevenin teoremini taral olarak gsterilen ksma ve RL yk
direnci iin uygulayalm. fiekil 4.3te RLnin zerindeki ok iflareti, teoremi uyguladktan sonra RL diren deerini istediimiz flekilde deifltirebiliriz anlamna gelir.

fiekil 4.2
Thevenin Efldeer
Devresi

84

Devre Analizi Laboratuvar

Thevenin teoremini uygularken uymamz gereken aflamalar flyle ifade


edilir:
1. Thevenin efldeerini bulacamz
devrenin elemanlar ayn kalmak
zere, ele aldmz RL direnci devreden karlr.
2. Devrede akta kalan terminaller
iflaretlenir (a ve b). fiekil 4.4te birinci ve ikinci aflamalarn uygulanmas gsterilmifltir.
3. flaretlenen terminallerden ak
devre voltaj belirlenir. Bu voltaj
Thevenin voltaj VThdir.

fiekil 4.3
a

rnek Devre
V

R1

R2

R3

RL
b

fiekil 4.4
Thevenin
Teoreminin
Uygulanmasnda
Birinci ve kinci
Kuraln fiematik
Olarak Gsterimi

R2

R1
R3

fiekil 4.5
SIRA SZDE

SIRA SZDE

Thevenin Voltajnn
Belirlenmesi

D fi N E L M

D fi N E L M R3

S O R U

S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

fiekil 4.6

TELEVZYON

V
R
SIRA
SZDE
1+R
3

(4.1)

olarak voltaj blme kural ile bulunur.


Ayn zamanda,
fiekil 4.5teki devrede ak terminallere (a ve b) voltmetreyi uyAMALARIMIZ
gun polaritede balayarak deneysel olarak Thevenin voltajn lebiliriz.
Voltaj blme
K kuraln
T A P hatrlamanz iin Elektrik Devre Analizi kitabnzn 2. nitesine
baknz.
TELEVZYON

Thevenin
Direncinin
Belirlenmesi
NTERNET

VTh

R3

VTh =

N N

K T A P

R2

R1

Thevenin voltajn teorik olarak belirleyebilmemiz iin voltaj blme kuraln uygulamamz gerekir.
fiekil 4.5te gsterilen rnek devrede, a ve b terminalleri arasndaki
ak devre voltaj yani Thevenin voltaj (VTh),

R1
NTERNET

R2
R3

a
RTh

4. Devrede bulunan g kaynaklar ksa devre ve akm


kaynaklar ak devre yaplr.

ncelediimiz rnek devrede


(fiekil 4.3), yalnzca bir adet g
b
kayna vardr. Bu g kaynan ksa devre yapmamz demek,
g kaynann devrede bal olduu ular bir tel ile birlefltirmek anlamndadr. fiekil 4.6da g kaynann ksa
devre yaplmas krmz balant ile gsterilmifltir.
Ksa devre

85

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

5. Devredeki g kaynaklar ksa devre ve akm kaynaklar ak devre yapld durumda, iflaretlenen terminaller arasndaki ak devre direnci yani Thevenin direnci RTh belirlenir.
SIRA SZDE
fiekil 4.6da a ve b terminallerinden RThnin belirlenmesi gsterilmifltir. RThyi
deneysel olarak lmek iin, ohmmetreyi bu terminallere balamalyz. Ayn zamanda, RThyi teorik olarak da hesaplayabiliriz. Bunun iin efldeer
hesapD fi N Ediren
LM
lamasn bilmemiz gerekir.
fiekil 4.3teki rnek devre iin, g kayna ksa devre yapldnda
R1 ve R3
S O R U
direnleri birbirine paralel bal ve R2 ise bu iki dirence seri bal,
RTh= (R1 || R3) + R2
RTh =

R1 R3

R1 + R3

SIRA SZDE

+ R2

AMALARIMIZ

DKKAT

N N

Efldeer diren hesaplamay hatrlamanz iin Elektrik Devre Analizi


2. niteK kitabnzn
T A P
sine baknz.
6. Thevenin teoreminin uygulanmasnn son aflamasnda, TRELL Edirenci
V Z Y O Na ve b terminallerine balanarak fiekil 4.3teki devreye efldeer olan Thevenin efldeer devresi oluflturulur.

IL =

S O R U

SIRA SZDE

(4.3)

fleklinde bulunur.

fiekil 4.7de gsterildii gibi Thevenin efldeer devresi, VTh voltajn devreye salayan tek
bir g kayna ve buna seri bal RTh ve RL direnlerinden oluflur. Teoremi uyguladmz
karmaflk olan orijinal devre (fiekil 4.3), a ve b
terminallerine kadar olduka basit bir hale dnfltrlmfl oldu.
fiekil 4.7deki sonu devrede RLnin deeri
ne olursa olsun artk RL zerindeki voltaj (VL)
ve geen akm (IL) kolayca belirlenebilir. fiekil
4.7deki Thevenin efldeer devresinden, VL ve IL

D fi N E L M

(4.2)

DKKAT

olacaktr. Bu durumda efldeer diren, yani RTh ,

SIRA SZDE

NTERNET

RL

VTh
(RTh + R L )

VL = IL RL

TELEVZYON

NTERNET

RTh
VTh

K T A P

fiekil 4.7

a
+

AMALARIMIZ

+
VL
-

(4.4)
(4.5)

eflitliklerinden hesaplanr.

DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER


Thevenin teoremi deneyinde kullanacamz gerekli ara ve gereler aflada listelenmifltir.
1. DC g kayna........................................................................................1 adet
2. Multimetre (siyah ve krmz balant problar ile birlikte)......................1 adet
3. Breadboard...............................................................................................1 adet

RL Direnci ile
Thevenin Efldeer
Devresinin
Oluflturulmas

86

Devre Analizi Laboratuvar

4. 5 k lineer potansiyometre....................................................................1 adet


5. 470 diren.............................................................................................1 adet
6. 1 k diren..............................................................................................1 adet
7. 2,2 k diren...........................................................................................1 adet
8. 4,6 k diren...........................................................................................1 adet
6. 25 cm uzunluunda mavi balant kablosu...........................................1 adet
7. 25 cm uzunluunda iki ucu krokodilli balant kablosu.......................2 adet
8. 50 cm uzunluunda mavi balant kablosu...........................................1 adet
9. 50 cm uzunluunda krmz balant kablosu........................................1 adet
10. Yankeski...................................................................................................1
adet
SIRA SZDE
11. Kargaburun...............................................................................................1 adet
12. eflitli boyutlarda yeflil, turuncu ve krmz tel balantlar.....................1 kutu
fi N E L M
13. PensD (cmbz)...........................................................................................1
adet

SIRA SZDE

D fi N E L M

Deneye bafllamadan nce yukarda listelenen ve fiekil 4.8de gsterilen ara ve


S O R U
gerelerin tam
olduunu kontrol ediniz.

S O R U

Sizden sonraDgelecek
K K A T arkadafllarnz iin, deneyinizi yaptnz sre ierisinde deney ara
ve gerelerini doru ve temiz kullanmaya zen gsteriniz.

DKKAT

N N

SIRA SZDE
fiekil 4.8

Deneyde
Kullanlan Ara ve
AMALARIMIZ
Gereler

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

DENEY DZENENN KURULMASI


fiekil 4.9
Deneyde
Kullanlan Dijital
Multimetre

Thevenin teoremini uygulamaya bafllamadan nce deneyde


kullanacanz devre elemanlarnn deerlerini belirlemeliyiz.
lk olarak deneyde kullanacamz diren deerlerini lelim. fiekil 4.9da deney lmlerinde kullanacamz dijital
multimetre gsterilmifltir.
nce multimetreyi diren lmne uygun hale getirmeliyiz. fiekil 4.9da verilen multimetre ile diren lme ifllemi
yaparken multimetrenin ortasnda bulunan kademe dmesi
(anahtar) blgesine getirilir ve multimetrenin problar uygun kfllara (yuvalara) balanr. Multimetrenin krmz probu V ile gsterilen kfla ve siyah ucu COM olarak belirti-

87

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

len kfla balanmaldr. Bu ayarlamalar yaptktan sonra diren deeri lebiliriz


ve bu durumda multimetre ohmmetre olarak adlandrlr.
fiekil 4.10a ve bde dijital multimetrenin ohmmetre olarak ayarlanmas gsterilmifltir. fiekil 4.10ada gsterilen lm kademeleri 400, 4K, 40K, 400K, 4000K, 40M
ve 4000M fleklindedir. Dijital multimetrelerde bulunan bu kademeler lme snrn gsterir. llen diren deerinin k seviyesinde olmas durumunda ekranda
K harfi ve M seviyesinde olmas durumunda ekranda diren deeri ile birlikte
M harfi grnr. lmek istediimiz diren deerini bilmediimize gre tm lmlerimizde byk kademelerden bafllamamz daha doru olur. Daha sonra ekranda grdmz deerlere gre multimetrenin kademesini kltebiliriz. lm
snr kademesini setikten sonra, ohmmetrenin iki probu ile fiekil 4.10bde gsterilen flekilde kfl alnr ve deeri llecek direncin iki ucuna kfl problar dorudan temas ettirilir.
fiekil 4.10
Dijital
Multimetrede
(a) Diren lm
Blgesi ve
(b) Ohmmetre kfl
Problarnn
Gsterimi

(a)

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

(b)

Voltaj ve akm lmlerinde olduu gibi, diren lm yaplrken deDmultimetreyi


en uyKKAT
gun lm blgesine ayarlamaya dikkat etmeliyiz. Bylece deney sonularnn deerlendirilmesinde bireysel okuma hatalarmz minumuma indirmifl olacaz.
SIRA
SIRA SZDE
SZDE

N N

fiekil 4.11de kullanacanz R1, R2, R3 ve RL direnleri srasyla verilmifltir. fiekilde grlen direnleri renklerine gre ayrarak, fiekil 4.11de
AMALARIMIZ
D verilen
fi N E L Msrasyla ve
ayr ayr breadboard zerine yerlefltiriniz. Diren deerlerini ohmmetre ile lerek
virglden sonra iki haneyi dikkate alarak fiekil 4.11de noktal olarak ayrlmfl yerS O R U
K T A P
lere kaydediniz.
Ohmmetre ile diren lm yaplrken ncelikle devrede elektrik enerjisi
olmadD K K Aolup
T
T E L E V Z Y yaplmadn
ON
n kontrol etmeyi unutmaynz. Breadbordun g kaynana balantlarnn
kontrol ediniz. Breadboard zerinde yalnzca lm yapacanz diren
SIRA olmaldr.
SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ

N N

DKKAT

SIRA
SIRA SZDE
SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K S O TR AU P
DKKAT
TELEVZYON

SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

88

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 4.11
R1=........................... (Sar - Mavi - Siyah - Altn)
Deneyde
Kullanlan (a) R1,
(b) R2,
(c) R3
Direnlerinin ve
(d) Thevenin
Teoreminin
Uygulanaca RL
Direncinin
Gsterimi

(a)
R2=........................... (Kahverengi - Siyah - Krmz - Altn)

(b)
R3=........................... (Krmz - Krmz - Krmz - Altn)

(c)
RL=...........................
SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

(Sar - Mor - Krmz - Altn)

(d)

D K K A T deneyde kullanacanz sray bozmadan muhafaza ediniz.


ltnz direnleri,

DKKAT

SIRA SZDE

N N

fiekil 4.12

AMALARIMIZ

Deneyde
Kullanlan Devre
K T A P

TELEVZYON

NTERNET

fiekil 4.12de
deneyde kullanacanz elektrik devresi verilmifltir. Yukarda beSIRA SZDE
lirlediiniz R1, R2, R3 ve RL direnlerini kullanarak deney devresini kurunuz.
Devreyi kurmaya direnleri breadAMALARIMIZ
board zerine yerlefltirmekle bafllaya
nz. R1, R2, R3 ve RL direnlerini devreR1
R2
deki balanma flekillerine gre breadK T A P
+
board zerine yerlefltiriniz. Direnlerle
R3
RL
V
devreyi kurarken diren ularn dzeltmek iin kargaburun kullanabilirsiTELEVZYON
b
niz. Eer diren ularndaki teller uzun
gelirse ya da deforme olmuflsa yankeski ile ksaltabilirsiniz.
NTERNET

89

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

fiekil 4.13
R1, R2, R3 ve RL
Direnlerinin
Devrede
Balanmas

fiekil 4.12de flematik olarak gsterilen devrede direlerin balanma flekilleri


flyledir: R2 ve RL direnleri seri bal, R3 direnci ise bu direlere paralel bal ve
son olarak R1 direnci dier direnlerin oluflturduu balanma flekillerine seri olarak baldr. fiekil 4.13te breadboard zerinde R1, R2, R3 ve RL direnlerinin balanmas gsterilmifltir.
Breadboard zerindeki balant noktalar hakkndaki bilgilerinizi kullanarak,
ilk nce R2 ve RL direnlerini bir ular ayn noktada yani ortak olacak flekilde seri olarak balaynz. Bu durum fiekil 4.13te sar ok ile gsterilmifltir. Daha sonra R3
SIRAok)
SZDE
direncini, bir ucu R2 direnci ile ayn noktada (fiekil 4.13 krmz
ve dier ucu
RL ile ortak noktada (fiekil 4.13 mavi ok) olacak flekilde breadboard zerine yerlefltiriniz. Bylece R3 direnci, R2 ve RLye paralel olarak balanmfl
D fi olur.
N E L MSon olarak
R1 direncini, bir ucu R2 ve R3 ile ortak olacak flekilde (fiekil 4.13 krmz ok) ve dier ucu boflta kalacak flekilde devreye balaynz. Bylece R1 direnci, dier direnS O R U
lerin oluflturduu kombinasyona seri olarak balanmfl olur.
R1, R2, R3 ve RL direnlerini devreye balarken, nite 1de rendiiniz
zeD K Kbreadbord
AT
rindeki balant noktalarnn nasl kullanldn hatrlaynz.
SIRA SZDE

N N

Devremizi oluflturan direnleri breadboard zerinde baladktan sonra, ikinci


aflamada devreye balayacamz dc g kaynann balant yerlerini oluflturalm.
Devreye g kayna balantsn, breadboard zerinde bulunan
siyah, krmz ve
AMALARIMIZ
yeflil balant yerlerinden herhangi ikisini kullanarak yapabiliriz. fiekil 4.14te krmz ve yeflil breadboard balantlarnn kullanlmas gsterilmifltir. Krmz ve yeK T Abalaynz.
P
flil balant yerlerini gevfleterek renkli balant tellerinin bir ularn
Bu
durum fiekil 4.14te sar halka ile gsterilmifltir. Balant tellerinin dier ularn,
kurduumuz devrede, g kaynann bal olmas gereken noktalara balamamz
TELEVZYON
gerekir.

NTERNET

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

90

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 4.14
Breadboard
Balantlarnn
Kullanlmas

fiekil 4.15
G Kaynann
kfl Ularnn
Gsterimi
SIRA
SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

fiekil 4.12deki deney devresine tekrar baktmzda, g kaynann pozitif (+)


ucu breadboad zerindeki R1 direncinin takl olduu, dfley, befl delikten bir tanesine ve negatif (-) ucu ise R3 ve RLnin birlikte ortak bal olduklar, yatayda,
yirmibefl delikten bir tanesine taknz. Bu durum fiekil 4.14te krmz ve mavi halkalar ile gsterilmifltir. O halde breadboard balantlarn fiekil 4.14te gsterildii
gibi devreye baladmz zaman, bir sonraki aflamada g kaynan devreye balamak iin krmz (pozitif u) ve yeflil (negatif u) breadboard balantlarn kullanabiliriz.
Bir sonraki aflama devrenize g kaynan balamaktr. Deneyde dc voltaj kullanacamzdan dolay nce g kaynanda kullanmamz gereken kfl ularn
belirleyelim.
fiekil 4.15te mavi ve krmz izgili halkalar ile gsterildii gibi, g kaynann
0...30 V aralnda ayarlanabiSIRA SZDE
lir negatif ve pozitif dc voltaj
kfllarn kullanmalyz. Bu
ulardan 50 cmlik mavi ve
D fi N E L M
krmz balant kablolarn
kullanarak kfl alnz.
S O R U

Bir elektrik devresinde


pozitif (+) u her zaman krmz renk ile ve negatif u mavi veya
DKKAT
bazen siyah renk ile temsil edilir. Devrede kullanlan g kaynaklarnda ve balant kablolarnda ounlukla krmz ve mavi renkte olmasnn sebebi budur. Siz de kolaylk olmaSIRA SZDE
s asndan krmz balant kablolarn pozitif u ve mavi kablolar negatif u olarak kullanmaya zen gsteriniz.

N N

AMALARIMIZ

G kaynandan aldmz bu pozitif ve negatif ular devremize balamak


iin, fiekil 4.16da gsterildii gibi, devredeki pozitif ve negatif ulara balaynz.
Breadboard
g kaynan baladmzda devremize g kaynan
K balantlarna
T A P
balamfl oluruz.

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

91

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

fiekil 4.16
Devreye G
Kayna
Balantlarnn
Yaplmas

+
-

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

Devreye g kayna balantlarn yaptktan sonra, g kaynanzn Dvoltaj


dmesi K K A ayar
T
ni sola doru evirerek sfr konumuna getirmeyi unutmaynz. Bunu g kaynan amadan nce yapmaya dikkat ediniz.
SIRA SZDE

G kayna balantlarn yapmanzdan


sonra, g kaynann fiflini prize taknz.
G kaynan POWER (g) olarak gsterilen dmesine basarak anz (fiekil 4.17).
Power dmesine bastnzda g kayna
ON konumunda yani ak olacaktr. G
kaynan kapatmak iin de ayn power dmesini kullannz. Bu durumda dme OFF
yani kapal konumda olur.

DKKAT

N N

SIRA SZDE

fiekil 4.17

AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P

G Kaynann
AMALARIMIZ
Ama ve Kapatma
Dmesinin
Gsterimi SIRA SZDE
K T A P

D fi N E L M

D fi N E L M

TELEVZYON

TELEVZYON

S O R U

S O R U

Elektrik ile yaplan ifllemlerde, en basit durumlarda bile kendi gvenliinizi


NDTEKRKNAETT salamamz
nceliklidir. Devrenize g vermeden nce, deneyinizi birlikte yaptnz arkadafllarnzn
devreye temas etmediklerinden emin olunuz. Devreye g verdiiniziSIRA
arkadafllarnza
sySZDE
leyerek ltfen onlar uyarnz.

NDTEKRKNAETT

N N

SIRA SZDE

fiekil 4.18

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
Devreye Voltaj
Uygulanmas

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

92

Devre Analizi Laboratuvar

G kaynan atktan sonra, devreye uygulamamz gereken voltaj deerini,


voltaj ayar dmesini yavafla saa doru evirerek voltaj arttrnz. G kaynandan voltaj arttrrken kullanacamz ayar dmeleri fiekil 4.18de sar halka ile
gsterilmifltir. Burada FINE (ince ayar) ve COARSE (kaba ayar) olmak zere iki
ayar dmesini greceksiniz. Ayarlamak istediiniz voltaj deerini nce COARSE
dmesini yavafla arttrarak istediiniz deere ulaflabilirsiniz. Bu kaba ayar iflleminden sonra, FINE dmesi ile istediiniz deere tam olarak ulaflabilirsiniz. Voltaj ayar dmelerini kullanarak g kaynann ekrannda fiekil 4.18de gsterildii gibi 10 V deerini okuyunuz.

DENEYN YAPILIfiI
Bir nceki konuda deneyde kullanacamz devreyi kurmamz tamamladk ve artk lm almaya bafllayabiliriz. Thevenin teoremini devrede RL ile gsterilen dirence uygulaynz. Bu dirence yk direnci ad verilir. Amacmz RL direnci zerinden geen akm olan IL ve RL direnci zerindeki VL voltajn Thevenin teoremi ile
belirlemek. Thevenin teoreminden bulacamz deney sonularmz karfllafltrabilmemiz iin, Thevenin teoremini uygulamaya bafllamadan nce IL ve VLyi lm
yaparak belirleyebiliriz.

RL Yk Direnci zerindeki VL Voltajnn llmesi

fiekil 4.19
Dijital
Multimetrede Voltaj
lm Blgesi

lmlerimize ilk olarak RL direnci zerindeki VL voltajn lerek bafllaynz. Voltaj lm yapacamzdan nce multimetreyi voltmetre olarak ayarlaynz. nite
1de grdnz multimetre ile voltaj lm konusundan da hatrlayacanz gibi, ncelikle hangi tr voltaj ile alflacamz belirlemeliyiz. fiekil 4.12deki deney
devresinde dc voltaj kayna kullanacamz kolaylkla grebiliriz. Bu durumda
deneyde leceimiz voltajlar da dc voltaj olacaktr. O halde multimetreyi dc voltaj lm iin ayarlamamz gerekir.
lk olarak multimetrenin kademe dmesini voltaj lm blgesine getiriniz.
fiekil 4.19da multimetrede voltaj lm blgesi gsterilmifltir. stediimiz voltaj deerini doru olarak lebilmemiz iin, bu blgede grdnz dc voltaj lm snrlarndan en uygun olan semeliyiz. Hangi voltaj blgesinde lm yapacamz seerken, devreye uyguladmz 10 V deeri bizim iin bir ipucu olabilir. Bylece, VL voltajn lmek iin 40 V blgesini semelisiniz.
Multimetrede voltaj lm blgesini belirledikten sonra, fiekil 4.20de gsterildii gibi
multimetrenin sa st kflesinde bulunan
ac/dc seim tuflu ile leceimiz voltaj trn seiniz. fiekil 4.20de dc ve ac iflaretler
gsterilmifltir. Dz izgiler dc ve dalgal iflaret ise ac anlamna gelir. Bu dmeye basarak dcyi seiniz. Bu seimi yaptmzda
multimetre gstergesinin sol alt tarafnda DC
iflaretini grrz. Bu durumda seici dme
de voltaj blgesinde olduuna gre leceimiz voltaj dc olacaktr.

93

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

fiekil 4.20
Doru
akm
(dc)

fiekil 4.21
Alternatif
akm
(ac)

Dijital Multimetrede dc / ac Seiminin


Gsterilmesi

Thevenin Teoreminin Uygulanaca RL


Direnci zerindeki VL Voltajnn llmesi

lm blgesini ve voltaj trn ayarlamak ile henz multimetreyi voltmetre


haline getirmediimizi unutmayalm. Mutlaka multimetrenin kfl problarn da
kontrol ederek voltaj lm iin uygun hale getirmeliyiz. Bunu yapmak iin multimetrenin krmz probunu V ile gsterilen yuvaya ve siyah yani toprak ucunu
COM olarak belirtilen yuvaya balaynz. Bu durum fiekil 4.21de gsterilmifltir. Artk multimetreyi voltmetre olarak kullanabiliriz.
fiekil 4.22de Thevenin teoreminin uygulanaca RL direnci zerindeki VL voltajnn llmesi gsterilmifltir.
fiekil 4.22
Thevenin
Teoreminin
Uygulanaca RL
Direnci zerindeki
VL Voltajnn
llmesi

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

K K A T olarak baVoltaj lerken dikkat etmemiz gereken nokta, voltmetrenin devreyeDparalel


lanmasdr.

SIRA SZDE

N N

Voltmetre devreye paralel balandndan, fiekil 4.22de gsterildii gibi voltmetrenin iki probu RL direncinin iki ucuna direkt olarak temas ettiriniz. Voltmetreden okuduunuz VL voltajn virglden sonra iki hane olacakAMALARIMIZ
flekilde belirleyiniz.
ltnz VL voltajn izelge 4.1e kaydediniz.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

94

Devre Analizi Laboratuvar

izelge 4.1
RL Direnci in
lm Sonular

VL (V)

IL (A)

RL Yk Direncinden Geen IL Akmnn llmesi

fiekil 4.23
Dijital
Multimetrede Akm
lm Blgesi

fiekil 4.24
Dijital
Multimetrede
Ampermetre kfl
Problarnn
Gsterimi

fiimdi RL direnci zerinden geen akm ILyi lelim. Akm lm yapacamzdan


dolay nce multimetreyi ampermetre olarak ayarlamalyz. Multimetrenin kademe
dmesini akm lm blgesine getiriniz. fiekil 4.23te multimetrede akm lm
blgesi gsterilmifltir. Bu blgede hem amper (A) hem de miliamper (mA) lm
snrlar gryoruz. Deneyimizde yksek voltaj deerleri ile alflmadmzdan, leceimiz akm deeri mA mertebesinde olmaldr. Bununla birlikte, ka mA akm
leceimizi tahmin edemediimiz durumlarda multimetrenin en byk mA lm snrn sememiz doru olacaktr.
fiekil 4.23 devrede kullandmz ampermetrenin lm snr blgesini gstermektedir. Deney devresine uyguladmz voltaj deeri gz nnde bulundurulduunda, IL akmn 40 mA lm blgesinde daha doru olarak lebiliriz.
Multimetrede akm lm blgesini
belirledikten sonra, multimetrenin sa
st tarafnda bulunan ac / dc seim tuflu ile leceimiz akm trn seiniz
(fiekil 4.20). Dmeye basarak dcyi seiniz. Bu seimi yaptnzda multimetre gstergesinin sol alt tarafnda DC iflareti grnr. Bu durumda seici dme
de akm blgesinde olduuna gre leceiniz akm dc olacaktr.
Multimetreyi ampermetre haline getirmek iin kfl problarnn uygun konumda olmas gerekmektedir. Multimetrenin kfl problarn kontrol ederek akm lm iin uygun hale getirmeliyiz. Bunu yapmak iin multimetrenin siyah probunu,
COM olarak belirtilen yuvaya balaynz. Multimetrenin krmz probu iin mA ve
10A olmak zere iki seenek sz konusudur. Deneyimizde voltaj deerlerini gz
nne aldmzda krmz probu mA yuvasna balaynz. Multimetrenin kfl
problarnn balanmas fiekil 4.24te gsterilmifltir. Artk multimetreyi ampermetre
olarak kullanabiliriz.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

95

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

D fi N E L M

D fi N E L M

fiekil 4.25te Thevenin teoreminin uygulanaca RL direncinden geen akm


ILnin llmesi gsterilmifltir Akm lerken dikkat etmemiz gereken nokta, amS O R U
permetrenin devreye seri olarak balanmasdr.

S O R U

K K Aolarak
T
Akm lerken dikkat etmemiz gereken nokta, ampermetrenin devreyeD seri
balanmasdr.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

DKKAT

N N

fiekil 4.25
SIRA SZDE

Thevenin
Teoreminin
AMALARIMIZ
Uygulanaca
RL
Direncinden Geen
Akm ILnin
llmesi K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Ampermetreyi seri balayabilmemiz iin, akm lmek istediimiz dirence giden ve kesintisiz devam eden balantlarda ampermetreye yer amamz gerekir.
SIRA
SZDE
Bir baflka deyiflle, akm leceimiz dirence gelen akm yoluna
ampermetreyi
yerlefltirmeliyiz. Bu yerleflimi yapabilmemiz iin, devrenin o ksmn kesip ampermetreyi kestiimiz kollara balamalyz. Devreyi kesmek demek devreye
el ile mdaD fi N E L M
hale etmek anlamna gelir. Devreye dokunmamz gerektiinde g kaynan mutlaka kapatmalyz. Bu durum gvenliiniz iin ok nemlidir. Dflk voltajlarla aS O R U
lflrken bile g kaynan kapatmay alflkanlk haline getiriniz.
Akm lm iin devreye mdahale etmemiz gerektiinden, lmden
D Knce
K A T g kaynanz kapatmay unutmaynz.
SIRA SZDE

N N

RL direncinden geen akm leceimize gre, R2den RLye doru gelen akm
yolunu ampermetre iin kesmeliyiz. Devredeki bu kesme ifllemini akm leceimiz RL direncinin balant noktalarndan birisini kararak yapabiliriz.
AMALARIMIZRL direncinin devreye bal olan hangi ucunu kaldrdnz nemli deildir.
fiekil 4.25te RLnin R2 ile olan balants kesilmifltir. RLnin R2 ile olan balantK bir
T baflka
A P
sn karnz ve breadboard zerinde devre ile iliflkisi olmayan
yere yerlefltiriniz. Bylece RLden geen akm lebilmek iin, ampermetreye yer almfl
oldu. Bu durum fiekil 4.25te mavi izgili halka ile gsterilmifltir.
T E Lulara
E V Z Y O Nbalaynz.
ILyi lmek iin, ampermetrenin problarn boflta kalan
Ampermetrenin iki probunu devrede kesilen bu ulara temas ettirilerek IL akmn virglden sonra iki hane olacak flekilde lnz. ltnz IL akmn izelge 4.1e kaydediniz.
NTERNET

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

96

Devre Analizi Laboratuvar

Thevenin Teoreminin RL Direncine Uygulanmas

Thevenin teoreminin karmaflk devrelerde uygulanmasnda belirli kurallarn srayla gereklefltirilmesi gerekmektedir. fiekil 4.12de flematik olarak gsterilen ve fiekil 4.18de kurduumuz deney devresine Thevenin teoremini aflama aflama uyguSIRA SZDE
lamaya bafllayalm.
Bu kurallardan birincisi, Thevenin teoreminin uygulanaca diren devredenDkarlr
fi N E L M fleklindedir.
lk kural gereklefltirebilmemiz iin, bir nceki konuda fiekil 4.12 ile gsterilen
deney devresinde RL direncini devreden karmalyz. Devreye dokunmadan nce
S O R U
g kaynan kapatnz.

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

K K A T karrken devreye mdahale etmemiz gerektiinden, nce g kayRL direncini Ddevreden


nanz kapatmay unutmaynz.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

N N

K T A P

SIRA SZDE

RLyi devreden karmak, devreye bal olduu noktalardan direnci dflar almak anlamna gelir. RLyi devremizden kararak dflarda muhafaza ediniz. fiekil
4.26da RLAMALARIMIZ
direncinin devreden karlmas gsterilmifltir.
Devrede geride kalan R1, R2 ve R3 direnlerinin balantlarnda herhangi bir
deifliklik yapmyoruz. Devremizi ilk kurduumuz durumda nasl baladysak ayK flekillerini
T A P
n balanma
koruyoruz.

fiekil 4.26
T E LRE V Direncinin
ZYON
L

TELEVZYON

Devreden
karlmas
(Birinci Kural)

NTERNET

NTERNET

Thevenin teoreminin uygulanmasnda ikinci kural Thevenin teoreminin


uygulanaca direncin devreden karld ular (terminaller) iflaretlenir fleklindedir.

97

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

fiekil 4.27
Thevenin kfl
Ularnn
flaretlenmesi
(kinci Kural)

fiekil 4.27de Thevenin teoreminin ikinci kuralnn uygulanmas gsterilmifltir.


fiekilde gsterildii gibi RL direncinin devreden karld ular yani Thevenin kfl ularn a ve b olarak iflaretleyiniz.
Bu ularn iflaretlenmesinde, devreye uyguladnz voltajn polaritesini dflnmeliyiz. Bir dier ifadeyle, g kaynann pozitif ve negatif ularnn devreye olan
balant yerlerini gz nnde bulunduralm. Buna gre, Thevenin kfl ular, a
SIRA SZDE
noktas pozitif ve b noktas negatif olarak fiekil 4.27de gsterildii gibi olmaldr.
Thevenin teoreminin uygulanmasnda nc kural iflaretlenen Thevenin
ularndaki ak devre voltaj yani Thevenin voltaj (VTh) Dllr
fleklindedir.
fi N E L M
fiekil 4.28de nc kuraln uygulanmas gsterilmifltir. nc kural uygulamamz iin, g kaynan anz. G kaynan amadan nce devreye kimsenin
S O R U
dokunmadndan emin olunuz.

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT
Devrenize g vermeden nce, arkadafllarnzn devreye temas etmediklerinden
emin olunuz. Devreye g verdiinizi arkadafllarnza syleyerek ltfen onlar uyarnz.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

DKKAT

N N

SIRA SZDE
fiekil 4.28

Thevenin Voltaj
VThnin llmesi
AMALARIMIZ
(nc Kural)

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

98

Devre Analizi Laboratuvar

G kaynandan devreye uygulayacanz dc voltaj deeri bir nceki lmlerimizle ayn olmaldr. G kaynandan uygulanan voltaj deerinin dc 10 V olduuna dikkat ediniz. Devreye uyguladmz voltaj afladaki noktal yere kaydediniz.
V = ...........................
Thevenin voltaj VThyi lmek iin, multimetreyi voltmetre olarak ayarlayalm.
Bunu yaparken bir nceki konuda anlatlan ayarlamalar yapmay unutmayalm.
Multimetrenin kademe dmesini dc voltaj lm blgesine getiriniz. Multimetrenin kfl problarn kontrol ederek voltaj lm iin uygun hale getiriniz.
Multimetrenin pozitif ve negatif problarn fiekil 4.28de gsterildii gibi, daha
nce iflaretlediimiz a-b ularna dorudan temas ettiriniz (voltmetrenin paralel
balanmas). a-b ular arasndaki ak devre voltajn yani Thevenin voltajn, voltmetreden virglden sonra iki hane olacak flekilde okuyunuz. ltnz VTh voltajn izelge 4.2ye kaydediniz.
izelge 4.2
Thevenin Voltaj VTh
ve Thevenin Direnci
RTh in lm
Sonular

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT
SIRA SZDE

SIRA SZDE
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K D TK KAA TP
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET

VTh (V)

RTh ()

ltmz Thevenin voltaj a-b ular arasndaki ak devre voltajdr. Devrede a-b ular arasnda daha nce RL direnci vard. RL direncinin bu ularda olmad durumda, elektriksel potansiyelin deerini lmfl olduk. Bu da RLye kadar
devrede mevcut olan voltaj ya da devrenin ak iki ucu arasndaki efldeer voltaj
anlamna gelir.
Thevenin teoreminin uygulanmasnda drdnc kural devredeki g kaySIRA ksa
SZDEdevre ve akm kaynaklar ak devre yaplr fleklindedir.
naklar
Bu kural uygulayabilmemiz iin ksa devre ve ak devre kavramlarn hatrlamamz gerekir.
D fi N E L M
Bir elektrik devresindeki g kaynann ksa devre yaplmas iin g kayna
devreden karlr. G kaynann devreye bal olduu ular ise bir iletken tel ile
birlefltirilir. S O R U
Bir elektrik Ddevresindeki
g kaynann ksa devre yaplmas, g kaynann kapatma
KKAT
SIRA
SZDE demek deildir. G kaynann devreden karlarak bal oldudmesinden
kapatmak
u ularn bir
iletken tel ile birlefltirilmesi demektir.
SIRA SZDE

N N

D fi N E L M

Akm kaynann ak devre yaplmas ise akm kaynann devreden karlmas ile yaplr.
Akm kayna devreden karldnda ak kalan ular ak devre anAMALARIMIZ
S O R U
lamna gelir.
KTK AA T P
Bir elektrikK Ddevresindeki
akm kaynann ak devre yaplmas, akm kaynann elektrik devresi ile olan balantlarnn kesilmesi demektir. Yani akm kaynann kapatlmas demektir.SIRA SZDE

N N

TELEVZYON

Deneyde kullandmz devreyi ele aldmzda, devremizde akm kayna ile alflAMALARIMIZ
myoruz. Devreyi
beslemek iin g kayna kullanyoruz. Bu nedenle drdnc kural uygulamak iin, deney devresindeki g kaynan ksa devre yapmanz gerekir.
NTERNET

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

99

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

fiekil 4.29da deneyde kullandmz devredeki g kaynann ksa devre yaSIRA SZDE nce g
plmas gsterilmifltir. Devredeki g kaynan ksa devre yapmadan
kaynann devrede hangi noktalara bal olduunu belirlemeliyiz.
Deney dzeneinin kurulmas konusunda fiekil 4.18de gsterildii
gibi, g
D fi N E L M
kaynan breadboard balantlarn kullanarak devreye balamfltk. Breadboard
balantlar ile devredeki direnler arasndaki balanty da saladmza gre, kS O R U
sa devre ifllemini breadboard balantlar ile yapabiliriz.

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

G kaynan ksa devre yaparken, gvenli olmas asndan g kaynanz


D K K A T kapatmay
unutmaynz.
SIRA SZDE

DKKAT

N N

Kendi gvenliimizi salamamz iin, g kaynan kapatmak nemlidir. nce g kaynan kapatnz. Daha sonra, g kaynann breadboard ile balantlarn karnz. 25 cm uzunluunda mavi balant kablosunu kullanarak,
AMALARIMIZdirenlerin
bal olduu breadboard balantlarn birlefltiriniz. Bu durum fiekil 4.29da krmz izgili halka ile gsterilmifltir.
T devre
A P yaplmaBylece devrede artk g kayna yoktur. G kaynannKksa
s, R1 ve R3 direnlerinin dier direnlerle ortak olmayan ularnn bir tel ile birlefltirilmesi ile sonulanr. Bir dier ifade ile R1 ve R3 direnlerinin bu ular artk orTELEVZYON
tak u demektir. Bu durum fiekil 4.29da mavi izgi ile gsterilmifltir.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

fiekil 4.29
NTERNET

Thevenin teoreminin uygulanmasnda beflinci kural daha nce iflaretlenmifl


olan Thevenin ularndaki efldeer diren yani Thevenin direnci (RTh) llr fleklindedir.
fiekil 4.30da beflinci kuraln uygulanmas gsterilmifltir. Thevenin direnci RThyi
lmek iin, multimetreyi ohmmetre olarak ayarlaynz. Bunu yaparken bir nceki
konuda anlatlan ayarlamalar yapmay unutmaynz. Multimetrenin kademe dmesini blgesine getiriniz ve multimetrenin problarn ohmmetre kfllarna
balaynz.

Deney Devresinde
NTERNET
G Kaynann
Ksa Devre
Yaplmas
(Drdnc Kural)

100

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 4.30
Thevenin Direnci
RThnin llmesi
(Beflinci Kural)

Ohmmetrenin problarn fiekil 4.30da gsterildii gibi, daha nce iflaretlediiniz a-b ularna dorudan temas ettiriniz. a-b ular arasndaki efldeer diren olan
SIRA SZDE ohmmetreden, virglden sonra iki hane olacak flekilde okuyuThevenin direncini,
nuz. ltnz RTh diren deerini izelge 4.2ye kaydediniz.
ltmz
direnci a-b ular arasndaki efldeer direntir. Devrede
D fi N EThevenin
LM
a-b ular arasnda daha nce RL direnci vard. RL direnci a-b ular arasndan karld durumda, devrenin geri kalan ksmndaki efldeer direncin ne olduunu
S O R U
lmfl olduk.
Bu deer RLye kadar devredeki mevcut olan diren anlamna gelir.

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

Bu aflamaya kadar
bir ksmn tamamladk. lm ifllemimiz flimdilik bitD K K Almlerimizin
T
tiine gre g kaynanz kapatmay unutmaynz.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

N N

K T A P

TELEVZYON

fiekil 4.31
NTERNET

Thevenin Efldeer
Devresi

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

SIRA SZDE

Thevenin teoreminin uygulanmasnda son aflama Thevenin efldeer devresini kurmak fleklindedir.
AMALARIMIZ
fiekil 4.31de
Thevenin efldeer devresi verilmifltir. Thevenin efldeer devresi,
VThyi salayan bir g kayna, RTh ve RL direnlerini ierir. Bu devre, birbirine
seri olarak bal iki diren ve bir g kayna olan basit bir elektrik devresidir.
K T A Pyk direnci zerinde akm ve voltaj lm yapmak olduka
Byle bir devrede
kolay olur. Dolaysyla daha nce daha fazla diren ieren karmaflk devre, Thevenin teoreminin uygulanmas ile olduka basit bir duruma indirgenmifl oldu. ByleT E L E V Z Y Odeeri
N
ce yk direncinin
ne olursa olsun RL direnci zerindeki voltaj ve geen
akm kolaylkla belirlenir.
Thevenin efldeer devresini kurabilmemiz
iin, VThyi salayan bir g kaynana ve RTh
N T E RTh
NET
a
diren deerini salayan tek bir dirence ihtiya
IL
vardr.
Thevenin efldeer devresinde RTh diren deSIRA SZDE
+
erini potansiyometre ile salayabiliriz. PotansiRL
VTh
yometre, fiekil 4.32de gsterildii gibi ucu
olan deiflken direntir. Potansiyometreler, ayarD fi N E L M
lanabildii maksimum diren deerlerine ve
b
ayarlama hzlarna gre farkl olabilirler.
S O R U

nite 1de grdnz,


potansiyometre ile istenilen diren deerinin nasl ayarland koDKKAT
nusunu hatrlaynz.

N N

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

101

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

Potansiyometrenin ucu
ayn anda kullanlamaz. Diren
iki ulu bir devre elemandr.
Potansiyometrenin ortadaki ucu
mutlaka kullanlr. Dier iki utan istenilen herhangi birisi kullanlabilir. fiekil 4.32de potansiyometrenin ortak ucu ve sol ucu
kullanlmfltr. Byle bir seim
yapldnda, sa taraftaki dier
u kullanlmayacak demektir.
Baz durumlarda seilen ularn
karfltrlmamas iin, kullanlmayan nc u aflaya doru kvrlabilir. Bu durum, o ucun
iptal edildiini gsterir.
fiekil 4.33te gsterildii gibi, Thevenin direnci RThnin deerini, 5 kluk lineer potansiyometre kullanarak ayarlayalm.
Multimetreyi ohmmetre olarak ayarlaynz. fiekil 4.33te gsterildii gibi, potansiyometrenin setiiniz iki ucuna ohmmetrenin problarn dorudan temas ettiriniz.

fiekil 4.32
Deneyde
Kullanlan
Potansiyometrenin
Gsterimi

fiekil 4.33
Deneyde
Kullanlan
Potansiyometrenin
RTh Diren
Deerine
Ayarlanmas

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Potansiyometrenin siyah ayar dmesini dndrerek daha Dnce


ve
fi N Eltnz
LM
izelge 4.2ye kaydettiiniz RTh diren deerini ohmmetreden gzleyiniz. RTh deerine ulafltnzda, siyah ayar dmesini braknz. Bylece potansiyometre isteS O R U
diimiz RTh deerine ayarlanmfl olur.

D fi N E L M

D K K Adiren
T
Potansiyometrenin siyah ayar dmesi ok hassas olduundan, istediimiz
deerini ayarladktan sonra ayar dmesine bir daha dokunmamaya zen gsteriniz. Aksi halde
ayarladnz diren deeri deiflecektir. Bu nedenle, potansiyometreyi
altSZDE
ucundan tutarak
SIRA
devreye yerlefltiriniz.

DKKAT

AMALARIMIZ

K T A P

N N

S O R U

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

102

Devre Analizi Laboratuvar

Thevenin efldeer devresinde devreye uygulamamz gereken voltaj deeri


VTh olduunu unutmayalm. Deneyde kullandmz g kaynan VTh deerine
ayarlamalyz.
G kaynan atktan sonra, daha nce ltnz ve izelge 4.2ye kaydettiiniz VTh voltajn g kayna ekranndan gzleyerek ayarlaynz. G kaynan daha sonra kullanmak zere kapatnz.
fiekil 4.31de flematik olarak gsterilen Thevenin efldeer devresini kuralm.
Devreyi oluflturacak elemanlarn VTh, RTh ve RL olduunu tekrar hatrlayalm.
fiekil 4.34te RTh ve RL direnlerinin breadboard zerinde balanmas gsterilmifltir.
fiekil 4.34
RTh ve RL
Direnlerinin
Balanmas

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Daha nce breadboard zerine kurduumuz devredeki R1, R2 ve R3 direnlerini karnz. Breadboard zerine sadece RLyi yerlefltiriniz. Thevenin efldeer
devresinde RTh ve RLnin birbirlerine seri bal olduklarn hatrlayalm. RTh deSIRA SZDE
erine ayarladmz potansiyometreyi, bir ucu RL ile ortak olacak flekilde devreye balaynz.
Daha sonra
RTh deerine ayarlarken setiimiz ikinci ucunu
D fi Npotansiyometrenin
ELM
g kaynann pozitif ucu olarak belirlediimiz breadboard balants ile birlefltiriniz. Potansiyometrenin devreye balanmasnda 25 cm uzunluunda iki ucu kroS O R U
kodilli balant kablolarn ve ksa, renkli tel balantlarn kullanabilirsiniz.
D K K Adevreye
T
Potansiyometreyi
balarken, siyah ayar dmesine dokunmadan gvdesinden
tutunuz.

N N

SIRA SZDE

Thevenin efldeer devresini kurma ifllemi henz tamamlanmad. Devreye VTh


deerine ayarladnz g kaynan balaynz. fiekil 4.35te RTh ve RL direnleriAMALARIMIZ
ne g kaynann
eklenmesiyle Thevenin efldeer devresinin kurulmas gsterilmektedir.

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

103

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

fiekil 4.35
Thevenin Efldeer
Devresinin
Kurulmas

Kurduumuz Thevenin efldeer devresini incelediimizde, teoremi uyguladmz ilk devremizi olduka basit bir flekle dnfltrmfl olduk. Thevenin teoremini
RL direncine uyguladmza gre, amacmzn RL direnci zerindeki VL voltajn ve
RL direnci zerinden geen IL akmn belirlemek olduunu tekrar hatrlayalm.
O halde bu basit elektrik devresinde voltaj ve akm lmn kolaylkla yapabiliriz. lk olarak VLyi lelim. VL voltajnn lm fiekil 4.36da gsterilmifltir.
Multimetreyi voltmetre olarak ayarlaynz. Multimetrenin kademe dmesini dc
voltaj lm blgesine getiriniz. Multimetrenin kfl problarn kontrol ederek voltmetre olarak kullanm iin uygun hale getiriniz.
Multimetrenin pozitif ve negatif problarn fiekil 4.36da gsterildii gibi, RL direncinin ularna dorudan temas ettiriniz (voltmetrenin paralel balanmas). VL
voltajn virglden sonra iki hane olacak flekilde voltmetreden okuyunuz. ltnz VL voltajn izelge 4.3e kaydediniz.
VL (V)

IL (A)

izelge 4.3
RL Direnci in
Thevenin Teoremi ile
Elde Edilen lm
Sonular

104

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 4.36
Thevenin Efldeer
Devresinde VL
Voltajnn lm

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

fiimdi RL direnci zerinden geen IL akmn lelim. Akm lm yapacamzdan nce multimetreyi ampermetre olarak ayarlamalyz.
Multimetreyi ampermetre olarak ayarlaynz. Multimetrenin kademe dmesini
dc akm lm blgesine getiriniz. Multimetrenin kfl problarn kontrol ederek
(krmz prob mA ve siyah prob COM kflnda olmal) ampermetre olarak kullanm iin uygun hale getiriniz.
Akm lerken dikkat etmemiz gereken nokta, ampermetrenin devreye seri
SIRA SZDE
olarak balanmasdr.
Ampermetreyi seri balayabilmemiz iin, akm lmek istediimiz dirence giden ve kesintisiz
eden balantlarda ampermetreye yer amamz gerekir.
D fi N E L devam
M
Bir baflka deyiflle, akm leceimiz dirence gelen akm yoluna ampermetreyi yerlefltirmeliyiz. Bu yerleflimi yapabilmemiz iin, devrenin o ksmn kesip ampermetS O R U
reyi kestiimiz kollara balamalyz.
K K Adevreye
T
Akm lmDiin
mdahale etmemiz gerektiinden, lmden nce g kaynanz kapatmay unutmaynz.

N N

SIRA SZDE

fiekil 4.37de Thevenin efldeer devresinde IL akmnn lm gsterilmifltir. RL


zerinden geen akm leceimize gre, potansiyometreden yani RThden RLye
AMALARIMIZ
doru gelen
akm yolunu ampermetre iin kesmeliyiz. Bunu yapmak iin, potansiyometrenin orta ucunun RL ile olan balantsn karnz. Bylece, devrede ampermetreye yer amfl olduk.
K T g
A P kaynan aalm. I yi lmek iin, ampermetrenin problarn
Daha sonra,
L
devrede atmz yere, yani potansiyometre ile RL arasna balayalm. Ampermetre-

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

105

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

nin iki probunu devrede kesilen bu yere temas ettirilerek IL akmn virglden sonra
iki hane olacak flekilde lelim. ltnz IL akmn izelge 4.3e kaydediniz.
Deneyinizde lmlerinizi tamamladnz. nce g kaynan kapatnz ve fiflini kablosundan tutmadan ekip karnz. Daha sonra deneyde kullandnz malzemeleri ve direnleri skerek dzenli bir flekilde ilgili grevliye teslim ediniz.
fiekil 4.37
Thevenin Efldeer
Devresinde IL
Akmnn lm

Aflada verilen elektrik devresinde Thevenin teoremini kullanarakSIRA


RL direnci
SZDE zerinden
geen IL akmn bulunuz. Her bir aflamay flekil izerek gsteriniz.
R2= 1 k
V= 10 V
R1= 470
D fi N E L M
R3= 2,2 k
R4= 2,2 k
RL= 4,6 k
S O R U

R1
+

RL

fiekil 4.38
S O R U
DKKAT

DKKAT

IL
V

D fi N E L M

rnek Devre

R2

SIRA SZDE

R3

R4 SZDE
SIRA

AMALARIMIZ

N N

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

106

Devre Analizi Laboratuvar

DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


Elektrik devrelerini zmlemede, Thevenin teoreminin uygulanmasnn amac
nedir? Ksaca aklaynz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Thevenin teoreminin uygulanma kurallarn maddeler halinde yaznz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Thevenin efldeer devresini izerek devre elemanlarn flekil zerinde gsteriniz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Thevenin voltaj ne ifade eder?
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Thevenin direnci ne ifade eder?
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Deneyde kullandnz devrede, RL direnci zerinden geen IL akmn ve RL
zerindeki VL voltajn hangi yntemlerle belirlediniz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
izelge 4.1 ve izelge 4.3te kaydettiiniz VL ve IL lm sonularnz karfllafltrnz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
izelge 4.1 ve izelge 4.3te iki farkl yntemle ltnz VL ve IL deerleri
arasnda fark var mdr? Varsa nedenlerini aklaynz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

Deneyde kullandnz devrede (fiekil 4.12) Kirchhoff kurallarn kullanarak VL


voltajn hesaplaynz ve bulduunuz sonucu lm sonularnzla karfllafltrnz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Deneyde kullandnz devrede (fiekil 4.12) Kirchhoff kurallarn kullanarak IL
akmn hesaplaynz ve bulduunuz sonucu lm sonularnzla karfllafltrnz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Thevenin voltaj VThyi ltnz devrede (fiekil 4.22), Kirchhoff voltaj blme
kuraln kullanarak VThyi hesaplaynz ve bulduunuz sonucu lm sonucunuzla karfllafltrnz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?


...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

107

108

Devre Analizi Laboratuvar

zet
Bu nitede, karmaflk devrelerin analizinde kullanlan
yntemlerden birisi olan Thevenin teoremi incelenmifltir. Thevenin teoremi, birbirlerine seri veya paralel balanmfl birden fazla diren, akm ve voltaj kaynaklar
ieren bir devrenin yapt ifli tek bir voltaj kayna ve
ona seri bal bir direnle yaplabileceini gsterir.
Thevenin teoremini uygulamak istediimiz direncin bulunduu ular a ve b olarak iflaretlenirse, bu karmaflk
devre ierisinde bulunan btn devre elemanlarn, a
ve b terminallerinin zellikleri ayn olmak zere tek bir
voltaj kayna ve buna seri bal bir diren haline dnfltrlebilir. Bylece, herhangi bir yk direnci a ve b
terminallerine baland zaman, bu yk direnci zerinden geen akm ve yk direncindeki voltaj hem orjinal
devrede hem de bunun efldeeri olan Thevenin efldeer devresinde ayn olacaktr.
Thevenin teoreminin bir devreye uygulanmasnda belirli kurallar srayla gereklefltirilir.
Bu aflamalar flyle ifade edilir:
Thevenin efldeerini bulacamz devrenin ksmlar ayn kalmak zere, ele aldmz RL direnci devreden karlr.
RL direncinin kt terminaller iflaretlenir (a ve b).
flaretlenen terminallerden ak devre voltaj belirlenir.
Bu voltaj Thevenin voltaj VThdir.
Devrede bulunan g kaynaklar ksa devre ve akm
kaynaklar ak devre yaplr.
Devredeki g kaynaklar ksa devre ve akm kaynaklar ak devre yapld durumda, iflaretlenen terminaller arasndaki ak devre direnci yani Thevenin direnci
RTh belirlenir.
Son aflamada, RL direnci a ve b terminallerine balanarak orijinal devreye efldeer olan Thevenin efldeer devresi oluflturulur.
Thevenin efldeer devresi, VTh voltajn devreye salayan tek bir g kayna ve buna seri bal RTh ve RL direnlerinden oluflur. Teoremi uyguladmz karmaflk
olan orjinal devre, a ve b terminallerine kadar olduka
basit bir hale dnfltrlmfl olur.
Thevenin teoreminin deneysel uygulamas, tek voltaj
kayna ve az sayda diren ieren basit bir elektrik
devresinde gereklefltirilmifltir.

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

109

Kendimizi Snayalm
1. Thevenin teoreminin bir devreye uygulanma amac
afladaki ifadelerden hangisinde verilmifltir?
a. Basit elektrik devrelerinin karmaflk hale getirilmesi.
b. Karmaflk elektrik devrelerinin basitlefltirilerek
zmlenmesi.
c. Karmaflk bir elektrik devresinde direncin devreden karlmas.
d. Basit bir elektrik devresinde direncin devreden
karlmas.
e. Basit bir elektrik devresinde voltaj kaynann
ksa devre yaplmas.
2. Thevenin teoreminin bir devreye uygulanmasnda
ilgilenilen yk direncinin devreden karlmasnn nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Devrede kullanlmasna gerek olmamas.
b. ok byk diren deerine sahip olmas.
c. zerinden ok byk akm gemesi.
d. karld ulara kadar devrenin kalan ksmnn
efldeerinin belirlenmek istenmesi.
e. karld ulara kadar devrenin kalan ksmna
efl balantlarn yaplmak istenmesi.
3. Thevenin teoreminin uygulanmasnda izlenmesi gereken ilk aflama afladakilerden hangisidir?
a. Thevenin voltaj llr.
b. Thevenin direnci llr.
c. Yk direnci devreden karlr.
d. G kayna ksa devre yaplr.
e. Devrede yk direncinin kt ak ular iflaretlenir.
4. Thevenin efldeer devresinde, Thevenin direncinin
voltaj kaynana balanma flekli afladakilerden hangisidir?
a. Seri
b. Paralel
c. Bileflik
d. Karmaflk
e. Balanmaz
5. Thevenin efldeer devresinde devreyi besleyen voltaj deeri afladakilerden hangisidir?
a. Devreye uygulanan ana koldaki V voltaj
b. Yk direnci zerindeki voltaj
c. Yk direncinin deeri ile yk direncinden geen akmn arpm
d. Thevenin akm
e. Thevenin voltaj

6. Thevenin teoreminde, Thevenin voltajn hesaplamak iin afladaki kurallardan hangisinden yararlanlr?
a. Efldeer diren
b. Kirchhoff
c. Akm blme
d. Voltaj blme
e. Hepsi
7. Thevenin teoreminde, Thevenin efldeer direncinin
belirlenmesinden hemen nce afladaki ifllemlerden
hangisi yaplmaldr?
a. G kaynann ksa devre yaplmas
b. G kaynann kapatlmas
c. Ohmmetrenin balanmas
d. Ohmmetrenin almas
e. Devreye g verilmesi
8. Thevenin teoreminin uygulanmasnda izlenmesi gereken ikinci aflama afladakilerden hangisidir?
a. Thevenin voltaj llr.
b. Thevenin direnci llr.
c. Yk direnci devreden karlr.
d. G kayna ksa devre yaplr.
e. Devrede yk direncinin kt ak ular iflaretlenir.
9. Bir elektrik devresinde g kaynann ksa devre
yaplabilmesi iin afladaki ifllemlerden hangisi yaplr?
a. Direnlerden herhangi birisi devreden karlr.
b. G kayna kapatlr.
c. G kaynann devrede bal olduu ular bir
tel ile birlefltirilir.
d. G kaynann devrede bal olduu ular devreden karlr.
e. Hepsi
10. Thevenin efldeer devresi, .......... voltajn devreye
salayan tek bir g kayna ve buna seri bal
..........Thevenin efledeer direnci ile .......... direncinden
oluflur ifadesindeki noktal yerlere srasyla afladakilerden hangisi gelir?
a. RL ; RTh ; VTh
b. VTh ; RTh ; RL
c. VTh ; RL ; RTh
d. VTh ; RL ; RL
e. VTh ; RTh ; RTh

110

Devre Analizi Laboratuvar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b
2. d
3. c
4. a
5. e
6. d
7. a
8. e
9. c
10. b

Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.


Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1
Verilen devreye Thevenin teoremini uygulanmasn aflama aflama afladaki flekilde gsterebiliriz.
1. RL direnci devreden karlr. Bu durum afladaki flekilde gsteriliyor.
R1

R3

R1

R2

+
VTh
-

R4

R3

Thevenin teoremi nc aflama.

4. Devredeki g kayna ksa devre yaplr.


R1

R2

R4

R3

Ksa
devre
b

Thevenin teoremi drdnc aflama.


5. Devredeki g kayna ksa devre yapldktan sonra
ak ular arasndan RTh llr.
RTh= 385,50
R1

R2

RTh

Ksa
devre

R2

3. flaretlenen ular arasndaki ak devre voltaj yani


Thevenin voltaj VTh llr.
VTh= 8,10 V

R4

R4

R3

Thevenin teoremi beflinci aflama.


b

rnek devrede Thevenin teoremi ilk aflama.

6. VTh ve RTh lmlerinin tamamlanmas ile Thevenin


efldeer devresi kurulur.

2. kinci olarak RL direncinin kt ular iflaretlenir.


R1

RTh

R2

a
IL

R3

R4

VTh

RL

Thevenin teoremi ikinci aflama.


Thevenin efldeer devresi.

4. nite - Thevenin Teoremi Uygulamalar

111

Yararlanlan Kaynaklar
RL direnci zerindeki voltaj ve geen akm,

IL =

VTh

( RTh + RL )

8, 10

385, 50 + 4, 60.103

= 1, 62 mA

3
3
VL = I L RL = 1, 62.10 A 4, 60.10

VL = 7,45 V
olarak bulunur.

)(

Kyak, E. (Ed.) (2012). Devre Analizi. Eskiflehir:


Anadolu niversitesi Basmevi.
Arifolu, U. (2000). Elektrik-Elektronik Mhendisliinin Temelleri, Doru Akm Devreleri, Cilt I.
stanbul: Alfa Yaym Datm.
Boylestad, R.L. (1990). Introductory Circuit Analysis6th ed. New York: Merrill.
Selek, H.S. (2011). Doru Akm (dc) Devre Analizi.
stanbul: Sekin Yaynclk.

DEVRE ANALZ LABORATUVARI

Amalarmz

N
N
N
N

Bu niteyi tamamladktan sonra;


Seri bal kondansatr ve direnten oluflan RC devrelerini kurabilecek,
Kondansatrlerin yk depolamas zelliini uygulama yaparak pekifltirebilecek,
Kondansatrlerin dolma ve boflalma fonksiyonlarn inceleyebilecek,
Diren, akm ve voltaj lmlerini pekifltirebilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Doru Gerilim
Doru Akm
Kondansatr

Diren
Multimetre
Seri RC Devresi

indekiler

Devre Analizi
Laboratuvar

Doru Akm
RC Devresi

GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEYN YAPILIfiI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?

Doru Akm RC Devresi


GRfi
Hepimiz elektrik enerjisi kayna olarak pillere aflinayzdr. Biz biliyoruz ki bir
pil, bir ampul gibi sabit bir yke baland zaman elektrik ykleri pilin pozitif
ucundan negatif ucuna akar. Normal flartlar altnda pil mr boyunca devreye
sabit bir akm salar ve bu srete pilin pozitif ve negatif ular arasndaki potansiyel fark sabittir. Bu fark deiflmeye bafllaynca pili yenisi ile deifltirmemiz
gerektiini anlarz. Kondansatrler elektrik yk depolayabilen aygtlardr. Pratik bir kondansatr, bir izolasyon tabakas ile birbirinden ayrlmfl iki iletken plaka veya elektrottan meydana gelir. Kondansatrler doru akm (dc) devrelerinde
enerji depolamak amac ile kullanlrlar. DC g kaynana bal olan bir kondansatrn belirli bir zaman sonra balants kesildiinde, kondansatrn yklenmifl olduu sylenir ve artk plakalar arasnda bir voltaj fark vardr. Bu durumdaki kondansatr bir pile benzemektedir.
Kondansatrler 18. yzylda icat edilmifl ve gnmz teknolojisinin ilerlemesinde byk nemi olan elektrik-elektronik devrelerinin vazgeilmez elemanlarndan
birisidir. Birok nemli cihazlarda kondansatrn dolup boflald devreler kullanlmaktadr. Gnlk olarak kullandmz hesap makinesi gibi pekok alet elektrik
devrelerinin temel paralarndan olan kondansatrlere dayanmaktadr. Kameralarda da kondansatrler kullanlmaktadr. Kamerann deklanflrne basmadan nce,
elektrik enerjisi kamera pilinden kondansatre aktarlr. Siz deklanflre bastnz
zaman kondansatrde depolanan bu enerji hzla kamerann flash nitesinde boflalr ve sonu ksa sreli parlak bir flktr. Kondansatrler otomobillerin elektronik
ateflleme sistemlerinde, kalp ritim cihazlarnda, aralarn drtl flaflrlerinde, entegre devrelerde, bilgisayar klavyelerinde, eflitli elektrik ve elektronik devrelerde
yaygn olarak kullanlmaktadr.
Bu nitede, seri bal RC devreleri kurularak, kondansatrn dolmas ve boflalmas esnasndaki gerilim ve akm deiflimleri incelenecek ve RC devresinin zaman
sabiti teorik ve deneysel olarak hesaplanacaktr.

GVENLK NLEMLER
Laboratuvar alflanlarnn kendileri ve dier alflanlarn gvenlii iin laboratuvar
gvenlik kurallarna uymas ok nemlidir. Laboratuvar gvenlii, alflma alanna
gre farkl nceliklerde ele alnabilir. Burada alflma alan elektrik laboratuvar olduundan afladaki gvenlik nlemlerine dikkat ve zen gsterilmelidir.

114

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Devre Analizi Laboratuvar

Elektrik laboratuvarnda alflmaya bafllamadan nce, laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek ana elektrik
panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini retmelidirler.
Laboratuvar grevlileri rencilere herhangi bir kaza annda gerekiyorsa itfaiyeye ve salk grevlilerine nasl ulaflabilecekleri hakknda bilgi vermelidir. tfaiyeye 110, Hzr Acil Servise 112 ve Polise 155 numaral telefonlardan dorudan ulafllabilir.
Giyim eflyalar, anta ve kitap gibi malzemeler alflma masas zerine konmamaldr.
renciler mutlaka laboratuvarda alflacaklar konu hakknda nceden hazrlanarak gelmelidirler. Laboratuvarda kullanacaklar cihazlar hakknda nbilgiye sahip olmaldrlar.
renciler laboratuvar grevlilerinin yapt uyarlar dikkate almal ve uygulamaldr.
Laboratuvar cihazlarnn yerleri laboratuvar sorumlusundan izin almadan
deifltirilmemeli ve malzemeler laboratuvardan dflar karlmamaldr.
Laboratuvar alflmas tamamlandktan sonra alflma masas temiz ve dzenli braklmaldr.
Laboratuvara yiyecek ve iecek maddesi kesinlikle getirilmemelidir.
Laboratuvarda kesinlikle slak elle ak ulara ve kablolara dokunmaynz.
Laboratuvarda baflkalarnn da alflt dflnlerek grlt yaplmamaldr.
Kondansatrlerle alfllrken ok dikkatli olmak gerekir. Kondansatrlerin
tamamen boflalmfl olduundan emin olmalsnz. Yklenmifl bir kondansatrn ykn boflaltmak iin kondansatrn iki baca R direncine sahip
iletken bir kablo veya tel ile birlefltirilir.
Ykl bir kondansatrde depolanan enerji bir insan kolayca arpabilir,
elektrik yanklarna ve floklara yol aabilir.
Kondansatr ve direnci breadboard zerine yerlefltirirken diren ve
kondansatrn telleri ele batmamas iin kargaburun kullanlmas uygun
olacaktr.
Kablo balantlar yaplrken yaltlmfl blgelerden tutulmaldr. Deney esSIRA cihazlarn
SZDE
nasnda
kablolarna taklmamak iin, kablolarn dzenli yerlefltirilmesine dikkat edilmelidir.
Devre balantlar tamamlandktan sonra zenle kontrol edilmelidir. GerekD fi N E L M
tii takdirde laboratuvar grevlisinden yardm istenmelidir.
Balantlarn tam doru olduundan emin olduktan sonra laboratuvar
S O R U onay alarak deneye bafllanmaldr.
grevlisinden
Bir tehlike annda
herhangi bir telefondan tfaiyeyi 110, Hzr Acil Servisini
D K K Alkemizde
T
112 veya Polisi 155 numaral telefonlardan arayabilirsiniz.

N N

SIRA SZDE

Gvenli bir ortamda deney yapabilmek iin, grevliler gvenlik nlemlerine


dikkat ederken renciler de nce kendi gvenliklerini sonra da kullanacaklar laAMALARIMIZ
boratuvarn,
deney ara ve gerelerin gvenliini salamaktan sorumludurlar. Bu
ayn zamanda vatandafllk grevimizdir.

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

115

5. nite - Doru Akm RC Devresi

TEORK BLG

fiekil 5.1

Kondansatrler, enerji depolamada kullanlan, iki iletken levha arasna bir yaltkan madde (dielektrik) konularak yaplmfl bir pasif devre elemandr. Yaltkan
+Q
-Q
malzeme; hava, plastik, mika, yaa batrlmfl kat,
teflon olabilir. Eflit byklkte fakat zt iflaretli yke
sahip iki iletken dflnelim. Bu iletkenlerden birisi
+Q dieri -Q ykl olsun. Yk birimi SI lm sisteA
minde (Franszca System International in bafl harfleridir, uluslararas sistem demektir) coulombdur (C).
ki iletkenin byle bir birleflimine kondansatr ad
verilir. Her bir iletkene ise levha, elektrot veya plaka
denir. letkenler arasnda ykleri nedeniyle bir potansiyel fark (genelikle voltaj veya gerilim ile ifade edilir)
DC G
Kayna
oluflur. Potansiyel farkn birimi SI lm sisteminde
volt tur.
Kondansatrler farkl geometrik flekillerde tasarlanabilirler. Paralel levhal kondansatrler, kresel kondansatrler ve silindirik
kondansatrler olmak zere farkl flekilde retilir. Eflit A yzey alanna sahip ve
birbirlerinden d uzaklnda bulunan iki paralel metal levha, paralel levhal kondansatr olarak bilinir. Byle bir kondansatrn ularna bir gerilim uygulanmad durumda bu kondansatr yksz (ntr) olarak kabul edilir.
Paralel levhal kondansatrn yklenmesi, fiekil 5.1de flematik olarak verilmifltir.
Bafllangta yksz olan yani plakalar arasndaki potansiyel fark sfr olan bir kondansatrn bir doru akm retecine balandn dflnelim. Pozitif kutba bal plakadaki elektronlar, plakay terk edip tel iinden geip gittiinden plaka pozitif yklenmeye bafllar. Negatif kutba bal plakann dflndaki telde bulunan elekronlar plakaya doru hareket ederek plakay negatif yklemeye bafllar. Kondansatr zerinde
oluflan potansiyel fark uygulanan dc gerilim deerine eflit oluncaya kadar kondansatrn yklenmesi devam edecektir. Potansiyel farklar eflit olduunda dc g kaynann art ucuna balanan levha +Q yk ve negatif ucuna balanan levha -Q yk
ile yklenmifl olur. Bu durum kondansatrn dolmas (flarj olmas) demektir. Artk bu kondansatr g kaynandan ayrdnz anda, kondansatr ularndaki gerilim uyguladnz gerilim deerine eflit olacaktr. Kondansatr yklendii zaman
plakalar eflit miktarda ykler taflr. Burada kondansatrn yk, levhalardan birinin
mutlak deeri ile belirtilir. Yani kondansatr zerindeki yk sadece Qdur.
Levhalar (+) ve (-) ykler ile dolan kondansatr bir diren yardmyla veya
kondansatrn iki ucu bir iletken tel ile ksa devre edilerek yklerin boflalmasna
kondansatrn boflalmas (deflarj olmas) denir. Bu elektriksel boflalma bazen
grnr bir kvlcm olarak gzlenir. Kondansatrn boflalmas esnasnda -Q ykl levhasndaki elektronlar g kayna zerinden +Q ykl levhaya doru hareket ederler. Elektronlarn bu hareketi deflarj akmn meydana getirir ve kondansatrn her iki plakas da yksz olana kadar devam eder. fiarj olay sonunda kondansatr ular arasndaki gerilim sfrdr ve kondansatr boflalmfl olur.
Belirli bir V voltajnda, bir kondansatrn levhalar zerinde ne kadar yk bulunabileceini, bir dier ifadeyle V potansiyelinde kondansatrde depolanan yk
miktarn belirleyen nicelik sa (veya kapasitans) olarak adlandrlr. Kondansatrn sas C harfi ile gsterilir.
Paralel Metal Levhalar

fiematik Olarak Bir


Kondansatrn
Yklenmesi

116

Devre Analizi Laboratuvar

Bir kondansatr zerindeki Q yknn miktar, iletkenler arasndaki potansiyel


fark (V) ile doru orantldr ve kondansatrn C sas,

Q
(5.1)
V
ile verilir. Bu ifadede sa her zaman pozitif bir niceliktir. Dolaysyla V potansiyel
fark da her zaman pozitif olur. Eflitlik (5.1), belirli bir kondansatr zerinde biriken yk arttka potansiyel farkn da artaca ve Q / V orannn sabit olacan ifade eder. Sann birimi SI lm sisteminde farad (F) dr ve
C=

1F =

1 coulomb
1 volt

(5.2)

olarak tanmlanr. farad ok byk bir sa birimidir. Uygulamada genellikle milifarad


(mF), mikrofarad (F) ve pikofarad (pF) gibi farad n altkatlar kullanlr.
1 mF= 1.10-3 F, 1 F= 1.10-6 F ve 1 pF= 1.10-12 F fleklinde ifade edilir.
Bir kondansatrn sasn hesaplamak iin yk miktarnn bykln ve
levhalar arasndaki potansiyel fark (voltaj) bilmemiz gerekir. Daha sonra sa
C = Q / V ifadesinden kolayca hesaplanr. Genellikle bildiimiz bir geometriye
sahip kondansatrler iin sa ifadeleri, levhalar arasndaki yaltkan malzemeye,
levhalararas mesafeye ve levhalarn yzey alanna bal olarak verilir.
fiekil 5.1 de gsterilen bir paralel levhal kondansatrn sas,
A
(5.3)
d
olarak ifade edilir. Burada, A levhalardan bir tanesinin yzey alann, d plakalar aras mesafeyi ve plakalar arasnda hava olmas durumunda boflluun elektriksel geirgenliini ifade eder. SI lm sisteminde = 8,85.10-12 C2/N.m2dir. Eflitlik (5.3)
bize; bir paralel plakal kondansatrn sas, levhalarn birinin yzey alan ile doru orantl ve levhalar arasndaki uzaklkla ters orantl olduunu ifade eder.
Eflitlik (5.3) yalnzca plakalar arasnda boflluk bulunan paralel plakal kondansatrler iin geerlidir. Kondansatr plakalar arasnda boflluk yerine mika, plastik
gibi yaltkan malzemeler konulduunda kondansatrn sas deiflir. Bu durumda kondansatr dielektrikli kondansatr olarak bilinir. Ykl bir kondansatrn
plakalar arasna dielektrik (veya yaltkan) malzeme yerlefltirildiinde plakalar zerindeki yk miktar deiflmeden kalr fakat plakalar arasndaki potansiyel fark azalr. Bu durumda paralel plakal kondansatrn sas,
C = o

A
(5.4)
d
ile verilir. Bu ifade daha nce Eflitlik (5.3) ile verilen ifadenin genel halidir. Burada (kappa diye okunur) arpan plakalar arasna konulan yaltkan malzemenin
dielektrik sabiti olarak bilinir. Plakalar arasnda boflluk bulunduunda, boflluun
dielektrik sabiti =1 olduundan bu ifade Eflitlik (5.3)e eflit olur. Havann dielektrik sabiti de boflluun dielektrik sabitine ok yakndr. Kaba hesaplamalarda hava
iin dielektrik sabiti yaklaflk olarak =1 alnabilir. Bununla birlikte birok yaltkan
malzemenin dielektrik sabiti birden byktr. Eflitlik (5.4), plakalar arasndaki
blge tam olarak yaltkan malzeme ile doldurulduu zaman, sa deerinin boflluk
bulunduundaki deerinden arpan kadar artacan ifade eder.
C = o

117

5. nite - Doru Akm RC Devresi

Ykl kondansatrn plakalar arasnda bir elektrik alan oluflur. Elektrik alan
plakalar arasnda bulunan ykl paracklar hzlandrr. Ykl her kondansatrn
bir ifl yapabilme kapasitesi yani bir enerjisi vardr. Bu enerji kondansatr yklemek iin yaplan ifle eflittir. Bir kondansatrn yklenmesi srasnda yaplan ifl,
elektriksel potansiyel enerji olarak kondansatrde depolanr. Ykl bir kondansatrn U potansiyel enerjisi farkl biimlerde,
1 Q2 1
1
= QV = C V 2
(5.5)
2 C
2
2
olarak verilir. Enerjinin SI lm sisteminde birimi jouledr (J). Bu ifadeye gre sa ve potansiyel enerji arttka potansiyel fark da artar. Kondansatrlerde
depolanabilen maksimum enerjinin (ya da ykn) bir snr vardr. Kondansatrler belli bir potansiyel farkndan fazlasna dayanamaz ve plakalarn birinden dierine yk geifli olur. Bu durumda kondansatr zelliini kaybeder ve iletken
gibi davranr. Bu nedenle kondansatrlerin zerine maksimum alflma voltaj ve
sa deeri yazlr (fiekil 5.2). Bu flekilde sar renkli halkalar ile iflaret edilen kondansatrn kapasitans deeri 1000 F (mikro farad) ve maksimum alflma gerilimi 40 volt (V) tur. Eer bir kondansatre zerinde yazl olan maksimum
alflma geriliminden yksek bir gerilim uygulanrsa, kondansatr zelliini
kaybeder ve ksa devre gibi davranr.
U=

fiekil 5.2
SIRA SZDE

Farkl Kondansatr
Tipleri
SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

Voltaj
deeri
S O R U

S O R U

Kapasitans
DKKAT
deeri
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

DKKAT

N N

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Diren, akm, gerilim ve kondansatrler hakknda daha fazla bilgi


K almak
T A Piin Elektrik
Devre Analizi ve Elektrik Enerjisi letimi ve Datm kitaplarnza bakabilirsiniz.

K T A P

Kondansatrler dc devrelerde enerji depolamak amac ile Tkullanlrlar.


E L E V Z Y O N Kondansatrler hem enerji depolama hem de yk aniden devreye sokma zelliklerinden
dolay g kaynann eflitli sebeplerden dolay devre dfl kalaca durumlarda ve
ani yk akflna ihtiya olan durumlarda kullanlabilirler. Fotoraf makinas flafllaTERNET
rnn alflmas iin enerji depolayan aralar kondansatrlerdir. NKondansatrde
depolanmfl yksek enerji bir anda boflaltlarak grnts ekilecek cisim ksa bir an
kuvvetli bir flekilde aydnlatlr.

TELEVZYON

NTERNET

118

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Devre Analizi Laboratuvar

Bir cihazn elektrik devresinde g kaynann eflitli sebeplerden dolay devre


dfl kalaca durumlarda, kondansatr cihazn bir sre daha alflmasn salar.
Byle bir durumda, kondansatr hoparlrlerde birka saniyeliine de olsa ses kayb olmamasn salar.
Kondansatrler, kendisini besleyen enerji kayna tkendii zaman hafzasndaki bilgiyi kaybeden elektronik aletler (dijital kol saatleri, cep telefonlar v.b.) iin
geici de olsa
SIRAzm
SZDE oluflturur.
Kondansatrlerin nemli rol oynad aletlerden biri de elektroflok (defibrillator)
cihazdr. Elektroflok cihaz tam olarak yklendiinde, byk bir kondansatrn elekD fi N360
E L MJ kadar bir enerji depolar. Bu cihaz depolanan enerjiyi kalp ritmi
trik alan iinde
bozulan hastaya yaklaflk 2 msde verir ve dzenli bir kalp atfl ritmi salayabilir.
Yksek sa
sahip veya yksek voltajda alflan kondansatrlerle alU
S O Rdeerine
fllrken ok dikkatli olmak gerekir. Bu zelliklere sahip kondansatrlerin tamamen
boflalmfl olduundan emin olduktan sonra gerekiyorsa temas edebilirsiniz. rneDKKAT
in zararsz olarak bildiiniz ve 1,5 volt ile alflan fotoraf makinas flafllar ilerinde 300 volta kadar yk depolama zelliine sahip kondansatrler iermekteSIRAbir
SZDE
dirler. Byle
kondansatrde depolanan enerji bir insan kolayca arpabilir,
elektrik yanklarna ve floklara yol aabilir.

N RCN

AMALARIMIZ
Devresi

Bir kondansatr ve bir direncin seri balanmas ile oluflan devreye RC devresi denir. Byle bir devrede akm ve kondansatr zerindeki yk zamanla deiflir. KaK T A P
rarl bir RC devresinde kondansatr ak bir devre anahtar grevi yapar. G kaynann kfl voltaj sabit olsa da, devreden geen akm fliddeti anahtarn almas
veya kapatlmas esnasnda zamana bal olarak deiflir. Kondansatrler bulunTELEVZYON
duklar devredeki akm zamana bal duruma getirmesi sebebi ile elektrik motorlar, makine ve bilgisayar devrelerinin kontrol mekanizmalarnda kullanlmaktadr.
N T Eile
R N ilgili
E T daha fazla ayrntl bilgi edinmek iin www.kku.edu.tr/~cam/DevSeri RC devresi
reLab/Genel_Bilgiler/Kondansator.doc adresini ziyaret edebilirsiniz.

RC Devresinde Kondansatrn Yklenmesi


Kondansatrn yklenmesi (dolmas - flarj), kondansatr plakalarnn yk bakmndan farkl duruma gelmesi ya da levhalar arasnda potansiyel farknn oluflmasdr. Bir baflka ifade ile iki levhadan birinin art (+), dierinin eksi (-) yk ile yklenmesi demektir. fiekil 5.3te flematik olarak verilmifl seri RC devresindeki kondansatrn bafllangta yksz olduunu yani iki plakasnn eflit miktarda elektrona sahip olduunu kabul edelim. A anahtar ak durumda iken devreden akm
gemez. t = 0 annda A anahtar 1 numaral konuma getirilirse, ykler bir plakadan
dier plakaya akarak devrede bir akm olufltururlar. Bylece devreden akm gemesiyle kondansatr yklenmeye bafllayacaktr. Yklenme srasnda, kondansatr
levhalar arasndaki boflluk bir ak devreyi temsil ettiinden ykler bu boflluu atlayp karfl levhaya geemezler. Fakat bir plakadan dierine yk transferi, kondansatr tamamen yklenene kadar diren, anahtar ve g kayna zerinden salanr. Kondansatrde depolanan maksimum yk miktar g kaynandan uygulanan voltaj deerine baldr. Maksimum yke ulaflldnda devreden geen akm
deeri sfr olur.

119

5. nite - Doru Akm RC Devresi

fiekil 5.3
+
1

VR

Seri Bal RC
Devresindeki
Kondansatrn
Dolma Sreci

R
2

+
-

+
-

VC

+
Voltmetre
-

Devreden geen akmn zamanla azaldn devreye seri bal olan ampermetreden takip edebiliriz. Benzer flekilde kondansatr zerindeki gerilimin zamanla
arttn devreye paralel bal voltmetreden izleyebilirsiniz. Kondansatrden geen
akmn sfra ve ayn zamanda kondansatr zerindeki gerilimin kaynak gerilim
deerine yaklaflmas kondansatrn dolduunun gstergesidir.
SZDE
Elektrik devresinde bulunan R direncinin ular arasndaki gerilimSIRA
farkn
ve ierisinden
geen akm lmek iin hangi cihazlar kullanlr?

D fi N E L M

G kayna ile kondansatr birbirinden ayrldktan sonra kondansatrn


plakalar arasnda depolanan enerji, belirli bir sre iin kondansatrde kalr.
S O R U materyalleKondansatrn zerindeki yk tutma sresi levhalarn ve dielektrik
rin cinsine bal olarak deiflir. Dielektrik madde zerinden geen kaak (sznt) akmlarnn hi olmad kabul edilirse, kondansatr zerindeki
yk sonsuza
DKKAT
kadar ayn deerde kalr. Ancak en iyi yaltkan madde de bile bir miktar akm taflyc (elektron ve hole-boflluk) olduundan, hibir kondansatr zerindeki ySIRA SZDE
k sonsuza kadar koruyamaz.
fiekil 5.3te grlen RC devresinde anahtar 1 numaral konuma getirildiinde
devreden akm gemeye bafllayacaktr. Bu devreye Kirchhoffun
gerilim yasas uyAMALARIMIZ
gulandnda,
q
C

IR = 0

N N

KSIRA
TSZDE
A P

(5.6)

eflitlii elde edilir. Burada; (epsilon diye okunur) devreyi besleyen g kaynaD fi ular
N E L M arasndaki
nn salad gerilimi, IR direncin ve q /C de kondansatrn
TELEVZYON
potansiyel dflmesidir. Kondansatr iin pozitif plakadan negatif plakaya doru gidilmesi potansiyel dflmesini temsil eder. Kondansatrn yklenmesi
S O R U esnasnda,
herhangi bir anda devreden geen akm I ve kondansatrn plakalarndaki yk
miktar q ile temsil edilir. I ve q deerleri zamana baldr. Kondansatrn
yklenNTERNET
DKKAT
mesi esnasnda plakalardaki yk miktarnn zamana bal deiflimi Eflitlik 5.6dan,

t
t

RC
RC
q(t ) = C 1 e
= Q 1 e

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

olarak bulunur. Burada e, doal logaritmann tabandr (e=2,718).


K T A P
Doal logaritma ile ilgili olarak Matematik I kitabnza bakabilirsiniz.

N N
(5.7)

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

SIRA
K TSZDE
A P

D fi N E L M
TELEVZYON
S O R U

NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

120

Devre Analizi Laboratuvar

Eflitlik 5.7den kondansatrn yklenmesi esnasnda devreden geen akmn


zamana gre deiflimi,
t


I (t ) = e RC
R

(5.8)

olarak hesaplanr. Kondansatrde flarj ifllemi, elektriksel potansiyel farka maruz kalan negatif ykl elektronlarn plakalar zerinde farkl miktarlarda elektrik ykleri
oluflturacak flekilde hareketleri ile meydana gelir. Plakalarn bu flekilde yklenebilmesi iin belirli bir zaman gemesi gerekir. Kondansatrn yklenmesi iin gereken zaman, devreden akmn getii diren deerine ve kondansatrn sasna
bal olarak deiflir. Kondansatrn zerindeki enerjinin yklenme sresi olduu
gibi boflalma sresi de vardr. Bu sre de devrede akmn getii direncin deerine
baldr. Bu srelere zaman sabiti (time constant) ad verilir. Birimi saniyedir (s).
Zaman sabiti (to diye okunur),
= RC

(5.9)

olarak verilir. Zaman sabiti bir kondansatrn ne kadar zamanda dolduunu ve


boflaldn belirtir. RC deeri ne kadar kkse q ve I eflitliklerindeki stel fonksiyon o kadar hzl deiflir. RC deeri ne kadar bykse stel fonksiyon o kadar
yavafl deiflir.
Bir RC devresinde kondansatrn uygulanan gerilimin tamamna flarj olabilmesi iin geen srenin yaklaflk t = 5 = 5RC olduu sylenebilir. Kondansatr yklenirken gerilim belirli bir srede ykselir, boflalrken de yine belirli bir srede
yksz hale dner. Bu yaklaflm altnda yaplan deneylerde bulunan doluluk oranlar Tablo 5.1de verilmifltir. Kondansatr, bir R direnci zerinden flarj olurken plakalar arasndaki gerilimin kaynak geriliminin % 63,2sine kmas iin geen zaman bir zaman sabitidir. Baflka bir ifade ile de dolu bir kondansatrn plakalar arasndaki gerilimin boflalma annda, ilk gerilim deerinin % 36,8ine dflmesi
iin geen zaman bir zaman sabitidir. Bir zaman sabiti sonra devreden geen
akm ilk deerinin %36,8ine dfler.
Tablo 5.1
Kondansatrn
Yklenmesi
Esnasnda Devreden
Geen Akm ve
Plakalar zerindeki
Gerilim Deerlerinin
Zaman Sabitine
Gre Deiflimi

Zaman sabiti

I (flarj akm)

V (flarj gerilimi)

% 36,8

% 63,2

% 13,5

% 86,5

% 4,98

% 95,02

% 1,83

% 98,17

% 0,67

% 99,33

Teorik olarak bir kondansatr 5 zaman sabiti sonunda hibir zaman kaynak
geriliminin % 100ne flarj olmaz.
fiekil 5.4 ve fiekil 5.5te herhangi bir kondansatrn yklenmesi (dolmas - flarj)
iin geen zamana gre akm ve gerilim grafii verilmifltir.

121

5. nite - Doru Akm RC Devresi

1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
0 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 0.006 0.007 0.008 0.009 0.01
t (saniye)

Bir Kondansatrn Dolmas Esnasndaki Akmn


Zamana Gre Deiflimi

fiekil 5.5
Kondansatr Gerilimi V (volt)

fiekil 5.4
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
0

10

20

30

40

50 60
t (saniye)

70

80

90

100

Bir Kondansatrn Dolmas Esnasndaki Gerilimin


Zamana Gre Deiflimi

fiekil 5.4 ve fiekil 5.5den de grld gibi kondansatr dolmaya baflladnda, zaman ilerledike akm eksponansiyel olarak azalrken, gerilim artmaktadr.

RC Devresinde Kondansatrn Boflalmas


Daha nce V gerilimine kadar dolmufl olan kondansatrn anahtarn fiekil 5.6da
grld gibi 2 numaral konuma evirelim. Bu durumda RC devresindeki g
kayna devreden karlmfl olur. G kaynann olmad devrede kondansatr
bir gerilim kayna olarak ifllev grr. Anahtar akken kondansatrn pakalar
arasnda Q/C kadarlk bir potansiyel fark vardr. Devreden akm gemedii iin diren zerindeki potansiyel fark sfrdr. t =0 annda anahtar kapatlrsa (2 numaral
konum) kondansatr diren zerinden boflalmaya bafllar, kondansatrn plakalarnda birikmifl olan ykler iki plakada dengelenir ve kondansatr boflalmfl olur.
Boflalan bir kondansatrn tm enerjisi diren zerinde s fleklinde harcanr.
Boflalma esnasnda, herhangi bir anda devreden geen akm I ve kondansatr
zerindeki yk q olsun. G kayna hari fiekil 5.3teki devre fiekil 5.6daki devre
ile ayndr. O halde byle bir devreye Kirchhoffun gerilim yasas uygulandnda,
q
(5.10)
IR = 0
C
eflitlii elde edilir. Buradan boflalan bir kondansatr iin ykn zamana ball,

q(t) = Qe-t/RC

(5.11)

olarak ifade edilir. Bu ifadeden yararlanarak boflalan bir kondansatr iin akmn
zamana ball,
SIRA SZDE
Q t / RC
e
(5.12)
RC
olur. Akm bu defa negatif iflaretlidir. Negatif iflaret, kondansatr boflalrken devreD fi N E L M
den geen akmn ynnn, kondansatrn yklenmesi esnasndaki devreden geen akmn ynne zt olduunu gsterir. Bu eflitlikten kondansatr zerindeki yS O R U gryoruz.
kn ve akmn zaman sabiti ile belirlenen hzla stel olarak deifltiini

I (t ) =

Kondansatrn dolma ve boflalma srelerinde devreden geen I akmlarnn


D K K A T ynleri birbirine tersdir.
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

N N

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

122

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 5.6
+

Seri Bal RC
Devresindeki
Kondansatrn
Boflalma Sreci

Anahtar

VR

2
+

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

+
-

+
Voltmetre
-

VC

RC devresindeki
direncinin grevini aklaynz?
SIRA R
SZDE

DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER

D fi N E L M ara-gere ve miktarlar aflada liste halinde verilmifltir.


Deneyde kullanlacak
1. DC g kayna....................................................................................... 1 adet
2. Multimetre
S O R U(ampermetre)........................................................................ 1 adet
3. Multimetre (voltmetre)............................................................................ 1 adet
4. Kondansatr (2200 F)........................................................................... 1 adet
DKKAT
5. Diren (100 k)....................................................................................... 1 adet
6. Balant kablosu (tek ucu krokodilli, siyah ve krmz renkli)............... 2 adet
SIRA SZDE
7. Kargaburun..............................................................................................
1 adet
8. Yankeski.................................................................................................. 1 adet
9. Zaman ler............................................................................................. 1 adet
AMALARIMIZ
10. Breadboard (bredbord diye okunur)...................................................... 1 adet
11. Balant kablosu (mavi ve krmz renkli)............................................... 2 adet
12. Devre
K balant
T A P telleri (yeflil ve sar)....................................................... 1 kutu
Deneye bafllamadan nce yukarda listelenen ve fiekil 5.7de gsterilen ara ve
gerelerin tam olup olmadn kontrol ediniz.

N N

K T A P

T E L E Vfiekil
Z Y O N5.7

Deneyde
Kullanlan Ara ve
Gereler
NTERNET

TELEVZYON
220 volt
ac kfl

NTERNET

10
8

2
5

12
6
7

11

123

5. nite - Doru Akm RC Devresi

Kondansatr ile diren arasndaki farkllklar nelerdir? Bu devre elemanlarndan


hangisi
SIRA SZDE
elektrik enerjisi depolar.

DENEY DZENENN KURULMASI

D fi N E L M

D fi N E L M

Deneyde kullanacanz kondansatr sizden nce deney yapan arkadafllarnz taSIRA SZDE
rafndan bir miktar ykl olarak braklmfl olabilir. Kullanacanz
S O Rkondansatrn
U
yknn boflalmfl olmas gerekir. Yklenmifl bir kondansatrn ykn boflaltmak iin kondansatrn iki baca fiekil 5.8de grld gibi
direncine sahip
D D fiR
K NKEALT M
iletken bir kablo veya tel ile birlefltirilir. R direncinin kondansatr plakalar arasnda kpr olmasyla kondansatrn iki plakas arasndaki ykler dengelenir ve
S O SZDE
R U
kondansatr boflalmfl olur. Ayn ifllemi deneyi tamamladktanSIRA
sonra
tekrarlaynz.

SIRA SZDE
S O R U
D Dfi KNKEAL T M

N N

Kondansatrn yukarya bakan yzeyini herhangi bir tehlike oluflturmamas


D K K A T iin kendiniAMALARIMIZ
ze doru deil, sizden uzaa doru ynelmesini salaynz.
SIRA SZDE
K T A P

fiekil 5.8

VR

N N

TELEVZYON
I
+

K T A P

DKKAT
AMALARIMIZ

+
-

VC

K T A P

AMALARIMIZ
TELEVZYON
K+ T A P
Voltmetre
-

NTERNET

NTERNET

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

+
Ampermetre

Ykl Bir Kondasatrn Ksa Devre Edilerek


Yknn Boflaltlmas

U
S O RSZDE
SIRA

SIRA SZDE
fiekil 5.9

+
AMALARIMIZ
R

SIRA SZDE

Diren ve Kondansatrden Oluflan Seri Bal Bir


RC Devresi

Bir kondansatrn yklenmesi iin kullanacanz devrenin flematik grnm


fiekil 5.9da verilmifltir. Bu devreyi breadboard (bredbord diye okunur) zerinde
kurabilmek iin kullanacanz malzemeleri seiniz.
Deneyde kullanacanz direncin ve kondansatrn tellerini elinize batmamas iin
kargaburun kullanarak fiekil 5.10da
grld gibi bir miktar kvrnz.
Ular breadboarda taklacak flekilde kvrlan direnci ve kondansatr fiekil 5.11de grld gibi
breadboardun zerine yerlefltiriniz.
Direncin bir ucu ile kondansatrn
uzun bacan breadboard zerinde ayn hatta (sar renkle iflaretlenmifl) bulunan deliklerine taknz.
Devre balant telini kullanarak direncin boflta kalan ucunu breadboard zerindeki krmz renkli kfl
ucuna balaynz.

fiekil 5.10
Diren
Bacaklarnn
Kvrlmas

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

124

Devre Analizi Laboratuvar


S O R U

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Breadboard;Ddiren,
K K A T kondansatr, bobin, LED gibi devre elemanlarn biraraya getirip
seri, paralel veya karmaflk bal bir devre kurmak iin lehim gerektirmeyen pratik kullanml ok kanall elemanlardr.

N N

SIRA SZDE

fiekil 5.11
AMALARIMIZ
Diren ve

Kondansatrn
Breadboard
zerine
K Yerlefltirilmesi
T A P
ve
Breadboardun
kfl Ucuna
Balanmas

TELEVZYON

NTERNET

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

RC devresinden geen akm lmek iin ampermetre ve kondansatr zerindeki gerilimi lmek iin voltmetre kullanlr. fiekil 5.12de grld gibi ampermetre olarak kullanlacak multimetrenin kadranndaki KADEME SECY A lm izgisine eviriniz. Voltmetre olarak kullanlacak multimetrenin kadranndaki
KADEME SECY dc blgede 40 V lm izgisine eviriniz.

fiekil 5.12
Multimetrelerin
Ampermetre ve
Voltmetre Olarak
Ayarlanmas

Ampermetre

Voltmetre

fiekil 5.12de grld gibi ampermetre olarak kullanlacak multimetrede; bir


ucu kskal siyah lm kablosunu COM yuvasna, bir ucu kskal krmz lm
kablosunu A yuvasna taknz. Voltmetre olarak kullanlacak multimetrede; bir
ucu kskal siyah lm kablosunu COM yuvasna, krmz lm kablosunun bir
ucunu V yuvasna taknz. Bylece ampermetre ve voltmetre lm almaya hazr
hale getirilmifltir.
fiekil 5.13te grld gibi devreye ampermetre balaynz. Ampermetrenin
A yuvasna bal krmz lm kablosunun kskal ucunu kondansatrn ksa
bacana ve siyah lm kablosunun boflta kalan ucunu breadboard zerindeki
yeflil renkli kfl ucuna taknz.

125

5. nite - Doru Akm RC Devresi

fiekil 5.13
Ampermetrenin
Devreye
Balanmas

Voltmetreyi elektrik devresindeki yerine fiekil 5.14te grld gibi balaynz. Voltmetrenin krmz lm kablosunun kskal ucunu, breadboard zerindeki devrede, kondansatrn diren ile ortak bal olan bacana ve siyah lm
kablosunun kskal ucunu kondansatrn dier bacana taknz. Bylece breadboard zerinde RC devresi kurulmufl olur.
fiekil 5.14
Voltmetrenin
Devreye
Balanmas

G kayna balant kablolarn kullanarak breadboardu g kaynana balaynz. G kaynann pozitif kfl ucunu breadboard zerindeki krmz renkli
kfl ucuna ve negatif kfl ucunu breadboard zerindeki yeflil renkli kfl ucuna
karfllk gelmelerini salaynz (fiekil 5.15).
G kaynann fiflini prize taknz. Kondansatrn dolmas ile ilgili deneyi
yapmak zere deney dzeneimiz hazr hale gelmifltir (fiekil 5.15).

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

126

Devre Analizi Laboratuvar


S O R U

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Kondansatrlerin
gerilimleri dc cinsinden belirtilir. rnein zerinde 250 V dc
D K K Aalflma
T
yazan bir kondansatr 300 V dc ile beslenen bir RC devresinde kullanamayz. Deneyden
nce kondansatrlerin zellikleri kontrol edilerek deneye bafllanmaldr.

N N

SIRA SZDE

fiekil 5.15
Seri Bal RC
AMALARIMIZ
Devresi

K T A P

AMALARIMIZ

Voltmetre

Ampermetre

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

DENEYN YAPILIfiI
Kondansatrn Dolmas Deneyi
G kaynan kfl gerilimine ayarlamadan nce g kayna balant kablolarn
yuvalarndan geici olarak karnz. G kaynan POWER olarak gsterilen dmesine basarak anz. (fiekil 5.16). POWER dmesine bastnzda g kayna
ON konumunda yani ak olacaktr. G kaynan atktan sonra, devreye uygulamamz gereken voltaj deerini, VOLTAJ AYAR DMESN yavafla saa doru
evirerek ayarlaynz. G kaynanda voltaj arttrrken kullanacamz FINE (ince ayar) ve COARSE (kaba ayar) olmak zere iki ayar dmesini greceksiniz.
Ayarlamak istediiniz voltaj deeri iin nce COARSE dmesini saa doru yavafla eviriniz ve istediiniz gerilim deerine yaklafltrnz. Bu kaba ayar iflleminden sonra, FINE dmesini kullanarak g kaynan istediiniz gerilim deerine
ayarlaynz. VOLTAJ AYAR DMELERN kullanarak g kaynan fiekil 5.16da
gsterildii gibi kfl voltaj 10 volt olacak flekilde ayarlaynz.

127

5. nite - Doru Akm RC Devresi

fiekil 5.16
G Kaynandan
nce (a) ve Kaba
(b) Ayarnn
Yaplmas

(a)

(b)

Gerilim ayar yaptktan sonra dmelere bir daha dokunmaynz ve g kaynan daha sonra kullanmak zere kapatnz. G kaynan kapatmak iin de ayn
POWER dmesini kullannz. Bu durumda dme OFF yani kapal konumda olur.
karmfl olduunuz balant kablolarn tekrar ayn yuvalara taknz.
Deneye bafllamadan nce aflada belirtilen hazrlklar yapnz.
Deneyde kullanacanz diren ve kondansatr deerlerini belirleyiniz. Bu
deerleri kullanarak devrenin zaman sabitini hesaplaynz.
= RC = ......................
Kondansatrn dolmas ve boflalmas deneylerinde akm-voltaj lmlerini
belirli zaman aralklarnda alabilmek iin her bir lm arasndaki zaman
araln belirlemelisiniz. Bu amala hesaplamfl olduunuz zaman sabiti deerine kadar 8 eflit zaman aral belirleyiniz. Zaman sabiti deerinden sonra 60 saniye aralklar veya zaman sabiti deerine gre uygun aralklar seerek toplam 22 adet lm zaman aral belirleyiniz. Belirlediiniz zaman
deerlerini izelge 5.1e kaydediniz.
rnek olarak zaman sabiti 160 s olarak hesaplanmfl olsun. Deney esnasn
zaman sabiti
20 s aralklarla almalsnz.
da ilk sekiz lm l m sresi =

8
Dokuzuncu ve sonraki lmlerinizi 60 s aralklarla (veya 14 lm alabilecek flekilde) tekrarlayp toplamda 22 adet lme ulaflmalsnz.
Deney esnasnda, ayn anda akm, gerilim ve zaman lmlerini alabilmek
iin deney grubu arkadafllarnzla grev paylaflm yapmalsnz. Bir arkadaflnz zaman lerden zaman okurken dier arkadaflnz ampermetreden
akm siz de voltmetreden gerilimi ayn anda okuyabilirsiniz. Aldnz deerleri her defasnda izelge 5.1e kaydetmeyi unutmaynz. Ayn ifllemleri
Kondansatrn Boflalmas Deneyinde de tekrarlaynz.
Grev paylaflmn yaptktan sonra g kaynan POWER dmesine basarak
anz ve sfrlanmfl olan zaman leri alfltrnz (fiekil 5.17). Bu esnada kondansatr zerine bal voltmetreden o andaki gerilim deerini ve devreden geen
akm deerini ampermetreden okuyup (fiekil 5.18) izelge 5.1e kaydediniz.

128

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 5.17
Seri Bal RC
Devresine Gerilim
Uygulanmas

fiekil 5. 17deki devreye gerilim uyguland andan itibaren devrede ykler akmaya bafllayarak bir akm meydana getirirler. Bylece kondansatr yklenmeye
bafllar. Yklenme srasnda kondansatr levhalar arasndaki boflluk bir ak devreyi temsil ettiinden, ykler bu boflluu atlayp karfl levhaya geemezler. Fakat
bir levhadan dierine yk transferi, kondansatr tamamen dolana kadar diren ve
g kayna zerinden salanr.
fiekil 5.18
Seri Bal RC
Devresine Gerilim
Uyguland Anda
llen Akm ve
Gerilim Deerleri

129

5. nite - Doru Akm RC Devresi

Daha nceden belirlemifl olduunuz zaman aralklarnda gerilim ve akm lmlerini 22 defa tekrarlaynz ve lm sonularn izelge 5.1de ilgili yerlere
kaydediniz. fiekil 5.18-5.21de farkl zamanlarda seri bal RC devresinden geen
akm ve kondansatr zerinde o andaki gerilim deerleri verilmifltir.
fiekil 5.19
Seri Bal RC
Devresinde
Bafllangtan 60
saniye Sonra
llen Akm ve
Gerilim Deerleri

fiekil 5.18-21den grld gibi bafllangtan itibaren zaman ilerledike kondansatrn zerindeki gerilim deeri artarken devreden geen akm deeri azalmakta ve kondansatr maksimum dolma deerine yaklaflmaktadr. Akm ve gerilim Eflitlik 5.7 ve 5.8e uygun olarak deiflmektedir.
fiekil 5.20
Seri Bal RC
Devresinde 3
dakika 14 saniye
Sonra llen
Akm ve Gerilim
Deerleri

130

Devre Analizi Laboratuvar

Kondansatrde depolanabilecek maksimum ykn deeri g kaynandan uyguladmz gerilim deerine baldr. Kondansatrde depolanan yk maksimum
deerine yaklaflt andan itibaren kondansatrn dolmufl olduunu, devreden
akm gemeyeceini (sfr olmasn) ve kondansatrn ak devre gibi davranacan bekleriz. Ancak kondansatrler ideal olmad iin tamamen dolmayacaktr.
fiekil 5.21
Yaklaflk 5
Zaman Sonunda
Devreden Geen
Akm ve
Kondansatr
zerindeki Gerilim
Deerleri

22. lm sonunda 5 luk kondansatrn flarj olma sresine ulaflmfl olmanz


gerekiyor. Bu sreyi biraz geince zaman leri durdurunuz. Kondansatrn dolma ifllemini boflalma iflleminin bafllangcna kadar devam ettirebilirsiniz.

Kondansatrn Boflalmas Deneyi


fiekil 5.22
Diren ve
Kondansatrden
Oluflan Seri Bal
RC Devresi

+
I

VR

+
-

VC

+
Voltmetre
-

+
Ampermetre

Kondansatrn dolma ifllemi tamamlandktan sonra g kaynan POWER dmesine basarak kapatnz (5.21). Kondansatrn boflalmas iin elekrik devresini
fiekil 5.22ye uygun olarak dzenleyiniz. Bu dzenleme iin ilk nce g kaynan breadboarda balayan krmz balant kablosunu g kayna ve breadboard
zerindeki yuvasndan karnz (fiekil 5.23).

131

5. nite - Doru Akm RC Devresi

fiekil 5.23
Seri Bal RC
Devresinde G
Kaynann Devre
Dfl Braklmas

G kaynandan karmfl olduunuz mavi balant kablosunun boflta kalan


ucunu breadboard zerindeki krmz renkli kfl ucuna fiekil 5.24te grld gibi taknz. Bylece g kaynann devreye olan balants kesilmifl, g kaynann kt yer ksa devre edilmifl ve fiekil 5.22deki kondansatr boflalma devresi
kurulmufl olur.
fiekil 5.24
Kondansatrn
Boflalma Devresi

Sfrlanmfl olan zaman leri alfltrnz. Efl zamanl olarak voltmetreden kondansatr zerindeki voltaj ve devreden geen akm ampermetreden okuyup t=0
anndaki deerler olarak izelge 5.2ye kaydediniz. Ampermetreden negatif (-) iflaretli akm deeri okuduunuza dikkat ediniz. Akmn negatif iflaretli olmas: kondansatrn boflalmas esnasnda devreden geen akmn, dolmas esnasnda devreden geen akmn tersi ynnde olduunu gsterir. Bu sebeple fiekil 5.22de
devreden geen akmn yn semifl olduumuz ynn tersi olacaktr. lm tekrarlarn kondansatrn dolmas iflleminde setiiniz zaman aralklarnda yapnz.
Toplam olarak 22 adet lm sonularn izelge 5.2ye kaydetmeyi unutmaynz.

132

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 5.25
lk Anda llen
Kondansatr
zerindeki Gerilim
ve Devreden Geen
Akm Deerleri

fiekil 5.25te grld gibi g kaynann olmad devrede kondansatr bir


gerilim kayna olarak ifllev grr ve kondansatr diren zerinden yavafl yavafl
boflalmaya bafllar.
fiekil 5.26
41 saniye Sonra
llen
Kondansatr
zerindeki Gerilim
ve Devreden Geen
Akm Deerleri

eflitli zamanlarda llen, diren zerinden geen akm ve kondansatrn


plakalar arasndaki V voltaj deerleri fiekil 5.25-28de verilmifltir. Bylece kondansatr zerindeki yk ve akmn zaman sabiti ile belirlenen bir hzla Eflitlik 5.11
ve 5.12ye uygun olarak deifltiini grebilirsiniz.
fiekil 5.27
4 dakika 20
saniye Sonra
llen
Kondansatr
zerindeki Gerilim
ve Devreden Geen
Akm Deerleri

133

5. nite - Doru Akm RC Devresi

Dolu bir kondansatrn ular arasndaki gerilimin boflalma annda ilk gerilim
deerinin % 36,8ine dflmesi iin geen zamana bir zaman sabiti ad verilir. Kondansatrn yaklaflk olarak 5 luk zamanda boflalacan kabul ederiz. Kondansatrn tamamen boflaldndan emin olduktan sonra deneyinizi sonlandrnz.
fiekil 5.28
10 dakika Sonra
llen
Kondansatr
zerindeki Gerilim
ve Devreden Geen
Akm Deerleri

lm
says
1
2
3
4
5
6
7
8
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22

Zaman
(dakika)

Gerilim
(volt)

Akm (A)
(mikroamper)

izelge 5.1
Kondansatrn
Dolmas Esnasnda
Alnan Veriler

134
izelge 5.2
Kondansatrn
Boflalmas Esnasnda
Alnan Veriler

Devre Analizi Laboratuvar

lm
says

Zaman
(dakika)

Gerilim
(volt)

Akm
(mikroamper)

1
2
3
4
5
6
7
8
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22

DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


Elde edilen verilerin deerlendirilebilmesi iin, bu deneye uygun yatay ve dfley
eksenleri lineer (dz) olan grafik katlar kullanlacaktr. fiekil 5.29 byle bir grafik
kadn gstermektedir. Dfley eksen akm ve gerilim deerleri iin kullanlr. Yatay eksen zaman ekseni olarak kullanlr. ltnz akm deerleri mikroamper
mertebesinde (rnein 5 mikroamper=5.10-6 A) olduu iin grafik kadnda dfley eksen zerinde, verilen rnek deer iin sadece 5 saysn iflaretleyiniz. stel
arpan (I x10-6 A) fleklinde grafik ekseninde gsteriniz.
Sizlere kolaylk olmas ve bu tr grafik kadnn nasl kullanlacan aklamak
iin rnek olarak hazrladmz izelge 5.3teki verileri fiekil 5.29daki grafik kadna yerlefltirelim. lk nokta (99,4.10-6 A; 1 s), ikinci nokta (75,7.10-6 A; 60 s), nc nokta (46,7.10-6 A; 194 s) ve drdnc nokta (8,2.10-6 A; 1108 s) olarak grafik
kadna yerlefltirilmifllerdir. Siz de belirlediiniz baz noktalar ayn grafik kadna yerlefltirebilir veya grafik zerinde bir nokta iflaretler ve o noktann saysal deerlerini grafikten okuyabilirsiniz.
izelge 5.3
Verilerin Grafik
Kadna
Yerlefltirilmesinde
Kullanlan rnek
izelge

lm says

Akm (mikroamper)

Zaman (saniye)

99,4

75,7

60

46,7

194

8,2

1108

135

5. nite - Doru Akm RC Devresi

fiekil 5.29
110

Grafik Kadna
rnek Noktalarn
Konulmas

100
90

Akm x10-6 (amper)

80
70
60
50
40
30
20
10
0
0

100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200
Zaman (saniye)

Kondansatrn Dolmas Deney Sonular


1. Kondansatrn dolmas srecinde kaydettiiniz kondansatr zerindeki gerilim ve zaman deerlerini kullanarak fiekil 5.30da verilen grafik kadna
gerilim-zaman grafiini iziniz.
2. Devrenin zaman sabitini grafikten bulunuz. Teorik ve deneysel olarak bulduunuz zaman sabiti deerlerini kyaslaynz.
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
3. Kondansatrn dolmas srecinde kaydettiiniz, devreden geen akm ve
zaman deerlerini kullanarak fiekil 5.31de verilen grafik kadna akm-zaman grafiini iziniz.
4. izdiiniz akm-zaman grafiini yorumlaynz.
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................

136

Devre Analizi Laboratuvar

Kondansatrn Boflalmas Deney Sonular


3. Kondansatrn boflalma sreci iin seilen zaman dilimindeki akm ve gerilim deerlerini kullanarak, fiekil 5.32de verilen grafik kadna gerilim-zaman grafiini iziniz.
4. Devrenin zaman sabitini izdiiniz grafikten bulunuz. Teorik ve deneysel
olarak bulduunuz zaman sabiti deerlerini kyaslaynz.
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
5. Kondansatrn dolmas ve boflalmas durumlar iin belirlediiniz zaman
sabitlerini kyaslaynz.
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
6. Kondansatrn boflalma sreci iin seilen zaman dilimindeki akm ve gerilim deerlerini kullanarak, fiekil 5.33te verilen grafik kadna akm-zaman
grafiini iziniz.
7. izdiiniz akm-zaman grafiini yorumlaynz.
fiekil 5.30

Voltaj (...............)

fiarj Olan
Kondansatrde
Gerilim-Zaman
Deiflimi

Zaman (...............)

137

5. nite - Doru Akm RC Devresi

fiekil 5.31

Akm (...............)

fiarj Olan
Kondansatrde
Akm-Zaman
Deiflimi

Zaman (...............)

fiekil 5.32

Voltaj (...............)

Deflarj Olan
Kondansatrde
Gerilim-Zaman
Deiflimi

Zaman (...............)

138

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 5.33
Zaman (...............)

Akm (...............)

Deflarj Olan
Kondansatrde
Akm-Zaman
Deiflimi

BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?


.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

5. nite - Doru Akm RC Devresi

139

zet
Kondansatrler, enerji depolamada kullanlan, iki iletken levha arasna bir yaltkan madde (dielektrik) konularak yaplmfl pasif bir devre elemandr. eflitli kondansatrlerde kullanlan hava, plastik, mika, yaa batrlmfl
kat, teflon gibi materyaller yaltkan malzemelerdir. Kondansatrlerin kapasitansn artrmak iin farkl dilektrik
maddeler ile doldurulur. Kondansatrlerin iletken plakalarnn yzey alanlar ve plakalar arasndaki genifllik uygun olarak deifltirilirse kapasitans deeri artrlabilir.
Bafllangta yksz bir kondansatr bir doru akm (dc)
retecine balandnda yklenmeye (dolmaya, flarj olamaya) bafllar. Kondansatr zerinde oluflan potansiyel
fark uygulanan dc gerilim deerine eflit oluncaya kadar
kondansatrn yklenmesi devam eder. Plakalar arasndaki potansiyel fark kaynak gerilimine eflit olduunda kondansatr dolmufl (yklenmifl, flarj olmufl) demektir. Kondansatr yklendii zaman plakalar eflit miktarda ykler taflr.
Bir kondansatr zerindeki Q yknn miktar, iletkenler arasndaki V potansiyel fark ile doru orantldr
ve kondansatrn C sas,

C=

ile verilir. Paralel levhal bir kondansatrn sas,


C = o

olarak ifade edilir. Bir kondansatrn yklenmesi srasnda yaplan ifl, potansiyel enerji olarak kondansatrde depolanr. Ykl bir kondansatrn U potansiyel
enerjisi farkl biimlerde,

U=

1Q

2 C

1
2

QV =

1
2

CV

olarak verilir.
Kondansatrlerde depolanabilen maksimum enerjinin
(ya da ykn) bir snr vardr. Kondansatrler belli bir
potansiyel farkndan fazlasna dayanamaz ve plakalarn
birinden dierine yk geifli olur. Bu durumda kondansatr zelliini kaybeder ve iletken gibi davranr.
Kondansatrler dc devrelerde genellikle enerji depolamak amac ile kullanlrlar. Kondansatrler hem enerji
depolama hem de yk aniden devreye sokma zelliklerinden dolay g kaynann eflitli sebepler nedeniyle devre dfl kalaca durumlarda ve ani yk akflna

ihtiya olan durumlarda kullanlrlar. Fotoraflkta,


otomobillerin elektronik ateflleme devrelerinde ve drtl flaflrlerinde, cep telefonlarnda, hoparlrlerde, elektrik datm flebekelerinde, eflitli elektrik ve elektronik
devrelerinde kondansatrler kullanlmaktadr.
Yksek sa deerine sahip veya yksek voltajda alflan kondansatrlerle alflrken ok dikkatli olmak gerekir. Bu zelliklere sahip kondansatrlerin tamamen
boflalmfl olduundan emin olduktan sonra gerekiyorsa
temas edebilirsiniz. Ykl kondansatrn plakalar aras iletken tel ile birlefltirilirse boflalrlar. Yani yksz hale gelirler. Kondansatrn zerinde belirtilen voltaj deerinden fazlasn asla uygulamaynz.
Kondansatrn yklenmesi esnasnda plakalardaki yk
miktarnn zamana bal olarak deiflimi

t
t

RC
RC

q (t ) = C 1 e
= Q 1 e

ile verilir. Kondansatrn yklenmesi esnasnda devreden geen akmn zamana gre deiflimi,
t

(5.8)
I t = e RC
R
olarak hesaplanr.
Kondansatrn yklenmesi iin gereken zaman, devreden akmn getii diren deerine ve kondansatrn sasna bal olarak deiflir. Kondansatrn zerindeki
enerjinin yklenme sresi olduu gibi boflalma sresi de
vardr. Bu sre de devrede akmn getii direncin deerine baldr. Bu srelere zaman sabiti (time constant)
ad verilir. Birimi saniyedir (s). Bir RC devresinde kondansatrn uygulanan gerilimin tamamna flarj olabilmesi geen srenin yaklaflk =5 RC olduu sylenebilir.
Boflalan (deflarj olan) bir kondansatr iin ykn zamana ball,

()

q t = Qet / RC

()

(5.11)

olarak ifade edilir. Boflalan bir kondansatr iin akmn


zamana ball,

t / RC
e
(5.12)
RC
ile verilir. Akm bu defa negatif iflaretlidir. Dolma ve
boflalma esnasnda akm ynleri ters olmaktadr.
I t =

()

140

Devre Analizi Laboratuvar

Kendimizi Snayalm
1. Bafllangta kapasitans C=15 F olan bir kondansatre, seri olarak balanmfl R=4 kluk direnden oluflan, seri RC devresini besleyen doru akm kaynann
elektromotor kuvveti, =24 volttur. Kapasitans 24
volta ka msde ulaflr?
a. 70
b. 60
c. 30
d. 15
e. 10
2. Herbir yzey alan S=4
olan dzlem kondansatrn elektrotlar aras uzaklk d=5 mm dir. Kapasitans ka pF tr?
a. 0.11
b. 0.14
c. 0.21
d. 0.71
e. 0.81
cm2

3. Seri bal RC devresin de C deeri iki katna kartlrsa zaman sabiti ilk deerinin ka kat olur?
a. Deiflmez.
b. Yars olur.
c. ki kat olur.
d. kat olur.
e. Deiflmez.
4. Bir kondansatrn dolmas iin geen zaman afladaki seeneklerden hangisinde verilmifltir?
a. Zaman sabitinin beflte biri srede dolar.
b. Bir zaman sabiti sresinde dolar.
c. ki zaman sabiti sresinde dolar.
d. Befl zaman sabiti sresinde dolar.
e. Birka saniyede dolar.
5. Bir kapasitrn kapasitans C = 200 nF ve plakalarlar arasndaki gerilim V = 120 volt olduuna gre her
bir plakada biriken yk miktar ka C tur?
a. 54
b. 48
c. 36
d. 24
e. 12

6. fiarj olan bir kondansatrde ykn zamanla deiflim


ifadesi afladakilerden hangisidir?
a.

q = 2Q(1 e

b.

q = Q(2 e

c.

q = Q (1 e
q = Q (1 e

d.

RC

q = Q(2 e

2t
t

RC

RC

e.

RC

RC

3t

7. Seri RC devresinde bulunan kondansatrn plakalar


arasndaki gerilim, kaynak gerilimine ulaflncaya kadar, direnten geen akm deeri hakknda ne sylelebilirsiniz?
a. Sfra yaklaflarak azalr.
b. lk deerinin yarsna dfler.
c. Artar.
d. lk deerinin iki kat olur.
e. Sabit kalr.
8. RC seri devresindeki ykl kondansatrn plakasndaki yk Q = 5 C ve kapasitans, C = 100 nF dr. Plakalar arsndaki gerilim fark ka volttur?
a. 90
b. 80
c. 70
d. 60
e. 50
9. Bir RC deversindeki dolu kondansatrn plakalar arasndaki gerilim fark 125 volttur. Yk ise 50
nanocoulomb olduuna gre kapasitans ka pF dr?
a. 500
b. 400
c. 300
d. 200
e. 100
10. Voltmetre ve ampermetre devreye nasl balanr?
a. Ampermetre ve voltmetrenin devreye balanmasna gerek yoktur.
b. Her ikisi de paralel balanr.
c. Her ikisi de seri balanr.
d. Ampermetre devreden geen akmn llecei
kola paralel, voltmetre gerilimin llecei devre elemanna seri balanr.
e. Ampermetre devreden geen akmn llecei
kola seri, voltmetre gerilimin llecei devre
elemanna paralel balanr.

5. nite - Doru Akm RC Devresi

141

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yararlanlan Kaynaklar

1. b

Kyak, E. (Ed.) (2012). Devre Analizi, Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.


Arifolu, U.(2000). Elektrik-Elektronik, Doru Akm
Devreleri, Cilt-1, Alfa Yaynlar, stanbul.
Bereket, M. ve Tekin, E, (2010). Elektrik Elektronik
Esaslar, Uygulama Kitab, Birsen Yaynevi, zmir.
Altuncu, A., Arslan, Y., Navruz, . Ve Navruz, T. S., (
2009). Elektronik, eviri: Bilim Teknik Yaynevi,
Istanbul.
Serway, R. A. ve Beichner, R. J. (2007). Fen ve Mhendislik iin Fizik, Cilt 2. ev. ed. K. olakolu. Palme Yaynclk, Ankara.
Fishbane, P.M., Gasiorowicz, S. ve Thornton, S., (2003)
Temel Fizik, Cilt II. ev. ed. Yaln, C., Arkadafl
Yaynevi, Ankara.
Demir, S. (2012). Elektrik Enerjisi letimi ve Datm, Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.

2. d
3. a
4. d
5. d
6. d
7. a
8. e
9. b
10. b

Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.


Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1
Multimetre cihazn kullanabiliriz. Gerilim lmek iin
multimetreyi voltmetre olarak ayarlarz. Devreden geen akm lmek iin multimetreyi ampermetre olarak
ayarlarz.
Sra Sizde 2
RC devresindeki R direnci, C konsatrnn bu diren
zerinden dolmasn veya boflalmasn salamaktadr.
Sra Sizde 3
Kondansatrler plakalar arasnda oluflturulan elektrik
alan ierisinde enerji depolar. Diren ise enerji harcar.
Bu nedenle direnlerin enerji depolama zellii yoktur.

Yararlanlan nternet Adresleri


www.iys.inonu.edu.tr/webpanel/dosyalar/149/file/Deney11.pdf
www.yoner.pamukkale.edu.tr/dersnotlari_dosyalar/EEEN%20213.pdf.
www.megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/modul_pdf/525MT0011.pdf
www.tr.wikipedia.org/wiki/Kondansatr

DEVRE ANALZ LABORATUVARI

Amalarmz

N
N
N
N

Bu niteyi tamamladktan sonra;


Saysal bellekli osiloskobu (Digital Storage Oscilloscope) kullanabilecek,
Elektrik devresinde herhangi bir eleman zerinde gerilim lm gereklefltirebilecek,
Bir elektrik sinyalinin frekansn lebilecek,
Sinyal retecini (Function Generator) kullanabilecek,
bilgi ve becerilerine sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Osiloskop
Sinyal reteci
DC Gerilim lm

AC Gerilim lm
Frekans lm

indekiler

Devre Analizi
Laboratuvar

Osiloskop Kullanm
ve DC/AC Gerilim
lm

GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
OSLOSKOBUN ALIfiTIRILMASI
DC GERLM LM
AC GERLM LM
SNYAL RETECNDE RETLEN
SNYALN LM

Osiloskop Kullanm ve
DC/AC Gerilim lm
GRfi
Osiloskoplar herhangi bir elektrik sinyalinin gerilim deerini lmenin yan sra,
sinyalin zaman ekseninde deiflimini gsterebilen aygtlardr. Osiloskoplar yardmyla, bir elektrik devresinde retilen sinyalin davranfl incelenebilir ya da dier
sinyallerle karfllafltrlabilir.
Saysal bellekli osiloskoplar, eskiden kullanlan analog osiloskoplara ek olarak,
lm yaplan elektrik sinyallerini saysallafltrarak belleklerinde saklayabilir.
Bylece bilgi kalc olarak saklanabilir ve daha sonra detayl olarak incelenebilir.
Bu nitede bir saysal osiloskobun temel zelliklerini kavrayarak bafllang dzeyinde kullanmn renecek, bir elektrik sinyalinin genliini ve frekansn lecek, sinyal fleklini inceleyebilecek ve bunlar yorumlayabilecek beceriyi kazanacaksnz. Ayrca sinyal retelerinin nasl alfltn ve kullanldn renerek,
sinyal retecinden elde edilen sinyali lebileceksiniz.

GVENLK NLEMLER
Laboratuvar alflanlarnn kendileri ve dier alflanlarn gvenlii iin laboratuvar
gvenlik kurallarna uymas ok nemlidir. Laboratuvar gvenlii, alflma alanna
gre farkl nceliklerde ele alnabilir. Burada alflma alan elektrik laboratuvar olduundan afladaki gvenlik nlemlerine dikkat ve zen gsterilmelidir.
Bu nitede anlatlan aygtlara, bu aygtlara balanan dier aygtlara zarar verebilecek durumlara ve yaralanmalara engel olmak iin afladaki gvenlik nlemlerini dikkatle okuyunuz. Gerekli tedbiri alnz.
Elektrik laboratuvarnda alflmaya bafllamadan nce, laboratuvardaki grevliler rencilere bir tehlike annda laboratuvardaki elektrii kesecek
ana elektrik panosunun yerini ve elektrik enerjisinin nasl kesileceini
retmelidirler.
Laboratuvar grevlileri rencilere herhangi bir kaza annda gerekiyorsa itfaiyeye ve salk grevlilerine nasl ulaflabilecekleri hakknda bilgi vermelidir. TFAYEye 110, HIZIR ACL SERVSe 112 ve POLSe 155 numaral telefonlardan dorudan ve herhangi bir cret demeden ulafllabilir.
Giyim eflyalar, anta ve kitap gibi malzemeler alflma masas zerine
konmamaldr.
renciler mutlaka laboratuvarda alflacaklar konu hakknda nceden hazrlanarak gelmelidirler. Laboratuvarda kullanacaklar cihazlar hakknda nbilgiye sahip olmaldrlar.

144

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Devre Analizi Laboratuvar

renciler laboratuvar grevlilerinin yapt uyarlar dikkate almal ve uygulamaldr.


Laboratuvar cihazlarnn yerleri laboratuvar sorumlusundan izin almadan
deifltirilmemeli ve malzemeler laboratuvardan dflar karlmamaldr.
Laboratuvar alflmas tamamlandktan sonra alflma masas temiz ve dzenli braklmaldr.
Laboratuvara yiyecek ve iecek maddesi kesinlikle getirilmemelidir.
Laboratuvarda kesinlikle slak elle alfllmamaldr.
Laboratuvarda baflkalarnn da alflt dflnlerek grlt yaplmamaldr.
Direnleri breadboard (devre tahtas) zerine yerlefltirirken tellerin ele batmamas iin pens kullanlmas nerilir.
Kablo balantlar yaplrken yaltlmfl blgelerden tutulmaldr. Deney
esnasnda cihazlarn kablolarna taklmamak iin, kablolarn dzenli yerlefltirilmesine dikkat edilmeli, alflma masasndan sarkmamalarna zen
gsterilmelidir.
Devre balantlar tamamlandktan sonra mutlaka kontrol edilmelidir. Gerektii taktirde laboratuvar grevlisinden yardm istenmelidir.
Balantlarn tam doru olduundan emin olduktan sonra gerekli lmler
yaplmaldr.
Yalnzca deneylerde tanmlanan aygtlarla birlikte verilen g kablolar
kullanlmaldr.
Balant problar nce lm aygtna daha sonra lm yaplacak elektrik
devresine balanmaldr. Balant yaparken nce referans ucunun balants yaplr.
Her zaman toprak hatt olan bir prizden enerji alnz.
Kullanlan aygtlarn kullanma klavuzlar alflmaya bafllamadan nce okunmaldr. Aygtlarn dayanabilecekleri en byk gerilim deerlerinden daha
yksek gerilim ieren devrelerde lm yaplmamaldr.
G anahtarlar aygtlarn enerji kaynayla olan balantlarn keser. Kullanc bu anahtarlara gerektiinde rahata eriflip kapatabilmelidir. G anahtarnn n kapatlmamaldr.
Aygtlarn kutusu almamal, kapa ya da kutusu ak aygtlar alfltrlmaSIRA SZDE
maldr.
Yaltm olmayan kablo ve balant noktalarna dokunulmamaldr.
Aygtlar
D fi Nslak
E L M ve nemli ya da havada uucu ve parlayc gazlarn bulunduu
ortamlarda alfltrlmamaldr.
Aygtlar havalanmasn engelleyecek ortamlarda kullanlmamal, zerlerine
S O R U
herhangi bir eflya konulmamaldr.
D tehlike
K K A T annda herhangi bir telefondan TFAYEyi (110), HIZIR ACL SERLaboratuvarda
VSni (112) veya POLSi (155) araynz.

N N

SIRA SZDE

TEORK BLG
AMALARIMIZ
Osiloskop

Osiloskoplar elektrik sinyallerinin zamana bal deiflimini len ve lm sonularn ekrannda gsterebilen aygtlardr. Bu aygtlar yardmyla tekrarlanan elektrik
K zamana
T A P bal deiflimi gzlenebilir ve istenen andaki gerilim deeri
sinyallerinin
llebilir. Osiloskoplar elektronik devreler tarafndan retilen elektrik sinyalleri-

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

145

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm

nin incelenmesinde en ok kullanlan lm aygtlarndandr. Bu sinyallerin incelenmesiyle elektronik devrelerin nasl alflt anlafllabilir ya da alflmasndaki sorunlar ortaya kartlabilir. Osiloskoplar birden fazla elektrik sinyalini ayn anda lebilir. Bylece bir elektrik devresinin farkl noktalarndaki sinyaller kyaslanabilir
ve zerinde durulan elektrik devresinin alflmas daha salkl olarak incelenebilir.
Osiloskop ekranlarnda yatay eksen zaman, dikey eksen lm yaplan noktalar arasndaki potansiyel fark gsterir. Kullanc lm yapaca zaman dilimini
belirleyebilir. Osiloskoplarda zaman ekranda soldan saa doru artacak flekilde
gsterilir. Ekranda gsterilen elektrik sinyalinin her noktac iin osiloskop sinyalin o andaki deerini ler, saysallafltrr ve seili lee gre ekrandaki konumuna izer. Ekrann sa kenarna ulaflldnda ayn ifllemler sol bafltan yeniden bafllar. Eer llen sinyalin skl ekranda ayarlanan zaman leinin kat deilse,
bir sonraki ekran grnts sinyalin baflka bir yerinden bafllayabilir. Bu durum ardflk grntlenen ekran grntlerinde sinyalin srekli kaymasna, ou zaman
ok karflk grntlerin ortaya kmasna neden olur. Bu karmaflkl gidermek
iin en ok kullanlan yntem tetikleme yntemidir. Tetikleme kullanldnda osiloskop lme bafllamak ve ekrana izmek iin llen sinyaldeki gerilimin tetikleme gerilimine ulaflmasn bekler. llen elektrik sinyali tetik dzeyine ulafltnda lm ve ekrana izim bafllar. Ekrann sa kenarna ulaflldnda tetikleme iin
tekrar beklenir. Bylece ardflk lmler, elektrik sinyalinin hep ayn noktasndan
bafllad iin kararl ve incelenebilir bir ekran grnts oluflur.
Saysal bellekli osiloskoplar kullancnn istedii herhangi bir ekran grntsn belleine kaydedebilir. Bylece ekran grnts daha sonra incelenebilir. Osiloskop ekrannn altndaki USB balant ucuna taklacak herhangi bir Flash bellekle osiloskop belleindeki grntler bilgisayar ortamna taflnabilir. Bu nitede
kullanlan baz ekran grntleri bu yolla elde edilmifltir.
Deneylerde kullanlacak saysal bellekli osiloskobun genel grnts fiekil
6.1de verilmifltir.
fiekil 6.1
1

16 17 18

19

20

9 10 11 12 13 14 15

21

Deneylerde
Kullanlacak
Saysal Bellekli
Osiloskobun n
Grnfl

146

Devre Analizi Laboratuvar

fiekilde en sk kullanlan bileflenler aflada listelenmifltir.


1. G dmesi: Osiloskobun st ksmnda bulunduu iin flekilde grnmemektedir. Osiloskobu amaya ve kapatmaya yarar. Osiloskobu atktan
sonra, z snamann (kendisini test etmesi) tamamlanmas iin bir sre
bekleyiniz.
2. Ekran: lm sonularn gsterir.
3. Men dmeleri: Ekrann yannda dizili befl dmeden oluflur. Dmeler
her mende farkl ifle yarar ve ifllevleri ekranda gsterilir.
4. Genel amal dme: Her mende sk kullanlan men dmesi yerine
kullanlr. Kullanma ak olduunda yanndaki LED flk yanar.
5. Otomatik ayar dmesi: Basldnda lm yaplan elektrik sinyalini inceler ve ekranda en rahat grnebilecei gerilim ve zaman leklerini
ayarlar.
6. Kanal 1 dikey ayar dmesi: Birinci kanaln ekrandaki dikey konumunu
deifltirir. Bafllangta ekrann ortasndadr.
7. Kanal 1 ama kapama dmesi: Birinci kanal kapalysa aar, aksa kapatr. Her iki kanal da ekranda grnyor ve seili kanal bir deilse birinci
kanal seer.
8. Kanal 1 gerilim lei ayarlama dmesi: Birinci kanaln leini deifltirir.
lein ne olduu ekranda gsterilir.
9. Hesaplama dmesi: Her iki kanal birden aar ve kanallar aras hesaplama yapar. Menden yaplan seimlerle kanallarn toplam, fark veya arpm hesaplanp gsterilebilir.
10. Kanal 2 dikey ayar dmesi: kinci kanaln ekrandaki dikey konumunu deifltirir. Bafllangta ekrann ortasndadr.
11. Kanal 2 ama kapama dmesi: kinci kanal kapalysa aar, aksa kapatr.
Her iki kanal da ekranda grnyor ve seili kanal iki deilse ikinci kanal seer.
12. Kanal 2 gerilim lei ayarlama dmesi: kinci kanaln leini deifltirir.
lein ne olduu ekranda gsterilir.
13. Tetik konumu ayarlama dmesi: lmn bafllad zamann ekrandaki
yatay konumunu deifltirir. Bafllangta ekrann ortasndadr. Dmenin altnda bulunan sfrlama dmesi (Set to Zero) ile bafllang konumuna getirilebilir.
14. Zaman lei ayarlama dmesi: Ekranda gsterilen zaman aralnn boyutlarn deifltirir. lein ne olduu ekranda gsterilir.
15. Tetik dzeyi ayarlama dmesi: lmn bafllayaca gerilim dzeyini
ayarlar.
16. Prob snama dmesi: (19) ve (20) de anlatlan ulara taklan problarn tipini snar. Dmeye basmadan nce problar (18) ile gsterilen snama
noktasna balaynz.
17. Toprak noktas: Osiloskobun snama sinyalinin (18) referans noktasdr.
18. Snama sinyali: Osiloskop tarafndan retilen snama sinyalinin balant noktas. retilen kare dalga fleklindeki sinyalin genlii 5 V, skl (frekans) 1
kHz dir.
19. Kanal 1 prob balant ucu: Bir numaral kanaln lm giriflidir. Osiloskopla birlikte verilen problar buraya balanr.
20. Kanal 2 prob balant ucu: ki numaral kanaln lm giriflidir. Osiloskopla birlikte verilen problar buraya balanr.

147

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm

21. Tetik mens dmesi: lmn yaplaca tetikleme tipinin belirlenecei


meny aar.
fiekil 6.2
2

1
Tek

T Trigd

Osiloskop Ekran
Bileflenleri

M Pos: - 130.0,us

CH1
Coupling
DC
BW Limit
On
20 MHz

1+

Volts/Div
Coarse

Probe
10X
Voltage

2+

Invert
Off
15

CH1 1.00VBW CH2 1.00A


M 100,us W 100ms CH1 0.00V 750mV
Current settings saved to Setup 5 4-Jan-06 03:11
1.00000k Hz
7

10

16

11

12 13

17

14

Osiloskop ekrannda ska karfllafllan semboller fiekil 6.2de gsterilmektedir.


Bu semboller:
1. lm modunu gsterir.
2. Tetikleme durumunu gsterir.
3. Tetik konumunu gsterir. Tetik konumu ayarlama dmesi (13) ile konumu ayarlanabilir.
4. Tetik konumu sfr iken, merkezde bulunan dikey izginin zamann
gsterir.
5. Tetiklemenin yapld gerilim dzeyini gsterir. Tetik dzeyi ayarlama
dmesi (15) ile ayarlanabilir.
6. lm yaplan kanallarn referans gerilim dzeyini gsterir. flaret yoksa ilgili kanal kapaldr.
7. Kanal yazsnn (rnein CH1) yanndaki kk ters ok, o kanaln sinyalinin ters evrilmifl olduunu gsterir.
8. lgili kanaln gerilim leini gsterir. fiekilde gsterilen 1 V, ekranda kesikli izgilerle gsterilen her kk kutucuun yksekliinin 1 V olacak flekilde leklendirme yapldn gsterir. Gerilim lei ayarlama dmeleri (8, 12) ile ayarlanabilir.
9. BW simgesi, o kanalda bant geniflliini kstlayacak filtre uygulandn
gsterir.
10. Kanallar iin kullanlan zaman leini gsterir. Bu osiloskopta kanallar
ayn zaman leinin kullanmaktadr. fiekilde gsterilen 100 s, ekranda
kesikli izgilerle gsterilen her kk kutucuun geniflliinin 100 s olacak flekilde leklendirme yapldn gsterir. Zaman lei ayarlama
dmesi (14) ile ayarlanabilir.
11. Kullanldnda pencere zaman geniflliini gsterir.
12. Tetikleme sinyal kaynan gsterir. fiekildeki rnekte kanal 1 tetik kaynadr.

148

Devre Analizi Laboratuvar

13. Tetikleme trn gsterir.


14. Tetiklemenin yapld gerilim dzeyini saysal olarak gsterir.
15. Kullanc iin yararl olabilecek aklamalarn yazld blm. Baz uyar
mesajlar ksa sreli grntlenir.
16. Tarih ve saat gstergesi
17. Tetikleme skln gsterir.
Bir elektrik devresinde lm yapmak iin osiloskopla birlikte verilen problar
kullanlr. fiekil 6.3te bir osiloskop probu kapa takl ve takl olmayan flekilde
gsterilmifltir.
fiekil 6.3a

fiekil 6.3b

lm ucu

Prob Ucu

Yayl
Prob
Kapa

Referans
Ucu

Osiloskop Probu. (a) Prob Kapa Takl

(b) Prob Ucu Ak

Osiloskop problar lm yaplacak elektrik devresine kolayca eriflebilecek flekilde tasarlanmfltr. Probun yanndan kan kskal referans ucu ile devrenin referans ucuna balant yaplr. Probun yayl kapana bastrnca ortaya kan kanca ile
lm noktasndan sinyal llr. lm yaplacak yer bir kablo gibi kancann taklaca yapda deilse, kapak sklerek prob ucu aa kartlabilir. Bylece sivri prob ucu lm yaplacak noktaya dokundurularak lm yaplabilir.

Sinyal reteci
Sinyal reteleri, elektrik devrelerinin snanmasnda gerekli olabilecek elektrik sinyallerini retir. ou rete, deiflik frekans ve genliklerde kare, sins ve gen
(baz trlerine testere difli de denir) dalgalar retebilir. Deneylerde kullanlacak
sinyal retecinin n grnfl fiekil 6.4te grlmektedir. Buradaki dme ve ularn fonksiyonlar aflada verilmifltir.
fiekil 6.4
1

Sinyal reteci n
Grnfl

10

11

149

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm

1. Gsterge: retilen elektrik sinyalinin tipi ve skl gsterilir.


2. Girifl dmeleri: retilmesi istenen sinyalin skl rakamlar kullanlarak girilir. Sol stte bulunan dalga (WAVE) dmesi ise sinyal tipini (gen, kare,
sins) deifltirir.
3. Kaydrma dmesi: Girifl dmelerinin bazlarnn zerinde mavi renkle
gsterilen ifllevleri kullanma aar. Kaydrma dmesinin ardndan istenilen
girifl dmesi baslarak kullanlr.
4. kfl ama dmesi: retilen sinyali ap kapatmaya yarar. Sinyal ak olduunda stndeki LED lamba yanar ve kfl ucunda sinyal gzlenebilir.
5. G dmesi: Sinyal retecini amaya ve kapatmaya yarar.
6. Frekans ayar dmesi: Sinyal retecinin rettii elektrik sinyalinin frekansn deifltirmeye yarar. Saa evirdike sinyal reteci tarafndan retilen sinyalin frekans artar, sola evirdike azalr. retilen frekansn ne olduu ayar
srasnda gstergeden (1) izlenebilir.
7. Bir kare dalga sinyalinin pozitif ve negatif bileflenlerinin srelerini, toplam
dalga boyunu deifltirmeden, ayarlar. fiekil 6.5te de grld gibi stteki kare dalgann pozitif bilefleninin toplam periyoda oran bu dme ile
deifltirilebilir.
fiekil 6.5
DUTY Dmesinin
Kullanm

8.

retilen sinyalin taban gerilimini ayarlar. Ayar yapmak iin dmenin dflar ekilmesi gerekir.
9. retilen sinyalin genliini ayarlar. Ayar yapmak iin dmenin basl olmas gerekir.
10. TTL kfl ucu. TTL alflma modunda kfl verir.
SIRA SZDE
11. kfl ucu: retilen elektrik sinyalinin alnd u.
Sinyal retecini alfltrmak iin ama kapama dmesine (5)
baslr. Dalga dD fi N E L M
mesi ile sinyal tipi seilir. Frekans ayar dmesi (6) ile veya girifl dmeleri yardmyla retilen sinyalin frekans belirlenir. kfl ama dmesine (4) baslarak seiS O R U
len sinyal kfl ucuna (11) verilir.
Sinyal retelerinin kfl gleri olduka dflktr. Bu nedenle g kayna
D K K A Tolarak kullanlmas veya kfl ularnn ksa devre yaplmas uygun deildir, sinyal retecine zarar
verebilir.
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

N N

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

150

Devre Analizi Laboratuvar

OSLOSKOBUN ALIfiTIRILMASI
Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler
Deneyde saysal bellekli osiloskop kullanlacaktr.

Deney Dzeneinin Kurulmas


Osiloskoba takl prob varsa hibir yerle balantsnn olmadndan emin olunuz.
Osiloskobu g dmesine basarak anz. Ekran aydnlanacak ve osiloskop iindeki bilgisayar alflmaya bafllayacaktr. Bu aflamada osiloskobun z snamay tamamlamasn (fiekil 6.6a) ve kullanlmaya hazr olduunu gsteren normal lm
ekran grntsn bekleyiniz (fiekil 6.6b).
fiekil 6.6a
Tektronix

fiekil 6.6b

TDS1012C - EDU Digital Storage Oscillos


(FV:v25,04)

(c) Tektronix, Inc, All rights reserved.


Serial Number: C010749

Tek

R Auto

M Pos: - 0.000s

10-Feb-12
17:30

Power-up tests passed.


Push Set Date and Time to set the Clock.

BW Limit
Off
100 MHz

Set Date
and Time

Push any other button to continue.

CH1
Coupling
DC

Volts/Div
Coarse

Probe
10X
Voltage
Invert
Off
CH1 5.00V

Osiloskobun Alfl. (a) z Snama Bitifl Ekran

M 500.us
10-Feb-12 18:13

CH1 0.00V
<10Hz

(b) lm Ekran

Deneyin Yaplfl
Osiloskobun kanal 1 prob balant ucuna (fiekil 6.1, 19 numaral ok) problardan birini balaynz. Bunun iin probu kanal 1 balant ucuna taknz ve evirerek kilitleyiniz. Probun kskal referans ucunu osiloskobun toprak noktasna (fiekil 6.1, 17 numaral ok), lm ucunu ise osiloskobun snama noktasna (fiekil 6.1, 18 numaral
ok) taknz. Bunun iin probun yayl kapan bastrarak prob kancasn aa kartnz ve metal halkadan geirerek braknz. fiekil 6.7de balant detay gsterilmifltir.
fiekil 6.7
Prob Balants

151

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm

fiekil 6.8
Tek

T Trigd

M Pos: - 0.000s

AUTOSET
CH1
Mean
2.56V

Undo
Autoset
CH1 5.00V

M 500,us
10-Feb-12 18:14

CH1 1.00V
1.00000kHz

Otomatik ayar dmesine (fiekil 6.1, 5 numaral ok) basnz. Ekranda osiloskop
tarafndan retilen snama sinyali grntlenecektir (fiekil 6.8). Ekranda grdnz flekli Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik kad
zerine iziniz.
Ekrann sol alt kflesinde grlen CH1 5.00 V yazs, kanal 1 gerilim leinin
5 V olduunu gsterir. Bu deer ekranda gri kesikli izgilerle gsterilen her kk
kareciin yksekliinin 5 V olduunu belirtir. Kanal 1 probu tarafndan alnan sinyal sar izgilerle gsterilmifltir. Ekrann solundaki 1 rakam sinyalin birinci kanala
ait olduunu gsterir. Sinyalin ykseklii gzle lldnde bir gri kutu yksekliinde olduu grlr. Buradan hareketle llen sinyalin 5 V genliinde bir kare dalga olduunu syleyebilirsiniz.
Ekrann altnda ortada beyaz renkli M 500 s yazs, zaman leinin 500 s
(mikrosaniye, 1 saniyenin milyonda biri), yani her gri kutucuun geniflliinin
500 s olarak kabul edilmesi gerektiini gsterir. Sinyalin bir tam periyodu iki gri
kutucua sd iin periyodun 1 ms yani 0,001 saniye olduu sylenebilir. 1 saysn bu deere blerek sinyalin skln 1000 Hz (ya da 1 kHz ) olarak bulabilirsiniz. Osiloskop otomatik olarak yapt frekans lmn sa alt kflede 1.00000
kHz yazs ile gstermektedir.
Ekrann sandaki sar ok ve st ortada yer alan siyah ok (ekranda beyaz gzkmektedir), tetiklemenin yapld gerilim deerini ve zaman gstermektedir.
Tetikleme deeri ayrca ekrann sa altnda CH1 1.00 V yazs ile gsterilmektedir.
Tetikleme zaman da sa st kflede beyaz M Pos: 0.000 s yazs ile gsterilir.

Snama Sinyali

152

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 6.9
Men Dmeleri ve
fllevleri

Men
Dmeleri

Ekrann sanda, men dmelerinin hemen yannda, dmelere basldnda


yaplacak ifllevler sralanr. Sa stteki CH1 MEAN 2.56 V yazs, birinci kanalda o
anda ortalama gerilimin lldn ve kare dalgada llen ortalama gerilimin o
anda 2,56 V olduunu gsterir. Yanndaki men dmesine basnz ve osiloskobun yapt dier lmleri gzleyiniz (fiekil 6.9).
Sa alttaki Undo Autoset yazs ise, yanndaki butona basldnda otomatik
ayar durumundan klacan gsterir. Bu dmeye basnz ve normal alflma durumuna geiniz. Bu aflamada kanal 1 dikey ayar dmesi, kanal 1 gerilim lei
ayarlama dmesi, tetik konumu ayarlama dmesi ve zaman lei ayarlama
dmesini (fiekil 6.1, 6, 8, 13 ve 14 numaral oklar) kullanarak sinyalin boyutlarnn ve konumunun deifltiini gzleyiniz. ok sk kullanlan bu dmeler, sinyali
byterek detayl incelemek isteyen kullanclara yardmc olur. Grnt ok karfltnda ya da sinyali kaybettiinizde otomatik ayar dmesine tekrar basarak bafla dnebilirsiniz.
SIRA SZDE

D fi N E L M

Probu kanalSIRA
1 prob
balant ucundan karnz ve kanal 2 prob balant ucuna taknz. KaSZDE
nal 2 ama kapama dmesine (fiekil 6.1, 11 numaral ok) basarak ikinci kanal anz ve
lm tekrarlaynz.
D fi N E L M

S O R U

S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

N N

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm

153

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi


Deneyde osiloskop ekrannda grdnz sinyal fleklini afladaki grafik kadna
lekli olarak iziniz.

Bu Deney Size Ne Kazandrd?


.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

DC GERLM LM
Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler

Deneyde saysal bellekli osiloskop, metal ata ve pil kullanlacaktr. Herhangi bir
kalem pil ile alflnz. Deneyde cep telefonu pili kullanlmfltr.S O R U
Cep telefonu pilleri ve tekrar doldurulabilen piller ksa devre edildiinde
D K Kok
A T yksek akm
retebilir. Bu nedenle aflr snabilir, yangn karabilir ve zarar grebilirler. Pil ularnn
ksa devre olmamas iin ok dikkatli alflnz.
SIRA SZDE

Deney Dzeneinin Kurulmas

N N

Osiloskobun kanal 1 prob balant ucuna bir prob balaynz.


Probun hibir yerle
AMALARIMIZ
balantsnn olmadndan emin olunuz. Osiloskobu g dmesine basarak anz.

Deneyin Yaplfl

K T A P

Probun yayl kapan ekerek kartn ve prob ucunu anz. Probun kskal referans ucu kullanlan pilin balant ucuna gre ok byk olduundan, daha ince
T E L E Vkk
Z Y O N bir kablo
bir balant ucu yapmak iin ata kullanlmaktadr. Tek damarl
paras da ayn ifli grecektir. Atacn bir kenarn anz. Probun kskal referans
NTERNET

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

154

Devre Analizi Laboratuvar

ucunu ataca tutturunuz. Atac pilin eksi ucuna dediriniz. Prob ucunu ise pilin art ucuna dediriniz. fiekil 6.10da balant detay grlmektedir.
fiekil 6.10
Pil lm
Balants

llen sinyal periyodik bir sinyal olmad iin ekranda dz bir izgi grnecektir. Ekrann solundaki 1 yazs ile izgi arasndaki dikey uzakl lnz ve ltnz gerilimin ne kadar olduunu hesaplaynz. Ekranda grdnz flekli Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik kad zerine iziniz.
fiekil 6.11de bu deneyde oluflan ekran grntsne bir rnek gsterilmifltir.
llen sinyal ile 1 numaral kanaln referans noktas arasnda dikey uzaklk iki gri
kutucuk boyundadr. Kanal 1 gerilim lei 2 V olduu iin llen sinyalin genliinin 4 V olduu sylenebilir (2x2). Ekrann sa tarafnda ise osiloskop tarafndan
yaplan lm grntlenmektedir. Burada llen 3,7 V deerindeki dolu telefon
pilinin bofltaki geriliminin 4,16 V olmas normaldir.
SIRA SZDE

Deneyi bulabildiiniz
SIRA SZDEfarkl dolu ve bofl pillerle tekrarlaynz, pillerin hangi gerilim deerinde bofl kabul edilebileceini inceleyiniz.

D fi fiekil
N E L M6.11

Pil lm Ekran
Grnts
S O R U
DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

N N

D fi N E L M
Tek

R Auto

M Pos: - 0.000s

Measure 1

S O R U

Source
CH1

DKKAT

Type
RMS

1 SZDE
SIRA

Value
4.16V

AMALARIMIZ
Back

K CH1
T A2.00V
P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

M 10.0ms
10-Feb-12 18:31

CH1 4.16V
<10Hz

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi


Deneyde osiloskop ekrannda grdnz sinyal fleklini afladaki grafik kadna
lekli olarak iziniz.

Bu Deney Size Ne Kazandrd?


.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

AC GERLM LM
Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler
Deneyde saysal bellekli osiloskop ve bir AC adaptr (transformatr) kullanlacaktr. 20 Vtan daha kk kfl deerine sahip herhangi bir AC adaptr kullanabilirsiniz (fiekil 6.12).

Deney Dzeneinin Kurulmas


Osiloskobun kanal 1 prob balant ucuna bir prob balaynz. Probun hibir yerle
balantsnn olmadndan emin olunuz. Osiloskobu g dmesine basarak anz. Adaptr bir elektrik prizine taknz.

Deneyin Yaplfl
Probun yayl kapan ekerek kartnz ve prob ucunu anz. Probun kskal referans ucunu adaptrn balant ucunun dfl kenarna, prob ucunu ise i tarafna
dediriniz. fiekil 6.13te balant detay grlmektedir.

155

156

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 6.12
AC Adaptr

fiekil 6.13
Bir Konnektrden
lm Alma

Adaptrn kfl sinyali osiloskop ekrannda grnecektir. Tetik dzeyinin uygun olmamas durumunda kararsz bir grnt oluflabilir (fiekil 6.14).

157

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm

fiekil 6.14
Otomatik
Ayar
Dmesi
Tetik
Dzeyi
Ayarlama
Dmesi

Tetik dzeyinin
Uygun Olmamas
durumunda
Oluflan Kararsz
Grnt

Osiloskoptaki tetik dzeyi ayarlama dmesini evirerek tetikleme gerilim deerini ayarlayabilirsiniz. Ekrann sandaki sar ok bu ayar srasnda afla yukar
hareket eder. Bu dme ile oku gzlemek istediiniz sinyalin ortasna getiriniz.
Daha pratik bir zm olarak da otomatik ayar dmesine basar ve kararl bir grntnn oluflmasn salayabilirsiniz. Otomatik ayar dmesi llen elektrik sinyalini inceler ve genellikle ekranda en iyi grnebilecei ayarlar yapar.
fiekil 6.15
Tek

T Trigd

M Pos: 0.000s

Measure 1
Source
CH1

AC Gerilim lm
Ekran Grnts.
Periyod lm

Type
Period
Value
20.06ms

Back
CH1 5.00V

M 10.0ms
10-Feb-12 18:20

CH1 0.00V
49.9691Hz

fiekil 6.16
Tek

T Trigd

M Pos: 0.000s

Measure 1
Source
CH1
Type
RMS
Value
9.10V

Back
CH1 5.00V

M 10.0ms
10-Feb-12 18:21

CH1 0.00V
49.9747Hz

AC Gerilim lm
Ekran Grnts.
RMS lm

158

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 6.15 ve 6.16da bu deneyde oluflan ekran grntsne ait iki rnek gsterilmifltir. fiekillerden gzle grld gibi sinyalin kabaca her 20 ms de bir tekrarlandn, buradan da frekansnn 50 Hz olduunu syleyebiliriz. Sinyalin genlii ise tepeden tepeye yaklaflk 25 V olarak tahmin edilebilir (yaklaflk befl kutu
yksekliinde).
Tepeden tepeye genlik, sins sinyalinin en st gerilim deeri ile en alt noktasnn gerilim deeri arasndaki farktr. Ekrann sandaki blgede ise osiloskop tarafndan yaplan lmler grlmektedir. fiekil 6.15te periyod lm 20,06 ms, fiekil 6.16da ise RMS lm 9,10 V olarak gsterilmektedir.
RMS, Root-Mean-Square kelimelerinin bafl harflerinden oluflur. Kareler-ortalamasnn-karekk anlamndadr ve ac gerilim gstermede sklkla kullanlr. Alternatif akm ve voltaj zamana bal olarak deifliklik gsterirler. Bunlarn, sanki zamanla hi deiflmeyen ve ayn etkiyi gsteren (dc voltaj gibi) bir deeri vardr. Hesaplanmas karflk olmasna ramen; sins erileri iin genliin 0,707 ile arpm,
o sinyalin rms (RMS) deerini verir.
Kullanlan 7 Vluk adaptrn boflta iken 9,1 Vluk gerilim retmesi normaldir.
ou g kayna boflta iken, yani herhangi bir elektrik yk balanmadnda,
normal kfl deerinin biraz stnde gerilim retir. Yk balandnda g kaynann kfl gerilimi istenen deere dfler. fiekil 6.15te grlen sins sinyalinin fleklinin hafif bozuk olmas, genellikle kullanlan adaptrdeki transformatrn kalitesiz olduunu ve sins sinyalini biraz bozduunu gsterir. Ekranda grdnz
flekli Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik kad zerine iziniz.
fiekil 6.17
Kanal 1 Dikey Ayar
Dmesi ve Tetik
Konumu Ayarlama
Dmesi
Kanal 1 Dikey
Ayar Dmesi

Kanal 2 Dikey
Ayar Dmesi

Tetik
Konumu
Ayarlama
Dmesi

Osiloskop ekrannda daha duyarl lm yapmak iin kanal 1 dikey ayar dmesi ve tetik konumu ayarlama dmesini kullanarak sinyali ekranda afla yukar ve saa sola kaydrabilirsiniz (fiekil 6.17). lm yaptnz kanaln dikey ayar
dmesini saa evirirseniz sinyal ekranda yukarya, sola evirirseniz aflaya kayar. Tetik konumu ayarlama dmesini saa ya da sola evirerek sinyalin yatay konumunu deifltirebilirsiniz. Bylece sinyalin tepe noktasn bir gri kutunun st kenaryla veya bafllangcn bir gri kutunun sol kenaryla akfltrabilir ve sinyalin ekranda kaplad yeri daha kolay lebilirsiniz.
SIRA SZDE

Deneyi bulabildiiniz
farkl AC g kaynaklaryla tekrarlaynz. ltnz sinyallerde sinyalin
SIRA SZDE
fleklini gzleyiniz, tepeden tepeye gerilim deerlerini lnz ve RMS deerlerini hesaplaynz.

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm


S O R U

Yksek gerilim reten g kaynaklaryla alflmaynz. Kendinize veya


zarar
D K osiloskoba
KAT
verebilirsiniz.

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi

SIRA SZDE

N N

Deneyde osiloskop ekrannda grdnz sinyal fleklini afladaki grafik kadna


lekli olarak iziniz.
AMALARIMIZ

159

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Bu Deney Size Ne Kazandrd?


.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

SNYAL RETECNDEK SNYALN LM


Deneyde Kullanlan Ara ve Gereler
Deneyde saysal bellekli osiloskop, sinyal reteci, devre tahtas (breadboard) ve
iki adet diren (1 k ile 10 k arasnda herhangi bir diren. fiekillerde gsterilen
dzenekte 6,8 k luk direnler kullanlmfltr.) kullanlacaktr.

Deney Dzeneinin Kurulmas


Direnlerin bacaklarn kvrarak devre tahtas zerinde devrenizi kurunuz. Devre
tahtalarnda dikey befl delikten oluflan her kk stun kendi iinde ksa devre
edilmifltir. ki direncin birer bacan ayn stundaki, dier bacaklarn da farkl stunlardaki deliklere taknz (fiekil 6.18b). Bylece fiekil 6.18ada grlen gerilim
blc devreyi gereklefltirmifl olacaksnz. Her iki direncin deeri eflit olduundan birinci kanalda (CH1) sinyal retecinden elde edilen sinyal, ikinci kanalda
(CH2) ise bu sinyalin ikiye blnmfl hali llecektir.

160

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 6.18a

fiekil 6.18b
CH1

fllev reteci

CH2

Toprak

Direnle Gerilim Blc Balants


(a) Devre fiemas

(b) Breadboard zerindeki Balant Detay

fiekil 6.19
Sinyal reteci
Probu

Daha sonra sinyal reteci probunu (fiekil 6.19) sinyal retecinin kfl ucuna
(fiekil 6.4, 11 numaral ok) taknz.
Probun siyah ucundaki kskac direnlerden birinin dier direnle ortak olmayan bacana tutturunuz. Probun krmz kskacn ise dier direncin ortak olmayan
bacana tutturunuz.
Osiloskobun kanal 1 prob balant ucuna bir probu, kanal 2 prob balant ucuna dier probu balaynz. Kanal 1 probunun toprak kskacn sinyal reteci probunun siyah kskacnn takl olduu diren bacana tutturunuz (fiekil 6.20).

161

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm

fiekil 6.20
Devre Balants

Osiloskop Problar

Sinyal retici Probu

Kanal 1
Kanal 2

Kanal 1 prob ucunu sinyal reteci probunun krmz kskacnn takl olduu
diren bacana, kanal 2 prob ucunu ise iki direncin ortak bacaklarndan birine
tutturunuz.

Deneyin Yaplfl
Osiloskobu g dmesine basarak anz. Alfl ekrann grnceye kadar bekleyiniz. Sinyal retecini g dmesine basarak anz. Sinyal reteci frekans ayar
dmesini (fiekil 6.4, 6 numaral ok) kullanarak kfl sinyali ekranda (fiekil 6.4, 1
numaral ok) 1.0000 kHz olacak flekilde ayarlaynz. kfl ama dmesinin (fiekil
6.4, 4 numaral ok) stndeki flk yanmyorsa basarak yanmasn ve sinyalin retilmesini salaynz.
Osiloskobun otomatik ayar dmesine basarak (fiekil 6.1, 5 numaral ok) her
iki sinyalin grnmesini salaynz. Sinyal reteci tarafndan retilen sinyal ekranda grntlenecektir. Ekranda grdnz flekli Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik kad zerine iziniz.
fiekil 6.21
Tek

T Trigd

M Pos: - 0.000s

CH1
Coupling
DC
BW Limit
Off
100 MHz

Volts/Div
Coarse
Probe
10X
Voltage

Invert
Off
CH1 5.00V

CH2 5.00V

M 500.us
10-Feb-12 17:53

CH1 0.00V
999.972Hz

ki Kanall lm
Grnts

162

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 6.21de de grld gibi birinci kanalda sinyal retecinin rettii sins
dalgas gzlenmektedir. kinci kanalda ise, gerilim blc diren devresi tarafndan zayflatlmfl sinyal grlmektedir.
fiekil 6.18ada verilen devre blc flemasnda kanal 2 tarafndan llecek sinyal ile gerek sinyal arasndaki oran R2 / (R1 + R2) bantsndan bulunabilir. rnein R1 direnci 1 k ve R2 direnci ise 3 k olsayd, zayflatlmfl sinyal gerek sinyalin drtte olurdu ( 3/(1+3) = 3/4). Deneyde kullanlan direnler birbirine eflit
olduu iin zayflatlmfl sinyal gerek sinyalin yars genliindedir.
SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M sinyal skln deifltirerek osiloskop ekrannda sinyali gzleSinyal retecinde


yiniz ve sinyal reteci ekrannda yazan deer ile osiloskopta yaptnz lm kyaslaynz. S O R U

S O R U

SIRA
SZDE
DKKAT
D fi SZDE
NELM
SIRA

Deneyi farklSIRA
direnlerle
tekrarlayarak lm sonularn hesapladnz zayflatma oraSZDE
nyla kyaslaynz.

Sinyal reteci
zerindeki dalga (WAVE) dmesine basarak dier sinyal tiplerini (gen ve
SIRA
D K SZDE
KAT
kare) retiniz ve osiloskop ekrannda inceleyiniz. Ekranda grdnz flekilleri Deney
Sonularnn Deerlendirilmesi blmnde verilen grafik katlar zerine iziniz.

N N

DSIRA
fi NSZDE
ELM

N N

SIRA SZDE

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi

S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
K T A P

SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ

Deneyde osiloskop
S O R U ekrannda grdnz sinyal flekillerini afladaki grafik katAMALARIMIZ
larna lekli olarak iziniz.
DKKAT
K T A P

TELEVZYON
AMALARIMIZ

NTERNET
K T A P

NTERNET
K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm

Bu Deney Size Ne Kazandrd?


.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................

163

164

Devre Analizi Laboratuvar

zet
Bu nitede saysal bellekli osiloskop ile sinyal reteci
tantlmfl, temel dzeyde kullanmlar gsterilmifltir.
Osiloskoplar elektrik sinyallerinin zamana bal deiflimini gsteren ve bu sinyaller zerinde lm yaplmasn salayan aygtlardr. Bu aygtlar yardmyla tekrarlanan elektrik sinyallerinin flekli ve gerilimi llebilir.
Osiloskoplar elektronik devreler tarafndan retilen
elektrik sinyallerinin incelenmesinde en ok kullanlan
lm aygtlarndandr. Bu sinyallerin incelenmesiyle
elektronik devrelerin nasl alflt anlafllabilir ya da
alflmasndaki sorunlar ortaya kartlabilir.
Sinyal reteleri ise genellikle sins, kare ve gen dalga gibi elektronikte sklkla kullanlan elektrik sinyallerini retebilen aygtlardr.
nitede bu aygtlarn zerinde bulunan dmeler ve ifllevleri tantlmfl, temel dzeyde kullanmlar gsterilmifltir.
Birinci deneyde osiloskop ilk kez alfltrlarak, osiloskop zerinde bulunan snama sinyali llmfltr. Ek
olarak, osiloskobun salkl alflt, snama sinyali reten devrenin alflt ve lm problarnn ifllevlerini
yerine getirdii snanmfltr. Osiloskopla her alflmadan
nce bu deneyin tekrarlanmas, osiloskobun ve problarnn salkl alfltndan emin olmanz salar.
kinci deneyde dc gerilim lm yaplmfltr. nitede
gsterilen deneyde lm amacyla telefon pili kullanlmfltr. Ayn amala kalem pil ya da dier dc g kaynaklar kullanlabilir. DC gerilim lmlerinde sinyal
fleklinden ok gerilim deeri gzlenir.
nc deneyde ac gerilim llmfltr. lm iin bir
ac g kayna (transformatr, ac adaptr) kullanlmfltr. AC g kaynaklarnda kfl deeri olarak genellikle
RMS deeri verildiinden osiloskopta gzlenen sinyalin
tepe deerinin verilen deerden daha yksek olduu
gzlenmifltir.
Drdnc ve son deneyde sinyal reteci tarafndan retilen sinyal osiloskop tarafndan llmfltr. Ek olarak
yaplan direnli gerilim blc devresiyle zayflatlan
sinyal ikinci kanaldan llerek, iki farkl kanaldan efl
zamanl lm yaplmfl, bylece farkl elektrik sinyallerinin kyaslamas yaplmfltr.

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm

165

Kendimizi Snayalm
1. Osiloskoplar ile afladakilerden hangisi llmez?
a. Gerilim
b. Frekans
c. Zaman
d. Voltaj
e. Periyot

6. Osiloskopla yaptnz lm sonucunda afladaki


ekran grntsnn olufltuunu dflnnz. llen
sinyalin periyodu nedir?

2. Osiloskop ekrannda yatay eksen afladaki fiziksel


byklklerden hangisini gsterir?
a. Gerilim
b. Akm
c. Frekans
d. Zaman
e. Diren
3. Sinyal reteleri afladaki elektrik sinyallerinden
hangisini retmez?
a. Tanjant
b. Sins
c. Kare
d. gen
e. Testere difli
4. fiekil 6.18ada gsterilen direnle gerilim blc devresini yaptnz dflnn. R1 direnci 2 k, R2 direnci
de 4 k olsun. Birinci kanaldan (CH1) yaptnz lm 6 V iken, ikinci kanaldan (CH2) leceiniz gerilimin deeri ka volttur?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 9
5. fiekil 6.18ada gsterilen direnle gerilim blc devresini yaptnz dflnn. R1 direnci 5 k, R2 direnci
de 1 k olsun. Birinci kanaldan (CH1) yaptnz lm 6 V iken, ikinci kanaldan (CH2) leceiniz gerilimin deeri ka volttur?
a. 1
b. 2
c. 4
d. 5
e. 6

a.
b.
c.
d.
e.

0,5 s
1s
0,5 ms
1 ms
2 ms

7. Altnc soruda llen sinyalin genlii ka volttur?


a. 1
b. 2
c. 5
d. 10
e. 20
8. Osiloskobun zaman lei ayar 1 ms iken, ltnz sinyalin bir periyodu befl kutu geniflliinde olsun.
ltnz sinyalin frekans ka Hz dir?
a. 100
b. 200
c. 500
d. 1000
e. 5000
9. Osiloskopta lm yaptnz kanaln gerilim lei
ayar 10 V olsun. lm yaptnz sinyal dikey kutu yksekliinde olsun. llen sinyalin genlii ka
volttur?
a. 1
b. 3
c. 10
d. 15
e. 30

166

Devre Analizi Laboratuvar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


10. lm yaptnz sins sinyalinin genlii tepeden
tepeye 20 V olsun. Bu sinyalin RMS deeri ka volttur?
a. 5
b. 7
c. 10
d. 14
e. 20

1. c
2. d
3. a
4. d

5. a

6. b
7. c
8. b
9. e
10. b

Yantnz yanlfl ise Osiloskop konusunu yeniden gzden geiriniz.


Yantnz yanlfl ise Osiloskop konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sinyal reteci konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sinyal retecinde retilen
Sinyalin lm konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sinyal retecinde retilen
Sinyalin lm konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Osiloskobun alfltrlmas
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Osiloskobun alfltrlmas
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Osiloskobun alfltrlmas
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise DC Gerilim lm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise AC Gerilim lm konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1
kinci kanal ile yaptnz lmde de ayn sonular
grmeniz beklenmektedir. Osiloskobun her iki kanal
da ayn yeteneklere sahiptir. kinci kanal genellikle ayn anda iki farkl sinyalin gzlenmesinin gerektii durumlarda kullanlr.
Sra Sizde 2
Bulacanz piller genellikle 1,5 V (Alkalin ya da inko
karbon), 1,2 V (tekrar doldurulabilen NiMh ya da NiCd),
3,7 V (LiIon ya da LiPo) deerinde gerilim reten piller
olacaktr. Bu piller dolu ve boflta iken genellikle zerlerinde yazl deerden biraz daha fazla gerilim retirler. Piller boflaldka bu deer dfler.
Sra Sizde 3
Bulacanz AC g kaynaklar plak transformatrler olabilir. Bu durumda flebeke gerilimi olan 220 V
ucundan lm almaynz ve buralara dokunmaynz.
Hem kendinize hem de kullandnz aygtlara zarar
verebilirsiniz.

6. nite - Osiloskop Kullanm ve DC/AC Gerilim lm

167

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 4
Yaptnz lmle hesapladnz deer birbirini tam
olarak tutmayabilir. Bu durumda diren deerlerini doru okuduunuza emin olunuz ve yaptnz hesab kontrol ediniz. Bazen retim hatalar nedeniyle diren deerleri zerinde yazl deerden biraz farkl olabilir.
Yaptnz lmlerde bunu dikkate alnz.
Sra Sizde 5
Sinyal reteleri tarafndan retilen sins, gen ve kare dalga sinyallerinin flekillerini tanynz. Bu sinyaller
elektronik devrelerin snanmasnda, hata analizinde ya
da nasl alfltnn anlafllmasnda en ok kullanlan
elektrik sinyalleridir.

TDS2000C and TDS1000C-EDU Series Digital Storage Oscilloscopes User Manual. www.tek.com
Synthesized Function Generator SFG-1000 Series
User Manual. www.gwinstek.com

DEVRE ANALZ LABORATUVARI

Amalarmz

N
N
N
N

Bu niteyi tamamladktan sonra;


Alternatif akm devrelerinde Ohm ve Kirchhoff kanunlarn kullanarak analiz
yapabilecek,
Akm, gerilim ve empedans fazr olarak ifade edebilecek ve fazr diyagramlarn izebilecek,
Alternatif akm devrelerindeki faz iliflkisini karabilecek ve bunlar lebilecek,
Rezonans frekans, bandgenifllii ve kalite faktrn hesaplayabilecek ve lebilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar

Seri RLC Devreleri


Fazr ve Fazr Diyagram
Empedans ve Reaktans
Faz Fark

Rezonans Frekans
Bandgenifllii
Kalite Faktr

indekiler

Devre Analizi
Laboratuvar

Alternatif Akmda
RLC Devreleri

GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
SER RL DEVRE UYGULAMASI
SER RC DEVRE UYGULAMASI
SER RLC DEVRE UYGULAMASI
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI

Alternatif Akmda RLC


Devreleri
GRfi
Dorusal devre elemanlarndan (diren, kapasitr, indktr ve kontroll kaynaklar) oluflan devreler sperpozisyon yntemi kullanlarak analiz edilebilirler. Bu flekilde devrenin doru akm kaynaklarna, alternatif akm kaynaklarna ve dier zamanla deiflen kaynaklara olan tepkisi, her kaynaa karfl oluflan akm ve gerilim
tepkilerinin toplamndan bulunabilir.
Bu blmde, alternatif akm kaynana sahip seri RLC devrelerin analizi incelenecektir. Seri RLC devrelerinde elemanlar zerinden ayn akm geer. Bu akmn
neden olduu gerilim dflm, girifl kayna ile ayn freakansa sahiptir. R, L ve C
ular arasndaki gerilim dalm diren ve reaktans deerlerine gre belirlenir.
Devredeki reaktans, gerilim ve akm arasnda faz kaymasna neden olur. Faz kaymas, gerilim dalmnda olduu gibi, diren ve reaktansa baldr.
Alternatif akmda devre analizi iin fazr gsterimler kullanlr. Fazr, sinsoidal ifadeleri byklk (genlik) ve faz as bileflenleri olarak ifade eden karmaflk
say gsterimidir. Devre zerinde fazr nicelikler zerine Ohm kanunu ve Kirchhoff
kanunlar uygulanarak devre zerinde istenilen tepkiler bulunur.
RLC devreleri eflitleri elektrik ve elektronik devre uygulamalarnda karflmza
kar. RL devreleri istenmeyen grtlerin bastrlmasnda, g faktr dzeltme
uygulamalarnda, frekans seici devrelerde (filtre) ve anahtarlamal reglatrlerde
filtre olarak kullanlrlar. RC devreleri ise; faz kaydrmal osilatrlerde, frekans seici devrelerde ve ac sinyal kuplaj gibi uygulamalarda karflmza kar. RLC devreleri
haberleflme sistemlerinin alc girifllerinde frekans seicilii salamak iin kullanlr. Frekans seici devrelerde dar bir banttaki frekanslar geirilirken dier frekanslar bastrlr. TV, radyo ve telsiz gibi cihazlarda kanal semek iin kullanlan devreler bu prensibe gre alflrlar.

GVENLK NLEMLER
Laboratuvar alflmasnda kendiniz ve dier alflanlarn sal ve gvenlii iin
aflada verilen kurallara uymanz gerekmektedir.
Elektrik laboratuvarn kullananlar, kendilerinin ve dier alflanlarn gvenliini salamak ve korumakla sorumludur.
Laboratuvar sorumlular deney baflmadan nce rencilere gvenlik kurallarn hatrlatmal ve tehlike annda nasl davranlacan ile ilgili bilgi vermelidir.

170

Devre Analizi Laboratuvar

Deneyden nce btn cihazlarn doru alflp alflmad kontrol edilmeli


ve arzal cihazlar laboratuvar sorumlusuna bildirilmelidir.
Laboratuvara yiyecek ve iecek maddesi getirmek kesinlikle yasaktr.
Laboratuvar masas zerine giyim eflyalar, anta ve kitap gibi malzemeler
konulmamaldr.
Laboratuvar cihazlarnn yerleri laboratuvar sorumlusundan izin almadan
deifltirilmemeli ve malzemeler laboratuvardan dflar karlmamaldr.
Laboratuvardaki cihazlar prize taklyken g kablolarnna temastan kanlmaldr.
Cihazlarn g kablolar fifl gvdesinden tutularak prize taklmal ve prizden
kartlmaldr.
Laboratuvarda kesinlikle slak elle alfllmamaldr.
Devre balants tamamlandktan sonra mutlaka kontrol edilmeli ve gerektiinde laboratuvar sorumlusundan yardm istenmelidir.
Devre balants tamamlandktan sonra devreye enerji verilmeli ve lmler
tamamlandktan sonra enerji kesilmelidir.
Devrede enerji varken devre elemanlarna plak elle temas etmeyiniz ve
kesinlikle devre zerinde deifliklik yapmaya alflmaynz.
Laboratuvar alflmas tamamlandktan sonra alflma masas temiz ve dzenli braklmaldr.

TEORK BLG
Fazr
Girifli sinzoidal olan devrelerin analizinde, sinsoidal ifadeler fazr denilen karmaflk say ile gsterilir. Fazr, sinsoidal ifadeyi byklk (genlik) ve faz as bileflenleri kullanarak ifade eder. Aflada A (Fazrler kaln ve fazr bykl ise
italik ve normal harflerle gsterilecektir) fazrnn kartezyen ve kutupsal koordinat formundaki ifadesi verilmektedir.
A=Acos jAsin = A

(7.1)

Burada A ve srasyla byklk ve faz asn gstermektedir.


Bykl V volt, faz as radyan (rad) ve frekans f Hz olan alternatif
akm gerilim kayna
=Vcos (t+)

(7.2)

fleklinde ifade edilir. Bu ifadede asal frekans gstermektedir ve birimi radyan/saniye (rad/s)dr. Asal frekans ile f arasndaki iliflki =2f ile verilir. Bu
gerilim kaynana ait fazrn kutupsal gsterimi;
V=V

Kaynan rms deeri Vrms = V / 2 volttur.

(7.3)

Fazrlerin grsel gsterimleri iin fazr diyagramlar kullanlr. Bu diyagramda


fazrn bykl ynl ok ile gsterilir. Fazrn as, ynl okun yatayla yapt adr. Pozitif alar 0den saatin dnflnn tersi ynnde, negatif alar ise
0den saatin dnfl ynnde llr. fiekil 7.1deki fazr diyagramnda I=145A
ve V=5-60 V fazrleri gsterilmektedir.

171

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

Devre analizinde fazrlerin hem kartezyen hem de kutupsal ifadelerinden


faydalanlr. Genelde arpma ve blme
ifllemlerinde kutupsal gsterim tercih edilir. Bu nedenle kartezyen ve kutupsal
gsterimler aras dnflmn nasl olduu bilinmelidir. Kartezyenden kutupsal
koordinatlara ve kutupsaldan kartezyen
koordinatlara dnflm iin afladaki ifadeler kullanlr.

y
x + jy = x 2 + y 2 tan-1
x

fiekil 7.1

90

rnek Fazr
Diyagram

45

180

-60
SIRA SZDE

SIRA SZDE

(7.4)

A = Acos( ) + jAsin( )

D fi N E L M

D fi N E L M

S270
O R U

S O R U

Fazrlerle ilgili olarak Elektrik Devre Analizi kitabnn ilgili nitesine


D Kbaknz.
KAT

Seri RLC Devrelerinin Empedans

SIRA SZDE

DKKAT

N N

Bobin ve kondansatrn sinzoidal girifl frekansna gsterdikleri deiflken dirence


srasyla indktif ve kapasitif reaktans denir ve
AMALARIMIZ

XL=2 fL
XC =1/2fC

(7.5)

TELEVZYON

(7.6)
NTERNET

Xc= -jXc=Xc90

NTERNET

Empedans (Z), alternatif akma karfl gsterilen zorluk olarak tanmlanr ve birimi ohm ()dur. Empedans, akm ve girifl gerilimi arasnda faz farkna neden
olur. Seri RLC devresinde empedans, diren (R) ve reaktansn (X) fazr toplamna
eflittir.
(7.7)

Z=R+jX
Znin bykl (Z) ve faz as () Eflitlik 7.8de verilmektedir.

Z = R2 + X 2
X
= tan-1
R

(7.8)

Seri RLC devrelerinde alternatif akm kaynann oluflturduu tepkileri bulmak


iin Ohm ve Kirchhoff kanunlarndan faydalanlr.
V=IZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

eflitlikleri ile verilir. Burada indktif ve kapasitif reaktansn birimi ohm ()dur.
Eflitlik 7.5de f, L ve Cnin birimleri srasyla hertz (Hz), henry (H), ve farad
(F)dr. ndktif ve kapasitif reaktans fazr niceliktir. Bu nicelikler
ve kuT E L E Vkartezyen
ZYON
tupsal koordinatlarda srasyla afladaki flekilde ifade edilir.
XL=jXL=XL90

SIRA SZDE

I=V/Z

Z=V/I

(7.9)

Ohm kanunu uygulanrken fazrlerin kutupsal gsterimleri ifllem asndan kolaylk salar.

172

Devre Analizi Laboratuvar

Seri RL Devreleri
Seri RL devresinin empedans, diren ve indktif reaktanstan oluflur (fiekil 7.2), ve
toplam empedans
Z=R+ jXL

(7.10)

ile ifade edilir.


fiekil 7.2
Seri RL Devresi

VS

Toplam empedans Z, R ve XLin fazr toplamna eflittir. Empedansn grsel gsterimi fiekil 7.3te verilmektedir. Bu flekil empedans geni olarak isimlendirilir.
fiekil 7.3
Seri RL Devresinde
Empedans geni
Z
XL
R

Faz as , uygulanan alternatif akm kaynak gerilimi ile akm arasndaki faz
asn gsterir. Znin bykl (Z) ve faz as ()

Z = R 2 + X L2
= tan-1 (

XL
R

(7.11)

ile ifade edilir. Seri RL devresinden geen I akm , diren ve bobin iin ayndr. Bu
durumda VR gerilimi I akm ile ayn fazdadr. Bobin gerilimi VL ise akmdan 90
ileridedir. Kirchhoffun gerilim kanununa gre kaynak gerilimi, diren ve bobin
zerindeki gerilim dflmlerinin toplamna eflittir (fiekil 7.4). Eflitlik 7.12de kaynak
gerilimi VSin kartezyen ve kutupsal formdaki fazr ifadeleri verilmektedir.
VS=VR+jVL

V
VS = VS = VR2 + VL2 tan-1 L
VR

(7.12)

173

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

fiekil 7.4
Seri RL Devresinin
Gerilim ve Akm
Fazr Diyagram

VL

VS

VR

RNEK

Seri RL devresinde gerilim kaynann frekans 10 kHzdir. Bu devrede R=10 k,


L=100 mH ve I=10 mA olarak verilmektedir. Buna gre kaynak geriliminin kutupsal formdaki fazr ifadesini bulunuz ve kaynak gerilimi ile akm arasndaki
iliflkiyi gsteren fazr diyagramn iziniz.
zm:
XL=2fL=2(10103 ) (10010-3 H)= 6,28k
Z=R+jXL = 10 k + j 6,28 k
Znin kutupsal formdaki ifadesi
Z = R 2 + X L2 = (10.000)2 + (6.280)2 = 11, 80 k

X
6.280
= 0, 56 rad = 32, 08
= tan1 L = tan1
10.000

Ohm kanunu ile kaynak gerilimi hesaplanr.


SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

VS=IZ=(110-30A) (11.80032,08 )=11,832,08 V


Kaynak gerilimi VS, devreden geen I akmndan 32,08 ileridedir (fiekil 7.5).

fiekil 7.5
S O R U

S O R U

VS

Kaynak Gerilimi ve
Akm Fazr
DKKAT
Diyagramlar

DKKAT

SIRA SZDE

32.08
AMALARIMIZ

N N

leri ve geri faz fark ile ilgili olarak Elektrik Devre Analizi kitabnn
K ilgili
T A Pnitesine baknz.
Seri RL devresinde VS=100V, R=75 k ve XL=25 k olarak verilmektedir.
T SIRA
E L E V SZDE
Z Y O N Buna gre
devreden geen akmn fazr ifadesini kutupsal formda yaznz.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

T ESIRA
L E V SZDE
ZYON

D fi N E L M

D fi N E L M

NTERNET

NTERNET

S O R U

S O R U

DKKAT

DKKAT

174

Devre Analizi Laboratuvar

Seri RC Devreleri
fiekil 7.6da verilen seri RC devresinde toplam empedans, diren (R) ve kapasitif
reaktansn (XC) fazr toplamna eflittir.
Z=R jXC

(7.13)

fiekil 7.6

a) Seri RC Devresi,
b) Seri RC
Devresinde Akm
ve Gerilim Fazr
Diyagramlar

VR

VS

VS

VC

(a)

(b)

Devrenin empedans akmla kaynak gerilimi arasnda faz farkna neden olur.
Kapasitr gerilimi (VC) devreden geen akm Idan 90 geridedir. VR ve I ise ayn
fazdadr. Empedansn kutupsal formdaki ifadesi afladaki eflitlikte verilmektedir.
X
Z = Z = R 2 + X C2 - tan-1 C
R

(7.14)

fiekil 7.6bdeki fazr diyagramnda ; uygulanan kaynak gerilimi ve devreden


geen akm arasnda faz farkn gsterir. Seri RC devresinde kaynak gerilimi VS,VR
ve Vcnin fazr toplamna eflittir. Eflitlik 7.15te VSnin kartezyen ve kutupsal formdaki ifadesi verilmektedir.
V
(7.15)
Vs = VR - jVC = VR2 +VC2 tan1 C
VR

RNEK

Seri RC devresinde R=560 , C=6,8 F, VS=5,00 V ve freakans 50 Hz olarak verilmektedir. Buna gre devreden geen akmn kutupsal formdaki ifadesini bulunuz ve kaynak gerilimi ile akm arasndaki iliflkiyi gsteren fazr diyagramn iziniz.
zm:

Xc =

1
1
=
= 468,10
2 fC 2 (50Hz ) (6, 8106 F)

Z=R-jXC =560 j 468,10


Znin kutupsal formdaki ifadesi

Z = R 2 + X C2 = (560)2 + ( 468,10)2 = 729, 87

X
468,10
= 0, 69 rad= 39, 53
= tan1 C = tan1

560
R
Z = 729, 87 39, 53

175

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

Devreden geen akm


V
50 V
I= s=
= 6, 8540,1 mA
Z 729, 88 39, 53
Akm, kaynak gerilimi Vsden 39,53 ileridedir.
fiekil 7.7
Kaynak Gerilimi ve
Akm Fazr
Diyagramlar

=6,85 mA

39,53
VS =5 V

Bir seri RC devresinde I=1,00mA, R=6,2 k ve XC=4,0 kdur. Buna


SIRA gre
SZDEkaynak geriliminin fazr ifadesini kutupsal formda yaznz, kaynak gerilimi ve akma ait fazr diyagramn iziniz.

D fi N E L M

SIRA SZDE

D fi N E L M

Seri RLC Devresi


Seri RLC devresi diren, bobin ve kapasitrden oluflur (fiekil 7.8).
S O RBu
U devrede indktif ve kapasitif reaktans, devrenin faz as zerine zt ynde etki ederler. Bu
nedenle kaynak frekansnn deerine gre RLC devresi rezistif, indktif veya kapaDKKAT
sitif zellik gsterir.
SIRA SZDE

S O R U

DKKAT

fiekil 7.8

N N

SIRA SZDE

Seri RLC Devresi

L
AMALARIMIZ

VS

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

Seri RLC devresinde toplam empedansn kartezyen ve kutupsal gsterimi Eflitlik 7.16da verilmektedir.

Z=R + jX L jX C =R+j( X L X C )
X
Z= R 2 + X T2 tan1 T
R

NTERNET

(7.16)

Burada XT=XL XCdir. Seri RLC devresi XL >XC ise indktif, XC >XL durumu iin
ise kapasitif zellik gsterir. Bu devre indktif zellik gsteriyorsa devreden geen
I akm, devreye uygulanan Vs geriliminden geridedir. Kapasitif zellik gsteren
devrede ise akm, uygulanan gerilimden ileridedir. Eflitlik 7.16da faz asnn iflareti indktif durumda pozitif, kapasitif durumda ise negatif olur.

NTERNET

176

Devre Analizi Laboratuvar

RNEK

Seri RLC devresinde Vs=100 V olan kaynak kullanlmaktadr. Bu devrede R=15


k, XL=25 k ve XC=55 k ise toplam empedansn, devreden geen akmn ve her
eleman zerindeki gerilimin kutupsal formdaki ifadesini bulunuz.
zm:
Z=R+j (XL-XC)=15 k+j (25-55) k=15 j 30 k
XC >XL olduu iin devre kapasitif zellik gsterir. Bu nedenle empedansn faz
as eksi iflaretli olacaktr.
30.103
X

Z = R 2 +(X L - X C )2 tan1 T = (15.103 )2 + (30.103 )2 tan1

15.103

R
= 33, 54 63, 43 k

Ohm kanunu ile devreden geen akm bulunur.


I=

Vs
Z

100 V
= 0, 29863, 43 mA
33, 5 63, 43 k

Grld gibi akm, kaynak geriliminden ileri fazdadr. Ohm kanunu ve Eflitlik 7.6da verilen fazr gsterimler kullanlarak R, L ve C ular arasndaki gerilimler bulunur.
VR= IR= (0,29863,43 mA) (150 k) = 4,4763,43 V
VL= IXL= (0,29863,43 mA) (2590 k) = 7,45153,43 V
VC= IXC= (0,29863,43 mA) (5590 k) = 16,3926,57 V
SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Seri RLC devresinde


Vs=1 0V, R=1 k, XL=3 k ve XC=1 kdur. Devrenin reaktans
SIRA SZDE
indktif mi yoksa kapasif midir? Devreden geen akmn fazr ifadesini k utupsal formda
yaznz.
D fi N E L M

Seri RLC devrelerinde XL=XC olduunda seri rezonans oluflur. Seri rezonansn
olufltuu frekansa
S O R U rezonans freakans (0) denir. Eflitlik 7.16dan grlecei gibi,
seri rezonans durumunda empedans sadece rezistif (Z=R) zellik gsterir. Rezonans frekans Eflitlik 7.17den bulunur.
1

DKKAT

0 =

N N

rad / s
LC
SIRA SZDE

(7.17)

veya

AMALARIMIZ

K T A P

1
Hz
f0 = AMALARIMIZ
2 LC

Seri RLC devresinden geen akm I=Vs/Z eflitliinden elde edilir. Rezonans duK TveA bu
P durumda akm I(=Vs/R) en byk deerine ulaflr. Rezonans
rumda Z=Rdir
frekansndan uzaklafltka empedans artar, dolaysyla akmda azalr. fiekil 7.9da
seri rezonans devresinde akmn byklnn deiflimi gsterilmektedir.

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

177

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

fiekil 7.9
Seri Rezonans
Devresinde Akmn
Byklnn
Deiflimi ve Band
Genifllii

VS / R
0, 707

BW

Bandgenifllii ve Kalite Faktr


RLC devresinden geen akmn byklnn frekansa gre deiflimi fiekil 7.9da
gsterilmektedir. 1 ve 2, 3-dB frekanslar veya yarm g frekanslar olarak
isimlendirilir. Bu frekanslarda devreden 0,707xImax akm geer. Devre rezonansta
iken rezistif zellik gsterir. Bu durumda akm, kaynak gerilimi ile ayn fazdadr.
Kesim frekanslar, akmn bykl 1 / 2 ye eflitlenerek bulunur.
Vs
= 0, 707.I max
R 2 + ( L 1 / C )2

(7.18)

Eflit 7.18de verilen ifadenin kkleri 1 ve 2 kesim frekanslarn verir.


1 =
2 =

R
+
2L

R
+
2L

R 2
+ 1
2 L
LC

(7.19)

R 2
+ 1
2 L
LC

Rezonans frekans 0, 1 ve 2 kesim frekanslarnn geometrik ortalamasdr.


0 = 1.2

(7.20)

Bandgenifllii (BW), 1 ve 2 frekanslar arasndaki fark olarak tanmlanr.


BW= 2 - 1

(7.21)

Eflitlik 7.19daki 1 ve 2 Eflitlik 7.21de yerine yazlarak bandgenifllii ile R ve


L arasndaki iliflki elde edilir.

R
(7.22)
rad / s
L
fiekil 7.9daki akm byklk erisi, rezonans devresinin hangi frekanslara daha iyi tepki verdiini ve bunlar dierlerinden nasl daha iyi ayrdn gsterir. Bu
erinin geniflliinin dar olmas rezonans frekans civarndaki seiciliinin daha iyi
olduunu gsterir.
BW =

178

Devre Analizi Laboratuvar

Kalite faktr (Q), reaktif (indktif veya kapasitif) gcn reel gce orann veren bir ldr. Dier bir anlamda, bir devrenin enerji depolamasnn enerji harcamasna olan iliflkisini gsterir. Enerji tanmna gre kalite faktr
L
1
(7.23)
Q= 0 =
R
0 RC
ile ifade edilir. Kalite faktr Q frekans seicilii iin ok nemli bir ldr. Rezonans erisinin tepe genifllii Q byk ise dardr. Kalite faktr ile bandgenifllii
arasnda bir iliflki

(7.24)
Q= 0
BW
ile ifade edilir. Kalite faktr, RLC devresi rezonansta iken llen gerilimlerin byklkleri veya rms deerleri kullanlarak da bulunabilir.
Q=

RNEK

VL

Vs

VC
Vs

(7.25)

Seri RLC devresinde R=470 L=100 mH ve C=47 nF olarak verilmektedir. Devrenin rezonans frekansn (f0) , kesim frekanslarn (f1 ve f2) , bandgeniflliini (BW)
ve kalite faktrn (Q) bulunuz.
zm:

f0 =

2 LC

2 (100 10

H) ( 47 10

F)

= 2321, 51Hz

Eflitlik 7.19dan kesim frekanslar bulunur.


f1=1947,50 Hz
f2=1947,50 Hz
BW=2695,521947,50=748,02 Hz
Q=

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

f0

BW

2321, 51 Hz
= 3,10
748, 02 Hz

Seri RLC devresinde


R=390 L=20 mH ve C=1nF olarak verilmektedir. Devrenin rezoSIRA SZDE
nans frekansn (f0) , bandgeniflliini (BW) ve kalite faktrn (Q) bulunuz?
D fi N KULLANILAN
ELM
DENEYDE
ARA VE GERELER

Deneyde kullanlacak ara-gere ve miktarlar aflada liste halinde verilmifltir.


1. Osiloskop.................................................................................................1
adet
S O R U
2. Sinyal reteci ...........................................................................................1 adet
3. Multimetre................................................................................................1 adet
DKKAT
4. Breadboard...............................................................................................1 adet
5. eflitli diren, bobin ve kapasitrler
SIRA SZDE
6. Balant
kablolar ....................................................................................1 kutu
7. Pense ve yankeski...................................................................................2 adet
Deneye bafllamadan nce yukarda listelenen ve fiekil 7.10da gsterilen ara
AMALARIMIZ
ve gerelerin tam olup olmadn kontrol ediniz.

N N

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

179

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

fiekil 7.10
Deneyde
Kullanlan
Malzemeler

3
4
6
5

SER RL DEVRE UYGULAMASI


Seri RL devre deneyinde Ohm ve Kirchhoff kanununun geerlilii gsterilecektir.
Deneyde seri RL devrelerindeki faz iliflkisi de incelenecektir. Deneysel elde edilen
fazr nicelikler, hesaplanan niceliklerle karfllafltrlacaktr.

n alflma
Seri RL uygulamasnda v=2 cos (25000t) V alternatif akm gerilim kayna, R=220
diren ve L=10 mH indktr kullanlacaktr. Kaynan faz asnn 0 olduu kabul
edilmektedir (fiekil 7.11).
fiekil 7.11
Seri RL Deney
Devresi

XL=250001010-3= 314,16
bulunur. Toplam empedans Eflitlik 7.8den elde edilir.

Z = ( 220)2 + (314, 16)2 = 383, 53

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

Faz as bulunurken hesap makinesi radyan moduna ayarl olmaldr.D K K A T


SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

DKKAT

N N

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

180

Devre Analizi Laboratuvar

X
314, 16
= 0, 96 rad
= tan1 L = tan1

R
220

Faz asnn derece karfll


=

0, 96 180
= 55

Faz as , VR ve Inn Vs ile arasndaki adr. Vsin faz as 0 kabul edildii


iin VR ve I, Vsden geri fazdadrlar. ndktr gerilimi VL ise Vsden L ileri fazdadr (fiekil 7.12).
fiekil 7.12
VL

Vs 0 iin Seri RL
Devresinin Gerilim
Fazr Diyagram

VS

VR

Devreden geen I akmn, VR ve VL ve gerilimlerini, ve Z empedansn hesaplaynz ve izelge 1de A1-A7 nolu kutulara kaydediniz.

Deney Dzeneinin Kurulmas


Osiloskoba g veriniz. CH1 ve CH2 ayarlarn dikey kontrol dmeleri ile AC Coupling ve Probe 10X olacak flekilde ayarlaynz. Measure tufluna basnz ve daha
sonra en stten ilk opsiyon tufluna basnz. Measure 1 menusnden Source olarak CH1, Type olarak Pk-Pk seiniz ve Back tufluna basnz. stten ikinci opsiyona basnz ve Measure 2 mensnde Source olarak CH1, Type olarak Period seiniz. nc opsiyon tufluyla Measure 3 mensnde CH2 iin Pk-Pk ayar yapnz. Drdnc opsiyon tuflu ile Measure 4 mensnde Source, Type ve Source2
iin srasyla CH1, Delay ve CH2 seimini yapnz.
Sinyal retecinin kfln osiloskobun CH1 girifline balaynz.
Sinyal retecine g veriniz (fiekil 7.13). Gstergede sins sinyal iflareti grlnceye kadar WAVE tufluna tekrar tekrar basnz. Daha sonra srasyla 5, SHIFT
ve kHz tufllarna basarak frekans 5 kHze ayarlaynz.
SHIFT tufluna basldnda zerindeki LED yanar ve girifl tufllar ile TTL, MHz,
kHz, Hz ile
ve
seimleri yaplabilir. Girifl tufllar ile 0-9 saylar ve . girifli iin SHIFT seenei kapal olmaldr. SHIFT seeneinin durumunu LEDden
grebilirsiniz.
Sinyal retecinde frekans deiflimini birler, onlar veya yzler hanesinde deifltirebilmek iin SHIFT tufluna basnz. Daha sonra
ve
yn tufllar ile ekran
zerinde istenilen haneye ilerleyiniz. Seilen hanenin basamak deerine gre
(1,10,100,vb) frekans deeri frekans ayar dmesi ile deifltirilebilir.

181

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

Sinyalin genlik ayar osiloskop ekrannda yaplacaktr. Sinyal retecinden kfl


almak iin OUTPUT ON tufluna basnz. Bu durumda tuflun zerindeki LED yanar.
Osiloskop ekrannda sinyalin Time/Div ve Volt/Div ayarlarnn otomatik olarak yaplabilmesi iin AutoSet tufluna basnz. Daha sonra sinyal retecinde AMPL dmesini deifltirerek sinyalin tepeden tepeye deerini 4 volta ayarlaynz. Sinyalin
genlii osiloskop ekranndaki CH1 Pk-Pk lm deerinden grebilirsiniz. Deney
srasnca AMPL dmesine bir daha dokunmaynz. OUTPUT ON tufluna bir daha
basarak sinyal kfln kesiniz.
fiekil 7.13

Gsterge

Ama/ Kapama Frekans


Anahtar
Ayar

Girifl Tufllar

SHFT Tuflu kfl ON/OFF


Tuflu

Sinyal reteci

SIRA SZDE

SIRA SZDE

SZDE
Genlik Kontrol SIRAkfl

D fi N E L M

D fi N E L M
SIRA SZDE

S O R U
D fi N E L M

S O R U
D fi N E L M

Sinyal reteci kflndaki sinyalde herhangi bir DC ofset olmamas iin


dmesi
D K KOFFSET
AT
S O R U
basl durumda olmaldr.
SIRA SZDE

N N
N N

Deney iin gerekli balant tamamlanncaya kadar devreye sinyal uygulanmamaldr.


Bu
DKKAT
nedenle sinyal retecinin OUTPUT ON tuflunun zerindeki LEDnin snk olup olmadn
AMALARIMIZ
kontrol ediniz. LED yanyorsa OUTPUT ON tufluna basarak sinyal kfln
kesiniz.
SIRA SZDE
Sinyal retecinin MAIN kfln osiloskobun CH1 ve CH2 girifllerini fiekil 7.11de
K T 7.14te
A P
gsterilen a-b ve c-d noktalarna balaynz. Devre balantsAMALARIMIZ
fiekil
gsterilmifltir.
TKE LE VT ZA Y OP N

CH1
Sinyal
retici
kfl

DKKAT
S O R U

SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE

K T A P
AMALARIMIZ

fiekil 7.14

T KE L E VT ZAY OPN

Sinyal reteci ve
Osiloskobun Devre
Balants

TELEVZYON
NTERNET

TELEVZYON
NTERNET

NTERNET

NTERNET

CH2
R
L

182

Devre Analizi Laboratuvar

Deneyin Yaplfl
1. Sinyal retecinin OUTPUT ON tufluna basnz. LEDin yanyor olduunu
gzlemleyiniz.
SIRA SZDEAutoSet tufluna basarak Volt/Div ve Time/Div ayarlarnn oto2. Osiloskobun
matik olarak yaplmasn salaynz. CH1 ve CH2den srasyla kaynak gerilimi Vs ve indktr gerilimi VL llmektedir. Measure tufluna basnz ve
D fi N E L M
ekrandan sinyallerin tepeden tepeye deerlerini (VP-P) ve girdi sinyalinin
periyodunu okuyunuz. Vsnin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.1de B1
S O R yaznz.
U
kutusuna
Vsnin faz asn 0 alnz.

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

lm yaplan
bykl V=Vp-p /2dir.
KKAT
D sinyallerin

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

3. CH1 ve CH2deki sinyalleri dikey pozisyon dmeleri ile ayn yatay eksene
SIRA SZDE
getiriniz. Daha sonra Run/Stop tufluna basarak ekran grntsn yakalaynz. Osiloskop ekran grntsn fiekil 7.15te verilen ekran flekli zerine
iziniz.
Ayrca osiloskobun Time/Div ve Volt/Div deerlerini ilgili kutulara
AMALARIMIZ
kaydediniz.

N N

fiekil 7.15
K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Osiloskop Ekran Grnts ve lek Deerleri

TIME/DIV
VOLT/DIV (CH1)
VOLT/DIV (CH2)

4. Cursor tufluna basnz. Menden Source-CH1 ve Type-Time seiniz. Daha


sonra Cursor Option 1 butonuna basnz ve multipurpose dmesi ile CH1
sinyalinin sfr geifl yapt yeri iflaretleyiniz. Daha sonra Source-CH2 seiniz. Cursor Option 2 tufluna basp, multipurpose dmesiyle CH2 sinyalinin sfr geifli yapt yeri iflaretleyiniz (fiekil 7.16). Bu iki iflaretli yer arasndaki zaman fark t yi ekrandan okuyunuz ve kaydediniz. fiekil 7.16da verilen ekran grntsnde CH2 sinyali CH1 sinyaline gre geri fazdadr.
Eflitlik 7.26den L faz asn hesaplaynz ve izelge 7.1de B2 nolu kutuya
kaydediniz.
L =

360 t
T

Burada T, sinyalin periyodunu (saniye) gstermektedir ve T=1/f dir.

(7.26)

183

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

fiekil 7.16
Osiloskop
Kullanarak Zaman
Fark lm

CH1
CH2

V PP

5. Measure tufluna basnz ve osiloskop ekranndan Delay deerini okuyunuz. Bu deer CH1 ve CH2deki sinyallerin ykselen kenarlar arasndaki t
zaman farkn verir. Drdnc admda ltnz deerle okuduunuz Delay deerini karfllafltrnz ve sonular birbirinden farklysa nedenlerini Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmne yaznz.
6. Drdnc opsiyon tuflu ile Measure 4 mensnde Type olarak Phase seiniz. Daha sonra Measure tufluna basp ekrandan Phase deerini okuyunuz. Bu deer Vs ile VL arasndaki L faz asdr. VL , Vse gre ileri fazda
olduu iin faz asnn iflareti pozitiftir. Drdnc admda bulduunuz deerle okuduunuz deeri karfllafltrnz ve sonular birbirinden farklysa nedenlerini Deney Sonularnn Deerlendirilmesi blmne yaznz.
7. VR ile Vs arasndaki faz asn bulunuz ve izelge 1de B4 nolu kutuya
kaydediniz. =(90L).
8. Osiloskobun CH1 giriflini diren ularna balaynz ve CH2 giriflini devreden ayrnz. AutoSet ve daha sonra Measure tufluna basnz. Ekrandan diren zerindeki gerilimin Vp-p deerinini okuyunuz. Bu lmden, gerilimin
V
bykln V = p- p bulunuz. Bu deeri kullanarak VRnin kutupsal
R
2
formda ifadesini elde ediniz ve izelge 7.1de B5 nolu kutuya kaydediniz.
9. I=VR/R ifadesinden devreden geen akmn kutupsal formdaki ifadesini bulunuz ve izelge 7.1de B6 nolu kutuya kaydediniz.
10. Z=Vs/Idan devrenin empedansn kutupsal formda yaznz ve izelge 7.1de
B7 nolu kutuya kaydediniz.
11. Sinyal retecinin OUTPUT ON tufluna basarak sinyal kfln kesiniz. Tuflun
stndeki LED snk olmaldr.
12. Osiloskop ve sinyal retecini kapatnz.

184
izelge 7.1
Seri RL Deneyi
Hesaplama ve lm
Sonular

Devre Analizi Laboratuvar

A.Hesaplanan/
Verilen

Nicelik

B. llen

Kaynak gerilimi, Vs=Vs0

A1.

B1.

Faz as L

A2.

B2.

ndktr gerilimi, VL=VLL


A3.
VL, Vsden geri mi yoksa ileri mi fazdadr?

B3.

VL ve Inn Vse gre faz as


= -(90-L)

A4.

B4.

Diren gerilimi VR=VR

A5.

B5.

Akm I=VR / R

A6.

B6.

Empedans Z=Vs / I

A7.

B7.

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi


Hesapladnz ve ltnz gerilimleri, akmlar, faz farklarn ( ve L ) ve empedans karfllafltrnz. Sonular birbirinden farklysa nedenlerini belirtiniz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................

185

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

SER RC DEVRE UYGULAMASI


Seri RC devre deneyinde Ohm ve Kirchhoff kanununun geerlilii gsterilecektir.
Ayrca seri RC devrelerindeki faz iliflkisi de incelenecektir. Deney sonunda hesaplanan fazr nicelikler, deneysel lm sonular ile karfllafltrlacaktr.

n alflma
Seri RC devresinde =2cos (21000t) V alternatif akm gerilim kayna, R=2,2 k
diren ve C=100 nF kapasitr kullanlacaktr (fiekil 7.17).
fiekil 7.17
a

Seri RC Deney
Devresi

2,2 k

c
100 nF

2cos (2 1000t)
d

Xc =

1
1
=
= 1591, 54
2 fC 2 1000 100 109

Z = ( 2200 )2 + (1591, 54 )2 = 2715, 32

X
1591, 54
= 0, 62 rad
= tan1 c = tan1

R
2200
=

0, 62 180
= 35, 52

Devrenin hesaplanan empedansn izelge 2de A7 nolu kutuya kaydediniz.


Faz as , VR ve Inn Vs ile arasndaki faz adr. Vsnin faz as 0 kabul edildii iin VR ve I, Vsden ileri fazdadrlar. Kapasitr gerilimi VC ise Vsden C
geri fazdadr.
fiekil 7.18
Vs 0 iin Seri RC
Devresinin Gerilim
Fazr Diyagram

VR

VS
C

VC

186

Devre Analizi Laboratuvar

Devreden geen I akmn, VR ve VC gerilimlerini ve Z empedansn hesaplaynz ve izelge 7.2de A1-A7 nolu kutulara kaydediniz.

Deney Dzeneinin Kurulmas


Sinyal retecini; frekans 1 kHz ve tepeden tepeye 4 volt genliine sahip sinsoidal sinyal retecek flekilde ayarlaynz. Osiloskop CH1 ve CH2 ayarlar seri RL deneyinde verilen ayarlarla ayn olmaldr. Sinyal reteci ve osiloskop ayarlar ile ilgili olarak seri RL deneyine baknz.
Sinyal retecinin MAIN kfln osiloskobun CH1 ve CH2 girifllerini fiekil 7.17de
gsterilen a-b ve c-d noktalarna balaynz. Devre balants fiekil 7.19da gsterilmifltir.
fiekil 7.19
Sinyal reteci ve
Osiloskobun Devre
Balants
CH1
Sinyal
retici
kfl

CH2

R
C

Deneyin Yaplfl
1. Sinyal retecinde OUTPUT ON tufluna basnz. LEDin yanyor olduunu
gzlemleyiniz.
2. Osiloskobun AutoSet tufluna basarak Time/Div ve Volt/Div ayarlarnn otomatik olarak yaplmasn salaynz. CH1 ve CH2den srasyla kaynak gerilimi Vs ve kapasitr gerilimi VC llmektedir. Measure tufluna basnz ve
ekrandan sinyallerin tepeden tepeye deerlerini (Vp-p) ve girdi sinyalinin
periyodunu okuyunuz. Vsnin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.2de B1
kutusuna yaznz. Vsnin faz asn 0 alnz.
3. CH1 ve CH2deki sinyallerini dikey kontrol dmesi ile ayn yatay eksene
getiriniz. Daha sonra Run/Stop tufluna basarak ekran grntsn yakalaynz. Ekran grntsn fiekil 7.20de verilen ekran flekli zerine iziniz. Ayrca osiloskobun Time/Div ve Volt/Div deerlerini ilgili kutulara kaydediniz.
4. Drdnc opsiyon tuflu ile Measure 4 mensnde Type olarak Phase seiniz. Daha sonra Measure tufluna basp ekrandan Phase deerini okuyunuz. Bu deer Vs ile VC arasndaki C faz asdr. VC, Vse gre geri fazda
olduu iin faz asnn iflareti negatiftir. Faz asn izelge 7.2de B2 nolu
kutuya kaydediniz.
5. VCnin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.2deki B3 nolu kutuya kaydediniz.

187

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

6. VR ile VS arasndaki faz asn bulunuz ve izelge 7.2de B4 nolu kutuya


kaydediniz. =(90-|C|).
7. Osiloskobun CH1 giriflini diren ularna balaynz ve CH2 giriflini devreden ayrnz. AutoSet ve daha sonra Measure tufluna basnz. Ekrandan diren zerindeki gerilimin Vp-p deerini okuyunuz. Bu lmden, gerilimin
V
bykln VR = p- p bulunuz. Bu deeri kullanarak VRnin kutupsal
2
formda ifadesini elde ediniz ve izelge 7.2de B5 nolu kutuya kaydediniz.
8. I=VR/R ifadesinden devreden geen akmn kutupsal formdaki ifadesini bulunuz ve izelge 7.2de B6 nolu kutuya kaydediniz.
9. Z=Vs /Idan devrenin empedansn kutupsal formda yaznz ve izelge
7.2de B7 nolu kutuya kaydediniz.
10. Sinyal retecinin OUTPUT ON tufluna basarak sinyal kfln kesiniz. Tuflun
stndeki LED snk olmaldr.
11. Osiloskop ve sinyal retecini kapatnz.
fiekil 7.20
Osiloskop Ekran Grnts ve lek Deerleri

TIME/DIV
VOLT/DIV (CH1)
VOLT/DIV (CH2)

Nicelik

A. Hesaplanan/
Verilen

B. llen

Kaynak gerilimi, Vs=Vs0

A1.

B1.

Faz as c

A2.

B2.

Kapasitr gerilimi, Vc=Vcc


VC , Vsden geri mi yoksa ileri mi fazdadr?

A3.

B3.

VRnin Vse gre faz as


= (90-c )

A4.

B4.

Diren gerilimi VR=VR

A5.

B5.

Akm I=VR / R

A6.

B6.

Empedans Z=Vs / I

A7.

B7.

izelge 7.2
Seri RC Deneyi
Hesaplama ve lm
Sonular

188

Devre Analizi Laboratuvar

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi


Hesapladnz ve ltnz gerilimleri, akmlar, faz farklarn ( ve C) ve empedans karfllafltrnz. Sonular birbirinden farklysa nedenlerini belirtiniz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

SER RLC DEVRE UYGULAMASI


Seri RLC devresi deneyinde bu devreyi karakterize eden nicelikler (akmn genlik
ve faz deiflimi, rezonans frekans, bandgenifllii ve kalite faktr) zerinde alfllacaktr.

n alflma
Seri RLC deney devresi fiekil 7.21de verilmektedir. Kaynak geriliminin fazr ifadesini izelge 7.3te A1 nolu kutuya kaydediniz. Devrenin rezonans frekansn (f0),
kesim frekanslarn (f1 ve f2 ) ve bandgeniflliini (BW) hesaplaynz. Bu deerleri
izelge 7.3te srasyla A2-A4 nolu kutulara kaydediniz. Ayrca Ohm ve Kirchhoff
kanunlarn kullanarak rezonans frekansnda indktr ve kapasitr zerindeki gerilim dflmlerini hesaplaynz. Bu gerilim dflmlerini ve kaynak gerilimini kulla-

189

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

narak devrenin kalite faktrn (Q) hesaplaynz. Bulduunuz deeri izelge


7.3te A5 nolu kutuya kaydediniz. Kalite faktr ve rezonans frekansn kullanarak
devrenin bandgeniflliini hesaplaynz ve A6 nolu kutuya kaydediniz.
fiekil 7.21

22 nF

Seri RLC Deney


Devresi

10 mH

c
2

0 V

270
d

Deney Dzeneinin Kurulmas


Sinyal retecini; frekans 5 kHz ve tepeden tepeye 4 volt genliine sahip sinsoidal sinyal retecek flekilde ayarlaynz. Osiloskop CH1 ve CH2 ayarlar seri RL/RC
deneyinde verilen ayarlarla ayn olmaldr. Seri RLC deneyinde osiloskobun bulduu faz as deerleri kullanlacaktr. Bu nedenle Measure 4 mensnde Type olarak Phase seilmelidir. Sinyal reteci ve osiloskop ayarlar ile ilgili olarak seri RL
deneyine baknz.
Sinyal retecinin MAIN kfln, osiloskobun CH1 ve CH2 girifllerini fiekil 7.21de
gsterilen a-b ve c-d noktalarna balaynz. Devre balants fiekil 7.22de gsterilmifltir.
fiekil 7.22
Sinyal reteci ve
Osiloskobun Devre
Balants

CH1
Sinyal
retici
kfl

CH2

C
R

Deneyin Yaplfl
1. Sinyal retecinde OUTPUT ON tufluna basnz. LEDin yanyor olduunu
gzlemleyiniz.
2. Osiloskobun AutoSet tufluna basarak Time/Div ve Volt/Div ayarlarnn otomatik olarak yaplmasn salaynz.
3. Measure tufluna basnz.

190

Devre Analizi Laboratuvar

4. CH1den kaynak gerilimi Vsnin tepeden tepeye gerilim deerini (Vp-p) okuyunuz. Vsnin bykln (Vs=Vp-p/2) bulunuz ve bu deeri kullanarak
Vsnin kutupsal formdaki ifadesini izelge 7.3te B1 nolu kutuya kaydediniz.
Vsnin faz asn 0 alnz.
5. CH2den diren zerindeki gerilimin (VR) Vp-p deerlerini okuyunuz. Akmn bykln (I=Vp-p/2R) hesaplaynz. 5 kHz sins sinyali iin elde
edilen bu deeri, izelge 7.4te ilgili kutuya kaydediniz.
6. Osiloskop ekranndan Phase deerini okuyunuz. 5 kHz sins sinyali iin elde edilen bu deeri izelge 7.4te ilgili kutuya kaydediniz.
7. Sinyal retecinin frekansn 5-15 kHz arasnda 1er kHz deifltirerek 4-6
admlarndaki ifllemleri yapnz ve sonular izelge 7.4te ilgili kutulara kaydediniz.
8. Sinyal retecenin frekansn 5-15 kHz aralnda FREQUENCY ayar dmesiyle deifltirerek, Phase deerinin 0 olduu f0 rezonans freakansn bulunuz ve izelge 7.3te B2 nolu kutuya kaydediniz.
9. Rezonans frekansnda CH2 Pk-Pk deerini (Vp-p) okuyunuz. Daha sonra,
sinyal retecinin frekansn rezonans frekansnn altnda ve stnde deifltirerek CH2de 0,707 Vp-p geriliminin grld frekans deerlerini (f1 ve f2)
belirleyiniz ve izelge 7.3te B3 nolu kutuya kaydediniz.
10. BW=f2-f1 eflitliinden bandgeniflliini hesaplaynz ve izelge 7.3te B4 nolu
kutuya kaydediniz.
11. Sinyal retecini frekansn rezonans frekansna ayarlaynz. Multimetreyi
kullanarak kaynak, indktr veya kapasitr gerilimlerini lnz. Bu deerleri Eflit 7.25te kullanarak Q deerini hesaplaynz ve izelge 7.3te B5 nolu
kutuya kaydediniz.
12. B5 nolu kutudaki Q deerini kullanarak devrenin bandgeniflliini hesaplaynz ve izelge 7.3te B6 nolu kutuya kaydediniz.
izelge 7.3
Seri RLC Deneyi
Hesaplama ve lm
Sonular

Nicelik

A. Hesaplanan/Verilen

B. llen

Kaynak gerilimi, Vs=Vs0

A1.

B1.

Rezonans frekans f0

A2.

B2.

Kesim frekanslar (f1 ve f2)

A3.

B3.

Band genifllii BW = f2 - f1

A4.

B4.

Q-faktr
V
V
Q = L veya C
Vs
Vs

A5.

B5.

A6.

B6.

Band genifllii BW =

f0
Q

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

Frekans (kHz)

I =VR / R

Faz as ( )

5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

Deney Sonularnn Deerlendirilmesi


Akmn byklk (I) ve faz asnn frekansa gre deiflimini ayr ayr iziniz. izimlerde frekans (kHz) x-ekseninde, akmn bykl (mA) ve faz as (derece) y-ekseninde verilecektir. izimlerinizi fiekil 7.23 zerinde gsteriniz.
Faz deiflim grafiine bakarak devrenin indktif veya kapasitif zellik gsterdii blgeleri iflaretleyiniz.
Hesapladnz ve ltnz rezonans frekansn, kesim frekanslarn, bandgeniflliini ve kalite faktrn karfllafltrnz. Sonular biribirinden farklysa nedenlerini belirtiniz.
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................

191
izelge 7.4
Seri RLC Devresinde
llen Akmn
Bykl ve Faz
Deerleri

192
fiekil 7.23 (a)
Akmn
Byklnn
Frekansa Gre
Deiflimi

Devre Analizi Laboratuvar

I (mA)

f(kHz)
fiekil 7.23 (b)
Faz Asnn
Frekansa Gre
Deiflimi

(derece)

f(kHz)

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI ?


...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................

193

194

Devre Analizi Laboratuvar

zet
Bu nitede alternatif akmda seri RLC devrelerinin analizi incelenmifltir. Dorusal devre teorisine gre, alternatif akm kaynana sahip devrelerde oluflan tepkiler
kaynakla ayn frekansa sahiptir. Devrenin yaps ve kullanlan elemanlar tepkilerin byklk ve faz asn belirler. Bu analizlerde sinsoidal nicelikler fazr denilen
karmaflk saylarla kartezyen veya kutupsal formda gsterilir.
Alternatif akm devrelerinin analizinde Ohm ve Kirchhoff kanunlarndan faydalanlr. Bu kanunlar fazr nicelikler zerine uygulanarak akm, gerilim ve empedans nicelikleri elde edilir.
ndktr ve kondansatrn sinzoidal girifl frekansna
gsterdikleri deiflken dirence reaktans denir. ndktif
reaktans frekansla doru orantldr. Kapasitif reaktans
ise frekansla ters orantldr. Bir devrenin sinsoidal girdiye gsterdii zorlua empedans denir. Devredeki reaktans, gerilim ve akm arasnda faz kaymasna neden
olur.
RLC elemanlarnn birlikte kullanld devreler, alc
devrelerinde frekans seici olarak kullanlrlar. Bu devrelerin frekans seicilii; rezonans frekans, bandgenifllii ve kalite faktr ile ifade edilir.
Bu nitedeki deneysel alflmalarda; osiloskop, sinyal
reteci ve multimetre kullanarak seri RLC devrelerindeki
niceliklerin nasl llecei gsterilmifltir. Bunun yannda renci; deneysel alflma ile lm hata kaynaklarn
ve bunlarn lmlere olan etkilerini renmektedir.

7. nite - Alternatif Akmda RLC Devreleri

195

Kendimizi Snayalm
1. =4cos (21000t) V gerilim kaynann frekans ve
rms deeri afladakilerden hangisidir?
a. 500 Hz, 4V
b. 1000 Hz, 4 / 2 V
c. 2000 Hz, 4 V
d. 1000 Hz, 4 / 2 V
e. 750 Hz, 4 / 2 V

2. RLC devresinden geen akm i=3 cos( t-15) ile ifade edilmektedir. Akmn kutupsal formdaki fazr ifadesi afladakilerden hangisidir?
a. I=315 A
b. I =

15 A

c. I=315A
d. I=3 + j2 A
e. I =

15 A

3. V=1020 V fazrnn kartezyan koordinatlardaki


ifadesi afladakilerden hangisidir?
a. 9,4 + j 3,42
b. 9,4 j 3,42
c. 3,42 j 9,4
d. 9,4 + j 3,42
e. -9,4 j 3,42
4. Seri RLC devresinde L=1mH ve C=1Fdr. Kaynak
frekans f=1kHz ise indktif ve kapasitif reaktansn deeri afladakilerden hangisidir?
a. XL=2 , XC =1/2 ,
b. XL=2000 , XC =1/2000
c. XL=2000 , XC =1000/2
d. XL=2 , XC =1000/2
e. XL=2 , XC =2
5. Seri RL devresi iin Vs=100 V ve VL=623 V olarak verilmektedir. Buna gre diren gerilimi VRnin faz
as ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. VL ile ayn fazdadr.
b. Vsden 67 geri fazdadr.
c. VLden 90 geri fazdadr.
d. Vs ile ayn fazdadr.
e. VLden 23 geri fazdadr.

6. Seri RL devresinde kaynak gerilimi Vs=100 V ve


devreden geen akm I=2-25 Adir. Bu devrenin Z
empedansnn kutupsal formdaki fazr ifadesi afladakilerden hangisidir?
a. 200
b. 5-25
c. 10-25
d. 2025
e. 525
7. Seri RC devresinde kaynak gerilimi Vs=100 V,
R=500 ve XC=500 dur. Bu devreden geen akmn
kutupsal formdaki fazr ifadesi afladakilerden hangisidir?
a. 7,0745 mA
b. 14,1445 mA
c. 28,2845 mA
d. 14,1445 mA
e. 7,0745 mA
8. Seri RC devresinde diren ularndaki gerilim VR ile
ilgili afladakilerden hangisi dorudur ?
a. Vs ile ayn fazdadr.
b. Vsden 90 geri fazdadr.
c. Akm ile ayn fazdadr.
d. Vsden 90 ileri fazdadr.
e. Akmdan 90 geri fazdadr.
9. Seri RLC devresinde R=10 L=10 mH ve C=1Fdr.
Devrenin f=100 Hzde reaktans XT ile ilgili afladakilerden hangisi dorudur?
a. XT indktiftir.
b. XT ile R direnci arasndaki a 90dir.
c. Seri RLC devresi rezonanstadr XT=0 .
d. XT kapasitiftir.
e. XT ile R direnci arasndaki a 0dir.
10. Seri RLC devresinde rezonans frekans f0=15 kHz
ve bandgenifllii BW=5 kHzdir. Devrenin kalite faktr (Q) afladakilerden hangisidir?
a. 6
b. 5
c. 3
d. 1/3
e. 1/6

196

Devre Analizi Laboratuvar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b

Yantnz yanlfl ise Fazr konusunu yeniden


gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Fazr konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Fazr konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Seri RLC Devrelerinde Empedans konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Seri RL Devreleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Seri RL Devreleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Seri RC Devreleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Seri RC Devreleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Seri RLC Devreleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bandgenifllii ve Kalite Faktr konusunu yeniden gzden geiriniz.

2. a
3. b
4. d
5. b
6. e
7. d
8. c
9. d
10. c

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1

Z = R + jX L = 75k + +j25k = 79,0518, 43 k


= 79,0518, 43 k

I=

Vs
Z

100 V

79,0518, 43 k

= 0,126 - 18, 43 mA

Sra Sizde 2
VR=IR
=(10 mA) (6,2 k)=6,20 V
VC=IXC
=(10 mA) (490k)=490 V
Vs=VR+VC=6,2 j 4 V
=7,3836,66 V
Sra Sizde 3
XL> Xc olduu iin devre indktif zellik gsterir.
Z = R + j ( X L - X C ) = 1+ j (3 - 1)k
= 2, 2463, 44 k

V
I= s =

10 V
Z 2,2463,44 k
= 0,45 - 63,44 mA

Sra Sizde 4

= 35,6 kHz
2 LC
R 390 k
BW = =
L 20 mH
= 19500 rad / s = 3103, 5 Hz
f
35600 Hz
= 11,47
Q= 0 =
BW 3103,5 Hz
f0 =

Yararlanlan Kaynaklar
Floyd, T.H. (2010). Principles of Electric Circuits.
USA: Pearson.
Nilsson, J.W. ve Riedel, S.A. (2008). Electric Circuits.
New Jersey: Prentice Hall.
Dorf, R.C. ve Svoboda J.A. (2008). Introduction to
Electric Circuits. USA: John Wiley & Sons, Inc.
Kyak, E. (Ed.) (2012). Devre Analizi. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.

DEVRE ANALZ LABORATUVARI

Amalarmz

N
N
N
N

Bu niteyi tamamladktan sonra;


Reaktans ve direnci ayrt edebilecek,
Frekans ve reaktans iliflkilendirebilecek,
Girifl ve kfl voltajlarn karfllafltrabilecek,
Osiloskobun ifllevini tanmlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Szge
Frekans
Reaktans

Girifl Voltaj (Sinyali)


kfl Voltaj (Sinyali)
Empedans

indekiler

Devre Analizi
Laboratuvar

Alak ve Yksek
Frekans Szgeleri

GRfi
GVENLK NLEMLER
TEORK BLG
DENEYDE KULLANILAN ARA VE
GERELER
DENEY DZENENN
KURULMASI
DENEY SONULARININ
DEERLENDRLMES
BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?

Alak ve Yksek Frekans


Szgeleri
GRfi
Elektronik cihazlarn (cep telefonlar, bilgisayarlar, televizyon, gibi) gnlk yaflammzdaki yerini tarif etmek mmkn deildir. Neredeyse onlarla yatp, onlarla
kalkyoruz. Bu cihazlarn alflmas prensipleri konumuz olmamakla beraber, cihazlar arasndaki balant elektromanyetik dalgalarla salanmaktadr, Dnyamza
Gneflten gelen flnlar gibi. Bulunduunuz blgede, cep telefonu olan herkesin
telefonlaryla ayn anda konufltuklarn farzedelim. letiflimi salayan elektromanyetik dalgalar ifllenerek cihazlarda ses oluflturmakta ve bizler de bu sesi alglamaktayz. Konuflmamz da benzer flekilde karfl tarafa iletilmektedir. Telefonuyla konuflan herkesin iletiflimi elektromanyetik dalgayla olduuna gre, nasl bir dierinin
konuflmasndan etkilenmeyip, konuflmamz rahat bir flekilde srdrebiliyoruz? Siz
hi kendinize sordunuz mu? Baz yerlerde, neden telefonla konuflmalarmza izin
vermiyorlar? Konuflmam alak sesle bile yapacam sylesem yine izin vermezler.
Uaklarda, baz yolcu otobslerinde, arabalarda cep telefonlaryla deil konuflmak, telefonlarnz ak bile tutamazsnz. Bu tr durumlarn en nemli nedeni; cihazmzdan yaylan elektromanyetik dalgalarn, fliddeti yksek olduundan, yakn
evredeki dier elektronik cihazlarn alflmasn etkilemesidir. Bunu, yaknnzdan
geen bir motosikletin araba radyosuna etkisi, televizyon yaknnda bulunan bir
cep telefonunun almasyla televizyondan gelen ve istenmeyen grlt (noise, noiz diye okuyabilirsiniz) gibi cihazlarn etkilenmesi fleklinde tanmlayabilirsiniz. Bu
ve buna benzer grlt oluflturan sinyalleri engellemek iin elektronik cihazlarn
devrelerine elektronik szgeler eklenir. Eletronik szgeler olduka karmaflk yapya sahiptir ve zerinde ok alfllan devrelerdir.
Szge deyince aklmza istediimizi szerek veren ve istemediimizi de alkoyan gelir. Konumuza iliflkin szge kavram da byle alglanmaldr. Buna gre alak frekans szgeci demek, devreye uygulanan sinyalin kk frekansl olanlarn
geiren yksek frekansl olanlarn da geirmeyen anlafllacaktr. Yksek frekans
szgeci ise, uygulanan sinyalin dflk frekansl ksmn geirmeyip yksek ksmlarn geiren demektir. Bir szge devresi oluflturmak iin elektrik devrelerinde
kullanlan diren, kodansatr ve indktrn ac (alternating current; deiflken
akm) sinyaline karfl tepkilerini bilmek gerekir. Bu konuda ayrntl bilgiye Elektrik Devre Analizi ve Elektrik Enerjisi letimi ve Datm adl kitaplarnzdaki ilgili
nitelerden ulaflabilirsiniz.

200

Devre Analizi Laboratuvar

Bu deneyde, en basit ve anlafllmas en kolay szge olan bir RC devresi oluflturarak, bu devrenin hem alak frekans geirdiini ve hem de yksek frekansn
gemesini saladn greceksiniz.

GVENLK NLEMLER
Herfleyden nce elektrik ile ilgili deney yaptnz unutmaynz, dikkatli
olunuz ve aceleci davranmaynz.
Deney arkadaflnzla uyum ierisinde alflnz ve deneyleri zverili yapnz.
Deney devresi tamamen kurulup yetkili retim elemanna gstermeden
devreye elektrik balants yapmaynz.
Elektrik balantlar tamamen yaltlmfl olmayabileceinden herhangi ak
bir tele ve balantya dokunmaynz.
Yaltm malzemeleri eskimifl, ypranmfl ve zelliini kaybetmifl olabilir. Bu
durumu hemen ilgiliye haber veriniz.
Bir arza durumunda sakn mdahale etmeye kalkmaynz ve ilgiliye haber
veriniz.
Prizlerden fiflleri karmak iin kablolarndan tutup karmay denemeyiniz.
Fifllerinden tutarak karnz.
Gereksiz yere elektrik enerjisi tketmeyiniz.
Laboratuvar ile ilgili gvenlik panosunu mutlaka okuyunuz.

TEORK BLG
Yukarda sz edilen, kitaplarda ve bu laboratuvar kapsamnda diren (R), kondansatr (C) ve indktr (L) hakknda yeteri kadar bilgi sahibi olduunuzu kabul
etmekle beraber bu ksmda da baz bilgilerin verilmesi uygun olacaktr.
Sadece iki direnten oluflan bir devrenin; direnlerin paralel balanmas durumunda akm blmeye uygun olduunu ve seri balanmas durumunda da voltaj
blmeye uygun olduunu hatrlaynz. Bu ilkenin seri bal bir RC devresi iin de
geerli olduunu aklnzdan karmaynz.
Kondansatrn direnten farkl nemli zellii vardr. Bunlardan birincisi
enerji depolayabilmesidir. Bundan dolay hibrid arabalarda ak gibi enerji depolamak amacyla kullanlabilmektedir (Hibrid arabalar, sv ve gaz yaktlar gibi,
depolanmfl enerjiyi hareket enerjisine dnfltren ve hareket enerjisini de elektrik enerjisine dnfltrerek depolayan aralardr). kinci zellii, reaktansnn
uygulanan sinyalin frekansna bal olarak deiflmesidir. ncs ise, kondansatre uygulanan deiflken voltaj ile kondansatrden geen deiflken akm arasnda 90 lik faz farknn olmasdr. Bu deneyde kondansatrn ikinci zellii
deerlendirilecektir.
Kondansatrn reaktans XC (kay c diye okunur),
1
XC =
(8.1)
2 fC
olarak ifade edilir, birimi ohmdur (, om olarak okunur). Burada f uygulanan
sinyalin frekansdr, birimi Hzdir (hertz). C kondansatrn sasdr ve birimi faraddr (F). Bu birimlerin kullanld durumda reaktansn birimi de ohm olarak
ifade edilir. Eflitlikten grld gibi kondansatrn reaktans frekansa ters orantl olarak baldr. Bir dier deyiflle sinyalin frekans arttka reaktans azalmakta
veya frekans azaldka reaktans artmaktadr, hatta frekansn sfr olduu durumda
reaktans sonsuz olmaktadr. flte bu yzden kondansatrler doru akm geirmez

201

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

olarak deerlendirilir (kondansatrn dolarken veya boflalrken gzlenen durumu


hari). Reaktif elemanlarn C ve L ve direncin birimlerinin ayn (ohm) olmasna
ramen, reaktif elemanlar direnten farkl zelliktedir. Bu sebeple fiekil 8.1de grld gibi yatay eksen diren ekseni ve dfley eksen de reaktans ekseni olarak
bir devrenin empedansn belirlemede kullanlr. Bu eksenler birbirlerine dik eksenlerdir yani diren ekseni ile reaktans ekseni arasnda 90o lik (/2 rad) a vardr. Dfley eksenin diren ekseninin stnde olan ksm indktif reaktans ekseni
ve altnda kalan ksm da kapasitif reaktans ekseni olarak iki farkl biimde kullanlr. Bu nitede, ierii itibariyle devrenin empedansn belirlemek iin diren ve
kapasitif reaktans eksenlerini kullanacaz.
fiekil 8.1
Reaktans ve Diren
Eksenlerinin
Gsterimi

ndktif
reaktans
ekseni
Diren ekseni

Kapasitif
reaktans
ekseni

Evlerimizde kullandmz flebeke voltajnn frekans ka hertzdir? SIRA SZDE


Eer kullandmz devre sadece direnlerden olufluyorsa, balanma biimine
D fi N E L M
baklmakszn, devrenin empedans diren ekseni zerinde gsterilir.
Eer kullandmz devre sadece kondansatrlerden olufluyorsa devrenin empedans kapasitif
S Ohem
R U de kondanreaktans ekseni zerinde gsterilir. Eer devrede hem diren ve
satr bulunuyorsa, devrenin empedans kapasitif reaktans ekseni ile diren ekseninin belirledii alanda gsterilir. fiekil 8.2 bu durumlar gstermektedir. fiekil
DKKAT
8.2cde devrenin empedansnn yannda devrenin diren ve reaktans deerleri de
gsterilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta gsterimdeki deerlerin
sanki bir vektrmfl gibi dzenlendiidir. Hem diren ve hemSIRA
de SZDE
reaktans vektr
deildir. Ancak, aralarndaki ann 90 olmas sz edilen iki deerin, birimlerinin ayn olmasna ramen, vektrmfl gibi dflnlp ifllem yaplmasdr. Buna
AMALARIMIZ
gre bu devrenin empedansnn bykl,

SIRA SZDE

D fi N E L M
S O R U

DKKAT

N N

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

fiekil 8.2

RK T A P

R
XC

XC

TELEVZYON

(a)

(b)

(c)
NTERNET

T A P
(a) DirenKDevresi,
(b) Kondansatr
Devresi,
(c) Diren ve
TELEVZYON
Kondansatr
Devresi Empedans
Gsterimi
NTERNET

202

Devre Analizi Laboratuvar

Z=

R 2 + X C2

(8.2)

denkleminden elde edilmifl olur. Bu noktada, devreye uygulanan ac sinyali frekansnn devrenin empedansna nasl etki ettiini anlamaya alflalm. Bunun iin fiekil 8.3te grld gibi bir RC devremiz ve bu devreye uygulanan ac voltaj olsun
ve sadece voltajn frekans deiflsin. Direncin deerinin frekansla deiflmeyeceini
ancak; kondansatrn reaktansnn frekansla Eflitlik (8.1)e uygun olarak deifleceini biliyorsunuz. Uygulanan voltajn frekansnn, rnek olarak; f1>f2>f3 fleklinde
olduunu kabul edersek, devrenin direncinin, reaktansnn ve empedansnn fiekil
8.4teki gibi olduunu grrz. Bu flekli inceleyecek olursak; fiekil 8.4ada yksek
frekansta kapasitif reaktansn direnten kk olduu, fiekil 8.4bde direnle reaktansn deerlerinin hemen hemen ayn olduu ve fiekil 8.4cde kapasitif reaktansn
diren deerinden byk olduu grlr. Bunlardan anladmz, seri olarak bal bir RC devresinde devrenin empedans kapasitif reaktansa ve dolaysyla uygulanan voltajn frekansna nemli bir flekilde bal olduudur.
fiekil 8.3
R

AC Voltaj
Uygulanmfl Bir RC
Devresi
AC

SIRA SZDE

SZDE
Sas 5x10-6SIRA
F olan
bir kondansatrn 50 Hzlik frekansta reaktans ka ohm olur?

fiekil 8.4

D fi N E L M

D fi N E L M

Farkl
Frekanslardaki
S O R U
Diren, Reaktans ve
Empedans
Deerleri; f1>f2>f3

XC

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

N N

S O R U

XC

D Kf1K A T

DKKAT

SIRA SZDE

f3

f2

SIRA SZDE

XC
AMALARIMIZ

(a)

(b)

(c)

K T A P

fiekil 8.4teki izimlerde bir dier nemli ayrnt, reaktansn diren deerine belirli bir frekansta
T E L E V Zeflit
Y O N olduudur. Bunu afladaki eflitlikle ifade edebiliriz;
1
R = XC =
2 fC
NTERNET

(8.3)

203

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

Buradan aranlan frekans hesaplyabiliriz;

1
(8.4)
2 RC
Bulduumuz bu frekansa krlma noktas frekans veya kesim frekans, fk, ad
verilir. Demek oluyor ki; krlma noktas frekansnda direncin deeri, kapasitif reaktansn deerine eflittir. Bu sebeple uygulanan voltaj her iki devre eleman tarafndan eflit olarak blfllecektir. Bir dier deyiflle diren zerine dflen voltaj kondansatr zerine dflen voltaja eflit olacaktr. Burada hem diren ve hem de kondansatr zerindeki voltaj birbirlerine eflit olmakla beraber, her birinin deeri girifl
sinyali voltajnn 0,707si kadardr. Bu flaflrtc durum, diren ve kondansatr zerindeki sinyal voltaj genlikleri 0,707 ile arparak giderilebilir.
Bu aflamada rms (root-mean-square, kareler-ortalamasnn-karekk)
kavramndan sz etmek uygun olacaktr. Bildiiniz gibi alternatif akm ve voltaj zamana bal olarak deifliklik gsterirler. Bunlarn, sanki zamanla hi deiflmeyen,
sabitmifl gibi, ayn etkiyi gsteren (dc voltaj gibi) bir deeri vardr. Hesaplanmas
karflk olmasna ramen; sinus erileri iin genliin 0,707 ile arpm, o sinyalin
rms deerini verir. Yani, sinus erileri iin;
fk =

Vrms = Vgenlik x 0, 707

(8.5)

eflitliinden alternatif voltajn rms deeri hesaplanabilir. Yukarda sz edilen diren ve kondansatr zerindeki voltaj deerlerinin 0,707 ile arpm 0,5e eflittir.
Bu da girifl voltajnn %50-50 olarak iki devre eleman arasnda krlma frekansnda paylaflld anlamna gelir. Bu eflit paylaflm frekansn azaltlmas veya ykseltilmesi ile bozulur. Yukarda da vurguladmz gibi; direncin deeri deiflmedii
halde kondansatrn reaktansnn frekansa bal deiflmesi, uygulanan voltajn
hangisinde daha ok olacan belirler. Buna gre direncin deeri kapasitif reaktansa gre byk olursa, diren zerindeki voltaj dflmesi byk olacaktr. Eer
kapasitif reaktans diren deerine gre byk olursa voltaj dflmesi kondansatr
zerinde byk olacaktr.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

Evlerimizde kullandmz flebeke voltajnn rms deeri 220 volttur.


voltajn
SIRAAlternatif
SZDE
genlii ne kadardr?
D fi N E L M

D fi N E L M
Yukardaki aklamalar erevesinde krlma noktas frekans
deneyimizin amaS O R U
c iin bir l olacaktr. fiyle ki; krlma frekansndan kk frekanslarda
kapasiS O R U miktar da
tif reaktans byk olacandan girifl voltajnn kondansatr zerindeki
byk olacaktr. kfl voltaj bu durumda kondansatr zerinden
olursa,
D Kalnacak
KAT
alak frekans szgeci yaplmfl olur. Frekans ne kadar kk olursa kfl voltaj
DKKAT
da o kadar girifl voltajna yakn olur. Krlma frekansndan byk frekanslarda ise,
SIRA SZDE
kapasitif reaktans diren deerine gre kk olacandan, diren zerindeki volSIRA SZDE
taj byk olacaktr. Buna gre kfl voltaj diren zerinden alnrsa,
yksek frekans szgeci yaplmfl olur. Frekans ne kadar byk olursaAMALARIMIZ
kfl voltaj da girifl
voltajna o kadar yakn olur.
AMALARIMIZ

N
N
N N

Konu ile ilgili daha fazla bilgi iin Introductory Circuit Analysis kitabna
K T A bakabilrsiniz.
P

SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT

SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

NTERNET

NTERNET

204

Devre Analizi Laboratuvar

DENEYDE KULLANILAN ARA VE GERELER


Afladaki fotorafta bu deneyde kullanacanz ara ve gereler grlmektedir.
Bunlar; ac voltaj kayna, girifl ve kfl voltaj sinyallerini belirlemek ve lmek iin
osiloskop, diren, kondansatr, breadboard (bredbord diye okunur), balant
kablolar, yankeski ve kargaburun.
fiekil 8.5
Alak ve Yksek
Frekans
Szgelerinde
Kullanlan Ara ve
Gereler

DENEY DZENENN KURULMASI


Bu deney iki blmden oluflmaktadr. Birinci blm alak frekans, ikinci blm
yksek frekans szgeci deneyidir. Deney kurulumunu yapmadan nce kfl voltajnn hangi devre eleman zerinden alnacan bilerek breadboardda (breadboard
lehim kullanmadan devre elemanlarnn birbirleriyle balant yapmasn salar, bu
konuda yaptnz deneyi hatrlaynz) elemanlarn yerleflim dzenine karar vermek gerekir. Hatta bir msvedde kat zerinde tasarm yapabilirsiniz.

Alak Frekans Szgeci


Bu deneyde kfl voltaj kondansatr zerinden alnacandan fiekil 8.6da grld gibi R ve Cyi yerlefltirmek kablolarn rahat balanmasna imkan verir. Burada R ve Cnin birer ucu ortak, dier ular da girifl voltajnn uygulanaca terminallere balanmfllardr (fiekil 8.7).
fiekil 8.6
Kondansatr ve
Direncin
a) Breadboard
zerindeki ve
b) Terminale
Balantlar

(a)

(b)

205

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

fiekil 8.7
AC Voltaj
Kaynann
Devrenin Girifl
Terminallerine
Balanmas

Bu aflamada artk devre kullanma hazr olmasna ramen girifl ve kfl voltajlarn, deneyin bir amac olarak lmemiz gerekmektedir. Bunun iin elektrik-elektronik devrelerin mikroskobu olarak kabul ettiimiz osiloskobu balayacaz. Girifl voltajnn sinyal biimini, frekansn ve voltaj genliini belirlemek iin osiloskobun birinci kanaln kullanacaz. Bu balant fiekil 8.8de
gsterilmifltir. Burada, birinci kanaln balant ular devrenin girifl terminallerine veya onlara balanmfl devre elemanlarnn ularna balanabilir.
fiekil 8.8
Girifl Voltaj AC
Sinyalini Gzlemek
ve Belirlemek in
Osiloskobun Birinci
Kanalna Yaplan
Balant

Osilokobun ikinci kanaln, kfl voltajn kondansatr zerinden alacamzdan, bu elemann ularna balayacaz. Burada da ama; kfl voltajnn
biimini, frekansn ve genliini belirlemektir. Bu balant biimi fiekil 8.9da
gsterilmifltir.

206

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 8.9
Kondansotrn
Ularna
Osiloskobun kinci
Kanalnn
Balanmas

lk ksm deney kurulumu tamamlanmfltr.


SIRA SZDE

SIRA SZDE

Deneyin Yaplfl
Sizden bir deney dzeneinin kurulmas istenebilir veya kurulu bir deney dzeneD fi N E L M
i size verilebilir. Bunlardan hangisi olursa olsun sizin yapmanz gereken ilk fley;
grevli elemana deneyi yapmaya hazr olduunuzu syleyip onun kontrol ederek
S O R U izin vermesini salamaktr.
deney yapmanza

D fi N E L M
S O R U

Dikkatsiz, zensiz,
D K K A Tsorumsuz ve herhangi bir olumsuz durumu grevliye haber vermemek
gibi davranfllarla hem kendinizi ve hem de deney arkadaflnz tehlikeye atmfl olursunuz.

DKKAT

SIRA SZDE

N N

fiekil 8.10

alflr Duruma

AMALARIMIZ
Getirilmifl AC Voltaj

Kayna ve
Osiloskop

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Fifllerini taktnz cihazlar aabilirsiniz. Cihazlarn almasyla (biraz beklemeniz gerekebilir) ekranlarnda farkl iflaret ve deerler greceksiniz. AC voltaj kaynann gstergesinin sol st ksmnda sinus erisinin () grlmesini salaynz.
Baflka bir sinyal biimi gryorsanz, ekrann sa tarafnda yer alan wave (dalga)
dmesini kullanarak deifltirebilirsiniz. Ekran zerindeki saysal deer sinyal voltajnn frekansn gstermektedir. Frekanslar 3 farkl deerde verilmektedir, bunlar;

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

207

Hz (hertz), kHz (kilohertz, 1 kHz= 103 Hz) ve MHz (megahertz, 1 MHz= 106
Hz) byklndedirler. stediiniz frekans deerine ayarlamak iin srayla flu ifllemleri yapmalsnz:
Belirlediiniz deeri saysal olarak say tufllarn kullanarak giriniz.
Hangi birimde istiyorsanz SHIFT dmesine bastktan sonra seiniz.
Frekans deerini belirlemifl oldunuz.
OUTPUT ON dmesine bastnzda ac voltaj devrenin girifl terminallerine uygulanmfl olur.
Osiloskop ekranna baktnzda biri sar dieri mavi olmak zere iki iflaret
izgisi grrsnz. Sar olan girifl sinyalini, mavi olan da kfl sinyalini temsil etmektedirler. Ekran bir televizyon ekran gibi dflnebilirsiniz. Ancak; bu ekran kareli defter gibi leklendirilmifltir. Bu durum bize zerindeki deerleri lmemizi
salamaktadr. Yatay eksen ile frekans, dfley eksen ile de ac voltajnn genliini
leriz. Bu kitabn 6. nitesinde osiloskop ile ilgili ayrntl bilgi verilmifltir.
Girifl voltajnn frekansna bal lm yapacak ve en az 20 farkl frekans deerlerinde kfl voltaj genlii lmek durumunda kalacak olmanzdan dolay, yapmanz gereken ilk fley krlma noktas frekansn hesaplamak olacaktr. Bunun iin size
verilen kondansatrn sas ve direncin deerlerini bilmeniz gerekir. Eflitlik 8.4
kullanarak krlma noktas frekansn hesaplayabilirsiniz. Bu deer size lme hangi frekans deerinden bafllayacanz hakknda bilgi verecektir. Size yol gstermesi
asndan, rnek olarak, yaplan hesaplamada fk= 5000 Hz olsun. Bu deerin yirmide birinden (250 Hz) bafllayp yirmi kat (100 kHz) olan deere kadar 20 kademede
lm yapabilirsiniz. fknin 4783 veya 5043 Hz gibi deerleri olmas durumunda bile seeceiniz lm deerleri pratik olmas bakmndan yine 250 Hzden bafllayp
100 kHze kadar arzu ettiiniz deerlerde olabilir. Sonucu salkl deerlendirebilmek bakmndan afladaki izelgeye verileri girmeniz uygun olacaktr.
Sra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

f (Hz)

R (ohm)

C (farad) Xc (ohm)

V (volt)

Vg (volt)

V /Vg

izelge 8.1
Alak Frekans
Szgeci Verileri
(kfl Kondansatr
zerinden)

208

Devre Analizi Laboratuvar

Yukardaki izelgeye verilerin kaydedilmesini izelgedeki herhangi sray


doldurarak rnekleyelim. Verilen direncin deeri R= 27 k (27000 ohm), kondansatrn sas C= 2,7 nF (2,7x10-9 farad) olsun. fiekil 8.11deki ve fiekil
8.16daki osiloskop ekranndan V kfl voltaj ile Vg girifl voltaj deerlerini, leklendirmelere dikkat ederek, belirleyelim ve bu deerlerin olufltuu frekanslar da izelgedeki ilgili yerlere kaydedelim. R ve C stunlarna onlarn deerlerini, Xcnin bulunduu stuna da Eflitlik. (8.3)ten yararlanarak bulduumuz deeri yazalm. Ancak; burada belirtmemiz gereken durum, rnek izelge (izelge
8.2) doldurulurken kastl olarak frekans, kfl voltaj ve girifl voltaj deerlerinin
rastgele seilmifl olduklardr.
izelge 8.2
Verilerin Nasl
Yerlefltirileceini
Gsteren rnek
izelge

C (farad) Xc (ohm)

V (volt)

Vg (volt)

V /Vg

117892

10

10

2,7x10-9

29473

10

0,7

2,7x10-9

2947

1,5

10

0,15

Sra

f (Hz)

R (ohm)

500

27000

2,7x10-9

2000

27000

20000

27000

lmlerin Alnmas
AC voltajn bir frekans deerinde devrenin girifline uygulanmas ile osiloskop ekrannda iki sinyal grnecektir. Bunlardan sar olan girifl voltajn, mavi olan da
kfl voltajn temsil etmektedir. Ekrandan okumanz gereken deer kfl voltajnn
genliidir. Bu deer girifl voltaj ile kyaslanacandan ister sins dalgasnn tepeden-tepeye lmn aln, isterseniz de yar deerlerini aln oran deiflmeyecektir.
Dikkat edilmesi gereken nokta, uygulanan girifl voltajnn frekansna bal olarak
kfl voltajnn genliinin deiflmesini gzlemleyerek bir sonuca varmanzdr.
fiekil 8.11
500 Hzlik
Frekansta Girifl ve
Kondansatr
zerindeki kfl
Voltaj

Size rnek teflkil etmesi asndan, fiekil 8.11de girifl voltajnn frekansnn 500
Hz olduu durum iin kfl voltajn inceleyelim. Bu deneyin amacnda yer almamasna ramen ilk sylenebilecek fley; girifl sinyali ile kfl sinyalinin ayn olduudur. Amacmz gerei; girifl sinyalinin genliinin not edilerek, kfl sinyalinin genliinin llmesidir. Bunun iin flekildeki osiloskop ekrannn sol alt ksmnda yer
alan voltaj leklendirmeyi dikkate alarak, ister tepeden tepeye, veya isterseniz de

209

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

bunun yarsn alarak hem girifl ve hem de kfl voltaj deerlerini belirlemeniz gerekir. Bu deerleri ne kadar dorulukla okursanz, o kadar salkl ve doru sonular elde edersiniz. Osiloskoba balanan ularn bulunduu blmede position
dmeleri, leklendirmeyi bozmadan sinyalleri afla-yukar oynatmanz salar.
Bu dmeleri kullanarak kendinize en uygun deer belirleme konumu salayabilirsiniz. fiu anda ekranda grlen; voltaj ekseninin her iki sinyal iin ayn leklendirmede ve her blmenin 5 volt olarak deerlendirileceidir. Bylece; girifl ve kfl voltaj genliklerinin hemen hemen ayn ve deerlerini tepeden-tepeye 12,5 volt
olduunu syleyebilirsiniz.
Frekansn 1 kHze arttrlmas durumundaki kfl voltaj fiekil 8.12de gsterilmektedir. Ekrandan da grld gibi 1 kHzlik bu frekansta dalgalarn bir nceki flekle gre sklna dikkat ediniz. Ayrca kfl voltajnn genliindeki klmeye az da olsa, dikkat ediniz.
.

fiekil 8.12
Girifl Voltajnn
Frekansnn 1 kHz
Olduu Durumda
Girifl ve kfl
Sinyallerinin
Osiloskopta
Grnm

Girifl voltaj frekansnn 5 kHze (5000 Hz) karlmasyla kfl voltajndaki deiflimi fiekil 8.13teki osilaskop ekrannda hemen farketmiflsinizdir. Sins dalgalarnn skl ve genlikteki nemli miktardaki klme gze arpmaktadr.
fiekil 8.13
Girifl Voltajnn
Frekansnn 5 kHz
Olduu Durumda
Girifl ve kfl
Sinyallerinin
Osiloskopta
Grnm

210

Devre Analizi Laboratuvar

kfl sinyali frekansnn belirlenmesinde kolaylk salamas asndan, fiekil


8.14te osiloskop zerinde iflaret edilen dmeyi kullanabilirsiniz. Bylece hem sins erisi biimi ve hem de frekans deeri zorluk ekmeden belirlenebilir.
fiekil 8.14
Osiloskop
Ekranndaki Yatay
Ekseni
leklendirme
Ayar

kfl sinyalinin genliini belirlemede belki hala bir sknt sz konusu deildir.
Ancak girifl voltaj frekans daha da arttrlrsa, genliin daha da klecei muhakkaktr. Bu durumda genliin belirlenmesi zorlaflabilir. fiekil 8.15 bu durumu gstermektedir. nce osiloskop ekrannda yatay eksende frekans leklendirmesini
yapp, sonra da, dfley eksende genliin salkl deerlendirilebilmesi asndan
leklendirmenin yaplmas gerekir. fiekil 8.16 bunun nasl yapldn gstermektedir. kfl voltaj genliinin okunabilmesine imkan salayan leklendirmeyi arzunuza gre ayarlayabilirsiniz.
fiekil 8.15
Girifl Voltajnn
Frekansnn 20
kHz Olduu
Durumda Girifl ve
kfl Sinyallerinin
Osiloskopta
Grnm

211

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

fiekil 8.16
kfl Voltaj
Genliinin
Okunabilir
Duruma
Getirilmesi

Osiloskop aracl ile belirlediiniz her frekans deerindeki kfl voltaj genliini, kfl voltajnn girifl voltaj genliine orann ve dier verileri de izelge 8.1de
yerine koyarak, birinci deneyin veri toplama ifllemini tamamlamfl oluyorsunuz.

Yksek Frekans Szgeci


Bu nitenin ikinci deneyi olan Yksek Frekans Szgeci deney dzenei yine bir
RC devresidir. Birinci deney dzeneine benzemektedir. Ancak; burada kfl voltaj diren zerinden alnacaktr. ster ayn diren ile kondansatr veya farkl devre elemanlar kullann, devre dzeni fiekil 8.17deki gibi olacaktr.
fiekil 8.17
Yksek Frekans
Szgeci
a) Devresi,
b) AC Voltaj
Kaynann
Balanmas

(a)

(b)

Burada da devre elemenlar lehim yaplmadan balandklarndan, breadboard


zerinden olan balantlarda ok dikkatli olmanz gerekmektedir. fiekil 8.17adaki
gibi nce devre elemanlarnn yerlerini belirleyerek, bir kada izerek de deneyebilirsiniz, breadboarda yerlefltirip sonra da verilen kablolarla girifl terminaline balantlar yapnz. AC voltaj kaynan devrenin girifl ular olan terminallere fiekil
8.17bdeki gibi balaynz. Devre kullanma hazrdr.
Devrenin ifllevini belirleyebilmek iin; fiekil 8.18de grld gibi, devrenin girifl terminallerini osiloskobun birinci kanalna, diren ularn da, kfl diren zerinden olaca iin, osiloskobun ikinci kanalna balamalsnz. Bu, devre girifline bir
sinyal uyguladnzda diren zerindeki sinyalin biimi ve genlii ile ac girifl voltajnn biimini ve genliini osiloskop ekran zerinde belirlemenizi salayacaktr.

212

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 8.18
Osiloskobun Girifl
Terminallerine ve
Diren Ularna
Balanmas

Deneyin Yaplfl
lk ksmda olduu gibi, bu ksmda da elinizdeki verileri ve deneysel sonular izelge 8.3teki yerlerine yazmalsnz. Burada da krlma noktas frekansnn yirmide
birinden bafllayarak yirmi katna kadar olan deere yirmi basamakta ulaflacak
planlamay yapabiliriniz.
izelge 8.3
Yksek Frekans
Szgeci Verileri
(kfl Diren
zerinden)

Sra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

f (Hz)

R (ohm)

C (farad) Xc (ohm)

V (volt)

Vg (volt)

V /Vg

213

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

SIRA SZDE

SIRA SZDE

lmlerin Alnmas
fiekil 8.18deki son aflamayla devre girifline ac voltaj uygulayarak
D fidiren
N E L M zerindeki
kfl voltajn belirleme durumuna gelmifl oluyorsunuz. Cihazlar alflr duruma getirmeden sizin yapmanz gereken ilk fley; grevli elemana deneyi yapmaya hazr olduS O R U
unuzu syleyip, onun kontrol ederek deney yapmanza izin vermesini salamaktr.

D fi N E L M
S O R U

Dikkatsiz, zensiz, sorumsuz ve herhangi bir olumsuz durumu grevliye


D K haber
K A T vermemek
gibi davranfllarla hem kendinizi ve hem de deney arkadaflnz tehlikeye atmfl olursunuz.
SIRA SZDE

DKKAT

N N

AC voltaj kaynanda frekans belirleme veya frekans ayarlama ifllemleri bu ksmda da birinci blmdeki ile ayndr. Gerektiinde birka sayfa geriye gidip bir
gz atabilirsiniz.
AMALARIMIZ
Devrenin girifline 300 Hzlik bir frekans uygulayalm. fiekil 8.19da grld
gibi, bu frekans deerinde hem girifl terminallerinden ve hem de diren zerinden
K Teksenindeki
A P
alnan kfl sinyalleri osiloskop ekrannda grlmektedir. Voltaj
leklendirmenin her iki sinyal iin de ayn olduunu farkettiyseniz, kfl sinyali
genliinin neredeyse okunamayacak kadar kk olmas sizi flaflrtmfl olabilir.
TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

Girifl AC Voltaj
Frekansnn 300
Hz Olduu N T E R N E T
Durumda Girifl ve
kfl Sinyallerinin
Grnm

fiekil 8.19 ile ilgili olarak diren zerinden alnan sinyalin genlii neden
kktr?
SIRA SZDE

fiekil 8.20deki gibi dfley eksende leklendirme yaparak kfl sinyali genliiD fi N E L M
ni okunabilir duruma getiriniz ve okuduunuz deeri izelge 8.3te
yerine yaznz.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

fiekil 8.19

NTERNET

S O R U

SIRA SZDE

SIRA SZDE

D fi N E L M

fiekil 8.20

S O R U

kfl Sinyalinin
Genliini
Okuyabilmek
D in
KKAT
Dfley Eksende
leklendirme
Yaplmas SIRA SZDE

N N

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

214

Devre Analizi Laboratuvar

Girifl sinyali frekansnn 1000 Hze karlmas halinde fiekil 8.21deki gibi grnt elde edebilirsiniz. Osiloskop ekranna dikkatli bir flekilde baktnzda, hem
dalgalarn ok sk ve hem de genliin ekrandan taflt grlmektedir.
fiekil 8.21
Girifl AC Voltaj
Frekansnn 1000
Hze karlmasyla
Gzlenen Durum

kfl voltajnn hem anlafllr ve hem de okunur hale gelmesi iin iki farkl ifllem yaplmas gerekmektedir. Bunlardan ilki; fiekil 8.22de gsterildii gibi frekans
(zaman) leklendirmesi yapmaktr.
fiekil 8.22
Osiloskopta Frekans
leklendirmesinin
Yaplmas

Dieri ise fiekil 8.23te grld gibi genlik leklendirmesinin yaplmasdr.


Okuyacanz genlik deeri nemli bir veri olacandan, leklendirme iflleminiz
genlik okumanzda size kolaylk salamaldr.

215

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

fiekil 8.23
Genliin Salkl
Okunabilmesi in
Yaplan
leklendirme

Girifl sinyali ferkansnn 2 kHze (2000 Hz) karlmasyla osiloskop ekranndaki grnt fiekil 8.24te grlmektedir. Burada frekans leklendirmesi yapldktan
sonra, fiekil 8.25, sinyalin genlik deerini belirlemede bir sorun olmadndan, leklendirme yapmaya gerek yoktur.
fiekil 8.24
Girifl Sinyali
Frekansnn 2
kHze karlmas
Sonucu Osiloskop
Ekranndaki
Grnt

Girifl sinyali frekans ykseltildike kfl voltajndaki genliinin byme


nedeni sizce ne
SIRA SZDE
olabilir?

SIRA SZDE

D fi N E L M

D fi N E L M

S O R U

S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

N N

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

216

Devre Analizi Laboratuvar

fiekil 8.25
Frekans
leklendirmesinin
Yaplmas

Girifl sinyali frekans fiekil 8.26da grld gibi 5 kHze (5000 Hz) karlmfltr. kfl sinyali genliindeki byme hala devam etmektedir. Verilerin salkl olarak alnabilmesi iin fiekil 8.27 ve 28de gsterildii gibi hem frekans ve hem de
genlik leklendirmelerinin yaplmas uygun olacaktr.
fiekil 8.26
Girifl Sinyali
Frekansnn 5
kHze karld
Durum

fiekil 8.27
Girifl Sinyali
Frekansnn 5 kHz
Olduunda
Frekans
leklendirmesinin
Yaplmas

217

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

fiekil 8.28
Girifl Sinyali
Frekansnn 5 kHz
Olduunda Genlik
leklendirmesinin
Yaplmas

Girifl sinyali frekansnn 10 kHze karlmasyla kfl sinyalindeki deiflim fiekil 8.29da osiloskop ekrannda grlmektedir. Bu durum iin ne frekans leklendirmesine ve ne de genlik leklendirmesine gerek duyulmamaktadr, zira veriler
sknt ekmeden rahatlkla alnabilmektedir.
fiekil 8.29
Girifl Votaj
Frekansnn 10
kHz Olduu
Durum

Girifl voltaj frekansnn 30 kHze karlmasyla oluflan grnt osiloskop ekrannda, frekans ve genlik leklendirmelerinden sonra, fiekil 8.30da grlmektedir.
Osiloskop ekranndaki kfl voltaj genliine bakarsanz, hemen hemen girifl voltaj genlii ile ayn olduunu greceksiniz. Bunun byle olmas doaldr, nk;
deneyin bu ksmnn ad yksek frekans szgecidir. Dolaysyla frekans yksek
sinyaller geecek, dflk frekansl sinyaller ise geemeyecektir.
fiekil 8.30
Girifl Voltaj
Frekansnn 30
kHze karlmfl
Durumu

218

Devre Analizi Laboratuvar

DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES


Elde edilen verilerin deerlendirilebilmesi iin, bu deneye uygun dfley ekseni lineer (dz) ve yatay ekseni logaritmik olan grafik katlar kullanlacaktr.
fiekil 8.31 byle bir grafik kadn gstermektedir. V/Vg deerleri 0-1 arasnda olacandan dfley eksen bu duruma gre leklendirilmifltir. Yatay eksen,
belki de ilk defa karfllaflyorsunuzdur, logaritmik eksendir. Deneyde belirlediiniz frekans deerlerinin genifl bir blgede olmasndan dolay yatay eksen
logaritmik seilmifltir. rnein; flekildeki yatay eksen 100 ile 100000 arasndaki deerler iin kullanlabilir. fiekil 8.31de gsterilen grafikte logaritmik eksen
leklidir. lk ksm 100ler, ikinci ksm 1000ler ve nc ksm 10000ler
leini gstermektedir. Her bir lek kendi ierisinde dierleriyle ayn ve gittike daralan blmlere ayrlmfltr. Bu ayrm, lek baflnda 1x102 veya 1x103
gibi bafllayp 2,3,4, 9a kadar saysal deerler (arpan olarak) alp takibeden lein baflna gelir.
Sizlere kolaylk olmas ve bu tr grafik kadnn nasl kullanlacan aklamak iin rnek olarak hazrladmz izelge 8.2deki verileri fiekil 8.31deki
grafik kadna yerlefltirelim. lk nokta (500 Hz; 1), ikinci nokta (2000 Hz; 0,7)
ve nc nokta (20000 Hz; 0,15) olarak grafik kadna yerlefltirilmifllerdir.
Siz de belirlediiniz baz noktalar ayn grafik kadna yerlefltirebilir veya grafik zerinde bir nokta iflaretler, o noktann saysal deerlerini grafikten okuyabilirsiniz.
fiekil 8.31
Dfley Ekseni Dz
ve Yatay Ekseni
Logaritmik Grafik
Kadna rnek
Noktalarn
Konulmas

1,0
Vc/Vg
0,8

0,6

0,4

0,2

0,0
1x102

1x103

1x104

1x105

Frekans (Hz)

Alak Frekans Szgeci Deney Sonular


izelge 8.1deki verileri, size fiekil 8.32de verilen grafik kadna yerlefltiriniz. Grafik zerine yerlefltirdiiniz noktalar, dilerseniz, bir kurflun kalemle birlefltirebilirsiniz. Grafikte dfley eksende 0,707 deerinden yatay eksene bir paralel doru izil-

219

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

mifltir, bu dorunun zerinde kalan deerler devreden szlp geen sinyalin deerleridir. Bu dorunun altnda kalan deerler ise istenmeyen sinyalin deerleridir.
Yine bu dorunun, kurflun kalemle belirlediiniz eriyi kestii noktann frekans
deeri de krlma frekansdr.
Grafikteki noktalarn dalmna dikkat ederseniz alak frekanstaki sinyallerin
getiini grrsnz.
fiekil 8.32
1,0

Vc/Vg

Alak Frekans
Szgeci Grafii

0,8

0,6

0,4

0,2

0,0
1x102

1x103

1x104

1x105

Frekans (Hz)

Yksek Frekans Szgeci Deney Sonular


izelge 8.3teki verileri, size fiekil 8.33te verilen grafik kadna yerlefltiriniz.
Grafik zerine yerlefltirdiiniz noktalar, dilerseniz, bir kurflun kalemle birlefltirebilirsiniz. Grafikte dfley eksende 0,707 deerinden yatay eksene bir paralel
doru izilmifltir, bu dorunun zerinde kalan deerler devreden szlp geen
sinyalin deerleridir. Bu dorunun altnda kalan deerler ise istenmeyen sinyalin deerleridir. Yine bu dorunun, kurflun kalemle belirlediiniz eriyi kestii
noktann frekans deeri de krlma frekansn verecektir.
Bu ksmda da, nceki ksmn aksine, yksek frekanstaki sinyallerin getiini
grmektesiniz.

220

Devre Analizi Laboratuvar

Yksek Frekans
Szgeci Grafii

Vc / V 8

fiekil 8.33
1,0

0,8

0,6

0,4

0,2

0,0
1x102

1x103

1x104

1x105

Frekans (Hz)

BU DENEY SZE NE KAZANDIRDI?


..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

221

zet
Szge denildiinde aklmza istediklerimizi istemediklerimizden ayran ve bize istediimizi veren cihaz akla
gelir. Bu cihaz mekanik bir ay szgeci olabilecei gibi, istenmeyen sinyal frekanslarn elektronik cihazlarla
ayklayan bir elektrik devresi de olabilir. Elektronik sinyal szgeleri karmaflk bir yapya sahiptir. Deneyin
amac dorultusunda, bir diren ve bir kondansatrden
oluflan olduka basit bir elektrik devresini szge olarak inceleyeceiz.
RC devresi olarak tanmladmz szge devresinde;
kondansatr, reaktansnn frekans ile deiflmesi sebebiyle en nemli rol oynamaktadr. Frekansn deiflmesiyle direncin diren deerinde bir deifliklik olmaz iken, kondansatrn reaktans frekans arttka
azalma, frekans azaldka ise artfl gsterir. Diren ile
reaktans birimleri ayndr ohm ile veya () sembol
ile ifade edilir. Birimlerin ayn olmasna ramen; diren deerleri yatay eksende gsterilirken, reaktans
deerleri dfley eksende gsterilir. Bu sebepledir ki,
herhangi bir frekans deerinde devrenin empedans
diren deerinin karesi ile reaktansn deerinin karesi toplamnn karekkne eflit olmaktadr. yle bir
frekans deeri vardr ki; o frekans deerinde kondansatrn reaktans ile direncin diren deeri birbirlerine eflit olmaktadr. Bu frekans deerine krlma noktas frekans veya kesim frekans ad verilir. Bu frekans deerinde uygulanan sinyalin 0,707si hem diren zerinde ve hem de kondansatr zerinde olacaktr. Bu blflme sizi flaflrtabilir, ancak; sinyalin
genlii sz konusu olduundan normaldir. % 50-50
gerek blflme sinyallerin rms (root-mean-square,
kareler-ortalamasnn-karekk olarak ifade edilir) deerleri kapsamnda dflnldnde gerekleflir. Bir sinyalin rms deerini bulmak iin, sinyalin
genliini 0,707 ile arpmak gerekir.
Deney iki ksmdan oluflmaktadr; ilki alak frekans
szgeci, dieri ise yksek frekans szgecidir.
Alak frekans szgecinde; kfl, birbirlerine seri olarak
balanmfl R ve C elemanlarndan Cnin ularndan alnmaktadr. Krlma noktasndan kk frekanslarda girifl
voltajnn nemli bir ksm kondansatr zerinde olacaktr. Bu miktar, frekans ne kadar kk ise o kadar
byk olacaktr. Bylece, alak frekanslarda kondansatr zerindeki kfl sinyali voltaj hemen hemen girifl
sinyali voltajna eflit olacaktr.

Yksek frekans szgecinde; kfl, Rnin ularndan alnmaktadr. Krlma noktasndan byk frekanslarda sinyalin nemli bir ksm diren zerinde olacandan,
yksek frekansl sinyaller gemifl olacaktr. Frekansn
artmasyla geen sinyal hemen hemen girifl sinyaline
eflit olacaktr.
Deneysel verilerin deerlendirildii grafiklerde szge
kavram daha ak ve net olarak grlmektedir.

222

Devre Analizi Laboratuvar

Kendimizi Snayalm
1. Bir kondansatrn sas C=1,59x10-6 faraddr. Bu
kondansatrn f =20000 Hzlik frekansta reaktans ka
ohm olur?
a. 0,5
b. 5
c. 10
d. 50
e. 500
2. Bir kondansatrn 1000 Hzlik frekansta reaktans
692 ohm olarak belirleniyor. Bu kondansatrn sas
ka mikrofaraddr (F)?
a. 0,023
b. 0,23
c. 2,3
d. 23
e. 230
3. Verilen bir frekansta, 50 ohmluk bir diren ile reaktans 120 ohm olan bir kondansatr bir elektrik devresinde seri olarak baldr. Devrenin empedansn ohm
olarak bulunuz.
a. 85
b. 100
c. 130
d. 170
e. 220
4. Seri olarak bal bir RC devresine belirli bir frekansta sinyal uygulanyor. Devredeki Rnin direnci 350 ohm
ve Cnin reaktans 175 ohmdur. Bu devrenin empedansn ohm olarak hesaplaynz.
a. 262
b. 300
c. 391
d. 450
e. 525
5. Seri olarak bal bir RC devresine uygulanan f=300
Hzlik frekansta diren deeri ile kondansatrn reaktans birbirlerine eflit olmaktadr. Kondansatrn sas
2x10-6 farad ise R ka ohm olur?
a. 25
b. 132
c. 265
d. 530
e. 600

6. Seri bir RC devrsindeki kondansatrn sas


C=5x10-6 farad olarak veriliyor. Devreye uygulanan
frekansn 2000 Hz olmas durumunda kondansatrn
reaktans direncin deerine eflit olmaktadr. Rnin deeri ka ohmdur?
a. 1,59
b. 15,9
c. 31,8
d. 49,4
e. 159
7. Seri olarak bal bir RC devresinde R=18000 ve
C=4x10-9 F deerlerindedir. Bu devrenin krlma noktas frekans ka Hzdir?
a. 221
b. 880
c. 1110
d. 2210
e. 3260
8. Seri olarak bal bir RC devresinde R= 4,60 ve
C=1,8x10-6 F olarak verilmektedir. Bu devrenin krlma
noktas frekans ka Hzdir?
a. 1181
b. 1988
c. 19222
d. 24568
e. 36048
9. Genlii 14,14 V olan sinzoidal (sins erisine uyan)
bir voltajn rms deeri ka volttur?
a. 5
b. 7,07
c. 10
d. 17
e. 20
10. Sinssel voltajn rms deeri 22 Vtur. Bu geriliminin
genlii ka volttur?
a. 155,5
b. 120
c. 80
d. 36
e. 31

8. nite - Alak ve Yksek Frekans Szgeleri

223

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yararlanlan Kaynaklar

1. b

Kyak, E. (Ed.) (2012). Devre Analizi. Anadolu


niversitesi Basmevi, Eskiflehir.
Boylestad, R.L. (1996). Introductory Circuit Analysis.
8th ed., Prentice-Hall Inc.
Diefenderfer, A.J. (1979). Principles of Electronic
Instrumentation, 2th ed. London: W.B. Saunders
Company.
Demir, S. (2012). Elektrik Enerjisi letimi ve
Datm. Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiflehir.

2. b
3. c
4. c
5. c
6. b
7. d
8. c
9. c
10. e

Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.


Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teorik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1
Evlerimizde kullandmz flebeke voltajnn frekans 50
Hzdir.
Sra Sizde 2
Eflitlik 8.1i kullanarak verilen deerleri yerine yazdnzda kondansatrn reaktansn 637 ohm olarak
bulursunuz.
Sra Sizde 3
Eflitlik 8.5ten genlik deeri 311 volt olarak bulunur.
Sra Sizde 4
Diren zerinden alnan sinyalin genlii kktr, nk; f=300 Hz frekansta kondansatrn reaktans diren
deerinden olduka byktr.
Sra Sizde 5
Fekans arttka kapasitif reaktans kleceinden, diren zerinden alnan voltajn genlii byyecektir.

You might also like