You are on page 1of 9

Deuilvenir,dieuvenir

QuentinMeillassoux
...chaquehommepossdedeuxchoses,unevieetunfantme.
EdwardTylor,Religioninprimitiveculture.
Ledilemmespectral
1
Questcequunspectre?Unmortdontnousnavonspasfaitledeuil,quinoushante,nous
malmne,refusantdepassersurlautrerive:lolesdfuntsnousaccompagnentdassez
loinpourquenouspuissionsvivrenotrepropreviesanslesoublier,maisaussisansmourir
leurpropremortsanstrelecaptifrecommencdeleursderniersinstants.Questcequun
spectredevenuspectreessentiel,spectreparexcellence?Unmortdontlamortfuttelleque
nousnepouvonsenfaireledeuil.Cestdire:unmortsurlequelletravaildedeuil,le
passagedutemps,napassuffisammentprisepourquunlienapaisentreluietlesvivants
puissetreenvisag.Unmortquiclamelhorreurdesamortnonpasseulementses
proches,sesintimes,maistousceuxquicroisentlaroutedesonhistoire.
2
Lesspectresessentiels,cesontlesmortsterribles:mortsprcoces,etmortsodieuses,mort
delenfant,mortdesparentssachantleursenfantsvousaummesort,etautresencore.
Mortsdemortnaturelleoucriminelle,mortsdunemortquinepouvaittreassumenipar
ceuxquilasubirent,niparceuxquileursurvivent.Lesspectresessentielssontdesmortsqui
refuseronttoujoursderegagnerleurrive,quisedsenveloppentobstinmentdeleurlinceul
pourdclarerauxvivants,contretoutevidence,queleurplaceesttoujoursparmieux.Leur
finnerecleaucunsens,naccompagneaucunachvement.Cenesontpasdesombresqui
crientncessairementvengeance,maisdesombresquicrientpardeltoutesles
vengeances.Celuiquicommetlimprudencedeleurprterloreille,risquedepassersavie
couterleursplaintes.
3
Onappelleradeuilessentiellaccomplissementdudeuildesspectresessentiels:cestdire
larelationvivanteetnonplusmorbidedesvivantsauxmortsterribles.Ledeuilessentiel
supposelapossibilitdenouerunlienvigilantcesdfunts,quinenousplongeraitpasdans
leffroidsespr,luimmemortifre,ressentifaceleursort,maisqui,aucontraire,
insreraitactivementleursouvenirdanslatramedenotreexistence.Accomplirledeuil
essentielsignifierait:vivreaveclesspectresessentiels,etnonplusmouriraveceux.Faire
vivrelesspectresaulieudedevenir,leurcoute,unfantmedevivant.Laquestionquise
posenousestdonclasuivante:ledeuilessentielestilpossibleetsioui,quelles
conditions?

4
Peuton,autermedecexxesicleolesmortsodieusesontdominlhistoire,vivreune
relationnonmorbideaveccesdisparus,inconnusdenouspourlaplupart,etpourtantencore
tropprochespourquenosviesnerisquentpasdentresecrtementronges?cette
question,ilsembleenpremireapprochequenoussoyonscontraintsderpondreparla
ngative.Carcedeuilessentielparatimpossibleenvisagersilonserfrelalternative
gnralequenouspermetlarelationauxdfunts.Cettealternativesedit,ensomme,trs
simplement:soitDieuexiste,soitilnexistepas.Ou,plusgnralement:soitunprincipe
clment,transcendantlhumanit,estluvredanslemondeetsonaudel,porteurdune
justicepourlesdfuntssoituntelprincipetranscendantfaitdfaut.Orilapparatrapidement
quaucunedecesdeuxoptionsnommonslesparcommoditreligieuseouathequels
quesoientlesinnombrablessensenlesquelsonlesconfigure,nepermetdaccomplirledeuil
essentiel.DirequeDieuexiste,oudirequilnexistepas,quoiquonpensesouscesdeux
noncs:voildeuxfaonsdedsesprerfaceauxspectres.Pourlemontrer,exposonsen
styledirect,souslaformedunplaidoyer,cequinousparatlarponselaplusfortede
chacunedecespositionslpreuvedunteldeuil.
5
Soitleplaidoyerreligieuxsuivant:Jepeuxesprerassumermapropremort,maisnoncelle
desmortsterribles.Cestlaterreurdevantleurmortpasse,irrmdiablementpasse,non
celledevantmafinprochaine,quimimposedecroireenlexistencedeDieu.Certes,sima
disparition,daventure,sedevaitdtreterrible,alorsjemourraisenesprantpourmoimme
cequejesprepourlesspectres.Maiscestquejeneseraismoimmequunspectreen
attente.Jepuistresadducenpourmoimme,etpourdautres,maisjeseraitoujours
pharisienpourlesspectres.Ouencore:jepuislarigueurtreathepourmoimme,ne
pascroirepourmoimmelimmortalit,maisjamaisjenaccepteraideltrepourceuxl:
parcequelidequetoutejusticeestimpossiblepourlamassesansnombredesspectres
passsmedtruitintimement,ensortequejeneparviensplusmevouerauxvivants.Et
certes,cesontlesvivantsquiontbesoindaide,nonlesmorts.Maisjecroisquelaideaux
vivantssesoutienttermeduneesprancedejusticepourlesmorts.Lathepeutbienle
nier:pourmapartsijerenonaiscela,jenepourraisplusvivre.Jeveuxesprerquelque
choseaussipourlesmorts,oulavieestvaine.Cequelquechoseestuneautrevie,uneautre
chancedevivredevivreautrechosequecettemortlquifutlaleur.
6
Soitalorslarponseathesuivante:Tuveuxesprer,distu,quelquechosepourles
morts.Voyonsdoncdeplusprscequetuleurpromets.Tuespresunejustice
doutremonde:maisenquoiconsisteratelle?Ceseraunejusticefaitesouslagouverne
dunDieuquialaisssecommettrelepire,danslecasdesmortscriminelles,ouquilalui
mmesuscit,danslecasdesmortsnaturelles.Tunommesjuste,etmmebon,unDieu
pareil.Maisquepenseraistudecela:lapromessedevivreternellementsouslergnedun
trequiseditjusteetaimant,tandisquilalaissmourirdanslespiresconditionsdes
hommes,desfemmes,desenfantsquilauraitpusauversansdifficult,voirequilleura
infligdirectementdetelsmaux.Etcelamme,ditIl,commemarquedesonamourinfini

(doncmystrieux,insondable)pourlescraturesquilaffligedelasorte.Vivresouslergne
duntreaussipervers,corrompantlesmotslesplusnoblesamour,justiceparses
pratiqueslesplusodieuses:nestcepaslunebonnedfinitiondelenfer?Medirastu
quenprsencedeceDieu,jesaisiraidanslblouissementcequavaitdinfinimentaimant
sonattitudeenverssescratures?Tunefaisquaccrotrelecauchemarquetupromets:car
tusupposesquecettreauralapuissancedemetransformerspirituellementdefaonsi
radicalequejaimeraiCeluiquialaisslatroceseproduire,pouravoirlaisslatrocese
produire.Cestlunepromessedemortspirituelleinfinimentpirequelamortsimplement
charnelle:enprsencedeDieu,jecesseraidaimerleBien,carLuiauralapuissancedeme
faireaimerleMalcommesiltaitleBien.SiDieuexiste,lesortdesmortsestdoncaggrav
linfini:leurmortcharnelleseredoubledeleurmortspirituelle.cetenferquetuleur
souhaites,jeprfre,poureuxcommepourmoi,lenant,quileslaisseraenpaix,etleur
conserveraleurdignit,pluttquedelesasservirlaToutePuissancedetonimpitoyable
Dmiurge.
7
Onvoitquechacunedecesdeuxpositionsnepeutsesoutenirquedelafaiblessedelautre:
latheseveutatheparcequelareligionprometunDieueffroyablelereligieuxarrimesa
foiaurefusduneviedvasteparledsespoirdesmortsterribles.Chacunsemasqueson
dsespoirpropreparlvitementexhibdudsespoirdelautre.Ledilemmeestalorsle
suivant:soitdsesprerduneautreviepourlesmorts,soitdsesprerdunDieuquialaiss
detellesmortsseproduire.
8
Onnommeradilemmespectrallalternativeaportiquedelathismeetdelareligionlorsque
ceuxcisontconfrontsaudeuildesspectresessentiels[1].Auseindunetellealternative
aportique,onoscilledelabsurdeduneviesansDieu,aumystredunDieuquinomme
amoursonlaisserfaireetsaproductiondumalextrme:doubleformedelchecaccomplir
ledeuilessentiel.Onnommeraaucontrairersolutiondudilemmespectralunepositionqui
neseraitnireligieuseniathe,etquiparviendraitdecefaitsextrairedudoubledsespoir
inhrentleuralternative:dsesprerdecroireenlajusticepourlesmorts,croire
dsesprmentenunDieusansjustice.Notrequestionconcernantlapossibilitdudeuil
essentielsereformuledoncainsi:quellesconditionspeutonesprerrsoudreledilemme
spectral?Commentpenserunliendesvivantsauxmortsquisextirpedeladoubledtresse
delathismeetdureligieux?
9
Pouresquisserunerponsepossiblecettequestion,ilnousfautprocderdelafaon
suivante:nousdevonsexhiberlesconditionsdunesolutiondudilemme,etvaluerla
lgitimitthoriquedecellecicommesondegrdecrdibilit.Nousnexcluonspas,bien
entendu,quecettesolutionservletermeillusoire,etquilnousfaillelafinrenoncer
nousextrairedelalternativeathoreligieuse.Maiscerenoncementventueldevraprocder,
etprocderuniquement,delexamenprcisdelasolution.Nepouvantprsentercellecien
satotalit,onsecontenteraicidenamorcerlexposition.

Conditionsdersolutiondudilemme:linexistencedivine
10
Commenonsparexposerlesconditionsquondiraformellesdunersolutiondu
dilemme.Cesconditionsconstituentlafoislapartdelgitimitirrductibledesdeux
positionsprcdentesatheetreligieuseetlasourcedelaporie.Chacunedespositions
dudilemmeexhibeeneffet,selonnous,unlmentindispensableaudeuilessentiel.
11
Lapositionreligieusetablitqueledeuilnestpossiblequpouvoiresprerpourlesmorts
autrechosequeleurmort.Lesspectresnerejoindrontleurrivequaujouronoussaurons
esprerlesvoirrejoindrelantre.
12
LapositionathetablitquelexistencedeDieuestunobstacleinsurmontable
llaborationduntelespoir,carseulunDieuperverspourraitpermettrelesmortsterribles,et
seulunDieuplusperversencoresauraitsefaireaimerdavoiragiainsi.
13
Laporieprovientdufaitquecesdeuxconditions,galementindispensables,apparaissent
incompatibles.Lalevedecetteimpassenepeutdoncsefairequeduneseulefaon:il
nousfautdmontrerquelincompatibilitentrecesconditionsnestquapparente,etquil
existeunetierceoption,nireligieuse,niathe,capablederassemblerdefaoncohrenteles
deuxlmentsdelarponse.Dslorsnotrevoieesttrace:rsoudreledilemmerevient
rendrepensablelnoncquiconjugueetlapossiblersurrectiondesmortscondition
religieusedelarsolutionetlinexistencedeDieuconditionathedelarsolution.On
synthtiseracesdeuxlmentsdanslnoncsuivant,quivadsormaisoccupernotre
attention:
Dieunexistepasencore
14
Cetnoncformuleunethsequenousnommeronslathsedelinexistencedivine,tant
entenduquecetteexpressiondoittrecomprisedanslesdeuxsensquepermetson
quivocit.Dabord,defaonimmdiate,linexistencedivinesignifielinexistenceduDieu
religieux,maisaussibienmtaphysique,supposactuellementexistanttitredeCrateurou
dePrincipedumonde.Maislinexistencedivinesignifieaussibienlecaractredivinde
linexistence:autrementdit,lefaitquecequidemeureencoreltatvirtueldanslaralit
prsentereclelapossibilitdunDieuencorevenir,devenuinnocentdesdsastresdu
monde,etdontonpeutesprerquilaitlapuissancedaccorderauxspectresautrechoseque
leurmort.
15

Lapositiondelinexistencedivinepermetdesaisirlasourcedelapparenteinsolubilitdu
dilemmespectral.Cellecitenaitaufaitquelathismeetlareligionsemblaientconstituerune
alternativepuisanttouslespossibles:soitDieuexiste,soitilnexistepas.Maislesdeux
thsessontenvritplusfortesquecesnoncsfactuels:carceuxcitirentleursensdu
caractresupposncessairesoitdelinexistence,soitdelexistencedeDieu.treathe,ce
nestpasseulementsoutenirqueDieunexistepas,maisaussiquilnepeutpasexistertre
croyantcestavoirfoienlessentielleexistencedeDieu.Nousvoyonsdoncquelathsede
linexistencedivinedoit,poursimposercontreunetellealternative,porterlaluttesurleterrain
desmodalits:carilsagitdesoutenirqueDieuestpossiblenonpasenunsenssubjectif
etactuel(ausensojesoutiensquilestpossible,quoiqueincertain,queDieuexiste
actuellement),maisenunsensobjectifetfutur(ausensojesoutiensqueDieupeut
rellementseproduirelavenir).LenjeuestdednouerlelienathoreligieuxentreDieuet
lancessit(Dieudoitounedoitpasexister)pourlerattacherauvirtuel(Dieupeutexister).
16
Laquestiondevientainsiplusprcise:rsoudreledilemmespectralrevientexposerle
sensdelinexistencedivine,enmmetempsqutablirlalgitimitduneadhsioncelle
ci.
17
LathseDieunexistepasencorepeuttredcomposesuivantdeuxplesde
significationquidevraientalorstretudistourtour:
18
1.Quesignifielepasencorepourquundieupuissetrepenscommelunedeses
ventualits?Untelexamenrevientpenserlasignificationduntempscompatibleavecle
deuilessentiel:questcequeletemps,siceluicicontientledivincommelunedeses
virtualits,etquestcequipeutlgitimernotrecroyanceenleffectivitdeceluici?
19
2.Quesignifieaujustelesignifiantdieuunefoisceluiciposcommenonencore
existant,possibleetveniretnonplusactueletncessaire?Untelexamenimposerait,
notamment,dlaborerleslmentsdundiscourssurledivindistinctdetoutethologie
fondesurlathsedunDieuternel.
20
Nousnepouvons,dansleslimitesdecetarticle,quaborderlepremierpoint.Onconviendra
donc,ici,dentendrepardieulesensminimalrequispourquundeuilessentielsoit
envisageable:lmergencedunrgimedelexistencedanslequelsamorcepourles
spectresautrechosequeleurmort.
TraitementspculatifduproblmedeHume

21
Queseraituntempscapabledelmergencedivine?Etquestcequipourraitnousdcider
adhrerlidedunteltemps,sachantquenotretropvidentdsirdycroire,loindenous
rendrelatcheplusfacile,nepeutquaccrotrelesouponlgarddetoutplaidoyerflattant
notreesprance?
22
Avantdentrerdanslevifdusujet,commenonsparcarterlessensquondiraoccultes
delinexistencedivine,cestdirequireposeraientsurlathsequexisteuneloicache,
pourlheureinconnue,susceptibledtreloriginedunerdemptionvenir.Cettethse
reviendraituneinterprtationencoreatheoureligieusedelinexistencedivine:soitil
sagiraitdefonderlespoirdelarenaissancesurlamatrisepromthennedelamortparune
humanitfuturesupposetechniquementcapabledeleffectuersoitilsagiraitdesoutenir
quunprocsncessairededivinisationdumondeestdjsecrtementencours,qui
culmineradanslajusticeuniversellepourlesvivantsetlesmorts.Danslesdeuxcas,on
soutiendraitquexisteuneloioccultesurlaquellereposeraienttouslesespoirs:loinaturelleet
nonencoreconnuedersurrectiondescorps,loiprovidentielledmergenceprogressivedu
divin:thsesindmontrables,voirefantasques,incapablesentoutcasdesoutenirunespoir
srieux.
23
Mais,dslorsquenousnousinterdisonsdetellesvoies,nousdevonsdireduDieurecherch
nonseulementquildoittreposcommeinexistantetpossible,maisaussiquilnepourra
treconuquecommecontingentetimmatrisable.CeDieu,eneffet,nepeutqutrepos
commecontingentencesensque,sisapensabilitsupposequerienninterdiseson
avnement,linverse,aucuneloidestinalenepeuttresupposeengarantirlmergence,
carunetellesuppositiondemeureratoujoursthoriquementexorbitante.Ildoitpouvoirtre,
maisriennepeuttrepensquilecontraignetre.EtceDieunepeuttrequimmatrisable
ensonavnement,encesensquildoitexcdertoutevolontfantasmatiquededomination
absoluedelanatureparlhomme.Nilepromthismedelamortvaincue,nile
providentialismedudieuvenirquinesontquedesversionsexacerbesdelathismeet
dureligieuxconfrontsaudilemmespectralnepeuventfonderlespoirdunesolution.
24
Noustiendronsdoncpouracquisesleshypothsessuivantes:
1.Lesloisdelanaturenepermettentpasdentretenirlespoirsrieuxdunerenaissance
venirdesdisparus.
2.IlnyapasnonplusesprerenunOrdretranscendantlesloisdelanature,porteur
dunejusticepourlesvivantsetlesmorts,quilsoitactuellementluvre,ouencours
dmergence.
Quelleissuenousrestetilalors?Ilsuffit,pourrpondrecettequestion,dedterminerce

qui,dansdetelleshypothses,faitobstacleaudeuilessentiel:questcequisembleinterdire
lespoirdunersolutiondudilemmespectral,sijerenoncelidequuneloiexiste,naturelle
ousupranaturelle,capablederelayermonesprance?Larponseestvidente:sijadmets
quenexistentquedesloisnaturellesincapablesdersoudreledilemme,alorscedilemme
estinsoluble,pourautantmaispourautantseulementquejadmetsdesurcrotla
ncessitdesloisdelanature.Cenestpaslincompatibilitentrelesloisdelanatureetle
divinquifaitobstacleaudeuilessentiel:cestlacroyanceenlancessitdetelleslois.Et
cestbiensrcettethsemodalequifondelacroyanceatheenlimpossibilitdelexistence
deDieu,commedetoutvnementcontredisantlesconstantesattestes.
25
Lapremirequestionquenousdevrionstraiterestdonclasuivante:questcequifondemon
adhsionlancessitdeslois,etparlmonrefusdetoutvnementpossiblecontredisant
radicalementcellesci?Orceproblmeestbienconnupuisquilsagitprcismentdela
questionposeparHumeconcernantlajustificationrationnelledenotrecroyanceenla
ncessitcausale.Nousdevonsenconsquenceaffronterdenouveaucettequestion,mais
notonslebien,carlestlintrtspculatifdelaffairenousdevonslaborderfront
renversauregarddesontraitementtraditionnel.
26
Expliquonsnous.Lafaonusuelledeposerlaquestiondelancessitcausaleprocdede
linterrogationqueHumealuimmeformule,etquipeutsnoncerainsi:tantentenduque
nouscroyonsenlancessitdeslois,peutonfonderenraisoncettecroyanceetgarantirque
lesloisserontlavenircequellessontaujourdhui,toutescirconstancestantgalespar
ailleurs?LaporiequerencontreHumeconsisteencequenilalogiquenilexpriencene
sauraientoffrirunetellejustification,car,dunepart,ilnyauraitriendecontradictoirece
quelesconstantesobservablessemodifientlavenir,et,dautrepart,lexpriencenenous
renseignequesurleprsentetlepass,nonsurlavenir.Dslorslancessitsupposedes
loisnaturellesdevientunenigmepuisqueleprincipederaisonsuffisanteestincapablede
syappliquerefficacement:nousnepouvonsdcouvrirderaisonpourlaquelleleslois
devraienttreainsipluttquautrement,cestdireperdurerdansleurtatpluttquese
modifierarbitrairementdunmomentlautre.
27
OrnotreperspectiveestinversedecelledeHume:carnousproposonsaucontrairedepartir
delapossibiliteffectivequelesloisnaturellesserompentsansraisonauprofitdune
vnementialitincompatibleavecelles.Laquestionquenousposonsesteneffetla
suivante:puisqueHumenousaconvaincuquenouspouvionsapriori(cestdiresans
contradiction),concevoirlamodificationchaotiquedesloisnaturelles,pourquoinepasfaire
confiancelapuissancedelapense,quinousinviteposerlacontingencedesloisdela
nature,pluttqulexpriencequinousprsente,elleetelleseule,uneapparentefixitdes
constantesobservables?Pourquoiprolongerlafixitempiriquedesloisparunecroyanceen
leurncessit,aulieudadhrerlintellectionduChaosradicalqueHumenousa
magistralement,quoiqueimplicitement,expose?Pourquoi,endautrestermes,nepas

absolutiserlchecduprincipederaisonsuffisanteensoutenantquelabsencederaisondes
loislaquellenousnousheurtonsdansleproblmehumiennapaspoursensuneincapacit
delapensedcouvrirunetelleraison,maisunecapacitdelapenseintuitionnera
priorimmelerelleffectiveabsencederaisondeschosescommedeslois,etleur
possibilitdesemodifiertoutmoment?Ilsagiraitdefairedelacontingencelaproprit
absoluedetouttant,loiaussibienquechose,quuneraisonredfinie,uneraison
mancipeduprincipederaison,auraitpourchargedeconcevoiretdedcrire.Seprsente
lidedunplatonismeinvers,pluttquerenvers:unplatonismequinesoutiendraitpasque
lapensedoitselibrerdelafascinationduphnomnetoujourschangeantpouraccder
limmutabilitdelIde,maisquisoutiendraitquelapensedoitselibrerdelafascination
pourlefixismephnomnaldesloisensortedaccderunChaospurementintelligible
capablededtruireetdeproduiresansraisonleschosesautantquelesloisdeschoses.
28
EstcedirequenousaurionsrsoluleproblmedeHumedslorsquenousaurionspos
lacontingencedesloispluttqueleurncessit?Non,bienentendu,carunautreproblme
seposealors,souslaformeduneobjectionquiexprimelaraisonpourlaquellenotrethse
napparatpascrdible,savoir:silesloispouvaientsemodifiersansraisontoutmoment,
ilseraitextraordinairementimprobablequecelanesesoitjamaismanifest.Etenvrit,sila
matirepouvaitincessamment,enlamoindredesesparcelles,suivredinnombrableslois
diffrentes,ledsordreseraittelquilnyauraitmmeplusdemanifestation.Cetargument
estlenerfmmedeladductiontranscendantale:lacontingencedesloisestincompatible
aveclastabilitconstitutivedelareprsentation.Maisnotretcheseprcisealors:pour
rsoudreleproblmereformuldeHume,nousdevonsrfuterunetelleinfrencequiconclut
delacontingencedesloisaudsordrefrquent,voirefrntique,delamatirecommedela
reprsentation,ensortedtablirquelastabilitmanifestedesloisnimposepasdadhrerde
surcrotleurncessit.Telestlepremierproblmequiestloindtreledernierquele
dilemmespectralnousimposedersoudresinousvoulonsrcuserlimpossibilitquun
vnementcontrenaturelpuisseseproduire.Dieu,dslors,devraittrepenscommeleffet
contingent,maisternellementpossible,dunChaosinsubordonntouteloi.
29
Convenonsdenommerspculativetoutephilosophiequiaccordelapenselacapacit
daccderunabsolu,etmtaphysiquetoutephilosophiequifaitfondsurunemodalitdu
principederaisonsuffisantepouraccderlabsolu.Toutemtaphysique,seloncelexique,
nepeutqutrespculative:maislinverse,toutespculationnestpasncessairement
vouetremtaphysique.Carunespculationquiferaitfondsurlafaussetradicaledu
principederaisondcriraitunabsoluquinecontraindraitpasleschosestreainsiplutt
quautrement,maisquilescontraindraitpouvoirnepastretellesquellessont.Nous
pouvonsalorsformulerlaconclusionlaquellenousvoulionsiciparvenir,savoirquela
rsolutionexistentielledudilemmespectralenpasseparlarsolutionspculative,maisnon
mtaphysique,duproblmedeHume.
30

Quelquesmots,pourconclure,surledieuinexistant.Comment,selonquelsprincipes
dinvestigation,devraitonsefforcerdenprciserlanature,unefoisceluicidfinicomme
effetcontingentduChaos?Encepoint,ilconviendraitdereposer,endehorsduchamp
transcendantal,unequestiondestylekantien:quemestilpermisdesprer,maintenantque
jepuisesprer?Questcequundieuquiseraitdenouveaudsirable,aimable,digne
dimitation?Silonsupposeacquiselventualitrelledmergencesenruptureavecleslois
prsentesdelanature,quelseraitalorslepossibledivinleplussingulier,leplusintressant,
leplusnobleenunsensproche(paradoxalement)delexigencenietzschenne?Cedieu
futuretimmanentdoitiltrepersonnel,ouconsisterenuneharmonie,unecommunaut
apaisedesvivants,desmorts,etdesrenaissants?Nouscroyonsquedesrponses
prcisescesquestionssontenvisageables,etquellesdterminentunrgimeoriginalde
pense,enruptureaveclathismecommeaveclathologie:unedivinologie,encore
constituer,parlaquelleseraienttisss,peuttre,denouveauxliensentreleshommeset
ceuxquileshantent.
Notes
[1]
Jainommreligieusetoutepositionquiassocielathseduneviedoutretombeet
lexistencedunDieupersonnelathetoutepositionquircuseluneetlautredeces
thses.Onpeutcertesconcevoirdespositionsquidrogentcetteclassificationcommode:
lesadducisme,voquplushaut,conjuguelacroyanceenunDieupersonnelaurefusde
limmortalitlespinozismeconjugueaucontrairelarcusationduDieupersonneletlathse
duneimmortalitpossible.Pourtant,detellespositionsnemodifientenrienlepointessentiel
delanalyse:lincapacitdesprincipauxsystmesdereprsentationrsoudreledilemme
spectral.Danslecasdusadducisme,jajouteaudsespoirduDieumauvais,ledsespoir
dunenonrsurrectiondesmortsdanslecasduspinozisme,jedoisrenoncertoutespoir
duneimmortalitheureusepourceuxquiprirenttropttpouraccderlasagesse,et
maccommoderdelancessitimpitoyablequiprsidecegenrededestin.
105115DistributionlectroniqueCairnpourEditionsdeMinuitEditionsdeMinuit.Tousdroitsrservspourtouspays.Il
estinterdit,saufaccordpralableetcritdelditeur,dereproduire(notammentparphotocopie)partiellementoutotalement
leprsentarticle,delestockerdansunebanquededonnesoudelecommuniqueraupublicsousquelqueformeetde
quelquemanirequecesoit.

You might also like