You are on page 1of 46



)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD
+DQV8*XPEUHFKW
GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro,RJ:Ed.PUC,2010.
Introduo
Apalavrapresenanoserefere(pelomenos,noprincipalmente)auma
relaotemporal.Antes,refereseaumarelaoespacialcomomundoeseus
objetos.Umacoisapresentedevesertangvelpormoshumanasoque
implica,inversamente,quepodeterimpactoimediatoemcorposhumanos.
Assim,usoproduonosentidodasuaraizetimolgica(dolatimproducere),
queserefereaoatodetrazerparadianteumobjetonoespao(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.13)
produodepresenaapontaparatodosostiposdeeventoseprocessosnos
quaisseiniciaouseintensficaoimpactodosobjetospresentessobrecorpos
humanos(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.13)
Todososobjetosdisponveisempresenaserochamados,nestelivro,as
coisasdomundo(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.13)
Aindaquepossadefendersequenenhumobjetodomundopodeestar,alguma
vez,disponveldemodonomediadoaoscorposesmentesdosseres
humanos,oconceitocoisasdomundoinclui,nessaconotao,umareferncia
aodesejodessaimediatez(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.14)
Seatribumosumsentidoaalgumacoisapresente,isto,seformarmosuma
ideiadoqueessacoisapodeseremrelaoansmesmos,pareceque
atenuamosinevitavelmenteoimpactodessacoisasobreonossocorpoeos
nossossentidos.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.14)
Metafsicarefereseaumaatitude,quercotidiana,queracadmica,queatribui
aosentidodosfenmenosumvalormaiselevadodoquesuapresena
material;apalavraaponta,porisso,paraumaperspectivadomundoque
pretendesempreiralm(ouficaraqum)daquiloquefsico
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.14)
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.14)

Importacompreenderqueanfasedolivroempresena,produoecoisas
domundonocondenanenhummododerelaocomomundoquetomeo
sentidocomopontodepartida(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Rio
deJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.14)
Asatisfaodessedesejo,porm,nodeveracontecerpormeiodeuma
simplessubstituiodosentidopelapresena.Emltimaanlise,oqueeste
livrodefendeumarelaocomascoisasdomundoquepossaoscilarentre
efeitosdepresenaeefeitosdesentido.Noentanto,sosefeitosdepresena
apelamaossentidosporisso,asreaesqueprovocamnotmnadaaver
comEinfhlung,isto,comimaginaroquesepassanopensamentodaoutra
pessoa(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.15)

Materialidades/Onohermenutico/Presena:relatrioanedticode
mudanasepistemolgicas
1
[concebemos]aexperinciaestticacomoumaoscilao(svezes,uma
interferncia)entreefeitosdepresenaeefeitosdesentido(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.22)
Ambososconceitosmaterialidadesecomunicaopareciamprometer
umaalternativaperpetuidadedainterpretaoedanarrativasemprediferente
dopassado(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.27)
Espervamostambm[]queaconvergnciaevidenteentrematerialidadese
materialismocomeassepornosobrigaraumafidelidadeaomarxismo
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.28)
Materialidadesdacomunicao,foientodecidido[novolumeMaterialittder
Kommunikation,de1988],sotodososfenmenosecondiesquecontribuem
paraaproduodesentido,semserem,elesmesmos,sentido(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.28)
aobradeWalterBenjamin,emvezdetentarserfilosfica,celebraotoque
fsicoimediatodosobjetosculturais(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.29)

Kittler[]ofereciaumatesepsicohistricaparaodomniodoparadigmada
interpretaonasHumanidades,almdeumestiloalternaticodepesquisa,
sintetizadonoconceitodepsicofsica.Talestilodepesquisaestavarelacionado
ccomaquestodomodocomoasinovaestecnolgicasesuaaplicaona
invenodenovosmeiosdecomujnicaohaviaminiciadoosmovimentos
intelectuais(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

intelectuais(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.29)
TambmqueramostercomoaliadoalgumcomoJacquesDerrida,que,no
comeodoseutrajetofilosfico(unsbonsvinteanosantesdonossocolquio),
haviadefendidoqueaindiferenasistemticadaexterioridadedosignificante
eraumadasprincipaisrazesdopredomniodevastador[]dologo
fonocentrismonaculturaocidental.Emoutraspalavras,nolevaremconta,por
exemplo,amaterialidadedoscaracteresgravadosemcera,papiroou
pergaminhoeravistocomocondiohistricaparaopredomniodosentidoe
doespritonaculturadoOcidente(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.30)
WilhelmDilthey,queatradioalemrodearacomauradefundadosdas
Geistwissenschaften,isto,precisamentedaconcepodeHumanidadesno
mbitodaqualseoficializaraesistematizaraopredomniodainterpretaono
inciodosculoXX,logosetransformounobodeexpiatriododiscursointerno
queseformavacomrapidezentrens.Vamosahermenutica,areflexo
filosficaacercadascondiesdeinterpretao,queDiltheyquiserafomentar,
comosinnimodeinterpretao(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.31)
2
Opassoemdireosmaterialidadesdacomunicaoabriranossosolhos
paraumamultiplicidadedetemasfascinantes,quepoderiamserresumidos
(pelomenosaproximadamente)nosconceitosdehistriadosmediaecultura
docorpo.Nossofascniofundamentalsurgiudaquestodesabercomoos
diferentesmeiosasdiferentesmaterialidadesdecomunicaoafetariamo
sentidoquetransportavam.Jnoacreditvamosqueumcomplexodesentido
pudesseestarseparadodasuamedialidade,isto,dadiferenadeaspectoentre
umapginaimpressa,ateladeumcomputadorouumamensagemeletrnica.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.32)
Comoodesconstrucionismo,porumlado,sempreinsistiranaimpossibilidade
deestabelecerestruturasestveisdesentidoe,poroutro,abandonarahalgum
tempoointeresseinicialpelaexterioridadedosignificante,parecianosestar
perdendodevistaasconstelaesdeproblemaseinteressesqueconquistramos
sobagidedasmaterialidadesdacomunicao(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.34)
Quandoem1993oautorescreveuumeplogoparaaedioinglesadeuma
seleodeensaiosdosvolumesdasMaterialidadeseParadoxos,pelaprimeira
vezlanouaideiadequeomaiorinteressenoseuambienteintelectualsetinha
alteradodaidentificaodosentido(interpretao)paraquestesrelacionadas
comaemergnciadosentidoemnvelhistoricamenteespecficoeemnvel
metahistrico(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.34)
3

Esseafastamentodainterpretaopareciaabrirnovasperspectivasdereflexo
epesquisa,queoautordenominouprovisoriamentedecampono
hermenutico.Procurouestruturloaoredordequatroplos,correspondentes
aoqueeleentendiadoconceitodesignodeLouisHjelmslev.Hjelmslevarticula
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

aoqueeleentendiadoconceitodesignodeLouisHjelmslev.Hjelmslevarticula
adistinoestruturalistaentresignificanteesignificado(refereseao
significantecomoexpressoeaosignificadocomocontedo)comadistino
aristotlicaentresubstnciaeforma.Osquatroconceitosresultantesdessa
combinaososubstnciadecontedo,formadecontedo,substnciade
expressoeformadeexpresso.Comsubstnciadecontedo,Hjelmslev
remeteparaocontedodopensamentohumanoantesdequalquerinterveno
estruturante(oconceitoestpertodoquepoderamoschamardeimaginao
ouoimaginrio).Formadecontedo,aocontrrio,nocorresponderiaa
nenhumamanifestaoespacialdecomplexosdesentido,masexclusivamente
aoscontedosdopensamentohumanoemformasbemestruturadas(huma
afinidadebviaentreesseconceitoeanoodediscursodeFoucault).
Substnciadeexpressoseriaoconjuntodaquelesmateriaispormeiodosquais
oscontedospodemsemanifestarnoespaomasprviossuadefinio
comoestruturas:atinta(enoacor)seriaumasubstnciadeexpresso,comoo
seriamumcomputadorouumdispositivotcnico.Finalmente,formade
expressoseriamasformasecoresquecobrissemumatela,oscaracteresnuma
pgina(enoatinta),aimagemnumatela(emvezdocomputadorvistocomo
mquina)
essaestruturaodocamponohermenuticosugeriaumasequnciamuito
esquemticadetrsquestes,quetornariasubstancialmentemaiscomplexaa
primeiraversodanossaquestoacercadaemergnciadosentido.Essastrs
questestematizavam(1)aemergnciadasformasdecontedoapartirda
substnciadecontedo;(2)aemergnciadasformasdeexpressoapartirda
substnciadeexpresso;finalmente,(3)afusodasformasdecontedoedas
formasdeexpressoemsignosouestruturassignificantesmaisamplaspor
exemplo,numtextoescrito,numdiscursoounumpictograma(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.36)
infelizmente,nodeixavadeserverdadequeaquestotriplaacercada
emergnciadosentido,queocamponohermenuticoajudaraaformular,s
levariadealgummodo,inevitavelmenteaumconceitomuitoconvencional
designoeestruturasdesentido.Essesconceitoscontinuamasermetafsicos,
poscontinuamapressuporqueacomunicaopredominantementeacercado
sentido,acercadealgoespiritualquetransportadoeprecisaseridentificado
paraalmdassuperfciespuramentemateriaisdomaterial(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.37)
ocamponohermenuticoseriatilparadesenvolvernovasrespostas
perguntaquehaviaestadonocentrodoparadigmadasmaterialidadesda
comunicao,ouseja,aquesto(talvezingnua)decomo(sequedealgum
modo)amdiaeasmaterialidadesdecomunicaopoderiamteralgumimpacto
sobreosentidoquetransportavam.Sessaquestotranscenderiaadimensodo
metafsico,poisselaabandonariaalmpidaseparaoentreamaterialidadeeo
sentido.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.37)
[entendo]apalavrapresena,nessecontexto,comoumarefernciaespacial.O
quepresenteparans(muitonosentidodaformalatinapraeessere)est
nossafrente,aoalcanceetangvelparanossoscorpos.Domesmo,oautor
pretendiausarapalavraproduonalinhadoseusentidoetimolgico.Se
producerequerdizer,literalmente,trazerparadiante,empurrarparafrente,
entoaexpressoproduodepresenasublinhariaqueoefeitode
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

entoaexpressoproduodepresenasublinhariaqueoefeitode
tangibilidadequesurgecomasmaterialidadesdecomunicaotambmum
efeitoemmovimentopermanente.Emoutraspalavras,falardeproduode
presenaimplicaqueoefeitodetangibilidade(espacial)surgidocomosmeios
decomunicaoestsujeito,noespao,amovimentosdemaioroumenor
proximidadeedemaioroumenorintensidade.(GUMBRECHT,Hans.Produo
dePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.39)
qualquerformadecomunicaoimplicatalproduodepresena;[]
qualquerformadecomunicao,comseuselementosmateriais,tocaros
corposdaspessoasqueestoemcomunicaodemodosespecficosevariados
masnodeixadeserverdadequeissohaviasidoobliterado(ou
progressivamenteesquecido)peloedifciotericodoOcidentedesdequeo
cogitocartesianofezaontologiadaexistnciahumanadependerexclusivamente
dosmovimentosdopensamentohumano.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.39)
Hoje,qualquerreflexovivelacercadapresenaterdequebraraconveno
intelectual(quejestdesaparecendo)psmoderna,segundoaqualtodosos
conceitoseargumentosaceitveisdeverserantissubstancialista.Emvezdisso,
umareflexosobreapresenaconsiderarpertinenteeinevitvelqualquer
tradioconceitual,acomearpelafilosofiadeAristteles,quetenhaavercom
asubstnciaeoespao(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.39
Apoesiatalvezsejaoexemplomaisfortedasimultaneidadedosefeitosde
presenaedosefeitosdesentidonemodomnioinstitucionalmaisopressivo
dadimensohermenuticapoderiareprimirtotalmenteosefeitosdepresena
darima,daaliterao,doversoedaestrofe(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.40)
asformaspoticasestonumasituaodetenso,numaformaestruturalde
oscilaocomadimensodosentido(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.40)
osefeitosdapresenatmsidotocompletamentebanidosqueagora
regressamsobaformadeumintensodesejodepresenareforadoouat
iniciadopormuitosdosnossosmeiosdecomunicaocontemporneos.Nosso
fascniopelapresenaouseja,atesefinaldestelivrobaseiasenumdesejode
presenaque,nocontextodacontemporaneidade,spodesersatisfeitoem
condiesdefragmentaotemporalextrema(GUMBRECHT,Hans.Produo
dePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.42)

Metafsica:brevepanoramadoqueoraestmudando
1
aposiocentral,institucionalmenteincontestada,dainterpretaoouseja,
daidentificaoedaatribuiodesentidonasHumanidadespodeser
comprovadapelovalorpositivoqueemnossaslinguagensatribumos,mesmo
automaticamente,dimensoprofundidade.Sedizemosqueumaobservao
profunda,estamosaelogila,poisofereceumsentidonovo,maiscomplexoe
particularmenteapropriadoaumfenmeno.Aocontrrio,seconsideramosalgo

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

particularmenteapropriadoaumfenmeno.Aocontrrio,seconsideramosalgo
superficial,issosignificaquelhefaltamessasqualidades,poisestimplcito
quenoconsegueiralmdaouporsobaprimeiraimpressoproduzidapelo
fenmenoemcausa(normalmente,noimaginamosquealgumacoisaou
algumnoqueiraterprofundidade).(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.43)
poderemoschamardemetafsicadocotidianoaconvergnciadessesede
outrostemasnumaconfiguraodepressupostosinerentesnossalinguagem
comum.[]nasuaformainstitucionalizada,asHumanidadestmclaramente
implicaesmetafsicas.Tantoalinguagemcomumquantoaquiloquesvezes
chamamos,umpoucopretensiosamente,demtodosdasHumanidades
implicamqueiralm(meta)dopuramentematerial(fsica)semprebom.
[]Issopodeserentendidocomoresultado[]devriossculosdereflexo
sobreasestruturasdoconhecimentoeascondiesdeproduodo
conhecimentonaculturaocidental.Essa[]histriadametafsicaotemado
meusegundocaptulo.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.44)
2
Renascimentoeinciodoperodomoderno,duasdesignaesqueusamos
paraoperodonoqualcomeareiminhanarrativa,soexemplos
particularmentericosdadivergnciaentreumaautorrefernciacultural
predominanteeanossaretrospectivahistricasobrearealidadedessamesma
cultura(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.46)
Nessessculoshaviaumatradioiconogrficaqueaindamostravaomundo
comoumasuperfcieplanasobreaqualerguiamseesferascomoumacpula.
Essascenassoapresentadascomosefossemvistasdeumaperspectivaexterna.
Porvezeschegamosaver,aparentementedesdefora,umafiguraalegrica,
representandoaHumanidade[]Essaduplainovao(isto,oHomemcomo
observadorexternodomundoeoHomemvistonessaposio)sintomticade
umanovaconfiguraodaautorreferncia:osHomenscomeamaentenderse
comoexcntricosaomundo;talposiodiferedaautorrefernciapredominante
duranteaIdadeMdiacrist,emqueoHomemseviacomosendopartedee
todeadoporummundoresultantedaCriaodivina(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.46)
UmasegundaalteraoemrelaoIdadeMdiatemavercomasugesto
[]dequeessafigurahumana,emsuaexcentricidaderelativaaomundo,uma
entidadeintelectualeincorprea.[]anicafunoexplcitaqueselheatribui
observaromundo,eparatalparecemsersuficientesfaculdades
exclusivamentecognitivas.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.46)
omundoqueoobservadorobservavaeinterpretavaerapuramentematerial.
Claroqueessadicotomizaoentreespiritualematerialestnaorigemde
umaestruturaepistemolgicaemqueafilosofiaocidentalseapoiariadeagora
emdiante,oparadigmasujeito/objeto.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.47)

Norealismosimblico,cadaobjetoqueconstituiomundotemumsentido
inerente,atribudoporDeusnoatodacriao(GUMBRECHT,Hans.Produo
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_
Norealismosimblico,cadaobjetoqueconstituiomundotemumsentido
inerente,atribudoporDeusnoatodacriao(GUMBRECHT,Hans.Produo
dePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.47)

Paraonovotipodeautorreferncia,quedefendequeossereshumanosso
excntricosaomundo,[]Tornasecadavezmaisconvencionalpensaro
mundodosobjetosedocorpohumanocomosuperfciesqueexprimem
sentidosmaisprofundos.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.48)
Ainterpretaodomundocomeaaserentendidacomoumaproduoativa
deconhecimentoacercadomundo:vista,acimadetudo,comoalgoqueextrai
sentidosinerentesdosobjetosdomundonesseaspectoestopassodecisivo
emdireoModernidade(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.48)
Opressupostodequeosfenmenostmsentidosinerentesnosealterouno
limiarentreaculturamedievaleoinciodaculturamoderna(sapartirdo
sculoXIXsepassouaentendermaisamplamenteainterpretaocomouma
atribuio,enocomoumaidentificao,desentido).Duranteossculos
medievais,porm,ahumanidadenuncaforaentendidacomoprodutoraativade
conhecimento.Pensavasequeoconhecimentodospormenoresedetodasas
caractersticasdaCriaosestariadisponvelporrevelaodivina.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.48)
Acopladaaessanova[moderna]autoatribuio,porm,apareceriaaideiadeo
serhumanoquereresercapazdemudaretransformaromundo
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.49)
umsujeitoqueseacreditacapazdeproduzirconhecimentotambmsesentir
capazdeocultloemanipullo.significativo,nessesentido,queacultura
medievalstenhareconhecidoadistinoelementarentreverdadeementira;

nuncachegouadesenvolverconceitoscorrespondentesaosqueentendemos
comoficooufingimento.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Rio
deJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.49)
MaquiavelconsiderouFernandodeAragoogovernantemaiscapazdeseu
tempo,poisojulgavacapazdefingir,ouseja,decobrirsuasinteneseplanos
sobomantodepretensasmotivaesreligiosas(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.50)
essanovavisomoderna[]podeserdescritacomoumainterseodedois
eixos.Umeixohorizontalcolocaemoposioosujeito,observadorexcntricoe
incorpreo,eomundo,umconjuntodeobjetospuramentemateriais,queinclui
ocorpohumano.Oeixoverticalser,portanto,oatodeinterpretaromundo,
pormeiodoqualosujeitopenetranasuperfciedomundoparaextrairdele
conhecimentoeverdade,umsentidosubjacente.Proponhoqueessacisode
mundosejachamadodecampohermenutico.(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.50)
3
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

Osacramentodaeucaristia,isto,aproduodaVerdadeiraPresenadeDeus
naTerraentreosvivos,erasemdvidaoritualcentraldaculturamedieval.A
celebraodamissa,naqueletempo,noeraapenasumacomemoraoda
ltimaCeiadeCristocomosseusdiscpulos:eraumritualpormeiodoquala
verdadeiraltimaCeia,e,acimadetudo,ocorpodeCristoeosanguede
Cristopoderiamtornarserealmenteedenovopresentes.[]Osangueeo
corpodeCristosetornariamtangveis,comosubstncias,nasformasdepoe
vinho.Oquedformaejustificaoaesseentendimentoprmodernoda
relaoentreocorpodeCristoeopo,eentreosangueeovinho,oconceito
aristotlicodesigno.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.51)
Osignoaristotlicorene,aoinvs,umasubstncia(isto,aquiloqueest
presenteporqueexigeumespao)eumaforma(isto,aquiloquetorna
perceptvelumasubstncia),aspectosqueincluemumconceitodesentidoque
estranhoparans.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.51)
podemosafirmas,deumaperspectivaantropolgica,queaeucaristiacatlica
prmodernafuncionavacomoumatomgico,umatopormeiodoqualuma
substnciadistantenotempoenoespaosetornavapresente(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.52)
Comintensosdebatesteolgicos,porvriasdcadasateologiado
protestantismoredefiniuapresenadocorpoedosanguedeCristocomosendo
umaevocaodocorpoedosanguedeCristosentidos.Assim,cadavezmaiso
naexpressoesteomeucorpo[hocestenimcorpusmeum,queindicavaa
transubstanciao]passouaserentendidocomosignificaouquerdizeromeu
corpo.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:
Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.52)
[snotempodeCalvino]secomeouatransformarnumadistnciahistrica
inultrapassveladistnciatemporalqueseparavacadamissaealtimaCeia,o
pontodereferncia;aquicomeamosaentenderqueexisteumarelaoentrea
concepoemergente,especificamentemoderna,dasignificaoeadimensoda
historicidade(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.52)
Assimcomo,nateologiadoprotestantismo,asubstnciadocorpodeCristoea
substnciadosanguedeCristoiamsendosubstitudaspelocorpoepelosangue
comosentido,noteatroaatenodosespectadorespassavadoscorposdos
atoresparaospersonagensqueelesincorporavam.(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.53)
oscorposdosatoresforamafastadosdoalcancedosespectadores.Emoutras
palavras,noinciodamodernidade,quandocomeaaserdecifradoosentido
queestemjogo,tudoquetangvel,tudoquepertencematerialidadedo
significantetornasesecundrioedefatoafastadodopalcodasignificao
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.53)
Emcontraste,grandepartedoteatronaIdadeMdiapareciafuncionarde
modomuitodiferente[:]descobriremoscomfrequnciaqueimpossvel
identificarumanarrativaouseja,qualquerdesenvolvimentoprogressivode
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_
identificarumanarrativaouseja,qualquerdesenvolvimentoprogressivode
umaao,muitomenosdepersonagens.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.53)

4
Nasobras[deCorneille,MolireeRacine],aproduodecomplexidade
semnticaeraesmagadoramentepredominanteemdetrimentodequaisquer
efeitosdepresena.NastragdiasdeCorneilleoudeRacine,osatores
dispunhamseemsemicrculonopalcoerecitavamtextosmuitoabstratos,na
formapesadadoversoalexandrino.Nenhumoutroestiloteatral,antesou
depois,foimaiscartesianodoqueoteatroclssicofrancs.Refiromeaqui,
claro,famosareflexodeRenDescartescontemporneodeRacineede
Corneille,oprimeiroatornaraontologiadaexistnciahumana,comores
cogitans,explcitaeexclusivamentedependentedacapacidadedepensar;em
consequnciadisso,elesubordinounosocorpohumanomastodasascoisas
domundo,comoresextensae,aopensamento.(GUMBRECHT,Hans.Produo
dePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.56)
OnomedeDescarteseoadjetivocartesianoreferemseaquiaopontofinalno
desenvolvimento,quedurouumsculo,dahistoiredsmentalits,um
desenvolvimentoqueseestendedesdeasprimeirasmanifestaesdacultura
renascentistaatarevelaototaldocampohermenutico(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.56)
oquehojechamamosQuerelledsanciensetdsmodernes[dosanos1700]foium
passofrenteparademonstrarasmltiplasconseqnciasdocampo
hermenutico.OqueconsideromuitoimportantenessaQuerellenotantose
osdiferentesintervenientesfavoreciamumaououtraprotoforma,noqueviriaa
serumnovoestilodeculturahistricaduranteosculoXVIIIe,
principalmente,noXIX.Acaractersticaepistemolgicamaiselementarea
maisimportantequeacontecimentoscomoaQuerellecomearama
institucionalizarnaculturaocidentalmodernafoiaprioridadedadimenso
temporalsobreadimensoespacial,numaculturaquedeixaradecentrarse
numritualdeproduodepresenareal,passandoasebasearna
predominnciadocogitopredominnciaqueaindahaveriadesecristalizar
numritualprprio.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.56)
OIluminismofoiumapocaemqueaatividadehumananaproduode
conhecimentosetransformouemcondioparaaaceitabilidadedo
conhecimento;ento,aatividadehumana,comovontadedetransformar
ativamenteomundocombasenessarevisocrticadoconhecimento,comeoua
darformaesferadapoltica.Foimaisumpasso[]nodesdobramentodas
implicaesdocampohermenutico(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.57)
oIluminismofoiopicedavisodemundometafsica(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.57)
oconhecimentoreveladoe,pelomesmomotivo,oconhecimentoqueera
reconhecidocomopartedessatradioestavamsujeitosaumrigorosssimo
processodereviso.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.57)
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

Ansiadereunironovoconhecimentoecolocloemcirculaoomais
amplamentepossveldezdosculoXVIIIagrandeeradosdicionriose
enciclopdias.[]Asenciclopdiascontinhamaexpectativautpicadequeum
diaoconhecimentosobreomundoseriatotal,eesseconhecimentototalseriao
pontodepartidaparacriarnovasinstituiessociaisepolticasperfeitamente
adaptadassnecessidadesdahumanidade.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.57)
Nessapocacomeouadesenvolverseumanovaideiaacercadoespao
pblicoedapoltica.Oespaopblicoeravistocomoaesferadedeliberaoem
quetodososparticipantesabdicariamdeseusinteressespessoaisedegrupo,
tendoemvistaobterconsenso(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Rio
deJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.58)
oparlamento[:]lugaronde,supostamente,acompetiodediferentesopinies
setransformariaemconsensoeasdiferentesvisesdefuturoconvergiriampara
umavisonica(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.58)
Navisodemundometafsica,[]apolticaparlamentartransformavase
numritualtocentraleemblemticocomoforaaeucaristianacultura
medieval.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.58)

precisamentenessapoca[meadosdosculoXVIII]surgemasprimeiras
fendasnoedifciodaModernidade.Vistaapartirdahistriadafilosofia
ocidentalnosculoXIX,aobradeImmanuelKant,porexemplo,aparececomo
ummomentonicoqueexpressademodoemblemticoumaambigidade:,ao
mesmotempo,umavanoculminantedopensamentoiluministaeumsintoma
docomeodadissoluodaepistemologianaqualoIluminismosebaseou.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.58)
Inicialmente,opensamentodeKantparecetersidoprovocadopelaconscincia
dadistnciaentreosujeitoeomundodosobjetos,umadistnciaqueparecia
suficientementegrandeparadesafiarahiptesefilosficacontemporneasobre
osmodosdeapropriaodomundo.MasatmesmoosquedefendemqueKant
conseguiueliminaressadvida,aodemonstrarqueasfaculdadeshumanas
bastavamparaapreenderomundo,mesmoessesadmitemquesuamotivao
inicialsurgiudasdvidassobreaviabilidadedoparadigmasujeito/objeto.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.59)
oseditoresdaEncyclopdie[DiderotedAlembert]partiamdeumadupla
complementaridade.Esperavamqueascontribuiesdosdiferentesautoresde
cadaentradadoDictionnaireraisonnseconjugassememdescriesunvocasdo
objetooudoconceitoemcausa;noanteviamtensesoucontradies.[]
Apesardisso,arealidadedapublicaorevelouquemuitasentradascom
autoresmltiploseramdescriescontraditriasoumesmocontrriasdos
objetosedosconceitosdequetratavam.Almdisso,aesperanadoseditoresde
identificaruma(esuma)estruturabsicaparatodoomundodascoisasesua
representaopormeiodeelemtnosdoconhecimentonoseconcretizousequer
noplanohipotticoque,numafolhadesdobrvel,precediaoprimeirovolumeda
Encyclopdie,umquadroconfusoquedistribuaosassuntos[]semqualquer

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

Encyclopdie,umquadroconfusoquedistribuaosassuntos[]semqualquer
princpiodominantedeplausibilidade.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.60)
Oconhecimentosetornoumuitomaiscentrfugodoqueseriadeesperar,mas
ofascniointelectualcomopensamentomaterialistaeatmesmoaemergncia
daestticacomosubcampodafilosofianosculoXVIIItornamclaroque,
contrariamentespremissasdocampohermenutico,aapropriaodomundo
pelocorpohumano,ouseja,pelossentidos,reapareciaagoracomoalternativa
epistemolgica.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.60)
MichelFoucaultdemonstroucomo,nessascondiesdoinciodeumacriseda
representao,aatividadededarnomescoisasdomundoestavase
transformandonumempreendimentoprecrioe,porisso,obsessivo
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.60)
numdesenhodeseusCaprichos,FranciscodeGoyacriouumanovaviso
emblemticadofilsofoiluminista[dAlembert]quando,deliberadamente,
jogoucomaambigidadesemnticadofamososubttuloElsueodeLarazn
producemonstruos[]Assim,elogiaconvencionalmentee,aomesmotempo,
destronagrotescamenteospoderesdarazo.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.61)
5
DuranteasegundadcadadosculoXIX,quandoassociedadeseuropias
emergiramdequasetrintaanosderevoluesereformasquetinhamcomeado
comaesperanadetornarverdadeirooqueoIluminismolhesprometera[]o
mundoestavaou,nomnimo,aindaestavalongedasgenerosasexpectativas
propagadaspelageraodosfilsofos.[]mltiplosfenmenosse
conjugavamparareforaraquelessintomas,(inicialmente)isolados,de
inconsistnciaepistemolgicaqueidentificamosnaproduointelectualdofinal
dosculoXVIIIeparafinalmentecausarumacrisegeneralizadanavisode
mundometafsica.Paraumadescriodessemomentoepistemologicamente
decisivoremetoaolivroAspalavraseascoisas,ainovadoraobradeFoucault
sobreacrisedelareprsentation,edistinoentreobservadoresdeprimeira
ordemeobservadoresdesegundaordem,desenvolvidaporNiklasLuhmann
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.61)
Opapeldoobservador,surgidonoinciodaeramodernacomoelemento
chavedocampohermenutico,eraapenasencontraradistnciaapropriadaem
relaoaosobjetos,masoobservadordesegundaordem,quehaveriadedar
formaepistemologiadosculoXIX,eraumobservadorcondenadomaisdo
queprivilegiadoaobservarasimesmonoatodaobservao(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.62)
oobservadordesegundaordempercebeuquecadaelementodoconhecimento
ecadarepresentaoqueelepudesseproduzirdependeriamsempre,
necessariamente,donguloespecficodeobservao.Assim,comeouaverque
existiaumainfinidadededescriesparacadaobjetopotencialderefernciae
essaproliferao,emltimaanlise,destruaacrenanaestabilidadedos
objetosdereferncia.Aomesmotempo,oobservadordesegundaordem
redescobriaocorpohumano,maisespecificamenteossentidoshumanos,como

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

redescobriaocorpohumano,maisespecificamenteossentidoshumanos,como
parteintegraldequalquerobservaodomundo.Essaoutraconsequnciada
funodoobservadordesegundaordem[]levariatambmaquestionara
possvelcompatibilidadeentreumapropriaodomundopelosconceitos(aque
chamareiexperincia)eumaobservaodomundopelossentidos(aque
chamareipercepo).(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.62)
asoluopodesercaracterizadacomoumamudanadeumestilode
representaodomundoemespelho(noqualcadaconceitoouelementodo
conhecimentosupostamentecorrespondiaaumnicofenmeno)paraumestilo
noqualcadafenmenoseriaidentificadopormeiodeumanarrativa.Refirome,
comobvio,aosdiscursosparalelosdafilosofiadahistria(detipohegeliano)
eaoevolucionismo(detipodarwiniano).(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.63)
osdiscursosnarrativosabremumespaonoqualamukltiplicidadede
representaespodeserintegradaeganharaformadeumasequ^ncia.
Juntamentecomafilosofiadahistriaeoevolucionismo,orealismoliterrio
dosculoXIXfoioutrodiscursoqueproduziuumapletoradereaesaos
desafiosdonovomultiperspectivismonavisodomundo.(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.63)
Asdiferentesperspectivasque(porexemplo)osprotagonistasdeFlaubert
encarnamnuncaacabamporjuntarsenumavisohomogneaqueseriaoseu
mundo(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.63)
[j]oproblemada(no)compatibilidadedeumaapropriaodomundopor
meiodeconceitosedeumaapropriaodomundopormeiodossentidos,no
produziusequerailusodeumasoluo.[]vemosapenasumasrie
infindveldetentativas,svezesviolentasmasnuncaeficazes,dejuntara
experinciaeapercepo(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.64)
Algumasdasprimeirasdessasreaespodemresumirsenametforadeuma
desregulaodosigno.Pordesregulaodosignoentendaseasvrias
experinciasparatentarmodificaradistinomuitontida,inerenteaocampo
hermenutico,entreasuperfciepuramentematerialdosignificanteea
profundidadepuramenteespiritual(ouconceitual)dosignificado.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.64)
[VerlaineeRimbaud]pretendiaminvestirdesentido,oupelomenosdealguns
sentidosconotativos,asestruturassonorasdosseustextos.UmpoemacomoUm
coupded,deMallarm,parecesugerirqueadisposiodaspalavrasnapgina
podecorresponderaoseusentidoeaoseusompotencial.OprogrammMusikde
RichardWagner,finalmente,propsainserodesentidonossonsenosritmos
damsicadeorquestra.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.64)
oobjetivoexplcitodasriedevinteromancesdemileZola,les
RougonMarquart[era]explicarahistriadevriasgeraesdeumafamliapela
convergnciadasuadisposiogenticaedainflunciadeambientessociais
mltiplos(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_
mltiplos(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.64.

FriedrichNietzsce,quefascinouHeideggercomooltimometafsico(ouo
primeirofilsofoeuropeuaultrapassarametafsica),sempreelogioua
concentraoacadmicanovalorfilolgicodasuperfciedostextosena
superficialidadematerialdasmscaras,expondoaoridculoosesforospara
encontrarosentidoeaverdadeltimosporbaixoouatrsdeles[]Antesde
estabelecerosfundamentosdapsicanlisecomonicomtodointerpretativona
obraAinterpretaodossonhos,publicadaem1900,SigmundFreudtrabalhara
maisdeumadcadaemvriosesquemasdestinadosaintegraropensamento
humanonafisiolofiahumana.Porfim,talcomooutrospensadoresdoseu
tempo,HenriBrgsonestavaconvencidodequeamemriahumanaeraum
fenmenoque,conceitualmentedissecado,haveriaderevelarasligaesentrea
menteeocrebro.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.65)

significativoquepensadorescomoBrgson,FreudeNietzsche[]tenham
lutadoemseutemponamaioriadoscasos,emvoparaobter
respeitabilidadeacadmica.Omundooficialdasuniversidadesseguia
rapidamenteemdireoasoluesradicaisparareagiraoproblemada
mediaoentreexperinciaepercepo,soluesqueacabavamporsugerir
formasdiferentesdeseparaodessasduasdimenses.Emnvel
epistemolgico,umadessassolueseraapontadapeloestilofilosficofundado
porEdwardHusserl,aquepodemoschamarfenomenologia.Numaviragem
polmicacontraacrenaingnuadoscientistasnaturaisdequepoderiam
apreenderascoisasdomundo,Husserlsugeriu(pelomenosmuitosdeseus
leitoresentenderamassim)queosobjetosexterioresaopensamentohumano
erampuraesimplesmenteinacessveis.Eraumdosfinaisdoparadigma
sujeito/objeto,docampohermenuticoedametafsicaocidental.Afilosofia
fenomenolgicaembreveseconcentrariaexclusivamentenosesforos
introspectivosparadescreverosmecanismospelosquaisoprpriopensamento
humanoproduz(constroi)visesdomundoexterior.Tornouseassimuma
matrizdeoutrosestilosouescolascontemporneas[]quecaracterizamos
comoconstrucionistasporcausadoprincpiogeraldequetudoqueanalisam
oucomqueserelacionamsoconstrues(ouprojees)damentehumana.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.66)
UmpassoinstitucionalparaleloocorreunaUniversidadedeBerlimdurantea
ltimadcadadosculoXIX.[]E,1893,ofilsofoWilliamDiltheyconseguiu
impedirqueaUniversidadedeBerlimcontratasseHermannEbbinghaus,um
eminenterepresentantedapsicologiacientfica,aquemacusavade
transgressesparaocampodafisiologia.Precisamentedezanosdepois,
DiltheyecatorzedosseuscolegaspropuseramaoMinistriodaCulturaque
todososestudiososquepraticavamaquelemododepesquisaforrem
institucionalmenteseparados.Talsecesso(queacabariaporseconcretizar)foio
inciodaindependnciainstitucionaldasGeistwissenschaften[cinciasdo
esprito],umgrupodedisciplinasque,naesteiradoprogramadeDilthey,
concentrousenainterpretaocomoprticanuclearenahermenuticacomo
espaodereflexo.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.66
OpreoqueasHumanidadestiveramdepagarporessepassofoievidente:a
perdadetodasasrefernciasdomundoquenofossemcartesianasnem
estivessemfundadasnaexperincia.(GUMBRECHT,Hans.Produode
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

estivessemfundadasnaexperincia.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.67)
6
Motivadaspelaconvergnciadarecepoampla(quasepopular)e
entusisticadafenomenologiadeemtodaEuropaedainflunciainstitucional
deDiltheyedesuaescola,asHumanidadesconcentraramsemaisdoquenunca
nasdimensesdesentidoenalinguagemcomolugareseinstrumentosda
construodomundo.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.67)
afenomenologia,oconstrucionismoeosestudosculturaiscomparados,anova
crticaeoaltomodernismo,emtodasassuasvariedadesinternas,comoreaes
emovimentosintelectualmenterevolucionrios,formavamapenasumdedois
ramosdereaesiniciadaspelosefeitosdelongoprazodacriseepistemolgica
dosculoXIX.Esseeraoramoaqueaindahojesechamaprogressista.Aoutra
sequnciadereaesrelacionadasmesmaorigemcaracterizavaseporum
sentimentocomumdeperdaeporumanostalgiadaquelarefernciaaomundo
dosobjetos,emcujadisponibilidadeametafsicaacreditaratolongaeto
fortemente.Durantevriasdcadas,pesquisadoresdediferentesreas
apontaram,svezescomgestosdramticosdelamentoouderemorso,aperda
deuma(crenanuma)refernciaaomundo.Afilosofiaanalstica,noseuincio
institucional,pretendiaprovarquesepoderiaatingirpelomenosumgrau
mnimoderefernciaaomundocomalinguagemou,pelomenos,comfrases
elementarescuidadosamenteengendradas.Aomesmotempo,mastantoquanto
sepossaimaginardivergindodafilosofiaanalticanosseusestilosintelectuais,
pensadoresferozeseartistasdegestosloucos,comoGeorgesBatailleouAntonin
Artaud,acusavamaculturaocidentaldeterperdidoocontatocomocorpo
humano.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.70)
Nessecontexto,nenhumpensadorfoimaislongenacrticaenarevisoda
visodemundometafsicadoqueMartinHeidegger.Iniciadocomapublicao
deSeretempoem1929,esseesforologoatraiuaatenointernacional.
Heideggersubstituiuoparadigmasujeito/objetopelonovoconceitodeserno
mundo,que,porassimdizer,deveriadevolveraautorrefernciahumanaao
contatocomascoisasdomundo(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.70)
Contraoparadigmacartesiano,Heideggerreafirmavaasubstancialidade
corpreaeasdimensesespaciaisdaexistnciahumana;elecomeoua
desenvolveraideiadeumdesvelamentodoSer(nessecontexto,apalavraSer
referesesempreaalgumacoisasubstancial)parasubstituiroconceito
metafsicodeverdade(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.70)
7
duranteasprimeirasdcadasdosculoXXhouvedoistiposparalelosde
reaoperdadarefernciaaomundoedadimensodapercepo:asvrias
formasdeconstrucionismo,porumlado,easdiferentestentativasdereavera
refernciaeapercepo,poroutr.Ocontrasteeatensoentreessesdoistipos
veioaserumaalternnciaentreestilosintelectuaisdurosesuavesnombito
dasHumanidadesporvoltadadcadade50.(GUMBRECHT,Hans.Produo
dePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.71)
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

Desdeofinaldadcadade1950,porm,sucederamseondassimultneasde
paradigmasaparentementemaisduros.Entreeles,estavaarecepodos
estudosliterriosaoestruturalismo,lingsticaculturaleaochamado
formalismorusso.Pelomenosnaambiodeultrapassarasubjetividadeda
interpretaopura,essasteoriascorresponderamaumnovoentusiasmopor
todosostiposdeabordagenssociolgicas,incluindoasdiferentesvariedadesdo
marxismoedahistriadarecepoliterria.Sdezanosdepois,nasdcadasde
1970e1980,oensinopsmodernodaliteratura,sobainflunciasuavizante
dadesconstruoedonovohistoricismo,fezoquepodiaparatornarto
ingnuoquantopossvelodesejoanteriorderigortericoemetodolgico.
Apesardedivergnciasfilosficasinternas,adesconstruoeonovo
historicismocomearampor(diferentes)crticasaoestruturalismo(isto,aum
paradigmaduro),etantoumaquantoooutroencontraramrecepomaisfrtil
entreumageraodeacadmicosdaliteraturaquehaviamsidoeducadosno
estilointerpretativodanovacrtica.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.72)
Jdevetersetornadoevidentequeentendoaalternnciaentreprticasduras
esuavesnasHumanidadescomoumareaotardiaaotraumadenascenodo
grupodedisciplinascujoprincipalpontodeconvergnciaeidentidadeerauma
excluso,nomeadamenteaexclusodasdimensesepistemolgicasda
percepoedareferncia.Masessateseaindanoumarespostapergunta
comaqualinicieiestecaptulo:porqueestamostoansiosparaultrapassara
metafsica?Umarespostaqueestecaptulotornoupossvelqueultrapassara
metafsicapodeserentendido,emretrospectiva,comoumatentativadenos
redimirdaalternncia,emltimaanliseintil,entreprticasintelectuais
suaveseduras.Espero,portanto,quemeuinteressenaemergnciadosentido
e,acimadetudo,naoscilaoentreefeitosdesentidoeefeitosdepresena,to
diferentedotpicomaterialidadesdacomunicao,deixedeseratribudo
exclusivamenteaumaouaoutradessaspolaridades[]Senoasoluopara
comoultrapassarametafsicaouparacomoabandonarametafsica,pelo
menosainterrupodaalternnciaentreparadigmasduroseparadigmas
suavespodeserummododeescaparda(oudeesquecerametafsica)como
campodeforasintelectual.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.73)

Paraalmdosentido:posieseconceitosemmovimento
1
[emGramatologia,Derrida]escrevesobreaeradosigno(pensoqueserefereao
quetenhochamadometafsica).[]lsequeaeradosignotalveznunca
venhaaterumfim.Oseuencerramentohistrico,porm,esttraado
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.75)
Hbonsargumentosparaterminarcomaeradapolaridadeentreosignificante
puramentematerialeosignificadopuramenteespiritual,masnoclaroa
partirdotextodeDerrida,certamentenoquedefatoqueiramosrecorrera
essesargumentosdeummodoquedefinitivamentesignificariaofimda
metafsica.[]quemterpacinciasuficienteinfinitapacinciapara
concordarcomDerrida?(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.76)
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

[Paul]DeMandefendiaquetinhaterminadoailusodoquechamamosde
leiturasemiticamas,aolamentartofielmenteaperdadarefernciaedo
sentidoestvel,tornouimpossvelesqueclos(GUMBRECHT,Hans.Produo
dePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.76)
Ora,oquesignificariaeoqueimplicariaprfimeradosigno?[e]ofim
dametafsica?[]julgoqueoparaalm,emmetafsica,spodequererdizer
algosomadointerpretaoisso,claro,semabandonarainterpretaocomo
prticaintelectualelementareprovavelmenteinevitvel.Seriaomesmoque
tentardesenvolverconceitosquenospermitiriam,nasHumanidades,nos
relacionarcomomundodeummodomaiscomplexodoqueasimples
interpretao,oque,emsi,jmaiscomplexodoqueasimplesatribuiode
sentidoaomundo(ou,parausarumatopologiamaisantiga,maiscomplexodo
queextrairsentidodomundo)(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Rio
deJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.76)
provavelmentenoexistemaneiradeacabarcomodomnioexclusivoda
interpretao,nemdeabandonarahermenuticaeametafsicanas
Humanidades,semrecorreraconceitosqueospossveisinimigosintelectuais
nocaracterizempolemicamentecomosubstancialistas,ouseja,conceitoscomo
substncia,presenaequemsabeatrealidadeeSer(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.77)
acreditarnapossibilidadedenosreferirmosaomundosemserpelosentido
tornousesinnimodograumaiselevadodeingenuidadefilosfica
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.77)
Apesardesuasideiasrevolucionriasedacrenadequepossuiopotencial
intelectualparaencerrarparasempreaeradosigno,adesconstruo,em
grandemedida,temrecorridaaumsuaveterrorparaconsolidaraordem
vigentenasHumanidades(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.78)
2
nestecaptulo[]tentoalcanarepensaremumacamadanosobjetos
culturais,eemnossarelaocomeles,quenoacamadadosentido.[]
tambmserbomlembraralgumasafinidadesimportantesnocenrio
contemporneodasHumanidades(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.78)
Nahermenuticaatual,[Gianni]Vattimopertencequelesmaximalistasque
estoconvencidosdequeacrena[]emqueainterpretaoanicamaneira
denosrelacionarmoscomomundojatingiuhmuitoascinciase,como
resultado,enfraqueceutodasasreivindicaescientficasdefacticidade:O
mundocomoconflitodeinterpretaes,enadamais,noumaimagemdo
mundoquetenhadeserdefendidacontraorealismoeopositivismodacincia.
acinciamoderna,herdeiraerematedametafsica,quetransformaomundo
numlugaronde(j)nohfatos,apenasinterpretaes(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.79)
VattimotalvezestivessedeacordocomigosobreoqueHeideggerquerdizer
comhistriadoSermasnossasreaesaesseconceitonopoderiamsermais
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_
comhistriadoSermasnossasreaesaesseconceitonopoderiamsermais
divergentes.EupretendovirarasubstancialidadedoSercontraateseda
universalidadedainterpretao,enquantoVattimoquerqueoSer(odesejode
Ser?)desapareaporsobumareiteraoinfindveldeinterpretaes
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.80)

QueVattimo,almdisso,chamesuaposioantipresenae
antissubstancialistadeleituraesquerdistadeHeideggerrevelaoquepretendo
dizerquandoafirmoqueahermenuticaeainterpretao,nosdiscursodas
Humanidades,estoprotegidasporgestosdeintimidaointelectual
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.80)
[UmbertoEco]defendeuaanacrnicatesedoregressoaumaformade
interpretaotextualque,emvezdeserumaproduoinfindveldevariantes,
produzisseresultadosdefinitivosoupudesseaomenosresultaremcritriosque
permitissemdistinguirinterpretaesmelhoreseinterpretaespiores.Os
limitesdainterpretao,dizEco[],coincidecomosdireitosdotexto(oque
noquerdizerosdireitosdoautor)(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.80)
hrazesparaduvidarquetalretornovoluntrioingenuidade
epistemolgica,emltimaanlise,possaservivel,depoisdetodasascrisesna
histriadafilosofiaocidentaldosculoXX.Hoje,oparadigmasujeito/objeto
queexcluiqualquersimplesrefernciaaomundoeprecisamentenesse
paradigmaqueEconotoca(ouinadvertidamenterestaura)quandose
comprometecomosdireitosdotexto.Porisso,exatamente,creioque
deveramostentarrestabelecerocontatocomascoisasdomundoforado
paradigmasujeito/objeto(ounumaversomodificadadesseparadigma),
tentandoevitarainterpretaosemmesmocriticaraaltamentesofisticadae
altamenteautorreflexivaartedeinterpretaoqueasHumanidadeshmuito
instituram(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.81)
TambmporessarazosintoforteafinidadecomapremissadolivrodeJean
LucNancy,TheBirthtoPresence[]:Chegaummomentoemquessepode
sentirraiva,umaraivaabsoluta,contratantosdiscursos,tantostextosqueno
tmoutroobjetivosenofazerumpoucomaisdesentido,ourefazerou
aperfeioardelicadasobrasdesignificao(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.81)
Nancyaludeaumaconcepodepresenaquedifcilouimpossvel
reconciliarcomamodernaepistemologiaocidental,poistornaatrazera
dimensodeproximidadefsicaedetangibilidade(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.82)
umapresenaqueescapadimensodosentidotemdeestaremtensocomo
princpiodarepresentao:[dizNancyque]apresenanovemsemapagara
presenaquearepresentaogostariadedesignar(osseusfundamentos,asua
origem,oseutema)(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.82)
apresenanopodepassarafazerpartedeumasituaopermanente,nunca
podeserumacoisaaque,porassimdizer,nospossamosagarrar.
DeveseressaarazopelaqualNancy[]associaesseconceitoquiloque
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

DeveseressaarazopelaqualNancy[]associaesseconceitoquiloque
chamodecondiesdetemporalidadeextrema.ParaNancy,apresena,pelo
menosapresenanascondiescontemporneas,onascimento,achegada
queapagaasimesmaedevolveasimesma(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.82)
[ParaKarlHeinzBohrer],osbito,ocarterefmerodecertossurgimentose
partidas,acaractersticafundamentaldaexperinciaesttica,eelesereferea
issocomoanegatividadeesttica:anegatividadedaconscinciadapresena
evanescente.Oque,nessascondies,setornaevidentenoconceitode
experinciaestticasegundoBohrerobviamenteasubstncia,noosentido.
Maspareceserexclusivamenteasubstnciadosignificante.Aoreferirse,por
exemplo,famosareflexodeKafkaacercadaimpressoqueneledeixouum
grupodeatoresjudeus,BohrerescrevequeKafkanolasexpressesdoator
emrelaoaoqueoatorexprime(isto,oseupapel),lapenasapartirda
expresso(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.83)
Umaformamaliciosa,reconheodecaracterizaroconstrutivismoseria
dizerqueumaversogastadapremissafenomenolgicasegundoaquals
podemserobjetodeanlisefilosficaoscontedosdaconscinciahumana.Com
basenumaconsequncianecessriadessaposio(ouseja,nopostuladodeque
oquequerqueidentifiquemoscomorealidade/realidadesspodeser
abordadocomoprojeoouconstruodanossaconscincia),acrescentadoda
tesedupla,maisprecria,dequenessasconstruespossvelidentificartraos
deumaconscinciapartilhadaportodosossereshumanos(osujeito
transcendental),equesepodemencontrartambmvestgiosdessestraos
partilhadosemtodasassociedadesexistentes(mundosdavida),o
construtivismoacabaporconcluirquetodasasrealidadesquepartilhamoscom
osoutrossereshumanossoconstruessociais.Contrariando,penso,suas
origensfilosficas,oconstrutivismotransformousehojenacrenatrivialdeque
tudo,desdesexoatpaisagem,viacultura,estfacilmenteaodisporda
vontadehumanademudar(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.85)
aobradeJudithButler,BodiesThatMatter(1993)[],aotrazerparaadiscusso
amaterialidadedocorpoeainrciaqueessamaterialidadeopeaqualquer
tipodetransformao,[]provocouoconstrutivismocomopontodepartida
largamenteaceitonasdiscussesentoabertasnafilosofiadegnero:oque
proponhonolugardessasconcepesdeconstruoumregressonoode
matria,nocomostioousuperfcie,mascomoprocessodematerializaoque
estabilizaaolongodotempoparaproduziroefeitodefronteira,fixideze
superfciequechamamosmatria.Butlerquerdizerquenobastaumasimples
decisoparaalterarognerodeumapessoa[];sonecessriasformasde
comportamentoedeao,mantidasaolongodotempo(nessecontexto,Butler
recorreaoconceitodeperformance),capazesdemoldaredeproduzir
diferentesformaseidentidadescorporais(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.86)
Aoconcentrarsenaquestodesabercomoasubstnciacorporalpodese
transformarquestoque,tantoquantosei,nuncafoiexcludapornenhuma
filosofiaqueoperassecomoconceitodesubstncia,Butlerpretendeprovar
quepossvelabandonaradoxaconstrutivistasemabdicardovalorpolticodo
direitoedacapacidadedemudanadosujeito(GUMBRECHT,Hans.Produo
dePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.86)

Sobotermoaparncia,[Martin]Seelreneascondiescomasquaiso
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

Sobotermoaparncia,[Martin]Seelreneascondiescomasquaiso
mundonosdadoeapresentadoaossentidoshumanos(outrapalavraqueele
usanomesmocontextoWahrnehmung,percepo).Comobvio,uma
estticadaaparnciaumatentativadenosdevolver,conscinciaeaocorpo,a
coisidadedomundo(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.88)
oquequerqueapareaestpresenteporqueseofereceaossentidosdoser
humano.Existemdoisaspectosaqueeledparticularateno.Emprimeiro
lugar,aaparnciadascoisas,paraSeel,produzsempreumaconscinciadas
limitaesdocontrolehumanosobretaiscoisas[Unverfgbarkeit].Emsegundo
lugar,eestapareceseraquestocentralparaareflexodeSeel,procura
identificarecompreenderascondieseinstrumentoscomosquaispossvel
produziraparncianumambientesocialeculturalemqueaatribuiode
sentidoenoaperceposensorialinstitucionalmenteprimordial
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.89)
HansGeorgGadamer,que,maisdoquequalqueroutrofilsofodonosso
tempo,estassociadohermenutica(incluindosuareivindicaode
universalidade)einterpretaocomoproduocontnuadesentido,sugeriu
quesedessemaiorreconhecimentoaonosemntico,ouseja,scomponentes
materiaisdostextosliterrios.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Rio
deJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.89)
[Ementrevistarecente,Gadamerelabora]umaposioquedefatodesafiaa
assunodequeosentidosempreenecessariamenteadimenso
predominantenaleituradeumpoema:
Maspoderemosdefatosuporquealeituradessestextosumaleitura
exclusivamenteconcentradanosentido?Nocantamosotexto[Isesnichtein
singen]?Serqueoprocessopeloqualopoemafalasdeveserconduzidopor
umaintenodesentido?Noexisteaomesmotempoumaverdadenasua
performance[eineVollzugswahrheit]?esta,penso,atarefacomqueopoemanos
confronta
Gadamerchamadimensonohermenuticadotextoliterriooseuvolume
efazcorrespondertensoentreassuascomponentessemnticaseno
semnticasatensoentremundoeterraqueHeideggerdesenvolvenoensaio
Aorigemdaobradearte.asuacomponenteterraquepermiteobradearteou
aopoemafirmarasimesmo;aterraquedobradearteexistnciano
espao.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.90)
3
dopontodevistadeHeidegger,afenomenologiadeHusserleraopontode
chegadadeumatrajetriafilosficamilenar,naqualoparadigmasujeito/objeto
ouseja,aconfiguraoconceitualdacontnuadivergnciaentreaexistncia
humanaeomundocomoesferapuramentematerialconduziraacultura
ocidentalaumestadoextremodealienaodomundo.MaisdoqueHusserl
(quetinhaboasrazesparachamarcartesianasuafilosofia),Descarteserao
objetoexplcitodacrticadeHeidegger:porisso,Seretempoapresentacomo
pecadosoriginaisdafilosofiamodernaofundamentocartesianodaexistncia
humananopensamento(esnopensamento)eassubsequentesdissociaes
entreaexistnciahumanaeoespaoeentreaexistnciahumanaeasubstncia.
Vistodessaperspectiva,opassoconceitualdecisivonolivrodeHeidegger,
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

Vistodessaperspectiva,opassoconceitualdecisivonolivrodeHeidegger,
comodisse,acaracterizaodaexistnciahumanacomosernomundo,ou
seja,comoumaexistnciaqueestsemprejemcontatosubstancial,e,porisso,
espacialcomascoisasdomundo(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.91)
Sernomundoumconceitoperfeitamenteajustadoaumtipodereflexoe
anlisequetentarecuperaracomponentedepresenaemnossarelaocomas
coisasdomundo.Naspginasqueseseguem,porm,eugostariaderevelara
complexidadedeoutroconceitochavedeHeidegger[]oconceitodeSer[]
Esperoqueoesforoderevelarasvriasdimensesdoconceito[]possa
produzirumaconscinciamaisntidadeatondedeveriairumatransformao
emnossoestiloconceitualatualse,defato,quisssemostentardesenvolverum
discursomaisajustado[reflexosobrea]presena(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.92)
oSer,naarquiteturadafilosofiadeHeidegger,tomaolugardaverdade(ou,
parasermaispreciso,tomaolugardocontedodaverdade)quehaviasido
ocupado,desdeotempodePlato[],pelasideias.[]Heideggerfalada
verdadecomoalgoqueacontece[einGeschehen].(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.93
oSer,enquantoestsendorevelado,porexemplo,numaobradearte,no
nemespiritualnemconceitual.Sernoumsentido.Serpertencedimenso
dascoisas(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.93)
afunodaobradeartemostraralgoquetemocarterdecoisa[]Seoser
temocarterdecoisa,querdizerquetemsubstnciae,porisso,aocontrriode
algopuramenteespiritual,ocupaespao(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.93
Comonossoquestionar[,dizHeidegger,]entramosnumapaisagem;estar
dentrodessapaisagemumrequisitofundamentalpararestabelecero
enraizamentodohistricoDasein.Terumasubstnciae,assim,ocuparespao
implicaapossibilidadedeoSerrevelarummovimento:OSercomophusiso
balanoemfuso.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.94)
omovimentodoSernoespaoacabaporserevelarmultidimensional
(tridimensional,parasermaisexato)e[],nasuatotalcomplexidade,esse
movimentomultidimensionalexplicaoqueHeideggerchamadeacontecimento
daverdade.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.94)
[DizHeidegger:]Phusisobalanoemergente,osustersealiemsimesmo,a
constncia.Ideia,oaspectocomooquevisto,adeterminaodoconstante
comoaquiloque,eapenasnamedidaemque,sesustmdoladoopostoaover.
MasPhusiscomobalanoemergentetambmjaparecer.Certamente,justo
queaparecertenhadoissentidos.Primeiro,aparecerdenotaoeventoautocoletor
defazercomquesesustenhae,assim,sustersenocoligido.Masaparecer
tambmquerdizer:umacoisaquejsesustmali,paraoferecerumazonade
entrada,umasuperfcie,umolharcomoumoferecerseparaserolhado.
Julgoqueestcorretoassociaradimensovertical[debalano]nomovimentodo
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

Julgoqueestcorretoassociaradimensovertical[debalano]nomovimentodo
Seraosimplesfatodeestarali(maisexatamente,suaemergnciaemestaralie
ocuparumespao),aopassoqueadimensohorizontal[deideiaeaspecto]
apontaparaoSercomoestandoaserpercebido,oquetambmquerdizeroSer
oferecendosevistadealgum(comoumaaparnciaecomoumobjeto,uma
coisaquesemoveemdireoaoucontraumobservador).(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.95)
HeideggersugerequeoSerseretiraemvezdeseoferecerans,demodoque
ascoisasqueaparecemnaretiradadoSerdeixamdeterocarterdeobjetos.
Estouconvencidodequeessaretiradapartedomovimentoduploderevelo
eretiradaque,comovimos,constituioacontecimentodaverdade,equea
partedarevelaocontmtantoomovimentoverticaldebalano(de
emergnciaedoseuresultado:estarali),quantoomovimentohorizontalde
ideia(comooqueseapresenta,aaparncia).(GUMBRECHT,Hans.Produo
dePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.95)
[oSer]pretendereferirsescoisasdomundoindependentementeda(ou
anteriormente)suainterpretaoedasuaestruturaopormeiodeumarede
qualquerdeconceitoshistricaouculturalmenteespecficos.Ditodeoutro
modo,pensoqueoSersereferescoisasdomundoantesdeelassetornarem
partedeumacultura(ou,parausarafiguraretricadoparadoxo,oconceito
referesescoisasdomundoantesdeelasfazerempartedeummundo).
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.95)
oSersserSerforadasredesdasemnticaedeoutrasdistinesculturais.
ParaquepudssemosteraexperinciadoSer,porm,esteteriadeatravessaro
limiarentre,deumlado,umaesfera(quepodemospelomenosimaginar)livre
dasgrelhasdequalquerculturaespecficae,deoutro,asesferasbem
estruturadasdasdiferentesculturas.Almdisso,paraserexperimentado,oSer
teriadetornarsepartedeumacultura.Assimqueatravessaresselimiar,porm,
deixardeser,claro,Ser.Porisso,arevelaodoSer,noacontecimentoda
verdade,temdeseperceberasimesmacomoumduplomovimentocontnuode
virparadiante(emdireoaolimiar)edeseretirar(afastandosedolimiar),de
revelaoeocultao(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.96)
amesmaestruturaconstituiaconcepomaisampladeHeideggerdeuma
HistriadoSer[Seingeschichte].SeoSerserevelaouno,nodependeapenasda
(maioroumenor)serenidadequecadaDaseincapazdeinvestir.Depende
tambmdecadamomentoespecficonotempodaHumanidade.Nessesentido,
Heideggerestavaconvencido,porexemplo,queaGrciaantigatinhauma
possibilidadeincomparavelmentemaiordeestarpresentenarevelaodoSer
doque,digamos,oshabitantesdoinciodosculoXX(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.96)
[Recapitulemos]afunodoDasein(palavrausadaporHeideggerpara
designaraexistnciahumana)noacontecimentodaverdade.[]Daseinno
sinnimodasdefiniespadrodesujeitoousubjetividade[que]pertence[m]
aocontextoepistemolgicodoparadigmasujeito/objeto.Daseinoserno
mundo,isto,aexistnciahumanaqueestsemprejemcontatofuncionale
espacialcomomundo.OmundocomoqualoDaseinestemcontatoestao
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

espacialcomomundo.OmundocomoqualoDaseinestemcontatoestao
alcancedamo,ummundosemprejinterpretado.Aopressuporasituao
deSernomundo,HeideggercaracterizaapossvelcontribuiodoDaseinpara
arevelaodoSercomoserenidade[Gelassenheit],acapacidadededeixarqueas
coisasaconteam.Ento,oimpulsoouainiciativaparaarevelaodoSer(se
quetaispalavrassoadequadas)parecevirdoladodoSer,nodoladodo
Dasein.Assim,interessantequeoutradeterminaodaserenidadesejaoseu
estatutodeestardeforadadistinoentreatividadeepassividade.Namedida
emqueoDasein,paraHeidegger,temdeestarnomundo(enopode,comoum
sujeito,estaremfrentedomundo),tambmplausvelqueeledescrevaa
serenidadecomoacapacidadedeabandonarquaisquerimaginaoeprojeo
transcendentes.Claramente,oDaseinnodeveocuparumaposioquepossa
estarconectadamanipulao,transformaoouinterpretaodomundo.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.97)
EisumexcertodeAorigemdaobradearte[deHeidegger]quefazconvergir
algunsaspectosquetenhocitadooacontecimentodaverdadecomoumevento
quenosfazverascoisasdeummododiferentedohabitual,porexemplo,e
essemododiferenteassociadoaonada,isto,aumadimensodeondeesto
ausentestodasasdistinesculturais:
Ento,aarteosurgimentoeoacontecimentodaverdade.Masserentoquea
verdadesurgedonada?Defato,assim,sepornadaseentenderamera
negaodaquiloque,eseaquipensarmosnaquiloquecomoumobjeto
presente,nosentidocomum,queapartirdasurgeluzedesafiadopela
existnciadaobracomospresumivelmenteumserverdadeiro.Averdadeno
resultanuncadeobjetosqueestopresentesesocomuns.Pelocontrrio,o
abrirsedoAberto,odescerrardoque,aconteceapenasenquantoprojetadaa
abertura(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.98)
Heideggerocupaalgumaspginascomarecordaodeumantigotemplo
grego,eaque,nasuatentativadecaracterizaroSer,desenvolvedoisoutros
conceitos,mundoeterra(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.99)
Umarespostacomplexaperguntadecomoapresenadotemplopode
contribuirparaprovocararevelaodoSerdadanasdescriescontrastantes
demundoeterra:Omundoaaberturaautorreveladoradostrilhoslargos
dedecisessimpleseessenciaisnodestinodeumpovohistrico.Aterraa
vindaespontneaparadiantedaquiloquecontinuamenteseautoisolae,nessa
medida,dabrigoeesconderijo(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.99)
umaspectomuitoimportanteesvezesignoradodotextodeHeidegger[]a
ideiadequeverascoisascomofazendopartedoSer,isto,independentemente
dasformasqueselhesimpemasculturashistoricamenteespecficas,noquer
dizerqueessascoisasounotenhamnenhumaformaoutenhamformas
necessariamenteimutveis(eternas).Portanto,nodeveremosconcluir,por
exemplo,queoSerreveladoaumantigocamponsoufilsofogregoteriasidoo
mesmoSerquepodeserreveladoans,doismilniosemeiomaistarde.Terra
poderiareferirseaSercomosubstncia,emundosconfiguraeseestruturas
emmudana,dasquaisoSercomosubstnciapodesetornarumaparte.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.102)
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.102)

Aoutrasoluoparaoestatutodemundo[]entendeque,paraHeidegger,
oSerrevelasesempreesnaformaenasubstncia(assimcomocontraoupor
meiodaformaedasubstncia)decoisasquefazempartedeculturasespecficas
(seresemundoscomoconfiguraesdetaiscoisas).que,aocontrriodas
ideiasplatnicas,oSernodeveserumacoisageral,nemumacoisameta
histricaporsobouatrsdeummundodesuperfcies.Talvezsejasimples
definilocomoproponho:oSersoascoisastangveis,consideradas
independentementedassituaesculturaisespecficasoquenosimplesde
fazernemprovveldeacontecer(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.102)
Umacoisaparececerta,sejamquaisforemnossasinterpretaesdemundo.
Semprequeumasituaoculturalespecficadesaparece(seodeusescapado
templo),ascoisaspertencentesaessasituaodeixamdepoderseropontode
partidaparaumarevelaodoSer,poislhesfaltamundocomodimenso
integrantequeparecedarlhesvitalidade(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.103)
Pormaisprovisriaquesejaminhatentativaderevelaracomplexidadedo
conceitoheideggerianodeSer,nohdvidadequeoconceitoestmuito
prximododepresena(queprocureiidentificar,noinciodestecaptulo,
comoopontoconvergnciaentrediferentesreflexescontemporneas,que
tentamiralmdeumaepistemologiametafsicaedesentido).Ambosos
conceitos[]implicamsubstncia;ambosestorelacionadoscomoespao;
ambospodemseassociaraomovimento(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.103
oquepropuschamardeosmovimentosdoSer,naconcepoheideggeriana,
tornamimpossvelpensarnoSercomoalgoestvel.Omaisimportantepontode
convergncia,porm,atensoentreosentido(isto,aquiloquetornaascoisas
culturalmenteespecficas),deumlado,eapresenaouSer,deoutro.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.104)
4
tempoderompercomcertostabusdiscursivos[],dedesenvolverconceitos
quepossamaomenospermitirapreenderosfenmenosdepresena,emvezde
spodermospassaraolargodessadimenso[:]anicaestratgiaquepoder
nosajudaraprogredirnissoorecursoaculturasediscursosprouno
metafsicosdopassado(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.105)
PorfaltadeconhecimentodaculturagregadaAntiguidade,recorro,parame
inspirar,culturamedievaleaocontrasteentreaculturamedievaleoincioda
culturamoderna(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.105)
Oquepretendopropor[]umconjuntodeconceitos[]quenosajudea
ultrapassaroestatutoexclusivodainterpretaonasHumanidades
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.105)
apesardoprincpiodequetodososdiscursosdeautodescriocoletivacontm
elementosdeculturadesentidoedepresena,estcertosuporquealguns
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

elementosdeculturadesentidoedepresena,estcertosuporquealguns
fenmenosculturais(porexemplo,ossacramentosdaIgrejaCatlicaoua
racionalidadedeatuaiscultosafrobrasileiros)estomaisdoladodaculturade
presena,aopassoqueoutros(comoaantigapolticadeRomaouaburocracia
doinciodoImprioEspanhol)sopredominantementefundadosnaculturade
sentido(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.106)
Primeiro,aautorrefernciahumanapredominantenumaculturadesentidoo
pensamento(poderamosdizertambmaconscinciaouarescogitans),
enquantoaautorrefernciapredominantenumaculturadepresenaocorpo
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.106)
Segundo,[]asubjetividadeouosujeitoocupamolugardaautorreferncia
humanapredominantenumaculturadesentido,enquantonasculturasde
presenaossereshumanosconsideramqueseuscorposfazempartedeuma
cosmologia(oudeumacriaodivina).Nessecaso,nosevemcomo
excntricosaomundo,mascomopartedomundo.[]Numaculturade
presena,almdeseremmateriais,ascoisasdomundotmumsentidoinerente
(enoapenasumsentidoquelhesconferidopormeiodainterpretao),eos
sereshumanosconsideramseuscorposcomoparteintegrantedasuaexistncia
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.107)
Terceiro,oconhecimento,numaculturadesentido,spodeserlegtimosetiver
sidoproduzidoporumsujeitonoatodeinterpretaromundo[]Parauma
culturadepresena,oconhecimentolegtimoseforconhecimentotipicamente
revelado.conhecimentoreveladopelos(s)deus(ES)ouporoutrasvariedades
daquiloquesepoderdescrevercomoeventosdeautorrevelaodomundo.
[]oimpulsoparaesseseventosdeautorrevelaonuncavemdosujeito[]O
conhecimentoresultantedarevelaoedodesvelamento,porm,[]no
apenasconceitual.PensardeacordocomoconceitoheideggerianodeSerdeve
nosdarcoragemparaimaginarqueoconhecimentoreveladooudesvelado
podeserasubstnciaqueaparece,queseapresentanossafrente(mesmocom
seusentidoinerente),semrequererainterpretaocomotransformaoem
sentido.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.108)
Essastrsprimeirasoposies[]tornamplausvel,quarto,queexplcitaou
implicitamentecadaculturaoperecomconcepesdiferenciadasdaquiloque
entendeporsigno.claroquenumaculturadesentidoosignotemdeter
precisamenteaestruturametafsicaqueFerdinanddeSaussuredefendesera
suacondiouniversal:auniodeumsignificantepuramentematerialcomum
significado(ousentido)puramenteespiritual.Ora,importanteacrescentar
que,numaculturadesentido,osignificantepuramentematerialdeixadeser
objetodeatenoquandoseidentificaoseusentidosubjacente.Umaforma
(parans)muitomenosfamiliardesigno[a]definioaristotlicadesigno,
quejexpliquei,segundoaqualumsignoajunodeumasubstncia(algo
queexigeespao)eumaforma(algoquetornapossvelqueasubstnciaseja
percebida).Esteconceitosignodispensaadistinoclaraentreopuramente
espiritualeopuramentematerialnosdoisladosdoquesejuntanosigno.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.108)
gostariademencionarminharecordaodeumguiatursticonoJapo,que,
depoisdemeterdescritoossignificadosprecisos,umporum,decadaumadas

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_
depoisdemeterdescritoossignificadosprecisos,umporum,decadaumadas
diferentesrochasnumfamosojardimdepedras,acrescentou:Masabeleza
dessaspedrastambmestemqueelasestosemprechegandopertodonosso
corpo,semnuncanospressionarem.Ummundoassim,[]ondeaverdade
podeserasubstncia,ouseja,omundodaculturadapresena,ummundoem
que,quinto,ossereshumanosqueremrelacionarsecomacosmologia
envolventepormeiodainscriodesimesmos,ouseja,deseuscorpos,nos
ritmosdessacosmologia.Numaculturadepresena,avontadededesviaroude
alteraressesritmos[]vistacomosinaldainconstnciahumanaou,purae
simplesmente,comopecado.Pelocontrrio,numaculturadesentido,osseres
humanostendemaveratransformao(amelhora,oembelezamento,etc.)do
mundocomosuaprincipalvocao.Aquiloquechamamosdemotivao
imaginarummundoparcialmentetransformadopelocomportamentohumano,
equalquercomportamentoorientadopararealizaressasimaginaesuma
ao.Taisvisesdofuturoetaistentativasdetornarreaisessasvisessurgem,
tantomaislegtimas,quantomaissofundadasnumconhecimentodomundo
produzidopelohomem.Oquemaischegapertodeumconceitodeaonuma
culturadesentido,numaculturadepresena,oconceitodemagia,ouseja,a
prticadetornarpresentescoisasqueestoausentes[eviceversa].Porm,a
magianuncaapresentaasimesmacomofundadanumconhecimentohumano.
Aocontrrio,eladependedereceitas[secretasoureveladas],cujocontedo
mostroufazerpartedosmovimentosimutveisnumacosmologiaemqueos
sereshumanosseconsideramintegrados(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.109

Seocorpoaautorrefernciapredominantenumaculturadepresena,ento,
sexto,oespaoouseja,adimensoqueseconstituiaoredordoscorposdeve
seradimensoprimordialemquesenegociemarelaoentreosdiferentes
sereshumanosearelaoentreossereshumanoseascoisasdomundo.Em
contrapartida,otempoadimensooprimordialemqualquerculturade
sentido,poispareceexistirumaassociaoinevitvelentreaconscinciaea
temporalidade(lembreseoconceitohusserlianodecorrentedeconscincia).
Acimadetudo,porm,otempoadimensoprimordialemqualquercultura
desentidopoislevatempoparaconcretizarasaestransformadoraspormeio
dasquaisasculturasdesentidodefinemarelaoentreossereshumanoseo
mundo.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.110)
Ora,seoespaoaprincipaldimensopelaqualnumaculturadepresena,a
relaoentreossereshumanos,isto,entrecorposhumanos,seconstitui,ento,
stimo,estarelaopodeserconstantementetransformada(edefatomuitas
vezestransformada)emviolnciaouseja,naocupaoenobloqueiodo
espaopeloscorposcontraoutroscorpos.Paraasculturasdesentido,em
contrapartida,habitual(talvezsejamesmoobrigatrio)adiarinfinitamenteo
momentodaverdadeiraviolnciae,assim,transformaraviolnciaempoder,o
quepoderemosdefinircomopotencialpara[violncia].Quantomaisa
autoimagemdedeterminadaculturacorrespondetipologiadaculturade
sentido,maiselatentarocultareatexcluiraviolnciacomoomaisavanado
potencialdepoder.[Houve]historiadoresefilsofosdanossaculturaque,nas
dcadasmaisrecentes,confundiramrelaesdepodercomrelaesdefinidas
peladistribuiodoconhecimento.Masaslinhasdedistribuiodo
conhecimentosvocoincidircomaslinhasderelaesdepoderenquantoas
linhasdedistribuiodoconhecimentoestiverem,emltimaanlise,cobertas,
mesmonumaculturadesentido,pelopotencialepelaameaadaviolncia
fsica(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

fsica(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:
Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.111)
Oitavo:numaculturadesentido,oconceitodeeventoinseparveldovalorde
inovaoe,consequentemente,dovalordesurpresa.Numaculturadepresena,
porm,ainovaoequivalesadanecessariamenteilegtimadas
regularidadesdeumacosmologiaedoscdigosdecondutahumanainerentesa
essacosmologia.Porisso,imaginarumaculturadepresenaimplicaodesafio
deimaginarumconceitodeeventidade,desconectadodainovaoeda
surpresa.Talconceitorecordarnosiaqueatmesmoastransformaese
mudanasregulares,quepodemosprevereesperar,implicamummomentode
descontinuidade.Sabemosque,poucodepoisdasoitodanoite,aorquestra
comearatocaraaberturadeumapeaquetantasvezesouvimos.Apesar
disso,adescontinuidadequemarcaomomentoemqueproduzemossons
iniciaisatingenoseproduzumefeitodeeventidadequenotransconsigo
nemsurpresaneminovao(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.111)
Oexemplodeumeventodepalcocnicolevanos,nono,aoldicoefico
comoconceitospormeiodosquaisasculturasdesentidocaracterizam
interaesemqueosparticipantestmumaideiavaga,limitadaounuladas
motivaesquelhesorientamocomportamento.Essaausnciade(uma
conscinciadas)motivaesdosseuscomportamentosarazopelaqual,em
situaesdejogooudefico,asregrassejampreestabelecidasoudefinidas
medidaquedecorreojogoocupamolugardasmotivaesdosparticipantes.
Umavezqueasaes,definidascomocomportamentohumanoestruturadopor
motivaesconscientes,notmlugarnasculturasdepresena,estasnoso
capazesdeproduzirumequivalentedosconceitosdeldicooudeficonem
ocontrasteentreldico/ficoeaseriedadedasinteraesdocotidiano.Se,
numaculturadesentido,aseriedadedasinteraesdocotidianoencontraum
contrasteinternonojogoenafico,asculturasdepresenatmdeser
suspensasduranteperodosdetempoestritamentedefinidossempreque
queirampermitirumaexceonosritmosdevidafundadosnacosmologia.
essaaestruturaqueosacadmicos,inspiradosnaobradeMikhailBakhtin,
chamammetonimicamentedecarnaval.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.112)
osdebatesparlamentaressoumritualadequadosculturasdesentido,ao
passoqueaEucaristiaumritualprototpicodasculturasdepresena.[]Mas
qualseroobjeticodeumritualqueproduzapresenarealdeDeusseessa
presenarealdeDeusjconstituiumenquadramentogeral,umacondioda
vidahumana?AnicarespostaqueacelebraodaEucaristia,
cotidianamente,nosmanter,comointensificarajexistentepresenareal
deDeus.Anoodeintensificaonosfazentenderquenasculturasde
presenanoraroquantificaraquiloquenoestariadisponvelpara
quantificaonumaculturadesentido:[]emoes,porexemplo,ouas
impressesdeproximidade,ouescalasdeaprovaoederesistncia.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.113)
Gostariadeconcluirestecaptuloquedediqueisvriastentativasde
imaginarumarelaocomostextosecomomundoemgeralquenosejauma
relaoexclusivamenteinterpretativacomoutratipologia.[]essasegunda
tipologiaconcentraseemdiferentestiposdeapropriaodomundopelosseres
humanos(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.113)

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.113)

Comerascoisasdomundo,oqueincluiprticasdeantropofagiaedeteofagia,
mascaraMadameBovary,comoNietzscheumdiaimaginou,oucomerocorpo
ebeberosanguedeCristopertencemaummodobvioecrucialde
apropriaodomundo[]sobreoqual,porm,nogostamosdefalar[]A
razomaisbviaparaessaantipatianoapenasintelectualatensoentrea
nossaculturacomoculturapredominantementecentradanosentido,porum
lado,eocomeromundocomomodomaisdiretodenostornarmosumscom
ascoisasdomundonasuapresenatangvel,poroutro.(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.114)
emcadatipodeapropriaodomundo,aquelesquesoosagentesde
apropriao[]sentemoreceiodesetornarobjetosdessemesmotipode
apropriao.Portanto,comeromundovaisempreprovocarnossereshumanos,
comopartescorpreasdomundo,omedodequeelesprpriospossamser
comidos.porissoqueamaioriadassociedadesfazdoatodecomercarne
humanaumtabu(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.114)
Penetrarcoisasecorposouseja,contatocorporalesexualidade,agrsso,
destruioeassassnioconstituiumsegundotipodeapropriaodomundo,
noqualafusodecorposcomoutroscorposoucomcoisasinanimadas
sempretransitriae,porisso,abrenecessariamenteumespaodedistnciaao
desejoereflexo.Pensoqueessecontextoexplicaporqueasexualidade
permiteumaconotaotofortecomamorte,comoarrebataroutrocorpoou
serarrebatadoporele.Talcomonodesejaramorte,essaconotaopodevirdo
desejodetornareternaumauniotransitria.Mastalcomonotemeramorte,
pareceserdesencadeada,maisumavez,pelomedodeumareviravolta.[]
Umaestratgia[]dedefletiressemedo,claro,ohbitoquase
generalizadamenteaceitoemnossaculturadeespiritualizarasexualidadeato
pontoemqueelasetornamtuaautoexpressoecomunicao.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.115)
Hummododeapropriaodomundonoqual,porumlado,apresenado
mundooudooutroaindafisicamentesentido,embora,poroutrolado,nose
percebaumobjetorealquepudessejustificaressesentimento.aquiloaquese
chamamisticismo.interessante,nombitodessatipologia,quenossacultura
classifiquetodasasformasdemisticismocomoformasdevidaespiritualoque
deixa[emaberto]oproblemadaduplaexperinciadequetaisestadosde
arrebatamentomsticomuitasvezessoinduzidosporprticascorporais
altamenteritualizadasevmsemprecomapercepodeumimpactofsico.[]
tambmomisticismopodesetransformarnomedodeserpossudo.Comoo
misticismopodeserrelacionadoaumaposiodesujeiopelomenos
incipientementedesenvolvidaentreosseuspraticantes,issosignificaqueelese
relacionacomomedodeperderparasempreocontrolesobresimesmo.Esse
medoemparticularobrigouamaioriadosmsticosfamososadedicarlongase
complexasreflexesquestodesaberqueprevenesemecanismospoderiam
assegurarapossibilidadederetornodeumestadodepossessomstica.Talvez
maisinteressante,ecertamentemaisradical,aestratgiainversadealgum
quesedispevoluntariamenteaoatoviolentodeserpossudoporumdeus.
Nessecaso,queocasodoschamadospaisdesantonamaioriadoscultosafro
brasileiros,pareceserodesejodeserpossudo,transformadoemintenoe
estratgiacompletasdeserpossudo,quedefleteomedodeserarrebatado.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.116)
claroqueainterpretaoeacomunicaocomomodosdeapropriaodo
mundoexclusivamenteespirituaiscorrespondem,nessatipologia,aoploda
culturadesentido.[][aquitambmhum]medoespecficoproduzidopor
aquiloquepodemosquererchamardecomunicaototal.Esse,claro,omedo
deseracessvel,nosnossospensamentoesentimentosmaisntimos,deser
acessveleabertocomoumlivroastciainterpretativadepaiseprofessores,
maridos,esposaseagentessecretos.Humritualdefazerdefletiressemedo
que,nassuasestruturasbsicas,correspondeprecisamenteabertura
deliberadadopaidesantoaoatodepossessoporumdeus.Osseus
equivalentes,numaculturadecomunicao,soapsicanliseeapsicoterapia.
Serqueoquedefatoimportanapsicanlise,maisdoqueoresultadodeser
lido,ultrapassaromedodeserlido[?]Aestratgiacomplementaraartede
fingir,aartedeesconderosmaisntimossentimentosepensamentosportrsda
mscaradeumaexpressoquenoexpressacoisanenhuma.Tratase,comoj
citei,daartequeconvenceuMaquiaveldequeoreicatlicoFernandodeArago
eraaprimeiraencarnaodopolticomoderno.Omodomaisperfeitode
algumseesconderatrsdeumamscarafazersilncioabsoluto.Eosilncio
ligasecomomutismodascoisasproduzidaspelasuapresena.Poroutrolado,
noexisteemergnciadesentidoquenoalivieopesodapresena.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.117)

Epifania/Presentificao/Dixis:futurosparaasHumanidadeseasArtes
1
Ora,emquepoderiaconsistirapromessadeumfuturodisciplinarfundado
numanovaepistemologia?Claroquepodemosdesdejimaginarquetodasas
fronteirasdasdisciplinasacadmicas,taiscomoasconhecemos,teriamdeser
redesenhadas.Mas,comotantasantecipaessobrecomoseriaesseredesenhoj
serevelaram(svezesestranhamente)erradas,ecomoaquiomeuinteressepelo
futurouminteresseporprticasintelectuais,maisdoquepormapas
disciplinares,recorrereinestecaptuloaumatripartiomuitotradicional,que
temfuncionadoeaindafuncionaemmuitas(emboranoemtodas,como
bvio)disciplinasdasHumanidades.Refiromemaispropriamentetripartio
inspiradoramentepoucosofisticadaelargamenteautoexplicativadessas
disciplinasemesttica,histriaepedagogia.[]Atemminhatenra
juventudeacadmica,porexemplo,imaginei[]queoestudohistricodos
artefatosculturaisinvariavelmentenosajudariaaconsiderareaentenderoseu
valoresttico;queovalorestticoestariainvariavelmentenacapacidadede
transportarumamensagemtica;eque,porisso,dependendoemlargamedida
dasperspectivasticasdessesartefatos,ovalorestticoticorelativode
qualquertextoouobradeartequeestivssemosensinandonosdariaumabase
deorientaopedaggica.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.122)
hoje,evitariaalinharessasreasousubcampos[daesttica,histriae
pedagogia]numaordemintuitivaoudedutivaqualquer.Setivessede
consideraralgumadelasprioritria(novejourgnciaemfazlo)talvez
escolhesseaesttica,pelarelevnciaepistemolgicaparticularinerenteaotipo
deepifaniaquepodesuscitarsem,noentanto,afirmarqueaexperincia
estticaconsigaproduzirtalepifania.(GUMBRECHT,Hans.Produode

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_
estticaconsigaproduzirtalepifania.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.122
3)

Oquehojemaismeinteressanocampodahistria,apresentificaodemundos
passadosouseja,astcnicasqueproduzemasensao(oumelhor,ailuso)de
queosmundosdopassadopodemtornarsedenovotangveisuma
atividadesemqualquercapacidadedeexplicarosvaloresrelativosdas
diferentesformasdeexperinciaesttica(desdequetaisexplicaessejam
aquiloqueestvamoshabituadosapensarcomofunodoconhecimento
histricoemrelaoesttica).(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Rio
deJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.123)
Mas,comoanovaconcepodocampodahistriapartilhacomocampoda
estticaocomponentedistintivodepresena,ecomonopretendeoferecer
nenhumaorientaoticaimediataoumesmopoltica,oprogramade
presentificaoprestaseacusaotradicionaldeestarpromovendouma
estetizaodahistria.Minhaprimeiralinhadedefesaseriasimplesmente
devolveraperguntasobreoqueestariaerradocomtalestetizaodahistria.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.123)

Finalmente,quantoaocampodoensino,emanosmaisrecentesfuime
convencendodequenemaexperinciaestticanemaexperinciahistrica[]
dispemdenenhumpotencialquepudesseresultarnumaorientaosuperior
aocomportamentoeao,tantoemnvelindividualquantocoletivo.Almdo
mais,duvidoqueessaorientao,mesmoseestivesseimediatamentedisponvel,
fosseumafunodonossoensino,pelomenosemnvelacadmico.Pelo
contrrio,estouconvencidodequeatarefamaisimportantequetemoshoje
confrontarosalunoscomacomplexidadeintelectual,oquesignificaque
devemosconcentrarnossaatenonosgestosditicos,apontandoacondensao
ocasionaldessacomplexidade(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Rio
deJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.123)
nasuaconvergncia,asmovimentaesparadarmaisdestaqueaoelementoda
presenanaexperinciaesttica,aestetizaopotencialdahistriaeaproposta
delibertaronossoensinodaobrigaodeoferecerorientaoticapodemcriar,
maisumavez,maiorconscinciadaproximidadequeaprticaartsticaconcreta
podeterrelativamentesnossasatividadesacadmicas.(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.124)
2
notentamosargumentarafavordaexperinciaestticafazendoalusoa
quaisquervaloresqueestivessemalmdosentimentointrnsecodeintensidade
queelapodecausar;porfim,pretendamosalargarombitodospotenciais
objetosdeexperinciaesttica,pelatransgressodocnonedassuasformas
tradicionais(comoliteratura,msicaclssicaoupinturadevanguarda)
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.125)
Minhaprimeirapreocupao,maispessoal,comaquelaclasse[deStanford]era
serumprofessorsuficientementebomparaevocarnosalunosefazlossentir
momentosespecficosdeintensidade,queeurecordavacomprazere,sobretudo,
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_
momentosespecficosdeintensidade,queeurecordavacomprazere,sobretudo,
comnostalgia(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.125)

Noexistenadadeedificanteemmomentosassim:nenhumamensagem,nada
apartirdelesquepudssemos,defato,aprender[]Oquesentimosnomais
doqueumnvelparticularmenteelevadonofuncionamentodealgumasde
nossasfaculdadesgerais,cognitivas,emocionaisetalvezfsicas.Adiferenaque
fazemessesmomentospareceestarfundadanaquantidade.Egostode
combinaroconceitoquantitativodeintensidadecomosentidode
fragmentaotemporaldapalavramomento,poisserpormuitosmomentos
frustrantesdeperdaedeseparaoquenoexistemodosegurodeproduzir
momentosdeintensidade,eaindamenoraesperanadenosagarraraelesou
deprolongarsuadurao.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.127)

Porque,svezes,lembramosdelescomomomentosfelizeseoutrasvezes
comomomentostristesmassemprecomumasensaodeperdaoude
nostalgia?Essaasegundaquestoquequerotratar,adoapeloespecficoqueesses
momentosexercemsobrens,aquestodasrazesquenosmotivamaprocurara
experinciaestticaeaexpornossoscorposenossasmentesaoseupotencial.
[]minhahipteseinicialqueaquiloquechamamosexperinciaestticanos
dsemprecertassensaesdeintensidadequenoencontramosnosmundos
histricaeculturalmenteespecficosdocotidianoemquevivemos.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.128)
prefirofalar,tantoquantopossa,demomentosdeintensidadeede
experinciavivida[aestetischesErleben],emvezdedizerexperinciaesttica
[aestetischeEhrfahrung],poisamaioriadastradiesfilosficasassociaoconceito
deexperinciaainterpretao,isto,aatosdeatribuiodesentido.Quando
usoosconceitosdeErlebenoudeexperinciavivida,aocontrrio,queroreferir
meaelesnosentidoestritodatradiofenomenolgica,asaber,comocentrados
em,oucomotematizaesde,certosobjetosdaexperinciavivida)objetosque,
emnossascondiesculturais,oferecemgrausespecficosdeintensidade
semprequeoschamamosdeestticos).AexperinciavividaouErleben
pressupe,porumlado,queapercepopuramentefsica[Wahrnehmung]j
terocorridoeque,poroutro,aexperincia[Ehrfahrung]lheseguircomo
resultadodeatosdeinterpretaodomundo.(GUMBRECHT,Hans.Produo
dePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.
129)
oquenosfascinaemmomentosdeexperinciaesttica,[]oquenosatraisem
viracompanhadodeumaconscinciaclaradosmotivosparatalatrao
semprealgoquenossosmundoscotidianosnoconseguemdisponibilizar
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.129)
nossosmundoscotidianossoculturalehistoricamenteespecficos,seguese
quetambmosobjetosdaexperinciaestticaterodeserculturalmente
especficos.Quantoaooutroladodasituaocujasestruturasprocurodescrever,
noclaroparamimseteremosdepressupor,paraosleitores,espectadorese
ouvintesatradosporessesobjetosdaexperinciaesttica,historicamente
especficos,umahistoricidadecorrespondentenassuasformasdeexperincia
esttica.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

esttica.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.129)

nodevemosnodeveramoslimitarnossaanlisedaexperinciaesttica
aoladodoreceptoredosinvestimentosmentais(etalveztambmfsico)quetal
receptorpossafazer.Aparentemente,essesinvestimentoseseusresultadosvo
depender,pelomenosemparte,dosobjetosdefascnioquecomearampor
ativloseevoclos.Estaumadasrazesporque,numadescriogeralda
experinciaesttica,importantelidarcomessesobjetosaindaquetalvezo
ritmocomparativamentemaisvelozdasuatransformaoosfaaresistentes
integraonumateoriageral.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Rio
deJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.130)

Seaexperinciaestticasempreevocadaporesempreserefereamomentos
deintensidadequenopodemfazerpartedosrespectivosmundoscotidianos
emqueelaocorre,seguesequeaexperinciaestticaselocalizar
necessariamenteacertadistnciadessesmundos.Talconclusobvialevaa
umaterceiracamadanaanlisedaexperinciaesttica,asaber,aestrutura
situacionaldentrodaqualessaexperinciatipicamenteocorre.(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.130)
nohummodosistemtico,nempedaggico,deconduzirosalunos(ou
outrasvtimasdeboasintenespedaggicas)nadireodaexperincia
esttica;[]noexisteumresultadopossvel,bviooutpicoqueaexperincia
estticaacrescenteaosnossoscotidianos.Paraumadescriogeraldessa
condiosituacional,querorecorreragoraaoconceitodeinsularidadeque
MikhailBakhtindesenvolveuaoanalisaraculturacarnavalesca.Insularidade
parecetrazerconotaesmenoshistoricamenteespecficasdoqueoconceitode
autonomiaestticanoqualadistnciadocotidianojinterpretadacomoum
ganhodeindependnciasubjetiva.Proponho,pois,quesereserveaexpresso
autonomiaestticaparaformasespecficasdesenvolvidaspelacondio
estruturalgeraldeinsularidadenossculosXVIIIeXIX.(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.131)
Aconsequnciamaisrelevantequedecorredainsularidadedaexperincia
estticaaincomensurabilidadeentreaexperinciaestticaeapropagao
institucionaldenormasticas[]queasnormasticasfazempartedos
mundoscotidianoshistoricamenteespecficos,aopassoquejafirmamosquea
experinciaestticaretiraoseufascnio(nosentidoliteraldaexpresso)dofato
deoferecermomentosdeintensidadequenopodemfazerpartedemundos
cotidianosespecficos.Portanto,fazsentidodizerqueacombinaodaesttica
comatica,ouseja,aprojeodenormasticassobreospotenciaisobjetosda
esttica,levarinevitavelmenteerosodaintensidadepotencialdessesobjetos.
Ditodeoutromodo,adaptaraintensidadeestticaarequisitosticossignifica
normalizlaeatmesmodilula.Semprequeseesperarqueaprincipalfuno
deumaobradeartesejaatransmissoouaexemplificaodeumamensagem
tica,teremosdeperguntar[]senoteriasidomaiseficazarticularessa
mensagememformaseconceitosmaisdiretoseexplcitos(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.131)
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





Janeiro,RJ:2010,p.131)

)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

Existemdoismodosprincipaisdeentraremsituaesdeinsularidade.Omais
dramtico(porassimdizer)amodalidadedeserarrebatadopelarelevncia
imposta[auferlegteRelevanz].Nessecaso,osbitoaparecimentodecertos
objetosdepercepodesviaanossaatenodasrotinasdiriasemqueestamos
envolvidose,defato,porummomento,nosseparadelas.Quandoanaturezase
transformaemacontecimento,cumpremuitasvezesessafuno:pensemosnum
relmpago,principalmentenoprimeirorelmpagodeumatempestade,ou
recordesealuzagressivadosolquenoscegaquandosamosdoaviona

Califrnia,vindosdeumpasdaEuropaCentral.(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.132)
Umataleventidadecertamentediferentedeumasituaodeaula,emque
procuramosfacilitaroacontecimentodoaparecimentoesttico,embora
estejamoscompletamentecientesdequenenhumesforopedaggicogarantira
vindadaexperinciaconcreta.Maspodemosapontarapresenade
determinadosobjetosdaexperinciaeconvidarosalunosserenidade,isto,a
estaremaomesmotempoconcentradosedisponveis,semdeixaremquea
concentraocalcifiquenatensodeumesforo.(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.132)
[PerguntaramaPabloMorales,nadador,]porque,apsseterafastadoda
competio,haviavoltadoaqualificarseparaasOlimpadaseaganharuma
novamedalhadeouro.Semhesitar,Moralesrespondeuquefizeraesseesforo
extraordinrioporqueestavaviciadonasensaodeestarperdidona
intensidadeconcentrada.Aescolhadapalavraintensidadeconfirmaquea
diferenatrazidapelaexperinciaesttica,sobretudo,umadiferenade
quantidade:desafiosradicaisproduzemnveisradicaisdedesempenho,nas
mentesenoscorpos.OfatodeMoralesquerersentirseperdidocorresponde
aoelementoestruturaldeinsularidade,aoelementodedistnciaemrelaoaos
mundoscotidianos,quefazpartedasituaodeexperinciaesttica.[]
concentradaoquepareceindicarqueadisposiodeserenadisponibilidade
antecipaapresenaenrgicadeumobjetodeexperinciafutura,
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.133)

aquestodecisivanestecontexto:oquenosfascinanosobjetosdeexperincia
esttica?Danossasegundareflexoresultaclaroque,sejamquaisforemostraos
identificveisnumobjetodeexperinciaesttica,oestatutodasnossasrespostas
sersemprehistoricamenteespecficomesmose,doladodaexperincia,o
ritmodatransformaohistricaformuitolento.Aoprocurarodesejosempre
maisoumenosocultoquepoderianosmotivaratranscenderosmundos
cotidianosdehoje(oque,claro,tambmsignificaqueprocuramosfenmenose
condiescotidianascomqueestamosabsolutamentesaturados),noconheo
respostamaisconvincentedoqueaqueJeanLucNancydeunaspginasinicias
dolivroTheBirthtoPresence,emquedefendequehojeemdianadamais
cansativodoqueaproduodeoutranuancedesentido,desmaisumpouco

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

cansativodoqueaproduodeoutranuancedesentido,desmaisumpouco
desentido.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.134)
Aquilodeque[]sentimosfaltanummundotosaturadodesentido,e,
portanto,aquiloquesetransformanumobjetoprincipaldedesejo(no
totalmenteconsciente)nanossacultura[]sofenmenoseimpressesde
presena(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.134)

Apresenaeosentido,porm,sempreaparecemjuntosesempreestoem
tenso.impossvelcompatibilizlosoureunilosnumaestruturafenomnica
bemequilibrada.Nopretendoentraremumacomparao,nememuma
discussopormenorizadadasdiferentesdefiniesfilosficasdesentidoe/ou
desenso[],mascompreendoqueaquiloquefazosentido,isto,a
conscinciadeumaescolhaqueocorreu(ouoconhecimentodasalternativas
quiloqueseescolheu),aprpriadimensodeconscinciaquenegadapelo
tipodepresenafsicaquedesejamosouquesimplesmentenoentraemjogo.A
luzofuscantedoSolouotalrelmpago,quandomeatingem,nosovividas
comoooutrodeumdiamenosluminosooudatrovoada.Tipologicamente
falando,adimensodesentidopredominantenosmundoscartesianos,em
mundosparaosquaisaconscincia(ouseja,oconhecimentodasalternativas)
constituiocernedaautorrefernciahumana.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.135)
Emvezdetermosdepensarsempreesempararnoquemaispodehaver,s
vezesparecemosligadosnumnveldanossaexistnciaque,purae
simplesmente,querascoisasdomundopertodanossapele(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.135)
Nancytambmobservaeporissoquedestacaomovimentoduplodeum
nascimentoparaapresenaedeumdesaparecerdapresenaqueosefeitos
depresenaquepodemosviverjestosemprepermeadospelaausncia.[]
parans,osfenmenosdepresenanopodemdeixardeseraquiloquechamo
deefeitosdepresena;numaculturaquepredominantementeumaculturade
sentido,spodemosencontraressesefeitos[]embrulhadosem,etalvezat
mediadospornuvensealmofadasdesentido.muitodifciltalvezimpossvel
noler(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.135)
osobjetosdaexperinciaesttica[]secaracterizamporumaoscilaoentre
efeitosdepresenaeefeitosdesentido.verdade,emprincpio,quetodasas
nossasrelaes(humanas)comascoisasdomundodevemserrelaes
fundadasaomesmotemponapresenaenosentido,mas,nasatuaiscondies
culturais,precisamosdeumaestruturaespecfica(asaber,asituaode
insularidadeeapredisposioparaaintensidadeconcentrada)paraa
verdadeiraexperincia[Erleben]datensoprodutiva,daoscilao
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.136)
minhatesesobreaoscilaoentreefeitosdepresenaeefeitosdesentidobem
prximadoqueHansGeorgGadamerquisdizerquandosublinhouque,para
almdesuadimensoapofntica,ouseja,paraalmdadimensoquepodee
deveserredimidapelainterpretao,ospoemastmumvolumeouseja,uma

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

deveserredimidapelainterpretao,ospoemastmumvolumeouseja,uma
dimensoqueexigeanossavoz(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.136)
Suponhotambm[]queminhaconclusovenhaaconvergircomatesede
NiklasLuhmann,segundoaqualosistemadaarteonicosistemasocialno
qualapercepo(nosentidofenomenolgicodeumarelaohumanacomo
mundo,mediadapelossentidos)nosacondioprviadacomunicao
sistmicointrnseca,mastambm,juntamentecomosentido,partedoque
essacomunicaoimplica(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.136)
euarriscariadizerqueoque[Luhmann]considerouespecficonosistemada
artebempodeserapossibilidadedaexperincia[Erleben]simultneadeefeitos
desentidoedeefeitosdepresena.Semprequeelaseapresentediantedens,
devemosviveressasimultaneidadecomoumatensooucomoumaoscilao.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.137)
Arelaoentreefeitosdepresenaeefeitosdesentidotambmnouma
relaodecomplementaridade,naqualumafunoatribudaacadaumadas
partesemrelaooutradariacopresenadasduasaestabilidadedeum
padroestrutural.Aocontrrio,podemosdizerqueatenso/oscilao[]dota
oobjetodeexperinciaestticadeumcomponenteprovocadordeinstabilidade
edesassossego.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.137)
naArgentinanosedevedanartangosquetenhamletra[]Arazoportrs
dessaconvenopareceserque,numasituaodesequilibradade
simultaneidadeentreefeitosdesentidoeefeitosdepresena,prestarateno
letradeumtangotornariamuitodifcilseguircomocorpooritmodamsica
[];quemtentarcaptaracomplexidadesemnticaquefaztomelanclicasas
letrasdotangoprivarsedoprazercompletoquepodesurgirdafusodos
movimentosdotangocomoseucorpo.[]oopostotambmverdade:
enquantodanam,mesmoosmaisperfeitosbailarinosconseguemcaptara
complexidadesemnticadasletras(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.138)
asituaodeexperinciaestticaespecfica,namedidaemquenospermite
viveressesdoiscomponentesnasuatenso(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.138)
existemdistribuiesespecficasentreocomponentedesentidoeo
componentedepresenaquedependedamaterialidade(isto,damodalidade
meditica)decadaobjetodaexperinciaesttica.Porexemplo,adimensode
sentidosersemprepredominantequandolemosumtexto[].Inversamente,
acreditoqueadimensodepresenapredominarsemprequeouvimosmsica
[]Mas,pormenorqueemdeterminadascircunstnciasmediticassepossa
tornaraparticipaodeumaoudaoutradimenso,pensoqueaexperincia
estticapelomenosemnossaculturasemprenosconfrontarcomatenso,
ouoscilao,entrepresenaesentido.Eisarazopelaqualumaconcepo
exclusivamentesemitica(naminhaterminologia,exclusivamentemetafsica)
dosignonoconseguefazerjusexperinciaesttica.Porumlado,precisamos
deumconceitosignosemiticoparadescrevereanalisarsuadimensode
sentido.Poroutro,precisamostambmdeumconceitosignodiferentea
junoaristotlicadeformaesubstncia,porexemploparaadimensode

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

junoaristotlicadeformaesubstncia,porexemploparaadimensode
presenanaexperinciaesttica.Se,comojdefendi,verdadequeasduas
dimensesnuncachegaroatransformarsenumaestruturaestvelde
complementaridade,entoprecisoentenderquenosdesnecessrio,como
analiticamentecontraproducentetentardesenvolverumacombinao,um
metaconceitocomplexoqueunifiquedefiniessemiticasedefiniesno
semiticasdosigno.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.139)

Comepifanianoquerodizer,denovo,simultaneidade,tensoeoscilao
entresentidoepresena;querodizer,sobretudo,asensao,citadaeteorizada
porJeanLucNancy,dequenoconseguimosagarrarosefeitosdepresena,de
queelese,comeles,asimultaneidadedapresenaedosentidosoefmeros.
Demodomaispreciso:sobottuloepifaniapretendocomentartrs
caractersticasquemoldamamaneiracomoseapresentadiantedensatenso
entrepresenaesentido:pretendocomentaraimpressodequeatensoentre
presenaesentido,quandoocorre,surgedonada;aemergnciadessatenso
comotendoumaarticulaoespacial;apossibilidadededescreversua
temporalidadecomoumevento.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.141)
Seadmitirmos[]quenoexisteexperinciaestticasemumefeitode
presenaenohefeitosdepresenasemqueestejaemjogoasubstncia;se,
almdisso,admitirmosque,paraserpercebida,umasubstnciatemdeter
forma;ese,finalmente,aceitarmos(comofiznareflexoanterior)queo
componentedepresenanatensoouoscilaoqueconstituiaexperincia
estticanuncapodeserestabilizado,seguesequesemprequeumobjetoda
experinciaestticasurgeepormomentosproduzemnsessasensaode
intensidade,elaparecevirdonada.Antes,talsubstnciaouformanunca
estiveradiantedens.[]Heideggerafirmaprecisamente:aarte,ento,o
surgireoacontecerdaverdade(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.141)
Umavezqueaquiloqueparecesurgirdonadatemumasubstnciaeuma
forma,inevitvelqueaepifaniaexijaumadimensoespacial(ou,pelomenos,
umaimpressodessadimenso).EsseoutrotemadoensaodeHeidegger,A
origemdaobradearte,desenvolvidoprincipalmenteemrelaoaoconceitode
terraenaocnhecidapassagemsobreotemplogrego:Asfirmestorresdo
templotornamvisveloinvisvelespaodoar.Asolidezdaobracontrastacom
aemergnciadaespuma,easuaquietuderevelaairadomar.rvoreegrama,
guiaetouro,cobraegrilocomeamporentrarnassuasformasdistintivase
pareceroqueso.Osgregoschamavamphusisessaemergnciaeesse
surgimentoemsimesmoeemtodasascoisas.Issotambmesclareceeilumina
aquilosobrequeenoqueohomemfundasuahabitao.Chamamosessechoa
terra(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:
Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.1412)
NosgnerosteatraisNeKabuki,datradiojaponesa,adimensoespacialda
epifania[]pareceseroelementocentraldaapresentao.Todososatores
chegamaopalcoatravsdeumapontequeatravessaopblicoe,numa
complexacoreografiadepassosparafrenteeparatrs,essachegadamuitas
vezesocupamaistempo(emaisatenodosespectadores)doqueaatuao
propriamenteditadosatoresnopalco.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.142)

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.142)
Porfim,htrsaspectosqueconferemaocomponentedeepifania,nombito
daexperinciaesttica,oestatutodeevento.Emprimeirolugar(ejciteiessa
condio),nuncasabemosseouquandoocorrerumaepifania.Emsegundo
lugar,quandoocorre,nosabemosqueintensidadeter:nohdois
relmpagoscomamesmacomposio,queocorramexatamentedamesma
maneira.Finalmente(eacimadetudo),aepifanianaexperinciaestticaum
evento,poissedesfazcomosurge.Issobvioaopontodeserbanalnos
casosdorelmpagoedamsica,maspensoquetambmverdadenaleiturade
literaturaouatmesmonareaoaumquadro[]pensoque,domesmo
modo,atemporalidadeemquesentimos,porexemplo,queessequadrovemat
ns,sersempreatemporalidadedeummomento.Talveznenhumfenmeno
ilustremelhoressecarterdeeventodaepifaniaestticadoqueumbomjogode
umtimeesportivo.Umabelajogadadefutebolamericanooudebeisebol,de
futeboloudehquei[]aepifaniadeumaformacomplexaeincorporada.
Assimcomoumaepifania,umabelajogadasempreumevento:jamais
podemospreversesurgir,ouquando;sesurgir,nosabemoscomoser
(mesmose,retrospectivamente,formoscapazesdedescobrirsemelhanascom
outrasbelasjogadasquetivermosvistoantes);desfazse,literalmente,medida
quesurge.Nohfotografiaqueconsigacaptarumabelajogada.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.143)

Haviapropostodefinirpodercomoopotencialparaocuparoubloquear
espaoscomcorpos,eviolnciacomoaconcretizaodessepoder,ouseja,
comoatuaoouevento.Reportandomeagoranossadiscussoacercado
carterepifnicodaexperinciaesttica,eseguindoaobservaodequea
epifaniasempreimplicaaemergnciadeumasubstnciae,mais
especificamente,aemergnciadeumasubstnciaqueparecesurgirdonada,
podemospostularquenopodeexistirepifaniae,consequentemente,nopode
havergenunaexperinciaestticasemummomentodeviolnciapoisno
existeexperinciaestticasemepifania,isto,semoeventodasubstnciaque
ocupaespao.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.144)
humadiferenaentrerotularumatodeviolnciacomobelo(oquepodeser
ummododeestetizaraviolncia)eafirmarqueaviolnciaumdos
componentesdaexperinciaesttica.Noestoudizendosimplesmentequea
violnciabela(podeserbela,masnooporprincpio)eexcluoqualquer
convergncianecessriaentreexperinciaestticaenormasticas.[]se
insistssemosnumadefiniodaestticaqueexclusseaviolncia,no
eliminaramosapenasoaparatodeguerra,adestruiodeedifcioseos
acidentesdetrfego,mastambmfenmenoscomoofutebolamericano,oboxe
eoritualdatourada.Permitiraassociaodaexperinciaestticaviolncia,ao
contrrio,ajudaacompreenderporquecertosfenmenoseeventossenos
revelamtoirresistivelmentefascinantesemborasaibamosque,pelomenos
emalgunscasos,essabelezaseguejuntodadestruiodevidas.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.145)

mesmoemformasdeexperinciaestticaemquedeumpontodevista

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

mesmoemformasdeexperinciaestticaemquedeumpontodevista
estritamentefsicooefeitodaviolnciaapenasumailuso,poisnoexiste
nemsubstncianemespaotridimensionalemjogo(porexemplo,quandonos
viciamosnoritmodeumtextoemprosaquelemosemsilncioouquandoum
quadronosprendeaateno),sabemosqueoseuefeitoemnstambmpode
serviolento,quasenosentidodanossaprimeiradefinio,nosentidodenos
ocupare,dessemodo,bloquearnossocorpo.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.145)
hmuitoaexperinciaestticatemsidoassociadaaacolheroriscodeperdero
domniosobrensmesmospelomenosporalgumtempo(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.145)

Senoexistenadadeedificantenaexperinciaesttica,nadadepositivoa
aprender,qualoefeitodenosperdermosnofascnioqueaoscilaoentreefeitos
depresenaeefeitosdesentidopodeproduzir?[]aexperinciaestticanos
impededeperderporcompletoumasensaoouumarecordaodadimenso
fsicanasnossasvidas.Recorrendomaisumavezaumaintuioheideggeriana,
podemosestabelecerumadiferenacategricaentreessadimensorecuperada
deautorreferncia,aautorrefernciadefazermospartedomundodascoisase
aquelaoutraautorrefernciahumanaquetemdominadoamodernacultura
ocidental,acimadetudonacinciamoderna:aautoimagemdeumespectador
diantedeummundoqueseapresentacomoumquadro.(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.146)
EmMuerte[,Garcia]Lorcatroadetodososhumanos(eatdetodosos
animais)quevtentaremcomgrandeambioseralgodiferentedoqueso.S
oarcodegesso,escreveno,final,oqueedeummodofelizo:Masoarco
degesso/quegrande,queinvisvel,quediminuto,/semesforo!O
pensamentoexistencialistasugeridopelopoemadeLorcaevidente:sanossa
morte,somomentoemqueviramosmatriapura(enadamaisdoque
matria)verdadeiramenteconseguircompletaranossaintegraonomundo
dascoisas.Samortenosdaraquelacalmaperfeitapelaqualaomenoss
vezes,emnossasvidasansiamos(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.147)
Gelassenheitfigura,tantocomopartedadisposiocomquenosdevemos
disporexperinciaesttica,quantocomooestadoexistencialaquea
experinciaestticapodenosconduzir.[]decididescreveressaserenidade
particular[]comoasensaodeestaremsintoniacomascoisasdomundo.[]
Maisdoquecorresponderaumacosmologiaideal,aexpressoemsintonia
refereseaumasituaomuitoespecficaemnossaculturacontempornea,a
saber,asensaodeteracabadoderecuperarumvislumbredoquepodemser
ascoisasdomundo.Talvezsejaprecisamentedissoquetrata,deumpontode
vistaexistencial,aautorrevelaodoSeraautorrevelaoemgeral,eno
apenasaautorrevelaocomoepifaniaesttica.Experincia(nosentidode
Erleben,ouseja,maisdoqueWahrnehmenemenosdoqueErfahren),experincias
ascoisasdomundonasuacoisidadeprconceitualreativarumasensaopela
dimensocorpreaepeladimensoespacialdanossaexistncia
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.147)

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

Voltandoaalgunsconceitosclssicosdaestticafilosfica,poderemosafirmar
quearevelaodoSerpodesedar,tantonamodalidadedobelo,quantona
modalidadedosublime;podemosdizerqueelapodenostransportarparaum
estadodeclarezaapolneaouparaumestadodearrebatamentodionisaco.
Independentementedessasdinstines(que,noutroscontextos,seriamcruciais),
creioqueestamossempredeliberadaouinconscientementecitandoepifanias
quandousamosapalavraestticaemnossasituaoculturalespecfica.Com
essapalavra,citamosepifaniaque,pelomenosporalgunsmomentos,nosfazem
sonhar,nosfazemansiarporsaberenosfazematrecordarcomoseriabom
viveremsintoniacomascoisasdomundo.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.148)
3
NaIdadeMdia,todasasaeseeventosdopassadoeramconsiderados
possveisorientaesparaaformaodopresenteedofuturopoisaindano
seacreditavaqueomundohumanoestavaemconstantetransformao.Por
isso,todasasnarrativasacercadopasso,tidascomoverdadeiras,podiamse
tornarexemplos.AculturadoRenascimento,aocontrrio,falandodemodo
muitoesquemtico,sconsideravametadedoseuapssadoparaaorientao
dopresente.Oshumanistasdossculosdoinciodaeramodernaesperavam
encontrarexemplosrelevantesparasuasprpriasvidasnaantiguidadeda
GrciaedeRomamasnonomundomedievalqueosantecedera(elesforam
osprimeirosadescrevlocomoumperododetrevas).Desdeofinaldosculo
XVIIeduranteosculoXVIIIemergiuumaconstruodotempoqueviemosa
chamardetempohistrico.Elaseafirmoutosolidamentequehpoucoainad
tendamosaconsiderlaonicocrontopopossvel.Otempohistrico
aumentavasignificativamenteopatamardeaperndercomopassado,pois
implicavaanecessidadedeidentificarasleisquetinhamconduzidoamudana
histricanopassadoedeextrapolaressemovimentoparaofuturo,se
quisssemosanteciparosdesenvolvimentosaacontecer.Masnemessemodo
oneroso(comocostumavamdizerosmarxistas,cientfico)deaprendercomo
passadosobreviveuaonossoceticismoatual.Omaisrecentedesenvolvimento
noquerejeitamosqualquerprognsticodofuturo,considerandoo
absolutamenteimpossvelantesqueoantevemostocomplicado(etocaro)
quepreferimosfazerclculosderisco,isto,preferimosimaginaroquantonos
custariasenoocorressemdeterminadassituaesqueesperamosquesuceda.
Quandoconhecemosopreo,podemoscomprarsegurosemvezdeprocurar
adquirircertezassobreoqueofuturotrar.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.149)
essasdiscusses[sobremodernidadeepsmodernidade]eramumsintomade
queocrontopodotempohistricoestavachegandoaofimeque,chamemos
modernooupsmodernoaonossopresente,esseprocessodesairdotempo
histricoparecequejficouparatrs.[]Otempohistricoimplicavasupor
queascoisasnoresistiriammudananotempo,masque,comoopresenteeo
futuronopodiamdeixardeserdiferentesdopassadoecomoestvamos,por
isso,constantementedeixandoopassadoparatrs,haviaummododeaprender
comopassado,precisamentepelatentativadeidentificarleisdemudana
histricaedesenvolver,combasenessasleis,cenriospossveisparaofuturo.
Entreessepassadoeessefuturo,opresentepareciaserumbervemomentode
transionoqualoshumanosdavamformasuasubjetividade,usavamsua
capacidadepormeiodaimaginaoedaescolhaentrepossveisfuturos,e
tentavamcontribuirparaconcretizarofuturoespecficoquehaviamescolhido.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.150
Substituiroprognsticopeloclculoderiscos,porexemplo,significaqueagora
experimentamosofuturocomoinacessvelpelomenos,paraefeitosprticos.
Aomesmotempo,estamosmaisdoquenuncaansiosos(emaisbempreparados,
nonveldoconhecimentoeatnodatecnologia)parapreencheropresentecom
artefatosdopassdoereproduesfundadasnessesartefatos.(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.151)
nossansiaempreencherosemprecrescentepresentecomartefatosdo
passadopoucotemavercom[]oprojetotradicionaldahistriacomo
disciplinaacadmica,comoprojetodeinterpretar(ouseja,dereconceitualizar)
onossoconhecimentosobreopassadooucomoobjetivodeaprendercoma
histria.Pelocontrrio,omodocomocertosmuseusorganizamsuasperasfaz
lembrarosespetculosdesonetlumirequealgunslugareshistricosnaFrana
comearamamostrarnadcadade1950,bemcomoopoderdeseduoquetm
romanceshistricoscomoOnomedarosaoufilmescomoRadiodays,Amadeusou
Titanic.Haumdesejodepresentificao(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.151)
Essedesejodepresentificaopodeestarassociadoestruturadeumpresente
amplo,noqualjnosentimosqueestamosdeixandoopassadoparatrseo
futuroestbloqueado.Umpresenteassimamploacabariaporacumular
diferentesmundospassadoseosseusartefatosnumaesferadesimultaneidade
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.152)
aindaestparasurgirumanovaculturahistricacorrespondenteaessenovo
crontopoe[]umnvelmuitobsico(talvezmetahistrico)donosso
fascniocomopassadoestsetornandovisvel(GUMBRECHT,Hans.Produo
dePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.
152)

Sobadesignaomundodavida,EdmundHusserlpropereuniratotalidade
dasoperaesintelectuaisementaisqueesperamosquetodosossereshumanos
detodasasculturasedetodosostempospossam(sejamcapazesde)fazer.Os
mundoscotidianoshistoricamenteespecficospodem,ento,seranalisados
comoseleesmltiplasdeumasriedepossibilidadesqueomundodavida
disponibiliza.Umadascaratersticasmaissurpreendentesdomundodavida
[]acapacidadehumanageraldeimaginaroperaesmentaiseintelectuais
queamentehumananocapazderealizar.Emoutraspalavras:fazpartedo
contedodonossomundodavidaimaginaredesejarcapacidadesqueesto
almdasfronteirasdomundodavida.Osatributoscomqueasdiferentes
culturasdotaramseusdeusesoniscincia,eternidade,onipresenaoufora
excepcionalsoumredutodessasimaginaes.Seafirmamos,combasenessa
reflexo,queaquiloqueimaginamosestaralmdasfronteirasdomundoda
vidaviraconstituirobjetosmetahistoricamenteestveisdedesejo,
podemosespecularquediferentesdesejosdeatravessarasfronteirasdomundo
davidaemdireesdiferentespodemoriginardiferentescorrentesbsicasde
energiaqueconduzirotodasasculturashistoricamenteespecficas.Adupla
limitaotemporaldavidahumanapelonascimentoepelamorte,porexemplo,
criarodesejodeatravessaressasduasfronteirasdomundodavida,eametade
dessedesejosermaisespecificamenteavontadedeatravessarafronteirado
nossonascimentoemdireoaopassado.[]Oobjetodessedesejosubjacente
atodasasculturashistricas,historicamenteespecficas,seriaapresentificaodo
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

atodasasculturashistricas,historicamenteespecficas,seriaapresentificaodo
passado,ouseja,apossibilidadedefalarcomosmortosoudetocarosobjetos
dosseusmundos.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.153)
astcnicasderpesentificaodopassadotendemobviamenteaenfatizara
dimensodoespaopoissemexibioespacialconseguimosterailusode
tocarobjetosqueassociamosaopassado(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.154)
atendnciaparaaespacializaonostornamaisatentosslimitaesda
historiografiacomomeiotextualnasatividadesdetornarpresenteopassado.
Certamente,ostextoseosconceitossoosmeiosmaisadequadosparauma
abordageminterpretativadopassado.Masatmesmoasmaisbsicasjogadas
intelectuaisdehistoricizaoparecemaletrarseassimqueelascomeamaservir
aodesejodetornarpresenteopassado,eessasalteraesobrigamnosarevisitar
algunsrequisitosbsicosdaprofissodehistoriador(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.154)
Sessaduplaoperao[dohistoriador]dedescobrirobjetossemqualqueruso
prticoeerfrearsedelhesencontrarumusopodeproduzirobjetoshistricose
lhesatribuirumaauraespecficapelomenosaosolhosdohistoriadoredo
observadorhistoricamentesensvel.Mas,nesteponto,emvezdeperguntaro
quetaisobjetos,tornadosobjetoshistricos,podemquererdizerquea
perguntaacertadaseosquisermosvercomosintomasdeumpassadoque,em
ltimaanlise,nospermitircompreendermelhoropresente,emvezde
perguntarporumsentido,apresentificaoempurranoutradireo.Odesejo
depresenanoslevaaimaginarcomonosteramosrelacionado
intelectualmente,eosnossoscorpos,comdeterminadosobjetos(emvezde
perguntaroqueessesobjetosqueremdizer)setivssemosencontradocomeles
nosseusmundoscotidianoshistricos.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.155)
Umdosganhosdacapacidadedenosdeixarmosliteralmenteatrairpelo
passado,nessascondies,podeestarnacircunstnciadeque,aoatravessarmos
olimiardemundodavidaqueonossonascimento,damosascostasaofuturo
sempreameaadoresemprepresentedanossamorte.Masparanossanova
relaocomopassado,maisimportanteaindadoquedarascostasmorte
que,numnvelgeralenumnvelinstitucional,rejeitemosaquestodesaberque
benefciospodemosesperardeumcompromissocomopassado.Umaboarazo
paradeixaressaquestoemaberto,deixarqueainvocaodopassadoacontea,
quequalquerpossvelrespostaperguntasobreosganhosprticoslimitaro
espectrodemodalidadespelasquaispodemosnosdeliciarcomoapssadoe
simplesmentegozaronossocontatocomele.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.155)
4
oproblemano,pelomenosnoprimeiramente,comoacolhernasaladeaula
essedesejodepresena.Pretendodebatersetaisconceitosmodificadosde
estticaedehistria,asduasmaioresestruturasnombitodasquais
proponhoabordarosobjetosculturais,podemedevemterimpactonos
modoscomopensamosoensinoenosmodoscomocumprimosnossos
compromissospedaggicos.Entreessasduasestruturasvejoduasconvergncias
queprometemteralgumrelevnciaparaquestesdepedagogia.Aprimeira

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

queprometemteralgumrelevnciaparaquestesdepedagogia.Aprimeira
dessasconvergnciasaafirmaodeumclaradistnciaemrelaoaosnossos
mundoscotidianos;tantooacontecimentodasepifaniasquantooatode
historicizaoparecemimpliclaeexigila.Aexperinciaestticanosimpe
umainsularidadesituacionaletemporal,aopassoqueahistoricizao
pressupeumacapacidadededescobrireumapredisposioparareconhecero
estututodisfuncionalquecertosobjetosdanossaatenotmnosambientesque
osenvolvem.Asegundaconvergnciaquepretendocitarumaduplahesitao
relativamenteaonossohbitodeinterpretar,isto,deatribuirsentidoaos
objetosdanossaateno.[]podeserimpossvelevitaratribuirsentidoauma
epifaniaestticaouaumobjetohistrico.Mas[]nossodesejodepresenaser
maisbemservidosetentarmospararporummomentoantesdecomearmosa
construirsentidoesenosdeixarmosseragarradosporumaoscilaoemque
osefeitosdepresenainvademosefeitosdesentido.(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.1567)
bomensinoacadmicoconsisteempracompelxidadeemcena;tratasede
chamaraatenodosalunosparafenmenoseproblemascomplexos,maisdo
queprescrevermodosdecompreendercertosproblemase,emltimaanlisede
lidarcomeles.Emoutraspalavras,obomensinoacadmicodeveriaserditico,
maisdoqueinterpretativoeorientadoparasolues.(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.159)
podemosregressaraonovoenfticoconceitodeleitura,que
provavelmentevemdaexperinciaespecficaqueosleitorestmtidocomcertos
tiposdeliteraturamoderna.Talleitura,tantoleituradelivrosquantoleiturado
mundo,nosimplesmenteumaatribuiodesentido.omovimento
interminvel,omovimentoalegreedolorosoentreperderevoltaraganhar
controleintelectualeorientaoquepodeocorrernoconfrontocom(quase?)
todososobjetosculturais,desdequeeleocorranascondiesdebaixapresso
detempo,isto,semqueseesperedeimediatoumasoluoouumaresposta.
Essemovimentoexatamenteaquiloaquenosreferimosquandodizemosque
umaaulaouumseminrioampliouonossopensamento.(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.159)
Luhmann,porexemplo,caraterizavaauniversidadecomoumsistemasocial
secundrio,ouseja,umsistemasocialcujafunoseriaaproduode
complexidadepordistinoecomoreaomaioriadosoutrossistemas
sociais,queLuhmannviacomosendoorientadosareduziracomplexidadedos
seusambientes.Graascomplexidadegeradapelacombinaodapesquisa
acadmicaedoensinonasuniversidades,associedadesdispemdelternativas
quiloqueemcadamomentosoosdesafiosdatransio(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.160)

MaxWebersublinhouqueapesquisaeoensinonasuniversidadesdeveriam
centrarseprimeiramenteemtodososfatosdesagradveis,perspectivas
contraintuitivaseachadosimprovveisquepudessemencontrar.Acoragem
necesriaparanosexporaproblemasnoresolvidoseatrajetriasintelectuais
imprevisveisera,paraWeber,oquedistinguiaaverdadeiraaristocraciada
mente.TantoWebercomoLuhmannjuntavamseassimaumatradio
fundadajem1810porWilhelmvonHumboldt,quedefendiaqueoensino
acadmicodeveriasobretudocaracterizarsepeloentusiasmoproduzidopela
livreinteraodealunoseprofessoresqueseconcentramemproblemasno
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

livreinteraodealunoseprofessoresqueseconcentramemproblemasno
resolvidos,emestilosinetlectuaisdiferenciados,ssecundariamentededicados
tarefadetransmitirconhecimentoestveleinquestionvel(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.160)
nopodehaverdvidasdequeamaioriadasaulasestritamentelimitadas
transmissodeconhecimentopadroemberveseredeversersubstituda
porumavariedadedeaparatostecnolgicosquenoexigemacopresenafsica
dealunoseprofessores(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.161)
RegressarvisodeHumboldtdasociabilidadeespecficadasinstituies
acadmicas[]eaoconceitodepensamentoderiscopodenosajudaraafinar
osnossosargumentosafavordaverdadeirapresenanasaladeaula.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.161)
Deveriahaver(ehavernormalmente)reaesdiferentesaosdiferentes
encontrosdosalunoscomacomplexidade,eseacomplexidadeinicialqueeles
encontramnoestaindadomada,interpretadaoureduzida,essasreaestero
oestatutode(mini)eventos,poisserodefatoimprevisveiseportanto,
decisivasparacontinuaradesenvolverainteraodeprofessoresealunos.A
principaltarefadoprofessor,emaula,consisteemmantertaisreaes
superfcieeemcanalislasparaumaconversa,entreosalunos,quevpara
almdoqueumarea~aoindividualcomplexidadealgumavezpoderiair.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.162)
Pororaestoudeterminadoaofereceralgumaresistncia[]aofurorde
substituircadabocadinhodeinteraoempresenareal,queaindaresta,por
aquelastelasdecomputadordeploravelmentehiginicas.Almdisso,parece
quaseinevitvel(emboraseja,dealgummodo,estranho)quetenhadeencerrar
essecaptulodizendoquefoitalveznecessariopassarpoumdesenvolvimento
relativamentecomplicadodoconceitodepresenaparaentenderqueanossa
prpriaprofissodeensino,muitoespecificamenteeemmodosaindano
completamentecompreendidos,sempreteveavercomapresenareal.Mas
nadagarantequecontinueassim.Ofuturodapresenanecessitadonosso
compromissopresente.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.163)
Ficarquietoummomento:sobreredeno
1
tantasvezesdesejo,emretrospectiva,quealgumaconversativessesidouma
conversaperfeita,ouqueumdiativessesidoumdiaperfeito.Seiagoraque
nuncamepermitireichamaraumdiaumdiaperfeitosemteracertezaqueo
quefoibomneleparamimconquistouomeucorpoaoporto,defato,deme
darasensaodeque,dealgummodo,eufuiacorporificaodaqueledia
perfeito.[]quandofalo,tantasvezescomdemasiadanfaseeentusiasmo,
soberapresenarefiromeprincipalmenteaessasensaodeseracorporificao
dealgo.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.167)
Comonoconseguiameconvencerdequeumdiapodiaserumdiadefato

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

Comonoconseguiameconvencerdequeumdiapodiaserumdiadefato
homogeneamenteperfeito,acabeiporaceitarqueprovavelmentejbomhaver
umaalternnciaentreintensidadeeperfeitoapaziguamento.Talvezsejacomoo
diaeanoite.Podeseprovocareatcomprarintensidade.Oproblema(a
assimetria)que,emboraeusaibaquetalintensidadeacabarportornarse
cansativa(oumesmoentediante),oapaziguamentenuncachegasemqueeu
desejoqueaintensidadeduremais(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.168)
SerqueoGelassenheit,deHeidegger,nopoderiasignificaraomesmotempo
estarcalmoebemdesperto?Talveznohajaassimtantaoposioentreestar
completamenteagitadoecompletamentesossegado.Talvezo(famoso)desejo
deserumarvore(eodeserumarcodegesso)nosejaapenasdesejode
morte.NooGelasseinheittambmoestadoperfeitodepresena?A
intensidadedequererseredeestarali,semquaisquerefeitosdedistncia.Tais
momentospoderiamseraorigemdatensoentrepresenaesentido
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.169)
Tologoperguntocomosepodechegarl?aointensoapaziguamentoda
presena,vemaopensamentoapalavraredeno.Masessaredenono
seriaapenas,comoemquaisquerversesromnticaseteolgicasdoconceito,
umregressoaumestadoprimordialemqueainocnciasehouvesseperdido
porcausadequalquerpecadooriginal.Aredenoqueimaginoseriaum
regressoemais.Imaginoaredenocomoumestadoaatingirpormeiodo
paradoxodoxtase,isto,forandoumarelaoinicial,umadadasituaode
distncia,atumgraudeexcentricidadeemesmodefrenesi,naesperanade
atingirumauniomelhorainda,umapresenanomundoquenoincio
pareciaestartoforadoalcancequantoqualqueroutrosonho.Como
chegaramosl?Talvezisolando,depreferncianotaldiaperfeito,fortes
sentimentosindividuaisdealegriaoudetristezaeconcentrandonosneles
comnossoscorposenossospensamentos;deixandoqueessessentimentos
diminuamadistnciaetrens(osujeito)eomundo(oobjeto)atopontoem

queadistnciapossatransformarsesubitamentenumestadonomediadode
estarnomundo.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.170)
2
[apresena]Poderiaserredenodeumaobrigaopermanentedemovimento
emudana,tantonosentidodemudanashistricasinfinitasquenosso
impostas,emtodososnveisdanossaexistncia,quantonosentidoda
obrigaoqueimpomosansmesmos,quenosfazquerernosultrapassare
nostransformarsempre.Sentindoquetalmovimentopermanentetemorigem
foradens,pelomenosdesdeoinciodosculoXXtendemosaatribuirsua
dinmicasociedade.JeanFranoisLyotarddenominoumobilizaogeralo
sentimentodeseguirosritmosdessesmovimentosmajoritariamente
intransitivosefrequentementeveementes(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.170)
Hojeemdia,otrabalhonosdeixamaistempolivredoquequalquergerao
antesdensteve,mas,mesmoassim,nuncatempostempoosuficiente.Sem
dvida,estarmosenredadosnessamobilizaogeralnosfazdesejaraqueles
momentosdeconcentraonascoisasdomundoenointensoapaziguamente
queessaconcentraotrazconsigo.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

queessaconcentraotrazconsigo.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.
RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.171)
[GeorgesBatilledizia]sobrearelao(culturalmentedeterminada)que(no)
mantemoscomosnossoscorpos,quenossadistnciaemrelaoaessa
concentraoeaesseapaziguamentopodetercrescidoapontodecorrermoso
riscodejnosentirmosfaltadaquiloqueperdemos(GUMBRECHT,Hans.
ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:
2010,p.171)
Astecnologiascontemporneasdecomunicaoquasecumpriramosonhode
onipresena,queosonhodefazeraexperinciavividatornarseindependente
doslocaisquenossoscorposocupamnoespao(nessesentido,umsonho
cartesiano).[]Estamosdisponveisestardisponvelestaremmodode
mobilizaogeralparachamadasdetrabalhoquandosamosemum
programa.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.172)
Muitoclaramente,nossasreaespodemirparaumladoouparaoutro.[]
quantomaispertoestamosdecumprirossonhosdeonipresenaequantomais
definitivapareceserasubseqenteperdadosnossoscorposedadimenso
espacialdanossaexistncia,maiorsetornaapossibilidadedereacenderodesejo
quenosatraiparaascoisasdomundoenosenvolvenoespaodele.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.172)
esseocontedosurpreendentementecomplexo[]doconceitodeefeitos
especiais(efeitosespeciaissoapenasumapartedoquechamei[]deefeitos
depresena).[]noseupice,astecnologiascontemporneasdecomunicao,
paradoxalmente,podemnosdevolveraquiloquesetornoutoespecialporter

sidoexcludopelomesmoambientequeconsistedaacumulaoeda
combinaodeaparelhos(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.Riode
Janeiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.172)
talveznosejatoimportante[]tentarrecuperarumsentimento,induzido
pelamdia,decomodeveserestarnumcruzeiroqueafundanoAtlnticoNorte.
Masimporta,julgo,nosexporaosefeitosespeciaisquereproduzemoimpacto
deumataqueareo(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.173)
[nossoambientemeditico]alienoudensascoisasdomundoeopresente
mas,aomesmotempo,temopotencialdenosdevolveralgumasdascoisasdo
mundo.Esedenovosetornasseclaroqueestarsentadomesmamesapara
jantar(ou,dnomesmo,fazeramor)notemaverscomcomunicao,no
simplestrocadeinformao,entotalvezsetornasseimportanteetil[]ter
conceitosquenospermitamapontaroquenasnossasvidasirreversivelmenteno
conceitual.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.173)
haveriamuitoaganharse[]nospermitissem,pelomenosdevezemquando,
ficaremsossegouminstante,emmeioaorudotecnolgicoeepistemolgicoda
nossamobilizaogeral.Procrastinarnoserumaameaa:estamosnum
ambientequenonospermitirpausasmaioresquemomentosdepresena.
(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.
PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.174)
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.174)
3

[Entreasobjeesaminhasteses],Maisagressivaaquestodesaberseno
existirumapatologiaapatologiadofetichismoportrsdodesejodeestar
emsintoniacomascoisasdomundo.Noconsigovernenhumaafinidadeentre
oquedefendoeosentidoqueKarlMarxdeuaessapalavra.Comfetichismoele
criticaumaligaoaosaspectosfsicosdosprodutos,umafixaoquenos
tornaincapazesdecompreenderessesprodutoscomosintomaeexpressode
relaessociais,maisespecificamentecomosintomaeexpressodecondies
deproduoeconmicaespecificamentecapitalistas.Seprecisoreagir
especificamenteaessesentidodapalavrafetichismo,tereideinsistirmaisuma
vez:noestouinteressadoemumarepressoradicaldadimensodosentido
qualpertenceriaumacompreensodascondiesdepresena.(GUMBRECHT,
Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.Riode
Janeiro,RJ:2010,p.177)
Natradiofreudiana,oconceitodefetichismoilustraafixaoquealgum
tememcertos(tiposde)objetos,fixaoedependnciaquenopodemser
explicadaspornenhuminteresseconscientedosindivduosnessesobjetos.
Portanto,aperguntacrucialquedecorredousofreudianodoconceitoade
saberseodesejodeestaremsintoniacomascoisasdomundoimplica
necessariamenteoriscodegerarumadependnciaouseja,saberseessedesejo
podeobliteraranossacapacidadedemanterumadistnciadascoisasdo
mundo.Umadasrespostasterdeser,portanto,queestarmaissensvels
coisasdomundoemgeralnosignificaestarfixadoemcoisasespecficas.No
entanto,eugostaria,acimadetudo,devoltaraperguntarseapreocupaocom
ofetichismonoimplicaumaproblemticafixaonadistnciaintelectual
(emesmoespacial)comovalorabsoluto.(GUMBRECHT,Hans.Produode
Presena.RiodeJaneiro:Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.178)
5
No[teatrotradicionaljapons]NenoKabuki,todososatoreschegamao
palcoedeixamopalcoatravsdeumaponte[],passandonomeiodopbico,
atopalco(oslugaresmaisprximosdomeiodapontesoosmaiscaros).Esse
emergiredesaparecerdaspersonaeteatrais
muitasvezeschegaademorarmaisdoque
asprpriascenaseinteraescomosatores
nopalco.(GUMBRECHT,Hans.Produo
dePresena.RiodeJaneiro:Contraponto:
Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.184)
se[oespectadorocidental]tiverpacincia
suficienteparadeixarcresceremsia
lentidodassadasedasentradasdas
formaseapresenasemforma,entono
fimdetrsouquatrohorasoNpodefaz
locompreendercomosuarelaocomas
coisasdomundosealterou.Talvezcomece
atasentiracalmaquelhepermitedeixar
virascoisas,etalvezcessedeperguntaro
queessascoisasqueremdizerpoiselas
parecemapenaspresenteseplenasde
sentido.Talvezobservecomo,enquanto
KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW





)LFKDGH/HLWXUD3URGXomRGHSUHVHQoD+DQV8*XPEUHFKW_

sentido.Talvezobservecomo,enquanto
deixalentamenteascoisasemergirem,se
tornapartedelas.(GUMBRECHT,Hans.ProduodePresena.RiodeJaneiro:
Contraponto:Ed.PUC.RiodeJaneiro,RJ:2010,p.184)
Sobre estes anncios (https://wordpress.com/about-these-ads/)

Publicadoemjaneiro17,2014janeiro17,2014porGPESCPublicadoemSem
categoria.Crieumbookmarkdolinkpermanente.
CRIEUMWEBSITEOUBLOGGRATUITONOWORDPRESS.COM.|OTEMATONAL.

KWWSVJSHVFZRUGSUHVVFRPILFKDGHOHLWXUDSURGXFDRGHSUHVHQFDKDQVXJXPEUHFKW



You might also like